Kwartaalblad nummer 83

Kwartaalblad sept. 2014

Fijnsparrenbos

83

Kwartaalblad van Stichting Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postadres: Postbus Postbus 83 83 -- 9400 9400 AB AB Assen Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl e-mail: mail@drentslandschap.nl Website: www.drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Facebook: www.facebook.com/drentslandschap Bankrek. nr. 30.28.75.751 Redactie Redactie E.W.G. E.W.G. van van der der Bilt, Bilt, J.D.D. J.D.D. Hofman, Hofman, Colpa, J.G. Schenkenberg S.S. van der Meer, m.m.v. H. Schipper Basisvormgeving van Mierop en B. ZoerAlbert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Annen Gorcum BV, Assen Vormgeving Albert Rademaker BNO, Omslag Fijnsparrenbos / foto: Geert de Vries Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen ISSN 1380-3263 Omslag Exoërkyl / foto: Geert de Vries Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.

ISSN 1380-3263 De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Overname van artikelen met bronvermelding niet noodzakelijk de opvattingen van Stichtingis toegestaan.

De inhoud de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt Het Drentsevan Landschap. niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Landschap is een uitgave van Stichting Het Het Drentse Drentse Landschap.

Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein­ bezittingen activiteiten van uitgave de stichting.

Het bladHet Het Drentseen Landschap is een van Stichting verschijnt viermaal per bij informatie het wisselen derdeseizoenen Drentse Landschap.

Hetjaar, geeft over terrein­ en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad Landschap. Beschermer kan men worden door bijgevoegde verschijnt bij het wisselen seizoenen kaart in teviermaal vullen enper te jaar, verzenden.

Minimaleder bijdrage € 17,50 en wordt gratis toegezonden beschermers van het per jaar. Beschermer voor het aan levende€ 400,– .

Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde Als u Het Landschap extra Minimale wilt steunen dan kan dat kaart in teDrentse vullen en te verzenden. bijdrage € 17,50 op de volgende wijze:voor het leven € 400,– . per jaar.

Begunstiger Periodieke gift InLandschap plaats vanextra of naast beschermersbijdraAls u Het Drentse wilt uw steunen dan kan dat ge.

Ditvolgende is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare op de wijze: periodieke bijdrage, die u voor minimaal vijf jaar toezegt met een eenvoudige of naast een kosteloze onderhandse Periodieke gift notariële In plaats akte van of uw begunstigersbijakte van laatste is op te vragen bij belastingdrage.

Ditschenking. is een voorDeze de inkomstenbelasting volledig aftrekdienst.nl en dient samen met kantoor van 5dejaar stichting te bare periodieke bijdrage, die uhet voor minimaal met een worden ingevuld. eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de en hogerteper jaar regelt en Drentse betaalt de stichting de akte. Het hoogte houden van Het Landschap. kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar te houden van Het Drentse Landschap. zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven Andere giften Indienaftrekbaar het totaalvoor van uw giften in enig jaar gaat, is het meerdere de inkomstenbelasting tot ten1% hoogste 10% van het drempelinkomen. zowel van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen.

Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen.

Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse testament begunstigen.

Kerken zijn vrijgesteld van schenk- en erfbelasting, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten komt van deze Stichting Het Drentse Landschap en gunste Stichting Oude Drentse stichtingen.

Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat gift, schenking of hierboven legaat geheel ten gunste komt Nadereuw inlichtingen over de vermelde mogelijke van dezevan stichtingen. vormen steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de Het Drentse Landschap stichting of bij uw notaris.

Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

3 Eruitgelicht Eric van der Bilt 4 Fijnsparrenbossen Geert de Vries

— Terreinbeschrijving

10

Digitale vergezichten Egbert Brink

— Cultuurhistorie

12

Activiteiten

14

Wilde lijsterbes Jan van Ginkel

— Flora

16

Nieuwe horizon voor het Hunzedal

18

Hunze en Zuidlaardermeer Bertus Boivin en Eric van der Bilt

20

22

— Natuurbeleid

— Fietsroute

Pluimvoetbij Geert de Vries

— Fauna

Arboretum Assen Joop Kalb

— Flora

24

Jaarverslag 2013

26

Informatiemiddag over rituele en begraven Dolf van der Weij

— Cultuurhistorie

28

Kortweg

33

WMD

34

In/uit de politiek

Bezoek gratis op 5 oktober het Kinderbuitenfestival op boerderij Kamps

Bestuursberichten

In de ouderwetse natuurbescherming werd altijd zwaar ingezet op het verwerven van natuurgronden om ze zogenaamd veilig te stellen. Nu moet ook erkend worden dat in een samenleving als de onze eigendom ook wettelijk de meest stevige basis is om de natuur te beschermen tegen invloeden van buitenaf. Overigens bleek dit gegeven in het verleden lang niet altijd toereikend te zijn om grote infrastructurele ingrepen tegen te houden.Veiligstellen is dus wel degelijk afhankelijk van wettelijke kaders en die kan de overheid altijd bijstellen of veranderen.

We moeten concluderen dat de bescherming van natuur en landschap mogelijk toch het beste gediend is met een brede maatschappelijke verankering. We hebben burgers nodig die deze zachte waarden aanmerken om de kwaliteit van ons leven aanmerkelijk te verbeteren. Juist om die reden is Stichting Het Drentse Landschap voortdurend op zoek naar een zo breed mogelijk maatschappelijk draagvlak. Dat hebben we gedurende dit lopende jaar meer dan ooit gedaan.

Mogelijk heeft u er nog niet veel van gemerkt maar daar gaat de tweede helft van dit jaar verandering in komen. Recent bleek uit een imago-onderzoek dat er nog best veel mensen in onze provincie wonen die onze stichting en haar werkzaamheden niet of nauwelijks kennen. Daar willen we met een brede publiekscampagne verbetering in brengen. Een twaalftal mensen die op verschillende manieren aan onze stichting verbonden zijn, krijgen de kans hun verhalen aan een breed publiek uit te dragen.Via posters, film en onze website. Een en ander gevolgd door een wervingscampagne waarbij we ook op uw steun rekenen om onze achterban zo breed mogelijk in de Drentse samenleving verankerd te houden. Daarnaast wordt een aantal grote activiteiten georganiseerd zoals de Hunzeloop in september, Kinderbuitenfestival bij boerderij Kamps en de Symfonie voor de Natuur in Orvelte in oktober.

We hopen van harte dat u erbij kunt zijn met familie, buren en vrienden en ze zo laat zien welke plaats onze stichting inneemt in de Drentse samenleving.

3

Eric van der Bilt Directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap

4

Terreinbeschrijving

Fijnsparrenbossen In Drenthe zijn vele uitgestrekte fijnsparrenbossen. Sterker nog. Eenderde van alle fijnsparrenbossen in Nederland bevindt zich in Drenthe. Dit is zo’n 4000 ha. Voor de recreant hebben deze ‘kerstboombossen’ een hoge belevingswaarde. De Fijnspar is een exoot en komt oorspronkelijk niet voor in Nederland. Voor beheerders vaak een reden om de opstanden geleidelijk aan om te vormen tot een gemengd bos met onder meer eiken en beuken. Voor bepaalde soorten paddenstoelen die uitsluitend leven bij de gratie van de Fijnspar een slechte ontwikkeling.

Geert de Vries*

Hiervoor moesten ook veel sloten worden gegraven om het regenwater af te voeren. De nu enigszins verstopte sloten in het opgaande sparrenbos zijn nog steeds de stille getuigen van de eens zo natte wereld.

In de dertiger jaren van de vorige eeuw zijn, in het kader van de werkverschaffing, duizenden hectares dopheivelden ontwaterd en beplant met Fijnspar, maar ook met veel Lariks. Daarna is de hei bemest met Thomasslakkenmeel of men verbouwde eerst Lupine als groenbemester.

De fijnsparrenbossen in Drenthe zijn voor het merendeel gemengd aangelegd, dat wil zeggen dat er ook eiken, beuken en andere loofboomsoorten tussen zijn geplant. Na de Tweede Wereldoorlog vond niet alleen een sterke rationalisatie in de landbouw plaats, maar dat gebeurde ook in de bosbouw.Vooral de Fijnsparrenbossen in Midden en Noord Drenthe zijn toen ontdaan van de loofboomsoorten om de houtteelt efficiënter te maken. Tegenwoordig is de visie juist omgekeerd en worden veel naaldbossen weer omgevormd tot gemengde bossen.

Bosbouw

Foto’s: Geert de Vries

Muizenstaartzwam

Aan het begin van de vorige eeuw waren er bijna geen bossen meer in Drenthe. Op de hogere zandgronden domineerden struikheivelden en op natte plekken groeiden de meest uitgestrekte dopheivelden van West-Europa. In een groot deel van de Drentse bodem zit keileem dat slecht regenwater doorlaat. De Fijnspar houdt wel van een vochtige bodem maar niet van te natte voeten. Daarmee is ook meteen de belangrijkste reden gegeven waarom juist in Drenthe zoveel sparrenbossen op voormalige dopheivelden zijn aangeplant.

Bij het aanleggen van de bossen plantte men gemiddeld zo’n 10.000 boompjes per hectare. Dit zorgde voor een oogst van zo’n 150 bomen. Een buitenstaander zou kunnen denken ‘Wat een gedoe, plant dan meteen het juiste aantal’, maar bosbouw is een vak apart. Eerst worden veel boompjes dichtbij elkaar geplant zodat ze allemaal snel omhoog groeien om zoveel mogelijk licht op te vangen. Daardoor ontstaan mooie rechte stammen. Bovendien krijgen de jonge bomen geen ruimte om zijtakken te vormen. Deze veroorzaken noesten en die zorgen voor een slechtere kwaliteit van het hout.

6

Terreinbeschrijving

Goudgele bundelzwam

Slijmerige spijkerzwam

Kamfergordijnzwam

Eerst moeten de bomen onderling een knokpartij om het licht aangaan. Ziet men in een fijnsparrenbos dunne en dikke bomen naast elkaar dan is dat geen kwestie van jong en oud. Het dunne boompje is namelijk meestal net zo oud als zijn dikke buurman. De dikste bomen zijn het slimst.

Alleen naalden die zonlicht opvangen kunnen een bijdrage aan de groei van een boom leveren. Na ongeveer 25 jaar wordt duidelijk wat de sterkste en beste bomen zijn. Dan wordt er voor het eerst gedund zodat er voor de overgebleven bomen meer ruimte ontstaat om door te groeien.

Vanaf de jaren ‘80 van de vorige eeuw werkt men met toekomstbomen. Geleidelijk aan worden concurrerende bomen verwijderd zodat deze toekomstbomen kunnen uitgroeien tot mooie grote bomen, die uiteindelijk gekapt kunnen worden. In een Drents fijnsparrenbos is de jaarlijkse houtgroei tussen de 10 en 12 m3 per hectare. Door het vrijstellen van de toekomstbomen ontstaat er ruimte en licht voor natuurlijke verjonging. Een bosperceel wordt tegenwoordig geleidelijk aan geoogst waardoor het bosklimaat behouden blijft.

Een Fijnspar heeft na 80 jaar een doorsnee van ruim 50 cm en is dan kaprijp. De Fijnspar scoort wat de houtkwaliteit minder goed ten opzichte van de Lariks en Douglas die beide veel duurzamer hout leveren. Dat is ook een van de redenen waarom er de laatste jaren in de boswachterijen nauwelijks meer Fijnsparren worden aangeplant. Uit een stam haalt men zo’n 2 tot 3 m3 zaaghout. Dit hout noemen we vurenhout. De rest wordt verwerkt tot onder meer MDF-platen en papier.

Multifunctioneel bos

Vliegenzwam

Het bos heeft afgezien van de productie van zuurstof en de vastlegging van CO2 drie belangrijke functies, te weten houtoogst, recreatie en natuur. Deze functies waren vroeger gescheiden, maar worden nu zoveel mogelijk in elk bos gecombineerd. In ongeveer de helft van de Drentse bossen wordt hout geoogst. Dat is minder dan er jaarlijks bijgroeit.

Houtoogst is dan ook een duurzame vorm van grondstofgebruik. Bijna alle bossen zijn toegankelijk en worden jaarlijks door miljoenen mensen bezocht.

