Kwartaalblad nr.41 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad maart 2004 no. 41

Hondstong

Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 43.97.50.962 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer, m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Prepress Von Hebel bv, Groningen Lithografie Von Hebel bv, Groningen Druk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel Omslag Hondstong (Jaap de Vries) ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het geeft informatie over de terreinbezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– . Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze:

Periodieke gift In plaats van of naast uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50,– en hoger per jaar regelt en betaalt de Stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van ‘Het Drentse Landschap’. Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60,– te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. ‘Het Drentse Landschap’ is voor schenkingen binnen twee jaar tot in totaal € 4243,– (voor 2004) vrijgesteld van schenkingsrecht. Voor grotere bedragen geldt voor de Stichting het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag. Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van € 8483,– (voor 2004) is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechten verschuldigd. Voor grotere bedragen geldt voor de Stichting het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.

Kom er even voor zitten

— bestuursberichten 4

Natuurontwikkeling Hondstong

— terreinbeschrijving Hester Heinemeijer 9 10

NPL Mysterieuze sieraden

— erfgoed Wijnand van der Sanden 14

Heikikker

— fauna Geert de Vries 16

WMD

Beekdal Hondstong

— wandelroute Bertus Boivin/Eric van der Bilt 21

Vakantiewoningen

Pitrus

— flora Joan Hofman 24

Pluimvoetbijtje

— fauna Jan Visser 26

Kortweg

— berichten 33

Stichting Oude Drentse Kerken

Agenda

Bestuursberichten

Kom er even voor zitten . . . N.H. Kerk – Norg

Dit jaar bestaat de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ maar liefst 70 jaar. Ze werd opgericht op 11 juni 1934 onder de bezielende leiding van mr. P.G. van Tienhoven, de toenmalige voorzitter van de Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland. Van Tienhoven vond steun bij een groep bezorgde Drenten die in de hoogtijdagen van de ontginningen, het land van de grote, stille heide binnen één generatie zagen veranderen in een modern en uiterst efficiënt ingedeeld landbouwgewest, waar natuur gezien werd als woeste grond. De eerste jaren roeide de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ tegen de stroom in. Het duurde tot 1948 voor het eerste natuurterrein aangekocht kon worden: Kampsheide. Pas vanaf 1959, toen de toenmalige kabinetschef van de Commissaris van de Koningin, de heer H. Kronenberg, secretaris werd, kwam onze Stichting echt tot bloei.

foto: Jaap de Vries

Nu bezit en beheert ze ruim 6300 hectare natuurgebied en is ze verantwoordelijk voor het beheer van zo’n 250 monumentale gebouwen en 21 provinciale hunebedden. De doelstelling van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ is in die 70 jaar nauwelijks gewijzigd. Maar er heeft het laatste decennium wel een opmerkelijke accentverschuiving plaatsgevonden, die noodzakelijk werd

door tal van maatschappelijke en politieke veranderingen. Voorbeelden te over, maar ik wil er slechts twee zeer belangrijke noemen. Op dit moment sluiten in Nederland gemiddeld 11 boerenbedrijven per dag en verliezen jaarlijks tientallen oude, karakteristieke kerken en kerkjes hun functie. Voor Drenthe, waar zowel de oude boerderijen als de oude kerken zo kenmerkend en bepalend zijn voor het landschap, zou verlies van grote aantallen van deze unieke gebouwen dramatisch zijn. Vandaar dat we u willen vragen ons ter gelegenheid van de 70e verjaardag van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ te steunen door een bijdrage over te maken aan de prille ‘Stichting Oude Drentse Kerken’ die onder onze verantwoordelijkheid valt. In dit kwartaalblad treft u een brief aan die u meer informatie verschaft over dit onderwerp en... een acceptgirokaart. Namens ‘Het Drentse Landschap’ alvast veel dank!

Aleid Rensen Voorzitter Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Terreinbeschrijving Het beekdalreservaatje Hondstong met het beekje Runsloot ligt tussen Vries en Yde in het noorden van Drenthe. De oude, kleinschalige structuur van dit bovenloopje van het Eelderdiep is hier fraai bewaard gebleven. De zo kenmerkende begroeiing van schrale beekdalgraslanden is in de vorige eeuw echter grotendeels verdwenen. ‘Het Drentse Landschap’ probeert nu met uitgekiende maatregelen aan soorten van eertijds weer een geschikt biotoop te bieden. De eerste resultaten zijn bemoedigend.

Natuurontwikkeling Hondstong Hester Heinemeijer*

Situatie Ao 1917

vingers staken vanaf deze wallen dwarswallen en singeltjes het beekdal in. Dichter naar de beek gingen deze opgaande elementen doorgaans over in slootjes. In vroegere tijden deden de wallen en sloten dienst als veekering of als markering van eigendomsgrenzen. Eeuwenoude waarden

Op de topografische kaart van 1917 is dit beeld nog goed te zien. Een smal beekdal, kleine graslandperceeltjes, houtwallen, bosjes en ter weerszijden de zandwegen. Enkele perceeltjes zijn nog niet in gebruik genomen. Ten oosten van het dal ligt de grote, hoge Zuider Esch van Yde, aan de westzijde is nog sprake van een uitgestrekt heide- en veengebied met veenputten en enkele stroompjes die uitmonden in de Runsloot. Kwelwater stroomt uit de hoger gelegen flanken naar het beekdal. In 1960, toen de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ de eerste graslandjes in de Hondstong kon verwerven, was de situatie al drastisch gewijzigd als gevolg van de ruilverkaveling Vries. De gehele omgeving van het smalle beekdal was, op enkele veentjes en vennen na, intensief in agrarisch gebruik. Zowel de aangrenzende hoge gronden als het achterland was ten behoeve van landbouwkundig gebruik diep ontwaterd met de daarop afgestemde peilen. In de winter laag en ’s zomers kunstmatig hoog door de aanvoer van water. Door deze onnatuurlijke waterhuishouding zijn de kwelstromen naar het beekdal afgenomen en de graslanden verdroogd. De Runsloot heeft voor een klein deel zijn kronkelende loop behouden, zowel het noordelijke als zuidelijke gedeelte is rechtgetrokken, oftewel genormaliseerd.

foto: Harry Cock

De venige en natte beekdalen waren van oudsher een onmisbaar onderdeel van het esdorpenlandschap. Natte landjes voor de winning van hooi voor de winter, en houtwallen en bosjes voor het hout. Dichter bij het dorp lagen de essen met akkers, dit alles omgeven door de ‘woeste gronden’, de heidevelden die begraasd werden door vee. Aan beide zijden van het beekdal lagen zandwegen, juist op de grens van de venige graslanden en de hoger gelegen zandgronden. Langs de wegen lag aan de beekdalzijde een brede houtwal, die dienst deed als grenswal. Als dunne

Terreinbeschrijving

Onverwachte successen in klein beekdalreservaat

foto: Jaap de Vries

ook lokaal – de relaties met het beekdal hersteld konden worden. Tussen 1994 en 1996 is gemiddeld 30 cm. van de voedselrijke bouwvoor verwijderd. De massa van deze grond is afgevoerd, een gedeelte is gebruikt voor het herstel van oude grenswallen. Tegelijkertijd zijn leidingen in het gebied gedempt of, indien er sprake was van een doorvoerfunctie van water, onderduikerd. Tenslotte is het oorspronkelijk aanwezige reliëf zo goed mogelijk hersteld. Hierdoor zijn momenteel zandige en droge koppen, glooiingen, vochtige laagtes en waterhoudende vennetjes aanwezig. De waterhuishouding is in dit gebied afgestemd op de beek, lokale kwelstromen kunnen zich geleidelijk herstellen en voor de afvoer van overtollig en zuur regenwater is een oppervlakkige begreppeling aangebracht. Door verschillen in de abiotische uitgangssituatie is inmiddels een zeer gevarieerd gebied tot ontwikkeling gekomen.

Biotoopherstel

‘Het Drentse Landschap’ heeft in de daarop volgende jaren steeds meer graslanden in het dal aangekocht. Het beheer bestaat uit het consequent maaien en afvoeren, soms aangevuld met nabeweiding. Op een enkel graslandje na is het beekdal inmiddels in eigendom en beheer. Enkele percelen zijn ware juweeltjes met een bijzondere graslandvegetatie van zeggen met Veldrus en soorten als Muizenstaart, Bronkruid en Klimopwaterranonkel. Andere gedeelten, speciaal daar waar vóór de aankoop aardappels werden verbouwd, zijn nog tamelijk voedselrijk en soms ruig begroeid. Waar noodzakelijk wordt hard gewerkt aan het terugdringen van de soms overheersende Pitrus. Vanuit het beleid leek het niet mogelijk om de hoge zandgronden op de flanken (de inzijggebieden voor kwelwater) te verwerven. Om die reden moest wel worden gekozen voor het terugdringen van de verdroging door de aanvoer van voedselrijk water van het Noord-Willemskanaal. Het was dan ook prachtig dat begin jaren negentig bijna 10 hectare van het inzijggebied aan de noordzijde van het reservaat verworven kon worden, zodat – al was het dan

Pioniers komen en gaan

Natuurontwikkeling is vaak gericht op het veranderen van de abiotische omstandigheden, afvoer van voedingsstoffen, verhogen van de grondwaterstand, herstel van kwelstromen, aanbrengen van reliëf, enz. Het is altijd weer spannend hoe de natuurlijke processen en tal van soorten op de maatregelen reageren. Mede dankzij de vele gegevens van vrijwilligers hebben we een aardig beeld van de veranderingen die er in de loop van de jaren zijn opgetreden. Na het afgraven was er in feite sprake van een kale zandbak met waterhoudende laagtes. Een vogelsoort die hier direct van profiteert is de Kleine plevier, het jaar daarna zelfs met twee broedgevallen. Nadat het gebied meer begroeid raakte, foto: Joop van de Merbel

foto: Jaap de Vries

Erfgoed

verdween de Kleine plevier en kwamen Wulp en Grutto tot broeden. Poelen en plasjes werden tijdens de trek druk bezocht door tal van steltlopertjes. Grenswal en bosjes bleken een geschikt biotoop voor Geelgorzen. Door het verwijderen van de bouwvoor was over grote oppervlakten een voedselarme uitgangssituatie ontstaan en we hoopten dan ook op heidevegetaties en heischraal grasland. Geleidelijk begon het terrein begroeid te raken, jaarlijks werd de begroeiing dichter. Allereerst was er een tijdelijke explosie van pioniers die ook vaak in tuinen voorkomen; allemaal soorten die van vers omgewoelde grond houden. Langzaam maar zeker begonnen andere kruiden, grassen en zeggen zich uit te breiden. Er zijn in het afgegraven gedeelte al meer dan 175 plantensoorten waargenomen; een deel hiervan is inmiddels ook al weer verdwenen.

