KUNSTSCHRIFT 5/2016 HERCULES SEGERS
€ 10,75
Hercules
Segers
1589/90 - ca. 1640
1
kunstschrift is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 60ste jaargang, nr 5 oktober/november 2016 redactie
hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Ruud Priem vormgeving
Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam redactieadres
ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl www.kunstschrift.nl lithografie en druk
Hercules Segers behoort tot de geheimzinnigste meesters van de Hollandse zeventiende eeuw. Een relaas van armoede en excentriciteit, plus het feit dat Rembrandt hem bewonderde. Dat en zijn wonderbaarlijke oeuvre is wat ons rest.
Het raadsel Segers
Wilco Art Books, Amersfoort aanmelden en vragen abonnement
Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest 0900-226 52 63 klantenservice@aboland.nl • jaarabonnement (6 nummers) € 56,00 • studenten en 65+ € 52,50 • buiten benelux € 70,00 korting van 1,50 bij betaling met automatische incasso • proefabonnement (3 nummers) € 27,50 • losse nummers € 10,75 (exclusief verzendkosten) • linnen bewaarband € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl. issn
0166-7297
afbeelding omslag
Hercules Segers, Rotsachtig landschap met wandelaar (detail), ca. 1625-1630 • lijnets en drogenaald in blauw op papier met een roze grondering, penseel in verschillende kleuren, 15,6 x 20,9 cm • Rijksmuseum, Amsterdam • zie ook afbeelding 16 afbeelding inhoudspagina
Hercules Segers, Bergvallei met omheinde velden (detail), ca. 16251630 • Kupferstichkabinett Staatliche Kunstsammlungen Dresden • zie ook afbeelding 27 Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift
2
38
Meester van de stemming
Lege landschappen
Mariëtte Haveman
Mireille Cornelis
8
Tussen waarneming en fantasie Pieter Roelofs
20
Door Rembrandts ogen
48
Het oog van de liefhebber Ruud Priem
50
Kijk hier eens naar een serie van Maaike Dirkx
Nadine M. Orenstein
24
‘Want hy drukte ook Schildery’ De schilderachtige prenten van Hercules Segers Huigen Leeflang
Van 7 oktober 2016 t/m 8 januari 2017 brengen het Rijksmuseum en het Rembrandthuis in twee parallelle tentoonstellingen een hommage aan Hercules Segers. Het Rijksmuseum toont veel werk dat tot op heden niet aan de meester was toegeschreven. Museum Het Rembrandthuis richt zich op de invloed die Segers tot op heden op vakbroeders en -zusters heeft uitgeoefend. Op zondag 13 november vertelt conservator Huigen Leeflang over de prenten van Segers. Meer informatie over de lezing vindt u op de website van het Rijksmuseum.
M A R I E T T E H AV E M A N
Meester van de stemming Elk interessant kunstwerk is omgeven door een dampkring die met de jaren alleen maar dikker wordt. Wat bracht de maker tot zijn keuzes? Wat voor iemand was hij of zij, en hoe verhield hij zich tot collega’s en tijdgenoten? Als de laatste levende getuige is gestorven zullen de meeste van die vragen voorgoed in de mist verdwijnen. En zo is Hercules Segers een driedubbel mysterie. Zijn oorspronkelijke oeuvre, dat fors moet zijn geweest, is met de jaren geslonken tot een stuk of achttien schilderijen en honderdnogwat prenten. We weten bitter weinig van hem want hij had leerlingen noch biografen, afgezien van de grote uitzondering
2
Samuel van Hoogstraten. Die beschreef hem in zijn Inleyding tot de hooge schoole der schilderkonst uit 1678 als een zonderling en een sappelaar die hemden verknipte om erop te kunnen schilderen en afdrukken, en zich overgaf aan de wonderlijkste experimenten. Dat laatste ene feit, daarvan spreken de werken van hem die nog over zijn. Segers was een meester van het Stimmungslandschaft, ruim twee eeuwen voor iemand dat woord gebruikte in een taal en een wereld die ver van de zijne verwijderd was. Wijzelf zijn inmiddels heel ver van zijn wereld verwijderd. Maar die ruim honderd werken hebben we nog, en die getuigen van een buitengewoon kunstenaarschap.
