Kwartaalblad nummer 86 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad juni 2015

Lofar

Kwartaalblad van Stichting Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postadres: Postbus Postbus 83 83 -- 9400 9400 AB AB Assen Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl e-mail: mail@drentslandschap.nl Website: www.drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Facebook: www.facebook.com/drentslandschap Bankrek. nr. NL33RABO0315832916 30.28.75.751 Redactie Redactie E.W.G. E.W.G. van van der der Bilt, Bilt, J.D.D. J.D.D. Hofman, Hofman, Colpa, J.G. S.S. van der Meer, m.m.v. H. Schipper enSchenkenberg H. Colpa Basisvormgeving van Mierop en B. ZoerAlbert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Annen Gorcum BV, Assen Vormgeving Albert Rademaker BNO, Omslag Lofar / foto: Geert de Vries Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen

3 Eruitgelicht E r i c v a n d e r B i l t

Libellen in Lofar G e e r t d e V r i e s

ISSN 1380-3263 Omslag Exoërkyl / foto: Geert de Vries

Activiteiten eruitgelicht

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. ISSN 1380-3263 De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Overname van artikelen met bronvermelding niet noodzakelijk de opvattingen van Stichtingis toegestaan. De inhoud de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Het Drentsevan Landschap. niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Landschap is een uitgave van Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap. Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen activiteiten van uitgave de stichting. Het bladHet Het Drentseen Landschap is een van Stichting verschijnt viermaal per bij informatie het wisselen derdeseizoenen Drentse Landschap. Hetjaar, geeft over terrein en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad Landschap. Beschermer kan men worden door bijgevoegde verschijnt bij het wisselen seizoenen kaart in teviermaal vullen enper te jaar, verzenden. Minimaleder bijdrage € 17,50 en wordt gratis toegezonden beschermers van het per jaar. Beschermer voor het aan levende€ 400,– . Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde Als u Het Landschap extra Minimale wilt steunen dan kan dat kaart in teDrentse vullen en te verzenden. bijdrage € 17,50 op de volgende wijze:voor het leven € 400,– . per jaar. Begunstiger

Festival van het Landchap

Nieuw boek over het dorp Orvelte S o n j a v a n d e r M e e r

Fint of Vlint L u k a s H o v e n

Adderonderzoek Hijkerveld D i c k v a n D o r p e n R o l f v a n L e e n i n g e n

Een zomers dagje wandelen en fietsen E r i c v a n d e r B i l t e n B e r t u s B o i v i n

Periodieke gift InLandschap plaats vanextra of naast beschermersbijdraAls u Het Drentse wilt uw steunen dan kan dat ge. Ditvolgende is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare op de wijze: periodieke bijdrage, die u voor minimaal vijf jaar toezegt met een eenvoudige of naast een kosteloze onderhandse Periodieke gift notariële In plaats akte van of uw begunstigersbijakte van laatste is op te vragen bij belastingdrage. Ditschenking. is een voorDeze de inkomstenbelasting volledig aftrekdienst.nl en dient samen met kantoor van 5dejaar stichting te bare periodieke bijdrage, die uhet voor minimaal met een worden ingevuld. eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de en hogerteper jaar regelt en Drentse betaalt de stichting de akte. Het hoogte houden van Het Landschap. kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar te houden van Het Drentse Landschap. zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven Andere giften Indienaftrekbaar het totaalvoor van uw giften in enig jaar gaat, is het meerdere de inkomstenbelasting tot ten1% hoogste 10% van het drempelinkomen. zowel van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen. Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse testament begunstigen. Kerken zijn vrijgesteld van schenk- en erfbelasting, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten komt van deze Stichting Het Drentse Landschap en gunste Stichting Oude Drentse stichtingen. Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat gift, schenking of hierboven legaat geheel ten gunste komt Nadereuw inlichtingen over de vermelde mogelijke van dezevan stichtingen. vormen steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris. Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de Het Drentse Landschap stichting of bij uw notaris.

Landschapsbiografie van de Drentsche Aa T h e o S p e k e n H a n s E l e r i e

Drentse orchideen heroveren terrein H a n s D e k k e r

Boerderij Essererf in oude lijster hersteld E r i c v a n d e r B i l t

Kamsalamander G e e r t d e V r i e s

NPL

28 30

Jaar van de Groene Vrijwilliger

WMD

Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

Kortweg

Bezoek tijdens het Festival van het Landschap het Landschapsplein op de brink in Orvelte. Medewerkers vertellen u dan graag over het werk dat zij dagelijks met veel enthousiasme doen!

Bestuursberichten

Na 8 jaar nam Rein Munniksma afscheid als gedeputeerde van de Provincie Drenthe. Naast natuur en landschap hoorde ook de monumentenzorg tot zijn portefeuille. Als gedeputeerde heeft Rein zich consequent en met toewijding ingezet om onze provincie groener en mooier te maken en daarvoor dankt Het Drentse Landschap hem oprecht. Naast de realisatie en voorbereiding van tal van natuurontwikkelingsprojecten in het Hunzedal, het Reestdal en nabij het Landgoed Rheebruggen, was ook het erfgoedveld dit voorjaar alweer volop in beweging. Op verzoek van de Provincie kreeg in april het Steunpunt Erfgoed Drenthe een plek in ons kantoor aan de Kloosterstraat. Doordat het Steunpunt nu weer in Drenthe is gevestigd, bestaat de verwachting dat de monumentenzorg in onze provincie nog effectiever georganiseerd kan worden. We spreken momenteel volop met burgerlijke en kerkelijke gemeenten om molens en kerken over te nemen. Inclusief een bruidsschat die duurzaam onderhoud kan garanderen. Ook de plannen voor Landgoed Oldengaerde krijgen geleidelijk vorm; onderwijl kan het publiek er al regelmatig tijdens excursies een kijkje nemen. Door de vele restauraties en georganiseerde activiteiten groeit de positie van onze stichting als regionale monumentenorganisatie. Met als gevolg dat steeds meer mensen kunnen genieten van het vele schoons dat Drenthe op het gebied van erfgoed te bieden heeft. Wij verwachten dat al deze ontwikkelingen onze stichting de kans bieden om zich verder te professionaliseren als erfgoedorganisatie. Tijdens het Festival van het Landschap op 21 juni in het prachtige Orvelte kunt u zelf ervaren hoe waardevol ons Drentse erfgoed is. Ik nodig u daarom van harte uit om elkaar daar te ontmoeten! Eric van der Bilt

Foto: Joop van de Merbel

Directeur/bestuurder Het Drentse Landschap

Terreinbeschrijving

Libellen in LOFAR Het natuurgebied LOFAR van Het Drentse Landschap is een nieuw, spannend moerasgebied in het Hunzedal. Libellen zijn goede graadmeters om te meten hoe goed het met de natuur in een gebied gaat. Hun aanwezigheid zegt bijvoorbeeld veel over de waterkwaliteit van een natuurgebied. Komen er vooral algemene soorten voor, of zitten er ook al karakteristieke soorten tussen die we in laagveenmoerassen tegenkomen?

Geert de Vries*

Onder: Een slenk in Lofar

LOFARproject de gelegenheid om 400 hectare nieuwe natuur te realiseren in het Hunzedal. Samen met de andere natuurgebieden vormt het LOFARgebied nu een schitterende natuurrijke ketting in een dertig kilometer lang laaglandbeekdal. De inrichting van het gebied leverde wel de nodige problemen op. Hoe natter de moerassen, hoe beter de natuurbeheerders dat vinden. ASTRON daarentegen had juist droge grond nodig voor het plaatsen van honderden antenneveldjes. De oplossing is gevonden door tientallen ‘terpen’ aan te leggen. De grond die hiervoor nodig was, kwam beschikbaar door plaatselijk de voedselrijke bovenste grondlaag af te graven en door de aanleg van slenken en plassen. De natuur heeft zich daarna op spectaculaire wijze ontwikkeld. In korte tijd zijn spannende laagveenmoerassen ontstaan met onder meer Holpijp, Kleine watereppe, Dotterbloem en Groot blaasjeskruid. Ook veel soorten moerasvogels laten zich regelmatig zien, zoals Roerdomp, Baardmannetje, Porseleinhoen, Waterral, Blauwborst, Geoorde fuut, Bruine kiekendief en tientallen Grote zilverreigers. Dankzij het schone kwelwater, de nieuwe slenken en plassen en een nieuw gegraven meanderende Hunze, was LOFAR voorbestemd om een libellengebied van formaat te worden. Dat moest eigenlijk alleen nog maar even door een inventarisatie worden vastgesteld... Kroonjuweel

Libellen zijn mobiele insecten, die over het algemeen snel in staat zijn nieuwe gebieden te koloniseren. Ze leven in

Foto’s: Geert de Vries

Rechts: Tengere grasjuffer

Een van de bovenlopen van de Hunze heet ter hoogte van het LOFARgebied het Achterste Diep, gelegen tussen Exloo en Buinen. Wat nu een prachtig natuurgebied is, bestond tien jaar geleden nog uit aardappelen bietenakkers. Er was veel rust en ruimte en daarom voor ASTRON uitermate geschikt om de grootste radiotelescoop van Europa hier te laten bouwen. Wat er daarna gebeurde in samenwerking met Het Drentse Landschap is in diverse kwartaalbladen al verteld. De stichting kreeg door het

Terreinbeschrijving

Libellen die zich in 2014 in LOFAR hebben voortgeplant Algemeen Azuurwaterjuffer Bruine glazenmaker Bloedrode heidelibel Gewone oeverlibel Gewone pantserjuffer Grote keizerlibel Grote roodoogjuffer Lantaarntje

Paardenbijter Steenrode heidelibel Tengere grasjuffer Variabele waterjuffer Viervlek Vuurjuffer Watersnuffel

Matig algemeen Blauwe breedscheenjuffer Glassnijder Houtpantserjuffer Kleine roodoogjuffer Platbuik

Smaragdlibel Vroege glazenmaker Weidebeekjuffer Zwarte heidelibel

Zeldzaam Gevlekte witsnuitlibel Noordse witsnuitlibel

Parende Blauwe breedscheenjuffers

twee verschillende werelden. Libellenlarven leven, afhankelijk van de soort, een tot enkele jaren in het water. Als volwassen libel leven de meeste soorten slechts enkele weken. Na de voortplanting gaan ze dood. Omdat een libel verreweg het grootste deel van zijn leven in het water verblijft, is de waterkwaliteit dan ook van groot belang. In 2014 hebben zich maar liefst 26 soorten libellen in het LOFARgebied voortgeplant. In de laatste honderd jaar kwamen er in totaal 49 soorten in heel Drenthe voor. Daarmee behoort LOFAR nu al na ĂŠĂŠn inventarisatieseizoen tot de kroonjuwelen op libellengebied van Drenthe. Seizoenssuccessie

In het LOFARgebied begint het libellenseizoen eind april met de algemene Vuurjuffer. In mei en begin juni komen daar andere vroeg vliegende soorten bij, zoals de Vroege glazenmaker en de Glassnijder. De zomer is de tijd van diverse glazenmakers zoals de Grote keizerslibel, de Bruine glazenmaker en verschillende soorten heidelibellen. Het seizoen wordt afgesloten met soorten die lang doorvliegen

zoals de Houtpantserjuffer, de Steenrode heidelibel en de Paardenbijter. Nadat de jonge libellen uit het water zijn gekropen, gaan ze op jacht langs ondermeerde bosranden. Libellen zijn insecteneters die al vliegend hun prooi vangen. Na een aantal dagen of weken zijn ze geslachtsrijp en krijgen ze hun mooie kleuren. Dan zoeken ze de waterkant weer op om te paren. Zodra het mannetje een vrouwtje ziet, grijpt hij haar met zijn achterlijf bij de kop vast. Voordat het mannetje zijn zaadpakketje bij het vrouwtje inbrengt, inspecteert hij of andere minnaars hem zijn voor geweest. Is dat het geval, dan verwijdert hij met een soort borsteltje het zaadpakketje van zijn voorganger. Op deze manier is hij er zeker van dat zijn genen aan het nageslacht worden doorgegeven. Er zijn zelfs soorten die voor de zekerheid hun vrouwtje vasthouden als ze haar eitjes afzet. Je weet immers maar nooit... Kraamkamers

Libellen stellen niet alleen verschillende eisen aan de waterkwaliteit en de waterpeilen waarin eitjes worden afgezet, ze verlangen ook dikwijls bloemrijke vegetaties in de buurt waar ze kunnen rusten, jagen of paren. Met zorg kiest elke libellensoort een kraamkamer uit die past bij het gedrag van de larven. Hoe meer variatie in de waterpartijen, hoe meer soorten libellen. Enkele voorbeelden illustreren dit. De Gewone oeverlibel en de Platbuik zetten hun eitjes bij voorkeur af in waterpartijen die slechts een ijle oeverbegroeiing hebben. De drie soorten heidelibellen die in het LOFARgebied voorkomen, leggen hun eitjes bij voorkeur in slikrandjes langs de verschillende slenken en plassen. Het vrouwtje van de Houtpantserjuffers zaagt gleufjes in takken die boven het water hangen (zie foto pagina 8). Daarin zet ze haar eitjes af. De larven die daar in het voorjaar uitkomen kunnen dan zo van de takken het water in springen. Roverstocht

Pantserjuffers en veel soorten heidelibellen brengen de winter als ei door. Veel glazenmakers overwinteren als larf. Het duurt 1 tot 3 jaar voordat een libel volwassen is.