In 1997 werden de eerste kiemplanten van Struikhei gevonden, een jaar later ook Dophei. In de droge gedeelten blijft Struikhei gestaag toenemen, op vochtige plaatsen meer Dophei. Na plaggen in vochtige heidevelden zijn Ronde zonnedauw en Moeraswolfsklauw vaak de soorten die de kale bodem als eerste gaan koloniseren. Ook in de Hondstong verschenen deze soorten, eerst mondjesmaat, later massaal. Ook andere leuke planten en zeldzaamheden deden hun intrede, bijna allemaal van miniatuur formaat. Borstelbies, Pilvaren en Naaldwaterbies in de vochtig tot natte milieus. Dwergviltkruid en Bleekgele droogbloem op de wat droge koppen en zowaar Dwergvlas op de overgangen hiertussen. Pilvaren lijkt op het eerste gezicht op een bies, de opgerolde foto: Geert de Vries

foto: Geert de Vries

foto: Johan Vos

Blijvers

jonge blaadjes verraden echter dat het om een watervarentje gaat. Deze zeldzame soort duikt zo nu en dan onverwachts op, met name in Noord Drenthe. Na enkele jaren verdwijnt de soort doorgaans weer. De groeiplaats in de Hondstong beslaat momenteel enkele vierkante meters. Het eenjarige Dwergvlas lijkt op een miniatuurstruikje van enkele cm. Vroeger was de soort in Drenthe een gewone verschijning langs heidepaadjes, in geplagde heide en langs randen van vennen. Ontginning, ontwatering, verharding van wegen en de toegenomen bemesting hebben eraan bijgedragen dat dit minuscule plantje bijna uit Drenthe verdwenen is. Van na 1970 zijn nog maar enkele groeiplaatsen bekend. In 1999 werden er in de Hondstong enkele honderden gesignaleerd. Sinds die tijd heeft hij zich zelfs uitgebreid tot enkele honderdduizenden exemplaren. In het gebied is goed te zien dat de kwelstromen zich gedeeltelijk hebben hersteld. In slootjes, greppels, poelen en laagtes manifesteert zich duidelijk ijzerrijk kwelwater. De toename van Waterviolier, een typische kwelindicator, wijst hier ook op.

Geelgors

Van links naar rechts: Zonnedauw Heikikker Dophei Distelvlinder

Terreinbeschrijving

Dieren, met uitzondering van vogels, reageren pas enige tijd na dergelijke ingrepen. Zij verschijnen pas als de vegetatie zich voor een bepaalde soort gunstig heeft ontwikkeld en de soort het nieuwe gebied heeft kunnen bereiken. In 2002 werden voor het eerst roepende Heikikkers gehoord; zij bleken in een van de poelen ook eieren te hebben afgezet. Het aantal vlinders neemt gestaag toe. In de beginjaren betroffen het vooral meer algemene soorten zoals Dagpauwoog, Kleine vos en Distelvlinder. De laatste jaren zijn ook Kleine vuurvlinders gesignaleerd. In de beginjaren vlogen in het gebied libellen met fraaie namen als Watersnuffel en Lantaarntje. Inmiddels zijn ook zeldzamere soorten aanwezig zoals de Bruinrode heidelibel. De aanwezigheid van de Moerassprinkhaan is eveneens het vermelden waard.

foto: Jaap de Vries

Veel dieren wachten even

Verspreid door het terrein liggen enkele venige laagtes waar het regenwater slecht wegstroomt. Hier heeft Pitrus de overhand gekregen. Lokaal zijn voedselrijke gedeelten met ruige vegetaties aanwezig. Aanvullend beheer is dus noodzakelijk. Behalve de pitrusconcentraties worden voedselrijke gedeelten met een dichte grasmat gemaaid. Door nieuwe begreppeling aan te brengen in combinatie met herhaald maaien wordt getracht toename van Pitrus te beteugelen. De positieve ontwikkelingen in het natuurontwikkelingsgedeelte van de Hondstong sterken ons in het streven om ook elders de aan het dal grenzende inzijggebieden te verwerven. Door inrichting, afvoer van voedingsstoffen en uitgekiende aanpassing van de waterhuishouding zal het mogelijk zijn de potentiële natuurwaarden van het beekdal op veel grotere schaal te herstellen.

Beheer

Het natuurontwikkelingsgedeelte wordt begraasd door Schotse hooglanders. De hooglanders vinden Pitrus en Zwarte els niet smakelijk. Op lage plekken langs de beek is dan ook spontaan elzenbos tot ontwikkeling gekomen.

De informatie over de ontwikkelingen in de Hondstong danken wij vooral aan uitgebreide inventarisaties van M. Bonder, J.A.Hendriks, B. Blok, E. Heijman en de deelnemers aan de PKN1 excursie van augustus 2002.

foto: Joop van de Merbel

* Drs. H.D.Heinemeijer is ecologisch medewerker van Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

1 – Planten-sociologische Kring Nederland

Libel

foto: Harry Tielman

Schilderachtige keuterij te Midlaren behouden dankzij de

De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft met steun van de Nationale Postcode Loterij de schilderachtige keuterij in Midlaren kunnen verwerven. Dit boerderijtje ligt prachtig bij twee nooit gerestaureerde hunebedden, D3 en D4, en wordt gestoffeerd met een paar van de mooiste eiken van Drenthe. Het behoud van de keuterij in Midlaren betekent winst voor de natuur, cultuur en voor de mens. Maar u kunt ook winnen door mee te doen met de Postcode Loterij. Hier maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van ‘Het Drentse Landschap’. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun. Bel (0900) 300 1500

Erfgoed Wijnand van der Sanden*

Hunebedden zijn de van grote zwerfstenen gebouwde graf-

A.E. van Giffen D3 en D4 gedoopt – een wel heel uitzonderlijke ligging hebben. Een van de twee leunt namelijk (bijna) tegen een keuterijtje aan. Vanuit de kern van Midlaren zijn D3 en D4 gemakkelijk te vinden. Neem op de Groningerstraat de Tolhuisstraat en sla vervolgens linksaf de Schutsweg op. Na ca. 350 m doemt aan de rechterhand het vertrouwde blauwe gietijzeren bord met de aanduiding ‘Hunebedden’ op. De pijl geeft aan dat we het smalle, met meidoornhagen afgezette paadje tussen de steenrode huisjes met de nrs. 40 en 42 moeten volgen om bij de megalithische monumenten uit te komen. De steen die normaliter het bronzen bord draagt met daarop het D-nummer en de eigenaar van het hunebed is helemaal in de heg opgenomen. Het monumentale bronzen bord ontbreekt helaas op dit moment. De wens bestaat echter om het weer op de oude plek aan te brengen. Als we het smalle paadje aflopen, komen we uit op een door beukenhagen en scheefgevallen schuurtjes omgeven terreintje. Het eerste hune-

monumenten van de trechterbekercultuur (3400-2850 v.Chr.). Het zwaartepunt van hun verspreiding in Nederland ligt in Drenthe. Boze tongen beweren dat als je één hunebed gezien hebt, je ze allemaal wel gezien hebt. In deze visie zijn de verschillende hunebedden slechts variaties op hetzelfde thema: een combinatie van staande en liggende grote stenen. Dat laatste is natuurlijk niet helemaal onwaar. Toch doet deze zienswijze geen recht aan de werkelijkheid.

Monumentale graven in het landschap Elk hunebed heeft wel iets unieks, iets wat een ander hunebed niet heeft. Dat kan een bijzondere ligging zijn of een fraai uitzicht vanaf het monument. Het kan ook om een onzichtbare dimensie gaan, zoals absolute stilte of een interessante onderzoeksgeschiedenis. Ik geef onmiddellijk toe dat dat laatste aspect alleen voor ingewijden een rol speelt. Als je niet weet welke illustere

personen zich verdiept hebben in een bepaald hunebed, kun je die informatie ook niet ‘meewegen’ bij je beleving van zo’n megalithisch monument. Dat blijft dan iets voor de fijnproevers. De directe omgeving is echter wel voor de meeste bezoekers waarneembaar en het zou me verbazen als het die niet zou opvallen dat de beide hunebedden van Midlaren – door professor

694

Hunebedden D3 en D4 in Midlaren

A: overgedragen door de Boermarke van Midlaren in 1869 B: uitbreiding 1957 C: in 1972 voorgedragen voor plaatsing op het aankoopplan van CRM (niet gerealiseerd)

359

Diepenweg

693

357

360

759

50 m

Erfgoed

foto: Joop van de Merbel

Hunebed D4

bed dat we zien is D4, in het verlengde daarvan doemt D3 op. De ruimte tussen D4 en de noordelijk daarvan gelegen keuterij is niet meer dan 1-2 meter. Opvallend zijn de oude eiken die als wachters aan de zuidkant van de hunebedden staan. Vier van de zes eiken staan in een ‘vierkant’ bij elkaar; het pad voert er middendoor. De bomen vormen nu een twee-eenheid met de

stenen kolossen. Ook het boerderijtje Schutsweg 42 lijkt onlosmakelijk verbonden met het hunebed. Toch staat het er nog maar pas, als we het afzetten tegen de leeftijd van het grafmonument. Het keuterijtje is ruim honderd jaar oud, terwijl het hunebed er al ruim 5000 jaar ligt. Wisselende eigenaren

De beide hunebedden gingen op 31 december 1869 voor ƒ 100,– over van de Boermarke van Midlaren naar het Rijk. Het terrein had toen een omvang van 0,039 ha. In 1957 werd het terrein met in totaal 0,0197 ha uitgebreid, waarvoor nog eens ƒ 140,– werd betaald. Daar is het bij gebleven. Staatsbosbeheer heeft weliswaar in 1972 omliggende percelen voorgedragen voor plaatsing op het aankoopplan van het toenmalige Ministerie van CRM – zodat het totale gebied ruim 0,5 ha zou gaan beslaan – maar tot daadwerkelijke aankoop is het nooit gekomen. De beide hunebedden zijn nog steeds eigendom van het Rijk en worden beheerd door Staatsbosbeheer. In 2001 wist Stichting ‘Het Drentse Landschap’ de zuidelijke keuterij te verwerven (Schutsweg 40), nadat ze door diverse instanties – Vereniging Dorpsbelangen, Brede Overleggroep Kleine Dorpen en de provinciaal archeoloog – gevraagd was stappen in deze richting te ondernemen. Dankzij de welwillende medewerking van de eigenaar, de heer Berend Spiegelaar, kon de overdracht snel geregeld worden. En de heer Spiegelaar zelf? Die blijft gewoon wonen in het huis waarin hij ca. tachtig jaar geleden geboren is. Vanwege de nieuwe situatie wordt thans nagegaan of de rijkshunebedden D3 en D4 wellicht uitgeruild kunnen worden tegen provinciale hunebedden die in beheer zijn bij ‘Het Drentse Landschap’. De betrokken partijen zien zeker mogelijkheden, maar het zal nog wel even duren voordat alles in kannen en kruiken is. ‘Het Drentse Landschap’

Erfgoed Hunebed D3, met rechts de kleine Berend Spiegelaar in 1936

Archief HDL

neemt voorlopig alvast het beheer van de Midlaarder monumenten op zich. De hunebedden van Midlaren zijn al sinds 1970 beschermd volgens de monumentenwet. Dat onlangs ook de beide flankerende boerderijen wettelijk beschermd zijn, geeft wel aan dat we hier met een bijzonder ensemble te maken hebben. Belangstelling van kunstenaars en geleerden

