â‚Ź 10,75
Kleine wonderen
KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 61ste jaargang, nr 3 juni/juli 2017 REDACTIE
hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Ruud Priem VORMGEVING
Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIEADRES
ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl www.kunstschrift.nl LITHOGRAFIE EN DRUK
Wilco Art Books, Amersfoort AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT
Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest 0900-226 52 63 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 56,00 • studenten en 65+ € 52,50 • buiten benelux € 70,00 korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • proefabonnement (3 nummers) € 27,50 • losse nummers € 10,75 (exclusief verzendkosten) • linnen bewaarband € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl issn
0166-7297
AFBEELDING OMSLAG
Ottaviano Jannella, Amorino draagt Juno,
Neptunus en Venus in een schelp op zijn schouders (detail), ca. 1654-1660
Kleine wonderen 2
34
Het oog van de verbeelding
De kracht van de verkleining
Mariëtte Haveman
Robber t Roos
10
44
Speelgoed voor de ziel
Het universum van PS
Frits Scholten
collages van Patty Struik
22
De kleine materie Ruud Priem
24
Van alle maten thuis Maaike Dirckx
30
48
In de keuken van de kunstgeschiedenis Nieuw onderzoek naar de handen van Frans Hals door Menno Jonker
52
De keus van Kunstschrift
Het boekje van Reine Claude Andrea Müller-Schirmer
• zie ook afbeeldingen 1 en 2 AFBEELDING INHOUDSPAGINA
Thomas Wrede, Siedlung in der Sonne, 2005 • kleurenprint, 120 x 150 cm • particuliere collectie Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift
Kunstschriftlezing in het Rijksmuseum Op woensdag 28 juni om 16.00 uur vertelt conservator beeldhouwkunst Frits Scholten over de Small Wonders. Entree € 7,50 per persoon. Aanmelding svp op info@kunstschrift.nl
Nieuwsbrief Gratis voor abonnees. Bent u geïnteresseerd in de maandelijkse Kunstschrift Nieuwsbrief, met informatie over lezingen, aanbiedingen en meer rond het thema? Graag een bevestigend mailtje naar info@kunstschrift.nl
De schepping in een notendop: dat is wat het middeleeuwse microsnijwerk ons voortovert. Maar het kleine is van alle tijden. Van poppenhuis tot tabernakeltje, maquette en speelgoedtrein; verwondering wacht ons in de illusie van een mini-universum, gemaakt voor de verbeelding.
M A R I Ë T T E H AV E M A N
13 cm
Het oog van de verbeelding
2
1 Ottaviano Jannella
2 Ottaviano Jannella
Monumentino, ca. 16541660 • buxushout, metaal en glas, 16,4 x 34 x 13,4 cm • Art Gallery of Ontario, Toronto Het glazen kistje bevat o.a. voorbeelden van microsnijwerk en klein gereedschap
Amorino draagt Juno, Neptunus en Venus in een schelp op zijn schouders, ca. 1654-1660 • buxushout, hoogte 13 cm • zie ook omslag en afbeelding 1
Van Ottaviano Jannella (1635-1661) is niet veel meer bekend dan dat hij in de leer is geweest bij Gianlorenzo Bernini. Het is een wonder dat zijn delicate sculptuurtjes de tand des tijds hebben doorstaan.
