Kwartaalblad 84 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad dec. 2014

Takkenhoogte

Kwartaalblad van Stichting Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postadres: Postbus Postbus 83 83 -- 9400 9400 AB AB Assen Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl e-mail: mail@drentslandschap.nl Website: www.drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Facebook: www.facebook.com/drentslandschap Bankrek. nr. NL87RABO0302875751 30.28.75.751 Redactie Redactie E.W.G. E.W.G. van van der der Bilt, Bilt, J.D.D. J.D.D. Hofman, Hofman, Colpa, J.G. Schenkenberg S.S. van der Meer, m.m.v. H. Schipper Basisvormgeving van Mierop en B. ZoerAlbert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Annen Gorcum BV, Assen Vormgeving Albert Rademaker BNO, Omslag Takkenhoogte / foto: Harry Cock Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen ISSN 1380-3263 Omslag Exoërkyl / foto: Geert de Vries Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. ISSN 1380-3263 De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Overname van artikelen met bronvermelding niet noodzakelijk de opvattingen van Stichtingis toegestaan. De inhoud de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Het Drentsevan Landschap. niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Landschap is een uitgave van Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap. Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen activiteiten van uitgave de stichting. Het bladHet Het Drentseen Landschap is een van Stichting verschijnt viermaal per bij informatie het wisselen derdeseizoenen Drentse Landschap. Hetjaar, geeft over terrein en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad Landschap. Beschermer kan men worden door bijgevoegde verschijnt bij het wisselen seizoenen kaart in teviermaal vullen enper te jaar, verzenden. Minimaleder bijdrage € 17,50 en wordt gratis toegezonden beschermers van het per jaar. Beschermer voor het aan levende€ 400,– . Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde Als u Het Landschap extra Minimale wilt steunen dan kan dat kaart in teDrentse vullen en te verzenden. bijdrage € 17,50 op de volgende wijze:voor het leven € 400,– . per jaar. Begunstiger Periodieke gift InLandschap plaats vanextra of naast beschermersbijdraAls u Het Drentse wilt uw steunen dan kan dat ge. Ditvolgende is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare op de wijze: periodieke bijdrage, die u voor minimaal vijf jaar toezegt met een eenvoudige of naast een kosteloze onderhandse Periodieke gift notariële In plaats akte van of uw begunstigersbijakte van laatste is op te vragen bij belastingdrage. Ditschenking. is een voorDeze de inkomstenbelasting volledig aftrekdienst.nl en dient samen met kantoor van 5dejaar stichting te bare periodieke bijdrage, die uhet voor minimaal met een worden ingevuld. eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de en hogerteper jaar regelt en Drentse betaalt de stichting de akte. Het hoogte houden van Het Landschap. kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar te houden van Het Drentse Landschap. zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven Andere giften Indienaftrekbaar het totaalvoor van uw giften in enig jaar gaat, is het meerdere de inkomstenbelasting tot ten1% hoogste 10% van het drempelinkomen. zowel van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse testament begunstigen. Kerken zijn vrijgesteld van schenken erfbelasting, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten komt van deze Stichting Het Drentse Landschap en gunste Stichting Oude Drentse stichtingen. Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat gift, schenking of hierboven legaat geheel ten gunste komt Nadereuw inlichtingen over de vermelde mogelijke van dezevan stichtingen. vormen steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris. Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de Het Drentse Landschap stichting of bij uw notaris. Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

3 Eruitgelicht E r i c v a n d e r B i l t 4 Takkenhoogte J o o p V e r b u r g

— Terreinbeschrijving

Natuurorganisaties bundelen krachten S o n j a v a n d e r M e e r

Activiteiten

Kerstwandeling Reestdal

Brugwachterswoning Annerveensche kanaal E r i c v a n d e r B i l t

— Erfgoed

Berken J o a n D . D . H o f m a n

— Fauna

Veenhuizen en het kolonieveld B e r t u s B o i v i n e n E r i c v a n d e r B i l t

— Wandelroute

Nationale Postcode Loterij

Paddenstoelen E e f A r n o l d s

— Flora

Midwintertijd: feesttijd van het licht H e n k N i j k e u t e r

— Cultuurhistorie

Roodborst G e e r t d e V r i e s

— Fauna

Watererfgoedroute Coevorden e.o. O l a v R e i j e r s

— Cultuurhistorie

Kortweg

WMD

Bestuursberichten

Het afgelopen jaar bestond onze stichting 80 jaar. In plaats van een groots en kostbaar feest te vieren, hebben we er voor gekozen op verschillende manieren en momenten op sobere wijze ons jubileum te vieren. De huidige crisis die zoveel mensen op soms pijnlijke wijze in hun dagelijkse leven raakt, vraagt om zoâ&#x20AC;&#x2122;n ingehouden viering. Ondanks de sobere opzet hebben we toch vele duizenden beschermers en anderen het genoegen kunnen verschaffen om met ons werk kennis te maken. Door het uitgeven van ons prachtige boek over de Reest, de Hunzeloop, het Kinderfestival op boerderij Kamps, een concert in Orvelte en een open dag op Oldengaerde. Dit najaar verscheen er zelfs een speciale editie van het Drenthe Magazine, grotendeels gewijd aan ons Drentse Landschap. Wij kijken met trots terug op een geslaagd jubileumjaar. 2014 was ook het jaar dat Het Drentse Landschap voor het eerst in 15 jaar haar achterban zag afnemen. De aanhoudende crisis en de veroudering van onze beschermers zijn hiervan de belangrijkste oorzaken. We vinden het natuurlijk ontzettend jammer dat minder mensen ons steunen maar zijn tegelijkertijd ook ontzettend blij met de steun van u als beschermer. We willen dan ook graag aan die waardering uiting geven. Het Drentse Landschap viert dan wel haar 80-jarig jubileum maar zonder uw steun hadden we nooit zover kunnen komen. Daarom een speciaal cadeau. U mag iemand uit uw familie of vrienden-/kennissenkring een jaar lang beschermer maken van Het Drentse Landschap. Natuurlijk hopen we dat door deze inzet de ontvanger van dat cadeau onze stichting ook daarna blijft steunen en dat we zo onze achterban kunnen versterken.

Alstublieft, ! Een jaar lang natuur cadeau

Het Drentse Landschap zal ook in 2015 de Drentse bevolking nog beter te informeren over alles wat we doen om onze prachtige provincie Drenthe mooi en leefbaar te houden. Ongelofelijk zinvol en inspirerend werk dat we alleen met brede steun van een zo groot mogelijk deel van de bevolking kunnen realiseren. Uw hulp bij het vervullen van deze prachtige taak is heel erg welkom.

Eric van der Bilt Directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap

Geef met de feestdagen een dierbare een jaar lang Drentse natuur cadeau! Stuur de antwoordkaart vandaag nog op.

Terreinbeschrijving

Takkenhoogte Van weiland naar rijk natuurgebied J o o p Ve r b u r g *

Wie â&#x20AC;&#x2122;s ochtendsvroeg over het natuurgebied Takkenhoogte loopt en door de ochtendnevel de zon op ziet komen, kan zijn geluk niet op. Tientallen vogelsoorten zingen hun hoogste lied en de sfeer is adembenemend mooi. Takkenhoogte is niet een natuurgebied dat op zichzelf staat. Het is een nieuw natuurgebiedje dat onderdeel is van een groot aaneengesloten en uniek natuurge-

Foto: Henk Jan Kievit

bied in en langs het Reestdal.

Tapijt van Moeraswolfsklauw

Toen Takkenhoogte nog maar net was aangelegd, was de groei van Zonnedauw en van Moeraswolfsklauw overweldigend. Zelden zie je in een heidegebied zoveel krui-

Foto: Joop Verburg

Het is bijna 15 jaar geleden dat er in het kwartaalblad iets geschreven is over het natuurgebied Takkenhoogte. Na aankoop van de ruim dertig hectare in 1992 werd de toenmalige landbouwenclave omgevormd tot een nieuw natuurgebied aan de rand van het Reestdal. Samen met het Meeuwenveen, het Nolderveld en het gebied WildenbergRabbinge vormt het nu een aaneengesloten, zandig infiltratiegebied. De ontwikkeling van het gebied was mogelijk door een vergunning voor de ontgronding van 80.000 m3 geel zand te koppelen aan het inrichten van dit natuurgebied. Zo ontstond een gevarieerd gebied met geĂŻsoleerde laagten (vennen), voedselrijkere waterpartijen en moerasvegetaties nabij de Reestvervangende leiding. De inrichting is in 3 fasen uitgevoerd en dat kun je nog steeds goed zien aan de heidevegetatie. Rond 2011 werden ook de laatste percelen tegen de Nieuwe Dijk aan ingericht. Hier is ervoor gekozen om ondiep te plaggen, en ook enkele delen van de oorspronkelijke, al redelijk schrale grazige vegetatie ongemoeid te laten. Het beheer van het gebied is in de loop van de tijd niet wezenlijk veranderd. Er lopen vanaf het voorjaar tot de winter ongeveer twaalf volwassen Schotse hooglanders met kalveren. In de winter lopen ze vaak op inliggende rijkere graslanden waar dan ook de eerste kalveren worden geboren.Verder is op de overgang tussen Takkenhoogte en Meeuwenveen een bossingel open gekapt om de samenhang tussen beide gebieden te vergroten.

pende stengels van deze plant; het leek bijna een tapijt. Op sommige plekken die ’s winters onder water staan, staan ’s zomers duizenden plantjes Kleine zonnedauw en hier en daar ook Ronde zonnedauw. Een van de opmerkelijkste dingen in het gebied is de enorme uitbreiding van de Grote wolfsklauw. Nog maar een paar jaar geleden werd de eerste plant gevonden en nu staat deze oerplant op veel plekken, soms zelfs gewoon langs het wandelpad. Ook duiken op de meest onverwachte plekken plotseling varens op. Met name zaailingen van de Koningsvaren zie je verspreid door het hele gebied. De Hooglanders zorgen er overigens wel voor dat de plant nergens groot wordt. Behalve midden in het natuurgebied. Hier staat een pol van de zeldzame varensoort Dubbelloof. Deze is kennelijk voor de ruwe tong van de runderen gespaard gebleven. De grond is begroeid met Struikhei en in de lagere delen Dophei met daartussen een keur aan veelkleurige en vormenrijke mossen en korstmossen. Zelfs in de winter geeft dat het gebied een heel speciale sfeer. Vogels

Foto: Harry Cock

Dankzij de aanleg van een kijkheuvel is het nu mogelijk te genieten van een prachtig uitzicht over Takkenhoogte. Van bovenaf zie je de verbreding van de Reestvervangende leiding die heel natuurlijk door het landschap stroomt. De runderen zoeken in het water verkoeling en de eilandjes zijn

paradijsjes voor broedvogels. In de laagten van het gebied vertoeven in de plassen altijd ganzen en allerlei soorten eenden. Naast Wilde eenden ook Kuifeenden, Smienten en bijvoorbeeld Pijlstaarten. Dikwijls zie je Hazen en Reeën het gebied doorkruisen. De kijkheuvel is een mooie plek om de vogels te bekijken omdat je dan vaak op dezelfde hoogte staat als de vogels. Het is een waar feest. Geelgorzen en groepen Kneutjes in de toppen van de berkenbomen, uitbundig zingende Zwartkoppen, Tuinfluiters en Grasmussen in de heesters op de helling. Vanaf de kijkheuvel is de oeverzwaluwwand ook goed zichtbaar. Ieder jaar broeden hier Oeverzwaluwen in heel wisselende bezetting. In 2012 was 77% van de 150 nestgaten bezet en in 2013 slechts 7%. Schitterende natuurbeelden

De heide zelf is een plek voor weer andere vogels. Rietgorzen en Roodborsttapuiten zoeken steeds de geringe verhogingen in de vegetatie om hun liedje te laten horen. Dat wordt wel dikwijls overstemd door het krijsende gesnater van overvliegende Nijlganzen die ook hier het hele jaar vertoeven. Een waar genoegen van een bezoek aan Takkenhoogte is als de Wielewaal zijn ‘lied’ ten gehore brengt. Nergens in Nederland is een plek waar met grotere zekerheid ieder jaar de Wielewaal te horen is. Al op grote afstand hoor je de zang van deze schitterende vogel.

