â‚Ź 11,-
Utrechtse caravaggisten 1610-1630
Utrechtse caravaggisten
B
Bont en theatraal is de wereld die de Utrechtse kunstenaars meenamen van hun studiereis naar Rome, de toenmalige hoofdstad van de kunst ‘waar verkwisters en verloren zonen hun vermogen er doorjagen’.
Werken in dit Kunstschrift gemarkeerd met een
zijn te zien op de tentoonstelling Utrecht,
Caravaggio en Europa, vanaf 16 december in het Centraal Museum in Utrecht.
KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 62ste jaargang, nr 5 oktober/november 2018
2
Aardse vertelkunst Mariëtte Haveman
10
Wedijver en plezier Drie Utrechtse schilders in Rome Gert Jan van der Sman
18
36
Kleding bij Caravaggio en de Utrechtse caravaggisten
Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIEADRES
48
Uit de keuken van de kunstgeschiedenis • Michiel Plomp Tekeningen van Leonardo in Haarlem • Mariëtte Haveman Het geheugen van de tentoonstellingsmaker
Laurens Meerman
VORMGEVING
Sara van Dijk
Rozanne de Bruijne
Uit de donkere kamer van Caravaggio
hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Laurens Meerman Ruud Priem Margriet Verhoef
Pronken met andermans veren
Taferelen met bijsluiter
22
REDACTIE
5 Hendrik Driessen • De keus van de kunstenaar 5 Marjan Teeuwen
LEZING over de caravaggisten in Utrecht Op 16 december opent in het Centraal Museum in Utrecht de tentoonstelling Utrecht, Caravaggio en Europa. Speciaal voor Kunstschriftabon-
ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl
nees is op zondag 20 januari om 14.00 uur in het Centraal Museum
www.kunstschrift.nl
een lezing door Liesbeth Helmus,
LITHOGRAFIE EN DRUK
conservator en samensteller
Wilco Art Books, Amersfoort
van de tentoonstelling. Uw aanmelding graag naar info@kunstschrift.nl
LEZING over Leonardo in Teylers Museum Op donderdag 22 november om 11.00 uur is er voor Kunstschriftabonnees een lezing over Leonardo da Vinci door Michiel Plomp, conservator kunstverzamelingen en samensteller van de tentoonstelling met tekeningen van Leonardo da Vinci.
AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT
Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest +31(0)251-25 79 24 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 57,– • kortingsabonnement 65+ € 54,• abonnement buitenland € 70,– korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • studentenabonnement (max. drie jaar) € 48,– • proefabonnement (3 nummers) € 28,– • losse nummers € 11,– (exclusief verzendkosten) • linnen bewaarband € 17,50 (inclusief verzendkosten)
Uw aanmelding graag naar info@kunstschrift.nl
Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl issn
0166-7297
AFBEELDING OMSLAG VOORZIJDE EN INHOUDSPAGINA
Detail van de plafondschildering van Gerard van Honthorst, Muziekgezelschap langs een balustrade, 1622 • olieverf op paneel, 309,9 x 216,4 cm • The J. Paul Getty Museum, Los Angeles AFBEELDING OMSLAG ACHTERZIJDE
Gerard van Honthorst, Het concert (detail), 1623 • zie ook afbelding 34
Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift
Aardse vertelkunst M A R I E T T E H AV E M A N
2
KUNSTSCHRIFT 5/2018 UTRECHTSE CARAVAGGISTEN
Tussen 1610 en 1630 waarde er door Europa een schilderkunstige mode die door één man was aangestoken. Die aanstichter werd onmiddellijk herkend als een fenomeen, zoals blijkt uit de manier waarop er vanaf het begin over hem werd geschreven. ‘Caravaggio in Rome doet wonderlijke dingen’, schrijft Karel van Mander al in 1604. Hij schreef van horen zeggen, waaruit des te meer blijkt hoe legendarisch Caravaggio meteen al was. En de mare verspreidde zich snel.
<1 Dirck van Baburen Luitspeler, 1622 • olieverf op doek, 71,2 x 58,5 cm • Centraal Museum, Utrecht
2 Caravaggio Musicerend gezelschap, 1597 • olieverf op doek, 92,1 x 118,4 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York
3
Ongewassen voeten, duister drama: Caravaggio bracht iets extreem zintuiglijks in de kunst van zijn tijd. Nederlandse schilders gingen al langer graag naar Rome. Vaak kwamen ze dan terug met de lagelandenversie van het maniërisme waar Maarten van Heemskercks altaarstuk voor de Grote Kerk van Alkmaar zo’n overweldigend voorbeeld van is (zie Kunstschrift 2/2018). Maar nu, na ongeveer 1616, kwamen ze met iets anders thuis. Iets dat meer leek op de latere Nederlandse genrekunst, maar dan theatraler, exotischer; je zou bijna zeggen Italiaanser. En het grote voorbeeld van die opmerkelijke kunst was Caravaggio.