De eerste keer dat het licht van de geschiedenis op het monumentale hunebeddenpaar valt, is in de 18de eeuw. Ze worden dan genoemd door Lud. Smids in zijn in 1711 verschenen Schatkamer der Nederlandsche Oudheden of Woordenboek etc. Daarna worden de grafmonumenten diverse malen op tekening vastgelegd, onder meer door C. Pronk (1754), P. Camper (1768), A.I. Melling (1812) en L.J.F. Janssen (1847). In 1870, dus al direct na aankoop door het Rijk, worden D3 en D4 gerestaureerd, althans zo zagen de uitvoerders hun werkzaamheden. Waar het in feite op neerkwam, was dat de resten van de originele mantelheuvel weggegraven werden, in de veronderstelling dat het om stuifzand uit latere

tijd ging. Bij de graafwerkzaamheden, uitgevoerd onder leiding van de burgemeester, komen allerlei voorwerpen uit de hunebeddenperiode tevoorschijn, zoals enkele potten en een drietal vuurstenen bijltjes. De Leidse archeoloog W. Pleyte gaat kort daarop poolshoogte nemen en verzamelt nog wat vondsten, waaronder een bijltje. In dezelfde tijd worden de beide hunebedden, althans voor zover we weten, voor het eerst op de foto gezet. De eer hiervoor komt toe aan de bekende Groningse fotograaf Friedrich Julius von Kolkow. De eerstvolgende die weer wat uitvoeriger aandacht besteedt aan deze monumenten is de relatief onbekende ‘amateur’ W.J. de Wilde. Hij maakt tussen 1904 en 1906 een beschrijving van de afzonderlijke stenen en vervaardigt zeer nauwkeurige plattegronden met maten. Van Giffen doet dat in zijn bekende standaardwerk De hunebedden in Nederland (1925-1927) nog eens over. D3 beschrijft hij als een grafmonument met nog 2 sluitstenen, 12 zijstenen, 6 dekstenen en 2 poortzijstenen, een lengte van 10,7 m en een bijna O-W-gerichte lengte-as, D4 als een monument met nog 2 sluit-

stenen, 13 zijstenen, 7 dekstenen en 1 poortzijsteen, een lengte van 14,8 m en nagenoeg eenzelfde oriëntatie als D3. Verder geeft Van Giffen aan dat de resten van de mantelheuvels nog herkenbaar zijn, met name bij de bomen (hij vermeldt een losse boom en een groepje van vijf). In de jaren daarna wordt er nagedacht over uitbreiding van het (wel erg kleine) hunebedterrein en over restauratie. Omdat er vlierstruiken in de kelder groeien, verzakken er stenen. Uiteindelijk vindt er in 1965 een beperkte restauratie plaats en dan alleen nog maar bij D4. De uitbreidingswensen – inclusief de afbraak van de keuterij! – worden niet gerealiseerd, de minimale toevoeging uit 1957 daargelaten. De eerstvolgende ingreep vindt dan pas plaats in 1985. Dan worden, op initiatief van de Werkgroep Hunebedden, de keldervloeren verzegeld met grasbetonstenen, om schatgravers te ontmoedigen (de hunebedden zijn immers nooit wetenschappelijk onderzocht). Een kijkje onder de vloer

In 2003, tijdens de in opdracht van Stichting ‘Het Drentse Landschap’ uitgevoerde restauratiewerkzaamheden aan het huisje Schutsweg 40, worden er enkele interessante ontdekkingen gedaan. Bij graafwerkzaamheden onder de vloer van de schuur komen enkele grondsporen tevoorschijn met daarin aardewerk uit de tijd van de trechterbekercultuur. Een van de kuilen lijkt een offerkuil te zijn, met op de bodem een nagenoeg complete versierde kom. Een tweede kuil interpreteren de

Erfgoed

archeologen van Archaeological Research and Consultancy als ‘uitruimkuil’, d.w.z. een kuil waarin bewust resten zijn gedeponeerd die uit het grafmonument afkomstig zijn. In deze kuil liggen enkele stuks vuursteen en een groot aantal scherven van zeker vijf verschillende potten, waaronder een trechterbeker en een oorloze kom. De datering van het aardewerk sluit goed aan bij de vondsten die in de 19de eeuw gedaan zijn. Het hunebed lijkt tussen 3200 en 2950 v.Chr. in gebruik geweest te zijn. Behalve de kuilen werd vermoedelijk ook een restant van de mantelheuvel waargenomen. Al met al een onderzoek met mooie resultaten. De oorspronkelijke ligging

De hunebedden van Midlaren liggen er nu pittoresk bij in hun intieme ‘reservaatje’. Hoe de directe omgeving er 5000 jaar geleden, ten tijde van de trechterbekercultuur, heeft uitgezien, weten we niet precies. We mogen echter aannemen dat de omgeving bosrijk was en dat D3 en D4 op een open plek gelegen hebben. Waar de bijbehorende nederzetting lag – of liever nederzettingen, want deze zal hooguit enkele decennia op dezelfde plaats hebben gelegen – weten we ook

al niet. We weten toch al weinig van de gewone nederzettingen uit die tijd in Drenthe. De eerste moet nog opgegraven worden. Meer dan eens is vastgesteld dat een hunebed of hunebeddenpaar in de buurt ligt van een veentje. Vermoed wordt dat die relatie niet toevallig is, maar dat het hunebed bewust in de nabijheid van zo’n veentje is gebouwd. In het geval van Midlaren zou er een relatie kunnen zijn met het veentje dat ca. 250-300 m naar het zuiden ligt. Enkele jaren geleden zijn daar bij graafwerkzaamheden een bijltje en een napjessteen (een soort maalsteen) gevonden die aan de trechterbekercultuur kunnen worden toegeschreven. Ze zijn vermoedelijk als offers gedeponeerd.

onder leiding van de burgemeester werden gevonden uit een of meer vlakgraven afkomstig zijn. Dit alles betekent dat graafwerkzaamheden op het terrein van de huisjes Schutsweg 40 en 42 zoveel mogelijk vermeden moeten worden. De bescherming ingevolge de monumentenwet zorgt ervoor dat, wanneer graven in de bodem toch nodig is, hiervoor een speciale vergunning vereist is, waaraan voorwaarden verbonden kunnen worden (bijvoorbeeld een archeologische begeleiding van de graafwerkzaamheden). Op deze wijze kan het waardevolle bodemarchief op deze bijzondere plaats alsnog (ex situ) veiliggesteld worden.

N.B. – In het kwartaalblad 25 (maart 2000) is een algemeen artikel over hunebedden opgenomen.

Graven met beleid

Het archeologisch onderzoek uit 2003 heeft maar weer eens aangetoond dat er buiten het hunebed van alles te verwachten is. Het gaat dan niet alleen om offerkuilen en uitruimkuilen maar ook zouden er nog vlakgraven kunnen liggen (een vlakgraf is een bodemgraf waarover geen heuvel(tje) is opgeworpen). Er is wel eens gesuggereerd dat de complete potten die in 1870

* Dr. W.A.B. van der Sanden werkt als provinciaal archeoloog bij Drents Plateau.

Links: de versierde kom uit de ‘offerkuil’, rechts: de oorloze kom uit de ‘uitruimkuil’. Beide hebben een randdiameter van 20 cm. (foto: ARC)

Fauna

Heikikker Geert de Vries*

De Heikikker lijkt veel op de Bruine kikker. Hij heeft echter een spitsere snuit en meestal een brede lichtgekleurde streep over zijn rug. Het belangrijkste verschil tussen de beide kikkers is een knobbel op een teen van de achterpoot. Deze knobbel is bij de Heikikker veel dikker dan bij de Bruine kikker. Zo’n knobbel is handig bij het graven van een kuiltje voor zijn winterverblijf. Heikikkers overwinteren namelijk op het land en niet in het water.

foto: Geert de Vries

Drie woningen

Iedereen kan wel een top vijf samenstellen van dieren die het lentegevoel het sterkste opwekken. Wie de subtiele paringsroep van de Heikikker eenmaal heeft gehoord, zal dit fenomeen ongetwijfeld aan de top vijf van zijn fraaiste lenteboden toevoegen. De Heikikker doet in Drenthe zijn naam eer aan. Hij is hier vooral op de hei en in het hoogveen te vinden, maar ook in laagveengebieden kun je hem aantreffen. Voorwaarde is dat er veen in zijn biotoop aanwezig is. De Duitsers noemen hem dan ook heel treffend ‘moeras-kikker’.

De Heikikker verhuist jaarlijks naar drie verschillende woongebieden. Eind maart kruipen ze uit hun zelf gegraven winterholletje dat zo’n dertig centimeter diep is. Een deel overwintert onder dood hout. De plek moet wel vorstvrij zijn. Vanuit het winterverblijf gaan ze bij voorkeur naar voortplantingswateren waar geen vis in zit. Vennen zijn favoriet. Na enkele weken verlaten de Heikikkers het water en gaan ze naar hun zomerverblijf dat bestaat uit een vochtige begroeiing van hei of gras. Daar eten ze zowel overdag als ’s nachts kleine torren, wantsen, mieren en spinnen. Het zomerverblijf is meestal niet meer dan 500 meter verwijderd van de voortplantingsplek. In oktober zoeken ze hun winterverblijf weer op. Voortplanting

Eind maart worden de mannetjes wakker en gaan meteen naar het water. Veel mannetjes krijgen dan voor korte tijd een fraai blauw bruiloftskleed. Vooral in de avonduren laten de

Fauna

Het meeste dril wordt begin april afgezet in ondiep water. Het dril werkt als een soort broeikas. Het water dat zich tussen het dril bevindt is wel 3 graden warmer dan daar buiten. Hoe warmer het water, hoe eerder de kikkervisjes uit hun ei kruipen. Als het water een temperatuur tussen de 10 en 15 graden heeft komen de eieren al na vijf dagen uit. In een koud voorjaar

Bedreigingen

Landelijk gezien is de Heikikker een bedreigde soort en staat op de Rode lijst. Gelukkig komt hij in Drenthe nog bij duizenden voor in natte heidegebieden, zoals het Doldersummerveld en het Hijkerveld. Behalve van de versnippering en verdroging van natuurgebieden hebben Heikikkers veel last van verzuring. De Heikikker heeft een sterke voorkeur voor zure vennen. Daar zit van nature geen vis in. Vissen zijn de grootste vijanden van de kikkervisjes. Helaas wordt door de zure regen menig ven zelfs voor de Heikikker te zuur. De eieren verschimmelen dan. Het water mag namelijk niet zuurder zijn dan een pH van 4,5. De tragiek is

foto: Geert de Vries

Van dril tot kikker

kan het soms wel drie weken duren voordat de eitjes uitkomen. De ontwikkeling van kikkervisje tot kikker is eveneens sterk afhankelijk van de watertemperatuur. In een warm voorjaar duurt die ontwikkeling 6 weken. Wanneer het koud is kan het vele weken langer duren voordat ze als kikkertje het water verlaten. Na twee jaar kunnen ze zich voortplanten. Een Heikikker wordt ongeveer 12 jaar oud.

dat de Heikikker niet merkt als water te zuur is voor haar eitjes. Hierdoor zijn lokaal al een heleboel populaties uitgestorven. Als de verzuring van vennen verder wordt teruggedrongen kan het voorjaarsorkest op de natte hei één van zijn mooiste muzikanten behouden.

Kikkerdril

* G.W. de Vries, onderwijsconsulent voor natuur- en milieu-educatie, is lid van het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’. foto: Geert de Vries

mannetjes in koor hun zachte paringsroep horen. Het is een borrelend geluid dat klinkt als een fles die onder water wordt gehouden en waaruit lucht ontsnapt. Na enkele dagen komen de vrouwtjes op deze ‘borrelpraat’ af. Zodra het vrouwtje het water induikt, komen vele mannen op haar af. Tijdens de paring omklemt een mannetje het vrouwtje en strooit zijn sperma over de eitjes uit (uitwendige bevruchting). Nadat het vrouwtje zo’n tweeduizend eitjes heeft afgezet, verlaat ze het water om pas het volgende jaar weer voor slechts een paar dagen het water in te duiken. De mannetjes blijven enkele weken langer in het water in de hoop nog meer vrouwtjes te kunnen bevruchten.

Het waterwingebied Breevenen in het Hunzedal was vele decennia lang landbouwgebied. Vanaf 1997 heeft de WMD het gebied aangekocht met als doel: drinkwaterwinning combineren met natte natuurontwikkeling. Omdat de aanwezigheid van planten en dieren een indicatie is van hoe het met de natuur in het gebied is gesteld, is de WMD in 2000 begonnen met het inventariseren en tellen van planten, libellen en vogels. Dit jaar is voor het eerst in de winter een vogeltelling uitgevoerd.