1 Hercules Segers
Rotsachtig landschap met wegen en een rivier, ca. 1622-1625 • lijnets in zwart op papier met een rozewitte grondering, penseel in verschillende kleuren, 23,6 x 28,5 cm • Rijksmuseum, Amsterdam >2 Hercules Segers
De bemoste boom, ca. 1625-1630 • ets in oplostechniek in groen op papier met een lichtroze grondering, gekleurd met penseel in licht- en donkerblauw, 16,8 x 9,8 cm; unieke afdruk • Rijksmuseum, Amsterdam
3
3 Hercules Segers
Vergezicht met een weg en bemoste takken, ca. 1622-1624 • lijnets in donkerblauw op katoen met een geelgrijze grondering, penseel in verschillende kleuren, 14,3 x 19,5 cm • Rijksmuseum, Amsterdam >4 Robert Zandvliet
Zonder titel, 2004 • tempera op doek, 23,2 x 20,3 cm • collectie De Heus-Zoomer (courtesy Galerie Onrust, Amsterdam; foto Jan van Rooj)
Etsplaten gaf hij meerdere levens door nieuwe afdrukken in te kleuren en aan te vullen, de plaat te behandelen met alle mogelijke middelen waaronder suiker, van nieuwe hooglichten te voorzien, schaduwen en kleur. Vlekken en krassen werden verwelkomd als brengers van ideeën. Een schip kon een boomstronk worden, een somber landschap juist vrolijk en andersom. Dat was al bekend, maar Segers is voor zover we weten de eerste kunstenaar die daar zijn oeuvre op bouwde, lang voor dat een algemene gewoonte werd. Daarmee heeft hij zich de reputatie verworven van een geest die zijn tijd eeuwen vooruit was. Onder moderne grafici is hij zonder twijfel de meest nagevolgde zeventiende-eeuwse kunstenaar – en de meest bezongen, want ook de dichtkunst vond in hem een geweldige bron. Segers als tijdreiziger. Voor we daar onze bedachtzame kunsthistorische kanttekeningen bij gaan zetten wil ik u uitnodigen om dit werk eerst eens goed te bekijken. En dan zie je dat het nog niet zo
4
makkelijk is om je aan die indruk van moderniteit te onttrekken. Het is de sfeer van eenzelvigheid, iets monomaans, de experimenteerlust, overdaad van lijntjes en krulletjes en dan weer de bijna Japanse kalligrafische spaarzaamheid die zijn werk, zonder de tussenkomst van voorkennis of technologie, zo in de twintigste eeuw plaatst. Van Segers’ Bemoste boom [2] bestaat trouwens ook een versie uit 1950, gemaakt door Willem van Leusden; een echte, mooie kopie. Hoeveel zeventiende-eeuwse kunstenaars zijn door een moderne collega gekopieerd? Bij mijn weten maar één. Voor de eindeloze vergezichten met een minuscule wandelaar had Caspar David Friedrich kunnen tekenen, of Carl Gustav Carus. En ook hiervan bestaan inmiddels honderden varianten uit de twintigste en eenentwintigste eeuw. Maar de échte dateren uit het tweede en derde decennium van de zeventiende. En dat is iets heel merkwaardigs. Wat Segers in elk geval weer eens bewijst is dat kunsthistorische periodiseringen en karakteristieken betrekkelijk zijn; dat ‘de romantiek’ niet zozeer iets
KUNSTSCHRIFT 5/2016 HERCULES SEGERS
Onder moderne kunstenaars is hij de meest nagevolgde zeventiende-eeuwse kunstenaar – en de meest bezongen, want ook de dichtkunst vond in hem een geweldige bron. gloednieuws was, als wel een accent verschoof in de richting van iets dat altijd al bestond. Van de man zelf kennen we alleen het smakelijke verhaaltje van Van Hoogstraten, maar wat we weten als feit is dat Rembrandt een bijzondere belangstelling voor hem had. En die belangstelling betrof volgens de kenners precies die eigenschappen die ons nog steeds zo raken: zijn buitengewone gevoel voor sfeer en zijn vermogen om van de ene hak op de andere tak te springen en daar dan weer iets origineels uit te spinnen. Dat een vlek