Kwartaalblad nr.30

Het Drense Landschap

Kwartaalblad juni 2001 no. 30

30

Doldersummerveld

3

Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap

Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89, e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 43.97.50.962 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen

3 4

Kom er even voor zitten

Pre-Press Von Hebel bv, Groningen

— bestuursberichten

Lithografie Arfo, Groningen

Dopheidevelden

— terreinbeschrijving Geert de Vries 11

Extremadura

Druk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel Omslag Doldersummerveld (John Stoel) ISSN 1380-3263

— reisverslag Eric van der Bilt 17

De Blinkerd en het Oude diep

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan.

De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

— wandelroute Bertus Boivin/Eric van der Bilt 21

WMD

22

Vleesetende planten

— jeugdrubriek Geert de Vries 24

Kortweg

— berichten 29

Vlees van het landschap

32

MKZ

— opinie 34

Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het geeft informatie over de terreinbezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de Begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage ƒ 35,– per jaar. Begunstiger voor het leven ƒ 750,– .

Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Lijfrente-termijnen In plaats van uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de Inkomstenbelasting aftrekbare periodieke bijdrage (minimaal 5 jaar), die u met een eenvoudige notariële acte toezegt.

De kosten van de acte worden door ‘Het Drentse Landschap’ betaald.

Nadere informatie bij het bureau van de Stichting.

Agenda Giften Indien uw giften in enig jaar zowel 1% van het onzuiver inkomen als ook ƒ 120,– te boven gaan is het meerdere aftrekbaar tot ten hoogste 10% van het onzuivere inkomen.

Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van ƒ17.090,– (€ 7.755,10) (voor 2001) is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechten verschuldigd. Voor grotere bedragen geldt voor ‘Het Drentse Landschap’ het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.

Bestuursberichten

3

2002 zal iedereen deze educatieve attractie kunnen bezoeken.

foto: Joop van de Merbel

De realisatie van genoemde bezoekerscentra, de eerste van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’, is financieel mogelijk gemaakt door onder meer de Nationale Postcode Loterij, het VSB Fonds, DVR Stichting, Stichting Pieter Roelf en door het Prins Bernhard Cultuur Fonds.

Kom er even voor zitten Zonder twijfel zal 2001 de geschiedenis van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ ingaan als het jaar waarin een vijftal bezoekerscentra geopend werd.

Het begon al op 3 april j.l. toen in De Lokkerij, het buitenstation voor ooievaars in het Reestdal, het informatievoorzieningenpakket werd verbeterd en uitgebreid met informatiepanelen, met een speciale ooievaarswebsite en met een observatiecamera die bezoekers een blik gunt in een ooievaarsnest. De informatiepanelen zijn buiten de poort van De Lokkerij geplaatst, zodat bezoekers ook zonder een rondleiding door het beheerdersechtpaar Koopman geïnformeerd kunnen worden. Al jarenlang trekt De Lokkerij jaarlijks zo’n 15.000 bezoekers. Een gouden kans om informatie te verschaffen, niet alleen over ooievaars, maar ook om het belang van natuurbeheer duidelijk te maken.

De opening van het tweede voorlichtingsproject, dat van De Blinkerd,

heeft inmiddels ook plaatsgevonden.

De Blinkerd, het informatiepunt van ‘Het Drentse Landschap’ en Essent Milieu Wijster, is te vinden op het hoogste punt van Drenthe, op de (voormalige) VAM-berg.

Aan de ene kant van de heuvel kan de bezoeker genieten van de beek het Oude Diep, die meandert als nooit tevoren. De andere kant biedt uitzicht op de zeer eigentijdse vuilverwerking van Essent Milieu. Over beide zeer uiteenlopende onderwerpen zal dit ‘hoge’ informatiecentrum uitleg geven.

Ook nog dit jaar zal een deel van de fraai gerestaureerde 19de eeuwse boerderij ’t Ende ingericht worden als informatiecentrum, terwijl op het Hijkerveld aan een bescheiden, maar indringende expositie begonnen wordt.

Een speciale commissie bereidt daarnaast op dit moment een multimediapresentatie voor in het Ottenhuis in Orvelte. Aan het begin van het seizoen

De bedoeling van al deze activiteiten is de bezoekers op een boeiende en aansprekende manier van achtergrondinformatie te voorzien, zodat ze nog meer van de natuur, van de cultuur en van de landschappen in Drenthe kunnen genieten.

Tegenwoordig spreekt men van leesbare landschappen, omdat de meeste landschappen zo rijk aan betekenissen, zo vol tekens en herinneringen zijn, dat je ze bijna als een boek kunt lezen.

Bijna, want helaas zijn de laatste decennia nogal wat van de tekens uit de landschappen gewist. Daarom is bij het lezen enige ondersteuning vereist.

Die hulp kunnen de centra bieden.

Ik wens u veel ‘leesplezier’ toe in alle terreinen van ‘Het Drentse Landschap’.

Aleid Rensen, Voorzitter Stichting ‘Het Drentse Landschap’

4

Dopheidevelden

een wereld van de echte minima Dopheidevelden behoren niet alleen tot de meest karakteristieke, maar ook tot de meest bedreigde vegetaties van Drenthe. Dopheidevelden waren hier in het verleden algemener dan struikheidevelden. Nu is het omgekeerd.

Op een dopheideveld is armoe troef. In deze voedselarme wereld leven planten die zich hebben gespecialiseerd om heel zuinig om te gaan met voedselschaarste. Als er teveel voedings-

Dohei (in het Latijn: Erica tetralix) komt alleen maar voor in gebieden met een vochtig klimaat en zachte winters. Het verspreidingsgebied is dan ook beperkt tot een smalle strook langs de kust van West-Europa. Het noorden van Europa is te koud, het zuiden te warm en het oosten te droog. Ook het westen van Europa (Ierland) is niet geschikt, daar is het weer te nat.

Drenthe voldoet precies aan de hoge eisen die Dophei aan het klimaat stelt. Bijna alle dopheidevelden zijn in de vorige eeuw ontgonnen. In ons land is in totaal slechts zo’n duizend hectare dopheidevegetaties gespaard gebleven, waarvan het grootste deel zich in Drenthe bevindt.

stoffen op de hei terechtkomen verdwijnen de karakteristieke dopheidevegetaties en worden dan overwoekerd door snelgroeiende planten zoals Pijpenstrootje.

Geert de Vries* Dophei

Natte voeten

Dophei is afhankelijk van regenwater dat ‘s winters bij voorkeur op het maaiveld moet staan. Gedurende de zomer mag het water niet dieper wegzakken dan ongeveer een halve meter. Dophei groeit daarom vooral in gebieden waar een keileemlaag in de grond zit. Het regenwater kan daar niet goed in de bodem wegzakken. In de laatste IJstijd is deze keileemlaag door de wind afgedekt met dekzand. Op plekken waar de wind het zand wegblies, ontstonden laagten, waarin zich nu de dopheidevelden bevinden. Dat zand werd elders weer neergelegd in de vorm van heuvels en ruggen. Op zulke droge plekken zijn nu struikheidevelden te vinden.

Oorspronkelijk groeide Dophei onder meer in en langs de randen van hoogvenen. De uitgestrekte dopheidevelden zijn echter overblijfselen van een boerenbedrijfsvoering uit vorige eeuwen. Vanaf de Middeleeuwen zijn door toedoen van de mens de oerbossen verdwenen. Op plekken met stagnerend regenwater ontstonden geleidelijk de natte dopheidevelden.

Hoewel natte hei lang niet zo snel ‘verbost’ als droge hei, wordt het uiteindelijk toch weer bos.

Vooral vanaf de 17e eeuw werden grote schaapskudden op het veld geweid. Schapen eten wel Struikhei, maar geen Dophei. Die smaakt te bitter voor het vee. Elke boerderij in een esdorp had zijn eigen schaapskooi. Daar dienden bij voorkeur dopheideplaggen als een soort stro waarin de keutels werden opgevangen. Die kostbare mest werd in het voorjaar over de es (bouwland) uitgestrooid.

foto: John Stoel

foto: Geert de Vries

Gebruik

Terreinbeschrijving

Karakteristieke planten van de natte hei: Trekrus (l) en Veenbies (r).

foto’s: Geert de Vries

6

We kunnen ons nu niet meer voorstellen hoeveel dopheideplaggen elk boerenbedrijf nodig had. Menige boerenknecht was in de voorzomer zo’n 20 dagen bezig om duizenden zudden of scharren te steken. Als men alle plaggen naast elkaar zou leggen die de boeren uit een esdorp jaarlijks gebruikten, dan waren daar minstens tien voetbalvelden voor nodig.

Pas na tien jaar konden op een eenmaal afgeplagd veld opnieuw heideplaggen worden gestoken. Op plaatsen waar turf schaars was gebruikte men soms ook wel venige dopheideplaggen als brandstof. Omdat men zo de toch al schaarse mineralen uit de hei afvoerde, werden de heidevelden in de loop der jaren steeds armer aan voedingsstoffen. Aldus werd het voedselarme areaal steeds groter en kregen planten en dieren die juist daarin goed gedijen, meer kans.

Voedselarme natte dopheidevelden

Op de natte hei kan men verschillende dopheidevegetaties tegenkomen. In juni en juli worden deze voedselarme, natte velden roze gekleurd door de massale bloei van Dophei. In een goed ontwikkelde dopheidevegetatie zijn Veenbies,

Trekrus en Kleine zonnedauw aanwezig. Op de drogere plekken groeit Struikhei. Pijpenstrootje is wel aanwezig, maar nergens dominant.

Dophei ‘leeft’ van regenwater. Daar zit weinig voedsel in en de Dophei kan hier niet van rond komen. Via een ‘bijstandsuitkering’ van schimmels die met de wortels vergroeid zijn, krijgt Dophei wat extra voedingsstoffen aangereikt, de zogeheten mycorrhizaschimmels.

Vooral in het voorjaar moet Dophei zuinig zijn met water.

Bij een warm voorjaarszonnetje verdampt de plant behoorlijk veel water. De venige bodem is soms nog zo koud dat de wortels geen water kunnen opnemen. Dophei kan daardoor uitdrogen, terwijl hij ogenschijnlijk verzuipt in het water.

De kleine, smalle blaadjes van de Dophei zijn dus niet alleen een aanpassing aan voedselschaarste, het is ook een aanpassing om verdamping tegen te gaan.

Pijpenstrootje kleurt menig dopheideveld het merendeel van het jaar bruingeel. In de voorzomer groeit dit gras heel snel.

Hoe kan dat in een wereld van voedselarmoede? Dat komt onder meer omdat Pijpenstrootje met zijn bladeren extra voedingsstoffen uit de lucht kan halen. In de herfst haalt

Terreinbeschrijving

Pijpenstrootje de voedingsstoffen uit zijn bladeren en slaat die op in wortelstokken. In het voorjaar kunnen deze voedingsstoffen dan meteen weer uit ‘voorraad’ worden gehaald. Daardoor kan deze forse plant zich in een voedselarme omgeving toch snel ontwikkelen.

9

ontkiemen schaars zijn geworden. Daarvoor is een kale en vochtige bodem nodig. Ook Valkruid verjongt zich momenteel slecht en gaat heel hard achteruit. Veertig jaar geleden was Valkruid, ook wel Arnica of Wolverlei genoemd, nog zo algemeen dat hij werd geplukt voor medicinale doeleinden, zoals zalfjes voor spierklachten.

Vochtige heischrale vegetaties Geplagde velden

Op pas geplagde dopheidevelden komt een heel karakteristiek groepje planten voor: Bruine snavelbies, Moeraswolfsklauw en Kleine zonnedauw. Dit plantengezelschap was bijna uit ons land verdwenen. Het is een pioniersgemeenschap, die tijdelijk verschijnt op afgeplagde dopheidevelden. Na enkele jaren wordt dit groepje planten weer overgroeid met Dophei. Omdat er in het verleden overal wel ergens plaggen werden gestoken, ‘zwierf’ dit illustere gezelschap door elk dopheideveld. Nu er weer wordt geplagd, werkt deze zeldzame groep aan een ware comeback.

Heischrale soorten v.l.n.r. Gevlekte orchis, Klokjesgentiaan en Valkruid.

foto’s: Geert de Vries

Op plekken waar de keileemlaag vlak onder het maaiveld zit, zijn iets meer voedingsstoffen beschikbaar. Daar bloeiden tot voor kort massaal juweeltjes van planten, zoals Klokjesgentiaan, Heidekartelblad, Valkruid, Gevlekte orchis, Welriekende nachtorchis, Blauwe knoop en Liggende vleugeltjesbloem. Deze planten behoren tot de zogenaamde vochtige heischrale vegetaties en behoren thans tot de zeldzaamste vegetaties van ons land.