Foto’s: Geert de Vries

Terreinbeschrijving

Libellenlarven zijn rovers en eten alles wat beweegt en in hun bek past. In de onderwaterwereld hebben de verschillende soorten larven hun eigen domein. De larve van de Gewone oeverlibel graaft zich in en schiet tevoorschijn om een prooi te pakken. Andere soorten, zoals de larven van de Gevlekte witsnuitlibel, zoeken al klauterend tussen de vegetatie naar een prooi. Weer andere soorten klemmen zich vast aan een plant en slaan pas hun slag zou gauw er iets van hun gading voorbij zwemt. Veel glazenmakers behoren tot deze categorie. Libellenlarven zijn op hun beurt een gewilde prooi voor veel dieren, zoals watertorren, vissen en niet te vergeten: libellenlarven. Sommige vogels zoals de Geoorde fuut en Dodaars zijn behendig in het vangen van libellenlarven. Als de larf libel is geworden en het water verlaat (‘uitsluipen’), dat meestal in de vroege ochtend plaatsvindt, zijn libellen zeer kwetsbaar. Ze kunnen dan nog niet vliegen. Spitsmuizen en vogels zoals Waterrallen, struinen dan de waterkant af op zoek naar een voedzame snack. Boomvalken doen zich vaak tegoed aan vliegende libellen.

Terreinbeschrijving Eierleggende Houtpantserjuffers

Laagveenmoerassen

Vrijwel het hele spectrum van de libellensoorten van laagveenmoerassen is aanwezig in het LOFARgebied. Waarschijnlijk wordt deze groep libellen enerzijds aangetrokken door het schone water dat vanuit de Hondsrug in het LOFARgebied aan de oppervlakte komt. Anderzijds heeft deze groep een omgeving nodig waar het water net aan het verlanden is. Het LOFARgebied is voor vrij zeldzame soorten, zoals de Glassnijder en Vroege glazenmaker, zelfs van regionale betekenis. Deze soorten waren tot voor kort slechts alleen algemeen in grote laagveenmoerassen zoals De Wieden. De laatste jaren breiden ze hun leefgebied uit en hebben LOFAR nu al ontdekt. Ronduit spectaculair was de ontdekking van een kleine populatie Gevlekte witsnuitlibellen. Nederland is in WestEuropa het bolwerk van deze Rode lijstsoort. De eitjes worden afgezet in jonge verlandingsvegetaties, bestaande uit Riet, Grote lisdodde, Moerasvergeet-mij-nietje en Kleine watereppe. De Gevlekte witsnuitlibel is een mobiele soort. Het is dan ook geen wonder dat hij dit nieuwe natuurgebied vol met jonge verlandingsvegetaties heeft weten te ontdekken. Een andere verrassende libel in het LOFARgebied is de in Drenthe zeldzame Tengere grasjuffer. Er zijn reeds honderden exemplaren geteld. De vrouwtjes zetten hun eitjes af in ondermeer Snavelzegge en Pitrus, die in het water staan. Deze zeldzame soort is hier veel algemener dan het Lantaarntje, wat een de meest algemene juffers in Nederland is. De Tengere grasjuffer is een rasechte pionier die houdt van waterpartijen met kale bodems die slechts schaars begroeid zijn. Libellen van beken

De meest karakteristieke soorten libellen die in het beekdal voorkomen, zijn de Weidebeekjuffer en de Blauwe breedscheenjuffer. Deze soorten hebben voor hun nageslacht schoon en zuurstofrijk water nodig. Vandaar hun voorkeur voor een beek. Bovendien mag het water niet te snel stromen want de larven verzamelen al klauterend hun voedsel tussen de watervegetatie. De mannetjes van de Weidebeekjuffer verdedigen hun territorium met fraaie baltsvluchten. De Blauwe breedscheenjuffer verdedigt geen

Terreinbeschrijving

Foto’s: Geert de Vries

Vuurjuffer

territorium langs de beek, maar zwerft bij voorkeur langs kruidenrijke vegetaties op zoek naar vrouwen. In het LOFARgebied komt de Steenrode heidelibel het meest voor. Verrassend was de aanwezigheid van een aantal soorten die meestal in vennen voorkomen, zoals de Zwarte heidelibel en de Watersnuffel. Van de Kleine roodoogjuffer is tenminste een populatie aangetroffen in een grote ondiepe plas. Het was tot voor kort een zeldzame soort in Drenthe. Beheermaatregelen

Libellen zijn goede ambassadeurs die iets kunnen vertellen over de natuurkwaliteit van een gebied. Het is een mobiele diergroep die nieuwe gebieden snel koloniseert als deze geschikt voor ze zijn. In het LOFARgebied is dat het geval. Dat kan ook in de toekomst zo zijn, als er voldoende open water met verschillende verlandingsstadia aanwezig zullen blijven. Nu worden reeds vele stukken gefaseerd gemaaid en het maaisel afgevoerd om het gebied verder te verschralen. Ook deze beheermaatregel zal goed

uitpakken voor de libellenfauna. Het Drentse Landschap heeft in het Hunzedal een missie: de Hunze, die gevangen zat tussen beknellende dijken, zo snel mogelijk bevrijden zodat deze laaglandbeek in een breed dal haar eigen weg weer kan zoeken. Libellen geven niet alleen de beheerder een compliment maar hopelijk zal in de nabije toekomst ook de plaatselijke bevolking de natuurbeheerder bedanken voor zoveel moois in hun ‘achtertuin’. En dan gaat het niet alleen over libellen. LOFAR is inmiddels ook een geliefde plek voor vele andere diersoorten!

*G.W. de Vries is amateur natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap. René Manger, libellenspecialist, heeft de concept-tekst van commentaar voorzien.

Activiteiten

Activiteiten eruitgelicht Dagelijks van 6 juli t/m oktober 11.00 – 17.00 uur

Foto: Jerry Bisschop

VAM-Art

Zo 5 juli 11.00 – 17.00 uur

iten Meer activite e st w eu ni de in op of da en ag nl drentslandschap.

Een prachtige land-art kunstroute op de VAM-berg en langs het Oude Diep. De route start op de parkeerplaats van het informatiecentrum De Blinkerd, Vamweg 7, 9418 TM Wijster (de route staat vanaf de A28 aangegeven). Op initiatief van Het Drentse Landschap en Attero hebben de Hoogeveense kunstenaars Sejo Slingerberg en Jerry Bisschop 20 kunstenaars uit het hele land gevraagd mee te doen aan VAM-Art. De kunstwerken staan verspreid over een lengte van ongeveer 3 kilometer rond de VAMberg. Naast Het Drentse Landschap en Attero is VAM-art mogelijk gemaakt door een bijdrage van de Provincie Drenthe.

De verbouwing van boerderij Essererf in Veenhuizen is rond. Wij zijn trots op het resultaat en nodigen u van harte uit om deze mooie boerderij te komen bewonderen. U kunt ook de Tuinen van Weldadigheid bezoeken. Locatie: Hospitaallaan 48, 9341 AH Veenhuizen.

Foto: Sonja van der Meer

Open Dag Essererf

Vr 24 juli en vr 7 augustus 11.00 – 17.00 uur

Foto: Geert de Vries

Overleven op blote voeten

Samen met 25 Graden Noord organiseren we in het nieuwe natuurgebied Mandelanden deze overlevingstocht op blote voeten. Op een aantal plekken krijg je een opdracht. Dit kan zijn boogschieten om je eigen ‘wild’ te vangen. Kosten € 5,- (incl. je eigen kostje). Geschikt voor kinderen van 6 tot 14 jaar. Locatie: Mandelanden bij Borger (tegenover de brug over het kanaal Buinen-Schoonoord, waar de Borgerderstraat overgaat in de Westdorperstraat).

Zo 9 augustus 11.00 – 17.00 uur

Activiteiten voor jong en oud die allemaal te maken hebben met de prehistorie. Broodjes bakken, amuletten maken, zwerfstenen gooien. De superleuke activiteiten zijn gratis voor iedereen. Zie voor meer informatie de website. Locatie: terrein rond Hunebedcentrum, Bronnegerstraat 12, 9531 TG Borger.

Foto: Hanna Schipper

Dag van het Hunebed Volg ons via

Foto: Sonja van der Meer

Festival van het Landschap in Orvelte

Orvelte 21 juni 12â&#x20AC;&#x201C;17 uur gratis toegang

2015

Orvelt ape sch tival juni fes van 21 orvelte

land het

gratis toegang

schap juni 21 orvelte

2015

drentslandschap.nl/festival

gratis toegang

ST IC HT IN G HE T DR EN TS LA ND SC E HA P

21 juni van 12:00- 17:00 uur Zondag 21 juni is het alweer zover. Dan houden we voor de vierde keer het unieke Festival van het Landschap in het prachtige dorp Orvelte. Dit jaar staan de activiteiten in het teken van Ambacht en Kunst. Op deze dag kunt u een kijkje nemen in een wereld die niet meer zo alledaags is. Wie weet er nog hoe vroeger een boerderij werd gebouwd of welke groenten gegeten werden? Kinderen kunnen zich kleden als Ot en Sien maar ook lekker stoer met pijl en boog schieten. Er is kunst, veel muziek, theater en ander vertier. Tussendoor kunt u onder het genot van een hapje en drankje genieten van de unieke sfeer van Orvelte met haar rietgedekte boerderijen en mooie brinken. Wij, de medewerkers van Het Drentse Landschap, zijn er uiteraard ook. U vindt ons op

het Landschapsplein. Mis het niet en kom op tijd! Het belooft weer een mooie dag te worden waarop u ogen te kort komt! Toegang is gratis. Voor het parkeren moet een kleine bijdrage worden betaald. Zie voor het volledige programma op www.drentslandschap.nl/festival. Het Festival van het Landschap is mede mogelijk dankzij de steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds, afdeling Drenthe, Gemeente Midden-Drenthe en Nationale Postcode Loterij.