Buizerd

Wintergasten in Breevenen

foto: Johan Vos

Naast vogels die het hele jaar in het gebied verblijven registreerden de tellers ook veel ‘echte’ wintergasten. Deze komen uit gebieden als Scandinavië en Siberië. Als het daar te koud wordt trekken ze duizenden kilometers naar het zuiden om te overwinteren. In februari of maart beginnen ze aan hun terugreis. Het precieze moment van vertrek valt of staat met het weer. De dieren voelen instinctief aan wanneer ze weer terug kunnen naar hun zomerverblijf in het hoge noorden. Onder andere de Kramsvogel, de Kolgans en de Blauwe kiekendief hebben dit jaar het koude noorden tijdelijk verruild voor Breevenen. Ook zijn er opvallend veel buizerds in het gebied. Voor een belangrijk deel zijn dit Scandinavische vogels die hier de winter doorbrengen. Ze nemen het gebied van onze ‘zomerbuizerds’ over die op hun beurt richting het Zuiden zijn vertrokken. Bijzonder was de aanwezigheid van een roofvogel in het gebied die de tellers niet zo snel konden thuisbrengen. Het bleek een Slechtvalk; een zeldzaamheid in de Drentse veengebieden.

Deze pagina wordt verzorgd door NV Waterleidingmaatschappij Drenthe

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Wandelroute Beekdal Hondstong

Beekdal Hondstong

Start 1

Het beekdal van de Runsloot is in de Hondstong tussen Vries en Yde amper honderd meter breed. Als door een wonder werd aan het eind

van de jaren zestig bij de ruilverkaveling Vries zo’n anderhalve kilometer van de oude Runsloot gespaard en kreeg ‘Het Drentse Landschap’ de kans om zich erover te ontfermen. Begin jaren negentig werd aan de noordwestkant van het terrein een natuurontwikkelingsproject gestart

om de hoge zandgronden langs de beek hun oude functie terug te geven. De snelheid waarmee de natuur haar plek hier weer inneemt, De route door de Hondstong is uitgezet met paaltjes met een paarse kop. Wist u overigens dat de Hondstong een oude bloemennaam is? Vroeger noemde men in deze streken de Paardebloem zo. 1 Loop over het wildrooster het ingerasterde terrein op en volg de paaltjes die u over de hogere plaatsen schuin rechts naar de houtwal brengen.

verbaasde zelfs de grootste optimist. 7

begin jaren negentig nog aardappelland. ‘Het Drentse Landschap’ heeft het bovenste laagje van de grond eraf laten halen met de bedoeling dit gebied te

foto: Geert de Vreis

Het gedeelte waar u nu loopt, was

verschralen. Ook het oorspronkelijke

Paardebloem

profiel werd zo goed mogelijk hersteld.

een enkele centimeters hoog mini-

Het gebied moet weer kwelwater van

struikje met witte bloempjes.

Een groepje jonge Schotse hooglanders

2 Bij de houtwal gekomen gaat u via het wildrooster rechtsaf het

zorgt voor begrazing van het terrein.

zandpad op.

Al spoedig na het afgraven begon er

Een eeuwenoud zandpad volgt de grens

hier en daar op de drogere plekken

van het voormalige grote heideveld en

weer Struikhei en op de nattere stukken

het beekdal van de Runsloot. U ziet

Dophei te groeien. Er volgden steeds

twee soorten houtwallen: walletjes die

meer soorten. De vrijwilligers van ‘Het

dwars op de beek staan en het groen-

Drentse Landschap’ inventariseerden er

land in kleine kampjes verdelen, en de

sindsdien maar liefst 175 plantensoorten.

zogeheten grenswal langs het pad die de

De meest opmerkelijke verschijning is

grens tussen het groenland en het voor-

het eenjarige Dwergvlas dat in Drenthe

malige heideveld vormt. Al deze wallen

vrijwel verdwenen is, maar hier plotse-

functioneerden vroeger voornamelijk

ling opdook en inmiddels hele opper-

als veekering. Dat de wal langs het pad

vlakten bedekt. Het plantje ziet eruit als

erg oud is, bewijzen planten als

beek op natuurlijke manier te voeden.

foto: Jaap de Vreis

goede kwaliteit gaan leveren om de

Beekdal Hondstong Startpunt Parkeerplaats bij de

Honden Toegestaan mits

start van de route aan de

aangelijnd.

Veenweg. Openbaar vervoer Vanaf Lengte route 4,5 km.

NS-station Assen met de bus richting Groningen, halte

Benodigde tijd 1 à 1,5 uur.

Philadelphia, route oppakken bij punt 6.

Begaanbaarheid paden Goed te belopen (in natte jaargetijden aan het begin van de route even goed uitkijken).

Adelaarsvaren en Vingerhoedskruid die zich in een bosmilieu goed thuis voelen. Vlakbij de beek overheerst in de houtwallen de Zwarte els, dichterbij het pad is het voornamelijk de Eik, een boomsoort die duidelijk minder goed tegen ‘natte voeten’ kan. Een deel van de houtwallen is door ‘Het Drentse Landschap’ aan de hand van oude kaarten gereconstrueerd. Een probleem waar de Stichting in het beheer mee te maken heeft, is dat het vee een grote hekel heeft aan de Zwarte els waardoor een aantal kampjes zich snel aan het ontwikkelen is tot een kletsnat broekbos: een landschap dat hier langs de gebruikelijk was. Het veld rechts werd pas na de oorlog tot landbouwgrond ontgonnen. Hier

Archief HDL

over het pad lopend is het goed het contrast eens in u op te nemen van de Adelaarsvaren

kleinschaligheid van het beekdal-

4 Aan het eind van het pad houdt u rechts aan en neemt

landschap links en de uitgestrektheid

u de asfaltweg.

van het ontginningslandschap aan uw

Hier aan de overkant van de beek volgt

rechterhand.

de weg de grens van het beekdal en de

Haas

foto: Jaap de Vries

beek vóór de komst van de mens

Zuideresch van het dorp Yde. Ga even 3 Op de driesprong gaat u linksaf.

links een dam op en kijk uit over de

Neem bij de Runsloot rustig even de

in net zoveel stroken opgedeeld als de

tijd om rond te kijken: de kronkelende

groenlanden langs de beek, maar de

beek met de bomen aan de oever, de

moderne landbouw maakte hier korte

kleine weitjes die in het voorjaar één

metten mee. Nu lopen er zelfs koeien

grote bloemenzee zijn, het vee dat zich

in weiland op de es en dat is iets wat

in de schaduw van de bomen kan

vroeger ondenkbaar was. Daarvoor

terugtrekken, de schitterende door-

waren de esgronden als akkerland te

kijkjes door de houtwalletjes. Een beeld

kostbaar; weiland was er genoeg langs

om niet te vergeten...

de beek en op het ‘veld’.

hoge, glooiende es. Vroeger was de es

5 Na een paar honderd meter neemt u rechtsaf het klinker-

6 Op de viersprong gaat u rechtsaf het asfaltweggetje

weggetje.

Yderholt op.

Waar vind je zulke mooie klinker-

Wat de ruilverkaveling met de Runsloot

weggetjes nog? U loopt hier over

gedaan heeft, is hier ontluisterend goed

historische grond. Het straatje heet

te zien: rechts de oorspronkelijke Run-

Kerkweg en dankt zijn naam aan het

sloot, links de gekanaliseerde waterlossing

feit dat men hierlangs ging om vanuit

van na de ruilverkaveling. U staat dus

Yde in Vries ter kerke te gaan.

op de plek waar de Runsloot even weer

De Kerkweg maakte destijds onderdeel

een natuurlijke beek lijkt te worden.

uit van de middeleeuwse wegverbinding

De Runsloot is onderdeel van het

tussen Assen en Groningen. Toen

stroomdal van het Eelderdiep. Zijn

halverwege de negentiende eeuw het

bronnen lagen ten zuiden van Vries in de

Noord-Willemskanaal gegraven werd,

velden waar destijds het Noord-Willems-

legde men vlakbij het kanaal een nieuwe

kanaal werd gegraven. Een paar kilo-

straatweg aan. Ruim een eeuw daarna

meter ten noorden van de Hondstong

kwam de A28 aan de overkant van het

vormt de Runsloot samen met de

kanaal. Drie verbindingen vlak naast

Eekhoornsche Loop het Eelderdiep.

elkaar en alle drie geheel ingericht naar

Samen met het Peizerdiep stroomt het

de eisen van hún tijd…

Eelderdiep vanaf de Groninger grens als

foto’s: Drents Museum

Beekdal Hondstong

Het Meisje van Yde Tegenwoordig is het Meisje van Yde één van de ‘topstukken’ in de collectie van het Drents Museum in Assen. Het veenlijk van het meisje hoort beslist tot de meest onderzochte archeologische vondsten. We weten dat ze rond het begin van de jaartelling gestorven is. We weten dat ze zestien jaar oud geworden is. We kennen alle bijzonderheden van haar lichaamsbouw, zelfs dat ze behoorlijk kromgegroeid moet zijn geweest. Verder weten we dat ze op het moment van haar dood half kaalgeschoren was, dat ze gewurgd werd met een lange wollen band en dat ze boven haar sleutelbeen een diepe steekwond had. We weten zelfs vrij nauwkeurig hoe ze er uitgezien moet hebben dankzij het werk van de Engelse expert Richard Neave. Al deze feiten echter doen niets af aan de vraag: wat gebeurde er hier bij de Hondstong tweeduizend jaar geleden écht? Wie was de stam die het meisje liet wurgen en doodsteken? Was het een straf voor iets vreselijks dat ze gedaan had? Of werd ze opgeofferd om de gunsten van de goden voor haar stam af te smeken? Wie wás het Meisje van Yde?

Aduarderdiep naar het Reitdiep.

7 Voorbij de Runsloot neemt u het eerste pad rechts. Op de

8 Neem linksaf het smalle pad door de bosstrook.

driesprong houdt u links aan en

Dit bosje werd destijds tijdens de ruil-

blijft het pad langs de beek

verkaveling aangelegd om de kunst-

volgen.

matige weidsheid van het landschap te

We zijn terug op het oude zandpad dat

onderbreken. Bij het uitzetten van deze

aan de westkant de Runsloot volgt. In

wandeling heeft ‘Het Drentse Land-

het veld links werd in 1897 bij het

schap’ het pad vrijgemaakt dat hier in

vervenen in een veengat het Meisje van

de loop van de tijd door de Hazen,

Yde gevonden. In de loop van de

Reeën en Konijnen was platgetreden.

twintigste eeuw is het veentje van de kaart verdwenen.

9 Aan het eind van het paadje slaat u rechtsaf en loopt langs de Veenweg terug naar het

foto: Jaap de Vries

startpunt.

Boven: Hertenhuisje (Hijkerveld), onder: Schepershuisje (Westerbork)

Onder: Kleinste huisje (Stuifzand)

foto: Jaap de Vries

Onder: Appartementen De Wildenberg (De Wijk)

foto’s: Harry Cock

Te huur Prachtige vakantiewoningen in de Drentse natuur De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft sinds enkele jaren een drietal prachtig gelegen vakantiewoningen. Vanaf 1 april a.s. komen daar 2 nieuwe bij. Op een van de mooiste plekken in Drenthe, het Reestdal, heeft de Stichting in een voormalige schuur een tweetal nieuwe moderne vakantiewoningen ingericht. Vanuit de woning heeft u een schitterend uitzicht over het Reestdal met zijn slingerende beek, kleurrijke hooilanden en oeverwallen met de donkerrode Grote pimpernel in het late avondlicht. In natte tijden kenmerkt het Reestdal zich door grote watervlakten onder vaak donkere luchten. Op de flanken van het dal bevinden zich imposante landgoederen, maar ook restanten van oude heidelandschappen. Kortom, een heerlijke plek waar u helemaal tot rust kunt komen. Kijk voor meer informatie op www.drentslandschap.nl/eropuit of bel voor een folder of boeking met mevrouw A. Semler, telefoon (0593) 59 22 94.

