KUNSTSCHRIFT 4/2019 TARKOVSKI
€ 11,25
Andrej
TARKOVSKI Film Kunst
1
V
A
Andrej Arsenjevitsj Tarkovski (1932-1986) behoort tot de grote kunstenaars van de moderne film. Daarnaast spreekt uit zijn oeuvre ook een diepe en complexe band met beeldende kunst. Soms gebeurt dat expliciet, vaker onderhuids. Over film en de betekenis van kunst als trooster en hoeder van het geheugen.
2
Meester van de ernst en het raadselachtige Mariëtte Haveman
8
Biografie en filmografie
10 Onderdompeling in
de wereld van Tarkovski Een tentoonstelling in Eye filmmuseum Jaap Guldemond
12 Stalker
Het land van geheugen en verlangen Gawie Keyzer
22 Jagers in de sneeuw Over kunst en film Dana Linssen
34 Lichtbeelden De tentoonstelling ‘Andrei Tarkovsky. The Exhibition’ is van 14 september tot 6 december te zien in Eye Filmmuseum Amsterdam.
De Polaroids van Andrej Tarkovski Andrea Müller-Schirmer
36
Tot aan de kleinste schepselen
KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 63ste jaargang, nr. 4 augustus/september 2019 REDACTIE
hoofd- en eindredactie Mariëtte Haveman beeld- en bureauredactie Andrea Müller-Schirmer redactie-assistent Laurens Meerman tekstredactie Ingrid Mersel redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Annemiek Overbeek Ruud Priem Margriet Verhoef VORMGEVING
Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIE
Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 06-40406607 info@kunstschrift.nl www.kunstschrift.nl LITHOGRAFIE EN DRUK
Wilco Art Books, Amersfoort AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT
Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest +31(0)251-25 79 24 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 57,– • kortingsabonnement 65+ € 55,• abonnement buitenland € 70,– korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • studentenabonnement (max. drie jaar) € 48,– • proefabonnement (3 nummers) € 28,– • losse nummers € 11,25 (exclusief verzendkosten) • linnen bewaarband € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl
Marc Mulders
Op vrijdagmiddag 27 september as. om 16.00 is er in Eye Filmmuseum, speciaal voor lezers van Kunstschrift een middag georganiseerd. De middag bestaat uit een vertoning van de film Stalker, voorafgegaan door een interview van Mariette Haveman met Jaap Guldemond, organisator van de tentoonstelling. Voor meer informatie en aanmelden zie p. 44
5O
Uit de keuken van de kunstgeschiedenis • Het leven getekend Tekeningen in het Kröller-Müller • Het geheugen van de tentoonstellingsmaker 10 Ger Luijten • De keus van de kunstenaar 10 Koen Vermeule
issn
0166-7297
AFBEELDING OMSLAG VOORKANT
Setfoto van de film Stalker (1979) van de drie hoofdpersonen op hun weg naar de geheimzinnige kamer, zie ook afbeelding 17 AFBEELDING OMSLAG ACHTERKANT
Andrej Tarkovski op de set van De spiegel in 1973 AFBEELDINGEN OMSLAG BINNENZIJDE
> Filmbeeld van de slotscène uit Stalker (1979), zie ook afbeelding 26 >> Filmbeeld uit Stalker (1979) van de tunnel die naar de geheimzinnige kamer leidt Kunstschrift is ook te volgen op Facebook
M A R I E T T E H AV E M A N
MEESTER VAN DE ERNST EN HET RAADSELACHTIGE ‘Kunst wordt geboren en ontwikkelt haar kracht daar waar het eeuwige, rusteloze verlangen heerst naar spiritualiteit.’ Hier spreekt niet Vincent van Gogh of William Blake, of Caspar David Friedrich, maar de Russische filmer Andrej Tarkovski (1932-1986). Wel was hij lid van de familie waar zij alledrie toe behoren. Ook hij was een kunstenaar met de hoogst denkbare doelstellingen, zonder een spoor van ironie. Ook hij verbond een hyperindividuele religiositeit aan een behoefte en roeping om de mensheid te dienen. Zoiets klinkt in moderne oren als een stoornis, in het dagelijks leven kom je er niet meer mee weg. Maar in de kunst is deze instelling af en toe een bruikbare bron gebleken. Tarkovski omringde zich ook graag met kunstenaars met wie hij zich verwant voelde, ‘tragische dromers’ noemde hij ze zelf: in zijn geval naast Van Gogh vooral Dostojevski, Tolstoi, Buñuel, Bruegel, Bach.
