Kunstschrift #6 (2018) Giovanni Bellini

€ 11,-

ca. 1430 - 1516

giovanni

beL l ini

gioVanni bellini een venetiaanS fenOmeen

Reis Van 27 maart tot en met 1 april 2019 is er voor Kunstschriftlezers een reis georganiseerd naar het Venetië van Bellini door de Stichting Academische Reizen.

Meer hierover op pp. 56-57.

a

Al sinds de twaalfde eeuw was Venetië een enclave van toegankelijkheid.

Schepen voeren af en aan met alle mogelijke exotica.

Ook de Venetiaanse kunst ontwikkelde een ongewone bereidheid om ideeën van elders over te nemen.

Dat gold in het bijzonder voor Giovanni Bellini (ca. 1430-1516). Zijn kunst groeide uit tot een kleine, kleurrijke wereld op zich, toegankelijk en exotisch.

KUNSTSCHRIFT is een tweemaandelijkse uitgave van Kunst en Schrijven bv, Amsterdam/Zutphen 62ste jaargang, nr 6 december 2018/januari 2019 REDACTIE

hoofdredactie Mariëtte Haveman eindredactie Annemiek Overbeek beeldredactie Andrea Müller-Schirmer redactieraad Paul van den Akker Ann-Sophie Lehmann Laurens Meerman Ruud Priem Margriet Verhoef VORMGEVING

Omar Saiid Saiid & Smale, Amsterdam REDACTIEADRES

ook voor informatie over uw abonnement, het bestellen van losse nummers, opzeggingen, adreswijzigingen en plaatsen van advertenties Kunstschrift Postbus 10859 1001 EW Amsterdam 020-6251607 0575-431182 info@kunstschrift.nl kunstschrift@xs4all.nl www.kunstschrift.nl LITHOGRAFIE EN DRUK

Wilco Art Books, Amersfoort AANMELDEN EN VRAGEN ABONNEMENT

Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest +31(0)251-25 79 24 klantenservice@aboland.nl

2

20

38

Een kleine wereld waarin alles samenkomt

Venetiaanse veelzijdigheid

De pastorale van Bellini

Mariëtte Haveman

Joost Keizer

Machtelt Brüggen Israëls

8

28

50

Het Venetië van Bellini

De hemelse ruimte

Federica Veratelli

Jeroen Stumpel

Uit de keuken van de kunstgeschiedenis • Ype Koopmans,

• jaarabonnement (6 nummers) € 57,– • kortingsabonnement 65+ € 54,• abonnement buitenland € 70,– korting van € 1,50 bij betaling met automatische incasso • studentenabonnement (max. drie jaar) € 48,– • proefabonnement (3 nummers) € 28,– • losse nummers € 11,– (exclusief verzendkosten) • linnen bewaar­band € 17,50 (inclusief verzendkosten) Om het abonnement op te zeggen hanteren wij een termijn van twee maanden. Adreswijzigingen ontvangen wij graag drie weken van tevoren op het mailadres info@kunstschrift.nl issn

0166-7297

Een wonderlijk poëzie in Gorssel • Judith van Meeuwen,

AFBEELDING OMSLAG VOORZIJDE

Giovanni Bellini, Jonge vrouw met spiegel (detail), 1515 • zie ook afbeelding 20

Het geheugen van de

AFBEELDING OMSLAG ACHTERZIJDE

tentoonstellingsmaker

Giovanii Bellini, De heilige Franciscus in de wildernis (detail), ca. 1480 • zie ook afbeelding 49

6 Phillip Van den Bossche • De keus van de kunstenaar 6 Andrea Freckman

AFBEELDING INHOUDSPAGINA

Vittore Carpaccio, Jacht in de lagune (detail), ca. 1490-1495 • olieverf op paneel, 75,6 x 63,8 cm • The J. Paul Getty Museum, Los Angeles Kunstschrift is ook te volgen op facebook. Wilt u iets vragen of meedelen, en op de hoogte gehouden worden, zoek ons dan op www.facebook.com/kunstschrift

M A R I E T T E H AV E M A N

een kleine

weReld

waarin alles samenkomt

1 Giovanni Bellini Maria met kind omringd door heiligen (Sacra conversazione) (detail), 1505 • zie ook de afbeeldingen 2, 43 en 44

2

Een argeloze passant kan er zomaar overheen kijken, Bellini’s altaarstukken die vandaag nog steeds te zien zijn op hun oorspronkelijke plaats, her en der in Venetië. Het zijn zulke bescheiden voorstellingen.