Boekbespreking

Kom deze zomer Orvelte ontdekken…

Nieuw boek over het dorp Orvelte en zijn monumenten Sonja van der Meer*

Wie meer wil weten over de geschiedenis van Orvelte en zijn tientallen monumenten, heeft voortaan een fraaie gids tot zijn beschikking. De nieuwe uitgave is een gezamenlijk project van Het Drentse Landschap en uitgeverij Van Gorcum. Het boek bevat informatie over alle bezienswaardigheden in het dorp plus tal van tips om de prachtige omgeving te ontdekken. De gids laat zich lezen als een spannend verhaal dat de geschiedenis van vele eeuwen

Foto’s: Sake Elzinga

zichtbaar maakt. Waarschijnlijk is de geschiedenis van Orvelte al rond de tiende eeuw begonnen, toen enkele inwoners van het nabijgelegen Wezup ‘over het veld’ een nieuwe nederzetting stichtten. Het verklaart meteen de naam van het dorp. Aan de hand van vaak nog niet eerder gepubliceerd bronnenmateriaal laat historicus Bertus Boivin zien hoe het dorp zich in de loop van de tijd ontwikkeld heeft. Zo biedt de reconstruc-

Boekbespreking

tie van het dorp en zijn bewoners in de zeventiende eeuw de lezer een verrassend kijkje in het leven in een Drents boerendorp.Veel sporen daarvan zijn tot op de dag van vandaag in en rond het dorp zichtbaar gebleven. Oude veldnamen vertellen hoe de Orvelters vroeger de natuur in hun omgeving voor zich hebben laten werken. En wat te denken van de nederzetting Orvelterveen aan de rand van het Ellertsveld waar een paar eeuwen lang Orvelters gewoond hebben. Tot de natuur de macht er weer volledig in handen kreeg en de inwoners dwong om hun Orvelterveen te verlaten. Monumentendorp

Toen rond 1965 duidelijk werd dat Orvelte tot de best bewaarde oude Drentse esdorpen hoorde, maakte burgemeester Louis Lieve van de toenmalige gemeente Westerbork zich sterk voor het behoud van het dorp. Maar liefst acht van de zeventien Orvelter boerderijen bleken nog precies dezelfde als aan het begin van de negentiende eeuw. In het boek vertellen Orvelters over de bijzondere geschiedenis van hun dorp. Hoe was het vroeger om in een dorp als Orvelte te wonen? Een ingrijpende ruilverkaveling bleef het dorp bespaard. Stichting Orvelte heeft een halve eeuw geleden alles op alles gezet om het dorp in oude glorie te herstellen en aantrekkelijk te maken voor inwoners en bezoekers. Aan het eind van de jaren negentig nam Het Drentse Landschap de 64 monumentale panden over. Sindsdien exploiteert onze stichting het monumentendorp samen met plaatselijke organisaties. Mooie plekjes

De gids over Orvelte is geïllustreerd met tientallen oude foto’s en bijzondere kaarten plus prachtige landschaps-

fotografie van Sake Elzinga en Hans Dekker. Hun beelden tonen u de mooie plekjes in het dorp en laten u kennismaken met de bijzondere natuur rondom het dorp. Aan de hand van de gids kunt u onder andere wandelingen maken naar de Noordesch, het Orvelterzand, de Elperstroom en het Reintjesbos. Uiteraard geeft de gids bijzonderheden over alle monumenten in het dorp. Boerenleven van vroeger

Jan van Ginkel is een kenner bij uitstek van het oude Drentse boerenleven. Hij schreef voor het boek bijdragen over het wonen en werken in Orvelte van een eeuw geleden. Een verhaal over zaaien en oogsten, de lange dagen buiten in de hooitijd, het eigen boterfabriekje van het dorp aan het Melkwegje, turf steken op het Veenveld, het slachten van het varken op de boerderij in november en de lange gezellige winteravonden die de Orvelters rond het haardvuur doorbrachten. De gids brengt u terug in de tijd, toen alle dorpen er nog uitzagen zoals Orvelte. ‘Gelukkig hebben we Orvelte nog’, verzuchtte een journalist destijds na een bezoek aan het dorp. Met dit boek hopen Het Drentse Landschap en uitgeverij Van Gorcum alle liefhebbers van het Drentse landschap een flink stuk op weg te helpen om de geschiedenis van Drenthe en zijn dorpen beter te begrijpen.

‘Orvelte – Gids voor het dorp en zijn monumenten’ verschijnt medio juli 2015. Het boek telt 244 pagina’s en kost € 15,50 (ISBN 9789023254300). Beschermers kunnen de Orvelte-gids voor € 12,50 ophalen bij het kantoor van Het Drentse Landschap aan de Kloosterstraat in Assen en bij de TIP aan de Dorpstraat in Orvelte. Bij bestelling via de webwinkel is verzending gratis tot 31 juli.

*Drs. S.S. van der Meer is hoofd Communicatie van Het Drentse Landschap.

Cultuurhistorie

Een van de opvallendste voorwerpen uit de Drentse geschiedenis is de ‘flint’. Het Drents woordenboek kent alleen ‘vlint’ = ‘keisteen’. Wat een keisteen of kei is vermeldt het woordenboek niet. Dat is vreemd, omdat Drenthe in Nederland de belangrijkste leverancier was van deze ‘grondstof’. De hunebedbouwers ontdekten dat al in 3.400 – 2.850 v.Chr. Bij wielrenners zijn de Drentse keienwegen berucht als de ‘Hel van het Noorden’, à la kasseistroken in de wielerklassieker Parijs-Roubaix. En, een prachtig woord als ‘kinderkopjes’ mag toch niet verloren gaan?

‘Flint’ of ‘Vlint’?

Foto: Sake Elzinga

Lukas Hoven*

Stenen ontstaan in miljoenen jaren durende geologische processen. De Drentse stenen zijn aangevoerd door het landijs en de gletsjers in de voorlaatste ijstijd (Saalien), ca. 250.000 – 130.000 jaar geleden. Herkomstgebied: globaal Zuidoost-Zweden – Zuidwest-Finland. De gemiddelde Drent zal twee soorten natuurlijke stenen onderscheiden: vuursteen en (veld)keien. De prehistorische mens maakte meer onderscheid. Vuursteen bleek uitermate geschikt voor de vervaardiging van vuistbijlen en kleinere artefacten: spitsen, klingen, schrabbers, stekers, boortjes, enz. Andere gesteenten bleken praktischer voor grotere werktuigen: bijlen, klop- en wrijfstenen, slijp- en maalstenen, enz. Van grote stenen bouwde men hunebedden. Het zijn de oudste grafmonumenten van Europa.

Cultuurhistorie

Stenenprikkers

In de 17e – 19e eeuw kregen keien een economische betekenis. De toenemende vraag naar veldkeien leidde tot een run op deze Drentse bodemschatten. De ‘flint / vlint’ werd een belangrijk ‘exportproduct’. De boermarken werden verplicht jaarlijks karrenvrachten keien te leveren aan ‘Holland’ voor de verharding van wegen en de versterking van dijken. ‘Stenenprikkers’ zochten de akkers, heidevelden en zandverstuivingen met ‘puntijzers’ af naar keien. Ze werden op stapels verzameld en met paard en wagen afgevoerd naar centrale plaatsen.Vandaar werden ze verder getransporteerd richting ‘Holland’. Enkele tientallen hunebedden zijn door ‘steenklovers’ gesloopt voor deze handel. In de hunebedden G1 (Noordlaren) en D14 (Eexterhalte) kan men nog stenen met boorgaten zien. Drost en Gedeputeerden van de ‘Landschap Drenthe’ grijpen begin 18e eeuw in. Redenen: ‘allerlei markeringsstenen, ja selfs ook de sogenaamde Hunebedden, behoorden allenthalven als waardige monumenten en van ouds beroemde gedenktekenen, geconserveerd te worden’. Ze vaardigen op 21 juli 1734 een resolutie uit, waarin ‘merkelyke excessen’ van de keienhandel strafbaar worden gesteld. De straf was een ‘poene van hondert goltguldens’, ongeacht de hoeveelheid stenen. Aanvankelijk laten de stenenkloppers zich weinig gelegen aan het verbod.

De sloop van stenen monumenten gaat (soms met instemming van de autoriteiten) door tot begin 19e eeuw. Overlast

Door de ontginning van de grote heidevelden in de tweede helft van de 19e eeuw en de eerste helft van de 20e eeuw kwamen steeds meer keien aan de oppervlakte. De aanvoer leek onuitputtelijk. Sommigen dachten zelfs dat de keien in de bodem groeiden. De introductie van kunstmest, de teelt van nieuwe producten en het begin van mechanisatie brengt eind 19e eeuw voor de boeren een proces van economische vooruitgang op gang. De boeren waren de stenen nu liever kwijt dan rijk. Dorpswegen en boerenerven werden er aanvankelijk nog wel mee verhard. Het leggen van een verharding met veldkeien was vakwerk. Grotere en kleinere keien werden in afwisseling gelegd, waterafvoer en rijcomfort waren belangrijk en de kantopsluiting vergde technisch inzicht. Bij de aanleg van de staatsbossen in de jaren ’20-30 zijn miljoenen stenen verwerkt in keiwegen ter ontsluiting van de bossen (o.a. boswachterijen Elp-Grolloo en Exloo-Odoorn). In de tweede helft van de 20e eeuw worden de ‘flinten / vlinten’ alleen nog verzameld op de aardappelrooimachines. Ze worden naast de akker gedumpt in de sloot, op het heideveld of in de bosrand. De steenhoopjes worden vaak overhoop gehaald door amateurarcheologen en -geologen op zoek naar artefacten, fossielen of gewoon mooie stenen.

gevormd. De afgezette aardlagen zijn belangrijk voor de bodemvruchtbaarheid en de vorming van het landschap. De achtergebleven ‘flinten / vlinten’ hebben de (prehistorische) mens duizenden jaren gediend als waardevolle grondstof. De bewustwording van de unieke samenhang tussen ijstijden, bodem opbouw, watersystemen, Drentse keien en cultuurhistorie heeft geleid tot de oprichting en internationale erkenning in 2014 van Geopark De Hondsrug. Volgens het provinciaal bestuur behoort de ‘flint / vlint’ tot het Drentse erfgoed. Dat zou zeker moeten gelden voor de nog resterende ‘vlintwegen’ en de boerenerven met ‘kinderkopjes’.

*L. Hoven is als vrijwilliger van Het Drentse Landschap o.a. lid van de werkgroep Boerderij en Erf. Deze werkgroep houdt zich o.a. bezig met het onder de aandacht brengen van de geschiedenis van het Drentse boerenleven.

Drents erfgoed

De laatste jaren ontstaat er weer positieve aandacht voor de Drentse veldkei. Wetenschappelijk onderzoek leert hoe uniek de invloed van de ijstijden is geweest op de vorming van de Drentse bodem. De ondergrondse en bovengrondse watersystemen zijn er door

Foto: Eric Wanders

De ‘moderne’ mens gebruikte vanaf de middeleeuwen keien als fundering voor grote gebouwen. Drentse kerken en torens zijn soms gebouwd op een fundering van grote keien (o.a. kerktorens in Emmen en Odoorn). In boerderijen werden toen vaak veldkeien onderin de muur gebruikt en om de hoeken te verstevigen. Op de deel werden keien gebruikt als basis voor het gebint en om rotting door optrekkend vocht tegen te gaan.

Fauna

Adderonderzoek Hijkerveld Dick van Dorp en Rolf van Leeningen*

Op het Hijkerveld van Het Drentse Landschap komt een grote populatie Adders

De Adder is naast de Ringslang en de Gladde slang één van de drie slangensoorten in Nederland. In Drenthe komt de Adder nog voor in veel heide- en hoogveengebieden. Landelijk lijkt het redelijk goed te gaan met de Adder, maar er zijn lokaal grote verschillen. In diverse natuurgebieden in Nederland, waaronder het Hijkerveld, worden vanuit de Werkgroep Adderonderzoek Nederland (WAN) populatieonderzoeken uitgevoerd om meer kennis te verkrijgen over de levenswijze van de Adder. Adders zijn individueel herkenbaar aan de kopschilden op de bovenkant van de kop, een soort vingerafdruk. Van alle waargenomen Adders wordt een foto van de kop gemaakt en daarnaast worden er allerlei gegevens verzameld zoals geslacht, lengte, coördinaten van de vindplaats en bijzonderheden. Later worden op de computer de nieuwe foto’s vergeleken met de foto’s die al in de database zitten.

voor. Sinds 1999 wordt er onderzoek gedaan naar deze adderpopulatie. Door middel van individuele herkenning worden de Adders zowel individueel als op populatieniveau gevolgd. In april van dit jaar is een omvangrijk rapport verschenen over de onderzoeksperiode 1999 - 2011. Een periode met meer dan 6.500 vangstregistraties en daarmee is dit onderzoek uniek op nationaal (en internationaal) niveau.