Helaas zijn deze parels van de vochtige hei als sneeuw voor de zon verdwenen. Het merendeel van alle Klokjesgentianen in Nederland groeit in Drenthe. De meeste hiervan zijn bejaarde planten van wel dertig jaar oud. Er vindt bijna geen verjonging meer plaats, omdat geschikte plekken om te

Terreinbeschrijving

8 Soorten van pas geplagde Dopheidevelden: Bruine snavelbies (r) en Moeraswolfsklauw (o)

foto’s: Geert de Vries

Karakteristieke dagvlinders

Amfibieën en reptielen

De Heikikker is een karakteristieke soort van de dopheidevelden. In het voorjaar kruipen ze uit de grond en gaan veertien dagen naar vennen om zich voort te planten. Heel slim, want in voedselarme vennen zit geen vis. Vissen houden wel van kikkervisjes, maar omgekeerd niet. Helaas zijn door zure regen veel vennen zelfs voor de Heikikker te zuur geworden. Hierdoor verschimmelt het kikkerdril en sterven populaties lokaal uit. Na de voortplanting zoeken Heikikkers vooral op natte heidevelden hun kostje bij elkaar.

De Adder is ook een kenmerkende soort van de natte hei. Het is geen jager, maar een ‘wachter’. Urenlang kan hij wachten tot er een muis of een kikker in zijn buurt komt. Dan hapt hij toe. Aan zo’n zeven muizen of kikkers per jaar heeft hij genoeg.

Vier dagvlindersoorten zijn vrijwel geheel afhankelijk van dopheidevegetaties. Allereerst is er het Heideblauwtje dat in juni rondvliegt en voor zijn nectarbehoefte de Dophei nodig heeft. Hoewel Struikhei de belangrijkste waardplant van het Heideblauwtje is, worden er ook wel eitjes afgezet op Dophei. Het Heideblauwtje heeft een gevarieerd heidelandschap nodig met kale plekjes en met veel Dophei.

Een andere vlinder die afhankelijk is van de dopheidevelden is het Gentiaanblauwtje. Er worden uitsluitend eitjes afgezet op de Klokjesgentiaan. Het Gentiaanblauwtje is een van de meest bedreigde dagvlinders. Drenthe is zo’n beetje het laatste bolwerk van dit blauwtje dat een spectaculaire relatie met knoopmieren onderhoudt.

Het Groentje, een familielid van de blauwtjes, heeft ook een voorkeur voor dopheidevelden. De rups gebruikt verschillende soorten waardplanten waaronder Dophei. Het Groentje is net als de meeste blauwtjes een slechte vlieger. In plaats van achter de vrouwtjes aan te vliegen, zoeken de mannetjes bomen op. Die fungeren als een soort discotheek waar de hele jeugd uit de omgeving samenschoolt om verkering te zoeken. Dat scheelt een heleboel heen en weer gevlieg.

Een vierde bewoner van de dopheidevelden is de Aardbeivlinder. Deze kwam vijftig jaar geleden nog overal voor op dopheidevelden met Tormentil. Ze kan haar eieren alleen maar kwijt op vitale pollen Tormentil. Helaas is dit ‘dikkopje’ vrijwel uit het heidelandschap verdwenen.

Heikikker

Terreinbeschrijving

9

foto’s: Geert de Vries

Dagvlinderkwartet van dopheide-velden: Heideblauwtje (l.)

Gentiaanblauwtje (boven) Aardbeivlinder (midden) Groentje (onder).

Vogels

Nog niet zo lang geleden broedden vele Grutto’s op de natte hei. De Grutto broedt nu niet meer op de hei. Dat zelfde lot zal de Wulp waarschijnlijk ondergaan. Op de natte hei komt nog wel een aantal broedvogels voor die elders hard achteruit zijn gegaan, zoals de Watersnip, de Tureluur, de Roodborsttapuit en het Paapje. Op afgeplagde plekken broeden de Kievit en Kleine plevier.

Kleine plevier

Verdroging en vermesting

In Drenthe stond de aanwezigheid van keileem garant voor natte omstandigheden. Op veel plekken is die keileem door sloten ‘lek geprikt’, waardoor veel natte dopheidevelden last hebben van verdroging. Door die verdroging wordt de venige bodem omgezet in allerlei voedingsstoffen, zoals stikstof.

Dophei die gewend is aan armoe, kan niets met dergelijke ‘uitkeringen‘ ineens en legt het lood-

10

je. Verdroogde dopheidevelden veranderen in grasvelden met Pijpenstrootje. Dophei heeft korte wortels en sterft als het water meer dan een meter wegzakt. In tegenstelling tot het Pijpenstrootje dat met zijn lange wortels van meer dan een meter vrijwel nooit in de problemen komt.

Veel vlinders en reptielen hebben kale plekken nodig waar ze zich kunnen opwarmen. Door vermesting groeien die kale plekken nu te snel dicht met gras.

Verzuring

Een goed ontwikkeld nat dopheideveld heeft nog niet veel last van verzuring. Voor de kieskeurige planten die op de iets rijkere plekken staan, zijn de gevolgen van zure regen echter fataal. De bodem ruilt kalk in tegen zuur. Daardoor wordt het effect van zure regen geneutraliseerd. Het beetje kalk dat in de voedselarme bodem zat, is echter door de zure regen versneld opgeraakt. Er valt nu vrijwel niets meer te

Het verhaal van de Drentse hei is een verhaal van de natte hei.

ruilen. Met andere woorden: de bodem heeft geen buffer meer en verzuurt. Door die verzuring komen ook nog eens schadelijke stoffen vrij, zoals aluminium. Dat werkt als vergif op kiemplanten van bijvoorbeeld de Klokjesgentiaan en het Valkruid. Kortom, door verdroging wordt een dopheideveld een eenheidsworst van Pijpenstrootje. Door verzuring blijft de hei wel roze, maar wordt als een pap waar de krenten uit zijn.

Beheer

Een natuurbeheerder kan verdroging, vermesting en verzuring niet oplossen. Wel kan hij maatregelen nemen waardoor de gevolgen voorlopig beperkt blijven. Door sloten te dichten wordt de verdroging tegengegaan. Door het afplaggen worden veel voedingsstoffen afgevoerd. Zo wordt gepoogd de karakteristieke natte en voedselarme plantengemeenschappen te behouden.

Waar te zien

Fraaie dopheidevelden zijn te zien in ondermeer de nationale parken het Dwingelderveld en het Drents- Friese Wold (Doldersummerveld), het Leggerderveld, het Eexterveld en de Boerenveensche Plassen.

* G.W. de Vries, onderwijsconsulent voor natuur- en milieu-educatie, is lid van het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’

foto: Geert de Vries

foto: Geert de Vries

Pijpenstro

Archief HDL

11

Extremadura in Spanje In mei 2000 bezochten de rentmeesters van de Provinciale Landschappen de Extremadura. Ook in Spanje zijn belangrijke natuurwaarden niet los te zien van de invloed van de mens op het landschap. De meest aansprekende voorbeelden daarvan zijn het parklandschap van de Dehesas en de trek van kudden vee tussen de vlakten van de Extremadura en de koele bergen, de transhumance.

Eric van der Bilt*

Na aankomst in Madrid reden we voor ons gevoel uren voordat we de stad echt uit waren. Maar liefst 8 miljoen Madrilenen leven hier bijeen en de bouwwoede is enorm. Wijk na wijk verrijst, soms prachtig van architectuur.

Langzaam maakte de stedelijke rommelzone plaats voor olijfgaarden, teruggesnoeide wijngaarden, vijgenbomen en prachtige solitaire eiken die het

landschap de hele reis zouden bepalen.

Elke boom anders dan de andere. Over identiteit gesproken. Onder de bomen lag soms gras, meestal een stenige braakakker en soms een wijngaard of graanveld. Af en toe kreeg je tranen in je ogen van de bloemenpracht, die door het vochtige voorjaar uitbundiger was dan normaal. Knalgeel van het Koolzaad, oranjerood van de Klaprozen,

paarsblauw van het Slangekruid. Een bijna paradijselijke weelde met overal Ooievaars en op natte plaatsen Kleine zilverreigers.

Onderweg naar Guadalupe gloeide het landschap met de paarse pracht van Slangekruid. Het stikte soms van de Scharrelaars, Bijeneters, Roodkopklauwieren en Blauwe eksters, Rode patrijzen en de overal in Spanje op-

12

Het Drense Landschap

Nauwe verwevenheid tussen natuur en

De dehesas is een uit het natuurlijk mediterraan bos uitgekapt cultuurlandschap. Het is een begraasd parklandschap met altijdgroene Steenen Kurkeiken. Ontstaan vanaf de Middeleeuwen maakt het een savanne-achtige indruk. Onder de door dunnen en snoeien breed uitgegroeide kronen bevindt zich grasland, bouwland met granen of doornstruweel in geval van verwaarlozing. De Steeneik weet in het hete klimaat diep grondwater te bereiken en maakt de bodem productiever door schaduwwerking en bescherming tegen slagregens.

Er ligt zo’n 3 miljoen hectare aan dehesas in Zuidwest Spanje en Portugal, veelal op slechte bodems. Door de extensieve wijze van gebruik, in hoofdzaak begrazing, is sprake van een grote biodiversiteit binnen deze levensgemeenschap. Ruim eenderde van alle planten in de dehesas komen alleen op het Iberisch Schiereiland voor. Veel vogelsoorten, waaronder talloze rode-lijst-soorten, vertoeven in voorjaar en winter in de dehesas. Zo’n 7.000 Kraanvogels foerageren op de overvloed aan eikels, maar ook Keizerarend, Monniksgier, Zwarte ooievaar en de Lynx zijn aangewezen op dit landschap.

Tot ca. 1950 was sprake van traditioneel gebruik.

De bomen werden gesnoeid, varkens op de eikels vetgemest, vee in winter en voorjaar geweid voor ze op trek gingen naar de koele bergweiden in het noorden. Houtskool, kurk, looistof (tannine), bouw- en brandhout waren bijproducten naast granen, wol en vlees. Momenteel neemt de oppervlakte van de dehesas snel af. Door kap, door het met EU-subsidie bebossen met dennen of Eucalyptus, door virusaantasting van de bomen, door het staken van het onderhoud, door overbegrazing als gevolg van de EU-ooipremie die tot het houden van teveel schapen leidt en door beschadiging door krachtige mechanisatie. De economische basis is goeddeels vervallen. Het belang van de dehesas voor de Europese natuur is evident en er worden in toenemende mate inspanningen verricht om dit ingenieuze gecombineerde systeem van landbouw, bosbouw en beweiding te behouden.

rukkende Grijze wouw. Langzaam werd het landschap bosrijker, de dehesa.

Soms zagen we de met hulp van Europese Unie subsidies aangeplante eucalyptusbossen, die gelukkig op behoorlijke schaal mislukten. Overal verwaarloosde akkers en weiden, overwoekerd door Cistus-rozen. Een witte weelde om te zien, maar wel een niet mis te verstane aanwijzing dat het oude landbouwsysteem van de dehesas verdwijnt. De dorpen maakten een armoedige indruk, enigszins opgefleurd door de talloze Ooievaars die bijna op elk hoog punt nestelden. In een bocht van de weg zagen we opeens op een heuveltop het stadje Guadalupe liggen, gedomineerd door het middeleeuwse klooster en de kerk.

M. de Cecèro

Archief HDL

Dehesas

Cultuurtoerisme

De kerk van Guadalupe bevatte een prachtige tweede binnenplaats, opgesierd met een kruidentuin en omgeven door een gaanderij met bogen. Zoals zo vaak in Spanje straalde de architectuur soberte en degelijkheid uit. We bezochten zaal na zaal met kazuifels, enorme zangboeken, kunstwerken van Goya, Michelangelo, Rubens, El Greco en vele anderen. De sacristie was zeer overdadig maar door de sombere en grote schilderijen van Zurbaran en de genuanceerde marmeren tegelvloer zeer sfeervol.

Het landschap rond Guadalupe was soms erg kaal, een beweid berglandschap.