Het Lam Gods van de gebroeders Van Eyck zou je kunnen beschrijven als een heel vroeg specimen van microschilderwerk [3]. Zelfs als je het met een lens bekijkt zie je nieuwe details die met het blote oog feitelijk niet zichtbaar zijn. Geen wonder dat mensen al in het jaar van voltooiing, 1432, uit verre streken samenstroomden om het te aanschouwen. Het is een wereld in het klein, door mensenhand gemaakt. Een wonder. Het hele altaarstuk is wel groot: 3,40 bij 4,40 meter. Stel nu dat iemand daar een kopie van wil maken een factor tien kleiner: twaalf panelen van alles bij elkaar 34 bij 44 centimeter. Een piepkleine Adam en Eva, een stoet minuscule heiligen achter microstruweel, een God de Vadertje en een met het blote oog nauwelijks waarneembaar Lam. Mij is daar geen voorbeeld van bekend, maar het idee is vast gerezen, ooit, wellicht bij een meester van honderd jaar later toen de kunst van het kleine
KUNSTSCHRIFT 3/2017 KLEINE WONDEREN
haar grootste bloei beleefde. Iets van die ambitie is voelbaar in het werk van de Vlaamse zestiendeeeuwse meester Jan Gossaert [4]. Zijn Madonna’s en Lucassen zijn nog zeer eyckiaans, maar alles daaromheen, de hele aankleding, getuigt van een gulzige hang naar ragfijn krulwerk. Smaken verschillen, en het werk van Gossaert heeft in later eeuwen niet altijd evenveel waardering ontmoet. Woeker en overdaad, vonden de keurmeesters van de twintigste eeuw, en ja, iets woekerachtigs is ook waarneembaar in het microsnijwerk van de zestiende-eeuwse noordelijke meesters, van wie alleen de naam Adam Theodorici ofwel Adam Dircksz nog bekend is. Maar het is klein, ongelooflijk klein, en daarmee passeert het de wetten van de smaak. Wat klein is wordt met rust gelaten. Diezelfde ongeremde uitbundigheid vond je in de altaarstukken van beschilderd eikenhout in Kalkar, Kleef en Xanten; de meeste
kapotgemaakt in de beeldenstorm van 1566. Enkele bleven bewaard en doen op hun manier verslag van de zestiende-eeuwse lust aan uitbundige woekerkunst [12]. En hier ligt ook een onmiskenbare familieverwantschap met de gebedsnoten en andere kleinoden uit die tijd. Want de makers van de altaarstukken uit Kalkar en Kleef waren, lang voor er een woord voor was, ongelooflijk virtuoos. Ze konden alles maken van het Kleefse eikenhout, zoals Adam Dircksz alles kon maken van het harde buxus en de Van Eycks met hun penselen van een bundeltje marterharen, gedoopt in een mengsel van olie en pigment. En wat gemaakt kán worden, dat wordt op een dag gemaakt.
3 Jan van Eyck
Maagden en bloemen, detail van het middenpaneel van het Lam Gods, 1432 • Sint-Baafskathedraal Gent
De fantasie dat ooit een begaafde schilder zich heeft gewaagd aan een mini-Lam Gods is minder buitensporig dan je zou denken. Die zonderlinge
3
neiging zit diep in onze mentale bedrading. Veel van het speelgoed dat officieel voor kinderen bedoeld is vindt stilletjes zijn weg naar zolderkamers waar volwassenen uren doorbrengen, turend naar een landschap met bruggen en viaducten waar kleine treinen elkaar passeren. Ook de literatuur kent meesterlijke vertolkingen van onze hang naar verkleining, zoals het verhaal van de Amerikaanse schrijver Steven Millhauser, ‘In the reign of Harad IV’. Het gaat over een kunstenaar aan het hof van een oude koning, Harad IV: ‘a maker of miniatures who was celebrated for the uncanny perfection of his work’. Deze kunstenaar had zich ondermeer bewezen met een miniatuurversie van het fraaiste paleis van zijn opdrachtgever, tot in de kleinste details. En dan vertelt het verhaal hoe de maker steeds dieper afdaalt in zijn uitzonderlijke vermogen. Zodra het kleine paleis af is wil hij daar weer een miniatuurversie van maken, en opnieuw een verkleinde versie daarvan. De kunstenaar wordt voortgedreven door zijn vermogen, en met hem dalen
4
KUNSTSCHRIFT 3/2017 KLEINE WONDEREN
wij af tot in het rijk waar alleen de verbeelding nog toegang heeft: ‘een duik onder het oppervlak van het waarneembare’. En nóg verder: ‘hij verlangde naar een wereld, zo klein dat zelfs zijn verbeelding nog tekortschoot’. Dit prachtige verhaal is ook zelf bedoeld om te lezen op verschillende niveaus, en een daarvan is die van het kunstenaarschap zelf: het diepe streven om iets te maken dat tot in zijn fijnste vezels volmaakt is, ook al beseft de maker dat niemand ooit de volle omvang van die perfectie zal kunnen bevatten. Dromen van het onmogelijke is de grondstof waar elke kunst zich mee voedt. Iets maken dat niemand ooit eerder heeft gemaakt. Dat streven kan allerlei vormen aannemen, waaronder die van kunstenaars die al hun vermogens inzetten om een wereld te maken die kleiner is dan je met het blote oog kan zien. En zoals de meeste strevens in de kunst heeft ook dit een eigen traditie gevormd, die je kunt