Naarmate de fijnsparrenbossen ouder worden, neemt ook de natuurkwaliteit toe.Vooral als de beheerders dood hout in het bos achterlaten. Dood hout zit vol met leven. De Fijnspar wortelt oppervlakkig en is daardoor gevoelig voor

7

Foto’s: Geert de Vries

Terreinbeschrijving

de wind. Een bezoek aan een omgewaaid en niet geruimd perceel sparren, geeft je het gevoel een jungle te betreden.

Nu bestaat de helft van het Nederlandse bos nog uit naaldbomen.Vanuit de overheid worden bosbeheerders echter gestimuleerd om een naaldbos met exoten om te vormen tot loofbos met boomsoorten die hier thuishoren zoals eiken, beuken en linden. In de toekomst zal het merendeel van het Nederlandse bos dan ook uit loofhout bestaan. In onder meer de nationale parken zoals Dwingelderveld en DrentsFriese Wold zie je dat deze omvorming al in volle gang is.

Op veel plekken zijn reeds naaldbomen verwijderd zodat zich hier weer inheems loofbos kan gaan ontwikkelen.

is niet goed ‘afgehecht’ waardoor er vanuit die sokjes nog een heleboel draadjes los in de bodem zitten. Die ragfijne schimmeldraden groeien door in de bosbodem en verschaffen de Fijnspar zo niet alleen extra water, maar ook nog eens allerlei voedingsstoffen. In ruil daarvoor krijgen de paddenstoelen suikers van de boom. Deze paddenstoelen worden de mycorrhiza-soorten genoemd. Recent is gebleken dat jonge bomen die nog onvoldoende op eigen kracht hun voedingsstoffen kunnen aanmaken, verbonden zijn met schimmelnetwerken van paddenstoelen die al jarenlang een goede relatie met bomen onderhouden. Een fijnsparrenbos kan dus niet zonder een goed functionerend netwerk van paddenstoelen.

Inheemse paddenstoelen

Jonge fijnsparrenbosjes

De Fijnspar mag dan een exoot zijn, maar alle paddenstoelen die een relatie met de Fijnspar hebben zijn hier op eigen kracht gekomen en dus inheems. Paddenstoelen kunnen niet zonder bomen, maar bomen zoals de Fijnspar kunnen ook niet zonder paddenstoelen.Veel paddenstoelen hebben met ondergrondse schimmeldraden als het ware sokjes om de wortels van bijvoorbeeld de Fijnspar gebreid. Dat breiwerk

Afgezien van de fijnsparrenbossen in de boswachterijen zijn eind vorige eeuw ook veel sparrenbosjes als tijdelijk bos aangeplant op landbouwgronden. Deze jonge sparrenbosjes staan in de herfst soms vol met paddenstoelen, zoals de Roodbruine schijnridderzwam, Parelstuifzwam en Knolparasolzwam. Ze verdragen bemeste bodems en ruilen geen voedingsstoffen met de Fijnspar maar halen hun voed-

De Zwarte mees is een karakteristieke broedvogel van Fijnsparrenbossen

Terreinbeschrijving

sel uit het strooisel.Voor een wandelaar is het een geweldige natuurbelevenis om zoveel paddenstoelen bij elkaar te zien.

Hoe mooi deze paddenstoelen ook zijn, het zijn wel de brandnetels onder de paddenstoelen. Paddenstoelenkenners gaan pas echt uit hun dak bij sparrenbosjes die niet of nauwelijks zijn bemest. Als zo’n bosje ook nog eens is verrijkt met een beetje kalk dan is het helemaal een feest. Hoe armer de bodem is aan meststoffen, hoe beter en belangrijker de samenwerking is tussen paddenstoelen en bomen. Een van de meest karakteristieke paddenstoelen van weinig bemeste bodems is de Slijmerige spijkerzwam. Deze gaat alleen maar een samenwerking met de Fijnspar aan. Ook kunnen jonge fijnsparbosjes op bodems waar nog geen strooiselophoping heeft plaatsgevonden, vol staan met Vliegenzwammen. Deze paddenstoelen zijn uit de meeste bossen verdreven naar wegbermen en bosranden. Daar zorgt de wind ervoor dat de bladeren en/of naalden wegwaaien zodat geen strooiselophoping plaatsvindt. Want daar kunnen veel mycorrhizasoorten, waar de Vliegenzwam ook bij hoort, niet tegen.

Fijnsparrenbossen in boswachterijen

Veel fijnsparrenbossen in de boswachterijen zijn in het verleden licht bemest waardoor er vooral veel algemene paddenstoelensoorten voorkomen, zoals Geelwitte russula, Nevelzwam en de Valse hanenkam. Hoewel niet exclusief voor sparrenbossen zijn de enorme groepen Sombere honingzwammen het meest in het oog springend.Vroeger werden bomen waarop deze zwammen voorkwamen zo snel mogelijk verwijderd. Tegenwoordig beschouwt men de soort als onderdeel van de levensgemeenschap van het bos. De Sombere honingzwam doodt weliswaar de reeds verzwakte Fijnspar, maar zorgt daardoor ook voor een versnelde toevoer van dood hout in de boeiende kringloop van het bos.

Uit onderzoek van de Paddenstoelenwerkgroep Drenthe blijkt dat in ongeveer 10 tot 15 % van de bestaande sparrenbossen nog veel specifieke en zeldzame paddenstoelen groeien. Die bossen worden gekenmerkt door een vochtige, voedselarme bodem, die vaak bedekt is met mos. Een gesloten kronendak zorgt voor een gunstig vochtig microklimaat.

In deze bossen is het vaak zo donker dat er zelfs geen gras

Foto’s: Geert de Vries

8

Terreinbeschrijving

kan groeien. Deze bossen die het predicaat woud verdienen, zijn dikwijls 80 tot 90 jaar oud en bestaan uit statige, indrukwekkende sparren. Hier groeien heel andere soorten paddenstoelen dan in jonge sparrenbosjes. Ook hier heeft de groep paddenstoelen die een samenwerking met Fijnsparren onderhoudt de grootste natuurwaarde, zoals de Pagemantel, Bittere boleet en de Fraaie gifgordijnzwam. In deze fijnsparrenbossen zijn vele nieuwe vindplaatsen ontdekt van soorten die een exclusieve samenwerking hebben met de Fijnspar en die elders in Nederland nauwelijks voorkomen, zoals Olijfplaatgordijn en Kamfergordijnzwam. Dit zijn dus heel karakteristieke soorten voor Drenthe.

9

Valse hanenkam

Panterparasolzwam

Toekomst

Het behoud van de karakteristieke groep paddenstoelen van fijnsparrenbossen verdraagt zich moeilijk met de ingezette bosomvorming. Deze groep paddenstoelen heeft baat bij een ongestoorde bodem, de instandhouding van het vochtig microklimaat en handhaving van tenminste enkele hectares aaneengesloten zuiver fijnsparrenbos, zonder bijmenging van loofbomen. Om de een of andere reden kunnen de meeste met de Fijnspar samenwerkende paddenstoelen de omvorming naar gemengd bos niet goed verdragen. Daardoor dreigt deze groep paddenstoelen uit Drenthe en daarmee ook waarschijnlijk uit Nederland te verdwijnen. In Drenthe hebben we immers de best ontwikkelde fijnsparrenbossen.

Dankzij de onvermoeibare inzet en grote deskundigheid van enkele leden van de Drentse paddenstoelenwerkgroep zijn de voor paddenstoelen meest waardevolle fijnsparrenbossen in kaart gebracht. Staatsbosbeheer heeft inmiddels toegezegd een aantal van deze fijnsparrenbossen ten gunste van de paddenstoelen te zullen gaan beheren.

*G.W. de Vries is natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

NB. Met dank aan Ronald Sinke, bosadviseur van Staatsbosbeheer, en paddenstoelendeskundige Eef Arnolds die dit artikel van commentaar hebben voorzien.

Sombere honingzwam

Roodgerande houtzwam

10

Cultuurhistorie

Digitale vergezichten Egbert Brink*

Wolfskuilen, het Crommeer, de Braamberg, het meer der Rijck. We zoomen in op de wildernis ten zuiden van Hoogeveen aan het begin van de zeventiende eeuw. Grillig getekende meertjes, een bebost eiland, heuvels als molshopen en ergens onderin de uit de toon vallende rechte lijnen van ‘de heeren participanten land’. Ziedaar een schatkaart voor Hollandse regenten uit de Gouden eeuw, die nu in hoge resolutie in het Drents Archief is af te struinen. Zo lag ons Steenberger Oosterveld er dus destijds bij.

Manuscriptkaart van de beginnende verveningen van Hoogeveen, 1637. Deze kaart is in het Drents Archief te bekijken.

Voor het schrijven dit artikel is gebruik gemaakt van het boek van Kester Freriks, Verborgen wildernis. Ruige natuur & kaarten in Nederland (Amsterdam 2010).

In de zomer van 1637 betrad de Leidse landmeter Steven van Broekhuyzen een nieuwe wereld en legde die vast in een gedetailleerde kaart. In deze ingekleurde pen­ tekening komen twee landschappen samen: een wildernis van poelen en moerassen en de rechte lijnen van een verveningslandschap in ontwikkeling.

Van Broekhuyzen - in het dagelijks leven landmeter voor het hoogheemraadschap Rijnland - was speciaal voor de meting van het gebied uit Leiden aangetrokken. Hollandse kooplieden wilde wel eens in kaart hebben welk gebied nu eigenlijk hun rechtmatig eigendom was.

Kaartenmakers als Van Broekhuyzen maakten die wildernis leesbaar en daarmee uiteindelijk beheersbaar. Dat was de zakelijke kant van de kaart, maar hoe beleefde Van Broekhuyzen de terreinopneming zelf. Had hij oog voor het landschap dat zo anders was dan het hem vertrouwde Hollandse polderland? Het zou kunnen. In zijn zoektocht door Nederland naar ‘Verborgen wildernis’ geeft schrijver-toneelrecensentvogelkenner Kester Freriks aan dat de beleving van het landschap zoals wij die kennen pas laat, ergens in de

Cultuurhistorie

11

Wandelkaart van Emmen en omgeving, 1930

eerste helft van de zeventiende eeuw, op gang kwam. Hij maakt daarin onderscheid tussen landschap en wildernis: ‘Landschappen zijn gezien en ervaren; wildernissen zijn ongezien, door niemand ‘beleefd’, schrijft hij ergens, om vervolgens te constateren dat het exotische ‘Wolfskuilen’ geen wildernis, maar mensenwerk is. De plek diende om binnenvallende legers tegen te houden met gecamoufleerde rechtopstaande palen met punten in kuilen: ‘De camouflage is verdwenen.

De diepten zijn er nog, evenals de heuvels van de uitgegraven aarde.’ Een cartografisch dwaalspoor dus.

Actualiteitswaarde

Halverwege de negentiende eeuw gaf kaartenverzamelaar Johannes Bodel Nijenhuis voor het eerst een overzicht van topografische kaarten van Drenthe. Hij beperkte zich tot een overzicht van de gewestkaarten uit de zeventiende en achttiende eeuw, beginnend met de bekende kaart van Cornelis Pijnacker uit 1634.

Momenteel omvat de kaartenverzameling van het Drents Archief ruim 9500 beschreven kaarten.

Civiele ingenieurs legden vanaf omstreeks 1750 met nauwkeuriger kaarten de basis voor de openlegging van Drenthe. De kadastrale metingen vormden de aanzet tot een nieuwe provinciale kaart, nadat de gewestkaart van Pijnacker bijna twee eeuwen in omloop was. Werneke en Brauns tekenden in 1840 in opdracht van het provinciebestuur de eerste provinciale kaart van Drenthe. Deze bleek ook al snel verouderd toen het nog lege Drentse land na 1850 een

metamorfose onderging. De negentiende eeuw vormt dan ook het zwaartepunt van de kaartencollectie van het Drents Archief. Veel kaarten voor Gedeputeerde Staten betreffen infrastructurele projecten: wegen, bruggen, spoor- en tramwegen, maar ook typisch Drentse onderwerpen als zandverstuivingen en markenscheidingen. Veel oude landschapselementen zijn op de kaart nog te herkennen. Dat geeft aan deze kaarten een bijzondere actualiteitswaarde.

Landschap in pixels

De digitale ontsluiting van de kaartencollectie van het Drents Archief is op dit moment in volle gang.

Inmiddels zijn de meeste kaarten gescand en het is de bedoeling dat ze in eerste instantie in het Drents Archief beschikbaar worden gesteld op een multitouch-kaartentafel, een ontwerp van Collabo-media. Het uitgangspunt van de tafel is dat de gebruiker intuïtief kaarten kan zoeken door een punt aan te wijzen op Google maps. Hierbij worden zoekresultaten getoond waarin de gebruiker vervolgens kan bladeren.

