Kunstschrift 2017/4 De renaissance van de kleine hoven

VAN DE KLEINE HOVEN

€ 11,-

DE

RENAISSANCE

KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 61ste jaargang, nr 4 augustus/september 2017 REDACTIE

hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Ruud Priem VORMGEVING

Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIEADRES

ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl www.kunstschrift.nl LITHOGRAFIE EN DRUK

Wilco Art Books, Amersfoort AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT

Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest 0900-226 52 63 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 57,– • kortingsabonnement 65+ € 54,• abonnement buitenland € 70,– korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • studentenabonnement (max. drie jaar) € 48,– • proefabonnement (3 nummers) € 28,– • losse nummers € 11,– (exclusief verzendkosten) • linnen bewaar­band € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden.

Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl issn

0166-7297

AFBEELDING OMSLAG

Benvenuto Tisi (Il Garofalo), Detail van een plafondschildering in het Palazzo Costabili in Ferrara, 1503-1506 • zie ook afbeelding 16 AFBEELDING INHOUDSPAGINA

Piero della Francesca, Battista Sforza en Federico da Montefeltro, ca. 1472–1473 • zie ook afbeeldingen 47-48 Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift

Reis naar de Italiaanse hoven

Lezing Carel Blotkamp

Van 9 t/m 15 april 2018 organiseert

Op woensdag 20 september geeft

Academische Reizen een reis langs de

Carel Blotkamp voor abonnees

Italiaanse hoven van de renaissance,

van Kunstschrift een lezing over

onder leiding van Jeroen Stumpel,

De Collectie als Tijdmachine, zijn

hoogleraar kunstgeschiedenis aan de

nieuwe inrichting van de vaste

Universiteit Utrecht. Een uitgebreide

collectie van Museum Boijmans

beschrijving van deze reis vindt u op

Van Beuningen.

pp. 48-49.

Meer hierover op p. 46.

2

6

De geboorte van de renaissance in Italië Mariëtte Haveman

8

Wie is wie aan de Italiaanse hoven

14

Kunstliefde en krijgsbedrijf Arjan de Koomen

28

De plaats van de prinsessen Jeroen Stumpel

DE RENAISSANCE VAN DE KLEINE HOVEN

Bloeddorst en beschaving zijn de basisingrediënten waaruit de Italiaanse renaissance is opgetrokken.

Vandaag rest ons daarvan alleen nog de beschaving, in kunst, literatuur en muziek. Die cultuur kwam tot grote bloei aan de Noord-Italiaanse hoven, waar vrouwen het beeld bepaalden.

36

Renaissance fashionista’s Sara van Dijk

44

Piero en de prinsen Machtelt Brüggen Israëls

50

Het universum van PS collages van Patty Struik

52

In de keuken van de kunstgeschiedenis Bianca du Mor tier over modetentoonstellingen

De keus van Kunstschrift Robbert Roos over De Collectie als Tijdmachine

DE GEBOORTE VAN DE RENAISSANCE IN ITALIË M A R I Ë T T E H AV E M A N

Het bloed kroop waar het niet gaan kon onder de wieg van de Italiaanse renaissance. Bijna alle omstanders waren op een of andere manier geparenteerd, ze gaven opdracht tot grote kunstwerken en brachten elkaar om zeep als hun staatjesbelang daarmee gediend was. Italië werd beheerst door een klein dozijn families die zoveel mogelijk onderling trouwden en zo de dienst uitmaakten. De Sforza’s, de Este’s, de Montefeltro’s en de Borgia’s met hun familiebelangen en onderlinge ruzies, wreedheid en prachtlievendheid: cosa nostra avant la lettre. Je buurman de hals afsnijden en je vervolgens laten vereeuwigen met een codex op schoot. Dat is wat er tevoorschijn komt

2

KUNSTSCHRIFT 4/2017 DE KLEINE HOVEN

zodra je je verdiept in deze wereld van vijfhonderd jaar geleden en duizend kilometer naar het zuiden. Die hele mix van corruptie en decorum heeft voor ons noorderlingen iets – exotisch. Afschuwwekkends. Onweerstaanbaars.

En er was die andere kant, die tot bloei kwam achter de muren van de paleizen in Ferrara, Mantua, Urbino en Milaan. Daar waar literaire middagen werden georganiseerd, muziek werd gemaakt, boeken werden geschreven als Il Principe van Machiavelli en Il libro del Cortegiano van Castiglione.

Deze boeken vormden de bedding waarin de cultuur, en ook de kunst van rond 1500 kon bloeien.