Het vraagt veel geduld om hem te zien, maar de beloning is groot als je op een warme zomerdag een hele familie Wielewaal boven de hei ziet vliegen. De ouders doen hun uiterste best om hun kinderen te leren hoe ze insecten moeten vangen. Een schitterend schouwspel dat indrukwekkender is dan de mooiste natuurfilm. In het aangrenzende Meeuwenveen is het ook een eldorado voor vogels. De laatste jaren broedt hier de Grauwe klauwier. Wie goed zoekt vindt zelfs de vastgespieste prooien van de klauwier her en der in het natuurgebied. Neef Klapekster komt in de winter ook regelmatig het gebied bezoeken. Hij heeft echter een sterke voorkeur voor de overkant van de Nieuwe Dijk, het natuurgebied De Wildenberg.

Foto: Geert de Vries

Grauwe klauwier

Bijzondere plantengroei

Bloemplanten zijn in Takkenhoogte ook overal te vinden. Niet uitbundig zoals in rijkere gebieden, maar wel rijk gevarieerd en meer speciaal. Aan de randen en in de nattere gedeelten staat een keur aan grasjes en zeggen en daartussen Moeraskartelblad met zijn schitterend roze bloemen die door velen als de orchidee van het Reestdal wordt gezien. OrchideeĂŤn staan er niet, of liever stonden er niet, want in 2013 is midden op de Takkenhoogte een rozet van een orchidee gevonden. Een aantal weken later stond op deze plek de eerste Gevlekte orchis op de Takkenhoogte te bloeien. Hopelijk de voorloper van een groter aantal.

Wat ook zo mooi is op Takkenhoogte, is dat de vegetatie aan de rand van de plassen met uitgebreide stroken Witte en Bruine snavelbies binnen een paar meter overgaat naar een wat hoger zandkopje met soorten als Klein viltkruid en Mannetjesereprijs. In het gebied aan de zuidkant dat het laatst is ingericht, staat de echte pioniervegetatie met nu al overal rozetten van Bleekgele droogbloem.

Terreinbeschrijving

Foto: Joop Verburg

Zandaardtong

Insectenleven

Op Takkenhoogte leven vele soorten dagen nachtvlinders, kevers (vooral mestkevers) en sprinkhanen waaronder de Moerassprinkhaan. Ook wilde bijen zoals de zandbijsoorten Grote zijdebij en Grijze zandbij verblijven hier graag. In het voorjaar komen ze uit de kale stukken zand omhoog en beginnen met het graven van broedgangen voor hun nageslacht. De aanwezigheid van de duizenden insecten en insectensoorten verklaart ook meteen waarom er zoveel vogels leven in dit gebied. Het is juist de afwisseling in hoog en laag, nat en droog, korte en langere vegetatie, kaal zandig of bebost, die Takkenhoogte zo afwisselend en zo rijk maakt.

Zwartwordende wasplaat, Elfenwasplaat en in het veenmos zelfs de Veenmoswasplaat, staan er samen met talloze andere mosklokjes, franjehoeden, etc.. Overal liggen stevige drollen van de Hooglanders. Ook die zijn het hele jaar door een groeiplaats van allerlei soorten paddenstoelen. Op de kale grond van het deel dat het laatst is ingericht, staan talloze mosschijfjes en andere kleine grondpaddenstoelen. Opvallend was in 2013 de enorme aanwezigheid van Blauwgroene trechtertjes, een zeldzame soort al zou je dat hier niet zeggen. Tussen de hei vind je soorten als Okergele korrelhoed en op de kalere stukken Heideknotszwam. In 2013 werd hier ook een groepje zwarte knotsjes gevonden. Deze leken het meest op een Aardtong, maar die zijn meestal slanker. Na enig speurwerk werd duidelijk dat het hier om de zeldzame Zandaardtong ging. Paddenstoelendeskundige Bernhard de Vries bevestigde dit. Deze soort komt alleen aan de kust voor op een paar plekken en op één plek in Gelderland. In Drenthe is de Zandaardtong eenmaal gemeld in het Mantingerzand in 1951. Ook deze vondst bewijst maar weer eens tot welk een prachtig natuurgebied Takkenhoogte zich in een relatief beperkt aantal jaren heeft ontwikkeld. Het gaat nog een hele mooie toekomst tegemoet.

*J.Verburg is vrijwilliger van Het Drentse Landschap en lid van de Natuurvereniging Zuidwolde.

Paddenstoelen

Het hele jaar zijn er paddenstoelen te vinden in Takkenhoogte. Je moet er vaak wel even voor door de knieën en vooral goed kijken. In de winter groeien op het dode hout allerlei houtverterende zwammen zoals Winterhoutzwam, Fluweelpootje,Vermiljoenhoutzwam, Ruig elfenbankje en andere soorten elfenbankjes. Op de wat oudere grazige gedeelten staan vaak in de herfst meer paddenstoelen. Honderden wasplaten, zoals Vuurzwammetje,

Ontdekken

Wilt u meer weten over het Reestdal bestel dan het prachtige boek De Reest, beelden van een beek. Tot 31 januari 2015 betaalt u geen verzendkosten.

Natuurorganisaties bundelen krachten in Buitenleven Vakanties gen in een oase van rust in de ongerepte Nederlandse natuur. Of reserveer een suite in een statig landhuis of kasteel en kruip voor even in de huid van een stalmeester, kasteelheer of barones. Of wordt wakker in het bed van een molenaarsknecht, veensteker of sluiswachter, bijvoorbeeld aan de rand van een dorp. Waar anderen alleen de buitenkant kunnen beleven, mag u als gast verblijven in zoâ&#x20AC;&#x2122;n markante woning.

Foto: Pauline Joosten

Elke woning heeft haar eigen verhaal, verteld aan de hand van historische elementen en de omgeving. Een bijzondere en unieke ervaring! Beschermersactie

schappen en Natuurmonumenten hebben hun verhuuractiviteiten gebundeld in Buitenleven Vakanties! Vanaf nu dĂŠ plek om een vakantiewoning in de mooiste Nederlandse natuur te boeken.

De drie grootste natuurorganisaties Staatsbosbeheer, De12Landschappen en Natuurmonumenten gaan intensiever samenwerken om meer en beter de natuur te beschermen. Het geld dat zij hiermee besparen, investeren zij direct in de natuur met de aankoop van nieuwe natuurgebieden en het onderhoud van bestaande terreinen. Buitenleven Vakanties is het eerste resultaat van deze intensievere samenwerking. In

het veld werken de organisaties al jaren nauw samen door het delen van voorzieningen zoals huisvesting en materieel. De gezamenlijke verhuur van vakantiewoningen is een volgende stap in hun samenwerking.Voor Het Drentse Landschap was het al langere tijd moeilijk om de bezetting van haar vakantiewoningen op niveau te houden. Door de krachten te bundelen kan landelijk meer marketing worden bedreven waardoor de verhuurcijfers groeien, zo is de verwachting. Uitgebreid aanbod

Op de website www.buitenlevenvakanties.nl vindt u het volledige aanbod van vakantiewoningen. In 2015 wordt het aantal vakantiewoningen nog meer uitgebreid. Er is voor elk wat wils; karakteristieke boswachterswoningen, gele-

Foto: Pauline Joosten

Staatsbosbeheer, de twaalf provinciale land-

Als beschermer ontvangt u bij een boeking met verblijf tot 3 april 2015 een kennismakingskorting van maar liefst â&#x201A;Ź 100,00 op een van de vakantiewoningen van Buitenleven. Gebruik bij uw boeking de actiecode Welkom01. Kijk snel op www.buitenlevenvakanties.nl en boek de vakantiewoning die bij u past.

Activiteiten

Activiteiten eruitgelicht Wandeloriëntatietocht omgeving Borger

Samen met 25 Graden Noord organiseren we deze spannende wandeloriëntatietocht. Gewapend met kaart en kompas loop je in groepjes van 2 á 4 personen. Je gaat op zoek naar punten op de kaart. De bedoeling is dat je zoveel mogelijk punten vindt. Kosten € 8,- p.p. (incl. soep en brood). Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap/nl/activiteiten. Startlocatie: 25 0 Noord, Zuideinde 25, 9525 TJ Drouwenerveen. Foto: 25° Noord

Vr 16 januari 19.00 uur

iten Meer activite e st w eu ni de in op of da en ag de website.

Traktatie voor de vogels

Vogels hebben het soms moeilijk in de winter. Waar moet je eten vandaan halen als er geen vliegjes en rupsjes zijn? Samen met Kids for Nature gaan we voor deze vogels lekkere hapjes maken. Ook vertellen we hoe vogels de winter doorkomen. Leeftijd 6-12 jaar. Kosten: € 2,- (€ 1,- voor leden WNF, Kids for Animals en beschermers van Het Drentse Landschap.) Aanmelden en informatie kan via k4nature@gmail.com. Locatie: Assen (nadere informatie na opgave). Foto: Eric Wanders

Za 17 januari 14.00 – 16.00 uur

Cursus Boerenerven

Foto: Eric Wanders

Ma 23 februari 20.00 uur

Lezing havezate Oldengaerde

De Werkgroep Boerenerven Drenthe geeft een cursus over de geschiedenis en de inrichting van Drentse boerenerven. De cursus is vooral bedoeld voor mensen die zelf een boerenerf hebben en het willen inrichten met liefde voor de historie en passend in het landschap. Ook andere geïnteresseerden zijn welkom. De cursus wordt gegeven in Valthe, na aanmelding ontvangt u de exacte locatie. Er zijn twee cursusavonden, op maandag 23 februari en maandag 2 maart van 20.00 - 22.00 uur. Op zaterdag 28 februari is er een fietstocht langs erven in Valthe en omgeving (van 9.30 - 14.00 uur). De kosten bedragen € 35,- p.p. voor de hele cursus (incl. koffie/thee en infomateriaal). Aanmelden is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl.