Een gebruiker die wil zoeken op toegangsnummer of kaartenmaker maakt gebruik van een andere zoekstrategie. Het voordeel van een dergelijke aanpak is dat de materiële staat van de originele kaart gewaarborgd blijft terwijl de historische sensatie en onderzoeksmogelijkheden – ook door ongekende zoommogelijkheden – intact blijven. De digitalisering van de kaarten is zo het slotakkoord van een eeuwenlange ontwikkeling. De nieuwe technieken bieden nieuwe

gebruiksmogelijkheden maar lijken ook een requiem te zijn voor de papieren kaart zoals die eeuwenlang dienst deed.

*E. Brink is historicus en medewerker collecties van het Drents Archief.

Vrijwilligers gevraagd Het Drents Archief vraagt vrijwilligers voor het project ‘HISGIS Drenthe kadastrale registers 1832’. Ervaring is niet nodig, wel passie voor het verleden. Helpt u mee onze geschiedenis online te zetten? Kijk voor meer informatie op de website www.velehanden.nl Via deze site kunt u zich aanmelden als vrijwilliger.

Activiteiten eruitgelicht Wandel­ oriëntatietocht Drouwenerzand

Samen met 25° Noord organiseren we deze leuke oriëntatietocht voor het hele gezin. Gewapend met kaart en kompas op zoek naar punten op de kaart. Wie haalt het meeste aantal punten? Na afloop soep en brood bij het kampvuur.

Aanmelden is gewenst en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten.

Kosten: € 8,- p.p. (incl. soep met brood). Startlocatie: Zuideinde 25, 9525 TJ Drouwenerveen.

Foto: 25° Noord

Vr 3 oktober 19.00 – 22.00 uur

iten Meer activite e st w eu ni de in op of da en ag de website.

Muziekinstrumenten maken

Maak samen met uw (klein)kinderen muziekinstrumenten van natuurlijke ­materialen. De jonge instrumentenbouwers kunnen vervolgens repeteren en meedoen met het orkest (zie Symfonie van het Landschap). Deelname is gratis maar aanmelden noodzakelijk. Dit kan via info@kreakracht.nl. Zie voor meer informatie: www.drentslandschap.nl/activiteiten.

Locatie: Drenthehof, Dorpsstraat 1a, 9441 PD Orvelte.

Foto: Kreakracht

Zo 12 oktober 11.00 – 15.30 uur

Noorderbegraafplaats Assen

Foto: Bertil Zoer

Za 4 oktober (ook op za 18 oktober) 11.00 uur

Assen ontstond als plaats rond een klooster. De kloosterlingen werden ten noorden van de Kloosterkerk aan de Brink begraven. Vanaf de 17e eeuw werden hier ook burgers begraven. Toen dit kerkhof vol raakte, werd een nieuwe begraafplaats ingericht in een deel van het Asserbos. Vanaf 1823 wordt er op de Noorderbegraafplaats begraven. Deskundigen leiden u rond en vertellen over de graven en de geschiedenis van deze bijzondere begraafplaats. Kosten: € 2,50 p.p.

Startlocatie: ingang Noorderbegraafplaats, Kerkhofslaan, Assen

Natuurwerkdag: ‘Op de bres voor de Jeneverbes’

Foto: Olga de Lange

Za 1 november

Op de eerste zaterdag in november organiseert Landschapsbeheer Nederland de jaarlijkse Natuurwerkdag. In Drenthe steken honderden vrijwilligers, op nu al dertig locaties, de handen uit de mouwen door onder andere te snoeien, te zagen en op te ruimen. Onder het thema: ‘Op de bres voor de Jeneverbes’ ervaren jong en oud hoe leuk en nuttig de natuur is en tegelijkertijd wordt veel goed werk verricht in het landschap. Op de meeste locaties zijn kinderen (onder begeleiding) ook van harte welkom! Kijk voor alle locaties op www.natuurwerkdag.nl en meld je aan!

Het Drentse Landschap viert in de maand oktober met een aantal speciale activiteiten haar 80-jarig jubileum. Uiteraard zouden we het zeer op prijs stellen indien we u mogen begroeten bij een of meerdere activiteiten. Hieronder alvast een selectie van een aantal van deze bijzondere evenementen. Kijk op www.drentslandschap.nl/eropuit voor een volledig overzicht.

Kom buiten spelen!

PeerJonG speelt WEGWEZEN

Zo 5 oktober 12.00 – 17.00 uur Een superleuk festival voor kinderen van alle leeftijden. Een middag vol met uitdagende owutdoor activiteiten, spannende speurtochten, leuke verhalen, rare snoeshanen, kleurige schmink, mooie muziek, niet-alledaagse natuurbelevingen en nog heel veel meer...

17, 18, 19, 25, 26 okt 20.00 uur (en 15:00 uur zaterdag en zondag) De PeerGrouP maakt met PeerJonG de voorstelling ‘wegwezen’ als onderdeel van een jaarreeks activiteiten rondom het 80 jarig bestaan van Het Drentse Landschap. De voorstelling is een theatrale bewerking van de ‘wildlife’ klassieker ‘Lord of the Flies’ van William Golding. ‘Wegwezen’ is een voorstelling over een groep jongeren die op avontuur gaan om te zien of zij kunnen overleven in een bos. PeerJonG maakt gedurende het project kennis met het Drentse landschap en deelt bevindingen over het landschap, onze kijk op en omgang met natuur, en met name: wat het Drentse landschap voor tien jongeren kan betekenen.

Locatie: rond boerderij Kamps, Kamps 1, 9451 TB Rolde. Parkeren achter café De Aanleg, Asserstraat 63, 9451 TA Deurze.

Toegang: gratis

Symfonie voor het jarige Landschap Zo 12 oktober 15.30 – 17.30 uur In het sfeervolle Orvelte wordt een concert gegeven voor de 80-jarige stichting. Amateurmusici maken o.b.v. een professionele dirigent een dag deze symfonie voor de natuur. Een fascinerende muzikale happening in de authentieke omgeving van een Drents esdorp. Dat wordt een fantastische belevenis! Zie voor meer informatie www. drentslandschap.nl-activiteiten.

Musici die mee willen doen kunnen zich opgeven bij Jeanet Boverhof, j.boverhof@home.nl.

Locatie: Brink in Orvelte.

Toegang: gratis

Locatie: Informatiecentrum Egberts Lent, Hunzeweg 30, 9657 PD Nieuw-Annerveen.

Kosten: € 5,00 voor jongeren van 10 tot 18 jaar of CJP en € 7,50 voor volwassen.

Kaarten via www.peergroup.nl of vanaf 10 oktober in café ’t Keerpunt in Spijkerboor.

Laat Ons Drenthe groeien!

In september start de campagne Ons Drenthe.

Zo hopen we dat nog meer mensen ons zullen gaan steunen. Lees alvast waarom Leonie en anderen dat doen. Zij vertellen op www.onsdrenthe.nu wat hun band is met de Drentse natuur. Heel persoonlijk. Heel dichtbij.

Wilt u ook meehelpen Ons Drenthe te laten groeien? Maak dan iemand beschermer van Het Drentse Landschap en ontvang zelf het mooie boek Reest, beelden van een beek als cadeau.

Foto: Sake Elzinga

Het Drentse Landschap 80 jaar

Wilde lijsterbes Jan van Ginkel*

De Wilde lijsterbes is een van de bekendste bomen van het Drentse platteland. Hij groeit vrijwel overal maar ontbreekt in natte venen en moerassige beekdalen. In sommige delen van de veenkoloniën is hij zeldzaam. De lijsterbes staat in bossen, houtwallen en singels, mits er voldoende licht aanwezig is en gedijt niet in zware schaduw. Sinds mensenheugenis geniet de ranke boom grote bekendheid. Die dankt hij aan zijn nuttige eigenschappen en bescheiden maar toch ook opvallende verschijning. Daarbij spelen in het voorjaar de tere roomwitte bloemschermen en later de fel oranjerode bessen een hoofdrol.

De bloemen van de Wilde lijsterbes geuren eigenaardig waardoor zij vooral door aasvliegen en kevers worden bezocht. De bessen rijpen in de nazomer en zijn grotendeels nog aanwezig als de boom zijn blad verliest. Tenzij deze ‘liesterkrallen’ al vroegtijdig bij Spreeuwen, Merels en lijsters op het menu staan. De bessen vormen smakelijk voedsel voor deze vogels. Doordat de zaden (pitten) in hun maag en darmen niet verteren, worden zij in de omgeving uitgepoept. De vogels zijn dan ook verantwoordelijk voor de wijde verspreiding van de lijsterbes, vanuit de boswallen tot ver op de heide en in het verdroogde hoogveen. Het verspreidingsgebied strekt zich uit door heel Europa en Klein-Azië en van de Kaukasus tot in West-Siberië. De Wilde lijsterbes behoort bij het basissortiment plantgoed dat wordt gebruikt bij de aanplant van bossen.

Foto: Jan van Ginkel

Fluitjes

Ook de mens weet de lijsterbes te waarderen. De bessen bevatten veel vitamine C en diverse zuren, waaronder sorbine- en appelzuur. De vruchtjes werden als geneesmiddel

aangewend tegen buikloop en dysenterie. Men kookte er stroop, gelei, moes en jam van.Van het afkooksel van gedroogde bessen werd azijn gemaakt.

Ook liet men bessen trekken op brandewijn en stookte er likeur van. Het blad bevat looizuur. Een afkooksel van gedroogd blad werkt bloedstelpend.

Behalve aan de bessen dankt de lijsterbes zijn bekendheid aan het jonge hout. Streeknamen als fluitiesboom, flutenholt, huppiesholt, siepsapsiep, apsapsiepie (de twee laatste in vele variaties) verwijzen naar het maken van fluitjes uit een tak van de lijsterbes.

Hieraan denkend hoor ik direct de hese stem van een oud-dorpsgenoot die een versje declameerde toen ik hem vroeg naar oude spelletjes. ‘Ap sap siepie / wanneer bin ie riepie / in mei legt alle vogelties hun ei / behalve de koekoek en de griet / die legt in de meimaond niet’.

Onder het zingzeggen van dit liedje – ook dat bestaat in talloze variaties – klopten de kinderen met het heft van hun zakmes de schors en bast van een twijg los. Zij maakten van dat omhulsel een fluitje.

Flora

Voorspeler van de toekomst

De lijsterbes kent tientallen volksen streeknamen, zowel in als buiten Drenthe. Hij komt in oude kruidenboeken voor als de Wilde sorbenboom.

In die oude literatuur schrijven de auteurs tevens over de mythologische betekenis.Volgens de Veda – een bundeling van oude geschriften die aan de basis staan van de Indiase filosofie – trekt de lijsterbes bliksem aan en heeft de boom ervoor gezorgd dat er vuur op aarde kwam. Daarvan ging de mens gebruikmaken om zijn voedsel te bereiden. Waarschijnlijk komt dit idee voort uit de kleur van de bessen die aan vuur doet denken. Ook in de Keltische en Germaanse religie neemt de lijsterbes deze vurige plaats in. Een ziener sneed runen, staafjes met het runenalfabet, van lijsterbeshout.

Er wordt verondersteld dat door het werpen van de runen de toekomst kon worden voorspeld. De Engelse naam Rowan tree (= runaboom) herinnert aan de runen. Tot ver in de negentiende eeuw bleef het gebruik om takjes te bevestigen in en om huizen en stallen.

Varkens kregen een afkooksel van bessen te drinken als zij in een nieuwe stal werden ondergebracht. Dit alles diende om heksen en ziekten te weren.

Daarvoor stak men ook een takje op de hoed en sneed de scheper zijn staf van lijsterbes.Van het hout werden kommen gedraaid die het voedsel beschermden. Ondanks dat het hout in huidige termen allesbehalve duurzaam kan worden genoemd.

Vogels vangen

‘Sorbe’ komen wij ook tegen in de Latijnse naam voor Wilde lijsterbes:

Sorbus aucuparia. Sorbus betekent drinken en verwijst naar de drankjes die men maakte van de bessen, van sapje tot borrel. Zijn tweede naam – aucuparia – komt van het Latijnse woord voor vogelvangst.