een schip kan voortbrengen, een schip kan veranderen in een tak en dat je met een tak een vleugel kan maskeren; Segers behoort met Rembrandt tot de kunstenaars die dat principe echt zichtbaar en met plezier toepasten. En hij had kennelijk ook een goed artistiek kompas; hoe merkwaardig en wild zijn methodes ook waren, zijn aanpassingen in het beeld zijn altijd subtiel en raak. Het mooist en bijzonderst in zijn werk is de stemmingswisseling die hij wist aan te brengen, soms tot drie, vier keer toe, met wat kleur en schaduw, in een en hetzelfde landschap. Niemand voor hem deed dat ooit zo. Dat was een echte vinding, waar een moderne kunstenaar lof en prijzen mee zou oogsten. Diezelfde werkwijze leverde bij historici ook een heel ander beeld op dan dat van de begaafde eigenheimer, namelijk dat van een kunstenaar die in de tijd van enorm toegenomen vraag naar kunst zijn klandizie slim wist te bedienen met behulp van goedkope technieken en het recyclen van composities. Ook daar is veel voor te zeggen. Segers zat zelf in de kunsthandel en hij snapte de wetten van vraag en aanbod. Zijn talent voor improvisatie en zijn meesterschap in het kat-en-muisspel tussen vondst en variant hadden ook een praktisch voordeel: je kon er veel productie mee maken. Uit documentatie blijkt dat er meer kunstenaars waren die experimenteerden met snellere technieken, ook al is het grootste
deel van dat kwetsbare en goedkope en vermoedelijk vaak ook middelmatige werk verloren gegaan. Buitenbeen of handige broodschilder, of, ach, waarom niet allebei? Segers is niet alleen een rijke bron voor hedendaagse kunstenaars, hij is ook het droomonderwerp voor de ware kunsthistorische speurder, en het is echt prachtig om te zien wat die speurders boven tafel hebben gekregen. Vervalste signaturen, kluwens van echte en verzonnen topografie. Etsen, gemaakt naar andere etsen, die weer waren gemaakt naar schilderijen. Stukken schilderij die werden aangezet of afgezaagd, al dan niet door hemzelf, je kan het zo gek niet bedenken of het is gebeurd. Lees het boek dat de onderzoekers van het Rijksmuseum hebben gemaakt en dat binnenkort verschijnt. Als Segers was verzonnen door een schrijver had niemand het geloofd. Maar het is al vaker geconstateerd: vergeleken bij de werkelijkheid heeft de kunst het nakijken. MariĂŤtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift
5
6
KUNSTSCHRIFT 5/2016 HERCULES SEGERS
De vroege landschappen Ergens in de zestiende eeuw ontstond het landschap als hoofdonderwerp in de kunst, in de Zuidelijke Nederlanden. Het mooie van die ontstaansgeschiedenis is dat hij iets geleidelijks heeft, van landschappen die zich steeds meer emanciperen uit een iconografische context. Bij Joachim Patinir [6] en Pieter Bruegel de Oude [31] zie je hoe die wonderbaarlijk mooie landschappen zich vanuit een hoog standpunt ontrollen, tot het oog ergens in de diepte stuit op een scènetje: een rust op de vlucht naar Egypte, een Hiëronymus in de wildernis, een paar boeren rustend of werkend. Deze vroege
landschappen horen tot de meest betoverende uit de kunstgeschiedenis, en Segers heeft ze ook zeker gekend. Zijn leermeester Gillis van Coninxloo maakte ook van die droomlandschappen, met een paar figuurtjes tussen onheilspellende bomen, bruggetjes en paden die in de diepte verdwijnen. Mariëtte Haveman
<5 Hendrick Goltzius
Bergachtig landschap, 1594 • pen in bruin, 44 x 39,6 cm • Teylers Museum, Haarlem 6 Joachim Patinir
Landschap met de heilige Hieronymus, ca. 1516-1517 • olieverf op paneel, 74 x 91 cm • Museo Nacional del Prado, Madrid
7