Een boeiende lezing over havezate Oldengaerde. Erwin de Leeuw is dé Oldengaerde-deskundige en werkzaam bij het Drents Archief. Vanavond vertelt hij over de geschiedenis en bewoners van dit bijzondere landgoed. Kosten: € 7,50 p.p. (incl. koffie/thee in de pauze). Vrienden en beschermers € 6,50 p.p. Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten. Locatie: Assen. Foto: Sake Elzinga

Do 12 maart 19.30 uur

Foto: Ruud Ploeg

Kom 2e Kerstdag wandelen in Reestdal Traditiegetrouw vindt op 2e Kerstdag de Kerstwandeling van Het Drentse Landschap plaats. Dit jaar organiseren we deze sfeervolle wandeling in het Reestdal. Dit doen we samen met onze collega terreinbeheerder van dit unieke natuurgebied, Landschap Overijssel. Wie voor de eerste keer het Reestdal bezoekt, zal verrast worden door haar schoonheid. Het kronkelende grensriviertje tussen Drenthe en Overijssel overleefde de vele ingrepen die elders vaak zo verwoestend waren voor het landschap. Tijdens de wandeling zult u zelf ervaren hoe bijzonder het landschap hier nog is. Onderweg bezoekt u ook de beheerboerderij De Uilenburcht van Het Drentse Landschap en het informatiecentrum De Wheem van Landschap Overijssel. De routes voeren langs de mooiste plekjes, de leukste activiteiten en de lekkerste versnaperingen. Laat de kinderen lekker knutselen, warm de handen aan een knapperend vuur onder het genot van sfeervolle muziek, proef de warme chocolademelk met kersttraktatie en vergeet onderweg vooral niet van het landschap te genieten.

Start- en eindpunt: Manege De Diamanthal, parkeerlocatie Hoogeveenseweg 30 te Balkbrug Starten tussen: 10.30 - 14.00 uur voor de routes van 7,5 en 9 km 10.30 - 13.00 uur voor de route van 15 km Kosten: â&#x201A;Ź 2,50 p.p. Kinderen tot 4 jaar zijn gratis. â&#x201A;Ź 1,50 voor beschermers (maximaal 4 personen op vertoon van de ingehechte bon uit dit Kwartaalblad). Naast de routebeschrijving ontvangt u ter plekke een bon voor warme chocolademelk en een kersttraktatie. Kijk voor meer informatie zie www.drentslandschap.nl/activiteiten.

Erfgoed

Brugwachtershuisje Annerveenschekanaal Eric van der Bilt*

Eind 2011 werd Het Drentse Landschap door de familie Boer benaderd of zij geïnteresseerd was in het verwerven van een brugwachtershuisje, gelegen langs het Grevelingskanaal op Semsstraat 2. Gezien de prachtige ligging van dit rijksmonument in de onverwacht pittoreske veenkolonie Annerveenschekanaal, werd besloten dit bijzondere ensemble veilig te stellen en te restaureren.

De geschiedenis van het landschap rond Annerveenschekanaal is in belangrijke mate bepaald door de landmeter, ingenieur en vervener Lambartus Grevijlink (1735-1815). Hij was de zoon van herbergier en sluismeester Willem Grevijlink die in 1750 het bij ons nog immer vermaarde café ’t Keerpunt bij het nabijgelegen Spijkerboor liet bouwen. Het dorp

Foto’s: Sake Elzinga

Erfgoed

kreeg deze naam gezien de vreemde, op een ouderwetse timmermansboor gelijkende meanders van de Hunze ter plaatse. De naam van het café is ontleend aan de nabijgelegen zwaaikom waar de boten die de Hunze bevoeren, konden keren. In 1764 richtte Lambartus Grevijlink, samen met 5 andere heren van aanzien, de Annerveensche Heeren Compagnie op. Opdracht was de ontginning van de Anner- en Eextervenen ter hand te nemen. De Landschap Drenthe verleende hem belastingvrijstelling, terwijl Groningen toestemming gaf de Drentse turf over de in eigendom van de stad verkerende kanalen te vervoeren. Tussen 1771 en 1780 werd het kanaal evenwijdig aan de Semslinie ook daadwerkelijk gegraven. Het Grevelingskanaal zou het Kielsterdiep bij Bareveld met het Stadskanaal en Wildervankster Oosterdiep verbinden. Ware het niet dat de stad Groningen die verbinding bij Bareveld puur om redenen van economisch gewin niet toestond. Pas in 1870 zou de dam bij Bareveld doorgestoken worden, wat het vervoer van de turf naar Groningen aanzienlijk zou versnellen. Nieuwe samenleving

In de tussentijd ontwikkelde Grevijlink het gebied onverdroten voort. Annerveenschekanaal werd als compleet veenkoloniaal dorp langs het kanaal uit de grond gestampt. Boerderijen stonden net als nu aan de zuidwestzijde van het kanaal. Arbeidershuisjes, werkplaatsen, winkels en de kerk werden aan de overzijde gebouwd. In het veen ontwikkelde

zich een compleet nieuwe samenleving met grote sociale verschillen tussen arbeiders en boeren. Lambartus Grevijlink bouwde in 1795 aan het begin van zijn kanaal een deftig huis met verdieping met een monumentale ingangspartij. Tot op de dag van vandaag is het een indrukwekkend en erkend rijksmonument. Annerveenschekanaal bleek uiteindelijk de eerste succesvolle veenkolonie in dit deel van Drenthe. Onverbiddelijk bepalen de kanalen en wijken de structuur van het landschap. De afgelopen tweehonderd jaar zijn de harde kanten van de veenkoloniale ontginning aanmerkelijk verzacht. Kanaal, monumentale gebouwen en overvloedig groen maken Annerveenschekanaal met het in het verlengde liggend Eexterveenschekanaal een beetje het Venetië van Drenthe. Dat lijkt overdreven, maar ga er zelf maar eens kijken... Bevaarbaar kanaal

Pas vanaf 1870 kon het kanaal na het doorgraven van de dam bij Bareveld haar oorspronkelijke functie voor de doorvoer van turf en landbouwproducten verkrijgen. Het brugwachtershuisje werd dan ook pas rond 1880 gebouwd. In directe samenhang met de ontginning en de tolheffing voor de voor het huis gelegen draaibrug, Hovenkamp’s Badde, die in 1891 werd gerealiseerd. Het pandje werd in 1998 als rijksmonument aangewezen. De redengevende omschrijving van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed beschrijft het als een vrijstaande woning, opgetrokken vanaf een rechthoekige plattegrond onder een met pannen gedekt zadel-

dak. Rondom is het voorzien van een gegolfd boeiboord en bakgoten. Met uitzondering van de voorgevel die een open rechterhoek bezit, gesteund door een gietijzeren kolom met een lichte porring. In de voorgevel bevinden zich twee rechtgesloten schuifvensters onder segmentbogen met daartussen een blinde nis, waar het toltariefbord in hing. De zij- en achtermuren zijn geleed door pilasters. Het pand is aangewezen als kenmerkend onderdeel van de infrastructurele ontwikkeling, vanwege de typologie, de gaafheid en zeldzaamheid en de beeldbepalende ligging in samenhang met brug en kanaal. Het mag dus niet verwonderlijk heten dat Het Drentse Landschap zich voor het behoud van dit monument inzet.

Erfgoed

Behouden voor de toekomst

Als kind verhuisde Siertje Borgman (1924-2013) van Oude Pekela naar Annerveenschekanaal alwaar ze in 1947 met Gerrit Boer trouwde. Ze kregen 2 dochters. Meer dan 45 jaar heeft ze in het brugwachtershuisje gewoond, de laatste 14 jaar als weduwe. Toen ze in 2011 op hoge leeftijd als gevolg van een gebroken heup afhankelijk van zorg werd, moest ze naar het verzorgingshuis te Gieten verkassen. In haar lange leven is Siertje zo verknocht geraakt aan het kleine huisje dat zij haar dochters gevraagd heeft ervoor te zorgen dat de plek waar ze zoveel geluk heeft mogen ervaren, ook voor de toekomst behouden zou blijven. Om die reden werd Het Drentse Landschap benaderd.

Annerveenschekanaal is een onverwacht mooi dorp. Sfeervol gelegen langs het Grevelingskanaal dat momenteel weer als recreatievaarverbinding wordt benut. In het seizoen rijden de brugwachters op hun scootertjes van badde naar badde om de toeristen door het kanaal te sluizen. Het behoud van het oorspronkelijke ensemble van kanaal, badde en brugwachtershuisje in dit sfeervolle wereldje binnen het veenkoloniale landschap voelt onze stichting als een opdracht.Voor particulieren zou de restauratie van de brugwachterswoning een vreselijk kostbare en verliesgevende investering zijn waardoor de kans reĂŤel was dat het huisje zou verdwijnen.Vanwege dit gegeven en de rol die onze stichting als erfgoedorganisatie speelt, gaf de stich-

ting gehoor aan het verzoek om het pand te verwerven. Hierdoor kon de wens van Siertje worden vervuld en de stichting is daar trots op. De restauratie

De brugwachterswoning verkeerde aan de buitenkant in nogal vervallen staat. In de afgelopen tientallen jaren waren er een aantal kozijnen veranderd en bijgeplaatst waardoor onze eerste opdracht herstel van het casco inhield. Bouwkundig Bureau Van der Salm uit Dwingeloo maakte hiervoor een plan en begeleidde de restauratie. Aannemer Fa. JurriĂŤns uit Groningen voerde het project uit. De oorspronkelijke kozijnen en siergoten werden weer hersteld en teruggebracht. Ook werd het metselwerk

Erfgoed

Speciale zorgverzekering

Foto’s: Sake Elzinga

Groen en Fit Collectief

ingeboet. Tevens werden de niet oorspronkelijke Muldenpannen door rode Hollandse pannen vervangen. De bijgebouwen zijn gesloopt en de over het huis hangende bomen zijn gekapt. Om het huisje beter ruimtelijk in het landschap in te passen, werd ongeveer een halve hectare land van de buurman gekocht. Om de smalle Hovenkamp’s Badde te ontzien is een ontsluitingsweg naar de achtergelegen Polderweg gemaakt. Achter het huis is een gepotdekselde nieuwe schuur gebouwd. Ook het interieur moest hoognodig aan de eisen van onze tijd aangepast worden. Daarvoor was het noodzakelijk om de indeling te veranderen. Echter het balkenplafond, de schouw en de kelder zijn als oorspronkelijke bouwelementen behouden. De

benedenverdieping bestaat nu uit een woonkamer met open keuken, een slaapkamer met badkamer, een kleine bijkeuken en een kelder. Op de zolderverdieping is een grote slaapkamer, een toilet, een overloop en een berging gerealiseerd. Sober, helder en licht. Het is nu weer een zeer leefbaar huis voor twee of drie mensen geworden.

Lekker de buitenlucht in. Voor jong en oud geeft frisse lucht meer energie. De natuurgebieden van Het Drentse Landschap helpen u om fit en gezond te blijven. Precies daarom werkt onze stichting samen met De Friesland Zorgverzekeraar. Samen bieden we het Natuurcollectief aan onder een nieuwe naam: het Groen & Fit Collectief. Een speciale zorgverzekering voor beschermers met extra aandacht voor een fit en vitaal leven. Uw voordeel in het Groen & Fit Collectief: • •

•

*Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

NB. De restauratie van de brugwachterswoning is mede mogelijk gemaakt dankzij bijdragen van de Nationale Postcode Loterij, het Van Enter-Westerman Holstijn Fonds dat bij het Prins Bernhard Cultuurfonds is ondergebracht, het Coöperatiefonds Rabo Noord-Nederland en de Stichting Dynamo Fonds.