Flora “Wanneer doen jullie nou eens wat aan die smerige rusken”, is een vraag die natuurbeheerders in Drenthe vaak naar het hoofd geslingerd krijgen.

Joan D.D.Hofman*

Dat negatieve is wel eens anders geweest. Sterker nog, tot in de vorige eeuw werd Pitrus zelfs wel geteeld als landbouwproduct! Van de lange, stevige, groene stengels konden matten gevlochten worden. Of ze konden worden gebruikt als dakbedekking of stalstrooisel. Echt plezier kon je ervan beleven als voorzichtig het stevige merg, de pit, uit de stengel gepeuterd werd. Gedrenkt in schapenvet of olie was het een prima lampenpit. Toen andere producten de rol van Pitrus overnamen, sloeg de waardering om. Geen enkel graasdier vreet Pitrus, dus was het in boerenland een nutteloos onkruid.

russen in sommige reservaten maakt bij velen onrust los; een blamage voor natuurbeheer, zeggen ze. Maar ja, het is een ongewild en moeilijk te bestrijden effect bij de omschakeling van landbouwgrond naar natuur.

Massale uitbreiding

foto: Geert de Vries

Pitrus

Het ‘stekelvarkentjeswoud’ van Pit-

De laatste decennia steekt Pitrus de kop weer op, om het zo maar eens te zeggen. Soms zo massaal dat je van pitrussenland kunt spreken. Dit gebeurt vooral nadat landbouwgrond in natuurbeheer wordt genomen. Die beheeromslag biedt Pitrus uitgelezen kansen. Bij natuurbeheer wordt er vaak naar gestreefd de halfnatuurlijke levensgemeenschappen van weleer weer een plek te geven. Hiertoe moeten natuurlijke processen weer zo goed mogelijk worden hersteld. Dus, de voedselrijkdom terugdringen, het waterpeil omhoog en kwel in ere herstellen. Pitrus vindt dat geweldig, want die verkiest een matig voedselrijke, kalkarme, zure bodem die tenminste een deel van het jaar flink nat is. Zulke situaties kunnen zich voordoen in beekdalen en natuurontwikkelingsgebieden. Vaak zit er een flinke voorraad zaad in de bodem (‘zaadbank’), dat

Flora

Sprinkhaanrietzanger

Net als vele boeren, burgers en buitenlui gruwen ook veel natuurbeheerders van pitrusvelden. Je zou er echter ook anders tegenaan kunnen kijken en ze beschouwen als een min of meer natuurlijk product van een door de mens verstoorde situatie. In wezen zijn ze dan niet anders dan aangelegd bos, heide of boerengrasland. En ze hebben uit een oogpunt van natuurbescherming ook wel degelijk waarde. Een pitrusveld is floristisch meestal arm, mede doordat de wortels van Pitrus stoffen afscheiden die voor vele andere planten giftig zijn, maar bepaalde dieren vinden het een prima biotoop. Waaronder soorten die hoog genoteerd staan op nationale Rode lijsten en internationale beschermingslijsten. Diverse amfibieën en reptielen verblijven er. Verder blijken er meerdere vogels een broedplaats te vinden: Grasmus, Paapje, Blauwborst, Kneu, Kwartelkoning, maar vooral ook Sprinkhaanrietzanger. Ook vele soorten libellen, vlinders, sprinkhanen en spinnen vinden er een onderkomen. Omvormingsbeheer

Bij beheer en natuurontwikkeling moet je doelen kiezen. In de doelenlijstjes komen pitrusvelden niet voor. Mede hierom worden andere doelen gekozen, meestal situaties van een eeuw geleden: schraal grasland, bloemrijk hooiland,

foto: Jos Korenromp/FN

Rode lijst soorten

heide e.d. Als er zich dan toch een pitrusexplosie voordoet, heb je een probleem, want Pitrus laat zich niet zomaar verjagen. Begrazen heeft geen zin, want er zijn geen grazers die Pitrus vreten. Daarentegen maken grazers de bodem los, verspreiden ze het zaad en stimuleren ze de kieming van Pitrus. Bovendien heeft begrazing maar een beperkt verschralend effect. Afplaggen of de hele bouwvoor inclusief de Pitrus verwijderen biedt ook geen zekerheid. Je bent dan de hele zaadbank van alle soorten kwijt en je creëert met de fosfaten in de ondergrond van de voormalige landbouwgrond in combinatie met waterstandsverhoging en ammoniakhoudende neerslag een ideale vestigingsplek voor Pitrus. Frequent maaien en afvoeren van het

maaisel lijkt het meest effectief om van een pitrusveld een bloemrijk grasland te maken. Vooral in combinatie met begreppeling voor de afvoer van zure neerslag en een consistent waterregime. Het is een dure methode, maar je put de plant uit en verschraalt de bodem. Als je er dan voor zorgt dat de rust in de bodem en de waterhuishouding gewaarborgd is, kan dit vaak na vele jaren succes hebben. Dit is de aanpak die ‘Het Drentse Landschap’ nastreeft. Een andere doelstelling maakt soms ook een andere aanpak mogelijk. Zo maakt ‘Het Noord-Hollands Landschap’ pitrusvelden in voormalige veenweiden weer geschikt voor weidevogels en eenden. Zij pakken de Pitrus heel rigoureus aan: maaien, maaisel afvoeren en dan grote hoeveelheden mest en kalk er op. En dan vermoeden ze dat het nog een kwestie van lange adem is om weer weiden met vee en weidevogels te krijgen. Wellicht is dit effectief om Pitrus te laten verdwijnen, in de Drentse situatie waar de bodem van nature arm is aan voedsel en kalk, zou dit de kansen op herstel van halfnatuurlijke graslanden voor altijd teniet doen. Wij moeten ons de tijd gunnen om de resultaten van onze aanpak op lange termijn af te wachten. Van belang is daarbij nieuwe verstoring van de bodem en de waterhuishouding te voorkomen en een constant beheer te voeren.

* Drs. J.D.D.Hofman is bestuurslid en redacteur van ‘Het Drentse Landschap’.

foto: Geert de Vries

lang kiemkrachtig blijft. En als het er niet is dan komt het er wel. Pitrus produceert veel zaad, dat gemakkelijk door wind, water, vee en voertuigen wordt verspreid.

Fauna Natuurfotografie is een hobby met vaak verrassende wendingen. Je bent op zoek naar een niet te vinden plantje of beestje en dan ontdek je wonderlijk genoeg iets anders dat ook zeer de moeite waard is. Zo ook in de zomer van 2003, toen ik tijdens een speurtocht naar de Heivlinder een heel bijzonder bijtje ontmoette.

Pluimvoetbijtje

foto: Jan Visser

Jan Visser*

kleine zandhoopjesmakers. Voorlopig concentreerde ik mij op het graafwerk vlak voor mijn neus. Het insectenboek vertelt dat het de vrouwtjes zijn die graven; de mannetjes doen er niet aan mee, die hebben alleen voor de bevruchting te zorgen. foto: Jan Visser

Nest pluimvoetbijtje

Bij Havelte ligt een kleine zandverstuiving waar ik op een stralende, zomerse dag neerstreek. Er vlogen enkele Steenrode heidelibellen en de weinige heidestruikjes kleurden al mooi paars. Ineens viel mijn oog op wel honderd kleine molshoopjes. Nou ja, molshoopjes? Het waren heel kleine bergjes zand op een plek van circa tien bij tien meter. Het ene hoopje licht van kleur, het andere donker al naar gelang de bodemstructuur. Nu wist ik al dat verschillende soorten bijtjes en sluipwespen holletjes in de grond graven om er hun eitjes te leggen. Afhankelijk van de soort gebeurt dat bijvoorbeeld op spinnen of rupsen. Deze worden eerst door een giftige steek verlamd en daarna naar het eerder gegraven holletje gebracht. Een bekende soort is de graafwesp Bijenwolf 1 (Philanthus triangulum). Voorzichtig ging ik op mijn knieën liggen om het van dichtbij te kunnen bekijken. Dat was ook nodig want het bijtje, dat vlak voor mij neerstreek en een nieuw gangetje begon te graven, was niet groter dan ruim een centimeter. Om mij heen heerste onzichtbare bedrijvigheid; her en der was de grond een beetje in beweging van al die

Lichtbruine borstels

Het achterlijfje van het bijtje is donker

van kleur met enkele lichte dwarsbanden. In verhouding tot haar grootte heeft het bijtje tamelijk kleine vleugels. Het achterste paar poten ziet er begroeid uit, er zitten gezien de grootte van het bijtje, enorme lichtbruine borstels of pluimen aan. Hierdoor is het beestje in staat ‘enorme’ hoeveelheden zand naar buiten te werken. Vandaar de naam Pluimvoetbijtje.

Fauna

Landgoed Lemferdinge Lemferdingelaan 2 9765 AR Paterswolde Tel. 050-3091377 of 050-3092532. Openingstijden: vrijdag t/m zondag 12.00-17.00 uur.

foto: Joop van de Merbel

Natuurlijk maakte ik enkele foto’s met mijn speciaal voor kleine beestjes ingerichte fotoapparatuur. Thuisgekomen en nog steeds onder de indruk van het gebeurde, ga je op zoek naar meer informatie, waarvan je hoopt deze in je boekenkast te kunnen vinden. En dan volgt er weer zo’n prachtig verhaal uit die wondere natuur, waar je eigenlijk geen weet van hebt… Het Pluimvoetbijtje graaft een gang van ongeveer 60 cm diep, schuin naar beneden. Wat ongelooflijk diep is voor zo’n klein beestje. Ze maakt vervolgens van veel stuifmeel een balletje. Dit stuifmeelballetje moet genoeg voedsel bevatten voor het larfje dat tot een nieuw Pluimvoetbijtje moet uitgroeien. Maar voordat het zover is, bouwt het bijtje onder in het gat drie zuiltjes van zand en speeksel en legt daar het stuifmeelballetje op. Het balletje ligt dan vrij, er kan nu geen schimmel ontstaan! Is het nestje dan klaar? Ja, maar er kan nog iets misgaan als een zogeheten satellietvliegje 2 (Miltogramma) er háár eitje probeert te leggen. Dat doet zo’n vliegje heel gewiekst. Ze loopt mee tot het holletje en op het moment dat het bijtje het stuifmeelballetje even moet neerleggen om de nestgang te heropenen, legt ze bliksemsnel haar eitje op het balletje. Dan denk je ‘wie verzint nu zoiets?’. De evolutie? Dat zal wel… Toen ik deze informatie bij elkaar had gesprokkeld, dacht ik: “En wij, bij ‘Het Drentse Landschap’, moeten die natuur beheren en er goed voor zorgen?” Ga er maar aan staan!

1 – Helaas is het verwarrend, maar er bestaat ook een keversoort met de Nederlandse naam ‘Bijenwolf’ (Trichodes apiarius). De larve leeft bij wilde- en honingbijen. 2 – Er zijn diverse soorten satellietvliegjes. Elke sluipwespen- of graafbijensoort heeft weer zijn eigen satellietje!

* J.E.D. Visser is vrijwillig medewerker van Stichting ‘Het Drentse Landschap’ en werkt onder meer als natuurgids en natuurfotograaf.

Expositie Lemferinge Op landgoed Lemferdinge is van 6 februari t/m 4 april een expositie te bezichtigen van Krijn van Driel en Leontine van Bronkhorst. Krijn van Driel is zeer veelzijdig. De kunstenaar is werkzaam als schilder/tekenaar, graficus, grafisch vormgever, boek- en tijdschriftillustrator, cartoonist en interieurontwerper. Zijn schilderijen zijn geëxposeerd in vele Nederlandse galeries, waaronder de reizende expositie van het beste werk van de Talensprijs. Hij is ook actief als musicus, componist en arrangeur. Sinds 1984 is hij muzikaal leider en mede-auteur van de theater- en televisieshows van ‘Mini en Maxi’. Leontine van Bronkhorst werkt veel met steen. Haar eerste aanraking hiermee was in de steengroeve van Euville in Frankrijk. “Steen vraagt om eenvoud, om respect en geeft daar monumentale allure voor terug. Het bewerken van steen geeft rust en voldoening. ”, aldus de kunstenares.

