Kunstschrift 2018/1 Ten voeten uit

€ 11,-

Ten voeten uit

2

High Society, een tentoonstelling met 39 portretten ten voeten uit, ter gelegenheid van de terugkeer van Rembrandts Marten Soolmans en Oopjen Coppit in het Rijksmuseum, daar te zien van 8 maart t/m 3 juni

2

30

Het zout en het zoet van de portretkunst

Tekens van macht

Mariëtte Haveman

36

10

Dorien Tamis

Old school glamour

De versierde schoen

Rembrandt Duits

Annemiek Overbeek

50

16

Keukenstukken

De kunst van het staan

• Robert Roos, Een tentoonstelling

Margriet Verhoef

als een stad

28

• Judith van Meeuwen, het geheugen van de tentoonstellingsmaker: 1 Andreas Blühm

Anthony en de prinsenkinderen

• De keus van de kunstenaar:

Maaike Dirkx

1 Jan Beutener

Ten voeten uit Van oudsher waren ze peperduur. Zulke kunstwerken hebben ook een bijzondere taak: ze verplaatsen de geportretteerde naar een ideale bovenwereld, waarin ze, als het goed is, voor eeuwig verder leven. De eisen gesteld aan de aankleding zijn in zulke portretten vanzelfsprekend torenhoog. Daarmee zijn het fascinerende dragers van normen van smaak, ideeën over macht en regels voor decorum.

zout zoet van de portretkunst M A R I E T T E H AV E M A N

Het

en het

Iedereen kent die foto waarop ze in de lucht springen en bij nader inzien blijkt dat er veel varianten van zijn. Deze dateert uit 1963 door Fiona Adams, voor de cover van het singletje Twist and Shout [1], maar een week eerder had fotograaf Dezo Hoffman een soortgelijke springfoto gemaakt voor de hoes van Love. Stom toeval – en tegelijk zegt de overeenkomstige keus iets over de perfecte presentatie van de Beatles: anticeremonieel, dynamisch, jong, en moeiteloos van de wetten van de zwaartekracht ontheven.

Hoger kun je niet opstijgen in de hiërarchie van vrijheid en succes. Sinds deze foto zijn er miljoenen variaties ontstaan op het thema ‘vier rockmuzikanten’, maar deze bleef iconisch – net als de opvolger op het album Abbey Road: de Beatles, iets bezadigder inmiddels, bezig met het oversteken van een zebrapad.

2

KUNSTSCHRIFT 1/2018 TEN VOETEN UIT

<1 Fiona Adams

Portretten ten voeten uit hebben een status aparte, en het bijzondere is dat die positie nooit is veranderd: iemand die van top tot teen wordt afgebeeld heeft in de kunstgeschiedenis meestal macht, mateloze rijkdom of onmetelijke roem. Conventies, kleding, houding, gezichtsuitdrukkingen, accessoires, al die dingen zijn min of meer onderhevig aan veranderingen van mode, maar dit feitje, dat de geportretteerde van kruin tot teen is afgebeeld, heeft altijd zijn betekenis behouden. Alsof er, altijd al, een bijzondere accijns rustte op de uitbeelding van schoenen. En heel lang was dat in zekere zin ook zo: portretten ten voeten uit golden sinds de zestiende eeuw als verreweg de duurste vorm van portretkunst.

Het belang van die portretten was ook enorm. In De toverberg van Thomas Mann is een prachtige passage te vinden over het portret van senator Castorp, de grootvader van de hoofdpersoon. Dat portret wordt uitvoerig beschreven, van de brede, geplisseerde kraag via de toga-achtige overjas en jabot tot aan de schoenen met zilveren gespen.

En dit portret, verklaart de schrijver dan, vertegenwoordigde de eigenlijke en werkelijke gedaante’ van de grootvader van alledag, die almaar ouder en krommer werd, tandeloos bovendien.

Deze beschrijving is zo goed omdat ze de macht samenvat die dit genre portretten heeft. Ze vertegenwoordigen een droom: van de onsterfelijkheid

en onaantastbaarheid van de geportretteerde. Een mens wordt vereeuwigd, en ontstijgt daarmee aan zijn of haar aardse gedaante.