8% korting op uw zorgpremie Extra steun voor Het Drentse Landschap want wij ontvangen per deelnemende beschermer een donatie van € 15,-. Dit wordt in 2015 gebruikt voor een natuurbebelevingspad voor kinderen. Een gratis welkomstcadeau naar keuze.

Meer weten over onze Groen & Fit voordelen? Ga naar www.defriesland.nl/drentselandschap

Flora

Berken Een berk is anders dan een andere boom. Hij is zoo edel en zijn bast is lijk een huid. Hij lijkt zoo aarzelend, jonkvrouwelijk en vroom En doet steeds denken aan een prille en schuchâ&#x20AC;&#x2122;tre bruid. Marnix Gijsen (1899 â&#x20AC;&#x201C; 1984)

Joan D.D. Hofman*

Met deze lyriek heeft de Vlaamse dichter Marnix Gijsen de berkenboom treffend beschreven. De lange, slanke, witte stam met een vertakking die eindigt in een massa dunne twijgjes, waaraan zich in het voorjaar talloze kleine, frisgroene blaadjes vertonen die in de herfst overgaan in een goudgele gloed. Berken zijn inderdaad anders dan andere bomen. Het is dan ook niet verwonderlijk dat deze bijzondere

Flora

bomen bij diverse volken een belangrijke rol vervulden in de mythologie en tot op de dag van vandaag bij feesten en andere speciale gebeurtenissen een ceremoniële plaats innemen. Berken komen zeer algemeen voor op het noordelijk halfrond. Zij zijn de enige bomen die boven de poolcirkel de kou en harde wind kunnen trotseren. Het hout is licht en veerkrachtig; het sap is zo rijk aan suikers dat het als antivries werkt. Dat sap bevat meerdere werkzame stoffen en wordt daarom veel toegepast in de volksgeneeskunde. Vroeg in het voorjaar komt er in berken een zeer sterke sapstroom op gang. Dit sap kan simpel worden afgetapt; een kleine opening levert wel meer dan tien liter per dag. Het is wel zaak om de wond na gebruik te dichten, want anders bloedt de boom dood. Snoei dus geen berken in het voorjaar. Het vaakst wordt het sap afgetapt om het te laten gisten en dat levert na enkele weken een – naar men zegt – lekkere wijn op.

Foto: Harry Cock

Witte schors

Iedereen herkent berken aan hun witte stam en takken. De dunne witte schors is taai en leerachtig en neemt geen water op. Door harsachtige stoffen die er in zitten brandt het gemakkelijk, ook onder natte omstandigheden. Het verteert heel langzaam. Zelfs in heel oud veen wordt nog berkenschors aangetroffen. Dankzij deze eigenschappen kunnen repen schors onder meer worden gebruikt om gebruiksvoorwerpen van te maken. Ötzi, die 5300 jaar in een Italiaanse gletsjer is geconserveerd en in 1991 werd gevonden, had twee berkenschorskokers bij zich die als doosjes dienden! Het hout is licht en verteert snel. Als het in de natuur verteert, blijven lege schorskokers nog lang liggen. Als

Foto: Hanna Schipper

Berkenwijn

gebruikshout speelt het nauwelijks een rol; brandhout is de meest algemene benutting omdat het gemakkelijk brandt en heerlijk geurt. Daarom is het gewild in rokerijen en de open haard. Van de dunne takken werden vroeger bezems gemaakt, net als van heide. In berken zie je soms op vogelnesten lijkende takkenknoedels die we heksenbezems noemen, die overigens niets met onze bezems te maken hebben. Het gaat dan om woekeringen die tot dichte takkenmassa’s leiden. Ze ontstaan meestal door een schimmelinfectie. Katjes

In april-mei vallen de lange, gele mannelijke katjes op. Het zijn trossen van kleine bloempjes. De gele kleur hebben ze niet door bloemblaadjes, want die hebben ze niet. Eigenlijk bestaat het bloempje maar uit twee meeldraden met grote helmknoppen die overvloedig geel stuifmeel (pollen) produceren. Dit is berucht bij hooikoortspatiënten. Die katjes worden trouwens al in de voorafgaande zomer aangelegd. Ze overwinteren als rechte staafjes aan de takuiteinden. Als ze tot bloei komen, gaan ze hangen. De vrouwelijke bloempjes kennen een

zelfde eenvoud. Deels omhuld door een schubje – die de mannelijke ook hebben – bestaan ze slechts uit een vruchtbeginsel met twee stijlen. Berken hebben zowel mannelijke als vrouwelijke katjes aan dezelfde boom. Door de wind moet de bestuiving tussen de bomen tot stand komen. In het najaar worden we overvloedig bedeeld met de vruchtjes van de berken. De kleine zaadjes hebben relatief grote vleugeltjes die de vruchtjes bij een beetje wind over grote afstanden kunnen wegvoeren. Ruw en zacht

De enorme zaadproductie is kenmerkend voor pionierplanten: planten die zich gemakkelijk en wijd verspreiden en niet te kieskeurig zijn in het milieu waarin ze terecht komen. Op een lichte standplaats groeien ze dan snel, totdat ze door de schaduw van langzamere concurrenten worden ingehaald. Op geschikte standplaatsen kunnen ze zich op den duur handhaven. Het verschil in standplaats maakt het onderscheiden van onze twee inheemse berkensoorten, de Ruwe en de Zachte berk, gemakkelijk. Het vaststellen van de soort op uiterlijke kenmerken is lastig. Heel algemeen gesteld kun je zeggen dat de Ruwe berk op droge tot vochtige plaatsen staat en de Zachte berk op natte tot vochtige. De Ruwe kan wel 30 meter hoog worden en vertoont op het onderste deel van de stam vaak forse barsten in de schors. De Zachte komt tot hooguit 20 meter en heeft een gavere schors die je er in horizontale stroken af kunt trekken. Deze soort kunnen we aantreffen in hoogvenen en moerassen, soms als berkenbroekbos.

*Drs. J.D.D. Hofman is redacteur van Het Drentse Landschap.

Wandelroute Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Veenhuizen en het Kolonieveld Deze wandelroute laat u kennismaken met het fascinerende ‘kolonielandschap’ van Veenhuizen en omgeving. U loopt door de straten van het voormalige Tweede Gesticht, door de bossen van het Kolonieveld en langs akkers en weilanden. Hier werd in de negentiende eeuw een landschap gemaakt waar rechte lijnen en haakse hoeken het beeld beheersen. Alsof de bedenkers ervan hoopten dat hun rechtlijnigheid ook de nodige structuur in het leven zou brengen van degenen die hier moesten verblijven. Net zoals hun stichtelijke teksten op de huizen de voorbijganger opriepen ‘Orde en Tucht’ in hun leven toe te laten.

Foto’s: Bertus Boivin

Drentsche Hoofdvaart/Norgervaart en de laaggelegen gronden rond Veenhuizen

Maatschappij van Weldadigheid Tussen 1818 en 1824 kocht de Maatschappij van Weldadigheid meer dan 2500 hectare veen en heideveld bij het gehucht Veenhuizen in de toenmalige gemeente Norg. Het gebied lag tussen het Fochtelooërveen en het beekdal van veenriviertje De Slokkert. De Maatschappij begon met het graven van de Kolonievaart vanaf Huis ter Heide. Er waren drie sluizen nodig vanwege het peilverschil tussen de

Gestichten De Kolonievaart was van groot belang voor de aanvoer van bouwmateriaal. In een paar jaar tijd werden in Veenhuizen drie gestichten gebouwd, voor het Drenthe van die tijd ongekend grote gebouwen met een gevellengte van bijna 150 meter. Elk van de drie gestichten kon onderdak bieden aan 1200 personen. De Maatschappij van Weldadigheid bracht mensen naar Veenhuizen die vanwege delicten als bedelarij en landloperij met justitie in aanraking waren gekomen. Met gezin en al kwamen ze deze kant op. Later kreeg de Maatschappij ook honderden weeskinderen te huisvesten. Van de drie oude gestichten is alleen het voormalige Tweede Gesticht overgebleven dat tegenwoordig in gebruik is als het Gevangenismuseum (punt 2 in de route). Kolonielandschap De Maatschappij verkavelde Veenhuizen in een rechthoekig patroon. Haaks op de Kolonievaart werden zes wijken naar het noorden gegraven. Het was een aanpak die overal in de Drentse verveningen werd toegepast. De wijken lagen op een afstand van zo’n 750 meter van elkaar. Tijdens de wandeling komt u langs de oude Vijfde Wijk naar het Tweede Gesticht (2) en de (gedempte) Tweede

Wijk langs de huidige Norgerweg (8) en de Derde Wijk bij De Esch (10). Evenwijdig aan de Kolonievaart kwamen verbindingswegen als de Meidoornlaan (9) en de Eikenlaan (13). Zo ontstond een streng geordend ‘kolonielandschap’ dat zijn structuur tot op de dag van vandaag behouden heeft. Ontginningen In enkele tientallen jaren tijd werden in Veenhuizen vele honderden hectares ontgonnen. Met enorme hoeveelheden mest - vaak in de vorm van zogeheten ‘stratendrek’ - werd de grond vruchtbaar gemaakt. De Maatschappij van Weldadigheid geloofde heilig in de louterende invloed van landarbeid op de kolonisten. Tegelijkertijd bedacht men heel praktisch dat in de gestichten duizenden monden te voeden waren. Rijkswerkinrichtingen Toen in 1859 de Staat der Nederlanden

Foto: TOPFOTO

Foto: HDL

Foto: Bertus Boivin

Uitneembaar routekaartje in dit nummer. Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

3 1 De begraafplaats aan de Eikenlaan noemden ze in Veenhuizen cynisch wel ‘ns het ‘Vierde Gesticht’ (12). Vooraan liggen de graven van overleden ambtenaren en hun familieleden. Achterop staan honderden kruisen en paaltjes voorzien van de letters NH of RK en een rijnummer. Ze zijn van Nederlands-hervormde en rooms-katholieke verpleegden. Ze zijn niet meer dan een nummer…

de bezittingen van de bijna failliete Maatschappij van Weldadigheid overnam, werden de gestichten verbouwd tot Rijkswerkinrichtingen en later tot ‘gewone’ gevangenissen. De strenge hiërarchie van deze bijzondere samenleving kreeg vorm in de architectuur. Hoe hoger de rang, hoe groter de dienstwoning. Bebossing Bij de overgang van Veenhuizen naar het Rijk bleek dat inmiddels tientallen hectares bouwland braak lagen, omdat er te weinig mankracht was om het land te bewerken. Bovendien waren grote delen te nat en was er geen geld om op grote schaal mest te blijven kopen. In 1860 werd een ‘Adjunct-directeur voor het Boswezen’ aangesteld die als taak kreeg de slechtste landbouwgrond te bebossen. De meest aangeplante bomen waren eik, grove den, fijnspar en beuk. Langs de lanen werden eiken en beuken

soms zelfs afwisselend naast elkaar toegepast. Veertig jaar later, rond de vorige eeuwwisseling was rond Veenhuizen al bijna 500 hectare bebost. Een belangrijk deel van de route komt over het voormalige Kolonieveld waar het meeste bos werd aangelegd (5). Ook komt u door het sterrenbos van De Esch aan het eind van de Derde Wijk (11). Houtjesplein Uiteraard werd een deel van de ‘arbeid’ in de Rijkswerkinrichtingen afgestemd op de bosbouw. Veel verpleegden werkten een groot deel van het jaar in het bos. ’s Winters werd er dagelijks hout gehakt op het ‘Houtjesplein’ bij de Elektriciteitscentrale (16). Hierna komt u langs de grote houtzagerij van het Tweede Gesticht.