Dan weer was er sprake van dehesas met veel Steeneiken en hier en daar

fruitgaarden met appels, kersen, vijgen en wat druiven. In de loofbossen een ondergroei met Affodils, pioenrozen, terwijl een soort Lavendel de bossen blauw kleurde.

Vanuit Guadalupe wandelden we richting een groot dal waar een prachtig gerestaureerde watermolen staat die als vakantiewoning verhuurd wordt. In Spanje wordt een keur aan monumentale bebouwing, van boerderijen tot kastelen, opgeknapt en vervolgens verhuurd.

Een programma dat fantastisch loopt.

Dit cultuurtoerisme geeft een belangrijke impuls aan het behoud van karakteristieke bebouwing, zoals zich dat ook in Drenthe aftekent. Hoog in de lucht zagen we de Dwergarend en de Slangenarend, die we later op de dag in de dehesas ook inderdaad een slang zagen bemachtigen.

Rijke geschiedenis

Via Canamera reden we naar Berzocana waarna het landschap glooiender werd.

Een open parklandschap met dehesas.

Hier en daar een grote hoeve of finca waar veehouderij bedreven werd. Het hartgebied van de schapenhouderij. De dieren werden in het voorjaar naar de verschillende Spaanse Siërra’s, de Picos en de Pyreneeën gedreven om vet te worden. ’s Winters keerden ze terug naar de dehesas waar ze leefden van vroeg groen, opslag en eikels. Een eeuwenoud landbouwsysteem.

In Cáceres begon feitelijk de Spaanse burgeroorlog tussen de keiharde socialisten die de eeuwenlange uitbuiting zat waren en Franco’s rechtse falangisten, de vertegenwoordigers van grootgrond-

13

Smaragdhagedis

bezit en kerk. De geschiedenis van sociale onrechtvaardigheid en uitbuiting van de gewone man was al eeuwenoud.

De keiharde mannen van de Conquista, de veroveraars van Latijns Amerika, kwamen van hier. Pizarro, Cortez en de mannen die onder hen dienden.

Vanaf Malpartida reden we naar Barruecos de Abajo waar in een oude wolwasserij een museum voor moderne kunst was gevestigd. Het landschap was bizar. Enorme rotsblokken, vaak vlak en rond geërodeerd, staken uit de nabijgelegen heuvels. Bovenop nestelden Ooievaars. Eromheen lagen struwelen, schrale graslanden en was er een vrij forse waterpartij met Dwergstern en Witwangstern. De Cettis-zanger bekoorde ons met zijn gezang. Een enorm onweer brak uit. Donkergrauwe wolken maakten het landschap nog onheilspellender dan het al was.

Dit geologisch reservaat was echt een belevenis.

Vreemd landschap

De volgende morgen bezochten we Truijllo en we werden afgezet op de Plaza Major. Een van de mooist bewaard gebleven plaza’s van Spanje, gedomineerd door het fiere en grote ruiterstandbeeld van Pizarro. De legeraanvoerder die hier opgegroeid was alvorens zich in zijn Zuid-Amerikaanse avontuur te storten. Hij was een onecht kind. Een bastaard die niet door zijn vader werd erkend, hetgeen veel van zijn blinde ambitie verklaart. Alhoewel het doorzettingsvermogen, de hebzucht, de hardheid en wreedheid van dat soort mannen in onze tijd wel van een

andere planeet afkomstig lijken. Zijn huis stond nog in volle glorie aan de plaza.

De burcht die de stad domineerde was bars en sober. Hoog verheven boven de stad had je een prachtig overzicht over het landschap. Truijllo overheerst de regio. Al van verre zie je de ommuurde stad met haar burcht liggen.

Vanaf Truijllo reden we dwars door het uitgestrekte akkergebied. In de

foto: S. Janssen/foto Natura

cultuur

foto: De Landschappen

Reisverslag

Grote trap

14

Het Drense Landschap

Bijeneter

foto: Johan Vos

Op het Iberisch Schiereiland bestaan grote klimatologische verschillen. De noordzijde, waar gebergten als de Picos en de Pyreneeën liggen, heeft een koel Atlantisch klimaat. De rest een mediterraan klimaat.

De mens was er al voor de jaartelling achter dat vee dat ’s winters in de mediterrane gebieden verbleef, in de zomer vetgeweid kon worden op de koele Atlantische bergweiden. Herders trokken met miljoenen schapen, geiten, paarden en koeien jaarlijks 600 tot 800 km tussen het warme laagland van de Extremadura naar de bergen van de Picos. Dit gebruik heet transhumance en vond plaats via een tiental hoofdroutes tussen zuid en noord vice versa.

De herders trokken met hun dieren dwars door het land. Om geschillen met de lokale bevolking te voorkomen werd door Alfonso X al in 1273 geregeld hoe er getrokken werd. Overal werden canadas, 75 m brede driften, voor de jaarlijkse trektocht gereserveerd. Een en ander leidde tot 124.000 km aan canadas die in totaal een oppervlakte van 420.000 ha beslaan.

De transhumance is als verschijnsel goeddeels verdwenen, waardoor dit stukje herderscultuur tot het verleden lijkt te gaan behoren. De trek is te arbeidsintensief en dus te kostbaar geworden, zeker gezien de slechte inkomsten vanuit de schapenhouderij.

De Extremaduraanse natuurbeschermer Jesus Garcion is al sinds 1993 actief om naast de bescherming van de dehesas ook de transhumance weer een economische basis te geven. Op dit moment subsidieert de EU via een Life-subsidie het ‘Project 2001’. Doel van het project is behoud van de canadas en de transhumance. Dit netwerk van 460.000 ha groot zou moeten fungeren als een groene corridor, een ecologische verbindingszone. Via de transhumance zijn een groot aantal ecosystemen te behouden, variërend van de dehesas tot de bergweiden. Men kan het zien als een vorm van behoud van cultuurhistorie en het een functie geven in de context van plattelandsontwikkeling en toerisme.

Duidelijk is dat dit ‘Project 2001’ veel meer is dan alleen een natuurbeschermingsproject. Net als in ons land zie je een steeds integraler benadering van de plattelandsproblematiek waar naast natuur en landschap ook economische en cultuurhistorische zaken een rol spelen.

Archief HDL

foto: Johan Vos

Transhumance

verte lag steeds dreigend de stad. De steppe lag om ons heen, inclusief het bij dit vreemde landschap behorende vogelleven. Met veel Afrikaanse referenties.

Grote en Kleine trap, Grauwe kiekendief, Kuif- en Thekla leeuwerik, hordes mussen. Indrukwekkende ruimte, een steppe met paarse gloed, bewaakt door Truijllo.

Het nationaal park Monfraque, nabij Torrejon el Rubio, is gelegen rond de samenvloeiing van de rivieren de Tietar en de Taag. Vanaf de top van de bergrug waarop zich een lompe Moorse toren bevond, had je een onvergetelijk zicht op de rivieren en het bosrijke landschap. Vele tientallen Vale gieren cirkelden in de vroege ochtendwarmte rond de toren alvorens de omgeving af

Zwarte geiten

Reisverslag Vale gier

Vanaf de verzamelplaats langs de Taag vertrokken we naar Villareal de San Carlos. De wandeling liep dwars door de ravages van een opgeruimde eucalyptusplantage. In dit natuurreservaat is er voor gekozen bijna 8000 ha eucalyptesaanplant rigoureus op te ruimen. En dan ook echt rigoureus. Zover het oog reikte werden deze bossen niet alleen geveld, de stronken werden met enorme bulldozers gerooid en verbrand. Anders kwam de Eucalyptus via wortelopslag weer terug. Men moest nu kapitalen uitgeven om de fouten van enige decennia geleden weer te herstellen.

Opnieuw met geld van de EU. Wat verderop werd het bos weer “normaal”.

Met een heldere beek vol met paaiende Forellen. We klommen naar een hoogte die ons een prachtig beeld van de Taag en de Tietar verschafte. Overal ruïnes van huizen, resten van wegen, de opslag van eikenbos. Dertig jaar geleden was dit landschap open, nu was het al bos. Het lot van enorme oppervlakten weinig vruchtbare grond in Spanje.

Grote druk

Op het Iberisch Schiereiland komen een groot aantal planten- en diersoorten voor die alleen daar te vinden zijn.

Archief HDL

te stropen. Door er van boven op te kijken, groeide onze bewondering voor deze ‘zeilers’.

Tijdens de klim hadden we al de Grijze gors, de Rotszwaluw en de Blauwe rotslijster gezien. Bij de afdaling troffen we een soort poel, vol met amfibisch leven. De Marmersalamander, de Spaanse variant van de gewone watersalamander, en de Spaanse kikker.

Villareal de San Carlos

15

Reisverslag

Rio Alamonte

Spanje is daarnaast van grote betekenis voor talloze vogelsoorten die tussen Afrika en Noord-Europa heen en weer trekken. De grote biodiversiteit in Spanje is voor een belangrijk deel het gevolg van een al vele eeuwen volgehouden begrazing in lage dichtheden. Zo’n 60 procent van de 30 miljoen hectares in Spanje werd zo gebruikt. Ook hier zien we dat net als in ons land cultuur en natuur sterk met elkaar verweven zijn. De cultuur van de transhumance en het daarmee samenhangend voortbestaan van de dehesas en de schrale bergweiden zijn schitterende voorbeelden daarvan. Het voortbestaan van deze landschappen staat evenwel onder grote druk. Slechts 5 procent van het Spaanse grondgebied heeft op dit moment een beschermde status als natuurgebied. De nog maar matig ontwikkelde Spaanse natuurbescherming, geholpen ondermeer door De Landschappen en de Europese Unie, zet zich via projecten in het kader van plattelandsvernieuwing, eco-toerisme en de verkoop van streekeigen producten in, om het oude cultuurlandschap van de dehesas te behouden.

Behoud van de dehesas, als deel van ons Europese erfgoed, verdient alleszins onze steun.

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/rentmeester van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

Archief HDL

16

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin Eric van der Bilt

15 Wandelroute De Blinkerd en het Oude Diep

1

De Blinkerd en het Oude Diep

De Blinkerd

Als je niet beter zou weten, zou je op z’n minst denken dat De Blinkerd een vliegende schotel is die uit verre zonnestelsels precies hier bovenop de berg geland is... Maar eigenlijk is De Blinkerd gewoon het informatiecentrum van Essent Milieu en de stichting ‘Het Drentse Landschap’ dat u onder andere informeert over het project het Oude Diep.

Vanuit De Blinkerd heeft u een prachtig uitzicht op een heel bijzonder stukje Drenthe. Twintig miljoen kuub afval veranderden in groene heuvels met aan de voet prachtige nieuwe natuur. De Blinkerd is het startpunt van een wandeling naar het Oude Diep waar ‘Het Drentse Landschap’ druk bezig is om de beek en het beekdal in oude luister te herstellen. Paaltjes met paarse koppen wijzen u de weg.

2 Ga rechtsaf de berg op. Na een flinke klim gaat u bovenop de berg rechtsaf naar De Blinkerd.

Bezoekerscentrum De Blinkerd is het resultaat van een samenwerking van het Waterschap Reest en Wieden, Essent Milieu, het Recreatieschap Drenthe, de gemeente Midden-Drenthe, de provincie Drenthe en de stichting ‘Het Drentse Landschap’. U vindt er informatie over het Oude Diepproject, over de oude vuilstort en over moderne afvalverwerkingsmethodes. Een deel van De Blinkerd is speciaal voor kinderen ingericht.

De Blinkerd werd in de zomer van 2001 geopend. Het is een bijzonder bouwwerk geworden, omdat de ondergrond bovenop de berg zo

3 Bij het verlaten van

De Blinkerd loopt u de kant van Essent Milieu op. Via het klaphek brengt een schelpenpaadje u terug naar de asfaltweg. Een klein stukje linksaf en vervolgens door een volgend klaphekje rechtsaf. Het pad volgt de flank van de voormalige stortplaats.

In 1929 richtte de Staat der Nederlanden de N.V. Vuilafvoer

Wester Gorens

10 5 4

9

8

6

7

fotop: Jaap de Vries

Mensen die slecht ter been zijn, blijven aan deze kant van het water en volgen het pad tot (02).

instabiel is, dat een echte fundering niet mogelijk bleek. Stelt u zich De Blinkerd dus voor als een stalen schip dat op de berg ‘drijft’...

De naam De Blinkerd is afgeleid van de oude veldnaam Blink. Een deel van de ‘goorns’ van de boeren van Drijber aan deze kant van het Oude Diep heette namelijk zo.

