â‚Ź 10,75
Hans Memling c. 1435-1494
kunstschrift is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 60ste jaargang, nr 2 april/mei 2016
Delicate wonderwerken Mariëtte Haveman
2 10
De schilder als verteller Till-Holger Borchert Stille getuigen Ruud Priem & Matthias Depoorter
20
redactie
hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann vormgeving
32
Als een open boek Jeroen Stumpel
Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam redactieadres
36
Portretten van een familie Federica Veratelli 49
52 54
De keus van Kunstschrift
Het oog van de liefhebber: Wilma Sütö
Kijk hier eens naar deel 2 van een serie door Maaike Dirkx achterin dit nummer de uitneembare museumagenda
ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl www.kunstschrift.nl lithografie en druk
Hans Memling ca. 1435-1494
De sleutel tot een begrip van de kunst van de grote Hans Memling is te vinden in het Brugse Sint-Janshospitaal. Hier bevinden zich de enige gesigneerde en gedateerde altaarstukken van de meester die er nog zijn. Besteld voor het hospitaal en voltooid in 1479, vermelden de inscripties op de originele lijsten Memling als hun schepper. Zo fungeren deze werken als toetssteen voor de reconstructie van een uitzonderlijk rijk oeuvre.
Wilco Art Books, Amersfoort aanmelden en vragen abonnement
Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest 0900-226 52 63 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 56,00 • studenten en 65+ € 52,50 • buiten benelux € 68,00 korting van 1,50 bij betaling met automatische incasso • proefabonnement (3 nummers) € 27,50 • losse nummers € 10,75 (exclusief verzendkosten) • linnen bewaarband € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een opzegtermijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren, ook op het mailadres info@kunstschrift.nl issn
0166-7297
afbeelding omslag
Detail van het middenpaneel van Memlings Johannesretabel, met een ‘Sacra Conversazione’ • zie ook afbeelding 19 (foto Lukasweb, zie voor volledige credits p. 47) afbeelding inhoudspagina
Aanbieding voor onze lezers: met Kunstschrift naar Jheronimus Bosch op vrijdag 29 april. Meer hierover op p. 56.
Dit Kunstschrift kwam tot stand in samenwerking met het vernieuwde Memlingmuseum in Brugge. Ter gelegenheid hiervan verschijnt Kunstschrift in het Nederlands, Frans en Engels.
Detail van Memlings Reliekschrijn van de heilige Ursula, met een verkondiging door een engel aan Ursula dat zij bij terugkomst in Keulen de marteldood zal sterven • zie ook afbeelding 27 (foto Lukasweb) Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift
Delicate wonderwerken M A R I E T T E H AV E M A N
Anderen konden veel, maar Memling kon alles; nog steeds, na ruim vijfhonderd jaar, komt die gedachte in je op. Zijn uitbundig gedetailleerde, verhalende kunst, de diepte en rijkdom van zijn landschappen, gecombineerd met de grote statigheid en rimpelloze zuiverheid van zijn protagonisten. Zelfs de neutraliteit van zijn gezichten wijst op een ongelooflijke beheersing van de middelen. Zijn voorbeelden waren Jan van Eyck en Rogier van der Weyden, en het feit dat hij deze twee artistieke persoonlijkheden wist te combineren tot een heel eigen wereld spreekt al voor zijn uitzonderlijke durf, en kunnen. Van Eyck verbeteren? Wat voor een ambitie was dat? Maar Memling probeerde het, en kwam er mee weg. In het verlengde hiervan ligt ook zijn geraffineerde spel met illusie en werkelijkheid. Een reflectie in een spiegel van iets dat plaatsvindt op een ander paneel of in de werkelijkheid daarbuiten, een kleed dat doorloopt achter de lijsten van de verschillende luiken, een ruimtelijke weergave vol architectonische details die zich voortzetten in de ruimte waar een drieluik voor is gemaakt. Van Eyck had het voorbeeld gegeven, en dus deed Memling er her en der nog een klein schepje bovenop. Van Hans Memling de man rest ons niets, maar dit zijn aanwijzingen dat achter de hand van deze meester een uitzonderlijk wendbare geest schuilging. Iemand die mogelijkheden zag waar voor anderen alleen formules bestonden. Memlings hele nalatenschap van pakweg honderd schilderijen is van deze kwaliteit doortrokken. In zijn tijd, de tweede helft van de vijftiende eeuw,