In de nazomer verzamelden de vogelvangers bessen die werden bewaard in wit zand. Zij werden gebruikt om vogels te lokken. Honderden bomen werden in het najaar voorzien van ‘liesterbeugels’ met stroppen waarin een trosje bessen uitnodigend hing. De hongerige lijsters vielen aan op de bessen en raakten met hun nek verstrikt in een paardenharen strik. Hoewel alle soorten lijsters gek zijn op de bessen, van de Zwarte liester (Merel) tot de Bonte liester (Zanglijster), ging het de vogelvangers vooral om de forse Grauwe of Grote liester (Grote lijster). Daarnaast om wintergasten als de Kramsvogel (Drents: Schatterliester, naar zijn luidruchtige roep) en Koperwiek. Deze soorten trekken in voor- en najaar in grote groepen door Drenthe. De vogels werden verhandeld en brachten rond 1900 zeven cent per stuk op. De vangst vormde tot in het begin van de 20e eeuw een aardige bijverdienste. De Vogelwet van 1912 maakte een eind aan de lijstervangst. Het gezegde ‘Hij vangt geen liesters meer’ betekent echter dat de persoon aan het einde van zijn krachten is. *J. van Ginkel is educatief actief op het gebied van natuur, landschap en cultureel erfgoed.

15

Nieuwe horizon voor het Hunzedal Er wordt momenteel hard gewerkt aan een nieuwe visie voor het Hunzedal. Het Drentse Landschap doet dat samen met Het Groninger Landschap en het Wereld Natuurfonds, de initiatiefnemers van de oude visie uit 1995. Daarnaast zijn de Milieufederaties Drenthe en Groningen nauw betrokken bij de totstandkoming van de nieuwe visie. Het succes dat sindsdien in het Hunzedal is geboekt om de natuur te laten groeien, is de belangrijkste reden om de balans op te maken en nieuwe doelen te stellen voor dit bijzondere natuurgebied.

Bij het maken van de nieuwe visie ‘Hunzedal 2030’ zijn nu veel meer partijen betrokken dan twintig jaar geleden zoals de provincies, gemeenten, waterbedrijven en waterschappen. Zij zijn in de loop van de tijd allemaal bij het project aangehaakt en hebben uiteindelijk het project een groot succes gemaakt. In 1995 heeft niemand kunnen bevroeden wat er in dit deel van Nederland gerealiseerd zou kunnen

Foto: Hennie Leijtens

Vergezicht 2030

Ondanks het bereikte succes is het Hunzedal nog niet af, vinden de betrokken partijen. Daarom werken zij samen aan een nieuw vergezicht voor de komende twintig jaar. Speerpunten zijn: 1. Robuuste natuur van bron tot monding. Dit houdt in: de nog niet herstelde delen van het Hunzedal in Drenthe aanpakken en ook het Groninger deel er bij betrekken.

2. Het verder klimaatbestendig maken van het Hunzedal zodat er meer water kan worden vastgehouden in perioden van hevige regenval. Maar ook dat er in perioden van droogte genoeg water is voor de natuur, landbouw en stedelijke gebieden.

Daarnaast speelt waterwinning hierin ook een belangrijke rol.

3. Van CO2-bron naar CO2vastlegging. Dit betekent het inrichten van gebieden als broekbos en moeras. En het telen van gewassen die veel CO2 opslaan zoals bijvoorbeeld veenmossen. Door deze maatregelen zal de CO2-uitstoot afnemen.

4. Versterking van de recreatieve beleving in zowel Drenthe als Groningen zodat de lokale economie hiervan kan profiteren.

Tijdens een symposium op 23 september wordt de visie gepresenteerd aan onder andere bestuurders en andere belanghebbenden in het gebied. In een van de komende kwartaalbladen wordt uitgebreid aandacht besteed aan de nieuwe Hunzevisie.

Wandelroute

Kom naar de Hunzemanifestatie zondag 28 september

Het Drentse Landschap organiseert samen met Het Groninger Landschap op zondag 28 september a.s. tussen 12.00 en 17.00 uur een aantal activiteiten in het Hunzedal om u te laten kennismaken met dit mooie natuurgebied. De activiteiten vinden onder meer plaats rond het Zuidlaardermeer.

Het Drentse Landschap verzorgt in het informatiecentrum Egberts Lent een aantal activiteiten. Er is doorlopend een prachtige korte film te zien over het Hunzedal en kinderen kunnen een wilderniservaring opdoen door bijvoorbeeld vuurtjes te maken. Alles onder deskundige begeleiding. Tijdens deze middag speelt PeerJonG op locatie ook kleine stukjes uit de voorstelling Wegwezen.

Fietstocht Via de fietsroute uit dit kwartaalblad komt u langs de diverse locaties waar op 28 september activiteiten worden aangeboden.

Compleet programma Kijk op www.drentslandschap.nl/eropuit voor het volledige programma van de Hunzemanifestatie op 28 september.

Adres Hunzeweg 30, 9657 PD Nieuw Annerveen

Foto: Sake Elzinga

worden: een meanderende beek over een lengte van tientallen kilometers met voedselrijke moerassen, natte graslanden, broekbos en kwelafhankelijke hooilanden waar Grote zilverreigers, Zwarte sterns en Bevers inmiddels een heerlijk leven hebben.

18

Fietsroute Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Hunze en Zuidlaardermeer Deze route laat u kennismaken met het intrigerende, weidse landschap op de grens van Drenthe en Groningen. De fiets brengt u op plaatsen in de benedenloop van de Hunze en rond het Zuidlaardermeer waar u anders beslist niet zou komen. U komt langs de oude rivierduinen van de Hunze, het bijzondere natuurontwikkelingsproject Annermoeras, de glooiingen van de Hondsrug, de bijzondere architectuur van Dennenoord en twee bijzondere hunebedden op de es van Midlaren. U volgt smalle fietspaadjes door de kletsnatte wereld rond het Zuidlaardermeer, een waar vogelparadijs.

Hunze omwille van de landbouw halverwege de twintigste eeuw rechtgetrokken en opgesloten tussen hoge kades. Het Drentse Landschap begon in de loop van de jaren negentig landbouwgrond in het Hunzedal te verwerven om de rivier wat ruimte te kunnen geven en allerlei natuurlijke processen in het beekdal weer op gang te krijgen. Als u langs de weg Annermoeras rijdt (na punt 2) moet u ter hoogte van het elektriciteitshuisje even stoppen. Als u 300 meter rechtsaf langs de sloot loopt, krijgt u een aardige indruk van wat de natuur de afgelopen jaren langs de Hunze tot stand gebracht heeft. In kwartaalblad 80 staat een wandeling door het Annermoeras uitgebreid beschreven.

veen. Aan het begin van de route komt u na de brug over de Hunze nog langs enkele overgebleven rivierduintjes in de Duunsche Landen.

Als u over de Zwetdijk rijdt (na punt 2), zal het u opvallen dat de weg omhoog naar de Hondsrug loopt.

Natuurontwikkeling Hunzedal Net als de beken elders in Drenthe is de

Zuidlaardermeer In tegenstelling tot bijvoorbeeld het Paterswoldsemeer heeft het

Foto: Hennie Leijtens

Hunze en Hondsrug Tijdens deze fietstocht steekt u de Hunze maar liefst vier keer over (na de punten 1, 9, 12 en 13 in de route). Net als de meeste Drentse beken is ook het riviertje de Hunze tegen het eind van de voorlaatste ijstijd ontstaan bij het afvoeren van het smeltwater. In de laatste ijstijd is het Hunzedal grotendeels met zand gevuld.

Hier en daar groeide het dal dicht met

Zuidlaardermeer geen veenbodem, maar een zandbodem en is het meer gemiddeld slechts één meter diep. Het Paterswoldsemeer is door vervening ontstaan, het Zuidlaardermeer niet. Het moet in de loop van de middeleeuwen ontstaan zijn toen zich hier aan de voet van de Hondsrug het water ging ophopen. Verder stroomafwaarts hielden

Uitneembaar routekaartje in dit nummer.

Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

1

Foto: Geert de Vries

2 moerasbossen en venen het water steeds meer tegen. Archeologen vonden een weg van west naar oost dwarsdoor het huidige Zuidlaardermeer die tot ongeveer het jaar 1000 in gebruik geweest is.

Toen kon je kennelijk nog dwarsdoor het gebied lopen. Je passeerde de Hunze op een doorwaadbare plaats.

Eeuwenlang bood de Hondsrug de enige betrouwbare verbinding om vanuit het zuiden naar Groningen en de kuststreek te reizen. Aan de westkant van de Hondsrug lag het brede, natte dal van de benedenloop van de Drentsche Aa. De Hondsrug was ter hoogte van Midlaren niet meer dan twee kilometer breed.

Het belang van deze verbindingsweg wordt onder andere onderstreept door de twee hunebeden aan de Schutsweg in Midlaren (na punt 7) en door de opmerkelijk rijke vondsten in de ijzertijdnederzetting bij De Bloemert. Een aantal ervan kunt u in de Expeditiepoort Water in De Bloemert bekijken, zie (2).

Oostpolder Vanuit Noordlaren fietst u door de Oostpolder (na punt 8) naar het Drentsche Diep. Het gebied werd in de achttiende eeuw ingepolderd.

Watermolens zorgden ervoor dat je het

gebied als weiland en hooiland kon gebruiken. Inmiddels is het gebied eigendom van Het Groninger Landschap die de Oostpolder ‘ontpolderd’ heeft en in natte natuur veranderde. ’s-Winters staat de Oostpolder onder water en ’s zomers valt het gebied grotendeels droog. Net als lang geleden toen de Hunze hier het ritme van de natuur bepaalde.

Net als de Oostpolder heeft Het Groninger Landschap aan de overkant van het meer ook de Leinwijk en Wolfsbarge (na punt 11 en 12) als zo’n vloedmoeras ontwikkeld. Het Zuidlaardermeergebied geldt als één van de belangrijkste vogelgebieden van Nederland. Het hoort tot de zogeheten Natura 2000-gebieden. Regelmatig zien vogelspotters bij het Zuidlaardermeer vogelsoorten die nergens anders in ons land gezien zijn. Een spectaculaire verschijning in de oeverlanden van het meer is de Zeearend, zie (3).

1 In 1895 liet de Vereeniging tot Christelijke Verzorging van Krankzinnigen en Zenuwlijders in het bos ten westen van Zuidlaren de inrichting Dennenoord bouwen. Het gaf de plaatsnaam Zuidlaren een bijzondere betekenis.

Als je naar Zuidlaren moest, wist iedereen in Groningen en Drenthe dat het met de betreffende persoon niet goed ging. Vanwege de architectonische waarde van het neo-romaanse complex is het hele terrein aangewezen als beschermd dorpsgezicht (na punt 4).

2 Geopark de Hondsrug heeft internationale erkenning gekregen voor het unieke geologische wordingsverhaal van het Hondsruggebied.

In het receptiegebouw van Recreatiecentrum De Bloemert (na punt 7) is de Expeditiepoort Water ingericht om u laten kennismaken met het thema water in al zijn facetten. Een deel van de expositie is gewijd aan de opgravingen bij De Bloemert. De Expeditiepoort Water is gratis toegankelijk.

3 De Zeearend is de grootste vogel die in Europa leeft. Een volwassen dier heeft een spanwijdte van soms wel 2,5 meter. U herkent hem in de lucht aan zijn donkere vleugels die in lange ‘vingers’ uitlopen, en zijn witte staart.

De Zeearend eet alles van een omvang tot en met een volwassen gans. Zijn enige vijand is de mens die hem in de loop van de vorige eeuw van zijn natte woon- en foerageergebieden beroofde en ze hem weer aan het teruggeven is. Een paar jaar geleden broedde het eerste paartje Zeearenden in het Lauwersmeergebied.