De goorns waren de groentetuinen van het dorp. Meestal lagen ze tussen het dorp en de es, maar in Drijber was dat niet het geval. De Blink had kennelijk zulke goede grond dat de boeren er graag een wat langere wandeling voor over hadden...

3

© Topografische Dienst Emmen

1 Vanaf de parkeerplaats steekt u het kanaaltje over via de betonblokken. Volg het schelpenpad en sla op het asfaltweggetje linksaf.

Drijber

2

Hulzedink

Startpunt Parkeerplaats bij de kiosk aan het VAM-kanaal, bereikbaar vanaf de weg WijsterDrijber (volg de borden!).

Wandelroute

op: rijdt slechts een paar keer per dag op werkdagen!)

Honden Toegestaan mits aangelijnd.

Lengte route circa 5 km Benodigde tijd 2 à 21/2 uur

Maatschappij VAM op. Het bedrijf moest huisafval uit de grote steden tot compost gaan verwerken. Het mes sneed aan twee kanten. Steden als Den Haag en Groningen raakten hun afval kwijt en Drenthe kreeg compost om de schrale heidegronden te helpen ontginnen.

Het grote gebouw – met gemak het grootste gebouw van Drenthe – is de in 1996 in gebruik genomen Geïntegreerde Afval Verwerkings Installatie (GAVI).

Metalen, zand en stenen en een deel van het papier en plastic worden in de installatie eerst uit het afval gescheiden. De rest gaat naar de verbrandingsovens van de installatie, waar ruim 400 duizend ton per jaar kan worden verbrand. Er gelden zeer strenge milieueisen voor de vrijkomende rookgassen.

Dankzij het verbranden van het afval hoeft er veel minder gestort te worden dan vroeger.

fotop: Jaap de Vries

Openbaar vervoer Vanaf NSstation Hoogeveen Arriva lijn 35, uitstappen halte VAM-weg/VAMkanaal. Daarna langs het VAMkanaal naar de parkeerplaats (Let

Begaanbaarheid paden Goed begaanbaar in alle jaargetijden.

(Voor mensen die slecht ter been zijn of een kinderwagen bij zich hebben, zijn in de routebeschrijving alternatieven aangegeven.)

4 Voor het schelpenpad steil naar beneden gaat slingeren, moet u eigenlijk even op het bankje gaan zitten om van het uitzicht te genieten.

< Beekjuffer Koekoeksbloem >

foto: Jaap de Vries

Situatie rond 1895

U zit hier op zo’n 43 meter hoogte (56 meter boven NAP) en kijkt uit over het beekdal van het Oude Diep. U kunt de beek hier goed zien liggen als er geen blad aan de bomen zit. Links ziet u het diep als een kaarsrecht afwateringskanaaltje liggen, recht voor u ligt het project Zuidmaten waar ‘Het Drentse Landschap’ de beek weer zijn oude kronkelende loop heeft teruggegeven. Daarachter ligt het esdorp

Drijber dat vroeger tussen de hei en het beekdal van het Oude Diep lag ingeklemd. Ten zuiden van het dorp waren de akkers op de Drijbersche Esch, aan deze kant van de beek lagen de goorns.

Bij helder weer ziet u dat de horizon geen rechte streep is. U kunt hier minstens tien kilometer ver kijken en ziet in de verte de Hondsrug liggen.

5 Aan de voet van de berg steekt u het watertje over. Ga hier rechtsaf en volg het pad langs de oever.

U kunt de wandeling met meer dan de helft bekorten door hier in plaats van rechtsaf linksaf te slaan en dus de andere kant op langs het watertje te lopen. Door het pad te volgen komt u weer op de parkeerplaats uit. Het Oude Diep zult u dan echter niet zien!

De waterpartij lijkt heel natuurlijk, maar is in feite een sloot die gegraven is om water te kunnen opvangen dat van de afgedekte afvalberg stroomt. Via de sloot wordt het water afgevoerd naar het VAMkanaal. Allerlei soorten vissen voelen zich in de sloot prima thuis.

Hetzelfde geldt voor de gele primula’s in de walkant.

6 Voorbij het bosje neemt u het schelpenpad linksaf. Op de driesprong gaat u weer linksaf.

Vanaf het moment dat u van de berg af gekomen bent, loopt u door het tussengebied tussen de berg en het Oude Diep. Dit gebied is de afgelopen tijd flink aangepakt.

Het zal zich gaan ontwikkelen tot

De Blinkerd en het Oude Diep

7 Op de asfaltweg, die langs de rand van het beekdal van het Oude Diep loopt, slaat u linksaf.

Rechts van u ligt het eigenlijke beekdal van het Oude Diep. Het bosje met eiken, berken, els, iep, populier en wilg heet het Hulzedink. In het verleden was het er zo nat dat niemand het de moeite van het ontginnen waard vond.

De boeren van Drijber haalden er het ‘boerengeriefhout’ uit dat van hun gading was.

Uit bodemonderzoek blijkt dat het Hulzedink een zeer oud bosje is.

Veel bijzondere plantensoorten verdwenen toen de bosbodem begon uit te drogen. Nu het Oude Diep-project de beek weer laat stromen en er steeds meer water in de beek zal komen, wordt de bos-

foto: Pauline Leene

bodem natter en krijgt de natuur de kans om zich te herstellen.

Veel walletjes die dwars op de beek staan, waren in de loop van de tijd verdwenen. Ze zijn aan de hand van oude kaarten gereconstrueerd en opnieuw aangelegd. Door de bemeste bovenlaag van de weitjes af te halen krijgen plantensoorten die verdwenen leken, er volop nieuwe kansen.

Een voorde door het Oude Diep Tijdens de wandeling steekt u het Oude Diep over via een voorde van zwerfkeien. De stenen zijn deels gevonden tijdens de reconstructiewerkzaamheden in het beekdal.

Overigens, we noemen het wel een voorde, maar eigenlijk is het dat niet. Een voorde was vroeger simpelweg een doorwaadbare plaats in de beek. Vaak was het een wat zanderige plek waar je met paard en wagen gemakkelijk langs kon. De naam ‘Zandvoort’ herinnert daar nog aan.

Vroeger waren er in Drenthe weinig bruggen en de veldwegen leidden dan ook naar voorden door de tientallen riviertjes en beken. Meestal stond er niet veel water in de beek en kon je gemakkelijk aan de overkant komen. ’s Winters echter en als het een tijdje veel geregend had, moest je hele einden om.

Maar ach, waarom zou je? Wat moest je buiten je dorp in die dagen?

In allerlei plaatsnamen leeft het woord voorde nog voort. Coevorden is in Drenthe uiteraard het bekendste voorbeeld, maak denk ook aan Eexter Zandvoort en Papenvoort.

8 Ga op de driesprong rechtsaf.

Aan de overkant van het Oude Diep neemt u linksaf het pad langs de beek.

Mensen die slecht ter been zijn, gaan niet over de beek, maar blijven aan deze kant van het water en volgen de asfaltweg tot (9).

Stelt u zich eens voor: pas geleden lag hier nog een keurige rechte afwateringssloot! Graafmachines zochten de eeuwenoude bedding van het Oude Diep weer op en de beek mag zijn gang weer gaan. Links en rechts van de beek geven de bomen op de beekdalbegeleidende wallen de grens van het beekdal aan, dat hier nog geen honderd

meter breed is. Het zal niet lang meer duren of de drassige weitjes langs het Oude Diep zullen weer volop in bloei staan met het rozerood van de echte koekoeksbloem en het geel van de dotterbloem en de egelboterbloem. En wie weet, komen ook de orchideeën de komende jaren weer terug!

9 Via de voorde aan de overkant van de beek gekomen slaat u op de asfaltweg rechtsaf.

foto: Jaap de Vries

een groen, glooiend parklandschap.

Later zullen runderen ervoor gaan zorgen dat het gebied open blijft.

Loop rustig even een eindje het terrein in. Bijvoorbeeld naar de grote poel waar altijd wel iets te zien is. Of te horen is, het gekwaak van de groene kikker bijvoorbeeld!

10 Neem het pad links in de richting van de berg en ga voor het groene hek rechtsaf. U volgt het pad langs de oeverkant dat u terugbrengt naar de parkeerplaats.

Op weg terug naar de parkeerplaats moet u eigenlijk nog ’ns een keer goed om u heen kijken om u te realiseren dat u in een heel bijzonder gebied bent. U ziet een natuurlijke waterpartij die een sloot blijkt... U ziet een berg die eigenlijk helemaal geen berg is... En u ziet natuur op plaatsen waar een paar jaar geleden nog aardappels verbouwd werden.

© Stichting ‘Het Drentse Landschap’ (maart 2001) Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen – Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 – e-mail: mail@drentslandschap.nl

(Deze pagina wordt verzorgd door de NV Waterleidingmaatschappij “Drenthe”) – Tekst uit: SPRAAKMAKEND WATER © 2000 Karst Jan Hoogsteen/Het Spectrum B.V. – Foto: Archief HDL

Water is voortdurend in beweging en vormt de motor van ons bestaan.

Zonder kunnen we niet en zou er geen leven op aarde bestaan.

We moeten ons alleen realiseren dat we het water slechts tijdelijk mogen lenen uit de grote kringloop.

22

Natuurlijk Geert de Vries*

•

Zonnedauw

Drenthe is de enige provincie van Nederland waar alle drie soorten Zonnedauw voorkomen: de ronde, de kleine en de lange. Ronde zonnedauw komt het meest voor.

De kleine is wat minder algemeen.

Lange zonnedauw groeit slechts op één plekje in een hoogveenmoeras bij Zwartemeer.

De Ronde zonnedauw doet zijn naam eer aan: de blaadjes zijn rond. De Kleine zonnedauw heeft langwerpige blaadjes. Wie Zonnedauw ziet bloeien weet dat het al twaalf uur is, want pas midden op de dag gaan de witte bloempjes open. Dat gebeurt overigens alleen bij zonnig weer.

De rozetjes van de zonnedauwplantjes zijn hooguit zo groot als een rijksdaalder. Ze groeien

Vleesetende planten

graag op voedselarme en kale plekken in natte heidegebieden en bij vennetjes. In het verleden

Zonnedauw en Blaasjeskruid

kwamen ze bij miljoenen voor in de hoogveenmoerassen.

Het zou niet handig zijn als alle soorten Zonnedauw dezelfde prooien zouden vangen. In de loop der tijd is dan ook een taak-

Normaal gesproken eten planten geen dieren. Zonnedauw en Blaasjeskruid vormen echter een uitzondering. Het zijn planten die wel dieren eten. Met list en bedrog ‘snabbelen’ ze wat kunnen ze in een voedselarme omgeving overleven.

Ronde zonnedauw

foto’s: Geert de Vries

extra voedsel in de vorm van ‘vlees’ bij elkaar. Hierdoor

Jeugdrubriek

23

Ronde, kleine en lange zonnedauw

verdeling ontstaan: Kleine zonne-

nieuwe dauwdruppels gevormd

heeft een voorkeur voor voedsel-

dauw vangt vooral muggen en de

en dan maar weer wachten op

arme vennetjes. Er is geen plant

ronde probeert met name kever-

het volgende slachtoffer...

(met bloemen) die in zulk voedselarm water kan leven als

tjes te bemachtigen. Vroeger werden de zonnedauwplantjes

•

ook wel ‘Maria-tranen’

Blaasjeskruid leeft in het water.

Tussen de dunne blaadjes zitten

genoemd. Men geloofde dat de

De slingers met smalle blaadjes

blaasjes die met het blote oog te

tranen op de blaadjes afkomstig

kunnen wel meer dan een meter

zien zijn.

waren van Maria omdat ze veel

lang worden. Meestal ontdekt

gehuild had om de dood van

men Blaasjeskruid pas als de

Blaasjeskruid

Jezus.

•

juist het Klein blaasjeskruid.

•

De ‘watervaltruc’

Net als Zonnedauw groeit

jonge kikkervisjes in deze val

Blaasjeskruid op plekken waar

terecht.

Blaasjes van Groot blaasjeskruid

weinig voedsel beschikbaar is.