Bij zulke portretten gaat het om iets wat vandaag wordt beschreven als uitstraling, glamour. De essentie van glamour is dat je het juist niet onder de loep neemt. Het is magie, je ne sais quoi; je moet je erdoor laten bedwelmen. Deze magie vormt het centrale bestanddeel in het spel dat de kunstenaar met ons speelt. Maar zodra je het begint te analyseren wordt meteen duidelijk welke krachten dit zonnestelsel besturen: macht en elegantie. Die twee smaken vormen de hoofdbestanddelen, het zout en het zoet van de kunst waar Anthony van Dyck en Irving Penn, ieder in hun eigen eeuw, hun grote en terechte roem mee oogstten [8, 62].

Traditioneel was de verdeling overzichtelijk: macht voor mannen, elegantie voor vrouwen. Jonathan Bikker wijst in zijn boek bij de tentoonstelling High Society met fijne ironie op het feit dat mannen veelal werden afgebeeld met de eerbewijzen en houding die paste bij hun positie, en vrouwen doorgaans in de rol van een soms vage maar altijd lofwaardige muze.

Dat is inmiddels veranderd en zelfs vroeger lag de verdeling niet altijd even scherp, maar deze twee eisen hebben tot op heden een volstrekt bepalend stempel gedrukt op de regels van deze kunst. Zie hoe vaak de geschilderde man zich

Foto van de Beatles voor de single Twist and Shout, 1963 2 Giovanni Battista Moroni

Portret van Bernardo Spini (1536-1612), ca. 1573-1575 • olieverf op doek, 197,6 x 98,5 cm • Accademia Carrara, Bergamo 3 Diego Velázquez

Portret van Don Pedro de Barberana y Aparregui (15791649), ca. 1631-1633 • olieverf op doek, 198 x 111,4 cm • Kimbell Art Museum, Fort Worth, Texas 4 Frans Hals

Portret van Willem van Heythuysen (ca. 1590-1650), ca. 1625 • olieverf op doek, 204,5 x 134,5 cm • Bayerische Staatsgemäldesammlungen, Alte Pinakothek, München 5 Wybrand de Geest

Portret van Wytze van Cammingha (1592-1641), 1634 • olieverf op doek, 200 x 126 cm • particuliere collectie

3

6 John Singer Sargent

Portret van Madame X (Virginie Amélie Avegno Gautreau (1859-1915)), 1883-1884 • olieverf op doek, 208,6 x 109,9 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York >7 John Singer Sargent

Portret van dr. Samuel-Jean Pozzi (1846-1918) (detail), 1881 • zie ook afbeelding 37 4

breed maakt, een hand in de zij, steunend op zuil of stok [3, 4].

De vrouwen leunen lichtjes, werpen een blik opzij, bestijgen een trap of dalen juist af met een bevalligheidsverhogende zwier [9, 62]. Het allermooiste is het als die twee, macht en elegantie, zich in elkaars nabijheid bevinden en een beetje mengen. Virginie Avegno en haar minnaar Samuel-Jean Pozzi: zo’n stel betovert ons nog steeds [6, 7].

Aan het eind van de negentiende eeuw was het portret ten voeten uit geannexeerd door de beau monde, die een flinke dosis moderne glamour in het genre bracht. Prachtige voorbeelden daarvan zijn de Parijse arts Samuel-Jean Pozzi en zijn minnares, de gefortuneerde (en gehuwde) Virginie Avegno Gautreau, alias Madame X. Van dit duo maakte de Amerikaanse schilder John Singer Sargent zijn mooiste, meest sexy portretten ten voeten uit.

Ze zijn de moderne versie van de dramatische portretten van Anthony van Dyck â&#x20AC;&#x201C; en de voorbode van de twintigste-eeuwse societyfotografie van Irving Penn, Richard Avedon en Erwin Blumenfeld.

Iemand die het geheim van de uitstraling beter dan wie ook beheerste was de Amerikaanse fotograaf Irving Penn. Hij begreep als eerste iets wat vandaag heel gangbaar is in de uitbeelding van extreem succesvolle mensen: dat juist de allersimpelste middelen het effectiefst zijn in de weergave van hunne doorluchtigheid.

De ultieme elegantie ligt besloten in de gestalte van Lisa Fonssagrives, echtgenote van Penn, in 1950 in haar Rochas Mermaid Dress [8]. Naast de beroemde Dovima, in 1955 gefotografeerd door Richard Avedon voor Harper’s Bazaar in een jurk van Dior tussen de olifanten [afb inhoudspagina], is zij een bovenaardse beauty.