Foto: Rolf van Leeningen

Verborgen Adders

Adders houden zich voor een groot deel van hun leven verborgen. De trefkans is het grootst op momenten waarop ze aan het zonnen zijn. En dat doen ze alleen bij gunstige omstandigheden (droog, niet te koud, niet te warm). Ondanks de intensiteit van het onderzoek kunnen Adders mede daardoor jarenlang verscholen blijven voor de onderzoekers. Uit het onderzoek blijkt dat er zelfs individuen zijn waarvan het negen jaar duurde voordat ze weer werden teruggevangen. Deze verborgen levenswijze maakt het moeilijk om een betrouwbare grootte

Fauna

het mannelijk geslacht is. Dit mannetje legde dan wel weer de grootste afstand af (bijna 950 meter). Toch kunnen vrouwtjes ook grote afstanden overbruggen. Eén vrouwtje legde zelfs meer dan 2.600 meter af en dat maar in 3 maanden tijd. In totaal legden in de onderzoeksperiode 19 Adders meer dan 1 kilometer af. Toch zijn dit uitzonderingen. Gemiddeld is de afgelegde afstand van alle Adders bij elkaar maar 160 meter.

Winterverblijven

De verschenen rapportage gaat over de periode 1999 – 2011 maar ook in de jaren daarna is het onderzoek gecontinueerd. Ondertussen naderen we de 10.000e vangstregistratie! Met deze gegevens proberen we antwoord te krijgen op nog veel meer

Foto: Dick van Dorp

Adders gaan rond half oktober in winterslaap en ontwaken ongeveer begin maart, maar de exacte tijd is afhankelijk van onder andere het weer. De winterverblijven bestaan uit droge, vorstvrije plekjes. Het kan gaan om (muizen)holen, onder boomstronken, tussen boomwortels, etc. Op verschillende plekken in Nederland en daarbuiten is bekend dat Adders samen met meerdere, tot soms wel tientallen dieren, overwinteren. Op het Hijkerveld is hiervan geen sprake. Waarschijnlijk is de reden hiervan dat er op het Hijkerveld voldoende aanbod van geschikte winterverblijven aanwezig is. Uit het onderzoek blijkt dat een deel van de dieren waarschijnlijk ook niet jaarlijks terugkeert naar hetzelfde winterverblijf zoals bekend is in sommige andere gebieden. Adders kunnen vrij oud worden. Uit een langlopend onderzoek in Engeland zijn leeftijden bekend van 27 jaar. De hoogst bekende leeftijd op het Hijkerveld is 12 jaar en is door vijf Adders bereikt. Allen zijn mogelijk ouder omdat we alleen weten dat ze bij de eerste vangst al volwassen waren. Opvallend is dat van de 10 oudste Adders er maar één van

Foto: Dick van Dorp

Oude vrouwen

Foto: Rolf van Leeningen

van de populatie te geven. Een voorzichtige schatting ligt rond de 2000 Adders. De kans dat je echter een Adder tegenkomt op het Hijkerveld is klein. De kans daarop het is grootst nabij structuurrijke venranden, pijpenstro- en pitrusvegetaties.

vragen van deze boeiende soort. Voornamelijk op het gebied van migratie en gebiedsgebruik zijn nog veel vragen te beantwoorden. *D. van Dorp en R. van Leeningen zijn lid van de Werkgroep Adderzoek Nederland. Naam HV2001(v)0262 Soort Adder (Vipera berus) Geslacht Vrouw Vangsten 2001, 2004, 2006, 2011 Opmerking In 2001 werd dit vrouwtje als juveniel gevangen. Ze was toen 16 cm. In 2011 heeft ze een lengte van 53 cm. bereikt. In 2006 en in 2011 blijkt ze op het moment van vangen drachtig te zijn. Net zoals veel andere vrouwtjes is ze plaatstrouw want ze legt in deze 10 jaar, voor zover bekend, maar 138 meter af.

Naam HV2004(m)0382 Soort Adder (Vipera berus) Geslacht Man Vangsten 2004, 2005 (2x), 2006, 2007, 2008 Opmerking Deze zeer donkere Adder weegt in het najaar van 2004 90 gr. In de winter levert hij meer dan 30% van zijn gewicht in. In de paringsperiode eet hij niet en zijn gewicht neemt verder af tot 50 gram. Het leidt niet tot grote problemen want in 2006, 2007 en 2008 wordt hij wederom gevangen. Uit deze jaren is jammer genoeg geen gewicht bekend.

Fiets- en wandelroute

Bertus Boivin / Eric van der Bilt in samenwerking met Wolter ter Steege

Een zomers dagje wandelen en fietsen over het Zuidenveld We proberen deze keer iets geheel nieuws door wandelen en fietsen te combineren. Op de fiets kun je snel een flink gebied ontdekken en als je loopt, heb je alle gelegenheid om elk detail onderweg in je op te nemen. We beginnen met onze nieuwe ‘formule’ op het Zuidenveld en maken kennis met de prachtige dorpen Zweeloo, Aalden, Meppen, Gees, Oosterhesselen en Benneveld. Onderweg kunt u één of meer

Foto: Bertil Zoer

wandelingen maken in vier natuurgebieden.

We zijn benieuwd naar uw ervaringen. Laat het ons weten, bijvoorbeeld door een mailtje naar info@drentslandschap.nl te sturen. Als deze aanpak in de smaak valt, zijn we van plan ook andere mooie stukjes Drenthe op deze manier te verkennen. Nieuwe beken Tijdens de fietstocht komt u twee keer over de Westerstroom en wandelt u wellicht in de Stroeten en de Kerkhorsten,

twee zijdalletjes van de Westerstroom. Tussen Meppen en Gees fietst u langs het beekdal van de Geeserstroom. Samen nemen Westerstroom en Geeserstroom de waterafvoer van het zuidoostelijke gedeelte van het Drents Plateau voor hun rekening. De Westerstroom heet stroomopwaarts Aalderstroom. De Geeserstroom begint in de Mepper Hooilanden. Tot voor kort was van beide beken weinig meer over dan

een keurig afwateringskanaaltje. De afgelopen jaren heeft Waterschap Vechtstromen samen met de Dienst Landelijk Gebied, Staatsbosbeheer en Natuurmonumenten fors geïnvesteerd in de beken van het Zuidenveld. Bij Aalderstroom en Westerstroom veranderde 1200 hectare landbouwgrond in natuurgebied. Zoals u onderweg zult zien, werd de kaarsrechte Westerstroom weer een beek die door een weids landschap kronkelt. Ook de Geeserstroom werd weer een echte laaglandbeek door de stuwen eruit te halen en de beek zijn oude loop terug te geven. De fietstocht brengt u langs het brongebied van de Geeserstroom in de Mepper Hooilanden. U zult zien dat veel voormalige akkers en weilanden veranderden in grote natte vlaktes. Een ander doel van het project was om Westerstroom en Geeserstroom als zogeheten klimaatbuffer in te richten. In natte periodes kunnen beide beekdalen honderdduizenden kubieke meters water tijdelijk vasthouden en zo wateroverlast stroomafwaarts voorkomen. Oude dorpsessen De route brengt u over enkele van de mooiste Drentse essen, de oude akkercomplexen die vroeg in de middeleeuwen

Foto: Bertus Boivin

Foto: Hans Dekker

ontstonden. Hun ligging heeft voor een belangrijk deel de plaatsen bepaald waar de Drentse esdorpen kwamen te liggen. Na een wandeling over de prachtige Zuidesch van Zweeloo naar de Stroeten fietst u via een oud zandpad over de Aalderesch naar Oud-Aalden. Vervolgens

erven vindt u in Oud-Aalden, Meppen, Gees en Benneveld. Een flink deel van deze boerderijen is meer dan tweehonderd jaar oud. De oudste exemplaren herkent u aan het feit dat de grote baanderdeuren achterin de boerderij zitten. Boerderijen met een zogeheten zijbaander kwamen pas tegen het eind van de achttiende eeuw op het Zuidenveld in de mode. Of de baander achterin zit of aan

Foto: Jannes van Echten

Uitneembaar routekaartje in dit nummer. Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

1 Vóór de romaanse dorpskerk van Zweeloo ziet u op een infopaneel de tekening die Van Gogh in 1883 van het kerkje maakte. De kerk stamt uit de tweede helft van de dertiende eeuw en is daarmee één van de oudste Drentse kerken. Bij een restauratie in de vorige eeuw is een dichtgemetseld venster in de zuidgevel weer opengemaakt. Toen Van Gogh het kerkje tekende, telde die gevel geen vier, maar drie ramen.

Foto: Bertus Boivin

2 Halverwege de zeventiende eeuw stond er al een molen aan de rand van de Molenesch van Aalden. De huidige zogeheten achtkante beltmolen stamt uit 1891 toen de voorganger na blikseminslag tot op de grond was afgebrand. Jantiena Helling werd in 1863 geboren. Na haar dood verkochten de erfgenamen de molen aan de toenmalige gemeente op voorwaarde dat hij de naam van Jantiena zou dragen. De molen is in beheer bij de vereniging ‘Vrienden van de Aeldermeul’. In het zomerseizoen kunt u de Jantiena Helling op zaterdagmiddag bezoeken. brengt een fietspad u vanaf de molen van Aalden over de Molenesch naar Meppen. In elk seizoen zijn de essen een bezoekje waard. Het mooist zijn ze in mei en juni, als het land net ingezaaid is en er duizenden ragfijne frisgroene lijntjes over de akkers getrokken lijken. Oude boerderijen Onderweg komt u langs tal van oude boerderijen. De mooiste boerderijen en

de zijkant, het zal u opvallen dat de deuren steeds naar de weg gericht zijn. Op deze manier konden de wagens met hooi en rogge gemakkelijk de deel oprijden. Naast de grote boerderijen zult u onderweg ook mooie oude keuterijtjes zien. Fraaie voorbeelden vindt u bijvoorbeeld langs de Oude Steeg in Gees. Andere bijzondere boerderijen onderweg zijn de oude pachtboerderijen op Landgoed De Klencke.

3 In zijn huidige vorm stamt De Klencke uit het midden van de achttiende eeuw, maar op deze plek heeft al in de middeleeuwen een adellijk huis gestaan. De oudste vermelding van ‘het goed Klempinge’ stamt uit 1482. De Klencke is één van de zeven nog bestaande Drentse havezaten die in 1617 op de lijst met erkende adellijke huizen voorkwamen. Tegenwoordig zijn het huis en het landgoed eigendom van de Vereniging Natuurmonumenten. De Klencke wordt particulier bewoond en is niet te bezichtigen.

Terreinbeschrijving

Landschapsbiografie van de Drentsche Aa Dit jaar is het 50 jaar geleden dat het gedachtenplan

succesformule van inmiddels een halve eeuw die uiteindelijk zou uitmonden in het huidige Nationaal beek- en esdorpenlandschap Drentsche Aa. In een verkiezing van de stichting Natuur & Milieu is dit gebied enkele jaren geleden samen met het Geuldal in ZuidLimburg landelijk bekroond met vijf sterren! Maar belangrijker is het behoud van het fijnmazige stroomgebied dat nu een vitale groene long vormt midden in het grootste stedelijke veld van het Noorden.