In de kolossale Frari-kerk is zijn drieluik diep weggestopt in de achterste zijkapel, als een kostbaar kleinood [37-38]. In de San Zaccaria staat zijn Madonna meer centraal, maar volledig ingepakt op een wand overdekt met latere schilderingen, vol van het

theater waar de latere Venetiaanse schilderkunst zoveel roem mee oogstte [2]. Ook elders in de stad wordt het beeld gedomineerd door Bellini’s leerlingen en navolgers, Titiaan, Veronese, Tintoretto, met hun hoogstandjes van virtuositeit en gedurfde composities.

Vergeleken met die latere helden van de Venetiaanse renaissance is hij een bescheiden meester met een beperkt repertoire: wat heiligen, een flink

aantal Madonna’s, veel varianten op de lijdensgeschiedenis van Christus en een enkele antieke voorstelling. Vlak voor zijn dood schilderde hij nog de prachtige Jonge vrouw met spiegel [20] en zijn Feest van de goden voor de hertog van Ferrara [35]. Maar zijn primaire output bestond uit Madonna’s met heiligen of sacra conversazione (heilig gesprek), zoals deze schilderijen later werden genoemd. Dergelijke voorstellingen werden rond 1500 in duizeling-

wekkende aantallen gemaakt op het Italiaanse schiereiland.

Persoonlijke stijl was geen streven in de wereld van Bellini. In de handelsmetropool van het vijftiende-eeuwse Venetië werd de markt voor kunst gedomineerd door familiebedrijven met grote ateliers die een eigen klandizie opbouwden. En al die negoties bedienden zich van dezelfde thema’s: een getroonde Madonna met een kind op schoot, engelen

2 Thomas Struth San Zaccaria, Venice, 1995 • C-print, 181,9 x 230,5 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York

3

3

5

3 Giovanni Bellini Maria met zegenend Christuskind, ca. 1475-1479 • olieverf op paneel, 79 x 63 cm • Galleria dell’Accademia, Venetië 4 Giovanni Bellini Maria met kind, ca. 1475 • olieverf op paneel, 76 x 54,2 cm • Gemäldegalerie, Staatliche Museen zu Berlin, Berlijn 5 Giovanni Bellini Maria met kind, ca. 1479 • tempera, olieverf en bladgoud op paneel, 54 x 40 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York

4

4

en een handvol heiligen aan weerszijden. Hiëronymus in zijn studeerkamer, Franciscus in de woestijn [4547], Sebastiaan met zijn pijlen, Petrus met zijn sleutels, Paulus met zijn boek. Een overzichtelijke wereld waarin geleidelijk vanuit de randen steeds meer antieke elementen en figuren binnenslopen, tot aan de prachtige Venus die de hoogbejaarde Bellini schilderde in het jaar voor zijn dood, in 1515.

Toen was de renaissance op het hele Italiaanse schiereiland al op zijn hoogtepunt.

Bij Bellini is die overgangsperiode die zich voltrok tussen 1480 en 1500 sterk voelbaar: van middeleeuwen naar renaissance, van tempera naar olieverf, van religieuze gestrengheid naar de zachtere iconografie van de renaissance. Binnen die ontwikkelingen geldt Bellini niet als een vernieuwer zoals Rembrandt of zijn eigen leerling Titiaan dat waren. Daar was hij te terughoudend, te introvert

voor. Zijn personages bewonen een in de kern geijkte wereld, met landschappen die zich geleidelijk aan steeds meer vullen met planten en bomen, spulle-tjes, stadjes en beestjes.