Berichten Annermoeras

1 – Hijkerveld

foto: Joop van de Merbel

De afgelopen twee jaar is er zo’n 36 ha nieuw bos aangelegd tussen het Hijkerveld en het Oranjekanaal. Inmiddels ingeboet en al. De bosaanleg is gefinancierd door het Groenfonds in het kader van de voor het milieu gewenste CO2 vastlegging waarmee het broeikaseffect moet worden tegengegaan. Op haar beurt ontvangt het Groenfonds middelen van bedrijven om dit mogelijk te maken. Een ervan is Kikkoman, een Japanse producent van Sojasaus met een vestiging in Hoogezand. De heer Kambe, de directeur van Kikkoman Foods Europe en de heer Roelof Balk, directeur van het Groenfonds, bezochten op 17 december j.l. het project. Zij waren tevreden en beloofden aanwezig te zijn bij de opening van het informatiecentrum op het Hijkerveld dit voorjaar.

2 – Hunzedal

ASSEN 3 2

4 EMMEN

HOOGEVEEN MEPPEL

Kortweg

Het projectplan Zuidoevers is eind 2004 unaniem door de gemeenteraad van Tynaarlo omarmd. De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft de Grontmij gevraagd een beschrijving te maken van het natuurontwikkelingsplan Zuidoevers Zuidlaardermeer en een Watertoets op te stellen. Dit onderzoek wordt momenteel ook uitgevoerd in het Torenveen-Bonnerklap, tussen Gasselternijveen en de N33, en loopt voorspoedig. Zo rond de zomer zal het uitvoeringsbestek gereed zijn en kunnen we de financiering van de uitvoering oppakken. Het recreatieplan Annermoeras, Duunsche Landen en Elzenmaat is inmiddels gefinancierd en zal deze zomer uitgevoerd worden. De Stichting stelde het zeer op prijs dat de medewerkers van Natuurmonumenten inspectie Noord tijdens hun Nieuwjaarsreceptie op 6 januari een bezoek brachten aan het Annermoeras. Inmiddels heeft de regering € 52 miljoen uitgetrokken voor de realisatie van LOFAR, de grootste radiotelescoop in de wereld. Deze zal ergens in het

Hunzedal moeten komen, ter hoogte van Odoorn. ‘Het Drentse Landschap’ hoopt dat één en ander niet zal leiden tot verminderde mogelijkheden voor natuurontwikkeling rond het Achterste Diep en op de flank van de Hondsrug bij de Exloosche Landen, het zogenaamde stergebied. De inzet van de Stichting is om te bezien in hoeverre met dit LOFAR-project juist meer mogelijkheden voor natuurontwikkeling in het Hunzedal gerealiseerd kunnen worden. Alleen met steun van de provincie en mogelijk de Nationale Postcode Loterij, zou dat te verwezenlijken zijn. Tenslotte zijn we in onderhandeling met de WMD inzake het beheer van het Hunzedal ter hoogte van de Oostraai, nabij het waterwingebied Annen. ‘Het Drentse Landschap’ hoopt, gezien haar positie als partner en natuurbeheerder, het beheer voor de WMD te kunnen en te mogen realiseren. Gezien de voorgeschiedenis zou dit niet onlogisch zijn.

Berichten 4 – Landgoed Vossenberg

zoals het vrijstellen van de heide, het onderhouden van het raster en het bestrijden van de Amerikaanse vogelkers. Met hun hulp proberen we het Drouwenerzand mooi en schoon te houden en dat lukt zichtbaar goed.

terrein langs de Bruntingerweg van gedaante veranderd. Natte slenken doorkruisen het gebied, omgeven door opnieuw aangebrachte koppen, die deels nog bebost moeten worden. Het is prachtig geworden. Ook de directe buren toonden zich prettig verrast en steunen de ingreep. Hetgeen op zichzelf bijzonder is omdat ze vaak jaren lang op deze gronden geboerd hebben.

Drouwenerzand

foto: Joop van de Merbel

3 – Drouwenerzand Al geruime tijd wordt ‘Het Drentse Landschap’ bij het beheer van het Drouwenerzand geholpen door leerlingen van de Praktijkschool Winkler Prins te Veendam. Onder de stimulerende leiding van Jaap Kuiper verrichten zij tal van noodzakelijke werkzaamheden,

In het kader van het Natuuroffensief heeft het Ministerie van Landbouw, Natuur en Visserij (LNV) de Stichting subsidie verleend om het natuurontwikkelingsproject Reigerveen op het Landgoed Vossenberg uit te voeren. Aannemer Oosterhuis uit Nijeveen heeft onder directie van Oranjewoud deze winter een enorm stuk werk afgeleverd. Reeds in februari was het

Berichten

Diversen Meppel •In Watertoren januari werd bekend dat de

Scrapie: wie is er nu •eigenlijk gek geworden

Gemeente Meppel, de Stichting Woonconcept Meppel en de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ gezamenlijk eigenaar zijn geworden van de Watertoren te Meppel. De Stichting is 1/6 eigenaar. Ze vindt dat de zorg voor het industriële erfgoed te weinig aandacht krijgt en heeft daarom ingestemd met deze vorm van eigendom. De samenwerking is veelbelovend. Hopelijk kunnen we zorgdragen voor de renovatie en herbestemming van de toren. Mogelijk het begin van een nieuw taakveld voor ‘Het Drentse Landschap’.

In Engeland is er al decennia lang een scrapie-probleem met schapen. Sinds de BSE-crisis tracht men daar terecht preventief tegen op te treden. Scrapie en BSE tasten de hersenen en ruggemerg van schapen aan. Het zijn ook voor de mens niet ongevaarlijke ziekten. De Europese Unie heeft het op zich genomen om via de fokkerij de gevoeligheid bij schapen voor scrapie, weg te zuiveren. Op zich een goed initiatief wat evenwel nu krankzinnig dreigt uit te pakken voor de zeldzame huisdierrassen zoals onze heideschapen. In Nederland komt scrapie nauwelijks voor. Voor zover bekend is het bij heide-

en de Eeuwigheid •VeleDrenthe honderden begunstigers, bezoekers van onze website en lezers van het Dagblad van het Noorden hebben gereageerd op ons spraakmakende artikel in het decembernummer van het kwartaalblad. Meer dan 90% vond het een geweldig initiatief. Inmiddels is een vijftiental studenten van de Rijksuniversiteit Groningen gestart met het uitwerken van enquêtes. Doel is inzicht te krijgen in hoeveel draagvlak er voor het idee is. Tevens zullen zij de brancheorganisaties bezoeken, die overigens zelf al breed gereageerd hebben op het initiatief. Tegelijk zal KPMG de financiële haalbaarheid vaststellen. Met die gegevens in de hand hopen we in de loop van dit jaar te kunnen besluiten of de realisatie van dit plan opgepakt kan worden.

Archief HDL

schapen, zoals de Schoonebeker en het Drentse heideschaap, zelfs nog nooit aangetoond. Inmiddels zijn, met steun van de fokkersvereniging voor beide landrassen, al onze dieren genetisch getest. De gewenste genetische code is ARR/ARR. Het blijkt nu dat deze bij Drenthen weinig voorkomt, bij Schoonebekers bijna helemaal niet. Voor het einde van dit jaar zijn alle fokkers, waaronder dus ook ‘Het Drentse Landschap’, verplicht om de hele veestapel vrij van scrapie-risico te hebben. Hetgeen op deze termijn onmogelijk is. Het is zelfs de vraag of dat binnen 10 jaar kan en of dat niet leidt tot enorme inteelt of een onverantwoorde versmalling van deze rassen.

Een goed initiatief dreigt nu een uitroeiingscampagne voor de heideschapen te worden, terwijl men zegt dat deze om culturele en genetische redenen voor het nageslacht behouden moeten blijven. Begrijpt u er nog iets van? Samen met de sector zal ‘Het Drentse Landschap’ zich met hand en tand tegen deze gang van zaken verzetten. De zoveelste waanzin voortkomend uit het kokerdenken van de Gezondheidsdienst voor Dieren, die het ook boeren steeds moeilijker maakt te overleven.

Tumulibos bij Rolde

Berichten

•HetCBF-keur bestuur van ‘Het Drentse

Veel belangstelling voor •vrijwilligersbijeenkomst

Landschap’ heeft besloten om het zogenaamde CBF-keur aan te vragen. Het Centraal Bureau Fondsenwerving (CBF) beoordeelt het totale functioneren van ‘Het Drentse Landschap’ en de aan de Stichting gelieerde stichtingen op tal van criteria: bestuurlijk, financieel, wervingsactiviteiten en fondsenverstrekkers. Indien ‘Het Drentse Landschap’ het CBFkeur ontvangt kan een ieder die haar middelen verstrekt, zoals overheden, bedrijven, particulieren en fondsen, er zeker van zijn dat de middelen correct en conform de doelstelling besteed worden. ‘Het Drentse Landschap’ is ervan overtuigd dat dit ook nu al gebeurd. De aanleiding vormde echter het feit dat de overheid dit keurmerk eist van alle instellingen die geld ontvangen van diverse loterijen. De middelen die de Stichting jaarlijks van de Nationale Postcode Loterij ontvangt maakt het verwerven van het CBF-keur dan ook meer dan wenselijk.

Op 13 december jl. kwamen meer dan 75 vrijwilligers in het informatiecentrum ’t Ende samen voor de jaarlijkse vrijwilligersbijeenkomst. Aan het begin van deze bijeenkomst hield voorzitter Aleid Rensen een inspirerend betoog over het grote belang van vrijwilligers voor de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Directeur Eric van der Bilt sloot zich hierbij aan en gaf vervolgens uitleg over enkele nieuwe ontwikkelingen binnen de Stichting, waarbij vrijwilligers een duidelijke rol kunnen spelen. Daarna maakten de meeste vrijwilligers in de stromende regen een wandeling door het Reestdal en het Stapelerveld. Een deel van de vrijwilligers bleef in ’t Ende achter om te luisteren naar natuurfotograaf Johan Vos. Hij liet prachtige dia’s van vogels zien. Daarna liet de natuurgeluidenspecialist Jan Ivangh allerlei geluiden horen die hij had opgenomen op Kampsheide en in andere reservaten van ‘Het Drentse Landschap’. De middag werd afgesloten met een warme, heerlijke en welverdiende snertmaaltijd.

Schenkingen/giften Ter gelegenheid van haar 70e verjaardag ontving ‘Het Drentse Landschap’ een bedrag van € 335 van de heer ’t Hart uit Vaasen. De milieuprijs die Cordis uit Roden had ontvangen hebben ze aan ‘Het Drentse Landschap’ gegeven. Daarnaast onving de Stichting giften van de heer Diephuis (€ 420), de heer Dekker (€ 500). en de heer Hartman (€ 250). Wij zijn altijd weer blij en trots dat er mensen zijn die ook op deze wijze het werk van de Stichting willen steunen.

foto: Joop van de Merbel

Rietdekkers

Symposium Duurzaam •Verbouwen van boerderijen Op 5 februari 2004 werd dit in Deurze in De Aanleg georganiseerd door het Platform Duurzaam Bouwen in Drenthe. De Milieufederatie Drenthe was een belangrijke initiatiefnemer. Onder leiding van de dagvoorzitter mevrouw Aleid Rensen, vond de masterclass ‘Duurzaam verbouwen van boerderijen’ plaats. Aanleiding voor het houden van het symposium was mede het Jaar van de Boerderij 2003 waarvoor het Drents Plateau de campagne had georganiseerd. Tijdens het zogeheten symposium werd de Dubokeuzematrix gepresenteerd. Deze matrix voor duurzaam bouwen kan gebruikt worden als communicatie-instrument tussen alle betrokken bouwpartners. Het biedt de mogelijkheid om de afwegingen inzichtelijk te maken en om ambities te realiseren. Vooral burgers zagen veel in zo’n matrix, puur als informatieinstrument. Architecten daarentegen zijn vooral bang voor een nieuwe set aan bijbelvaste regels en vroegen om flexibiliteit in de afweging.