Bedrog

Op de blaadjes van de Zonne-

Dat is handig omdat het Blaasjes-

•

dauw staan rode haren. Aan het

kruid dan geen last heeft van

Zonnedauw en Blaasjeskruid

eind van elke haar zit een fraai

snelgroeiende planten, zoals

hebben slimme trucs bedacht om

glinsterende dauwdruppel. Hoe

Waterlelies. Door kleine water-

in een voedselarme omgeving

zonniger, des te meer dauw-

diertjes te vangen krijgt deze

toch nog wat extra voedsel te

druppels. Dat is vreemd. Want

vleeseter extra voedsel. Die extra

vangen. Door lucht- en water-

dauw verdwijnt zodra de zon

‘inkomsten’ gebruikt het Blaasjes-

vervuiling krijgen ze tegen-

verschijnt. Het is dan ook geen

kruid vooral om bloemen te

woordig vaak te veel voedsel.

dauw, maar een soort lijm.

vormen.

Daar kunnen ze niks mee, omdat

Insecten die daar op af komen,

Hoe werkt deze ‘waterval’? De

ze gewend zijn in armoe te

raken verstrikt in die kleverige

voorkant van elk blaasje is af-

leven. Snelgroeiende planten

druppels. Een mug of een kever

gesloten met een klepje. Het

kunnen dat extra voedsel wel

probeert zich dan los te wringen.

blaasje is een beetje ingedeukt.

gebruiken en overwoekeren deze

Door dat gespartel worden

Komt er bijvoorbeeld een water-

juweeltjes van de voedselarme

andere blaadjes gewaarschuwd

vlo tegen zo’n blaasje aan dan

wereld. De tragiek is dat deze

dat er een dikke kluif is te

schiet het klepje open. Het

vleesetende planten alleen in een

verdelen. Door met elkaar samen

blaasje stroomt vol met water en

wereld van armoe een rijke toe-

te werken kunnen de blaadjes

‘sleurt’ de watervlo mee naar

komst hebben.

zelfs libellen vangen. De blaadjes

Klein blaasjeskruid

binnen. Je kunt het vergelijken

krullen zich om de prooi heen.

bloempjes boven het water uit-

met een gesloten ingedeukt

Daarna werken de dauwdruppels

steken. Van de verschillende

plastic flesje waarvan onder

als een soort maagsap, waar het

soorten blaasjeskruid zijn het

water de dop wordt gehaald.

diertje in oplost. Op deze manier

Groot en Klein blaasjeskruid het

Na een uur is de prooi in de

krijgt de Zonnedauw via zijn

meest bekend. Het Groot blaas-

plant verteerd. Het klepje gaat

blaadjes toch wat extra voedsel

jeskruid heeft knalgele bloemp-

opnieuw dicht en het blaasje

binnen. Na een dag of wat gaan

jes. Die van zijn kleinere neefje

wordt weer ingedeukt, zodat in

de blaadjes weer open. De poot-

zijn flets geel. Het Groot blaas-

deze slimme ‘onder-water-val’

jes en vleugeltjes van het slacht-

jeskruid groeit in Drenthe vooral

een nieuwe prooi kan worden

offer waaien weg. Er worden

in sloten. Het Klein blaasjeskruid

gevangen. Af en toe komen zelfs

Toekomst

* G.W. de Vries, onderwijsconsulent voor natuur- en milieu-educatie, is lid van het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’.

Kortweg

Scharreveld

•

Van de heer Grotenhuis uit Westerbork werd een voorlopige rapportage ontvangen van zijn inventarisatiewerk in het Scharreveld. Overduidelijk komt hierin het belang van het gebied naar voren als leefgebied van een grote verscheidenheid aan zeldzame en bedreigde soorten. Zo werden er vijf vlindersoorten van de rode lijst waargenomen, te weten: Kommavlinder, Bruine vuurvlinder, Heivlinder, Heideblauwtje en Gentiaanblauwtje.

Deze laatste is voor zijn voortbestaan aanhankelijk van Klokjesgentianen, die dan ook in diverse delen van het terrein aanwezig waren. Maar liefst 10 procent van de planten bleek bezet te zijn met eitjes van het Gentiaanblauwtje. Op de recent ingerichte gronden werd massaal Kleine zonnedauw gevonden. Een veelbelovende ontwikkeling en dat terwijl de natuurontwikkelingswerkzaamheden nog niet eens volledig zijn afgerond. Er moet bijvoorbeeld nog een diepe ontwaterende sloot omgelegd worden.

Ook de eerste ontwikkelingen in de vogelstand zijn hoopvol.

Zo was er voor het eerst sinds tien jaar weer een Waterral aanwezig, zeer waarschijnlijk broedend. De Watersnip broedt er met maar liefst vier paren. Ook het Porseleinhoen kon als broedvogel worden genoteerd, wat nog nooit eerder het geval was. Vogels op doortrek die het gebied aandeden waren onder meer Kemphanen, Regenwulpen, Kraanvogels en Goudplevieren.

2 Gedeputeerde Staten (GS) hebben niet ingestemd met het wijzigingsplan van Bestemmingsplan Landelijk gebied Beilen voor de realisatie van een recreatieterrein aan de Tolmaatsweg in Lieving, dat is gelegen naast het Scharreveld.

Het recreatieterrein zou 15 hectare groot worden en plaats bieden aan maximaal 120 bungalows of 500 kampeerplaatsen.

Bij het plan ontbrak volgens GS een zorgvuldige belangenafweging. Ook is onvoldoende aangetoond dat er op deze locatie behoefte is aan een recreatieterrein van deze omvang. Daarnaast is er sprake van een wezenlijke aantasting van de landschappelijke waarden. Het is onvoldoende inzichtelijk gemaakt wat de gevolgen zijn voor de flora en fauna van de waterhuishoudkundige ingrepen op het recreatieterrein. Tot slot vinden GS de toename van de verkeersbelasting op de N856 onaanvaardbaar omdat dat zal leiden tot onveiliger situaties op de Tolmaatsweg.

‘Het Drentse Landschap’ is zeer ingenomen met het standpunt van de Provincie Drenthe. Als er rond een natuurgebied sprake is van een onbeheerste groei van recreatieterreinen zal dat resulteren in een grote recreatieve druk op de terreinen en een minder fraai landschap.

‘Het Drentse Landschap’ houdt zorgen over de vaak voor natuur- en landschapsbelangen weinig vreugdevolle afwegingen van de Gemeente MiddenDrenthe.

foto: Jaap de Vries

24

Hijkerveld

•

Ringslang

34

ASSEN

34

10

2 EMMEN 32 HOOGEVEEN MEPPEL 7

15 5 7

10

Dat onze vaste vogeltellers de heren Haanstra en Spoelder behalve 212 vogelsoorten ook nog wel eens iets anders op Diependal aantreffen, blijkt uit de melding van zowel een Ringslang als een Hazelworm.

Hoewel de omgeving behoorlijk intensief onderzocht wordt op reptielen is het de eerste keer dat er een Hazelworm gemeld wordt. De Ringslang is één keer eerder waargenomen, namelijk in 1998.

Berichten

Hunze

Het hermeanderingsproject bij Annermoeras, Duunsche Landen en Elzenmaat is vanaf

34 medio maart in uitvoering. Het gedeelte bij Eexterveen, de Elzenmaat is al vrijwel gereed.

Bij de andere deelgebieden wordt gewacht tot na het broedvogelseizoen. Alleen bij de Duunsche Landen moesten de kade en de omlegsloot gemaakt worden omdat de WMD haar project op 21 juni opgeleverd moest hebben. In het deelgebied Annermoeras werden alvast wel sloten opgetrokken om in juni beter te kunnen werken. Door een communicatiestoornis werden ook de oude meanders opgeschoond waarbij groeiplaatsen van de zeldzame Polzegge werden beschadigd. De Stichting trekt zich dat zeer aan en heeft er alles aan gedaan om één en ander te herstellen.

Door IDEE-TV zijn opnamen van het project gemaakt die op 17 september om 17.20 uur op Nederland 2 te zien zullen zijn.

Een buitengewoon leuke ontwikkeling is de ontdekking van verschillende zogenaamde “Lenten” of turfhaventjes die vroeger langs de Hunze bij de verschillende dorpjes lagen. We zullen deze proberen te herstellen na onderzoek door amateur-archeologen.

Bestuur van het Waterschap Hunze en Aa’s, de Stuurgroep Hunzeproject en mevrouw Slagman, de burgemeester van de Gemeente Borger-Odoorn.

Verschillende sprekers lichtten de voornemens toe inzake de stadsrandontwikkeling, nieuwe mogelijkheden voor recreatie en waterbuffering. Een belangrijke partij bij dit soort processen is het Waterschap, omdat zij borg moet staan voor adequate landbouwkundige drooglegging, een goed stedelijk waterbeheer, beveiliging tegen calamiteiten in de benedenloop van de Hunze (Groningen) en goede randvoorwaarden voor natte natuur. We hopen, onder leiding van het Waterschap, de komende twee jaar de plannen te kunnen voorbereiden.

Op 10 april vond er een bijeenkomst plaats met het Algemeen

Elzenmaat

Archief HDL

•

Het aankopen in het Hunzedal vormt momenteel één van de speerpunten in het aankoopbeleid van de Stichting. De belangrijkste uitbreiding vond wederom plaats in het natuurgebied De Branden. Hier werd 9,88.10 ha verworven, van drie verschillende eigenaren. Door creatief om te gaan met het instrument kavelruil in combinatie met het aankopen van ruilgrond, blijkt het nog steeds mogelijk om boeren een alternatief te bieden.

Ook ten noorden van Torenveen werd in samenwerking met het Bureau Beheer Landbouwgronden 4,75.10 ha verworven. Door deze aankoop kon worden voorkomen dat in het kader van de Herinrichting GroningsDrentse Veenkoloniën nieuwe sloten moesten worden gegraven. De in het verleden voorbereide plannen voor landbouwkundige inrichtingsmaatregelen in het kader van de Herinrichting staan in het Hunzedal tegenwoordig soms op gespannen voet met de nieuwe plannen voor natuurontwikkeling.

25

Takkenhoogte

•

5

Op Takkenhoogte staan nog enkele grote bulten met grond, overblijfselen van het natuurontwikkelingsproject. De bulten beginnen nu dan eindelijk behoorlijk te slinken. Eind van dit jaar kunnen we mogelijk de definitieve oplevering vieren met de aanleg van een kijkheuvel en bos.

De inventarisatiegegevens van onze vrijwilligers de heren Vrieling en Van der Schaar maken duidelijk dat het natuurontwikkelingsgebied voortdurend rijker aan soorten wordt.

Nieuwe waarnemingen van Ronde zonnedauw, Koningsvaren en Hertshooiweegbree zijn hiervan voorbeelden. Ook de Kleine zonnedauw en de Moeraswolfsklauw namen sterk in aantal toe.

26

Berichten

Oude Diep

Katshaar

•

Tussen Coevorden en Schoonebeek ligt de Katshaarschans. De schans, een verdedigingswerk uit de 18e eeuw, is eigendom van de Stichting Oud Drenthe. ‘Het Drentse Landschap’ heeft een deel van het omringende heideterrein in eigendom.

Landschapsbeheer Drenthe is betrokken bij het onderhoud van de schans en de heide. De heer S. Hoeksma inventariseerde de vlinder- en libellenstand van

15 dit gebied. Met name voor vlinders lijkt de schans en de directe omgeving van groot belang te zijn te zijn. Zo werden er, ondanks de geringe omvang van het terrein, twee rode lijstsoorten aangetroffen: de Heivlinder en de Bruine vuurvlinder. Wederom een bewijs dat de waarde van cultuurhistorie en natuur in Drenthe onlosmakelijk met elkaar vergroeid zijn.

foto: Paul Paris

•

Nabij het Oude Diep werd een perceel van 13,01.56 ha aangekocht via het Bureau Beheer Landbouwgronden.

Het gaat hier om een fraai stukje landschap grenzend aan het Oude Diep. Op deze plaats, ten noorden van Stuifzand, grensden vroeger de heidegronden met vennen aan het beekdal met haar vochtige graslanden. Op de overgang van hoog naar laag bevond zich een smalle strook bos. Aan het begin van deze eeuw werd het heideveld ontgonnen. Toch bleef het landschap tot op de dag van vandaag herkenbaar.

Het huidige grasland heeft nog steeds reliëf en hoewel de vennen deels zijn dichtgegroeid bevatten ze nog steeds open water. De bosjes herbergen vanwege de oude bosbodem een rijke flora met onder andere Zevenster. Deze plek biedt een uitgelezen kans om landschapsherstel te plegen. Op termijn zal zich hier weer een heischrale vegetatie met vennen kunnen ontwikkelen.