Stroomdallandschap Drentsche A het licht zag. Het vormde het startschot voor een halve eeuw bescherming van natuur, landschap en erfgoed in dit bijzondere gebied. Begin juli is er een uitgebreid jubileumprogramma waarin ook het meer dan vijfhonderd pagina’s grote publieksboek ‘Landschapsbiografie van de Drentsche Aa’ verschijnt. Hans Elerie en Theo Spek*

van maar liefst 2400 ha in het Drentsche Aa-gebied. In feite een Ecologische Hoofdstructuur avant-la-lettre. Het bijgevoegde structuurplan beoogde bovendien voor een veel ruimer gebied herstel en ontwikkeling van het cultuurlandschap. Het Gedachtenplan was zijn tijd dus ver vooruit en legde de basis voor een

Jubileumprogramma

Alle reden om 50 jaar Gedachtenplan te vieren met een breed opgezet jubileumprogramma in de Week van de Drentsche Aa in Zeegse van maandag 29 juni t/m zondag 5 juli a.s. Een hoogtepunt is de presentatie van de Landschapsbiografie van de Drentsche Aa op 2 juli. In dit fraai vormgegeven overzichtswerk is de kennis van vijftig jaar onderzoek in de aardwetenschappen, archeologie, historische geografie, ecologie en cultuurgeschiedenis samengebracht. Deze kennis is voor een breed publiek vertaald in een goed leesbare tekst, fascinerende landschapsreconstructies, kaarten en landschapsfoto’s die gezamenlijk een aansprekend beeld oproepen van mens en landschap in het verleden. Daarbij wordt ook de recente geschiedenis belicht, inclusief het beschermingsbeleid in de afgelopen vijftig jaar. Kortom, de Landschapsbiografie is een rijk geïllustreerd kijken leesboek voor iedereen die de Drentsche Aa een warm hart toedraagt. Foto: Eric Wanders

In 1965 publiceerden drie medewerkers van Staatsbosbeheer en de Provincie Drenthe het inmiddels beroemd geworden Gedachtenplan Stroomdallandschap Drentsche Aa. Dit destijds omstreden plan, dat bij de presentatie veel commotie opriep, vormde een blauwdruk voor het beheer en de inrichting van een toekomstig natuur- en landschapsreservaat

Rol Het Drentse Landschap

Naast Staatsbosbeheer heeft ook Het Drentse Landschap in de afgelopen vijf-

Terreinbeschrijving

Foto: Eric Wanders

NB Bestel de Landschapsbiografie van de Drentsche Aa (520 pagina’s) voor 2 juli 2015 via klantenservice@vangorcum.nl en ontvang het boek thuis voor € 32,00 zonder verzendkosten (normaal € 34,95). Het boek wordt u in de eerste week van juli toegezonden (ISBN 9789023252719).

tig jaar een belangrijke bijdrage geleverd aan het natuur- en landschapsbeheer in het stroomgebied van de Drentsche Aa. Haar grondbezit munt niet uit in omvang maar wel in kwaliteit en betekenis. Natuurterreinen als de Gasterse Duinen en Kampsheide behoren tot de parels van de Drentsche Aa en zijn favoriet bij zowel bewoners als recreanten. Zo liggen de Gasterse Duinen centraal in een zeer afwisselend landschap dat zich goed leent voor een morgen- of avondwandeling om niet-ingewijden kennis te laten maken met de belangrijkste bouwstenen van het esdorpenlandschap: stuifduinen, veenplassen, een oud beekdal, een es, heide, een meanderende beek - kortom alles ligt in dit miniatuurlandschap onder handbereik. Vrijwel nergens in het stroomgebied is de wisselwerking tussen mens en landschap zo voelbaar als hier. Zoals de wonderlijke constatering dat het doorgaande verkeer van de oude heerbaan naar Rolde een belangrijke oorzaak was van de fraaie zandverstuiving. De aangrenzende Nieuwlanden zouden zich uitstekend lenen voor het beheer als oud akkerland. Daarnaast vormt het rijke bodemarchief van de Gasterse Duinen een schatkamer voor de vakgebieden die zich bezighou-

den met het landschap. In ons onderzoek voor de Landschapsbiografie hebben we kunnen aantonen, dat er in de Zeegser Duinen onder het stuifzand bij het Siepelveentje nog gave veenprofielen liggen, die waardevolle informatie verschaffen over de vorming van het landschap. De kans is groot dat we dergelijke overstoven veenprofielen ook kunnen aantreffen rond het Achterste Veen in de Gasterse Duinen. Kampsheide

Het landgoed Kampsheide is van oorsprong een bisschoppelijk domeingoed uit de middeleeuwen en bestaat tegenwoordig uit de gerestaureerde boerderij die vroeger van de gebroeders Braams was, als ook een heideterrein en bos. Het erf wordt omringd door een goed ontsloten boscomplex.Ten noorden van de oude spoorbaan ligt een bijzonder heideterrein met maar liefst 44 grafheuvels. Deze prehistorische necropool bestrijkt een cultuurperiode van maar liefst drie millennia. Sfeerbepalend zijn de forse jeneverbesstruiken rond de grafheuvels die langs het pad rond de grote veenplas liggen. Het heideterrein Kampsheide werd in 1947 verworven en vormde het eerste reservaat van Het Drentse Landschap. Ook deze parel van de stich-

ting ligt dankzij de latere bescherming van het Stroomdallandschap in een authentiek esdorpenlandschap en leent zich uitstekend voor een korte excursie of een ontspannende wandeling. Toekomst

In het laatste hoofdstuk van de Landschapsbiografie wordt ook nagedacht over de toekomst van het Drentsche Aa-gebied. De grote uitdaging in het terreinbeheer wordt om natuurwaarden en cultuurhistorische waarden op een goede manier op elkaar af te stemmen en tegelijkertijd een leefbaar landschap en een duurzame regionale economie te creëren. Het Drentse Landschap heeft in de afgelopen jaren in haar terreinen al veel bereikt en zal ook in de komende decennia zonder twijfel een belangrijke rol in het Drentsche Aa-gebied blijven vervullen.

*Dr. J.N.H. Elerie en Prof. dr.ir.T. Spek zijn beiden historisch geograaf en zijn initiatiefnemers en redacteuren van de Landschapsbiografie van de Drentsche Aa.

Drentse orchideeën heroveren terrein Hans Dekker*

Over de hele wereld worden mensen geboeid door orchideeën, vaak vanwege hun exotische schoonheid en bijzondere kleuren. Orchideeën vormen een zeer talrijke groep soorten. Schattingen lopen uiteen, maar er zijn tenminste 10.000 soorten orchideeën op aarde te vinden. In Europa komen ongeveer 500 orchideeënsoorten voor. Ooit waren orchideeën ook in Drenthe talrijk. De laatste jaren lijken de

Foto’s: Hans Dekker

Drentse soorten gelukkig ook weer toe te nemen.

Drenthe kent niet veel orchideeënsoorten; slechts 15 soorten en ondersoorten zijn op dit moment aanwezig. Dat betekent niet dat Drentse orchideeën er niet toe doen. Integendeel. In Drenthe komen enkele soorten voor die niet alleen veel zeggen over de kwaliteit van het milieu ter plaatse, maar ook dermate bijzonder zijn dat wetenschappers uit allerlei delen van Europa naar Drenthe komen om deze soorten eens beter te bekijken. Het gaat daarbij vooral om soorten van het geslacht Dactylorhiza, de zogenaamde Handekenskruiden. Daarbij horen soorten als Gevlekte orchis, Rietorchis en Brede orchis. De meest bijzondere van deze groep is de Tengere heideorchis. Ooit kwam deze soort met duizenden voor in het omvangrijke Bourtangermoor, het uitgestrekte en nu helaas grotendeels ontgonnen hoogveengebied op de grens van Nederland en Duitsland. Alleen in Zuidwest-Drenthe staan gelukkig nog enkele tientallen planten van deze soort. Opvallend is dat de Tengere heideorchis voorkomt in hoogveen, een biotoop dat wordt gekenmerkt door voedselarmoede. De Tengere heideorchis zoekt net die plekken op waar iets meer voedsel te vinden is, bijvoorbeeld door zeer lokale kwelstroompjes of door het inwaaien van lemig stuifzand. Die fragiele situaties zijn erg schaars geworden. De beheerders van dergelijke natuurgebieden zetten alle zeilen bij om die bijzondere situaties te handhaven of te herstellen. Overigens geldt de alarmfase niet alleen voor de Tengere heideorchis, ook soorten als de Welriekende nachtorchis, de Dennenorchis en zelfs de Gevlekte orchis – de meest algemene soort in Europa – zijn uit heel wat gebieden verdwenen. Maar er zijn ook lichtpuntjes. Nergens in Nederland komen

Flora

zoveel exemplaren van de Welriekende nachtorchis voor als in het Bargerveen. De Gevlekte orchis doet het uitstekend in een brongebied van de Drentsche Aa en lokaal in het Dwingelderveld en het Holtingerveld. In Takkenhoogte en in het Oude Diep, beide terreinen van Het Drentse Landschap, is de Rietorchis niet alleen teruggekeerd, maar breidt zich er ook uit. De soort voelt zich er kennelijk steeds meer thuis. Succesverhaal

Een orchideeënsoort die langs de Drentsche Aa wat algemener voorkomt is de Brede orchis. Het herstel van de waterhuishouding en een beheer van maaien en afvoeren heeft zeer positieve gevolgen gehad voor de Brede orchis. Uit een studie naar het historische voorkomen in het midden van de vorige eeuw blijkt dat de soort toen schaars was. De Brede orchis is hier duidelijk toegenomen. Daarbij beperkt de soort zich niet tot de dotterbloemhooilanden waarvoor de plant karakteristiek is, maar komt ook in drogere, verschraalde graslanden lokaal talrijk voor. Toch huist er een addertje onder het gras. Doordat vele hooilandpercelen niet meer gemaaid worden en natuurlijke processen de overhand krijgen, verdwijnt de Brede orchis ook weer geleidelijk uit deze percelen. Wat er voor in de plaats komt is afwachten.

De opmars van de Rietorchis is een echt succesverhaal.Vroeger werd de Rietorchis – de gevlekte en ongevlekte variant – niet vaak in Drenthe gezien. Tegenwoordig komt deze soort op diverse plekken en in uiteenlopende vegetaties voor. Duidelijk is dat deze soort profiteert van het verbeteren van de waterhuishouding, van natuurontwikkeling en van het ecologisch beheer van bermen en taluds. In sommige gebieden bloeien in juni duizenden planten bij elkaar, een schitterend gezicht. Op de weg terug?

Herstel van de Drentse natuur heeft vaak te maken met herstel van de waterhuishouding. De meeste Drentse orchideeën houden van vochtige situaties, bijvoorbeeld van graslanden en moerassen waar mineraalrijk grondwater opborrelt. Het accent van de inrichting van ons landschap heeft de laatste 50 jaar vooral gelegen op optimale agrarische bedrijfsvoering. Daarvoor zijn veel sloten gegraven, beken rechtgetrokken en natte percelen gedraineerd. Nu zijn beheerders en waterschappen op de weg terug om in veel beekdalen heidegebieden de oorspronkelijke waterhuishouding te herstellen. Lokaal is de met mest verzadigde bovenlaag van de bodem verwijderd. Door deze maatregelen bestaat de kans dat bijzondere plantensoorten

Orchideeën kijken

Lezersactie

Vanaf de parkeerplaats De Blinkerd loopt een prachtige wandelroute van 5 km langs het beekdal van het Oude Diep. Hier kunt u op diverse plaatsen Rietorchissen tegenkomen. Startpunt: Vamweg 3, Wijster. Bereikbaar vanaf de weg Wijster-Drijber (coördinaten: 52.795055, 6.527845).

Beschermers ontvangen tot 1 juli € 1,50 korting op het boek Orchideeën in Noord-Nederland - Parels van onze natuur. Een prachtig geïllustreerd boek van Hans Dekker over orchideeën in Noord-Nederland. Bestellen bij www. vangorcum.nl (verzending is gratis).

zoals orchideeën en veel andere soorten terugkeren. In sommige gebieden is die tendens al zichtbaar, zoals in het dal van het Oude Diep. Herstel van de waterhuishouding, gepaard gaande met effectief terreinbeheer kan ons de komende jaren nog veel verrassingen opleveren. De Drentse orchideeën lijken op de weg terug. Afwachten dus!