Onderdeel van het drukbezochte symposium was een excursie naar de momenteel in restauratie verkerende boerderij Kamps. Ook daar veel discussie over keuzes, materiaalgebruik, vormgeving en procedures. Duidelijk is dat het moeilijk is om eenheid van denken te verkrijgen tussen opdrachtgever, architect, overheid en instanties, zoals de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. Maar dat wisten we ook al wel. De hoop werd uitgesproken dat de vele vrijkomende boerderijen in Drenthe de komende jaren duurzaam en vooral met respect voor het eigene verbouwd zullen worden.

•NaPersoneel 23 jaar gewetensvol en nauwkeurig het bestuurssecretariaat voor haar rekening te hebben genomen, heeft onze bestuurssecretaresse Lammy Diets, op 27 februari afscheid van de Stichting genomen. Namens bestuur en medewerkers danken we haar voor haar betrouwbare inzet en wensen haar een gelukkige tijd toe. Petra Bom zal haar als bestuurssecretaresse opvolgen.

Berichten

gebruikt werden. Bomen hakken, trekker rijden en schapenscheren is voor Leonie inmiddels gesneden koek. Maar er is ook aandacht voor het hedendaagse Drenthe. In elke uitzending zit een agenda met niet-alledaagse tips om er op uit te trekken en het Drentse landschap op een andere manier te ontdekken. Kijken dus!

foto: Jaap de Vries

Collecte Prins Bernhard •Cultuurfonds Drenthe

Fragment uit voorgevel boerderij Kamps

Nieuwe serie over •Drentse schatten op TV Drenthe Vanaf mei wordt wekelijks op acht donderdagavonden op RTV Drenthe een programma uitgezonden over de Drentse schatten. Het programma ‘De schat van Drenthe’ is samen met het Recreatieschap Drenthe, Staatsbosbeheer en RTV Drenthe ontwikkeld. In de serie wordt aandacht besteed aan natuur, cultuur en recreatiemogelijkheden in Drenthe. Samen met presentatrice Leonie worden de mooiste plekjes van onze provincie bezocht. Tijdens deze speurtocht ontmoet ze mensen uit het veld en moet ze vaak de handen uit de mouwen steken om te laten zien hoe het landschap en de gebouwen vroeger

Zoals bekend, steunt het Prins Bernhard Cultuurfonds al vele jaren Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Zo kon de Stichting dankzij deze steun vele projecten realiseren. Vorig jaar steunde het fonds de tot standkoming van het handboek, het Drents Boer-boek en de documentaire over scheper Noordhuis. Vanuit het landelijk bureau van het Prins Bernhard Cultuurfonds heeft ‘Het Drentse Landschap’ steun ontvangen voor de restauratie van boerderij Kamps en de keuterij Midlaren. Jaarlijks houdt het Prins Bernhard Cultuurfonds zogeheten Anjeracties.Tientallen vrijwilligers gaan dan in de provincie op pad. De afdeling Drenthe van het Prins Bernhard Cultuurfonds collecteert in de week van 16 tot en met 22 mei. Uw steun is van harte welkom. Vermesting en verzuring •Drentse bodem De Provincie Drenthe heeft in de afgelopen 10 jaar onderzoek gedaan naar de kwaliteit van de Drentse bodem en het grondwater. Hieruit blijkt dat de genomen maatregelen om de

vermesting en verzuring terug te dringen nog onvoldoende effect hebben. Met name op de hogere zandgronden is de hoeveelheid nitraat in bodem en grondwater te hoog. De Europese norm van 50 mg/liter wordt regelmatig overschreden. Lokaal wordt zelfs in het diepe grondwater teveel nitraat aangetroffen. Drenthe houdt gelukkig vast aan haar eerder genomen beleid. De grote boosdoener in dit verband is de hoge ammoniakconcentratie, afkomstig van veehouderijen. De Drentse kalkarme bodem is extra gevoelig voor verzuring. Het lijkt erop dat het zuurbufferend vermogen van de grond is uitgeput, met alle gevolgen van dien. Door herhaald bekalken van natuurgebieden is het mogelijk de nadelige effecten van verzuring terug te dringen. ‘Het Drentse Landschap’ voelt weinig voor deze symptoombestrijding. Het is logischer het probleem bij de bron aan te pakken. De voorgestelde Wet Ammoniak en Veehouderij (WAV) maakt dit echter juist moeilijker; het brengt ons juist weer terug naar af. Bedrijven rond naaldbossen hoeven zelfs helemaal geen rekening meer te houden met hoge uitstoot van verzurende stoffen zoals ammoniak. Alleen rondom habitatrichtlijngebieden is de zone met beperkende maatregelen uitgebreid. De voorgestelde maatregelen van het kabinet zijn in tegenspraak met de regels uit Brussel en wij hopen er dan ook op dat de negatieve

ontwikkelingen gekeerd kunnen worden. Inmiddels heeft GS van Drenthe op 4 februari 2004 de kaart WAV vastgesteld. De kaart geeft een overzicht van de gebieden die gevoelig zijn voor verzuring en die in de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) liggen. Zo’n 37 tot 55 veehouderijen, minder dan 2%, worden beperkt in hun uitbreidingsmogelijkheden. Zo’n 26 knelgevallen konden worden opgelost. De kaart ligt vanaf 10 maart ter inzage. Zowel de NLTO als vooral de natuur- en milieuorganisaties hebben in het licht van het eerste deel van dit stuk gemengde gevoelens over het bereikte resultaat. We blijven zoeken naar consensus, overigens zonder ons streven naar een betere milieukwaliteit op te geven.

Op bezoek bij de krant •Dagblad van het Noorden organiseert in het weekend van 3 en 4 april het eerste Lezersweekend in de Prins Bernhardhoeve in Zuidlaren. Doel van het weekend is de lezer een kijkje in de keuken van de krant te geven. Wat staat er allemaal te gebeuren? De katernen uit de krant veranderen twee dagen lang in themapleinen, zoals een Lezersplein, een Lifestyleplein, een Uit & Thuisplein, een Sport- & Gezondheidsplein, een kunsthal en een kinderplein. Op deze pleinen zijn ook onze adverteerders vertegenwoordigd. Daarnaast vindt een interactief programma plaats. Voor iedereen is er wel wat leuks te

Berichten

Vlees van het landschap

foto: Geert de Vries

Nieuwe archeologische •fietsroute In maart is er in Drenthe een nieuwe archeologische fietsroute Midden-Drenthe verschenen. De route gaat onder meer langs archeologische bezienswaardigheden in het Nationaal Park Dwingelderveld en in het Hijkerveld. Zoals bekend, zijn op en om het Hijkerveld talloze sporen van prehistorische bewoning te vinden. De oudst gedateerde vondsten bestaan uit vuurstenen werktuigen uit het Midden Steentijdperk (88005500 v.Chr.). Verspreid over het terrein, maar met name op het Landgoed Hooghalen, zijn veel grafheuvels te zien. In deze heuvels begroeven mensen uit de Nieuwe Steentijd (55001700) hun doden. In het zuidelijk deel van het Hijkerveld bevindt zich een groot celtic field oftewel een raatakkercomplex. De akkertjes werden begrensd door wallen. Alhoewel deze wallen bij de ontginning van de heide grotendeels zijn geslecht, is de structuur op een enkele plek nog waar te nemen. Van dit gecombineerde akkercomplex en woongebied uit de laatste 1000 jaar v.Chr. is een groot deel systematisch onderzocht. Hierbij werden zeer veel

bewoningssporen aangetroffen. Bij de tot standkoming van de nieuwe archeologische fietsroute zijn naast ‘Het Drentse Landschap’ ook de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB), het Recreatieschap Drenthe en het Nationaal Park Dwingelderveld betrokken geweest. De uitgave van de gids is mede mogelijk dankzij steun van het VSBfonds en de provincie Drenthe. Belangstellenden kunnen de TOWO/ TRAP-route kopen bij de VVV’s. De gids kost € 9,–. Sportclub Cordaad •ontwikkelt wandelen fietsroutes De sportclub voor (ex)hartpatiënten Cordaad te Assen en Beilen viert dit jaar haar 25-jarig jubileum. Ter gelegenheid hiervan hield de club op 6 februari een symposium over hoe deze patiënten weer een gezonde plaats in de samenleving kunnen innemen. Sporten heeft een zeer goede invloed, zowel lichamelijk als geestelijk, op het herstel en het kan herhaling van ziekten en aandoeningen voorkomen. Mensen die bij de club sporten doen dat in kleine groepjes, onder medische begeleiding, tussen vier muren. Enige maanden geleden maakte mevrouw Aleid Rensen in haar voorwoord in het kwartaalblad de opmerking dat het herstel van ziekten in de vrije natuur veel effectiever verloopt dan tussen vier muren. De sportclub benaderde de stichting met het verzoek om, ter gelegenheid van het jubileum,

foto: Claudia Gravestijn

beleven; van een stand van de Stichting Het Groninger en Het Drentse Landschap tot kookclinic, van modeshow tot muziekspektakel. Wil je meer weten over het Lezersweekend, kijk dan op www.lezersweekend.nl

De stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft voor de begunstigers nog pakketten rundergehakt van 5 kg beschikbaar. Een gehaktpakket kost € 30,–. U kunt van 9 april t/m 16 april op werkdagen tussen 9.00 en 12.00 uur uw bestelling telefonisch doorgeven aan het rentambt, (0592) 31 35 52. Alle bestellingen worden behandeld in volgorde van binnenkomst en zolang de voorraad strekt. Het gehakt dient op woensdag 28 april te worden afgehaald tussen 14.00 en 16.00 uur bij Slagerij ABZ, Annerweg 35 te Anloo. Bij voldoende belangstelling kan het vlees in Assen worden opgehaald.

gezamenlijk een fiets-, wandelen rolstoelroute te maken door de vrije natuur. Het is de bedoeling dat de route in het volgende kwartaalblad wordt opgenomen. Van die kaart en de omschrijvingen kan Cordaad overdrukken maken en aan allen die hier belang bij hebben, ter beschikking stellen. De route zal voldoen aan een aantal criteria die voor mensen met een chronische aandoening belangrijk zijn. Vanzelfsprekend blijft de route, die door verschillende terreinen van ‘Het Drents Landschap’ zal gaan, ook toegankelijk voor alle bezoekers van de terreinen, ook als hen niks mankeert. Als u meer wilt weten over de vereniging Cordaad dan kunt u contact opnemen met Leo Leever, tel. (0592) 30 01 32.

Nieuw informatiepaneel bij de Spieker in Lhee

Zuidingang van de Romano-gothische kerk in Loppersum, 1973. Olieverf op paneel, 122 x 95 cm

beeldbank www.artrevisited.com

Stichting Hendrik van •Boeijen

•

Henk Helmantel in Drents Museum Het Drents Museum in Assen presenteert vanaf 22 februari tot en met 9 mei 2004 een grote overzichtstentoonstelling van Henk Helmantel. Helmantel is één van de bekendste figuratieve schilders van dit moment. Circa 100 werken, waaronder schilderijen en een groot aantal ontroerende jeugdwerken, geven een prachtig

beeld van het oeuvre van deze magnifieke schilder. De kracht van Helmantel is zijn vermogen om voorwerpen en interieurs op het platte vlak uitermate realistisch weer te geven. Zijn techniek en de manier waarop zijn werk tot stand komt zullen voor veel bezoekers met recht een “openbaring” zijn. Veel schilderijen komen uit particulier bezit en zijn zelden in het openbaar vertoond.