Schrale situaties op de overgang naar vochtige beekdalgraslanden zijn zeldzaam geworden in Drenthe en komen in het Oude Diep verder nergens meer voor.

De bouw van het Kleinste Huisje is gegund aan bouwbedrijf Schultink te Hoogeveen die het project voortvarend heeft opgepakt. Het ligt in de bedoeling het huisje eind juni op te leveren, waarna de tuinaanleg en de inrichting ter hand zal worden genomen.

32 Het project de Blinkerd loopt wat achter op schema. Het bouwen van de vliegende schotel op de VAM-berg valt niet mee. Er moet voortdurend afgerekend worden met ingewikkelde technische problemen en tegenvallers.

Maar uniek wordt het zeker.

Eind juni zal de opening plaatsvinden.

In het kader van het gebiedsgerichte beleid rond het Oude Diep is inmiddels een start gemaakt met het cascoplan Hoogeveen. Vanuit vele disciplines wordt nagedacht over de inrichting van de stadsrandzone. Verder ligt het in de bedoeling de natuurontwikkeling aan de voet van de VAM-berg verder uit te werken. Tenslotte kan nog gemeld worden dat Johan Haan als stagiaire vanuit de Saxion Hogeschool IJselland te Deventer, in opdracht van ‘Het Drentse Landschap’ en het Waterschap Reest en Wieden een inrichtingsplan voor de Pesserma bij Stuifzand heeft gemaakt. In dit prima werkstuk toont hij aan dat de waterberging in het dal in potentie vele keren groter kan worden wanneer deze niet beperkt wordt tot het stergebied uit de RAK-Stuifzand (Ruilverkaveling Administratief Karakter). Een woord van waardering voor zijn inzet is op zijn plaats.

Berichten

Reestdal

•

Archief HDL

Op 2 maart ontving het bestuur van ‘Het Drentse Landschap’ de heer en mevrouw Schmalz uit Dwingeloo. De bijeenkomst op De Havixhorst vond plaats als dankbetuiging voor het schenken van het eerste beeld voor de beeldentuin: Tabita, een portret van Eddy Roos. De kans bestaat dat ook de Stichting Bedrijfsfonds De Boer Supermarkten een substantieel bedrag ter beschikking zal stellen om een tweede beeld te verwerven. We hopen dat meer bedrijven uit Drenthe dit aansprekende project zullen gaan steunen.

Op 3 april vond de feestelijke opening van de vernieuwde Lokkerij plaats. Alhoewel het feest enigszins werd overschaduwd door de Mond- en Klauwzeerproblematiek, waren de genodigden onder de indruk van de vernieuwde informatievoorzieningen. Naast onze voorzitter mevrouw A. Rensen spraken ook de Vogel-

7 bescherming en wethouder Oldenbesten van de gemeente Meppel. Zij feliciteerden de familie Koopman en de Stichting Lokkerij met de nieuwe inrichting. Het is zeer zeker de moeite waard om er eens te gaan kijken. De website van de Stichting is te vinden op: www.delokkerij.nl.

Op 16 mei werd in Staphorst het eerste exemplaar van de recreatiekaart van het Reestdal overhandigd. Naast de gemeenten, de VVV’s, de NNBT, namen ook Landschap Overijssel en ‘Het Drentse Landschap’ deel aan dit project.

Op de kaart is alle informatie over het Reestdal op een compacte manier te vinden.

Op 21 mei werd op De Havixhorst het eerste exemplaar van Boerderijenonderzoek in het Reestdal aan Gedeputeerde mevrouw M. Brink overhandigd. Het onderzoek is verricht door ‘Het Drentse

Landschap’ en het Erfgoedhuis van Drenthe en heeft de titel “De gebouwde cultuur in het Reestdal”. De redactie is gedaan door dr. M.A.W. Gerding. In het rapport wordt stilgestaan bij de ontwikkelingen van de infrastructuur vanaf 1850, de bebouwingsgeschiedenis en de ontwikkeling van de boerenerven. Getracht wordt om via deze studie bij de betrokken overheden meer aandacht te krijgen voor een goed in de planologie verankerd beschermingsbeleid.

Verder zullen de beide provinciale Landschappen, hopelijk gesteund door de overheid in het kader van Belvédère, doorgaan het landschap in het Reestdal te beschermen. Met inbegrip van de beeldbepalende bebouwing.

De aankoop en restauratie van de Wildenberg vormt een prachtig voorbeeld van deze inspanning door ‘Het Drentse Landschap’.

Het Boerderijenonderzoek is

mede mogelijk gemaakt door bijdragen van de Rijksdienst voor Monumentenzorg, Provincie Drenthe, Prins Bernhard Cultuurfonds, VAMFonds, Provincie Overijssel, ‘Het Drentse Landschap’, Gemeenten Meppel en De Wolden, ANWB en de Stichting Edwina van Heek.

Grote dank gaat uit naar deze betrokken instanties.

Bijzonder was de bijdrage van de historische Vereniging De Wijk-Koekange die hielp bij de inventarisatie. De Stichting hoopt in de toekomst nauw met deze en andere historische verenigingen samen te kunnen werken. Nu al staat vast dat behoud van historische gebouwen alleen maar kan slagen wanneer betrokken particulieren en allerlei organisaties opbouwend samenwerken. ‘Het Drentse Landschap’ voelt zich daartoe uitgedaagd. Graag samen met het Erfgoedhuis van Drenthe.

27

Berichten

Diversen

•

Orvelte Afgelopen voorjaar rommelde het traditioneel weer in Orvelte.

Eind 2000 veranderde de Handelsvereniging Orvelte (HVO) zowel van bestuurssamenstelling als qua opvattingen over de toekomst van het dorp.

Tegelijkertijd werd er een nieuwe Culturele Activiteiten Vereniging Orvelte (CAVO) opgericht. De statuten en doelstellingen van de CAVO sluiten zeer goed aan bij de opdracht die de Stichting Orvelte bij het revitaliseringsproces van de Stuurgroep Orvelte heeft meegekregen.

Vandaar dat de Stichting Orvelte heeft besloten om met hen de samenwerking aan te gaan. Een besluit waar de HVO en de Vereniging Algemeen

Belang Orvelte (VABO) zich niet goed in konden vinden.

getoond, zijn klaar. Met de uitvoering is inmiddels gestart.

Het scenario voor de presentatie is inmiddels gereed.

We hopen omstreeks 1 juli het verbouwingswerk in het dorp en de revitalisering 1e fase op te kunnen leveren.

Gelukkig ontving de Stichting Orvelte alle steun van de Provincie en de Gemeente om de ingezette lijn door te zetten.

De Stichting Orvelte wenst de CAVO veel succes. Inmiddels wordt hard gewerkt aan een nieuwe cultuurtoeristische invulling van het Tolhuisje en de Bruntingerhof, de laatste twee gebouwen die nog niet definitief een functie toegedeeld hadden gekregen.

•

Het maken van de Multimedia presentatie vordert gestaag. De plannen voor de verbouwing van Drenthehof en Ottenshuus, waar de presentatie wordt

foto: Jaap de Vries

28

Nationaal Natuur Offensief In de 2e Kamer is er bij motie op 20 maart j.l. bij het Ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij op aangedrongen het beleid inzake de realisering van de EHS te intensiveren. In de nota “Natuur voor mensen, mensen voor natuur” heeft de staatssecretaris mevrouw Faber daar al wel enigszins vorm aan gegeven. De politiek is evenwel breed gedragen van mening dat er meer dient te geschieden gezien de tegenvallende prestaties inzake het behoud van onze cultuurlandschappen en de biodiversiteit.

Verschillende natuurbeschermingsinstanties, waaronder De Landschappen, hebben geparticipeerd in het zogenaamde Nationaal Natuur Offensief. In een fraai boekwerkje zijn allerlei prachtige plannen voor meer en betere natuur vervat. Ook de plannen voor het Hunzedal werden daarin benoemd als een mogelijkheid om snel kwalitatief goede nieuwe natuur te realiseren. En nu maar hopen dat er ook daadwerkelijk meer steun komt voor de uitvoering.

•De Enquête Stichting ‘Het Drentse Landschap’ onderzoekt momenteel hoe haar terreinen, voorzieningen (zoals vogelkijkhutten, informatiepanelen) en activiteiten (zoals excursies) door mensen bezocht en gewaardeerd worden. Uw mening als begunstiger van onze Stichting wordt ook zeer op prijs gesteld. Daarom vindt u bijgevoegd een vragenlijst.

Deze kunt u ook ‘downloaden’ van de internetsite www.drentslandschap.nl.

De ingevulde vragenlijst ontvangen we graag voor 1 september a.s. van u retour.

U kunt de lijst portvrij verzenden naar: ‘Stichting Het Drentse Landschap’, t.a.v.

S. van der Meer, antwoordnummer 129, 9400 VB Assen.

Onder de inzenders van een vragenlijst worden enkele prijzen verloot: – Een lang weekendverblijf in een vakantiewoning van ‘Het Drentse Landschap’ voor 4 personen.

– Vijf maal een boek over de hunebedden in Drenthe.

Alvast heel erg bedankt voor uw medewerking.

Berichten

29

Vlees van het landschap verheugen in een groeiend aantal giften en legaten. Ook dit kwartaal ontving ‘Het Drentse Landschap’ talloze giften, variërend van enige tientallen guldens tot duizend gulden. Daarnaast ontving de Stichting uit de nalatenschap van mevr. Pleiter te Heerde ƒ 118.000,– en uit de nalatenschap van mevrouw Hana te Paterswolde ƒ 155.000,–. Deze steun maakt duidelijk dat ons werk in steeds bredere kring gewaardeerd wordt. De groeiende bedragen die de Stichting ontvangt kunnen we goed gebruiken, bijvoorbeeld om bedreigde monumenten te verwerven, om natuurontwikkelingsprojecten te financieren of om in de richting van de scholen lesprojecten te realiseren. Dank voor deze gulheid.

Nieuw Drents tijdschrift •Onder de titel ‘In het spoor van Drentse cultuurschatten’ geeft het Noord-Nederlands bureau voor toerisme een nieuw magazine over Drenthe uit. Het blad verschijnt vier keer per jaar en behandelt elke keer een thema dat te maken heeft met de Drentse cultuur.

De ene keer is dat een natuurgebied, de ander keer een gebouw of persoon. Rond het thema worden ook allerlei activiteiten georganiseerd, zoals een excursie, lezing, concert of theatervoorstelling. Via de bijgevoegde antwoordkaart kunt u meer informatie opvragen over het tijdschrift.

foto: Joop van de Merbel

en legaten •De Schenkingen Stichting mag zich

De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ maakt in haar terreinen gebruik van de beheersvorm begrazing. Dat betekent dat er grazers worden ingezet die leven onder zo natuurlijk mogelijke omstandigheden. In de reservaten van ‘Het Drentse Landschap’ komen heideschapen, Limousins en Schotse Hooglanders voor. Zij zorgen voor een gevarieerd landschap waarin veel planten en diersoorten zich thuisvoelen. De grazers leveren ook een belangrijke bijdrage aan het voortbestaan van de planten. Zaden worden via de dieren verspreid en de mest levert rijke voedingsstoffen.

Elk najaar wordt, na selectie, een aantal dieren voor de consumptie verkocht.

Voor ‘Het Drentse Landschap’ is de productie van het vlees een bijkomend beheerseffect, maar de wijze van houden staat garant voor een kwalitatief hoogwaardig product. De zorg voor een gezonde veestapel staat voorop. Daarom worden de dieren regelmatig gekeurd.

Omdat de grazers in vrijheid alleen in natuurterreinen hebben kunnen rondzwerven, behoort het vlees tot het minst belaste en meest smakelijke dat er te vinden is.

Verkoop van het vlees vindt hoofdzakelijk plaats aan de slager/groothandel die zijn dieren betrekt van biologische bedrijven. Als begunstiger van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ kunt u dit hoogwaardige vlees kopen. Een prettige gedachte in een tijd dat we voortdurend worden geconfronteerd met de risico’s van ons voedsel.

De met veel zorg samengestelde vleespakketten bestaan meestal uit sucade-, riben braadlappen, biefstuk of rosbief, gehakt en enkele soepbeenderen. Gehakt maakt onderdeel uit van de vleespakketten van 15 en 30 kg, maar is ook afzonderlijk verkrijgbaar per portie van 5 kg.