Links: De Brede orchis Rechts: De Moeras wespenorchis

*H. Dekker is beleids medewerker bij de Provincie Drenthe en vrijwilliger bij Het Drentse Landschap.

Erfgoed

Boerderij Essererf in oude luister

Foto’s: Sake Elzinga

Eric van der Bilt*

Veenhuizen behoort tot de kroonjuwelen van Drenthe en staat niet voor niets op de voorlopige lijst om in 2018 samen met de andere koloniën als Unesco Werelderfgoed aangemerkt te worden. Wij aarzelden dan ook geen moment

nen, de deel heeft een rieten dak. Het voorhuis is voorzien van decoratief metselwerk. Binnen was nog sprake van de originele indeling, met veel oorspronkelijke details: kozijnen met lijstwerk, paneeldeuren, vloertegels, geprofileerde balusters, houten inbouwkasten, schouwen en plafondbetimmeringen. De deel werd geschraagd door zeer degelijk gebintwerk met hildes. Ook de gruppen en voergoten zaten er nog in. Het L-vormig achterstuk bestond uit een paardenstal met stenen trog en stalen ruif, met op de vloer nog oude klinkertjes. De bijgebouwen bestonden uit een grote bijschuur met pannendak, inrijdeuren en hooizolder, een vervallen varkensschuur en een groot stookhok. Op het moment van verwerving door Het Drentse Landschap in 2013 was de onderhoudstoestand matig en de boerderij behoefde een stevige renovatie om te voldoen aan de woonwensen anno nu.

toen de Provincie Drenthe en de Gemeente Noordenveld in 2011 Het Drentse

Tuinen van Weldadigheid

Landschap benaderden om mee te denken over de herbestemming van de aan de

Vlak naast Essererf liggen de Tuinen van Weldadigheid van Lammert Sijens en Jolanda Loonstra. In 2007 zegden zij hun banen op om hier mogelijk niet de grootste maar wel een rijke en zeer gevarieerde tuin tot stand te brengen. Zij hebben zich gespecialiseerd in het kweken van bijzondere rassen, in ongekende variëteit. Tientallen soorten aardappelen, bonen, knoflook, tomaten, bessen, fruit- en notenbomen. De groenten worden op een speelse manier gecombineerd met een kleinfruit- en haagbeukendoolhof, bloementuinen, een taxusallee en de ‘Eeuwige Moestuin’. Ook exotische

Hospitaallaan 48 gelegen monumentale boerderij Essererf. Het sloot naadloos aan bij de visie van de stichting om zich verder te ontwikkelen als ‘provinciale trust’. Hoeve 5 of Essererf is één van de private boerderijen die door de rijksoverheid in 1930 aan de rand van Veenhuizen werden gebouwd. In 1994 werd het een rijksmonument. Het complex van boerderij en bijgebouwen is cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedenbouwkundig van belang omdat het een van de meest gave voorbeelden van dit type boerderijen is. In het rapport van de Rijksdienst

voor het Cultureel Erfgoed staat: “Het is van belang voor de geschiedenis van de Rijkswerkinrichting en een functioneel onderdeel van het uitzonderlijk waardevolle gebied van Veenhuizen”. De boerderij heeft een L-vormige plattegrond en is van het zogenaamde krimpentype. Geheel in baksteen opgetrokken in sobere en functionele interbellum-architectuur. Het voorhuis heeft een mansardekap met rode pan-

Erfgoed

hersteld planten als yakon, olijfkomkommer, ocra en persimoen worden er geteeld. De biologische tuin wordt onderhouden door dit hardwerkende ondernemersechtpaar. Met hulp van enthousiaste vrijwilligers, stagiaires en helpers met een zorgvraag. Producten als zaaien plantgoed van de tuin worden op markten, op fairs en via internetwinkels aangeboden. Daarnaast verkopen ze groententassen, boeketten, enzovoort. Ook worden er groepsarrangementen en rondleidingen verzorgd. Het mag duidelijk zijn dat de koppeling van de bedrijfsgebouwen van Essererf aan deze naastgelegen tuinen, een enorme kans voor dit bedrijf bood. Juist omdat het nog maar in 2007 gestart was, ontbrak de mogelijkheid om de boerderij te kunnen verwerven. Reden voor Het Drentse Landschap om hier als intermediair op te treden. De aankooponderhandelingen

Eind 2011 vond een eerste contact plaats met het Rijks Vastgoed- en Ontwikkelingsbedrijf (RVOB). Dit bedrijf had de opdracht om een marktconform bedrag te vragen voor de boerderij. Na maandenlange onderhandelingen werd in juni 2012 de verkoopprijs vastgesteld. Het Drentse Landschap kon hiervan, met dank aan de Postcode Loterij, bijna de helft betalen. Provincie en Gemeente zouden het overige financieren. Pas op 5 april 2013 ging de Raad van Noordenveld akkoord nadat de Provincie Drenthe al op 18 september 2012 een bedrag beschikbaar gesteld had. Op de langste dag van 2013 werd de koopakte gepasseerd en kwam de boerderij met bijgebouwen en het

7500 m2 metende grote erf in eigendom bij Het Drentse Landschap. Uit het herbestemmingsrapport van LIBAU/Nibag bleek de renovatie tot een forse onrendabele top te leiden. Hetgeen betekende dat de benodigde investering in het monumentale complex groter is dan de commerciële huuropbrengsten op lange termijn. De Provincie Drenthe bleek bereid deze onrendabele top met middelen uit het bestaande Herbestemmingsfonds voor monumenten te subsidiëren. De restauratie

Essererf zou de spil in de bedrijfsvoering van de Tuinen van Weldadigheid moeten worden. Op basis van het herbestemmingsrapport maakte architectenburo Van der Salm een plan dat vervolgens door Geerts uit Zeijen werd uitgevoerd. Het voorhuis is gerenoveerd tot een hedendaagse woning met een klein kantoor. Alles is in de oude kleuren geschilderd met behoud van de authentieke detaillering. Het centrale deel van de stal bleef onaangeroerd om het kathedraalgevoel, dat de grootse kapconstructie oproept, te bewaren. Hier is nu, naast ruimte voor opslag, ook een winkel gerealiseerd. In de oude paardenstal is een multifunctionele ruimte gemaakt voor de zorgklanten, stagiaires, vrijwilligers en bezoekers. Er is een schuifpui gemaakt die licht in de ruimte brengt en deze met het terras verbindt. Een deel van de trog met ruif werd gespaard, evenals de klinkervloer. De nabijgelegen grote keuken kan voor verschillende doeleinden worden gebruikt. De grote bijschuur wordt nu gebruikt als bedrijfsruimte voor opslag, met

droog- en koelcellen. De varkensschuur is een juweel geworden met de originele gemetselde hokken, troggen en voerkleppen. Gevuld met kleinvee zal het een feest voor kinderen kunnen zijn. Het sobere erf en de verharding met waaltjes maakt het boerderijcomplex en tuinen weer als één geheel. Klaar om een rol te gaan vervullen in de toeristische bedrijvigheid van Veenhuizen.

*Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

PS Op zondag 5 juli kunt u tussen 11:00 en 17:00 uur de boerderij Essererf in Veenhuizen bezoeken. Zie voor meer informatie www.drentslandschap.nl/eropuit

Kamsalamander

Wie ooit een Kamsalamander heeft gezien, zal dat nooit vergeten. De mannetjes hebben in de voortplantingstijd een indrukwekkende, getande kam op hun rug. Het zal overigens niet meevallen Kamsalamanders waar te nemen, omdat ze voornamelijk in de avondschemering en â&#x20AC;&#x2122;s nachts actief zijn.

Geert de Vries*

Salamanders en hagedissen worden nog al eens met elkaar verward. Een belangrijk onderscheid is dat salamanders (amfibieĂŤn) in tegenstelling tot hagedissen (reptielen) een heel dunne huid hebben. Door die dunne huid kunnen ze ook ademen. Dat is handig, maar maakt ze ook kwetsbaar. Salamanders zijn afhankelijk van een vochtige omgeving omdat ze anders uitdrogen.Voor alle amfibieĂŤn geldt dat ze water nodig heb-

Fauna

ben om zich voort te planten. ’s Winters vertoeven Kamsalamanders ondergronds op een vorstvrije plek. Zodra de temperatuur in het voorjaar ’s nachts boven de 7 graden komt, trekken ze naar hun voortplantingsbiotoop. Bij voorkeur zoeken ze elk jaar dezelfde poel op.

Foto’s: Geert de Vries

De verleiding

Eenmaal in het water krijgt het mannetje een fraaie kam op zijn rug. Als de vrouwtjes verschijnen, verdedigen de mannetjes onbegroeide plekjes op de bodem.Wanneer hij merkt dat een vrouwtje in hem is geïnteresseerd geeft hij lekker geurtjes af, die hij met zijn staart in de richting van het vrouwtje wappert. Met baltsgedrag probeert hij het vrouwtje vervolgens te imponeren. Salamanders planten zich voort zonder sex met elkaar te hebben. Het enige lichaamscontact bestaat uit een tikje dat het vrouwtje met haar snuit geeft aan het door haar uitverkoren mannetje. Zo’n tik is voor het mannetje al genoeg om een zaadpakketje (spermatofoor) op de bodem af te zetten. Het vrouwtje stopt dat zaadpakketje met haar achterpoten in haar achterlijf. En dat was het dan. Het vrouwtje legt gemiddeld 200 eitjes. Om te voorkomen dat die eitjes worden opgegeten, legt ze elk eitje apart tussen een dubbelgevouwen blaadje. Na een dag of tien kruipen de larven uit hun ei. Ze eten allerlei waterdiertjes, zoals watervlooien en muggenlarven. Salamanderlarven zijn roofdiertjes, dit in tegenstelling tot kikkervisjes die vegetariër zijn. Na ongeveer 3 maanden veranderen de kieuwen in longen en kruipen ze het land op. Pas na 2 tot 3 jaar, wanneer ze geslachtsrijp zijn, keren ze terug naar het water. Een Kamsalamander wordt gemiddeld 15 jaar. Biotoop

Salamanders leven in twee werelden.

Daarom horen ze bij de amfibieën, die zowel een waterleven als landleven hebben. Ze leven het grootste deel van het jaar op het land. Alleen tijdens de voortplanting zoeken ze het water op. In Drenthe zijn ze dan vooral te vinden in poelen en ijsbanen. Door de vaak geïsoleerde ligging van poelen zijn hier vaak geen vissen. IJsbanen worden ‘s winters onder water gezet en vallen in de loop van de zomer droog. Daarom zijn ze ook vrij van vissen. Salamanders hebben een hekel aan vissen. De Tiendoornige stekelbaars eet bijvoorbeeld een groot deel van de larven op. Meestal lukt het een Kamsalamander om vooraf na te gaan of een voortplantingsbiotoop vrij van vissen is. Is dat het niet het geval dan proberen ze een veiliger kraamkamer te vinden. In Drenthe komt de Kamsalamander vooral voor in het kleinschalige cultuurlandschap van Zuidwest-Drenthe en op de Hondsrug. Zijn voortplantingsbiotoop mag niet geheel in de schaduw liggen en het water moet niet zuur zijn. Een weelderige begroeiing van waterplanten heeft zijn voorkeur en ook moeten er kale plekken op de bodem zijn om te kunnen baltsen. Het landbiotoop bestaat bij voorkeur uit houtwallen en/of bosjes waar hij in de zomer op zoek kan gaan naar onder meer regenwormen en slakken. In oktober zoekt hij een vorstvrije plek op. Dit wordt dan voor een half jaar zijn winterslaapverblijf. De Kamsalamander verhuist elk jaar dus drie keer naar een andere ‘woning’. Hij heeft een verblijf nodig om zich voort te planten en een zomer- en winterverblijf. Deze drie ‘woningen’ moeten het liefst hooguit een paar honderd meter van elkaar liggen. Toekomst

De Kamsalamander leeft bij voorkeur in een kleinschalig cultuurlandschap met poelen, houtwallen en bosjes.Vooral in

het begin van de twintigste eeuw zijn op de hogere gronden veel drinkpoelen gegraven. Zonder die poelen zou het vee geen drinkwater hebben gehad, want ’s zomers staan de meeste sloten op de hogere zandgronden droog. Mede door de komst van zelfdrinkers, dit zijn drinkbakjes waar koeien zelf het water uit oppompen, verdwenen de drinkpoelen als sneeuw voor de zon uit het landschap.Voor de Kamsalamander een slechte ontwikkeling. In de afgelopen jaren zijn in Drenthe gelukkig honderden poelen gegraven of hersteld waardoor het voortplantingsbiotoop van de Kamsalamander voor de komende jaren veilig is gesteld. Zo fungeert de Kamsalamander als ambassadeur voor kleinschalige waterpartijen en een kleinschalig cultuurlandschap. Het Drentse Landschap heeft ook actief meegewerkt waardoor in haar natuurterreinen op onder meer Landgoed Rheebruggen en Landgoed Vledderhof vitale populaties van deze fraaie watersalamander aanwezig zijn.