Regelmatig vliegen de dieren even naar het Zuidlaardermeer om er een hapje te eten…

3

20

Fauna

Pluimvoetbij Geert de Vries*

De Pluimvoetbij is een van de ongeveer 350 soorten wilde bijen die in Nederland

Wie een groep nesten met Pluimvoetbijen ontdekt, zou zich eens de tijd moeten gunnen te kijken wat daar allemaal gebeurt. In sommige nestopeningen zitten kakelverse vrouwtjes die op het punt van uitvliegen staan. Bij andere nesten landen vrouwtjes met knalgele pootjes die in een mum van tijd weer in hun holletje verdwijnen. De vrouwtjes die met het bouwen van een nest bezig zijn, laten zich het beste bewonderen. Ze kruipen namelijk achterstevoren uit hun holletje. Hun lang behaarde achterpoten gebruiken ze als een soort roeispanen om het zand dat uit het holletje komt, op een hoop te schuiven. In de ochtenduren is het een drukte van belang, want dan verzamelen de vrouwtjes het meeste stuifmeel. Het zijn overigens uitsluitend vrouwen die al het werk verrichten. En wie denkt dat al die heuveltjes bij elkaar horen en een kolonie vormen, heeft het mis. Er is geen enkele samenwerking tussen deze bijen. Het is ieder voor zich...

voorkomen. Veruit de meeste wilde bijen leven solitair en stichten geen kolonie, zoals bijvoorbeeld honingbijen en hommels dat wel doen. De Pluimvoetbij komt veel voor op de Drentse zandgronden. Hun nesten zijn dikwijls langs zandpaden te vinden. In de nazomer sterven de volwassen Pluimvoetbijen. Echter ondergronds ontwikkelt zich alweer een nieuwe generatie maar die wacht tot de volgende zomer om tevoorschijn te komen.

Foto’s: Geert de Vries

Geuren

In de zomer verschijnen eerst de mannen. Enkele dagen later worden ze gevolgd door de vrouwtjes. De bijen herkennen elkaar vooral via allerlei geuren. Het gezoem en zelfs het fraaie uiterlijk van de vrouw speelt in het kortstondige liefdesleven van de Pluimvoetbij nauwelijks een rol. Na een paring van hooguit een minuut accepteert het vrouwtje geen enkele andere man meer in haar leven.

Daarna maakt het vrouwtje helemaal in haar eentje een ondergronds nest voor haar nakomelingen. Wanneer de

21

‘babykamer’ is ingericht, gaat ze stuifmeel verzamelen en bewerkt dat met wat nectar tot een zogenaamd pollenbroodje, oftewel stuifmeelbroodje. Om te voorkomen dat het broodje in de grond vochtig wordt, zet het vrouwtje het op drie pootjes. Daarna legt ze bovenop het broodje een ei en sluit de broedcel af met zand. Per nest maakt ze 6 tot 10 broedcellen met pollenbroodjes, elk voorzien van een ei.

Na een week kruipt de larf uit zijn ei en eet in ruim een week het broodje op. Het vrouwtje kan de larven niet bijvoeren en dus moet de larf met 1 broodje zijn hele ontwikkeling voltooien. De volgroeide larven gaan in winterslaap en verpoppen zich in de maanden daarna. Pas in de zomermaanden graven ze zich een weg naar de buitenwereld.

Mijnwerkers

Het is boeiend om nog even in te gaan op hoe de vrouwelijke Pluimvoetbij te werk gaat bij het aanleggen van de babykamers. Ze graaft een gang van 60 tot 70 cm. Eerst bijt ze de zandkorrels los en werkt die vervolgens met haar pootjes naar buiten.Vanaf de hoofdgang graaft ze een korte zijgang die eindigt in een broedkamer. Die

wordt voorzien van een pollenbroodje met een ei. Daarna graaft ze vanuit hoofdgang een nieuwe zijgang met een broedkamer. Het zand dat daarbij vrijkomt stopt ze in de eerst gemaakte zijgang. Zo hoeft ze niet helemaal naar boven om dat zand kwijt te raken.

Het graven van een gangenstelsel is een hele klus.Vooral als je bedenkt dat de gang wel 40 keer de lengte van haar eigen lichaam heeft. Als wij dezelfde prestatie willen leveren dan zouden we een gang van maar liefst 70 meter moeten graven. Zonder schep, alleen gebruikmakend van onze tanden en handen.

Bloembezoek

Pluimvoetbijen hebben een duidelijke voorkeur voor ‘paardenbloemachtigen’, de gele composieten. Dit zijn bijvoorbeeld Biggenkruid, Havikskruid en Leeuwentand.Voor de productie van een pollenbroodje zijn ongeveer 6 transportvluchten naar het nest nodig.

Het stuifmeel vervoert ze in haar langbehaarde achterpoten en dat verklaart waarom deze dikwijls knalgeel gekleurd zijn. Tijdens een vlucht kunnen wel een miljoen stuifmeelkorrels worden vervoerd.

Pluimvoetbijen verzamelen voedsel

binnen een straal van een paar honderd meter van het nest. Daar moeten niet alleen gele composieten groeien, maar deze moeten ook nog eens precies in de vliegtijd van de Pluimvoetbij bloeien.

Toekomst

Links: Pluimvoetbijen verzamelen vooral nectar op gele composieten rechts: een grote verzameling nesten van de Pluimvoetbij

De Pluimvoetbij leeft op grote voet.

Dat komt haar goed van pas bij zowel de nestbouw als bij het verzamelen van stuifmeel. Helaas groeien door onder meer vermesting, geschikte nestlocaties op kale grond snel dicht. Ook neemt het aantal bloeiende plantensoorten in het buitengebied nog steeds af.Voor wilde bijen is het daarom van levensbelang dat ons handelen niet alleen door economische maar ook door ecologische motieven wordt gevoed. Want wie leeft er nu eigenlijk op te grote voet?

*G.W. de Vries is natuurfotograaf en lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Arboretum in Assen Joop Kalb*

Een arboretum of bomentuin is een bomenverzameling in een (grote) tuin of een park. Aan de rand van Assen, bij Zeijerveen ligt sinds 2004 een dergelijke bomentuin, ge誰ntegreerd in een golfbaancomplex. Uniek in zijn soort omdat het 22 hectare grote gebied speciaal voor dit doel is ingericht.

In 1996 vond in Assen een Keuning Congres plaats over het gebied Groningen-Assen.Vraag was hoe het gebied tussen Groningen en Assen aantrekkelijker gemaakt zou kunnen worden. De Asser notaris Westra van Holthe bracht zijn lang gekoesterde wens naar voren om een echt arboretum te maken. Hij kreeg steun van verschillende kanten en in 2000 werd de Stichting Arboretum Assen opgericht.

Het initiatief werd door de Gemeente met enthousiasme ontvangen. Ze bood de stichting een locatie van ca. 22 ha aan in een pas geplant bos van ca. 200 ha. Dit bos was in het kader van de Rijksvisie Bosbouw in 1995 aangelegd.

Het bestuur liet landschapsarchitect Harry Berg een ontwerp maken. Het wijkenpatroon van het veenontginningslandschap van Zeijerveen en de lanen in het jonge bos vormden de

Flora

basis van het ontwerp. De veenwijken vormde Berg om tot een serie langgerekte vijvers en met de uitkomende grond werden heuvels gemaakt. De vijvers zorgen voor blijvende doorzichten. De eikenlanen van het jonge bos vormen de hoofdontsluiting van het bomenpark. Tevens werd aansluiting gezocht bij de in aanleg zijnde golfbaan, die ook een plek had gekregen in het jonge bos.

Foto’s: Harry Cock

Bomen uit 3 werelddelen

In 2004 werd het basisplan uitgevoerd en werden de eerste bomen en struiken geplant. De assortimentslijst met ongeveer 600 soorten werd opgesteld door twee bekende personen uit de wereld van de dendrologie (boomkunde): P.C. de Jong, oud directeur van het Gimborn Arboretum in Doorn en de inmiddels overleden leraar en dendroloog T.J.M. Janson. Er is voor gekozen om de bomen en struiken te groeperen naar hun afkomst uit de werelddelen Europa, Amerika en Azië.

Ze zijn zowel als solitairen (vrijstaand) als in bosvakken geplant. Er is een gevarieerd patroon van voetpaden aangelegd van ruim 6 km en in één van de eikenlanen ligt inmiddels een doorgaand verhard fietspad. In samenhang met de voetpaden zijn ruime afwisselende grasstroken ontworpen, waardoor deze samen met de vijvers zorgen voor een verrassende ruimtelijke werking.

Langs de paden staan per regio beplantingskaarten. Tevens worden er aan de solitaire bomen kleine naambordjes gehangen.

Deze ordening van de bomen en struiken kent in Nederland zijn gelijke niet.

Dit, met de omvang en landschappelijke inpassing, maakt dat Drenthe en Assen landschappelijk ‘goud in handen hebben’, aldus verkondigde de arboretumdeskundige prof. dr. Koen Verhoeff tegen zijn gehoor op de donateursdag dit voorjaar.

23

Rijke schakeringen

Bezoekers van het Arboretum Assen kunnen genieten van alle verschijningsvormen van bekende en onbekende boomsoorten, van de kleurenpracht en geuren van bloemen en bladeren. De solitairen ontwikkelen een heel andere vorm dan bomen die in bosverband zijn geplant.

Zo kennen we de Japanse tempelboom (Ginkgo biloba) – ook wel Japanse notenboom genoemd – wel als solitair, maar in bosverband waren ze een onbekend fenomeen in Nederland.

Arboretum Assen heeft dan ook een primeur: in 2012 is er een klein Ginkgobos aangeplant. Die bomen leveren in de herfst met hun goudgele bladeren een uniek schouwspel op.

In deelgebied Europa is op 27 april 2013 ter herinnering aan de inhuldiging van Koning Willem- Alexander de enige echte Koningslinde van Assen geplant door de Commissaris van de Koning in Drenthe, de heer J. Tichelaar.

Nog niet af

Het arboretum is letterlijk ‘in de groei’ en niet compleet. Elk jaar wordt er nog bijgeplant. Als dat achter de rug is, zal er een volledige inventarisatie, kartering en plaatsbepaling plaatsvinden. Het onderhoud en beheer van het arboretum gebeurt door vrijwilligers. Zij zijn wekelijks in de weer om de jonge bomen vrij te stellen en te markeren, om plantspiegels rondom de solitairen zwart te houden, bomen te snoeien, bomen recht te zetten, boompalen te plaatsen of te verwijderen en om klein onderhoud aan banken, pagode en uitkijktoren uit te voeren.

De (professionele) greenkeepers van de golfbaan zorgen met hun maaiapparatuur voor het korthouden van de brede grasbanen in het arboretum.

Voor scholen is een rondleiding door het arboretum behalve een leuk buiten-uitje ook leerzaam. Het arboretumbestuur

vindt educatie een belangrijk aspect en er worden plannen gemaakt om dit verder uit te breiden.

Bijzondere vermelding verdient de mogelijkheid om solitaire herdenkingsbomen te schenken en/of te adopteren.

Een naambordje aan de boom vermeldt naast de naam van de boom de naam van de schenker met een korte herdenkingstekst. Daarmee ontstaat een persoonlijke band tussen het arboretum en zijn weldoeners.

Ondanks dat het Arboretum Assen nog niet helemaal klaar is, is het zeker de moeite waard om er een kijkje te gaan nemen. Er is een gemarkeerde wandelroute maar u kunt er ook doorheen fietsen. Op diverse plaatsen langs de gemarkeerde wandelroute zijn zitbanken geplaatst zodat u volop kunt genieten van de bijzondere en unieke beleving van de vijvers en de begroeiing. *Ir. J.J. Kalb, oud-houtvester Staatsbosbeheer Drenthe, bestuurslid Arboretum Assen.

Op zaterdag 18 oktober om 14:00 uur kunt onder begeleiding van een gids het Arboretum bezoeken. Kijk voor meer informatie op www.drentslandschap.nl/activiteiten.

24

Jaarverslag

Jaarverslag 2013

Na jaren van onzekerheid over het natuurbeleid werden in 2013 belangrijke stappen gezet om de Nederlandse natuur weer de aandacht te geven die ze verdient.

Daarnaast heeft de stichting met het uitbrengen van de nota ‘Toevertrouwd aan Het Drentse Landschap’ definitief de keuze gemaakt om zich te ontwikkelen tot een provinciale trust.

Natuur en landschap De nieuwe staatssecretaris Dijksma zorgt voor stevige nieuwe impulsen inzake het natuurbeleid. Het Natuurnetwerk Nederland (NNN), de opvolger van de Ecologische Hoofdstructuur, mag ca.

80.000 ha groter worden dan het vorige kabinet had besloten. Nota’s en initiatieven overspoelen onze burelen maar de inzet op grote robuuste en onderling verbonden natuurgebieden spreekt de stichting aan. Ook de Provincie Drenthe

produceerde een stroom van visies, kijkrichtingen en verkenningen over het natuurbeleid. Over concrete punten, zoals bijvoorbeeld de grondverwerving, is nog steeds veel onduidelijkheid. Dit leidt tot stagnatie rond de afronding van de natuurgebieden.