2 Kort nadat het Rijk Veenhuizen had overgenomen, bouwde men aan de Kolonievaart een dienstwoning voor de nieuwe hoofddirecteur (4). Het pand kreeg symmetrische oprijlanen om de dienstkoets tot voor de voordeur te kunnen laten rijden. In Veenhuizen kreeg de royale directeurswoning al snel de bijnaam Klein Soestdijk. Sinds 2008 is Stichting Het Drentse Landschap eigenaar van het pand. Het pand is verhuurd aan een zorginstelling. 3 Boerderij Essererf (14) op de hoek van de Hospitaallaan werd rond 1930 gebouwd en is een fraai voorbeeld van Interbellum-architectuur. Boerderij, schuur, varkenshok en stookhut staan op de monumentenlijst. Veenhuizen telt maar liefst 125 rijksmonumenten! Sinds 2013 is Essererf eigendom van Stichting Het Drentse Landschap dankzij steun van Provincie en Gemeente Noordenveld. Na restauratie worden in het bedrijfsgedeelte een zorgboerderij en de winkel van de Tuinen van Weldadigheid van Jolanda Loonstra en Lambert Sijens ondergebracht.

Interview Bertus Boivin*

Het Drentse Landschap ontfermt Ruim veertig jaar geleden kocht het Amsterdamse echtpaar Ger en Dik Violier een keuterijtje aan de Schapelsteeg bij Uffelte. Met liefde en toewijding maakten ze er hun eigen paradijsje van. Toen kwam het moment dat ze het boerderijtje moesten verkopen. Dochter Jet Violier had vrijwel alle keuterijen in de buurt het veld zien ruimen voor echte huizen. Ze klopte aan bij Het Drentse Landschap om haar bescheiden stukje Drents erfgoed van een wisse ondergang te redden.

De band met Drenthe van de familie Violier stamt al van vóór de oorlog, vertelt Jet Violier: ‘Mijn moeder kwam hier toen al met de boot van Amsterdam naar Meppel om met zussen en vriendinnen op vakantie te gaan. De fiets mee natuurlijk en dan ergens een kamer huren. Zo leerde ze hier Geert Tuin en zijn familie kennen. Geert was klompenmaker. Zijn ouders woonden in een idyllisch huisje op de hei tussen Havelte en Uffelte. Ze werden vrienden voor het leven. In de oorlog was mijn moeder één van de vele westerlingen die op een fiets met houten banden naar Drenthe kwamen om eten te kopen.’ Deze kant op

De innige band met Drenthe bleef toen Dik en Ger Violier elkaar ontmoet hadden en een gezin stichtten: ‘Toen we in 1961 onze eerste auto kregen - een besteleend - gingen we natuurlijk naar Drenthe. Later zijn we net als mijn oom de beeldhouwer Arie Teeuwisse en zijn gezin op zoek gegaan naar een vakantiehuisje in Drenthe.’ De Violiers kregen die kans toen Jan Akse zijn huis aan de Schapelsteeg in Uffelte wilde verhuren. Het toeval wil dat de familie Teeuwisse twee huizen verder ook een huisje gevonden had. Jet vertelt: ‘De oude Akse, zoals ze hem hier noemden, was een keuterboertje die ook rietdekker was. Hij woonde inmiddels in het huis van zijn overleden zoon verderop aan de Schapelsteeg en wij konden zijn oude huisje voor zeven gulden per week huren. Om de veertien dagen kwamen we hier het weekend naartoe.’

Interview

Foto’s: Sake Elzinga

zich over keuterij bij Uffelte

Het was een fantastische tijd voor een meisje van vijftien: ‘Mijn zusje en ik waren de hele dag buiten. Samen met onze neefjes gingen we zwemmen in de vaart. Regelmatig ging ik de buren helpen, bijvoorbeeld de varkens voeren met dikke aardappelpap. Af en toe mochten we op de trekker rondrijden. En – niet te vergeten – ik kon hier paardrijden, de droom van ieder meisje in Amsterdam…’ Onbewoonbaar verklaard

‘Op een dag kwam we bij het huis aan en zagen dat er een bordje ‘Onbewoonbaar verklaarde woning’ op de muur geschroefd was. We schrokken ons natuurlijk een ongeluk. Mijn vader meteen naar het gemeentehuis in Havelte.Volgens de gemeente was het rijp voor de sloop. Belangrijke

reden was dat er geen slaapkamers in het huis zaten, alleen maar twee bedsteden. Moet je nagaan, Jan Akse en zijn vrouw sliepen vroeger in de ene bedstee en hun vijf kleine kinderen in de andere…’ Duidelijk was in elk geval dat er heel wat aan het huis moest gebeuren om het bordje van de muur te krijgen. Jet herinnert zich: ‘Elk weekend waren we druk bezig: metselen, timmeren, verven… We hebben het huis ‘bewoonbaar’ gemaakt zonder het te moderniseren. De bedsteden bleven er natuurlijk in. Alleen zetten we er koffers en tassen in toen de gemeente de zaak kwam inspecteren. Mijn vader had een antiekwinkel als uit de hand gelopen hobby en hij zocht de mooiste en gekste spullen bij elkaar om ons huisje zo authentiek mogelijk te hou-

den. Ze zeggen dat ik die tik van hem geërfd heb.’ In 1971 kocht de familie Violier het huisje van Jan Akse voor een bedrag van tienduizend gulden. Niet lang daarna haalde de gemeente het bordje ‘Onbewoonbaar verklaarde woning’ van de muur. Slapeloze nachten

Ruim veertig jaar later is de Schapelsteeg onherkenbaar veranderd. Vrijwel alle huizen in de straat zijn een stuk groter geworden of hebben het veld volledig geruimd voor nieuwe huizen. Daartussen staat het huisje van de familie Violier alsof er niets gebeurd is. Jan Akse zou zich er onmiddellijk weer thuis voelen. Vorig jaar zomer sloeg Jet Violier de schrik om het hart. Haar ouders woon-

Interview

Foto’s: Sake Elzinga

den inmiddels in een verzorgingshuis en moesten hun vermogen aanspreken voor de eigen bijdrage: ‘Hun enige vermogen was het huisje… We moesten het verkopen, het kon niet anders. Een makelaar kwam langs en hoefde niet lang na te denken over de verkoopprijs: grondprijs plus sloopkosten. Het idee was zo gruwelijk dat ik er slapeloze nachten van heb gehad. Ik stuurde een mail naar Het Drentse Landschap met de boodschap: Help mij om het huisje te redden!’ Al een groot aantal jaren heeft Het Drentse Landschap iets met keuterijen. Het begon rond de eeuwwisseling met het redden van het Schepershuisje in Westerbork en het Kleinste Huisje in Stuifzand. Later volgden onder andere het keuterijtje bij de hunebedden van Midlaren en boerderij ’t Haantje aan de rand van het Dwingelderveld. Ook nam de stichting het voortouw voor het Keuterijenboek dat met succes aandacht vroeg voor deze ‘monumenten van bescheidenheid’. Het keuterijtje aan de Schapelsteeg siert de titelpagina van het boek… Tijdcapsule

De familie Violier en Het Drentse Landschap raakten met elkaar in gesprek en ze werden het snel eens over de manier waarop het huisje behouden zou kunnen blijven. De afgelopen zomer vond de overdracht plaats. Jet Violier blijft in het huis wonen. Sterker nog, ze gaat uit Amsterdam weg en vestigt zich permanent in Uffelte. Binnenkort gaat Het Drentse

Landschap aan de slag met het groot onderhoud van ‘Keuterij Violier’. Zeker is dat het voorhuis blijft zoals het is en altijd geweest is. Met zijn kleine raampjes met de schouw ertussen, de geverfde plankenvloer, de bedsteden met de aardappelkelder en alle spul letjes is het een soort ‘tijdcapsule’. Er zijn weinig plekken in Drenthe waar je zo dicht op de huid van de geschiedenis zit als hier bij de kachel in het halfduister van de kleine woonkamer. Jet Violier maakt tekeningen en schilderijen. Ook geeft ze in Amsterdam les in tekenen en schilderen. ‘Ik zeg altijd tegen mijn groepen: Schilderen kan ik je niet leren, ik kan je wel leren kijken’. Jet gaat in Drenthe door met haar werk. Ze heeft hier inmiddels haar eerste cursisten. Zie voor de kunst van Jet Violier haar website www.jetviolier.nl.

*Drs. L. Boivin is historicus en publicist over landschap en erfgoed.

Foto: Ron Soenveld

Interview

U een kans â&#x20AC;&#x201C; Zij een kans De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Jaarlijks keert zij miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de Provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuurprojecten realiseren. Natuur een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Flora

Paddenstoelen vruchtlichamen van schimmels die het herfstbos opsieren, zoals de Vliegenzwam, het Eekhoorntjesbrood en elfenbankjes. Maar er zijn ook talloze schimmels met minieme vruchtlichaampjes die in het verborgene nuttige arbeid verrichten, met name bij het afbreken van plantenresten, zodat de daarin aanwezige stoffen gerecycled worden. Eef Arnolds*

Gewone kopergroen bekerzwam

Paddenstoelen werden lange tijd beschouwd als primitieve vormen van planten, maar ze vormen tegenwoordig naast dieren en planten een eigen hoofdgroep, het Rijk van de Fungi ofwel schimmels. Bij schimmels denken we op de eerste plaats aan schimmelkaas of witte tot groene, wattige groeisels op beschimmeld brood.