3-4 Caravaggio De boetvaardige Maria Magdalena, ca. 1594-1595 • olieverf op doek, 122,5 x 98,5 cm • Galleria Doria Pamphilj, Rome
4
De nieuwe zucht naar realisme die rond 1610 vanuit het brandpunt Rome kort maar hevig woedde, wordt vaak toegeschreven aan maatschappelijke ontwikkelingen: de aanleg van grote kerken en privécollecties in Rome, en de vraag naar een rooms charmeoffensief als antwoord op het opkomende protestantisme. En dat zal zo zijn. Maar even zeker is het dat Caravaggio een godsgeschenk was voor de krachten die probeerden om de kerkelijke kunst weer op ooghoogte van de parochianen te brengen.
Over wat hij daartoe precies meebracht zijn we nog niet eentweedrie uitgepraat. Het gaat daarbij niet per se om een kloppende weergave van de werkelijkheid, zoals Laurens Meerman uitlegt in dit nummer. Meer over zoiets als een directe, empathische vertelkunst, die je in de Lombardische, NoordItaliaanse kunst meer tegenkomt, alleen zelden in die mate en intensiteit. Caravaggio bracht iets extreem zintuiglijks in de kunst van zijn tijd. Dat in combinatie met het befaamde tenebrismo en de intense plaatselijke belichting in zijn werk, leveren het recept waar Caravaggio in latere eeuwen mee is geassocieerd: eerst vooral negatief (vuile voeten, duister, geen decorum), sinds de twintigste eeuw juist positief, als de uitingen van een bohemien avant la lettre. En kunsthistorici waarschuwen: ook dat beeld klopt niet. Ik denk dat er meer zit in die kenschets dan de zuinige historische visie toestaat, maar anderzijds: zo’n uithangbord doet in zijn eentje nauwelijks recht aan de wonderbaarlijke intensiteit van dit oeuvre. Over de schrijfster Emily Brontë wordt verteld dat ze lang en diep ging zitten nadenken voordat ze begon met schrijven. En zo stel je je voor dat ook Caravaggio zich moet hebben verdiept in de scènes die hij moest schilderen. Dood is dood bij Caravaggio, berouw is berouw, pijn is pijn en razernij is razernij. Kijk naar zijn ontroostbare Magdalena, rijk meisje met losse haren huilend op een krukje, haar juwelen als waardeloze troep verspreid over de koude vloer [3-4]. Dat is een prachtige verbeelding, maar de meest uitgesproken Caravaggio is er een die niet meer bestaat: het schilderij van de apostel Mattheus als een oude, simpele kerel wiens hand door een engel wordt geleid bij het schrijven van zijn evangelie. Dat schilderij was bedoeld voor de Contarelli-kapel in de San Luigi dei Francesi, maar werd afgewezen door de Franse paters die de aardse directheid van het werk niet verdroegen. Waarna Caravaggio een nieuwe versie schilderde. Ook mooi, maar minder origineel. Het oorspronkelijke werk kwam in de collectie van de beroemde verzamelaar Vincenzo Giustiniani. Later verhuisde het naar het noorden en als het niet in een Russische kelder staat te schimmelen is het
5
Toen de drie jongens die later bekend werden als de Utrechtse caravaggisten afreisden naar Rome, eerst Hendrick ter Brugghen, later ook Gerard van Honthorst en Dirck van Baburen, was Caravaggio al uit de stad verdwenen. Verbannen en gevlucht naar Napels vanwege een steekpartij, korte tijd later zelf dood. Maar zijn erfenis in de kerken en paleizen was er nog, en zijn legende leefde voort. Over die jonge Utrechtse kunstenaars weten we nog iets meer. Net als Caravaggio waren ze allemaal van vrij goede komaf, thuis in de Bijbelse iconografie en (opmerkelijk gezien de taalbarrière en het competitieve klimaat) in staat om door te dringen tot aanzienlijke Romeinse opdrachtgevers. Daarnaast zijn er verhalen van slecht gedrag in bordelen. Alle drie brachten ze zo’n zeven jaar in Rome door, als deel van de grote kolonie ‘fiamminghi’, kunstenaars uit de Lage Landen. Een opmerkelijk groepje onder hen waren de zogeheten Bentvuegels, waar Dirck van Baburen (alias Biervlieg) lid van was. Een Nederlands/Vlaamse kunstclub, een beetje vergelijkbaar met een dispuut, met eigen inwijdingsrituelen en een bijnaam voor de leden. Sommige van die bijnamen staan nog gekrast in een zijkapel van de Santa Costanza.