Rechts: Volwassen vrouwtjes van de Kamsalamander en de Kleine watersalamander. Boven: Larf van de Kamsalamander

*G.W. de Vries is amateur natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Onderzoek

De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Jaarlijks keert zij miljoenen euroâ&#x20AC;&#x2122;s uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de Provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuur- en erfgoedprojecten realiseren. Natuur en erfgoed een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Foto: Sake Elzinga / locatie Oldengaerde

2015 Jaar van de Groene Vrijwilliger Hans Colpa*

In het Jaar van de Groene Vrijwilliger besteden we graag aandacht aan onze vrijwilligers. Dit keer hebben we een kort gesprek met dé Oldengaerde-deskundige Erwin de Leeuw. Ook al zal hij zichzelf nooit zo noemen, want zijn bescheidenheid siert hem juist.

Tuinen van Oldengaerde

Een aantal jaren geleden maakte Erwin een reconstructie van de tuinen van Oldengaerde. Dit deed hij aan de hand van verschillende bronnen, zoals kadaster, diverse luchtfoto’s en een oude kaart. Samen met een neef van de familie heeft hij het gebouw en de tuinen opgemeten. Op die manier kon hij inzichtelijk maken hoe de tuinen erbij lagen ten tijde van de moderniseringsslag van Cornelis van Dongen in 1717. Volgens Erwin is de Franse tuinstijl nog altijd goed te zien. ‘De tuinvakken hebben een langgerekte vorm en de voor

deze stijl gebruikelijke zichtlijnen aan de voor- en achterzijde zijn ook toegepast in Oldengaerde. Ook de Grand Canal, een langwerpige vijver, hoort daarbij. De hele opbouw is typisch Frans: direct achter het huis een siertuin met buxushaagjes, gevolgd door een tapis vert (gazon) en daarachter de Grand Canal. In verloop der tijd is de tuin aangepast. Engelse tuinstijlelementen met slingerpaadjes en solitaire bomen zijn later toegevoegd, maar dan wel nog binnen het stramien uit de 18de eeuw.’ Toekomstplannen?

Erwin zit vol wensen. Hij wil nog uitzoeken of het huis en de tuinen volgens de gulden snede zijn opgezet. Dat werd in die tijd meer gedaan. Ook is hij benieuwd in welk jaar het bouwhuis precies is afgebrand.Verder wil hij graag weten hoe rijk de familie destijds was en welke boerderijen er vroeger bij het bezit van Oldengaerde hoorden. Genoeg te onderzoeken dus. Wij hopen dat Erwin nog lang bij ons vrijwilligerswerk blijft doen. *J.G. Colpa is medewerker communicatie en vrijwilligerszaken van Het Drentse Landschap.

Foto: Sake Elzinga

Erwin de Leeuw is geboren en getogen in Dwingeloo. Al in zijn jeugdjaren was hij gefascineerd door de geschiedenis van zijn dorp en die van de vier havezaten. Als jongen reed hij regelmatig langs Oldengaerde.Vaak bleef hij dan even staan om de mystieke sfeer goed in zich op te snuiven. Erwin raakte geboeid in de ‘grandeur’ van het huis en zijn directe omgeving: gracht, tuinen, bos, weilanden en overtuin. Zijn fascinatie voor geschiedenis is niet weggegaan: hij is bestuurslid en redacteur van de historische Stichting Dwingels Eigen en werkt als beheerder studiezaal/afdeling inlichtingen bij het Drents Archief in Assen. Sinds ruim een jaar werkt Erwin als vrijwilliger voor Het Drentse Landschap. Hij gidst, doet historisch onderzoek en adviseert ons.

Berichten

Kortweg 2-Reestdal

Foto: Sake Elzinga

1-Orvelte Renovatie Borckerhof Orvelte Eind februari werd de renovatie van de bovenverdieping van de Borckerhof in Orvelte afgerond. De energiehuishouding van deze rijksmonumentale boerderij uit de 18de eeuw moest worden verbeterd en het pand moest gemoderniseerd worden. Bouwkundig adviesbureau Van der Salm heeft in nauwe samenwerking met Het Drentse Landschap de nieuwe indeling uitgewerkt in een bouwplan. De bouwtijd voor deze renovatie was om bedrijfstechnische redenen zeer beperkt. Ondanks deze tijdsdruk is Brands Bouw en

Onderhoud uit Emmen er in geslaagd het project in slechts acht weken tijdig op te leveren. Het resultaat is dat er nu vijf ruime slaapkamers met ieder een eigen badkamer zijn gerealiseerd. De kamers hebben een eigentijdse uitstraling en comfort, terwijl de cultuurhistorische waarden van het monument zijn gerespecteerd. Door de renovatie sluit de groepsaccommodatie beter aan bij de eisen van deze tijd, waardoor duurzaam gebruik beter is geborgd. Dat komt het behoud van het monument ten goede.

3-Hunzedal

Otter in het Reestdal Eind maart werd op camera een Otter vastgelegd in de benedenloop van het Reestdal. Dat is verheugend nieuws. De laatste keer dat een Otter in het Reestdal is gezien was eind jaren 80 van de vorige eeuw ter hoogte van Rabbinge, aldus beheerder Gerrit Schuurhuis van beheerboerderij de Uilenburcht. Bekend is dat Otters de laatste jaren vanuit Noordwest-Overijssel andere gebieden trachten te koloniseren, waaronder de ZuidwestDrentse beekdalen.Vaak gaat dit mis doordat ze ten prooi vallen aan het autoverkeer. Waterschap Reest en Wieden heeft afgelopen voorjaar een faunapassage aangelegd onder de A28 ter hoogte van Lankhorst waardoor Otters, maar ook Dassen, gemakkelijker het Reestdal kunnen bereiken. Wellicht was de gesignaleerde Otter hiervan op de hoogte en kwam hij of zij alvast een kijkje nemen….

Bonnerklap Op 6 maart werd de afronding van de inrichting van weer een Hunzedal-deelgebied gevierd. Deze keer ging het om Bonnerklap dat de verbindende schakel vormt tussen de gebieden Torenveen en Elzemaat. Niet alleen is hiermee een kilometerslang onafgebroken natuurgebied rondom een meanderende Hunze ontstaan, ook kwam hiermee een brede faunapassage onder de verbrede N33 gereed. In één van de komende kwartaalbladen zullen we nader op dit gebied ingaan. Bij de opening werd stilgestaan bij het vertrek van Rein Munniksma als gedeputeerde. Een bestuurder die zich samen met Het Drentse Landschap de afgelopen acht jaar enorm heeft ingespannen om de realisatie van het Hunze-project te doen slagen. Om onze waardering ook zichtbaar te maken is een zwerfkei met inscriptie geplaatst aan de boorden van de Hunze. Ook Helmer van der Wal, DB-bestuurslid van Waterschap Hunze en Aa’s die veel Hunze-projecten bestuurlijk begeleidde, is veel dank verschuldigd voor inzet en betrokkenheid in de afgelopen periode.

ASSEN

3 1

EMMEN 7 HOOGEVEEN MEPPEL 2

Berichten

4-Hollandsche Veld

Foto: Jaap de Vries

torisch opzicht zeer bijzonder veenontginningstype. Hollandscheveld is echter geen Zeeuwse kuststreek en het aantal recreanten zal altijd bescheiden blijven.Vanuit dat perspectief kan men dus veel beter inzetten op behoud van de kwaliteit van het bosgebied. En niet de kip met gouden eieren slachten door overal gebouwen neer te zetten en grootschalige parken te laten ontstaan. De indruk bestond dat de meeste van de ruim 80 aanwezigen dit ook zo voelden.

Proef de natuur Vlees van het Landschap Jaarlijks stelt Het Drentse Landschap haar beschermers in de gelegenheid om vleespakketten te bestellen. Het betreft runderen en schapen die niet meer voor het beheer kunnen worden ingezet. Door de zorg en aandacht die de dieren krijgen en hun leven in de vrije natuur is het vlees lekker, ambachtelijk en biologisch. Ook dit jaar is het assortiment weer uitgebreid met een aantal nieuwe kant-en-klaar producten. Bestelwijze U kunt het Vlees van het Landschap nu via de webwinkel bestellen. U weet dan zeker dat u de door u bestelde producten krijgt. Bestelt u via de ingehechte bestelbon dan gaat de verwerking op volgorde van binnenkomst. We ontvangen deze bon graag voor 1 september 2015 terug. Via onze webwinkel kunt u overigens gedurende bijna het gehele jaar kant-en-klaar diepvriespakketten bestellen: www.drentslandschap.nl/winkel. Foto: Bertil Zoer

Bosgebied Hollandsche Veld Op 18 januari werd Het Drentse Landschap door Dorpsbelangen Hollandscheveld in de gelegenheid gesteld haar visie op de toekomst van het gelijknamige bosgebied te geven. Er is sprake van een zekere druk om het gebied in recreatief opzicht verder te ontwikkelen. Gedacht wordt zelfs aan kanoĂŤn in de wijken of het ontwikkelen van vakantieparken. De stichting heeft juist aandacht gevraagd voor de bijzondere kwaliteiten van dit bos. Het is een van de oudste bossen van Drenthe en een in cultuurhis-

Voor aanvullende informatie kunt u tijdens kantooruren contact opnemen met Aaltje Stroetinga van de beheeradminsitratie: (0592) 304 135.

Berichten

5-Exloërkijl Vlindervriendelijk beheer bosgebied Exloërkijl Enkele vrijwilligers van Het Drentse Landschap hebben een kleinschalig beheer uitgevoerd in het gebied Exloërkijl. Hierbij is gebruik gemaakt van adviezen van vlinderkenner Geert de Vries die hier de ontwikkeling van de vlinderbevolking al lange tijd volgt. Het gebied Exloërkijl bestaat uit bos, open water en open grasland en ruigte en grenst aan het bovenstroomse deel van het Hunzedal.Vanwege de afwisseling van bos met veel structuurrijke en schrale open plekken is het bijzonder waardevol voor vlinders en andere ongewervelden zoals

7-Rheebruggen

6-Lemferdinge solitaire bijen en sprinkhanen. Het bosgebied is onder meer leefgebied voor de Argusvlinder en de Bruine vuurvlinder. Twee soorten waarvan het voorkomen landelijk gezien de laatste jaren onder druk staat, maar die hier profiteren van kleinschalig beheer van inliggende graslanden en andere open plekken. Optimaal vlinderbeheer betekent hier het gefaseerd maaien en afvoeren van het maaisel. En kleinschalig opslag van struiken op open plekken te bestrijden.

Pruikzwam Op Landgoed Lemferdinge bij Paterswolde werd onlangs een Pruikzwam (Hericium erinaceum) aangetroffen. Dit is een zeldzame soort die in Nederland op de Rode lijst van bedreigde soorten staat. De Pruikzwam is een wondparasiet die vrijwel uitsluitend op Beuken voorkomt. Het vruchtlichaam (meestal gevormd in september-oktober) werd op de grond gevonden en bleek van een ca. 1 m. hoog, verticaal zaagvlak van een liggende beukenstam te zijn gevallen.Voor behoud en beheer van deze zeldzame paddenstoelensoort is het van belang aangetaste beuken en/of afgezaagde stamsegmenten niet te verwijderen.