Het instellen van zogeheten Icoonprojecten heeft er in 2013 toe geleid dat er 200 miljoen euro minder bezuinigd wordt op natuur. De Icoonprojecten heb-

ben onder andere ten doel grotere aaneengesloten natuurgebieden in te richten.

Voor Drenthe is er € 19,5 miljoen beschikbaar voor een viertal zogenoemde projecten. Voor Het Drentse Landschap en haar partners vallen de projecten Hunzedal en Reestdal hieronder.

Cultureel erfgoed In 2013 zag de nota ‘Toevertrouwd aan Het Drentse Landschap’ het licht. De stichting spreekt zich hierin expliciet uit om naast natuur, landschap en erfgoed ook de rol van de mens nadrukkelijk in haar handelen te betrekken. De stichting maakt deel uit van de Drentse (plattelands)economie en zal ook in die zin haar verantwoordelijkheid moeten nemen. Een mooi voorbeeld hiervan is dat tientallen bedrijven gevestigd zijn in onze monumentale gebouwen. Vanuit de omgeving is zeer positief gereageerd op de nota.

25 In 2013 speelden een zestal restauraties en renovaties. Ook in deze crisistijd is Het Drentse Landschap in staat gebleken tal van bouwprojecten tot uitvoering te brengen. Meestal met financiële middelen van buiten de provincie. Deze economische rol is daarom met nadruk onder de aandacht van de Provincie Drenthe gebracht.

13 Jaarverslag 20 entse Landschap Stichting Het Dr

Foto: Harry Cock

se Landschap KD Assen Stichting Het Drent terstraat 5 - 9401 Bezoekadres: Kloos - 9400 AB Assen us 83 Postadres: Postb 52 Tel. (0592) 31 35 89 80 Fax (0592) 31 schap.nl mail@drentsland schap.nl www.drentsland rentslandschap .facebook.com/d Facebook: www

Aanwinsten De mooiste gebeurtenis van 2013 was natuurlijk de schenking van de Buitenplaats Oldengaerde met ruim 14 ha grond. Het betreft een uit de 15e eeuw stammend landgoed met een hoofdgebouw, een bouwhuis en een landarbeiderswoning. Allemaal rijksmonumenten evenals de toegangsbrug, de tuin en de duiventil. Het interieur van het hoofdgebouw is grotendeels 19e eeuws en daarmee is Oldengaerde uniek. De meeste Drentse havezaten hebben interieurs uit een veel recenter tijd.

Naast Oldengaerde heeft de stichting mede dankzij steun van de Provincie Drenthe en de Gemeente Noordenveld de boerderij Essererf in Veenhuizen kunnen verwerven. De boerderij wordt na renovatie verhuurd aan het biologische tuinbouwbedrijf ‘Tuinen van Weldadigheid’.

Kengetallen

2012

2013

Oppervlakte in eigendom/beheer (ha)

8.332

8.399 + 80*

245

254

Financieel resultaat De geconsolideerde jaarrekening 2013 is met een voordelig saldo van € 803.587,-afgesloten. Het enkelvoudig resultaat van Het Drentse Landschap heeft een batig saldo van € 720.042,--. Indien rekening wordt gehouden met de onderbesteding van € 360.634,-- op de NPL-projecten dan sluit dit resultaat aan bij de verwachtingen van de tussentijdse rapportages.

Kerken

4

4

Verworven gebouwen

2

9

16.070

15.813

242

263

Personeelsleden

34

33

Persberichten

87

62

Kwartaalbladen

77.000

76.000

Deelnemers excursies/lezingen/activiteiten (incl. onderwijs)

50.000

55.000

39.200**

90.037

Besteding aan de doelstelling

90,04%

85,86%

Het jaarverslag is te downloaden via www.drentslandschap.nl/ditzijnwij. U kunt het ook tegen kostprijs bestellen. Bel dan tijdens kantooruren met 0592-31 35 52.

Kosten eigen fondsenwerving

7,46%

1,54%

Kosten beheer en administratie/reguliere baten

9,48%

7,12%

Gebouwen in eigendom

Beschermers Vrijwilligers

Bezoekers informatiecentra

* In 2013 werd met de Gemeente Hoogeveen de koopovereenkomst van het Spaarbankbos getekend. ** 2 bezoekerscentra waren in verband met onderhoudswerkzaamheden in 2012 het grootste deel van het jaar gesloten.

Informatiemiddag over rituelen en begraven De Vrienden van de Eexter kerk en de Natuurbegraafplaats Hillig Meer houden op zaterdag 27 september a.s. een informatieve middag over traditionele en moderne manieren van begraven. De bijeenkomst start in de Eexter kerk die in eigendom is van Stichting Oude Drentse Kerken/Het Drentse Landschap.

Dolf van der Weij*

Het leven kent vele fasen en een daarvan is het afscheid nemen van dierbaren. In de afgelopen jaren is er op het gebied van begraven, cremeren en herdenken van dierbaren enorm veel veranderd. Steeds vaker bestaat de behoefte om een plek te vinden waar je voor eeuwig kunt blijven. De Natuurbegraafplaats Hillig Meer komt tegemoet aan deze wens. Het is onderdeel van Landgoed Heidehof, een prachtig natuurgebied op de Drentse Hondsrug, vlakbij Assen. Mensen kunnen er zélf een plek uitkiezen, midden in de natuur, waar ze voor eeuwig begraven willen worden. Graven worden hier nooit geruimd en nabestaanden worden niet geconfronteerd met onderhoud of verlenging van grafrechten. Met de inkomsten van de grafrechten wordt de lokale natuur behouden voor toekomstige generaties.

wordt de kerk niet meer gebruikt voor kerkelijke diensten maar worden er diverse activiteiten gehouden zoals muzikale optredens en tentoonstellingen. Aan deze activiteiten worden nu begrafenisceremonies, zoals vroeger, toegevoegd. Een begrafenis in de oude traditie, met symbolen die eeuwen oud zijn. Met gezangen en orgelspel, het luiden van de klok. Of een andere manier; een bijeenkomst die u zelf vorm geeft met nieuwe, eigentijdse, voor u waardevolle rituelen en symbolen.

Met muziek die u zelf kiest. Ook kan er in de kerk worden opgebaard. In voorkomende situaties kan van beide locaties gebruik worden gemaakt bij het regelen van het afscheid van een dierbare.

Rituelen

Stichting Vrienden van de Eexter kerk en Natuurbegraafplaats Hillig Meer willen u graag informeren over wat er rond de kerk van Eext en Natuurbegraafplaats Hillig Meer mogelijk is. Op 27 september geven we uitgebreid informatie over de vele zowel traditionele als moderne vormen van begraven, evenals over de verschillende vormen van muzikale omlijsting en rituele handelingen in de kerk en op de begraafplaats.

Foto: Sonja van der Meer

Nieuw gebruik

In het mooie dorp Eext staat een liefelijke kerk. Deze kerk heeft altijd een rol gespeeld in het leven van vele mensen uit Eext e.o. Men is er gedoopt, getrouwd en/of begraven. Sinds de kerk is overgedragen aan Stichting Oude Drentse Kerken

*D. van der Weij is mede-oprichter van Hillig Meer.

Jaarverslag

27

Programma 13.30 uur Introductie over bijeenkomsten, ceremonies en mogelijkheden in de Eexter kerk 14.00 uur Demonstratie van de voorzieningen, zoals de kerkklokken, muziekinstallatie, orgel 15.00 uur Ontvangst in het ontvangstgebouw van Natuurbegraafplaats Hillig Meer met thee, sappen en Drentse koek 15.30 uur Introductie van de natuurbegraafplaats 15.45 uur Rondleiding in de natuur en de archeologische overblijfselen van de natuurbegraafplaats

Toegang is gratis. Kijk voor meer informatie op www.eextkerk.nl De afstand van Eext naar Hillig Meer is een paar kilometer. Het is een mooie fietstocht of wandeling. U kunt ook met de auto komen, er is voldoende parkeergelegenheid.

28

Berichten

Kortweg 1-Hunzedal In het LOFAR-gebied werden onlangs enkele roepende Kleine waterhoenen gehoord.

Een Kleine waterhoen is een, in Nederland, zeldzaam voorkomend moerasvogeltje dat zijn aanwezigheid verraadt door ’s nachts zijn karakteristieke roep te laten horen. Er werden op één avond vier exemplaren gehoord. Het is niet duidelijk of deze dieren er broedden of dat het om enkele zwervers ging. In ieder geval ontwikkelt het LOFAR-gebied zich als een waardevol moerasgebied voor vogels. Kwartelkoningen, Grutto’s, Watersnippen en de Bruine kiekendief hebben er dit jaar al met zekerheid gebroed.

Jacht op Bevers Enkele maanden geleden werd er door één van onze toezichthouders een jonge Bever aangetroffen in een strik in één van de terreinen van de stichting. Gelukkig kon het dier op tijd bevrijd worden. Onmiddellijk werd er actie ondernomen om de dader op te sporen om

2-Reestdal Op de heide van De Wildenberg werd dit voorjaar Klein warkruid aangetroffen. Klein warkruid, ook wel Duivelsnaaigaren genoemd, is een bijzonder zeldzaam voorkomende plant die parasiteert op jonge Struikhei. De plant ziet er uit als een warrig bosje naaigaren dat iemand verloren is op de heide. De plant duikt vaak op plekken op die enkele jaren daarvoor geplagd zijn.

herhaling van dit soort acties te voorkomen. Er werd een grootschalig onderzoek gestart waarbij medewerkers van de stichting intensief samenwerkten met politie en Buitengewoon Opsporingsambtenaren (BOA’s) verbonden aan Staatsbosbeheer, de Provincie Drenthe en Het Drentse Landschap. Dit leidde uiteindelijk tot het arresteren van een verdachte die binnenkort wordt voorgeleid voor de rechter. Het Drentse Landschap is bijzonder tevreden over de professionele en goede onderling afgestemde samenwerking tussen alle betrokkenen om dit probleem voortvarend op te lossen. De Drentse Bevers doen het goed maar zijn bijzonder kwetsbaar voor stroperij. De beschermde status van de Bever zorgde er gelukkig voor dat tijdig en effectief gehandeld kon worden.

Nieuw natuurgebied Reeststouwe Begin juli werd de inrichting van een driehoekig, nieuw natuurgebied aan de zuidzijde van het Reestdal nabij Meppel afgerond. Het gaat om een terrein dat wordt begrensd door het spoor Zwolle-Meppel, de snelweg Meppel-Steenwijk en de Reeststouwe. Het nieuwe natuurgebied komt in beheer bij Het Drentse Landschap. In tijden van veel regenval kan er tijdelijk water worden geborgen.Via een duiker onder de Reeststouwe door stroomt dan water het gebied in. Het uit-

1

eindelijke beeld van het gebied zal een rietmoeras zijn met her en der open water, natte graslanden en een enkele wilg. Nu al is het veel natter en hebben de eerste nieuwsgierigen zich al gemeld. De Kievit en Kleine plevier komen af op de open, nog kale bodem. Ook kikkers laten al van zich horen en de Lepelaar heeft het gebied ook al ontdekt. Het nieuwe gebied is onderdeel van de stadsrandzone van Meppel. Een wandelpad door het gebied geeft ruimte aan nieuwe natuurbeleving voor de Meppelers vlak bij hun woonomgeving.

ASSEN

4

3-Orvelterzand

1

EMMEN

HOOGEVEEN MEPPEL 2 2

Klein warkruid

Foto: Bertil Zoer

Dit voorjaar zijn de broedvogels in het Orvelterzand onderzocht. Boomleeuwerik, Roodborsttapuit en Geelgors lijken tot de vaste bewoners van dit heidegebied te horen. Dit voorjaar was echter ook een paartje Grauwe klauwieren van de partij.

3

Berichten

29

Rugstreeppad

Foto: Bertil Zoer

Diversen

4-Scharreveld Enkele jaren geleden koloniseerden de eerste Rugstreeppadden de nieuwe waterpartijen in het Scharreveld. Dat de diertjes het er nog altijd goed naar de zin hebben, blijkt deze zomer. Op diverse plekken in de oeverzone van de waterpartijen kropen massaal jonge padjes rond. Niet alle padjes zijn ‘gewoon’ bruin van kleur.