Paddenstoelen horen tot dezelfde groep. Ze zijn opgebouwd uit gelijksoortige schimmeldraden ofwel hyfen en ze ontspruiten uit een zwamvlok ofwel mycelium dat er uitziet als een schimmel. Die zwamvlok doet, vaak voor ons onzichtbaar, het eigenlijke werk. Paddenstoelen zijn slechts vruchtlichamen van schimmels die

alleen voor de voortplanting dienen. Een wat ouderwets aandoende benaming voor paddenstoelen is zwammen. Dit woord komen we nog wel in veel paddenstoelennamen tegen, bijvoorbeeld van de Vliegenzwam. Paddenstoelen worden wel verdeeld in macro- en micropaddenstoelen op basis van de grootte van de vruchtlichamen. De macro’s zijn dan groter dan ongeveer 1 mm, de micro’s kleiner. Het is een gekunsteld onderscheid want binnen allerlei groepen vinden we beide categorieën door elkaar. Trilzwammen

Hoe kunstmatig dit onderscheid tussen micro- en macropaddenstoelen is, kunnen we goed zien in het geslacht van de Trilzwammen. De grotere tril-

Foto: Eef Arnolds

Bij paddenstoelen denken we op de eerste plaats aan de opvallende

Flora

zwammen produceren in de herfst vruchtlichamen in de vorm van onregelmatige klodders met de consistentie van drilpudding op dood hout. Het bekendste voorbeeld is de algemene Gele trilzwam die vaak in het begin van de winter aan afgestorven takken in bomen hangt als een kleurige, heldergele tot oranje kerstbal die wel een decimeter groot kan worden. In de meeste paddenstoelenboeken wordt beweerd dat deze trilzwam op hout groeit, maar eigenlijk is het een parasiet op andere houtpaddenstoelen, korstvormige paddenstoelen van het geslacht Schorszwam. Heel vaak is dat de Paarse eikenschorszwam, zoals ook op bijgaande foto te zien is. Alle trilzwammen blijken er zo’n parasitaire leefwijze op na te houden. Een andere soort die op schorszwammen parasiteert is de Schorszwamtrilzwam, maar die is veel lastiger te vinden. De vruchtlichamen zijn kleine, ronde, fletsoranje kussentjes tot 3 mm doorsnede. Geen wonder dus, dat deze soort pas 15 jaar uit Nederland bekend is. Maar hij blijkt bij gericht zoeken helemaal niet zo zeldzaam te zijn. Alleen al in Drenthe zijn inmiddels tien vindplaatsen bekend. Het kan nog kleiner. De Verborgen trilzwam is, zelfs met een sterke loep, onzichtbaar! Hij vormt geen vruchtlichamen, maar leeft binnenin de vruchtlichamen van een ander trilzwammetje, de zeer algemene Oranje druppelzwam. Hij produceert zachte, oranje kloddertjes van een paar millimeter die overal op dood hout groeien. Hij neemt daarbij ook bewerkt hout voor lief en verschijnt vaak op kozijnen en schuttingen waar de verf zijn beste

tijd heeft gehad en veroorzaakt in het hout zachte, rotte, bruinrode plekken, tot ongenoegen van de huiseigenaar. Spleetlippen

Over de verspreiding van al die minipaddenstoeltjes is nog weinig bekend omdat weinig mensen hier serieus aandacht aan besteden.Vaak is daarbij het gebruik van een microscoop noodzakelijk. Neem bijvoorbeeld de spleetlippen, zakjeszwammen van het geslacht Lophodermium. De vruchtlichamen zien er met het blote oog uit als zwarte, langwerpige puntjes van 0,5-1 mm op dode bladeren. Het zouden zomaar verkleuringen van het blad kunnen zijn. Onder de loep zie je pas dat het zwammetjes zijn die er enigszins uitzien als miniatuurmondjes met ruwe lippen, ingezonken in de opperhuid van het blad. Ze openen zich bij rijpheid met een overlangs spleetje om de sporen vrij te laten die op een schijfje onder het bladoppervlak worden gevormd. De meeste soorten groeien op grassen of naaldbomen en zijn aan de combinatie van een specifieke waardplant en het uiterlijk vaak met een loep al op naam te brengen. Commotie

In Nederland zijn nu twaalf soorten spleetlippen bekend; in Drenthe maar drie. Paddenstoelenliefhebbers houden zich hier vooral bezig met het grotere werk. Ik was me tot voor kort ook nauwelijks van het bestaan van deze zwammetjes bewust, maar een curieus voorval bracht hierin verandering. De naam Spleetlip leidde dit voorjaar namelijk tot grote commotie binnen de Nederlandse Mycologische

Vereniging, de club van serieuze paddenstoelenliefhebbers. Sommige leden wilden deze ingeburgerde naam wijzigen omdat die volgens hen onwelvoeglijke associaties zou oproepen met het vrouwelijke geslachtsorgaan, waarop een heftig dispuut volgde dat nog steeds niet is uitgewoed. Naar aanleiding daarvan wilde ik zelf wel eens een spleetlippaddenstoel in het echt zien. In de drukproeven van de paddenstoelenatlas die deze herfst uitkomt, staat dat de Jeneverbesspleetlip in Drenthe voor het laatst in 1978 waargenomen is, maar waarschijnlijk nog steeds overal onder Jeneverbes voorkomt omdat hij in omringende landen als algemeen wordt beschouwd. Achter mijn huis groeien een paar jonge, spontaan uit zaad opgeslagen Jeneverbessen. Een greep in de afgevallen naalden… en verdraaid: de meerderheid bleek bezet te zijn met de tandeloze mondjes van de Jeneverbesspleetlip! Gesterkt door dit snelle resultaat onderzocht ik dennennaalden en die bleken vol te zitten met zwarte vlekjes van de Dennenspleettip. De tweede vondst in Drenthe. Een zeldzaamheid? Nee dus, volgens specialisten is deze soort zeer algemeen en vaak massaal op dennennaalden aanwezig. Let dus op de kleintjes want die zijn overal snel te vinden!

Foto’s: Eef Arnolds

Van boven naar beneden: - Gewoon meniezwammetje - Jeneverbesspleetlip - Gele trilzwam met Paarse eikenkorstzwam

*Dr. E.J.M. Arnolds zit in de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Cultuurhistorie

Midwintertijd: feesttijd van het licht Henk Nijkeuter*

“Hum koe, ik steffen dei, koe/want het is Steffen mörgen” zeiden kinderen tegen de koeien tijdens het ‘Steffenen’. Het was een van de vele gewoonten tijdens de midwintertijd, de periode tussen 21 december en 6 januari. Een feesttijd, omdat de dagen weer langer werden en de nachten korter. Een tijd met geheel eigen tradities, sommige al eeuwenoud en andere helaas verdwenen.

De periode die wij kennen als midwinter heeft veel benamingen gehad, bijvoorbeeld solstitium, oftewel zonnewende. Of middle winter en midewinter, benamingen die zijn gevonden in documenten uit de 9de eeuw. Daarnaast werd de term Joel ook veel gebruikt. Tijdens de midwinter werd het begin van de winter gevierd. De laatste gewassen waren geoogst, er was voldoende geslacht om de winter door te komen en de geesten van overledenen werden geacht terug te keren naar hun voormalige woonplaats. Het was een belangrijk moment in het jaar. De midwintertijd kent van oudsher veel gebruiken, voornamelijk rond kerstmis en oud en nieuw. Denk bijvoorbeeld aan de kerstboom. Tot in de zeventiende eeuw was het in Europa gebruikelijk het dorpsplein op te luisteren met een boom, versierd met vruchten. De boom zoals wij hem kennen, heeft zijn oorsprong in de 19de eeuw. Het gebruik van bomen en takken kent echter al een langere geschiedenis. De Romeinen gaven elkaar tijdens de kortste dag van het jaar takken, versierd met vruchten. Steffenlopers

Tweede kerstdag is de gedenkdag van Sint Stephanus, in Drenthe ook wel Sunt Steffen genoemd. Sunt Steffen wordt gezien als de eerste martelaar van het christendom, beschermheilige van arme mensen, paarden en ruiters. In Drenthe gingen kinderen van arme ouders, koeien ‘steffenen’. Dat wil zeggen dat een kind een pluk hooi voor een koe meebracht, haar deze voorhield en een rijmpje opzei: ‘Hum koe, ik steffen dei, koe/want het is Steffen mörgen’.

Foto: Auke Lubach

Cultuurhistorie

De kinderen, ook wel steffenlopers genoemd, kregen als dank een heerlijke boterham. Tijdens midwinter had men ook de gewoonte een joelblok te verbranden. Het joelblok bestond vaak uit een stuk eikenhout, besprenkeld met wijwater, wijn of olie, dat in de open haard werd verbrand. Men geloofde dat door het vuur een kracht loskwam, die bijvoorbeeld vruchtbaarheid doorgaf. De as die achterbleef werd verspreid over de akkers voordat de gewassen werden ingezaaid. Oud en Nieuw

Jaorskoeken, bakt u ze tegenwoordig nog? Vroeger werd alles in huis gehaald om de gasten, die nieuwjaar kwamen winnen, te voorzien van wat lekkers. Vaak werden op oudejaarsdag hele ladingen jaorskoeken (nieuwjaarskoe-

ken) gebakken. De vrouw des huizes zorgde voor het beslag en de man stond boven het open haardvuur het deeg plat te knijpen in het nieuwjaarskoekenijzer. Op oudejaarsdag werden de koeken plat gegeten, want het jaar was ten slotte ten einde. Het was afgerold. De overige ‘jaorskoeken’ werden opgerold tot ‘rollegies’ voor nieuwjaarsdag.Vaak werden van het laatste beslag zogenoemde spekdikken gebakken. Het beslag hiervoor was iets dikker en in zo’n koek kwamen twee plakjes worst en een plakje spek. Het nieuwjaarwinnen was vaste prik op nieuwjaarsdag. Iedereen ging eropuit om een ander het ‘nieuwjaar af te winnen’ door de nieuwjaarswens ‘Geluk in ’t neijaor’ als eerste uit te spreken. De boerenjongens en knechten gingen als eerste bij bekenden langs, waar de jenever en de jaorskoe-

ken klaarstonden. Tegen een uur of negen gingen de schoolkinderen op pad. Zij genoten van een drankje van stroop, honing of suikerwater met een klein scheutje jenever en uiteraard de jaorskoeken. Na de middag waren de mannen aan de beurt. En de vrouwen? Die hadden pas de dag erna tijd om neijaor te winnen. *dr. H. Nijkeuter is hoofd collectie en publiek in het Drents Archief.

Lezing Drentse Volksgebruiken Op 21 december geeft Henk Nijkeuter, kenner van Drentse volksgebruiken en de Drentse literatuur, in het Drents Archief in Assen een boeiende lezing over de midwintertijd. De lezing begint om 14.30 uur en de toegang bedraagt 5 euro. Kinderen t/m 12 jaar zijn gratis. Aanmelden via info@drentsarchief.nl of 0592 313523.

Fauna

Roodborst Geert de Vries*

‘s Winter is in Nederland de melodieuze zang van de Roodborst dikwijls te horen. Dat is bijzonder want normaal gesproken zingen vogels ’s winters niet. Zingende vogels zijn meestal mannetjes want vrouwtjes zingen, op enkele uitzonderingen na, niet. Bijzonder aan Roodborstjes is dat ook het vrouwtje zingt. Dat is een unicum in de vogelwereld. Wat verder ook verrassend is is dat bij Roodborsten twee keer per jaar een enorme maar onzichtbare volksverhuizing plaatsvindt.