Foto: Edwin Smid

‘Energiecentrale’ Landgoed Rheebruggen Het Drentse Landschap heeft met de Coöperatie Energiekansen uit Ansen afspraken gemaakt over het plaatsen van 600 zonnepanelen op de nieuwe potstal op Landgoed Rheebruggen. De coöperatie stelt zich ten doel het dorp Ansen energieneutraal te maken. Met deze ‘energiecentrale’ kunnen 40-50 woningen van groene energie worden voorzien. De positieve houding van Het Drentse Landschap ten aanzien van dit mooie burgerinitiatief is eigenlijk heel vanzelfsprekend. Het biedt ons de kans om het energiegebruik van onze beheerboerderij te verduurzamen. Daarnaast vergroot het onze betrokkenheid met de lokale omgeving van Ansen en daarmee, naar we hopen, ook het draagvlak voor de doelstellingen van de stichting. Ten slotte zien wij onze investering in het project als een manier om onze financiële middelen ook direct ten gunste van onze milieudoelstellingen te laten werken. Naast de Drentse Energie Organisatie (DEO) die op verzoek van de Drentse Staten is opgericht, is onze stichting eventueel bereid om ook 50% van de investering voor haar rekening te nemen om dit project mogelijk te maken. Al met al een schitterend voorbeeld van samenwerking tussen burgers en onze stichting waarmee bijgedragen wordt aan het tot stand komen van een duurzamer Drenthe.

Foto: HenkJan Kievit

Berichten

Diversen Nieuwe rayonbeheerder Noord Per 1 juni is voor rayon Noord Joop Hellinga als nieuwe rayonbeheerder aangesteld. Hij vervangt Eelco Nijboer die zich de afgelopen 14 jaar met hart en ziel heeft ingezet voor de stichting. Eelco heeft nu een nieuwe baan gevonden bij Waterschap Hunze en Aaâ&#x20AC;&#x2122;s. Op 2 april hebben we in het beheercentrum Westerbork afscheid van hem genomen. We verwachten met Joop een goede opvolger te hebben gevonden en hopen op een langdurige samenwerking. Symposium Natuur Inclusief Ter ere van het afscheid van gedeputeerde Munniksma werd op 12 maart in Veenhuizen

het symposium Natuur Inclusief gehouden. Met name het ochtendprogramma in de Koepelkerk was indrukwekkend door de bijdrage van prof. Matthijs Schouten over de natuur in een veranderende omgeving. Humorvol maar ook klemmend wees hij op het belang van de natuur voor iedereen. Niet alleen de burger maar ook de overheid zal wel degelijk de verantwoordelijkheid moeten blijven nemen voor het leefbaar houden van onze wereld, onze groene ruimte. Op deze dag werd ook met een groot aantal betrokken instellingen, waaronder terreinbeheerders en waterschappen, de Raamovereenkomst Plattelandsontwikkeling getekend. Hierin staan afspraken over het afronden van het Natuur-

netwerk, het ontwikkelen van natte natuur in beekdalen in het kader van klimaatverandering, het realiseren van de Kaderrichtlijn Water, het verbeteren van milieuomstandigheden, het tegengaan van de afname van biodiversiteit en het mogelijk maken van ontwikkelingen in de landbouw. Ambitieuze voornemens die toewijding van alle partijen vraagt. Laten we ten bate van de plattelandsontwikkeling van Drenthe op een integrale wijze de geboden kansen grijpen. Paddenstoelenatlas Drenthe In het bijzijn van ruim 200 fijnproevers werd in de goed gevulde zaal van De Klipper in Zwiggelte op 13 maart het eerste exemplaar van de Ecologische Atlas van Paddenstoelen

in Drenthe uitgereikt. Het eerste exemplaar van dit maar liefst 7 kilo zware boek kwam in handen van gedeputeerde Rein Munniksma. Er kan niet genoeg waardering uitgesproken worden voor Eef Arnolds en zijn kompanen die deze herculestaak als vrijwilligers volbracht hebben. Meer dan 2300 soorten in Drenthe voorkomende paddenstoelen staan in de atlas minutieus omschreven met bijbehorende verspreiding en foto. Het is al eerder gezegd, maar Drenthe mag zich gelukkig prijzen met zoveel, zo deskundige vrijwilligers. Het werk is uniek en in wetenschappelijk opzicht van grote betekenis. Eef Arnolds is lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van onze stichting.

nog steeds op veel waardering kunnen rekenen. Tenslotte stelde de Provincie Drenthe 2 ton beschikbaar voor de planvorming van de herbestemming en restauratie van Landgoed Oldengaerde. Het Drentse Landschap stelt de betrokkenheid van de Provincie bij dit project zeer op prijs. In april hebben ruim 400 bezoekers meegedaan met een rondleiding in de havezate. Dit werd in nauwe samenwerking met de Vrouwen van Nu uit Dwingeloo georganiseerd.

Dankjewel Gemeente Emmen Vrijwel het complete personeel van de Gemeente Emmen en van de openbare basisscholen heeft ten bate van goede doelen vrijwillig afstand gedaan van hun kerstattentie. Ruim € 16.000 heeft men daarom kunnen overmaken aan 6 goede doelen waarvan Het Drentse Landschap er een was. Wethouder Jan Bos overhandigde onze directeur op 30 maart een cheque van € 1.711,--. Geld dat we gaan besteden aan het onderhoud van de Emmerschans. De Gemeente mag trots zijn op zoveel vrijgevigheid bij haar personeel. Onze stichting dankt al deze medewerkers van harte. Subsidies Provincie Drenthe Het Drentse Landschap heeft

voor maar liefst drie projecten subsidie ontvangen van de Provincie Drenthe. Er is financiële steun ontvangen voor de langeafstandswandeling langs alle hunebedden, de kunsttentoonstelling VAM-art in het informatiecentrum De Blinkerd bij het Oude Diep en een nieuw boek over Orvelte. De stichting is zeer ingenomen met deze steun omdat nu alle drie projecten ook daadwerkelijk gerealiseerd kunnen worden. Naast de projectsubsidies heeft de stichting een financiële bijdrage van € 92.505,00 ontvangen voor de schaapskudden Hijkerveld en Doldersummerveld. Ook hier is de stichting ontzettend blij mee. Het enorme succes van de onlangs gehouden lammetjesdag met maar liefst 4000 deelnemers bewijst dat de schaapskudden

Zwerfvuil Al jaren is het voorkomen van zwerfvuil een probleem, ook in terreinen van Het Drentse Landschap. Naast de gebruikelijke blikjes, snoeppapiertjes en chipszakken zijn er ook andere vormen van zwerfvuil die de aandacht trekken. Zo worden steeds vaker ballonresten aangetroffen, ook van ballonnen die met een brandende kern de lucht ingaan. Een exemplaar werd aangetroffen in het gebied Heidenheim bij Vries. Dergelijke ballonnen zijn des te gevaarlijker omdat ze soms nog brandend neerkomen. In terreinen met heide en Pijpenstrootje, zoals Heidenheim, kan dit brandgevaar opleveren. Een ander aspect van het zwerfvuilprobleem is de illegale stort van afval. Ook dit voorjaar werd een illegale dumping van asbestafval gevonden. Niet alleen vanuit milieutechnisch oogpunt een probleem, ook een kostenpost waar vaak de beheerder voor opdraait.Voorkomende gevallen van zwerf-

vuil of illegale stort kunnen worden gemeld bij de rayonbeheerders. Steunpunt Erfgoed Drenthe Het Drentse Landschap biedt sinds 1 april tijdelijk huisvesting aan het Steunpunt Erfgoed Drenthe (kantoor Assen). Het Steunpunt was de afgelopen jaren, na het faillissement van Drents Plateau in 2012, ondergebracht bij Libau in Groningen. De Provincie heeft echter besloten het Steunpunt weer naar Drenthe te halen en is daarbij op zoek geweest naar een organisatie die het Steunpunt tijdelijk kon accommoderen. De opvang van het Steunpunt sluit aan bij de ambitie van onze stichting om een centrale rol te spelen op het gebied van het cultureel erfgoed in Drenthe. Het zelfstandige en onafhankelijke Steunpunt Erfgoed Drenthe maakt deel uit van het beleid van de provinciale Cultuurnota Oude wereld, nieuwe mindset 2013-2016. Het Steunpunt adviseert de Drentse gemeenten op het gebied van hun erfgoedtaken en bevordert onderlinge kennisuitwisseling. Daarnaast adviseert het Steunpunt andere organisaties en monumenteigenaren. De Provincie Drenthe wordt geadviseerd over een breed scala aan zaken met betrekking tot de provinciale monumenten. Meer informatie over de taken en werkzaamheden van het Steunpunt Erfgoed Drenthe is te vinden op www.erfgoeddrenthe.nl.

Natte natuurpareltjes

Voor het voetlicht

Ooit was de Parnassia een veel voorkomende plant op vochtige voedselarme plekken in Drenthe. Door grote veranderingen in ons landschap en de sterk veranderde waterhuishouding verdween de Parnassia als sneeuw voor de zon. Het plantje floreert in natte, bloemrijke hooilanden waar kwelwater omhoog komt. Zo’n plek hebben we gecreëerd in waterwingebied Breevenen. De Parnassia is terug in Drenthe. In 2014 bloeide het zeldzame, frêle plantje ook in Breevenen. In dit waterwingebied komt kalkrijke kwel naar boven, waardoor er veel bijzondere planten groeien en bijzondere dieren voorkomen. Als je goed naar de bloem kijkt kun je zien dat dit letterlijk de kroon op ons werk is!

wmd.nl

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur • VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving • PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland • JMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen • Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw • GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau • ATTERO Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie duurzame energie uit afvalstromen. • NAM B.V. Assen (0592) 36 91 11 Opsporing en winning van aardolie en aardgas in Nederland • Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant • NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... • Buro HOLLEMA B.V. Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT • ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) • N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen! • DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen • BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96 • CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDEL Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • OOSTERHUIS BV Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk

• ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis ELTON BV • Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • VNO NCW NOORD Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • ENSING SCHILDERS Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • VANDERSALM Bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • BUREAU B+O ARCHITECTEN BV Meppel (0522) 246 625 DAS IDEE • Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl Installatiebedrijf DICK SJABBENS • Diever (0521) 59 19 94 Specialist in duurzame energietechnieken • Schildersbedrijf WESTERBEEK Zuidwolde, www.westerbeek-schilders.nl De beste vriend van uw huis BOUWBEDRIJF BRUINS SLOT V.O.F. • www.bouwbedrijfbruinsslot.nl Restauratie - onderhoud - verbouw - nieuwbouw • HOFSTRA HULSHOF BOUW BV Nieuw-Buinen (0599) 21 29 77 • COMPUSYSTEMS Hoogezand (0598) 34 38 60 • OP- EN OVERSLAG MEPPEL B.V. Meppel (0522) 24 36 12 Grond, wegen waterbouw • ROELOFS BV Den Ham (0546) 671 741 www.roelofszandwinning.nl • COOPERATIE TVM Hoogeveen www.tvm.nl De mobiliteitsverzekeraar: voor transport over weg, water en automotive • CARAAD BELASTINGADVISEURS Groningen www.caraad.com • RIETDEKKERSBEDRIJF J.G. KAPPE Diever (0521) 593 043 www.jgkappe.nl Natuurlijk riet! Onderhoud, reparatie, nieuwe daken, gratis quickscan • FRIESLAND CAMPINA DOMO Beilen (0593) 537 171 • VISSER ASSEN Assen (088) 1181888 www.visser-assen.nl • MACG MANAGEMENT & ADVIES COLLECTIEF Groningen (050) 579 8750 www.macg.nl • HOORNSTRA AANNEMINGSBEDRIJF N.V. Nieuw Buinen (0599) 212 170 www.hoornstra-nb.nl

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds

Volg ons via