2
KUNSTSCHRIFT 4/2019 TARKOVSKI
1 Slotscène uit de film Nostalghia (1983) met de datsja in de ruïne van de kathedraal. Tarkovski vond de locatie voor de ruïne in de abdij van San Galgano. In zijn films maakte hij vaak gebruik van kleurfilters.
In de moderne film is deze vorm van ernst vrij uitzonderlijk, maar in de kunstgeschiedenis is hij alomtegenwoordig. En Tarkovski’s films zitten dan ook vol verwijzingen naar oude kunstwerken. Het offer begint met een minutenlang aangehouden detail van een koning die knielend zijn gaven aanbiedt uit Leonardo’s onvoltooide Aanbidding van de koningen (1481). Het beeld wordt begeleid door de aria ‘Erbarme dich’ uit de Matthäuspassion. In Nostalghia staan we binnen een paar minuten oog in oog met Piero della Francesca’s Madonna del Parto [2], en in Stalker, Tarkovski’s beroemdste meesterwerk, zwerft het oog van de camera langdurig over een watervlakte waaronder naast munten, kleren, wapens en werktuigen ook de gestalte van Johannes schemert, uit Van Eycks Lam Gods.
Er is een verleiding om die kunstwerken te interpreteren als puzzelstukjes in de rebus van een artistiek programma, een iconografie, maar wie dat doet hoeft bij Tarkovski niet te rekenen op glasheldere antwoorden. De schilderijen in zijn films dienen als rustpunten, momenten waarin hij het verhaal even stillegt voor een overdenking, een gevoel. Of, het meest specifiek: een overgang van het rijk van de werkelijkheid naar dat van de verbeelding. Heel sterk gebeurt dat in de film Solaris. Via de ogen van Hari, de gestorven vrouw van de hoofdpersoon, beweegt de camera over Bruegels Jagers in de sneeuw [33-35]. Op de achtergrond klinken vage menselijke klanken, uitmondend in het koraal van Bach waar de film ook mee begint. En zo wordt dat oude winterlandschap tot een verdwijnpunt, waarin alles samenkomt wat de film aanraakt: liefde, verlies, verlangen, sterfelijkheid, droom en werkelijkheid. En een religieus geloof in de glorie van de schepping. Voor Tarkovski zijn kunst en religie twee zijden van dezelfde medaille. En er is een punt waarop de twee elkaar ontmoeten ook voor een ongelovige zoals ikzelf, in onze behoefte aan, ja, transformatie. Iets wat je even vrijwaart van het gewone. De wortels van de westerse kunst hebben zich gevoed met die behoefte, vanaf de oude reliekenverering via de grote altaarstukken waar ook Tarkovski grote waarde aan hecht, tot aan hedendaagse videokunstenaars zoals Bill Viola en David Claerbout. De film Stalker heeft die behoefte als onderwerp, het verlangen af te dalen in een meer fundamentele werkelijkheid. Een werkelijkheid zonder garantie op een veilige terugkeer. Zelf heb ik nog een scherpe herinnering aan de eerste keer dat ik Stalker zag, in mijn jeugd, in een klein Dordts filmtheater. En nog herinner ik me hoe die camera door mooie trieste landschappen
3