U kunt uw bestelling kenbaar maken op de bijgevoegde antwoordcoupon. Door de invoering van de verplichte BSE-test zijn we helaas genoodzaakt de prijzen dit jaar aan te passen. De uiterste inzenddatum is 30 september 2001. Alle aanvragen worden behandeld in volgorde van binnenkomst en zolang de voorraad strekt.

Voor nadere informatie kunt u op werkdagen tussen 09.00 en 12.00 uur contact opnemen met Selma Hoving of Tineke Bartels, telefoon 0592-313552.

30

Berichten

• Reactie op de 5 Nota Ruimtelijke Ordening e

De Groene Coalitie, een samenwerkingsverband van plattelandsorganisaties in Noord Nederland heeft minister J. Pronk van VROM een reactie gestuurd op de 5e Nota Ruimtelijke Ordening. De algemene teneur is een groot gevoel van teleurstelling. Er is sprake van forse ruimteclaims voor woningbouw en bedrijventerreinen, alhoewel het noorden gelukkig geen extra taak krijgt in de opvang van de ruimtebehoefte voor woningbouw.

Het scheiden van functies in rode (verstedelijking) en groene (natuur) contouren maakt verwerving van functies moeilijk, zoals die nogal eens in het kader van gebiedsgericht beleid speelt (denk aan Hunzedal en Oude Diep). Alle gronden die niet rood of groen zijn heten balansgebied. Juist op dat gebied, het platteland, stoelt de identiteit van het noorden. Het platteland wordt door de 5e Nota vogelvrij verklaard. Er worden geen kenmerkende waarden vastgesteld en er is geen procedure vastgelegd om tot een duidelijke bestuurlijke afweging te komen. Elke helderheid ontbreekt op dit punt. Oude cultuurlandschappen zoals we die vinden op het Drents plateau, de Friese meren, het terpen- en weidelandschap, worden in nationale context ondergewaardeerd. Men zal een strategie moeten ontwikkelen om de landbouw als drager van deze landschappen te sturen en begeleiden. Na het

verwervingsproces zullen naast visie en beleid ook middelen moeten worden verschaft. Op deze punten biedt de 5e Nota geen soelaas. We moeten dan ook concluderen dat deze Nota voor het landschap in Drenthe gewoon slecht is. De dood van het Nederlandse platteland zal er alleen maar door versneld worden.

•

De OntdekkingsKamer in Drents Museum De OntdekkingsKamer (OK) van het Drents Museum is erg populair onder kinderen tussen de acht en veertien jaar. Hier worden de prehistorie en de vroege middeleeuwen een spannend avontuur.

Opa’s spelen een belangrijke rol in de OntdekkingsKamer.

Opa 1 is de opa van nu en opa 3000 is de mammoetjager uit de oude steentijd. Kinderen kunnen in de OK zelf ontdekken hoe de opa’s uit de prehistorie en de vroege middeleeuwen woonden, wat voor kleding ze droegen, wat ze aten en met wat voor gereedschap ze werkten. Ze kunnen vuur maken, graan malen, een hunebedsteen verplaatsen, een rendier aaien, z’n jas aantrekken, steenboren, iets proeven uit de snoeppot van een mammoetjager en nog veel meer!! Net als hun vroegere opa’s. Bovendien worden er regelmatig speciale activiteiten georganiseerd, zoals verhalen vertellen, prehistorische koekjes bakken en demonstraties prehistorische technieken.

Kortom, voor alle kinderen die

een spannend avontuur willen beleven dat ze niet snel zullen vergeten, is deze speciale kinderafdeling van het Drents Museum beslist de moeite waard.

De OntdekkingsKamer is woensdag, zaterdag en zondag geopend van 13.00 tot 14.45 uur en van 15.00 tot 16.45 uur. In schoolvakanties: dinsdag tot en met zondag van 13.00 tot 14.45 uur en van 15.00 tot 16.45 uur. Op feestdagen ook op maandag.

Verkeersveiligheid •versus landschap In Drenthe gebeuren gewoon teveel dodelijke ongelukken.

Vaak op provinciale wegen waar nogal eens bomen bij betrokken zijn. Sommige tracés zijn meer dan gemiddeld gevaarlijk. De Provincie Drenthe acht het terecht haar verantwoordelijkheid om de verkeersveiligheid te bevorderen.

Voor het traject bij Roderesch langs de Norgerweg heeft dit geleid tot het kappen van 40 gezonde laaneiken. Politiek en burgers van Noordenveld strijden momenteel tegen de ondergang van deze mooie laan.

Ondertussen is de provincie Drenthe voornemens om nieuw beleid op dit punt te voeren. ‘Het Drentse Landschap’ houdt haar hart vast.

Naar de mening van ‘Het Drentse Landschap’ moeten eerst alternatieven als goede markering en snelheidsbeperking goed onderzocht worden, alvorens tot een eventuele kap zou kunnen worden overgegaan. Maar dan

ook alleen maar als het echt niet anders kan. De Provincie moet zich hierbij realiseren dat het Drentse landschap haar schoonheid voor een niet belangrijk deel dankt aan haar prachtige wegbeplanting.

• Kennismaking nieuwe directeur Natuurbeheer, LNV Na afloop van het voorjaarsforum van Natuurmonumenten op 19 april in Zwolle heeft ‘Het Drentse Landschap’ de nieuwe directeur Natuurbeheer van LNV, de heer Raaphorst, in het Reestdal mogen ontvangen, samen met zijn adjunct de heer J. Bakker.

Daarnaast waren er diverse collega’s van de verschillende regiodirecties van LNV aanwezig. Aan de hand van wat oppervlakkige terreinbezoekjes, vanuit de auto in verband met de MKZ-crisis, ontstond er een brede en boeiende discussie over tal van onderwerpen.

Bijvoorbeeld over de positie van de Landinrichting, de kansen bij het gebiedsgerichte beleid, de mogelijkheden om met EU-subsidies de kwaliteit van ons landschap te verhogen, Belvédère en de wenselijkheid om soms monumentale gebouwen mee te verwerven.

Duidelijk werd dat de sector veel te verwachten heeft van de heer Raaphorst die zich in positieve zin uitgedaagd voelde om samen met de partijen praktische invulling te geven aan gebiedsgericht beleid.

Berichten

•

Hunebedden Er is inmiddels een aantal vrijwilligers gevraagd om een rol te spelen bij het houden van toezicht op de 21 hunebedden die bij ‘Het Drentse Landschap’ in beheer zijn. De respons was overweldigend en voor bijna alle hunebedden zijn toezichthouders benoemd. ‘Het Drentse Landschap’ is samen met Jaap Beuker, bestuurslid en archeoloog en Teddy Bezuijen, rayonhoofd Noord, zeer ingenomen met deze steun.

Verder is een groepje deskundigen bezig voor alle 21 hunebedden een landschapsplan te maken. Het doel is om de vaak wat beklemd gelegen hunebedden beter en ruimer in het landschap te laten liggen, zodat hun mystieke kracht nog sterker gaat werken.

foto: Joop van de Merbel

Martijn Aslander uit Borger heeft met steun van de gemeente Borger-Odoorn, het Nationaal Hunebed Informatiecentrum en scoutinggroepen het plan opgevat een nieuw groot hunebed te bouwen, met behulp van oude technieken.

Ook ‘Het Drentse Landschap’ is gevraagd dit project te steunen.

Educatie in Drents •Archief Is geschiedenis saai? Niet voor de leerlingen van veel basisscholen die in het Drents Archief op zoek gaan naar het Drentse verleden. Met de klas ontdekken ze dat er vroeger anders werd geschreven dan nu. Daar komen ze achter als ze zelf gaan schrijven met een kroontjespen. Ook kunnen ze er met een echt zegelstempel een zegel zetten onder een brief, net zoals dat vroeger gedaan werd. Dat is wel wat anders dan iemand even een e-mailtje sturen.

Verder maken ze kennis met ridder Roelof II van Coevorden of ze gaan op onderzoek naar misdadigers in het oude Drenthe. En als ze dan het schavot of het zwaard van de scherprechter voor zich zien, komt het verleden pas echt dichtbij!

Iedereen uit groep 7 of 8 kan met de klas een bezoek brengen aan het Drents Archief in Assen (na afspraak). Tijdens de Open Dagen op zaterdag 15 september en zondag 16 september kunnen de kinderen alvast een voorproefje nemen.

De deuren zijn dan open van 11.00-17.00 uur.

31

MKZ 32

Op vrijdag 23 februari werd ‘Het Drentse Landschap’ ruim na 16.00 uur gebeld door De Landschappen. Het mond- en klauwzeervirus (MKZ) was uitgebroken in het noorden van Engeland. Naar later bleek door het illegaal importeren van vlees uit Azië door het leger. De voedselresten zijn, tegen de regels van de EU in, vervolgens aan de varkens gevoerd.

De rest is bekend: de zieke dieren zijn door heel Engeland gesleurd en dat leverde een ramp van immense omvang op.

Honderdduizenden zieke en gezonde dieren zijn op Middeleeuwse brandstapels verbrand. Ons werd medegedeeld dat ‘Het Drentse Landschap’ per direct al haar koeien en schapen op last van het ministerie van LNV moest stallen. Geen eenvoudige klus als je 600 koeien en 1200 schapen verspreid over de hele provincie in tientallen natuurgebieden hebt lopen en geen stallen bezit. Ook niet een erg verstandige maatregel als je met een zeer besmettelijke virusziekte te maken hebt. Het leek ‘Het Drentse Landschap’ paniekvoetbal, zoals dat nog vaker vertoond zou worden in de strijd tegen het verspreiden van het MKZ-virus.

Na de gekke koeienziekte, waar inmiddels eigenlijk half Engeland aan gestorven had moeten zijn, de salmonellakippen, de 41/2 miljard kostende recente varkenspest epidemie, wordt de samenleving momenteel met MKZ geconfronteerd. Ook deze ziekte zal miljarden gaan kosten. Veel meer dan men 10 jaar geleden inschatte toen inenten op last van de Europese Unie, maar met ieders instemming, werd verboden. Besluiten, die op zich misschien te verdedigen zijn, hebben geleid tot een explosieve situatie. De zeer intensieve veehouderijsector, wiens onderdanen voortdurend van hot naar her door Europa worden gesleept, zorgde voor prachtige verspreidingskansen van het MKZ-virus. Vooral omdat we uit puur exportbelang het inenten van deze miljoenen dieren extra ontvankelijk hebben gemaakt. Wie het begrijpt mag het zeggen. De grote schade aan de toeristensector en

het midden- en klein bedrijf is slechts één van de openstaande rekeningen Al in maart groeide de druk op ‘Het Drentse Landschap’ om al haar terreinen te sluiten. Op dat moment was dat echter onzin omdat het virus Europa nog niet had bereikt. Wij weigerden steeds deze cosmetische maatregelen door te voeren.

Op 23 maart kwam de pest dichterbij. Via Ierland waren er besmette dieren naar Frankrijk gegaan. Na verlading zijn vele tientallen kalveren naar Nederland doorgevoerd en op verschillende bedrijven terechtgekomen. De klungeligheid van de Franse regering sloeg alles. Men lichtte Nederland pas 10 dagen later in. Toen was de ellende al begonnen.

Razendsnel verspreidde het virus zich over de inmiddels bekende driehoek Zwolle-Amersfoort-Deventer. Het ministerie van LNV en de RVV startten de ruimingen. Ook in Nederland zullen meer dan honderdduizend veelal gezonde dieren afgemaakt worden. Maar wel netjes; ruimen heet dat en vervolgens afvoeren naar de destructiefabriek Rendac te Bergum.

En waar gaat het nu eigenlijk om. Vroeger kwam MKZ veelvuldig voor. Een paar procent van de dieren sterft eraan.

Mensen worden er niet ziek van. Puur om handelspolitieke redenen worden de dieren afgemaakt en is inenten verboden.

Omdat de VS en Japan ons vlees anders niet afnemen, wat ze overigens nu ook al niet doen. Nog cynischer wordt het wanneer we beseffen dat ook in Argentinië MKZ is uitgebroken. De hele veestapel is echter razendsnel ingeënt en men heeft een contract met de VS gesloten om de Amerikanen van hun goedkope hamburgers en steaks te voorzien.

Op 12 april worden gevallen van MKZ in Friesland bij Ee en Anjum aangetoond. De oorzaak is nog steeds onbekend.

Opinie

heideschapen en hooglanders daarbij een grote rol spelen.