<1 Panorama van Mantua gezien vanaf het Lago Inferiore, met als blikvanger de Basilica di Sant’Andrea 2 Andrea Mantegna

Ludovico III Gonzaga en zijn vrouw Barbara van Brandenburg met hun kinderen en hofhouding, 1465-1474 • fragment van wandschildering in de Camera degli Sposi (ook bekend als Camera Picta) • Palazzo Ducale, Mantua • zie ook afbeeldingen 27-29

3

4

Machiavelli staat vandaag vooral bekend als de

En de kunst liet zien hoe die wereld er op zijn best

bedenker van het politieke opportunisme, en het

uitzag; hoe die, anders gezegd, zelf het liefst voor

begrip hoveling (cortegiano) heeft ook niet meer

de dag wilde komen. Kijkend naar de taferelen van

de klank van een compliment. Maar dat zegt meer

Mantegna, Piero della Francesca, Botticelli en Bel-

over de afstand tussen hen en ons dan over de pre-

lini is de moord en doodslag ver weg. Zelfs scènes

cieze betekenis van die boeken. Feitelijk waren het

met strijdperken en ridders hebben meer het karak-

allebei aansporingen tot matigheid en verstandig

ter van een spel dan van de vuile werkelijkheid die

beleid, in een tijd waarin die eigenschappen nog vrij

er ook toen vaak was. Het is een bloemrijke, elegi-

zeldzaam waren.

sche en wonderlijk leesbare wereld.

KUNSTSCHRIFT 4/2017 DE KLEINE HOVEN

Toen ik kunstgeschiedenis ging studeren was het deze wereld, die van de vijftiende-eeuwse Italiaanse kunst, die me over de streep trok. Ik zag de beelden van die wonderbaarlijke wereld en las erover in Baxandalls Painting and experience in fifteenthcentury Italy. Ik pakte mijn rugzak en spoorde naar Italië (‘è pericoloso sporgersi!’) en tot mijn onuitsprekelijke verbazing belandde ik op een planeet die werkelijk leek op de sprookjes van de oude schilders. Er waren heuvels bestrooid met cipressen en villa’s met overhuifde terrassen. Oleanders. Olijf-

Isabella d’Este gebruikte kunstwerken ook in politieke situaties, als cadeau om deze of gene gunstig te stemmen.

kleurige mensen, en dat zachte licht. Alles was mooi.

Zo heel ver stond die kunst dus niet van de werkelijkheid af. Het was een werkelijkheid die óók bestond, die waarin ook de mensen van toen het liefst vertoefden. Deze kunst ontstond grotendeels in opdracht, en de opdrachtgevers bepaalden het

politieke situaties, als cadeau om deze of gene mee

lot van individuele kunstenaars en de hele kunst van

te paaien of als krachtig middel om de eigen onaan-

hun tijd, waarvan nog maar een klein deel over is.

tastbare positie te demonstreren. Ze beleende haar

<3 Lorenzo Costa

Driekwart van de geschilderde en gebeeldhouwde

juwelen om oorlogen mee te financieren. Eenmaal

erfenis is besteld, vaak door jonge vrouwen, soms

beleende ze ook haar eigen kind: de kleine Fran-

Allegorie van het hof van Isabella d’Este, 1505 • olieverf op doek, 164 x 197 cm • Musée du Louvre, Parijs

met uitvoerige stipulaties van wat en hoe. Terwijl

cesco werd naar het pauselijk hof van Julius II ge-

de Don Corleones hun oorlogen voerden, hielden

stuurd als onderpand voor Isabella’s politieke trouw.

de vrouwen hof, en dat deden ze in een stijl die de

Waar zij zich overigens niet aan hield.

stuwende kracht vormde onder de Italiaanse renais-

Al dat decorum en duurbetaalde ceremonieel

sance. Let wel: Beatrice d’Este stierf op haar 21ste,

was aan een heel kleine elite voorbehouden maar

Bianca Maria Sforza en Lucrezia Borgia werden 39;

het moet ook als volksvermaak hebben gediend, in

Isabella d’Este haalde de leeftijd van 65 en dat was

tijden waarin verder niet zoveel te beleven viel. Er

flink oud. Maar in die korte levensspanne verwierven

waren intochten, openbare banketten, paardenstoe-

deze vrouwen zichzelf een ereplaats, ze zorgden

terijen, processies, jachtpartijen met honderden

voor nageslacht en beschaving, gaven opdracht tot

honden waaraan de prinsessen vrolijk deelnamen,

altaarstukken, garderobes, bibliotheken en boeken

gekapt en gesierd met parels en diamanten, robij-

zoals Il libro del Cortegiano, die ons nog steeds

nen en smaragden. Ze joegen op zwijnen en zongen

een blik gunnen in de mentaliteit van deze mensen,

motetten, lazen en schreven boeken en spraken

dichtbij en merkwaardig, navolgbaar en onbegrijpe-

Latijn, en als hun man uit vechten was regeerden

lijk, koud en warm tegelijk.

zij. Met hun energie en onderlegdheid en ambitie en

4 Het Palazzo d’Este in Ferrara gezien vanuit het noorden

talent vormden zij een drijvende kracht achter de Al die heerlijke landschappen en portretten waren

renaissance. En dat alles in de pakweg dertig jaar

er niet alleen om het korte harde leven van deze

die hun was toegemeten.

families te verzachten. De kunst besloeg een veel

centralere rol in het maatschappelijk leven dan nu.