vol verroeste werktuigen en ruïnes zwierf en die beelden mijn jonge hersens bereikten. Geluiden van vallend water, een vogel, een hond, een karretje over rails hebben zich in die herinnering aan de beelden gehecht. Alles was gevuld met betekenis; welke, dat zou ik niet meteen kunnen zeggen, maar dat deed er eigenlijk niet toe. Hier werd de ervaring van leven, denken en kijken op een volkomen nieuwe manier verbeeld. Zulke ervaringen moet je niet proberen te herhalen. De tweede keer bekeek ik hem op een computerscherm, een vloek in de tempel van Tarkovski. Maar zelfs op het kleine koele scherm werd ik opnieuw geraakt door de originaliteit, de durf en ernst en zeldzame eigenheid van deze filmende kunstenaar. Er zijn natuurlijk meer voorbeelden van filmende kunstenaars (zoals Robert Bresson en Ingmar Bergman, ook meesters van de diepe ernst). Zelf zei Tarkovski zich vooral verwant te voelen met de Spaanse filmer Luis Buñuel, als drager van een ‘poëtisch bewustzijn’. Dat raakt aan de rode draad in zijn films, de verwevenheid van droom en werkelijkheid, waarin heden en verleden zich mogen vervlechten in beelden die ons raken als onze eigen dromen, die we nooit helemaal vergeten en nooit helemaal opgelost krijgen. Tarkovski maakte films als sculpturen in tijd, maar de tijd zelf oefent ook zijn werking uit op kunstwerken. Films zijn daar nog wat meer dan andere kunsten aan onderhevig doordat ze onbedoeld zoveel prijsgeven van tijdgebonden aannames en modes. Zelfs de hooghartige, antimodieuze Tarkovski is daar niet helemaal immuun voor gebleken. Zijn beeld van de vrouw is soms lastig te verteren: nogal eens krijgt zij de rol van de klassieke diva, overemotioneel klankbord voor de stoïcijnse held.
4
2 Filmbeelden uit Nostalghia (1983), waarin de hoofdpersonen, de Russische schrijver Andrej Gortsjakov en zijn vertaalster Eugenia, de kerk met de Madonna del Parto van Piero della Francesca bezoeken. Vrouwen bidden bij het fresco van de zwangere Madonna om zelf moeder te kunnen worden.
>3 Piero della Francesca Madonna del Parto, ca. 1460 • fresco, 260 x 203 cm • Museo della Madonna del Parto, Monterchi
KUNSTSCHRIFT 4/2019 TARKOVSKI
5
‘Tarkovski was een macho’, was in een interview dertig jaar na dato het nuchtere commentaar van Domiziana Giordana, die de beeldschone vrouwelijke hoofdpersoon uit Nostalghia vertolkte. Als iemand het wist, was zij het. Tegelijk toont nou juist die film een van de meest onvergetelijke, hartbrekende beelden uit de geschiedenis van de film: de slotscène waarin de hoofdpersoon, via een langzaam uitzoomende camera, het huis van zijn jeugd terugziet middenin de ruïne van een oude Italiaanse kathedraal [1]. De bekende Tarkovskiaanse
6
klanken: stemmen, een hond die blaft, een vrouw die een Russisch lied zingt. De geluiden van het geheugen, onsamenhangend en onvergetelijk. Het is een beeld dat blijft resoneren in het ruimteschip van je eigen geheugen, zoals ook werken van Van Gogh, Caspar David Friedrich, Bruegel, Bach en Tolstoi dat kunnen doen. Mariette Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift
KUNSTSCHRIFT 4/2019 TARKOVSKI
4 Gerhard Richter Abstraktes Bild (726), 1990 • olieverf op doek in twee delen, elk 250 x 175 cm • Tate Gallery, Londen
5 en 6 Filmbeelden van de Zone, het mysterieuze landschap uit Stalker (1979).
> afbeelding op pp. 8-9 7 Setfoto van de film Nostalghia (1983) waarin de Russische schrijver Gortsjakov door Italïe reist. De opnames vonden plaats in Toscane, onder andere in de badplaats Bagno Vignoli.
7