Een groot deel is groen gevlekt en voorzien van een vrolijk geel rugstreepje. Gewone pad-

den en Rugstreeppadden planten zich hier dus gezamenlijk voort. Rugstreeppadden komen nu nog vrij zeldzaam voor in Drenthe. De soort lijkt echter goed te profiteren van de enkele jaren geleden aangelegde waterpartijen in de diverse natuurontwikkelingsprojecten rond de Drentse heidevelden.

De diertjes planten zich het beste voort in zonbeschenen ondiepe waterpartijen met een ijle oeverbegroeiing.

LandschappenNL Landschapsbeheer Nederland en De12Landschappen werken samen onder een nieuwe, gezamenlijke organisatie: LandschappenNL. Het is de ondersteunende organisatie voor de aangesloten partners: de provinciale Landschappen en de provinciale organisaties Landschapsbeheer. Deze organisaties vertegenwoordigen ruim 75.000 vrijwilligers, 110.000 hectare beschermde natuur, ruim 800 monumenten en hebben een achterban van bijna 310.000 donateurs.

In Overijssel, Noord-Brabant, Noord-Holland en Zuid-Holland vormen het provinciaal Landschap en de provinciale organisatie Landschapsbeheer één organisatie.

Agnes van Ardenne, voormalig minister voor Ontwikkelingssamenwerking en ex-staatssecretaris Buitenlandse Zaken, zal het voorzitterschap van LandschappenNL op zich nemen.

Tevens is zij de nieuwe voorzitter van Landschapsbeheer Nederland.

Landschapsbeheer Drenthe en Het Drentse Landschap verkennen hoe de samenwerking meer gestalte kan krijgen.

Hierbij wordt vooral ingezet op het reduceren van de kosten voor overhead, communicatie en vrijwilligers.Vanaf 2016 zal Landschapsbeheer Drenthe sowieso kantoor gaan houden aan de Kloosterstraat in Assen.

LOFAR-centrum van de baan Mede naar aanleiding van de geestdrift van de mensen van de LOFAR-tafel heeft onze stichting zich ingespannen om een inspirerend belevings- en informatiecentrum in het Hunzedal bij Exloo te realiseren.

Het Architectenbureau B+O uit Meppel heeft hiervoor een werkelijk prachtig ontwerp gemaakt. Ook VNO-NCW spande zich in om samen met het bedrijfsleven dit voor Drenthe zo betekenisvolle centrum op te zetten. In het centrum zou informatie over moderne technologie en opleidingen een plaats krijgen. Bij voorkeur gepresenteerd via games om zo de jeugd te bereiken. Aan deze droom is een abrupt einde gekomen omdat ASTRON, de eigenaar van de grootste radiotelescoop ter wereld bij Exloo, de beoogde locatie aan een particulier heeft verkocht. Hierdoor is de kans op het laten slagen van dit unieke project verloren gegaan. Het Drentse Landschap heeft daarom besloten te stoppen met het project.

Berichten

U een kans – Zij een kans

Foto: Eric Wanders

30

De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Jaarlijks keert zij miljoenen euro’s uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de Provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuurprojecten realiseren.

Natuur een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun.

Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Berichten

Erfgoed Tal van restauraties en renovaties aan onze gebouwen zijn in de afgelopen periode afgerond zoals de brugwachterswoning Annerveenschekanaal, boerderij Kamps bij Rolde en de Amshof bij Wijster.

De renovatie van het hoofdgebouw van de boerderij Essererf in Veenhuizen is klaar.

De schuren zullen nu nog volgen. Ook het voorhuis van de nieuwe boerderij De Veldkamp op het Landgoed Rheebruggen is inmiddels herbouwd. Aan de bouw van de grote potstal wordt nu gewerkt. De stal moet deze winter klaar zijn.

Nieuwe wandelroutes informatiecentra Het Drentse Landschap heeft voor alle informatiecentra nieuwe wandelroutes gemaakt.

Het zijn routes van gemiddeld 4 kilometer waarmee u een mooie wandeling door onze prachtige Drentse natuur kunt maken. De routes zijn gratis op de locaties af te halen. Kijk voor de adressen op www. drentslandschap.nl/eropuit. In de informatiecentra Egberts Lent en Hijkerveld zijn bovendien speurtochten voor kinderen beschikbaar. Ook deze kunnen gratis worden meegenomen.

Legaten, giften en schenkingen Stichting Het Drentse Landschap is als erfgenaam benoemd in de nalatenschap van mevrouw Neisingh uit Eelde. Het gaat om een bedrag van € 30.000,--. Ook zal

onze stichting een bijdrage van ongeveer € 90.000,-ontvangen uit de nalatenschap van de heer Weeman uit Zuidwolde. Mevrouw Kaat uit Eext legateerde de stichting € 10.000,--.Van de heer Wever uit Zuidwolde hebben we € 1.000,-- als legaat mogen ontvangen. De stichting weet natuurlijk nooit wat ze vanuit de samenleving mag verwachten aan steun. De laatste jaren merkt ze wel dat een groeiend aantal mensen (delen van) hun bezit nalaten aan de stichting. Bestuur en medewerkers zijn elke keer weer verrast door deze steun en ervaren het elke keer als een enorme eer dat de schenkers op deze manier hun waardering uit spreken voor ons werk.

Dat geldt ook voor de mensen die ons regelmatig verrassen met giften. Zo heeft de heer H. Durenkamp uit Gieterveen onze stichting € 1.000,geschonken. Hij was 25 jaar in dienst bij de Grontmij. Het geld dat hij van zijn werkgever ontving voor deze verdienste, schonk hij aan de stichting. Een prachtig gebaar.

Het verjaardagsgeld van J.v.d. Veen (€ 50,-) en W. ’t Hart te Vaassen (€ 270,-) werd ook aan Het Drentse Landschap gedoneerd. De stichting ontving verder losse giften van Van Dijk (€ 60,-), E. Snijder (€ 75,-), H. Lunenborg (€ 60,-), Pietersen (€ 200,-), Laumans (€ 50,-) en Van Wijk (€ 500,-).

Van de heer Koiter te Hoogeveen werd € 100,- ontvangen

voor het Spaarbankbos. Alle gulle gevers wil de stichting heel hartelijk bedanken.

In het voorjaar hebben 16 personen zich door middel van een 5-jarige (of langere) periodieke schenking aan Het Drentse Landschap verbonden. Sinds 1 januari kan dat eenvoudig via een onderling contract en hoeft u niet meer naar de notaris. Indien u hiervoor belangstelling heeft, kunt u contact opnemen met Aaltje Stroetinga tijdens kantooruren via 0592-30 41 35. Mailen kan ook via a.stroetinga@drentslandschap.nl.

Op 5 juni kwam de keuterij van de familie Violier te Uffelte in bezit van onze stichting. Het betrof deels een schenking. Het ligt in de bedoeling deze ruim honderdjarige keuterij in 2015 te renoveren. Een prachtig gebaar van de familie Violier.

Lezersaanbieding Boek over Drentse flinten Toen het landijs zich lang geleden terugtrok naar noordelijke streken, lag Drenthe bezaaid met flinten (zwerfkeien).

Vanaf de bouw van de hunebedden hebben we van hun aanwezigheid geprofiteerd.

Drie eeuwen geleden werden ze lucratieve handelswaar toen we ze naar Holland en Friesland brachten om er de dijken te versterken. Later werden onze flin-

ten tot gruis fijngeklopt en gebruikt als wegverharding.

Miljarden flinten zijn vanuit Drenthe verhandeld. De laatste jaren worden onze flinten steeds meer als geologisch erfgoed beschouwd. Het boek ‘Flint, zwerver uit de oertijd’ is een pleidooi voor deze erkenning. De auteur, Egbert Meijers, benadert de flint vanuit alle mogelijke invalshoeken en interviewde voor zijn boek geologen, archeologen, historici en andere deskundigen.

Het boek is vanaf 3 oktober verkrijgbaar. Indien u als beschermer van Het Drentse Landschap het boek bestelt vóór 1 oktober 2014, ontvangt u het boek met korting voor € 25,00 i.p.v. € 29,95. Geef uw bestelling door via info@ drentslandschap.nl of bel tijdens kantoor uren 0592-31 35 52.

Het boek is ook verkrijgbaar bij de boekhandel of via de webshop van www.vangorcum. nl (ISBN:9789023250197).

31

32

Berichten

Bestel uw Vlees van het Landschap in de webwinkel Het Drentse Landschap heeft in de webwinkel diverse vleesproducten. Het gaat om voorverpakte producten zoals gehakt, saucijzen, beefburgers, droge worst e.d. Het vlees van het landschap behoort tot het minst belaste en meest smakelijke dat er te vinden is en wij willen u, als beschermer, de mogelijkheid bieden om hiervan mee te genieten.

Na het bestellen en betalen van de vleesproducten ontvangt u een e-mail met daarin de datum waarop u uw bestelling kunt afhalen bij slagerij ABZ in Anloo. Dit kan tussen oktober – januari, altijd op een woensdagmiddag van 15.00 – 17.00 uur. De aflevering van de bestellingen geschiedt op volgorde van binnenkomst, zolang de voorraad strekt.

Bond Heemschut Drenthe zoekt vrijwilligers Bond Heemschut houdt zich al meer dan eeuw bezig met behoud en de bescherming van monumentale gebouwen en karakteristieke landschappen.

De organisatie op zoek naar vrijwilligers die zich daarvoor in willen zetten. Bijvoorkeur gaat het om mensen die werkzaam zijn in de wereld van het cultureel erfgoed, de bouwkunde en het landschap of in deze terreinen zijn geïnteresseerd. Daarnaast zijn personen die ervaring hebben met sponsoring of fundraising van harte welkom. Meer weten? Kijk dan op www.heemschut.nl. Belangstellenden kunnen ook contact opnemen met de secretaris Theo Wortel (theo.wortel@ home.nl tel 06-22617394), of de voorzitter Seerp Ybema (ybema.sb@kpnmail.nl tel 06-53922358).

Foto: Hanna Schipper

Kijk voor het assortiment op www.drentslandschap.nl/webwinkel. Ook kunt u zich tijdens kantooruren wenden tot Aaltje Stroetinga van de beheeradministratie, 0592-304135.

Meer bewegen in het groen, gewoon doen Samen erop uit en actief bezig zijn in de natuur is leuk èn gezond. Uit verschillende onderzoeken blijkt steeds weer dat bewegen in de natuur gezondheidsklachten kan helpen voorkomen.Vanuit deze achterliggende gedachte is de samenwerking tussen Het Drentse Landschap en De Friesland Zorgverzekeraar ontstaan.

Met het ActiefMET logboek kunt u nu uw wandel- en fietsactiviteiten registreren of een maatje vinden om mee te wandelen. Kijk voor meer informatie op: www.actiefmetdefriesland.nl.

Comfortabel overnachten midden in de natuur Stichting Het Groninger Landschap heeft een oude boerderij ‘’Olle Tjoard’’ verbouwd tot een sfeervolle vakantiewoning.

Het is een ideaal vertrekpunt voor wandelingen en fietstochten langs de Dollarddijk en de vogelrijke Breebaartpolder.

Beschermers van een provinciaal Landschap ontvangen 10% korting op een boeking van één van de vakantiewoningen van Het Groninger Landschap.

Ook ontvangt u dan een Groninger Landschapspakket met daarin: DVD-serie Pronkjewailtjes met daarop de mooiste plekjes in de provincie Groningen, alle fiets- en wandelroutes van Het Groninger Landschap en een pakket met Groninger streekproducten.

Bij het boeken dient u een kortingscode in te vullen, deze kunt u vinden op de website: www.inhetlandschap.nl.

WMD

Waterwingebied Gasselte Een schatkamer vol paddenstoelen Vrijwilligers van de Paddenstoelen Werkgroep Drenthe inventariseerden in 2013 de soorten in waterwingebied Gasselte. Tijdens drie bezoeken zijn 354 soorten padden­ stoelen gevonden. Een heel groot aantal voor dit gebied.

Daaronder waren 37 soorten van de Rode Lijst en 10 andere zeldzaamheden. Dat illustreert de grote waarde van het terrein. Eef Arnolds was betrokken bij de inven­ tarisatie.

Waarom een inventarisatie?