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

Isabella d’Este was voortdurend kunstwerken aan het bestellen en kopen en ze gebruikte ze ook in

5

Milaan Mantua

Ferrara

Rimini

Urbino

• Ferrara

• Mantua

Ferrara werd sinds de dertiende eeuw bestuurd door de familie d’Este, het oudste vorstenhuis van Italië. In het Palazzo Costabili bevindt zich een plafondschildering waarop mogelijk de zusjes Isabella en Beatrice d’Este te zien zijn [16]. Beiden huwden vermaarde condottieri en speelden een belangrijke rol aan de hoven van Mantua en Milaan. Hun broer Alfonso nam de heerschappij van vader Ercole I in Ferrara over en trouwde in 1502 met Lucrezia Borgia, dochter van paus Alexander IV. Beroemd is het voor de famile d’Este gebouwde Palazzo Schifanoia met zijn fresco-

Isabella d’Este trouwde in 1490 met condottiere Francesco II Gonzaga. De familie Gonzaga heerste vier eeuwen lang over Mantua. Het Palazzo Ducale, de residentie van de Gonzaga’s, is een monument waar de grandeur van het renaissance hofleven bewaard bleef. Beroemd zijn de illusionistische wandschilderingen van Mantegna in de Camera degli Sposi [2, 27-29]. De erudiete Isabella liet er een eigen studiolo ontwerpen [23] met kunstwerken van Perugino [25], Lorenzo Costa [5b, 3] en Mantegna [26].

cyclus vol astrologische verwijzingen [5a, 20-21].

5 a Fresco in P a l a zzo Sc hifanoia, Fer r ar a

6

5b Lo r en z o Co st a , De h e e r s c h a p p i j va n Co m u s , 1 51 1

KUNSTSCHRIFT 4/2017 DE KLEINE HOVEN

Ferrara

Eleonora van

Ercole I d’Este

Aragon [1450-1493]

[1451-1505]

Mantua

Ferrara

Milaan

Isabella d’Este

Francesco II

Beatrice d’Este

Lodovico il Moro Sforza

Alfonso d’Este

Lucrezia Borgia

[1474-1539]

Gonzaga [1466-1519]

[1475-1497]

[1452-1508]

[1476–1534]

[1480-1519]

Wie is wie

aan de Italiaanse hoven • Milaan

• Urbino

Ook Beatrice d’Este huwde een condottiere: Lodovico il Moro, telg uit de familie Sforza, die in 1496 na een bloedige familiestrijd hertog van Milaan werd.

Net als haar zusje Isabella omringde Beatrice zich met kunstenaars. De beroemdste protegé was Leonardo da Vinci, die ook aan het hof van Milaan verbleef. Zijn grootste opdracht was het niet uitgevoerde ruiterstandbeeld [8] voor Francesco Sforza, de vader van Lodovico; beroemd werd Leonardo’s schilderij van Lodovico’s minnares Cecilia Gallerani [5c].

Federico da Montefeltro, de heerser van Urbino, was waarschijnlijk de meest kunstlievende in een harnas uit het rijtje van de condottieri [7]. De beroemde profielportretten van hem en zijn vrouw Battista Sforza zijn een toonbeeld van de Noord-Italiaanse renaissance [47-48]. Grote humanisten bezochten zijn enorme bibliotheek. Hij liet een eigen studiolo ontwerpen die zich vandaag nog in het Palazzo Ducale van Urbino bevindt [5d].

• Rimini

5d St u d io lo v a n Fe de ri c o da M o n te f e l tro , U r b in o

Sigismondo Pandolfo Malatesta was een van de meest gevreesde condottieri van zijn tijd [46]. Hij heerste over Rimini. Zijn eerste echtgenote was een Este. Sigismondo bezat een grote kennis van de klassieke oudheid. Hij liet Leon Battista Alberti een mausoleum ontwerpen in de vorm van een kerk: de Tempio Malatestiano. Het fresco dat in de Tempio Malatestiano bewaard is gebleven is van Piero della Francesca [5e, 44-45].

5 c Leo n a rd o, Dam e m et herm elijn, 1490

5e Te m p i o M al ate stian o, R i m i n i

7