2
KUNSTSCHRIFT 2/2016 HANS MEMLING
<1 Hans Memling
was hij zo beroemd dat zijn werk werd gezocht door kerkvorsten, Bourgondische machthebbers en buitenlandse bankiers; hij gold als het absolute neusje van de zalm, en werd ook goed betaald. Niet voor niets had hij zich kort na de dood van Van der Weyden gevestigd in Brugge, het grootste internationale handelscentrum ter wereld, waar kunst, geld en macht op voet van gelijkheid circuleerden. De Bourgondische bazen lieten de goudstukken rollen, en hetzelfde gold voor de Medici in Florence, handelsbankiers met relaties dicht bij de pauselijke troon en vestigingen in alle grote handelssteden. In deze omgeving hadden kunstenaars zoals Memling een heel specifieke taak. Hun tronende Maagden waren niet alleen bedoeld om mooi te zijn, of het publiek tot vroomheid te stemmen, of zelfs te ontroeren, ze vormden het meest effectieve middel tot zelfrepresentatie dat er bestond. Een drieluik, gemaakt door de duurst betaalde kunstenaar aller tijden, met jou en je familie als schenkers op de zijpanelen; een portret waarin de Maagd aan
dezelfde tafel zit als jij en haar mantel onder jouw gebedenboek plooit, dergelijke voorstellingen vormden de absolute bezegeling van iemands positie, hier en in het hiernamaals. Anno 1480 werd daar door een enkeling ook wel schande van gesproken. Volgens kenner Paula Nuttall wees de beschuldigende vinger van Savonarola over de praalzucht van zijn tijdgenoten in de richting van Memlings triptiek voor bisschop Benedetto Pagagnotti [1-2]. Het bijzonder lieftallige Pagagnotti-triptiek hing in 1480 in de pauselijke suite van het klooster van de Santa Maria Novella, voor het exclusieve genot van de bisschop. Benedetto Pagagnotti was, zo vertelt Nuttall in haar mooie en lezenswaardige From Flanders to Florence (2004), een intiem lid van de inner circle van de Medici en een directe vijand van Girolamo Savonarola, wiens executie hij in 1498 verordonneerde. Waarmee een eind kwam aan de donderpreken en de openbare boek- en kunstverbrandingen op de Piazza della Signoria.
Kraanvogels en wapenschild, keerzijden van de buitenpanelen van Pagagnotti-triptiek • zie ook afbeelding 2 De kraanvogel staat voor waakzaamheid en wijsheid en was het wapendier van bisschop Benedetto Pagagnotti. Mogelijk bestaat er een relatie tussen een deel van diens achternaam (‘gnotti’ = nachtelijk) en de afbeelding van de kraanvogels bij nacht. 2 Hans Memling
Pagagnotti-triptiek, ca. 1480 • olieverf op paneel, middenpaneel 57 x 42 cm, zijpanelen 57,5 x 17,3 cm • Galleria degli Uffizi, Florence (middenpaneel) en The National Gallery, Londen (zijpanelen)
3
3 Hans Memling Bloemstilleven op de keerzijde van Portret van een biddende man, ca. 1485-1494 â&#x20AC;˘
olieverf op paneel, 29,2 x 22,5 cm â&#x20AC;˘ Museo Thyssen-Bornemisza, Madrid
4
KUNSTSCHRIFT 2/2016 HANS MEMLING
En wieweet danken wij daaraan, nu de as lang is neergedaald en het geschreeuw verstomd, dat het betoverende Pagagnotti-triptiek van Memling nog steeds te bekijken is. De engel die het kindje een appel aanbiedt, het landschap in de diepte, het bevallig afhangende baldakijn en het geometrische tapijt onder de voeten van de Maagd. Voor ons moderne waarnemers, vijf eeuwen na dato, is de betovering van die windstille wereld nog steeds werkzaam. En hoe moet dat in die tijd zijn geweest, de vijftiende eeuw, toen beelden (en kleuren) zoveel zeldzamer waren? Onze kennis van die tijd is brokkelig en beperkt, maar iedereen kan proberen zich een voorstelling te maken van wat het betekende wanneer zo’n delicaat wonderwerk, na een maandenlange reis op een schip, eindelijk aankwam op zijn plaats van bestemming. Hoe het met gesloten vleugels van het schip werd geladen en naar zijn nieuwe verblijfplaats vervoerd. Hoe het daar op ceremoniële wijze werd geopend. En wat de genodigden dan zagen. Mensen bouwden appartementen en kapellen rondom dit soort kunstwerken, zoals Amerikaanse kunstverzamelaars dat vandaag nog doen rond werk van James Turrell of Damien Hirst. Toch is