Speelgoed vindt soms stilletjes zijn weg naar zolderkamers waar volwassenen uren doorbrengen, turend naar een landschap met bruggen en viaducten waar kleine treinen elkaar passeren. volgen: een kunstgeschiedenis van het kleine. Die geschiedenis, en het bijbehorende plezier in de kleine precisie, begint al in de vroege dertiendeeeuwse handschriften. Je komt het tegen in de marginalia in het Getijdenboek van Katherina van Kleef uit de vroege vijftiende eeuw [5, 6], en een eeuw later in de piepkleine boekjes van de befaamde miniaturist Simon Bening. Al eeuwen eerder zit het verscholen in kathedraalversieringen zoals die van Chartres, waarbij achter de gestalten van de langwerpige heiligen een roerend reliëf van stadjes met dakjes en kamers zich ontvouwt [7]. Maar de hoogtijperiode van deze kunst was de zestiende eeuw, en vooral in de Noordelijke Nederlanden. De veelgestelde vraag naar het waarom wordt
<4 Jan Gossaert
Malvagna-triptiek, ca. 1513 • olieverf op paneel, middenpaneel met lijst 45,5 x 35 cm; zijluiken met lijst 45 x 17,5 cm • Galleria Regionale della Sicilia, Palermo <5-6 De eendenkooi en De vogellijmer• onderranden in het Getijdenboek van Katherina van Kleef, ca. 1440 • The Morgan Library & Museum, New York (Ms. M. 945, fol. 85 en fol. 107) 7 Detail van het Konings-
portaal van de kathedraal van Chartres, eind twaalfde eeuw
5
meestal beantwoord met een verwijzing naar de beweging van de Moderne Devotie, de behoefte om het geloof terug te brengen tot het meest hanteerbare formaat. Ook wordt gewezen naar de spreekwoordelijke opkomende burgerij die een markt opende voor peperdure speelgoedjes om mee te bidden en te pronken. Daarbij kent de kunst een eigen dynamiek: zoals de beeldsnijder van Harad IV steeds kleinere versies van zijn eerdere miniaturen wilde, nee moest maken, zo kun je je voorstellen dat de zestiende- eeuwse beeldsnijders ook werden voortgejaagd door hun eigen en elkaars virtuositeit.
8 Marcel Duchamp
La boîte-en-valise, 1952 • leren koffertje met replica’s en reproducties van zijn oeuvre op minia-
6
tuurformaat, hoogte 10,8 cm • Museum Boijmans Van Beuningen, Rotterdam
9 Claire Harvey
The catch, 2015 • olieverf en schroef op en in de muur • copyright kunstenaar
De voortschrijdende kunst van het kleine had ook een technische component in de ontwikkeling van gereedschap en lenzen. Maar feitelijk volgde de wetenschap hier de kunst. De eerste echte microscoop dateert uit het midden van de zeventiende eeuw. In 1677 beschreef Antoni van Leeuwenhoek in het Latijn zijn waarneming van levende menselijke zaadcellen. Vandaag is aan de niet meer waar-
KUNSTSCHRIFT 3/2017 KLEINE WONDEREN
neembare wereld een hele wetenschap gewijd. Je zou kunnen denken dat de micro-kunst daarmee werd gefnuikt (zoals gebeurde met de kunst van het realisme door de fotografie), maar dat is niet zo. De kunst van het kleine heeft haar onverstoorbare weg vervolgd als een modeltreintje door alle stromingen, tijdperken en verwachtingen heen. In het tijdperk van de 3D-printers, de nanotechnologie en de conceptuele kunst zijn we verder dan ooit verwijderd van de wereld van Adam Dircksz. Maar ze zijn er nog steeds, de microkunstwerken [9-11]. Nog steeds wordt er gespeeld met de complexe gevoelswaarde die verkleining vanzelf meebrengt: de verrekijkerblik die afstand en tegelijk intimiteit oproept, en een stolling van de tijd. En ze blijven ons raken, als getuigenissen van een andere wereld. Eentje waarin de verbeelding dicteert. Eentje waarin alles mogelijk is.
10 Thomas Doyle
11 Tatsuya Tanaka
The barrage lifts, uit de Distillation Series, 2010 • miniatuurwereld onder een glazen stolp, hoogte 40,6 cm • particuliere collectie
Rijstoogst, een van de installaties die Tanaka dagelijks op facebook en instagram zet als Miniature Calender, 3 april 2017
>afbeelding op pp. 8-9 12 Henrik Douverman
Boom van Jesse (detail), predella van het Zeven Smartenaltaar, 1518-1522 • eikenhout • St. Nikolaikerk, Kalkar
Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift
7