Overigens is het ook duidelijk dat het Ministerie van LNV, wanneer zaken helemaal uit de hand dreigen te lopen, wel degelijk toestemming voor het inenten van dierentuindieren en zeldzame huisdierrassen zal moeten geven. In die zin is het doden van de kudde Schoonebekers op de Veluwe kinderachtig en onnodig. Maar de Schoonebeker zal er, zoals het er half mei naar uitziet, niet door uitsterven.

Nu, bijna 30 dagen na het laatste geval, ziet het er naar uit dat de MKZ aan Drenthe voorbijgaat. Gelukkig maar. De crisis heeft veel teweeggebracht: emotionele en financiële ellende voor de getroffen boeren, opstand van de boeren tegen de draconische ruimingen, woede over het om reden van geldelijk gewin blijven verbieden van inenten en een miljardenschade voor onze samenleving. Duidelijk is dat na deze MKZcrisis het roer om moet.

Dierenwelzijn moet voorop staan. Het moet uit zijn met de intensieve veehouderij, het gesleep met voer, mest, vee en vlees. Inenten moet de regel worden. De landbouw dient te leunen op kleine gezinsbedrijven die op basis van duurzaamheid vooral produceren voor de thuismarkt. Liefst biologisch. Gelukkig zijn de kleine boeren nu al in de meerderheid., liefst tweederde van alle bedrijven. De samenleving moet grenzen gaan stellen aan de maatschappelijke consequenties van de grootschalige industriële veehouderij en niet de boer individueel de schuld van alle ellende geven. De overheid, de EU, de zuinige burger, ondernemend Nederland, zij dragen allen medeverantwoordelijkheid. Biedt de boer meer geld voor betrouwbare producten, heb wat meer over voor de kwaliteit van het platteland en de grote groene ruimte waar we zo graag van genieten, maar die ook behouden en onderhouden moet worden. Een natuurbeschermingsorganisatie als ‘Het Drentse Landschap’ beschouwt het als een uitdaging om samen met de landbouw en de overheden aan zo’n soort toekomst voor het platteland te werken. foto: Jaap de Vries

De dood kwam dichterbij, de spanning steeg. De druk van de omgeving op ‘Het Drentse Landschap’ neemt toe en we gaan tot afsluiting over. Overigens was zoiets tot dan toe gewoon onzin geweest wanneer men bedenkt dat er volop mest werd gereden. Later zelfs met ontheffing uit Kootwijkerbroek, terwijl de eigen boeren stil moesten zitten. Ook bleef er sprake van vrij verkeer tussen Engeland en Europa. Mensen, auto’s, aschepen en vliegtuigen. De natuurbescherming was vanaf het begin erg bereid om alles af te sluiten. Toonbeeld van coöperatie maar ook een beetje onzinnig. Alsof MKZ uit natuurgebieden afkomstig is. Alsof

33

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Samenstelling bestuur per 31 mei 2001

Agenda

Dagelijks Bestuur (leden zijn tevens lid van het Algemeen Bestuur) Mevrouw A. D. Rensen-Oosting, Emmen (voorzitter) Ing. M. Verhagen, Smilde (secretaris) Mr. D. Hoorn, Oosterhesselen (penningmeester) Mr. O. W. E. Berg, Assen J. Beuker, Assen Dr. J. N. H. Elerie, Anloo Drs. J. D. D. Hofman, Tynaarlo S. van der Veen, Vries Algemeen Bestuur Mevrouw drs. J. N. Bottema-Mac Gillavry, Yde A. H. Bruins Slot, Meppel Mr. F. Dohle, Meppel S. W. G. Groenendaal, Assen J. L. A. van Hagen, Zuidwolde Drs. B. J. S. Helming, Steenbergen Dr. Ir. D. H. Keuning, Borger Mevrouw B. M. van Mil, Gasselternijveen H. A. Moorlag, Hoogeveen Prof. Dr. Ir. R. Rabbinge, Balkbrug R. H. van der Sleen, Groningen G. W. de Vries, Assen Drs. B. S. Wilpstra, Zuidlaren Ere-leden

Algemeen Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft. Van 1 april tot eind september is er meestal op zondagen een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen!

Schaapskudde Hijkerveld De kudde vertrekt met de herder om 09.30 uur naar de heide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. Tijdens de lammerenperiode (maart/april) verblijven de schapen met de lammeren bij de schaapskooi. De kudde wordt dan niet gescheperd.

De schaapskooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.

Mevrouw M. H. Hollema-Eikenberg, Rolde Ing. H. W. de Vroome, Assen Prof. Dr. H. T. Waterbolk, Haren

Excursie over het Drouwenerzand Tijdens de landelijke schoolvakanties is er elke dinsdagmiddag om 14.00 uur een excursie over het Drouwenerzand. De start is bij het recreatiecentrum ‘Het Drouwenerzand’.

zo. 1 juli 13.30 uur Natuurontwikkeling Wijster/ Oude Diep In het stroomgebied van het Oude Diep liggen verspreid verschillende prachtige natuurgebieden. De verbindende schakel tussen deze gebieden is het beekdal. In 2000 heeft de Stichting in een deel van het gebied, bij Zuidmaten, de oorspronkelijke loop van het Oude Diep weer hersteld. Startpunt van de excursie is de parkeerplaats achter de VAM aan de Vamweg. zo. 8 juli 14.00 uur Akkerkruiden op het roggeveld.

De excursie start bij de Sophiahoeve aan de Huenderweg in Doldersum, de weg van Doldersum naar Wateren. Gidsen van het IVN Vledder begeleiden de excursie, die ook voor een deel over het Doldersummerveld gaat.

De heer Verhagen heeft in de Algemeen Bestuursvergadering van mei de heer Berg als secretaris opgevolgd. De heer Berg, die vanaf 1986 secretaris is geweest, blijft lid van het Dagelijks Bestuur.

De heer Baaijens is na een bestuurslidmaatschap van 28 jaar in november 2000 uit het bestuur getreden.

De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ is hem zeer dankbaar voor zijn jarenlange inzet.

Voor alle activiteiten geldt dat honden helaas niet mee mogen; ook niet aangelijnd!

foto: Joop van de Merbel

Agenda

wo. 18 juli 18.30 uur Zwerftocht door het hoogveen van Dalerpeel.

Daar waar de ontginning stopte bleven waardevolle hoogveenrestanten achter in het landschap met hun karakteristieke vorm.

Gidsen van het IVN zullen tijdens de excursie stilstaan bij deze bijzondere plekken. Het startpunt van de excursie is bij de rode veldschuur aan de Steigerwijk, 1 km ten oosten van Dalerend. vrij. 27 juli 19.00 uur Sfeervolle avondwandeling op De Wildenberg De Reest, ook wel ‘Grootvorstin van Drenthe’s stromen’ genoemd, is de 35 kilometer lange grensrivier tussen Drenthe en Overijssel. Traag stromend en slingerend voert de Reest haar water van Drogteropslagen bij Dedemsvaart naar Meppel. De excursie voert langs oude nederzettingen en enige kleine zijdalen in het dal van de Reest. Gestart wordt bij de kerk in Oud-Avereest.

zo. 29 juli 14.00 uur Cultuurhistorie op het Hijkerveld.

Op en om het Hijkerveld zijn talloze sporen van prehistorische bewoning te vinden. De oudst gedateerde vondsten bestaan uit vuurstenen werktuigen uit het Midden Steentijdperk (88005500 v.Chr.). Tijdens de wandeling komt u langs grafheuvels en raatakkers. Gidsen van het IVN Assen begeleiden de excursie. Startpunt is de parkeerplaats bij het landgoed Hooghalen aan de Hijkerweg. wo. 15 en 29 aug. 19.30 uur Excursie over de vloeivelden op Diependal met vogelkenners.

Vertrekpunt van de excursie is de vogelkijkhut. Deze is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. De route is met borden aangegeven. Belangstellenden voor de excursie kunnen zich opgeven bij ‘Het Drentse Landschap’, tel.: 0592 – 31 35 52. zo. 19 aug. 14.00 uur Heide in bloei.

Het Doldersummerveld is een uitgestrekt, vochtig heidereservaat en ligt op de flank van het beekdal van de Vledder- en Wapserveensche

Aa, ten noorden van Doldersum.

Het is met 426 hectare één van de grootste natuurgebieden die Het Drentse Landschap in beheer heeft.

Het gebied hoort bij de soortenrijkste heidevelden van Nederland.

Landelijk bedreigde plantensoorten als eenarig wollegras, wilde tijm, beenbreek, grondster en gevlekte orchis voelen zich hier thuis.

Startpunt bij de Sophiahoeve aan de Huenderweg in Doldersum. zo. 19 aug. 14.00 uur Wandeling over Kampsheide.

Ingeklemd tussen het Deurzer- en Loonerdiep en de es van Balloo, ligt het natuurterrein Kampsheide.

In dit gebied zijn alle voor het Drentse landschap zo kenmerkende elementen bij elkaar aanwezig. Er zijn droge heideveldjes, jeneverbesstruwelen en natte heidegebiedjes.

Diverse watervogels gebruiken één van de mooiste vennetjes van Drenthe als pleisterplaats. U treft er oude eiken- en beukenbossen aan, drasse madelanden en houtwallen.

Die variatie in het landschap maakt het gebied extra boeiend.

Gestart wordt bij het informatiepaneel aan het G.A.M. van den Muyzenbergpad, ten westen van Balloo.

do. 23 aug. 19.00 uur Zwarte Gat-Kerkenveld in vogelvlucht.

Het Zwarte Gat maakt deel uit van het natuurgebied De Slagen. Rond de eeuwwisseling werd hier aan beide kanten van het riviertje De Egge het veen ontgonnen. Slechts hier en daar sloeg men een smalle strook grond over. Soms omdat de grond er te slecht was om als aardappelland te dienen, soms ook omdat er een pad over het veld liep dat niet gemist kon worden. Deze langgerekte stroken heten slagen, vandaar de naam van dit terrein: De Slagen. Op de meeste veenrestanten is in de loop van de tijd berkenbos ontstaan.

De wandeling start vanaf De Egge.

U kunt hier komen door vanaf de weg Hoogeveen-Ommen de afslag Alteveer-Kerkenveld te nemen.

Hier neemt u de weg richting Alteveer (Oosterweg). Vervolgens de eerste weg rechts (De Egge) en deze weg volgt u tot het einde van de verharding. zo. 9 sept. 14.00 uur Afwisselende wandeling door de Gasterse Duinen.

De Gasterse Duinen is een gebied dat in alle jaargetijden verrassend is.

De zandduinen, de venige laagten en het bos. Aan de ene kant het dorp Gasteren met de es en aan de andere kant het beekdal van de Drentse Aa. Alles is voor Drentse begrippen aanwezig, van hoog en droog tot nat en laag. Startpunt van de excursie is op de parkeerplaats aan de Oude Molenseweg te Gasteren. woe. 12 sept. 19.30 uur Excursie over de vloeivelden op Diependal met vogelkenners.

Zie 15 en 29 augustus.

35

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

Koninklijke BOOM UITGEVERS Meppel (0522) 26 61 11 Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, weg- en waterbouw Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw IWACO B.V. Groningen (050) 521 42 14 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Water, het wonder uit de kraan Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 312 34 00 Prominent in uitgaan ARCADIS HEIDEMIJ ADVIES BV Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) HULZEBOSCH Grondwerken C.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind RABOBANK Groningen (050) 520 89 11 Regio Noord-Nederland KADASTER DRENTHE Assen (0592) 31 10 66 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07 Uw bomen, onze zorg Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V. Vroomshoop (0546) 64 38 02 Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 318 23 11 Wees wijs met water SUPER DE BOER Amersfoort (033) 454 77 77 Supermarkten BUNING Wegenbouw B.V. Zuidwolde (0528) 37 31 64 Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHE Postbus 35 – 9530 AA Borger Namens de gezamenlijke notarissen in Drenthe KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uigeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 Bureau B + O ARCHITECTEN Rheebruggen (0521) 35 10 14 BORK B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen ERDMAN SCHMIDT Hoogeveen (0528) 27 72 66 Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc.

HARWIG Elektriciteitswerken B.V. Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, industriële automatisering, telematica, beveiliging DRENTSE COURANT Assen (0592) 32 95 00 BARSINGERHORN & TISHAUSER Franeker (0517) 39 47 87 Trainingen en begeleiding van personeel en organisatie werkconferenties BTL UITVOERING Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAF Meppel (0522) 25 57 96