Paddenstoelen zeggen veel over de milieu- en natuurkwaliteit van een gebied. Er komen in ons land heel veel verschillende soorten voor die allemaal specifieke eisen stellen aan hun omgeving. Veel soorten zijn gevoelig voor milieuverontreiniging, verdroging en verstoring van de bodem. Paddenstoelen vervullen belangrijke functies in de natuur, onder andere als afbrekers van hout en afgevallen bladeren en als helpers van bomen bij de opname van water en voedsel. Vooral in de herfst genieten veel mensen van de vormen- en kleurenrijkdom.

Alleen dat is al een reden om bij het beheer van natuurterreinen en bossen rekening te houden met paddenstoelen.

Welke bijzondere soorten hebben jullie aangetroffen?

Hier een kleine greep uit deze schatkamer. De meest bijzondere soorten vonden we in de schrale, gemaaide delen van graslanden en de grazige heide, bijvoorbeeld de abrikooskleurige Weidewasplaat en de oranjegeel getinte Elfenwasplaat. Op de reinwaterkelder groeide de Bruine trechtersatijnzwam. De tweede vondst in Drenthe. Andere zeer zeldzame graslandsoorten zijn de Zwartblauwe satijnzwam, Olijfgroene zwartsneesatijnzwam en het Geelplaatstaalsteeltje. Elk van maar een paar andere plekken bekend. Bij vliegdennen op geplagde stukken heide stonden bijzondere dennenbegeleiders van arme grond, zoals de Duinbosrussula (tweede keer in Drenthe) en de Witbruine ridderzwam. Onder eiken dicht bij het productiestation baarde een grote groep van de zeldzame Bleke knoflooktaailing opzien. De knoflookgeur van deze paddenstoel is zo sterk dat hij op tientallen meters afstand te ruiken is. Op een rotte dennenstam stonden knalrode schijfvormige paddenstoeltjes met een krans van zwarte haren: de Smalsporige wimperzwam. Slechts van een paar plaatsen in ons land bekend.

Waarom is het gebied aantrekkelijk voor paddenstoelen?

Het grote aantal soorten houdt verband met de variatie in het landschap en de plantengroei. We vinden er loof- en naaldbos, schrale graslanden, heide, recent afgegraven voedselarme gronden en wegbermen met oude bomen. De plaatselijk lemige, wat rijkere ondergrond van de Hondsrug is een positieve factor. Bovendien is het beheer van WMD gunstig voor paddenstoelen.

Wat kan WMD nog meer doen?

Veel paddenstoelen van open gebieden hebben baat bij verschralend beheer. Het huidige beheer van zorgvuldig maaien en afvoeren van het maaisel in de graslandjes op de waterkelders en in sommige grazige stukken in de heide is gunstig. Het is van belang dat de vegetatie kort de herfst in gaat. In de bosgedeelten zijn paddenstoelen gebaat bij een grote variatie in het bomenbestand. Zowel loof- als naaldbomen hebben een groot aantal eigen soorten en veel paddenstoelen zijn zelfs strikt aan bepaalde bomen gebonden. De paddenstoelenflora kan nog rijker worden door zo min mogelijk in het bos in te grijpen. Dan ontstaat op den duur een natuurlijk bos met bomen van allerlei leeftijden, open plekjes en veel staand en liggend dood hout.

Dat zijn prachtgebieden voor allerlei bijzondere paddenstoelen.

Maar ook veel vogels en insecten zullen profiteren van een spontane bosontwikkeling, zonder kappen of snoeien.

33

34

Voor het voetlicht

In/uit de politiek Onze provincie heeft uitgestrekte en prachtige natuur. De afgelopen tientallen jaren hebben overheden en terreinbeheerders zich met veel succes ingespannen om de bestaande natuurgebieden robuuster te maken en beter met elkaar te verbinden.

Hier is veel gemeenschapsgeld in geïnvesteerd met als kroon op het werk het plaatsen van een drietal ecoducten over de A28 en de N48. Kostbare ingrepen die wilde dieren de mogelijkheid moeten bieden om vrijwel onneembare barrières als snelwegen te passeren. Doel is om zo grote natuurgebieden te creëren die geschikt zijn voor Edelherten, Damherten en Wilde zwijnen van de Veluwe of uit Duitsland. De kans dat deze grote zoogdieren naar Drenthe komen is inmiddels reëel geworden. Af en toe worden al in onze provincie Wilde zwijnen en Damherten gezien.

Tot voor kort hanteerde de Provincie Drenthe de nuloptie voor deze grote zoogdieren. Dit betekende dat ze direct geschoten zouden moeten worden als ze het Drentse grondgebied zouden betreden. Dat zou vreemd zijn. Immers enerzijds worden er miljoenen geïnvesteerd om natuurgebieden geschikt te maken voor hun komst en anderzijds worden ze dan meteen gedood.

Groot was onze vreugde dan ook dat de Provincie in het ter visie liggende Flora Fauna Beleidsplan 2014 de nuloptie laat vervallen. Edelhert en Damhert mogen hier weer leven onder de conditie dat er een zogeheten Soorten Effect Rapportage wordt gemaakt. In dit rapport moeten de mogelijke schade aan de landbouw en de risico’s voor de verkeersveiligheid in beeld worden gebracht. Afhankelijk van de uitwerking lijkt dit een alleszins redelijke randvoorwaarde. De Wisent wordt nog niet toegestaan en vreemd genoeg het Wild zwijn evenmin.

Begrijpelijk vanuit de angst voor landbouwschade. Anderzijds komt het Wild zwijn in heel Europa voor en weet men er daar ook mee om te gaan.

Schadevergoedingen Het positieve effect van de toekomstige grote grazers op de recreatie lijkt evident. Burlende Edelherten en golvende biggentomen in het bos trekken recreanten. Wat terreinbeheerders ook beseffen is dat soms negatieve effecten een rol kunnen spelen. Zoals schade die de dieren aan derden kunnen berokkenen.

Om dat tegen te gaan of te compenseren zal goed nagedacht moeten worden over de juridische en praktische mogelijkheden

van de herintroductie. Dat gaat natuurlijk over schadefondsen en instrumentaria om tot populatiebeheer over te kunnen gaan.

Beheersjacht dus. Niet zelden zien we dan echter in Nederland stevige spanning tussen economische belangen, natuurbeheer en dierenbescherming ontstaan. In een plattelandsprovincie als Drenthe zal beheersjacht in onze ogen echter onvermijdelijk zijn. Het is ook maar de vraag of dat zo’n probleem hoeft te zijn, mits dat op een verantwoordelijke en fatsoenlijke wijze wordt uitgevoerd.

Effecten ‘rewilding’ Voortbordurend op het voorgaande zien we in heel Europa grote gebieden ontstaan waar tot voor kort nog extensieve vormen van landbouw bedreven werden. Ook hier zien we een toename van groot wild en hun predatoren zoals Wolf en Lynx.

De Wolf staat aan de grens van Nederland en mogelijk van Drenthe in het bijzonder. Dat is natuurlijk fantastisch. Tegelijk zijn er ook zorgen. Over de mogelijke invloed van de Wolf op de schapenhouderij. Ook onze stichting heeft de zorg over meer dan duizend Schoonebekers en Drentse heideschapen. Welke interacties zullen er plaatsvinden tussen mens en wolf, schapen en wolven, huisdieren en wolven en hoe gaan we daarmee om. Ook natuurbeheerders moeten hierover nadenken om te voorkomen dat eventuele zorgelijke ontwikkelingen het draagvlak ondermijnen voor ‘rewilding’, het opnieuw voorkomen van groot wild. Dit proces zullen we samen met overheden, de landbouw en de burgers moeten doen. Hoe slecht we dat soms oppakken valt af te leiden uit onze omgang met zeldzame soorten die algemeen gaan worden. Denk maar aan de ontwikkelingen rond de Grauwe gans die in steeds grotere aantallen voorkomt en daardoor voor aanzienlijke problemen zorgt. Ook de ooit zeer zeldzame Steenmarter die nu frequent de bekabeling van onze auto’s doorknaagt en lokaal echt een probleem vormt, is zo’n voorbeeld. Omdat de Steenmarter nog steeds een beschermde soort is, mag er niet tegen worden opgetreden.

De conclusie moet dan ook zijn dat het voorkomen van een groeiend aantal prachtige wilde dieren in Drenthe een fantastische ontwikkeling is. Tegelijkertijd moeten en kunnen we de ogen niet sluiten voor mogelijk negatieve effecten. Die moeten we durven benoemen en mogelijkheden creëren om deze ook daadwerkelijk op te lossen. Alleen dan zal ‘rewilding’ een zegen voor Drenthe kunnen zijn.

Foto: Geert de Vries

Wild in Drenthe

Voor het voetlicht

Stikstofbeleidskader 2.0. opgeblazen Begin 2011 zag het Groenmanifest het licht. Natuur- en Milieufederatie Drenthe, Land- en Tuinbouw Organisatie (LTO) en de terreinbeheerders hadden hierin afspraken gemaakt over zowel de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur als het bieden van ontwikkelingsruimte aan de veehouderij. Dit laatste was vanwege de stikstofdepositie vrijwel onmogelijk geworden.

De inzet van het Groenmanifest was het Drentse platteland leefbaar te houden. Een geweldige overeenkomst die later ook door de Provincie Drenthe en andere partijen omarmd werd.

Afgesproken werd dat de uitbreidingsvergunningen volgens het ‘hand-op-de-kraan’ principe door de Provincie verleend zouden worden. De verbazing van de Groenmanifestpartners was dan ook buitengewoon groot toen in oktober 2013 bleek dat er inmiddels 265 vergunningen verleend waren zonder dat bekend was welke impact dat op de depositie van stikstof in de Natura-2000 gebieden zou hebben. De Natuurbeschermingswet vergunningverlening werd per direct gestopt. Onder grote druk hebben de Groenmanifestpartners opnieuw gepoogd een vergelijk te vinden via een Stikstofbeleidskader 2.0. Essentie was

dat grondgebondenheid voorwaarde voor verdere ontwikkeling zou zijn. Tevens zou de vergunde maar nog niet gebruikte uitbreidingsruimte teruggehaald worden. Alles in combinatie met maatregelen om de depositie binnen een aantal jaren substantieel te verminderen. Eén en ander blijkt juridisch niet houdbaar waardoor dit kader begin juli is ingetrokken. Zo’n 55 aanvragen moeten dan ook wachten op de wetgeving Programmatische Aanpak Stikstof die na jaren wachten per januari 2015 zal ingaan. Ondanks alle goede intenties is er al met al sprake van een forse toename van ammoniakuitstoot met als gevolg een verdere verslechtering van milieuomstandigheden en daarmee het voortbestaan van onze Drentse natuur. Uitbreiding kan nu alleen nog maar op basis van de Natuurbeschermingswet.

Eric van der Bilt Directeur Stichting Het Drentse Landschap

35

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur • VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving • PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland • JMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen • Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw • GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau • Attero Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie duurzame energie uit afvalstromen.

• NAM B.V. Assen (0592) 36 91 11 Opsporing en winning van aardolie en aardgas in Nederland • Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant • NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait...

• Buro Hollema B.V. Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT • ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) • N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen!

• DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen • BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96 • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel

• oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis elton bv • Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • VNO NCW Noord Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • VANDERSALM bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • Bureau B+O Architecten BV Meppel (0522) 246 625 ORANJA marketing communicatie reclame • Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl Installatiebedrijf DICK SJABBENS • Diever (0521) 59 19 94 Specialist in duurzame energietechnieken • Schildersbedrijf WESTERBEEK Zuidwolde, www.westerbeek-schilders.nl De beste vriend van uw huis Bouwbedrijf Bruins Slot V.o.f.

• www.bouwbedrijfbruinsslot.nl Restauratie - onderhoud - verbouw - nieuwbouw • GROENVERZORGING VOS BV Roden (050) 501 53 46 / www.vosroden.nl Boomverzorging en landschaponderhoud • HOFSTRA HULSHOF BOUW BV Nieuw-Buinen (0599) 21 29 77 • CompuSystems Hoogezand (0598) 34 38 60 • OP- en overslag meppel B.V. Meppel (0522) 24 36 12 Grond, weg- en waterbouw • Dolmans Landscaping Noord en West Beilen www.dolmanslandscaping.nl Groenvoorziening in de breedste zin van het woord • Roelofs BV Den Ham (0546) 671 741 www.roelofszandwinning.nl • Cooperatie TVM Hoogeveen www.tvm.nl De mobiliteitsverzekeraar: voor transport over weg, water en automotive • Caraad belastingadviseurs Groningen www.caraad.com

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed.

Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten.

Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds

Volg ons via