In de herfst vertrekt het merendeel van de Roodborsten, die in ons land broeden naar Zuid-Europa. De lege plekken die hier ontstaan worden opgevuld door veel Deense en Noorse

In de lente komen ‘onze’ Roodborsten weer terug

Roodborsten. Zij ontvluchten de winterse kou in Noord-Europa. Ze vinden ons klimaat prima. In het voorjaar komen ‘onze’ Roodborstjes terug en verhuizen de wintergasten weer naar hun broedgebieden in Noord-Europa. Dus wij zien hier het hele jaar door Roodborsten, maar het zijn niet altijd dezelfde individuen. Territorium

Alle Roodborsten, dus ook de vrouwtjes, hebben ‘s winters een eigen territorium dat ze in de herfst reeds afbakenen. Dat gaat vaak goedschiks door middel van zang, maar soms ook kwaadschiks door felle gevechten. Het ‘lieftallige’ Roodborstje is een echt vechtersbaasje.Vele Roodborstjes vliegen met een hersenschudding rond, omdat ze met elkaar ‘op de vuist gaan’ en elkaars

hersenen dreigen in te slaan. In de loop van de herfst wordt duidelijk wie waar woont en worden elkaars grenzen over het algemeen gerespecteerd. De Roodborst die men ’s winters in de tuin ziet, is steeds dezelfde Roodborst. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Koolmees, die ’s winters in groepen door hun leefgebied zwerven. Sommigen beweren dat het Roodborstje dat elk jaar op hun voedertafel verschijnt al minstens tien jaar oud is. Helaas, Roodborstjes worden maar een paar jaar oud. Alleen als ze in gevangenschap zitten, kunnen ze wel wat ouder worden. Voedsel

Voor de Roodborst geldt ’s winters het principe: ‘beter alleen dan samen’. Vanwaar toch het gedrag om zelfs in de winter een eigen gebied te verdedigen? De Roodborst is overwegend een insecteneter. ‘s Winters zijn er maar weinig insecten actief. Niet voor niets zitten de meeste insectenetende vogels dan in Afrika. In een niet al te strenge winter lukt het Roodborsten aardig goed om nog wat insecten te vinden zoals torren en muggen. Dat menu wordt aangevuld met pissebedden, wormen en slakjes. Als ze dat schaarse voedselaanbod ook nog eens moeten delen met soortgenoten, blijft er voor niemand genoeg over om de winter te overleven. Door het schaarse voedsel middels een territorium te verdelen en geen soortgenoten te dulden, wordt de kans om de winter te overleven groter. Roodborstjes speuren met hun grote ogen de bodem af, op zoek naar voedsel. Ze bezoeken in de winter ook

Fauna

Foto’s: Geert de Vries

Veel Scandinavische Roodborsten overwinteren in ons land

graag een voedertafel. Havermout en vooral meelwormen vinden ze een traktatie. Hoewel Roodborsten een behoorlijke vetreserve kunnen aanleggen, legt in een strenge en lange winter wel 50 tot 80% van de vogels het loodje.

kunnen een belangrijke eiwitrijke aanvulling zijn op het overigens dierlijke menu van de Roodborst. In Spanje zijn uitgestrekte boomweiden, die begroeid zijn met Steen- en Kurkeik, waar “onze” Roodborsten ondermeer restanten van eikels consumeren.

Kruimeldieven

Terugkomst

In de herfst eten ze ook allerlei bessen die vol met energie zitten. Onze Roodborsten, die nu in Zuid-Europa zitten, eten daar in de winter niet alleen insecten, maar ook eikels. Uiteraard kunnen ze met hun dunne insectensnavel geen eikels stuk maken. Daarvoor zijn ze afhankelijk van dieren die dat wel kunnen zoals Boomklevers, mezen en varkens. Tijdens het consumeren van de eikels, blijven dikwijls etensresten achter. Deze ‘kruimels’

In het voorjaar krijgen de Spaanse overwinteraars de onweerstaanbare drang terug te keren naar hun broedgebieden in Nederland. Alvorens aan de terugreis te beginnen, slaan ze extra voedsel op. Dit wordt opvetten genoemd. Het lichaamsgewicht van ongeveer 20 gram neemt toe tot wel 25 gram. Wanneer ze zijn opgevet vliegen ze bij voorkeur ’s nachts weer naar Nederland. Ze kunnen op deze 5 gram extra vet non-stop zo’n 36 uur

vliegen. Dat is in principe voldoende om in één keer naar Nederland te vliegen. De meesten trekken enkele dagen uit voor de terugreis. Wanneer onze Roodborsten weer terugkomen in hun broedgebied zijn de Denen en Noren net vertrokken. Met hen hoeft dus geen strijd geleverd te worden. Al zijn Roodborstjes echte vechtjassen, ze doen dat niet voor hun lol. Ze willen gewoon overleven. En wie wil dat nou niet…

Het winterverblijf van menig Nederlandse Roodborst

*G.W. de Vries is natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Watererfgoedroutes Coevorden en omstreken

In december verschijnt alweer de vierde uitgave in de serie Watererfgoedroutes van Drenthe. Dit keer met routes in de omgeving van Coevorden. Het Drentse Landschap en de vereniging Koninklijke Nederlandse Heidemaatschappij zijn de initiatiefnemers van deze prachtige reeks. Het Waterschap Vechtstromen is een belangrijke partner bij specifiek deze uitgave. Olav Reijers*

Drenthe lijkt op een omgekeerd soepbord. Hoog in het midden, aflopend naar de randen. Het centrale deel heet het Drents Plateau en bestaat vooral uit zand- en keileemgronden. De vele beekjes stromen af naar de randen van de provincie. Hier ontstonden ooit uitgestrekte veengebieden die inmiddels bijna allemaal zijn afgegraven. Het boekje laat zien wat deze waterstaatkundige kenmerken hebben betekend

voor de ontwikkeling van Coevorden en omstreken.

Dit bekenstelsel heeft de vroege bewoning en ontwikkeling van het huidige grondgebied van de gemeente Coevorden bepaald. Al in de prehistorie zochten mensen dit landschap op om te jagen en later akkers aan te leggen.Vanaf de middeleeuwen vestigden de bewoners zich op ĂŠĂŠn plaats, altijd vlakbij een beek, zoals nog steeds zichtbaar is bij esdorpen als Aalden, Zweeloo of Gees. Snelle verbinding

Oeroud bekenstelsel

Het meeste beekwater uit onze provincie stroomt naar Meppel of Groningen. Minder bekend is dat Drenthe nog een derde watersysteem kent. Bij Coevorden komt een aantal riviertjes tezamen die uiteindelijk afwateren op de Overijsselse Vecht.

De turfwinning bracht verandering in deze situatie.Vanaf 1852 werd de Hoogeveensche Vaart doorgetrokken om het uitgestrekte veengebied van Zuidoost-Drenthe te ontginnen. Een concurrerende maatschappij liet tegelijkertijd het Oranjekanaal dwars door Drenthe graven, van Hoogersmilde tot

Fauna

onder Emmen. Beide kanalen doorkruisten het esdorpenlandschap noordelijk van Coevorden dat zo een goede en snelle verbinding kreeg met grote delen van Drenthe.Voor de ontwikkeling van het gebied was dit van onschatbare waarde. Langs de kanalen ontstonden nieuwe dorpen als Geesbrug, Schoonoord en ’t Haantje, waar zich veen- en kanaalarbeiders vestigden.Veengebieden als het Zwindersche Veld, het Odoornerveen en de Dalervenen kwamen aan snee bij de aanleg van beide kanalen. Na de vervening werden deze gebieden als landbouwgrond in gebruik genomen.

kreeg Coevorden een kasteel waar de hoogste Drentse bestuurder zijn residentie had.Tot halverwege de 19e eeuw werd het water als verdedigingsmiddel gebruikt. Bij het naderen van een vijand kon het hele gebied tot kilometers in de omtrek onder water worden gezet. Uniek kanalenstelsel

Vanaf de tweede helft van de 19e eeuw zien we rondom Coevorden een ingenieus kanalenstelsel ontstaan. De waterstaatkundige situatie was zo veeleisend dat er uiteindelijk zes kanalen zijn gegraven, uitwaaierend vanaf de stad, om aan alle wensen van scheepvaart en waterbeheer te voldoen. Dit stelsel ligt er bijna net zo bij als in de tijd van aanleg. Het vormt een uniek watererfgoed inclusief sluizen, bruggen en op het water gerichte gebouwen.

Strategische ligging

Coevorden zelf ontstond bij de plek waar al deze beekjes samenkwamen: het Loodiep, Drostendiep en Schoonebekerdiep. Hier lag een voorde – een doorwaadbare plaats – waar reizigers de watermassa konden oversteken om de hoger gelegen delen van Drenthe te bereiken.Vanwege zijn strategische ligging als toegangspoort tot Drenthe

Landbouw en natuur

Na de Tweede Wereldoorlog werden de meeste beken rechtgetrokken – ‘genormaliseerd’ in watertaal – om een snelle afvoer van water voor de landbouw mogelijk te maken. De keerzijde was dat gebieden dreigden te verdrogen bij weinig neerslag. Het water moest dan weer vanuit Overijssel of het IJsselmeer worden opgepompt.Waar mogelijk wordt de kronkelende loop van beken nu weer teruggebracht zoals de Geeserstroom en de Aalderstroom. De beken houden het water langer vast, de natuur herstelt zich weer en er ontstaat een aantrekkelijk recreatiegebied dat een verblijf in het buitengebied nog aangenamer maakt.

Lezersaanbieding

*Drs. O. Reijers is schrijver en erfgoedadviseur. Foto: Olav Reijers

Foto: Olav Reijers

‘Watererfgoedroutes Coevorden en omstreken’ laat u op een andere manier kijken naar de geschiedenis van het gebied. Via vijf prachtige fietsroutes komt u langs het onverwachte watererfgoed van Drenthe. U kunt de routegids voor € 5,- bestellen (normaal € 6,50) op www.drentslandschap.nl/winkel. Tot 31 januari 2015 betaalt u geen verzendkosten.

Berichten

Kortweg 1-Reestdal

Foto: Johan Vos

Water-op-Maat-project Na jaren van voorbereiding is de uitvoering van het Waterop-Maatproject in het Reestdal gestart. De belangrijkste maatregelen zijn het aanleggen van drempels in de Reest en het verondiepen van de beekbodem op een aantal trajecten. Beide maatregelen beogen de peilen in de beek te verhogen in perioden met weinig afvoer. De verwachting is dat de beekpeilen met gemiddeld 20 tot 30 cm zullen stijgen. Feitelijk is het een vervolg op de herstelmaatregelen die al deels waren uitgevoerd in de jaren negentig op basis van het toen uitgevoerde Systeemonderzoek Reestdal. De hogere beekpeilen zorgen voor verhoging van de grondwaterstand in droge perioden en daarmee voor betere mogelijkheden voor behoud en herstel van Dotterbloemhooilanden en zeggenmoerassen. Verder worden nabij enkele bruggen in de middenloop

zogeheten knijpconstructies aangelegd. Deze constructies in de vorm van kleine sluisdeuren kunnen in tijden van hevige neerslag de afvoer vertragen. Ze vergroten het vermogen van het Reestdal om in extreme situaties water bovenstrooms vast te houden. Ook hier dus een mooie combinatie van natuurherstel en grotere waterveiligheid. Zilveren manen Afgelopen zomer werden er door meerdere waarnemers Zilveren manen gezien langs de Reest. De Zilveren maan is een zeldzaam voorkomende parelmoervlindersoort van moerasgebieden. De dieren zetten hun eitjes af op Moerasviooltjes. In het verleden werden er van deze soort heel af en toe waarnemingen gedaan

langs de Reest. Het betrof elke keer slechts ĂŠĂŠn exemplaar. Waarschijnlijk ging het dan om een individuele zwerver afkomstig uit de Weerribben. Dit jaar werden er voor het eerst drie exemplaren tegelijk gezien. Dit kan duiden op een vestiging van de soort in het Reestdal. De waardplant, het Moerasviooltje, is volop aanwezig langs de Reest en breidt zich de laatste jaren uit. De verwachting is dat ook de Water-op-Maatmaatregelen gunstig zijn voor uitbreiding van de Moerasviooltjes en daarmee ook voor de Zilveren maan. De ontwikkelingen zullen met belangstelling worden gevolgd door de lokale vlinderliefhebbers.