5 Caravaggio Mattheus en de engel, 1602 • olieverf op doek, 223 x 183 cm • Dit is een ingekleurde zwart-witfoto. Het schilderij bevond zich in de Gemäldegalerie, KaiserFriedrich Museum in Berlijn, en is in de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan
6
aan het eind van de oorlog vernietigd in Berlijn. Vandaag kennen we het alleen nog als zwart-witfoto, later ingekleurd [5]. Maar zelfs op zo’n derdehands plaatje raakt Caravaggio ons recht in het hart met zijn vertelkunst. De manier waarop de engel de hand van Mattheus aanraakt en de schaduw van zijn arm over het boek, de hele ontmoeting van die twee volstrekt ongelijksoortige wezens; hoe twee werelden hier verknoopt raken in dat vlechtwerk van licht en schaduw, handen, voeten, armen en vleugels. Dat alles vergt een durf, psychologische verbeelding, en ook een visuele intelligentie die raakt aan wat we in de kunst genie noemen. Het vermogen om verschillende boodschappen te verenigen en het vermogen tot contact met ons, dwars door al die eeuwen heen. En in zijn eigen tijd werd dat ook meteen gezien.
Maar het ging om de kunst, en ook op dat terrein viel er voor deze kunstenaars duidelijk veel te halen in het toenmalige Rome. Rond 1600 stond de roomse maniëristische erfenis vooral in het noorden onder druk. Het Laurentius-altaarstuk van Van Heemskerck was in 1581 afgevoerd naar Zweden, veel van de grote altaarstukken waren verdwenen in achterkamers of erger. Zelfs de bisschopsstad Utrecht was voor die ontwikkeling niet immuun gebleven. En nu was er een mogelijkheid tot vernieuwing. Jonge schilders gingen nog steeds naar Rome om hun opleiding te voltooien, alleen kwamen ze nu terug met een heel nieuw palet: vol felle kleuren, een interessante belichting, en gekker nog: een universum bevolkt door kaartleggers en cafétypes, vrolijke gezelschappen die zich uitstekend vermaken. Heiligen en apostelen ook, maar toch opvallend veel mannen met een veer op hun baret en meisjes met losse kleren, die blijkbaar ook in de relatief tolerante bisschopsstad Utrecht best werden gewaardeerd.
Het is heel interessant te zien hoe het caravaggisme zich over heel Europa verspreidde, overal met net weer andere accenten. In dit Kunstschrift kun je lezen waarin die Utrechtse schilders zich specifiek onderscheidden en hoe ze hun Italiaanse voorbeeld, Caravaggio, naar hun hand zetten. Beweeglijker, aardser en vaak ook lichtvoetiger. Een Nederlands/ Italiaanse fantasiewereld waar het muzikale gezelschap dat Honthorst in 1622 schilderde (mogelijk voor het plafond van zijn eigen huis op het Domplein in Utrecht) zo’n vrolijk voorbeeld van is [omslag].
Maar wat ze vonden bij Caravaggio, dat was de directheid, en het geheim van het contrast. De ontmoeting van verschillende werelden. En die kiem bleef ook in hun eigen werk bewaard. En zo vormde de kennismaking met dat grote voorbeeld, uit de handen van een paar talentvolle energieke jonge schilders, ook hier de aanzet tot een andere, heel eigen, nieuwe kunst. Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift
6 Hendrick ter Brugghen De bevrijding van Petrus, 1624 • olieverf op doek, 104,5 x 86,5 cm • Mauritshuis, Den Haag
a
b
â&#x20AC;&#x2DC;Bij Ter Brugghen kunnen handen uitdrukken wat normaal gezichten doenâ&#x20AC;&#x2122; schreef de Britse kunsthistoricus en caravaggisten-kenner Benedict Nicolson
c
8
e
d
g
7a en f De Annunciatie, 1629 • detail afbeelding 32 7b Bacchante met aap, 1627 • detail afbeelding p. 45 7c De heilige Sebastiaan, verzorgd door Irene (detail), 1625 • Allen Memorial Art Museum, Oberlin
f
7d-e De bevrijding van Petrus, 1624 • detail afbeelding 6 7g Jongen die op een blokfluit speelt, 1621 • detail afbeelding 16