die stille tedere Memling van alle grote Primitieven degene wiens reputatie tussen 1470 en nu de meeste pieken en dalen heeft gekend. Van het midden van de negentiende tot het midden van de twintigste eeuw waren de Memlings met hun maagden, tapijten en bloemkes onderwerp van grote controverse. Volgens het eerste gepubliceerde boek over de Vlaamse kunst, Crowe en Cavalcaselle’s The Early Flemish Painters uit 1857, was Memling een voorbeeld van het verval van de noordelijke schilderkunst, die met de Van Eycks een moment van grootheid had gekend. Ook die grootheid werd volgens de auteurs overigens aangetast door een teveel aan edelstenen en dure stoffen, waarin de auteurs de overdadige smaak van het Bourgondische hof herkenden. Te zwijgen van Van Eycks Adam en Eva, die net als zijn heilige Maagd van de kanunnik Van der Paele, door negentiende-eeuwse fijnproevers ronduit lelijk werden gevonden [18]. Het was een controverse die tot op zekere hoogte nog steeds smeult: de dichotomie tussen de klassieke droge schoonheid van de Italianen en de volle rijkdom van de Vlamingen. Voor de ware grootheid moest je naar Italië, vond de cultuurhisto-
4 Hans Memling Detail van het middenpaneel van Triptiek van John Donne, ca. 1480 • olieverf op paneel, middenpaneel 72,2 x 71,7 cm • The National Gallery, Londen
6 Hans Memling Detail van Tronende Madonna met familie en de heiligen Jacobus en Dominicus, ca. 1490? • olieverf op paneel, 130,3 x 160 cm • Musée du Louvre, Parijs
5 Hans Memling Detail
Het ruitvormige, uit Anatolië afkomstige motief zien we vaak op schilderijen van Memling. Kleden met dit patroon werden daarom ook wel Memlingtapijten genoemd.
van het middenpaneel van Triptiek met Madonna en kind, ca. 1480-1488 • olieverf op paneel, middenpaneel 69 x 47 cm • Kunsthistorisches Museum, Wenen
4
5
6
5
<7 Hans Memling Detail van Triptiek met Het Laatste Oordeel, met de verdoemde zielen • zie ook afbeelding 8 8 Hans Memling Triptiek
met Het Laatste Oordeel, 1467-1471 • olieverf op paneel, totale afmeting 223,5 x 305,7 cm • Muzeum Narodowe, Danzig >9 Hans Memling Detail
van het linkerpaneel van het Johannesretabel, met Salomé • zie ook afbeelding 19 (foto Lukasweb)
ricus Jacob Burckhardt, wiens Kultur der Renaissance in Italien (1860) de smaak van de elite lang bepaalde. Tegelijk verdedigde een andere negentiende-eeuwse waarnemer, abbé Chrétien Dehaisnes, Hans Memling als ‘de vroomste kunstenaar die Vlaanderen had voortgebracht’. Hier sprak een meer algemeen aangehangen opvatting halverwege de negentiende eeuw, waarin Memling juist werd voorgesteld als een gunstige uitzondering onder de opzichtige Vlamingen. Zoals Wessel Krul schrijft in zijn essay ‘Realisme, Renaissance en nationalisme’ bestond de grootste lof die Dehaisnes voor Memling kon opbrengen eruit, hem te vergelijken met Fra Angelico
6
– niet wetend hoezeer Italianen als Fra Angelico en Ghirlandaio juist de Vlamingen, en Memling in het bijzonder, tot voorbeeld namen. Smaak is een trouweloze metgezel voor elke kunstenaar. Weer een eeuwtje later waren precies die eigenschappen die Memling integer en vroom maakten, juist ‘oppervlakkig’. Nog in 1953, toen expressie in de kunst het hoogst bereikbare was geworden, beschreef Erwin Panofsky Memling een beetje neerbuigend als een major minor master, wiens werk ‘af en toe betovert, nooit beledigt en nooit overweldigt’. Daarbij overigens voorbijgaand aan het grote Laatste Oordeel-triptiek in Danzig, dat laat zien hoe goed Memling, als dat zo uitkwam, overweg kon met harde effecten en hevige emoties [7-8]. En wij, nu? Vast en zeker hebben wij onze eigen oogkleppen. Maar vandaag hebben wij geloof ik niet meer zo’n last van de tegenstelling stil-klassiek versus bewogen-expressief die al deze oordelen kleurt. Mij kost het geen enkele moeite om te genieten van zowel het mysterie van de stille Maagden als van de radeloze gedoemden op het Laatste Oordeel. Het zijn twee uiteinden van een talent dat ons, vijfhonderd jaar later, dwars door alle smaak- en geloofswisselingen heen, nog steeds moeiteloos bereikt. Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift
7