ASSEN

3 2 4 EMMEN

HOOGEVEEN MEPPEL 1 1

2-Doldersummerveld Project Vledder Aa Op 19 september j.l. vond de feestelijke oplevering plaats van het project Middenloop Vledder Aa. Na de inrichting van het brongebied vormt dit project de volgende stap in het volledige herstel van het beekdal van de Vledder Aa. Met het Waterschap Reest en Wieden als trekker is de brede, rechte Vledder Aa omgevormd tot een ondiepe, meanderende beek. De vernatting van de middenloop heeft een gunstig effect op het Doldersummerveld. Ook is in het project een deel van het Bouwersveld geplagd waardoor schrale graslanden nieuwe kansen krijgen.Vanwege de droge omstandigheden was er tijdens de oplevering nog weinig water in de beek te bekennen, maar dat wordt de komende winter vanzelf anders.

Berichten

De Zoersche Landen is een prima natuurgebied voor Bevers om te verblijven. In het najaar zijn daarom werkzaamheden gestart om het gebied nog aantrekkelijker te maken voor Bevers. Een aantal percelen akker en grasland worden omgevormd tot ruigte en broekbos. Hierdoor wordt het leefgebied van de Bever vergroot en dat zal ongetwijfeld de instemming van de Bevers hebben.

4-Orvelterzand In het Orvelterzand is de vlinderbevolking geïnventariseerd. Kritische soorten als Kommavlinder en Bruine vuurvlinder lijken het goed te doen in het terrein.Voor het eerst is ook aangetoond dat de vrij zeldzame Heivlinder er voorkomt. Ook bracht een paartje Grauwe klauwieren dit jaar succesvol een nestje groot in het terrein.

Diversen Kerk Bovensmilde In het kader van de Herbestemmingsregeling heeft de Provincie Drenthe een subsidie gegeven voor de tweede fase van de renovatie/restauratie van de kerk van Bovensmilde. Al eerder kon het casco van deze prachtige Waterstaatskerk met steun van het Ministerie van OCW gerestaureerd worden. De beperkte gebruiksmogelijkheden van de kerk vragen echter opnieuw een investering om de kerk in de toekomst als multifunctionele ruimte te kunnen gebruiken. Dit betekent onder meer dat het bankenplan moet worden aangepast, dat de verwarming gemoderniseerd moet worden en dat er een extra vergaderruimte moet komen. Ook moeten er een garderobe, pantry en toiletten gerealiseerd worden. De PKN Bovensmilde is bereid de huidige aanbouw in eigendom af te staan om een en ander mogelijk te maken. Tevens wordt onderzocht of de naastgelegen pastorie bij het project betrokken kan worden. Behoud en herbestemming van het ensemble zou natuurlijk fantastisch zijn. Het wachten is nog op de vergunningen en de afrondende financiering. 1000ste boek Archeologische rijkdom van de gemeente Westerveld Het boek De archeologie van de gemeente Westerveld verkoopt goed. Op 14 oktober is het 1000ste boek uitgereikt aan Janny Mensen en haar zoon Gerben uit Darp. Janny Mensen is werkzaam als docente op de RSG Tromp Meesters in Steen-

Foto: Johan Schurer

3-Zoersche Landen

wijk en onder meer betrokken bij lespakketten over archeologie. Het boek De archeologie van de gemeente Westerveld is geschreven door Sake Jager, vormgegeven door Frans de Vries en uitgegeven door Het Drentse Landschap in samenwerking met het Archeologisch Centrum in Diever. Het telt 256 pagina’s en kost € 24,50 en is verkrijgbaar via www.drentslandschap.nl/winkel en bij de lokale boekhandels en TIP kantoren. Vleesverkoop aan onze beschermers Van september tot december kochten meer dan 600 mensen Vlees van het Landschap. De vraag was groter dan het aanbod waardoor veel bestellingen geannuleerd moesten worden.

Vanaf mei 2015 kunnen er weer vleespakketten worden besteld. Via de webwinkel zijn nog wel diverse producten verkrijgbaar. Kijk op www.drentslandschap. nl/winkel. Ruim 400 leerlingen ontdekken het Hijkerveld In drie weken tijd hebben ruim 400 leerlingen van de groepen 6, 7 en 8 van COG Drenthe het Hijkerveld bezocht. Dit alles in het teken van het Natuur, Landschap en Cultureel erfgoed Project, een onderwijsproject dat Marketing Natuurlijk en Stichting Het Drentse Landschap samen aanbieden. De lessen werden gegeven door Johan Schurer van Marketing Natuurlijk. Stichting Het Drentse Landschap ondersteunt met materialen en herder Freerk

Berichten

Foto: Topfoto

Heuker gaf aan de groepen 6 een demonstratie van het schapen drijven met zijn Kelpie. Daarnaast bezochten de leerlingen Vogelkijkhut Diependal en het Landgoed Hooghalen. In het voorjaar bezoeken de leerlingen o.a. de veenbrug in Smilde. Onderhoud aan schansen Het Drentse Landschap heeft een aantal schansen in eigendom en beheer waaronder de Katshaarschans en de Zwartendijksterschans. Enige tijd terug zijn bij de schansen onderhoudswerkzaamheden gestart die bestaan uit het maaien en verwijderen van opslag. Daarnaast grazen er schapen om de vegetatie kort te houden. Recent is bij de Zwartendijksterschans een brug vernieuwd.

Schenkingen, legaten en giften Dankzij een schenking van de heer Smits kreeg onze stichting het beheer over de helft van een voormalig zandgat bij Eelde. Dit gebied van ruim 4 hectare heeft zich dankzij het toegewijde beheer van de eigenaar kunnen ontwikkelen tot een kleine rustige oase met een grote rijkdom aan onder andere watervogels. Op bijzondere wijze heeft de eigenaar zijn dierbare bezit voor de toekomst toevertrouwd aan Het Drentse Landschap. Voor dit gebaar en dit blijk van vertrouwen zijn wij hem zeer erkentelijk. In de afgelopen periode heeft Het Drentse Landschap giften mogen ontvangen van de heer Rahder uit Emmen (€ 2.500,--) en de heer en mevrouw Claassen gaven € 200,-- .

De laatstgenoemden gaven zo uiting aan hun dankbaarheid te mogen trouwen in de vakantiewoning het Hertenhuisje. De heer Westerhof gaf € 175,-o.v.v. cadeau voor Erna en Henk Westerhof. Mevrouw Vogel-Jensma uit Norg gaf het ontvangen geld voor haar 80-ste verjaardag cadeau aan de stichting (€ 425,--). Het Drentse Landschap wil alle gevers ontzettend bedanken voor deze steun. Een bijzondere schenking mocht onze stichting ook ontvangen van Stichting Lambers-Burger. Deze stichting doneerde een bedrag van € 54.545,--. Het betreft de kwijtschelding van een schuld die de voormalige Stichting Lemferdinge nog bij deze stichting had. Een mooi gebaar waar Het Drentse Landschap erg blij mee is. Tenslotte hebben de erven Hiddingh onze stichting een bosje bij Westerbork geschonken ter grootte van 0,04.92 hectare. Ook daarvoor veel dank.

304135) of mail a.stroetinga@ drentslandschap.nl. Nacht van de Nacht in het Spaarbankbos De Nacht van de Nacht georganiseert door Natuurlijk Evenwicht Krakeel en IVN-afdeling Hoogeveen vond dit jaar plaats in het Spaarbankbos dat onlangs in beheer kwam bij Het Drentse Landschap. In drie groepen wandelde men onder leiding van een natuurgids langs een opgezette Das, vleermuizen bij het ven en een Steenmarter. Op deze punten gaven natuurgidsen uitleg over het nachtelijke leven van deze dieren en het belang van stilte en rust. In de beukenlaan werd een stiltemoment ingelast waarin iedereen zich bewust werd van de duisternis. De duisternis en stilte was vooral voor de kinderen een beleving.

1400 bezoekers LOFARgebied In oktober hebben 1400 Vrouwen van Nu verspreid over 2 weken een bezoek gebracht aan het LOFARgebied. Het motto Sinds dit jaar is periodiek was ‘Werken en recreëren op schenken aan stichtingen de Hondsrug’. De gidsen van gemakkelijker geworden. De Belastingdienst volstaat met een LOFAR hebben iedere dag vier eenvoudig formulier, waarin de rondleidingen in het gebied verzorgd en uitleg gegeven over schenker zich gedurende een de natuurontwikkeling en de minimale periode van 5 jaar techniek. Daarnaast werd verteld bindt aan de stichting. Steeds meer donateurs leggen sindsdien over de activiteiten van Stichting Het Drentse Landschap en hun donatie voor de komende Astron. Het enthousiasme van jaren op die manier bij ons de deskundige gidsen zorgde vast. Wij zijn hier uiteraard voor veel positieve reacties. heel blij mee. Mocht u meer willen weten over periodiek schenken, neem dan contact op met Aaltje Stroetinga (0592-

Berichten

Ruimte voor de Zandhagedis Aanleg corridors waterwingebied Gasselte De Zandhagedis is in Drenthe een zeldzame verschijning. In Gasselte komt een kleine kwetsbare populatie voor. Het plan is om de leefruimte te vergroten en de kwaliteit van het leefgebied te verbeteren. Waterwingebied Gasselte heeft drie gezichten: schraalgraslanden, bos en heide. Door de aanleg van een corridor worden de verschillende terreintypen met elkaar in verbinding gebracht. Dat levert meer leefruimte op voor de Zandhagedis.

wmd.nl

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur • VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving • PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland • JMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen • Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw • GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau • ATTERO Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie duurzame energie uit afvalstromen. • NAM B.V. Assen (0592) 36 91 11 Opsporing en winning van aardolie en aardgas in Nederland • Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant • NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... • Buro HOLLEMA B.V. Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT • ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) • N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen! • DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen • BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96 • CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDEL Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel

• OOSTERHUIS BV Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis ELTON BV • Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • VNO NCW NOORD Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • ENSING SCHILDERS Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • VANDERSALM Bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • BUREAU B+O ARCHITECTEN BV Meppel (0522) 246 625 DAS IDEE • Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl Installatiebedrijf DICK SJABBENS • Diever (0521) 59 19 94 Specialist in duurzame energietechnieken • Schildersbedrijf WESTERBEEK Zuidwolde, www.westerbeek-schilders.nl De beste vriend van uw huis BOUWBEDRIJF BRUINS SLOT V.O.F. • www.bouwbedrijfbruinsslot.nl Restauratie - onderhoud - verbouw - nieuwbouw • GROENVERZORGING VOS BV Roden (050) 501 53 46 / www.vosroden.nl Boomverzorging en landschaponderhoud • HOFSTRA HULSHOF BOUW BV Nieuw-Buinen (0599) 21 29 77 • COMPUSYSTEMS Hoogezand (0598) 34 38 60 • OP- EN OVERSLAG MEPPEL B.V. Meppel (0522) 24 36 12 Grond, weg- en waterbouw • ROELOFS BV Den Ham (0546) 671 741 www.roelofszandwinning.nl • COOPERATIE TVM Hoogeveen www.tvm.nl De mobiliteitsverzekeraar: voor transport over weg, water en automotive • CARAAD BELASTINGADVISEURS Groningen www.caraad.com

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds

Volg ons via