En toch, met al zijn bescheidenheid is Giovanni Bellini, zoon van Jacopo, halfbroer van Gentile [16] en broer van Nicolosia, die trouwde met zijn vakgenoot Mantegna [22, 26, 40], een van de meest opmerkelijke meesters uit de kunst van de vroege renaissance. Zijn door en door vertrouwde personages zijn volstrekt eigen. Wie eenmaal met hen heeft kennisgemaakt, raakt ze niet meer kwijt. Ze vestigen zich in je hart als verwanten van ver.

En het bijzondere is dat dat effect zijn werking nooit heeft verloren. Bellini is weleens over het hoofd gezien, maar nooit echt ondergewaardeerd.

Wie zijn werk echt in het oog kreeg raakte onder de indruk, altijd al. En nog steeds.

KUNSTSCHRIFT 6/2018 GIOVANNI BELLINI

6

8

7

Wat je bij Bellini ziet gebeuren, is wat er gebeurt wanneer gewone ingrediënten samenkomen in de handen van een echt uitzonderlijk talent. Zoals zijn palet steeds vloeiender werd, zo mengde hij in zijn werken alles wat zich in zijn tijd en omgeving aandiende: het zuidelijke classicisme, de noordelijke detailrijkdom, de middeleeuwse devotie, de aardse vertelkunst van de renaissance. En al die elementen die je ieder apart bij andere kunstenaars sterker en zichtbaarder aantreft, werden bij hem ingepakt als bestanddeel van een volkomen onverstoorbaar, ongezocht en toch eigen element. De sfeer van Bellini. Zelfs in een schilderij als dat grote Feest van de goden, met zijn voor Bellini ongebruikelijke voorstelling, die bovendien is voltooid door twee andere kunstenaars, Dosso Dossi en Titiaan, is de milde aanwezigheid van Bellini onmiskenbaar. Het zit hem in de figuren, de sfeer en de rust van de voorstelling.

In dit Kunstschrift maakt u kennis met de Venetiaanse cultuur van veelheid, van inlijving in plaats van uitsluiting. Het is indrukwekkend om te lezen hoe die Venetiaanse wereld zich onderscheidde door zijn toegankelijkheid en bereidheid tot aanpassing. Het oeuvre van Bellini zelf toont daar mooie voorbeelden van. Maar de kern van zijn kunstenaarschap is toch dat heel eigen vermogen om ons kijkers te raken. En dat, het klinkt als een cliché maar het is een wonder, maakt Bellini, ook ver buiten zijn eigen tijd en midden in die smeltkroes waarin hij zich bewoog, tot een unieke kunstenaar.

6 Giovanni Bellini Maria met kind en Johannes de Doper, ca. 1490-1500 • tempera en olieverf op paneel, 76,2 x 58,4 cm • Indianapolis Museum of Art 7 Giovanni Bellini Maria met kind (Madonna met de boompjes), 1487 • olieverf op paneel, 74 x 58 cm • Galleria dell’Accademia, Venetië 8 Giovanni Bellini Maria met kind, ca. 14851490 • olieverf op paneel, 88,9 x 71,1 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York

Mariëtte Haveman is hoofdredacteur van Kunstschrift

5

17 Edouard Manet Portret van een jonge vrouw met papegaai (Victorine Meurent (1844-1927)), 1866 • olieverf op doek, 185 x 128,6 cm • The Metropolitan Museum of Art, New York

6

KUNSTSCHRIFT 6/2018 GIOVANNI BELLINI

Giovanni Bellini onderscheidt zich door een eigen, verfijnde menselijkheid van verbeelding: levende mensen met een zweem van weemoedigheid in een lieflijk landschap.

Jeroen Stumpel in dit Kunstschrift

9 Giovanni Bellini Maria met kind (detail), ca. 1479 • zie afbeelding 5 7