De omgeving is het summum van sober: een ach-

6

tergronddoek, snel uitgerold en opgespannen, met de kreukels er nog in. Maar de illusie blijft intact.

En eigenlijk maakt die ietwat misplaatste setting haar nog mooier, zoals de smetteloze schoonheid van Dovima nog volmaakter afsteekt tegen de huid van de olifanten.

De oude meesters deden het anders, maar binnen hun op het oog stijve restricties waren ook zij enorm bedreven in het verlenen van een bovenaardse glans aan hun modellen. Ook zij kenden de signalen, alle do’s en don’ts: Hoe wek je nieuwsgierigheid naar je personage? Hoe verwerk je iemands status, ingetogen of flamboyante karakter, in zijn portret? Ook voor het brengen van een subtiele sfeer van rijkdom

8 Irving Penn

Lisa Fonssagrives-Penn (19111992) in de Mermaid Dress van Marcel Rochas, Parijs 1950 • gefotografeerd voor Vogue • Art Institute of Chicago 9 Emile Auguste Carolus-Duran

De dame met de handschoen (Pauline Croizette (1839-1912)), 1869 • olieverf op doek, 228 x 164 cm • Musée d’Orsay, Parijs Carolus Duran portretteerde hier zijn vrouw Pauline Croizette, die hij een jaar eerder in het Louvre had ontmoet.

en luxe waren trucjes voorhanden: bepaalde stoffen laten zich prachtig plooien, en er zijn zelfs kostuums waarin de fysieke strijdbaarheid van een man zich overtuigend mengde met zijn verheven status.

Hoe langer en beter je kijkt, hoe meer je ziet.

De finishing touch in de strijd om de uitstraling vormden de accessoires: broches, kettingen, tiara’s, familiestukken vaak, met een eigen verhaal en gewicht. Hier was de verdeling tussen man en vrouw vroeger anders dan nu: beiden mochten zich uitbundig tooien met tekens van status zonder dat de goede smaak in het gedrang kwam [55, 56].

De rijkdom van Hollands beroemdste echtpaar lag besloten in de glanzende zwarte zijde van hun kleren, in de fijnheid van hun kragen en juwelen, en helemaal onderaan, als omgekeerde bekroning van al die finesse, in de schoenen die al die weelde mochten dragen [10, 12]. Beiden staan ze stevig op de vloer, Marten en Oopjen; opstijgen doet dit jonge paar alleen in de meest overdrachtelijke zin. Maar over hun maatschappelijke verhevenheid hoeft nog steeds geen enkele twijfel te bestaan.

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

7

10 Rembrandt

Portret van Marten Soolmans (1613-1641), 1634 • olieverf op doek, 210 x 135 cm • Rijksmuseum Amsterdam (aankoop van de Staat der Nederlanden voor het Rijksmuseum) 11 Handschoenen van hertenleer met brede, aangeknipte kappen, versierd met een symmetrisch in reliëf doorgestikt motief, ca. 1650-1700 • lengte 28 cm • Rijksmuseum Amsterdam Handschoenen zijn op veel portretten afgebeeld (2, 9, 28). Het waren kostbare onderdelen van de garderobe die de geportretteerden nog meer voornaamheid konden verlenen.

Marten en Oopjen zijn waarschijnlijk geschilderd in hun huwelijkskleding.

Onder rijke burgers was zwart de favoriete kleur, niet alleen in navolging van de Spaanse mode maar ook omdat de zwarte verfstof en het maakproces kostbaar waren.

8

KUNSTSCHRIFT 1/2018 TEN VOETEN UIT

12 Rembrandt

Portret van Oopjen Coppit (1611-1689), 1634 • olieverf op doek, 209,9 x 134,8 cm • Musée du Louvre, Parijs (aankoop van de Franse Republiek voor Musée du Louvre) 13 Waaier van zwarte struisveren op een gesloten schildpadmontuur met zwartsatijnen strik, ca.

1890-1910 • lengte 37 cm • Rijksmuseum Amsterdam Een waaier als deze was een accessoire voor vrouwen uit de elite. Behalve als uithangbord voor welstand diende het om ‘s zomers de voornaam bleke huid te beschermen tegen de zon.

Oopjens luxueuze exemplaar van struisveren werd ook begeerd door het zusje van Constantijn Huygens. Maar die hekelde de pronkzucht en jacht op ‘strikken sen waaiers’ waarvan de prijs gelijk was was aan het jaarinkomen van een arme man.

9