Het afgelopen jaar zijn we meer en meer samenwerking gaan zoeken met organisaties die werkzaam zijn op het vlak van sociale werkgelegenheid, de reclassering en de zorg. In die laatste sector is de Stichting Hendrik van Boeijen een partner geworden. Vanuit de dagverpleging werken kleine groepjes in onze terreinen. Ze verrichten snoeiwerkzaamheden, maaien bermen en lopen rasters na. Een uitstekende vorm van samenwerking die alleen winnaars oplevert. Groen waterbeheer •Goed waterbeheer is de basis voor een schone en aantrekkelijke leefomgeving. Helder water, bloemrijke oevers en aantrekkelijke beekdalen zijn echter geen vanzelfsprekendheid. Allerlei gebruikswensen zorgen ervoor dat duurzaam waterbeheer niet vanzelf ontstaat. Het is daarom nodig dat in de waterschapsbesturen mensen zitten die uiterst gemotiveerd en deskundig opkomen voor natuur, milieu en landschap en ideeën aandragen voor concrete maatregelen. Mensen met een groen hart die in zichzelf een potentiële groene waterschapsbestuurder zien, kunnen nadere informatie aanvragen bij Carolien Voogt van Natuur en Milieu Overijssel. Er is een informatiepakket beschikbaar waarin een uitgebreidere profielschets is opgenomen. Het pakket bevat tevens meer

informatie over de verdere groene campagne en gaat ook in op de procedure die zal worden gevolgd bij het vaststellen van de lijst van kandidaten die de steun krijgen van de groene organisaties. Informatie: Carolien Voogt, Natuur en Milieu Overijssel; tel.038-425 09 76

•

Gezocht: ‘Groene’ kandidaten voor de waterschapsverkiezingen Komende november zijn er in zes waterschappen in Noord en Oost Nederland waterschapsverkiezingen. Ook de Drentse waterschappen Hunze en Aa’s, Noorderzijlvest, Reest & Wieden en Velt & Vecht houden verkiezingen. Net als bij voorgaande waterschapsverkiezingen organiseren de Milieufederatie Drenthe en de milieufederaties van Groningen en Overijssel een campagne voor ‘groene waterschapsbestuurders’ in genoemde waterschappen. De campagne heeft als doel om zoveel mogelijk mensen verkozen te krijgen die zich in de waterschappen willen inzetten voor de bescherming van natuur, milieu en landschap. ‘Het Drents Landschap’, ‘Landschap Overijssel’ èn Natuurmonumenten vinden ook dat het natuur- en milieubelang goed vertegenwoordigd moet zijn in dit bestuur. De natuurorganisaties zoeken nog mensen die zich willen opgeven als kandidaat ‘groene waterschapsbestuurder’.

Stichting Oude Drentse Kerken (SODK) • Boek over kerken in Drenthe Het boek ‘Kerken in Drenthe’ van drs.M.R.Hilbrandie-Meijer geeft een overzicht van de kerken en hun cultuurbezit in Drenthe. Het boek bevat nieuwe en historische afbeeldingen en beschrijvingen van vijftig kerken. Tezamen schetsen ze een rijk geschakeerd beeld van de geschiedenis van Drenthe. Aan de orde komen gebouwen van verschillende kerkgenootschappen, van uiteenlopende ouderdom en verspreid over de hele provincie. Door aandacht voor zowel de wetenschappelijke stand van zaken, als ook voor de lokale geschiedenis is een interessant en lezenswaardig overzicht ontstaan. De indeling is gebaseerd op de huidige Drentse gemeenten en het boek is voorzien van overzichtskaartjes. Het is niet alleen als naslagwerk te gebruiken, maar ook als reisgids. Het boek omvat 212 bladzijden, formaat 16,5 x 24 cm, meer dan 110 afbeeldingen. Prijs € 13,50 + € 3,50 verzendkosten. Bovenstaande uitgave is te bestellen via e-mail bij SDOK@home.nl, of door overmaking van het bedrag op postgiro 2251414, t.n.v. Stichting Drents-Overijsselse Kerken te Delden o.v.v. de titel.

foto: Joop van de Merbel

• Taakgroep Gebouwen Het Regionaal Dienstencentrum (RDC) heeft samen met de Samen op Wegkerken (SOW) Groningen-Drenthe een Taakgroep Gebouwen in het leven geroepen. Onder voorzitterschap van de Provinciale Kerkvergadering wordt samengewerkt met de Stichting Behoud Kerkelijke Gebouwen Groningen-

Drenthe (SBKG), de Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK) en sinds kort ook de Stichting Oude Drentse Kerken (SODK). Op 12 december 2003 waren vertegenwoordigers van de SODK voor het eerst in Haren op een vergadering aanwezig. Voor ons een verrassende en vernieuwende ervaring vooral gezien de openheid en integriteit waarmee over de kerkenproblematiek werd gesproken. We zijn er zeker van dat deze Taakgroep Gebouwen er alles aan zal doen om de toekomst van ons kerkenbezit zoveel mogelijk veilig te stellen. • Hervormde Kerk Veenhuizen Op verzoek van de Rijksgebouwendienst (RGD) vinden al zo’n 1,5 jaar gesprekken plaats over het behoud van de Koepelkerk Veenhuizen. Zowel met de kerkvoogdij als met de RGD waren deze gesprekken in afrondende fase. Echter op 13 januari werd bekend dat de RGD geen monumentale gebouwen meer wil verkopen. Dit besluit beëindigde de gesprekken per direct. Het is niet bekend hoe zaken nu verder gaan. Het besluit van de RGD kan voor Veenhuizen in brede zin goed uitpakken indien het Rijk ook bereid is om de middelen voor restauratie en herbestemming, inclusief de benodigde arbeid, ter beschikking te stellen. De SODK beraadt zich momenteel op haar positie in deze.

Agenda Algemeen Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft. Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen! Schaapskudde Hijkerveld De kudde vertrekt met de herder om 09.30 uur naar de heide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. De schaapskooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes. Informatiecentra De Blinkerd Vamweg te Wijster Open het gehele seizoen van 10.00 uur tot zonsondergang

•

’t Ende Stapelerweg 20, De Stapel (bij De Wijk) van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

• •

Orvelte Dorpsstraat 1a te Orvelte van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur

•

Huenderhoeve Huenderweg 5 te Doldersum van 1 april tot 1 november dagelijks van 10.00-17.00 uur van 1 november tot en met 31 maart alleen op zondag van 11.00-17.00 uur

• •

Laarzen gewenst! Verrekijker aan te bevelen. Spiegeltje en loep aanbevolen. Activiteiten speciaal gericht op kinderen.

zo. 21 mrt. 14.00 uur Bezichtiging Landgoed Lemferdinge De excursie gaat over de bouw en bewoningsgeschiedenis van het huis terwijl een andere gids u meeneemt voor een excursie door de tuin. Start: gebouw Lemferdinge, Lemferdingelaan 2 te Paterswolde. zo. 21 mrt. 10.00 - 16.00 uur Lammetjesdag bij schaapskooien Hijkerveld en Doldersummerveld De lente begint met lammetjes. Vanaf 10.00 uur worden u en uw (klein)kinderen verwelkomd met beschuit met muisjes. De activiteiten vinden plaats bij de schaapskooien. De schaapskooi op het Hijkerveld is te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes. De schaapskooi Doldersummerveld ligt aan de Huenderweg 1 bij Doldersum. di. 23 mrt. 14.00 uur Het ontstaan van het Drouwenerzand Gidsen leggen uit hoe het landschap rondom Drouwen en Gasselte is ontstaan. Start: voor de receptie van het bungalowpark Drouwenerzand, Gasselterweg 7 te Drouwen.

zo. 28 mrt. 14.00 uur Gasterse Duinen, amfibieën ontwaken Een excursie door een gebied waar ondermeer Adders voorkomen. Start: bij het informatiepaneel van ‘Het Drentse Landschap’ op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg te Gasteren. za. 3 apr. 14.00 uur Stinseplanten op de landgoederen De Havixhorst en Dickninge Een prachtige voorjaarswandeling over twee oude landgoederen aan de Reest. Start: parkeerplaats van De Havixhorst aan de Schiphorsterweg bij De Wijk. zo. 4 apr. 14.00 uur De Kleibosch Potklei, een unieke kleisoort voor plant en mens. De Kleibosch is er naar genoemd en niet zonder reden. Start: bij de boerderij Tichelwerk, Moleneind 4 in Foxwolde.

za. 10 apr. 14.00 uur Natuurontwikkeling op Landgoed Vossenberg Gidsen tonen u de eerste resultaten van het natuurontwikkelingsproject ‘Reigerveen’. Start: bij het informatiebord van ‘Het Drentse Landschap’. Vanuit Wijster gaat u in oostelijke richting. Vervolgens direct over de brug van het Linthorst-Homankanaal linksaf. za. 17 apr. 10.00 uur Vogels spotten rondom De Blinkerd en Oude Diep Start: parkeerplaats van De Blinkerd bij de kiosk aan het VAM-kanaal, bereikbaar vanaf de weg WijsterDrijber. De route staat vanaf de A28 (Spier/Wijster) met bordjes aangegeven. zo. 18 apr. 14.00 uur Speuren langs het Annermoeras Wandelexcursie in het Annermoeras. Thema ‘natuur in ontwikkeling’. Start: café ’t Keerpunt, Oostermoer 1 te Spijkerboor. zo 18 apr. 14.00 uur Het Groote Zand Vogels bouwen hun nesten in dit mooie natuurgebied. Start: bij het centrale informatiepunt op de parkeerplaats bij het Herinneringscentrum Kamp Westerbork aan de weg van Hooghalen naar Amen.

Agenda

foto: Harry Cock

zo. 25 apr. 14.00 - 16.00 uur Demonstraties schapendrijven Op het Hijkerveld en het Doldersummerveld zijn demonstraties schapendrijven te zien. Daarnaast zijn er kinderactiviteiten. Schaapskooi op het Hijkerveld: te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf Hijken is de route aangegeven met bordjes. Schaapskooi Doldersummerveld: deze kooi ligt aan de Huenderweg nabij Doldersum. zo. 2 mei 14.00 uur Uffelter Binnenveld en de oorlog Wat doet en heeft de natuur gedaan met de restanten van de 2e Wereldoorlog? Start: parkeerplaats aan de Markegenotenweg (een zijweg van de weg Uffelte-Havelte). zo. 2 mei 14.00 uur Een tocht langs boerderijen van Orvelte Een gids neemt u mee langs enkele karakteristieke en oude boerderijen van Orvelte. Start: informatiecentrum ‘Het Drentse Landschap’, Dorpsstraat 1a in Orvelte. di. 4 mei 14.00 uur Het ontstaan van het Drouwenerzand De gidsen vertellen over het ontstaan van dit stuifzand- en heideterrein. Start: voor de receptie van bungalowpark Drouwenerzand, Gasselterweg 7 te Drouwen. vr. 7 mei 19.45 uur De vleermuizen van het Oude Diep Vleermuizenexcursie met vooraf een dialezing in De Blinkerd. Opgave bij Jan Mager, tel. (0528) 27 15 75. Start: parkeerplaats van De Blinkerd bij de kiosk aan het VAM-kanaal. Bereikbaar vanaf de weg WijsterDrijber. De Blinkerd is vanaf de A28 (Spier/Wijster) met bordjes aangegeven.

zo. 9 mei 14.00 uur De oertijdman van het Hijkerveld Een kinderspeurtocht naar de verdwaalde oertijdman. Een tijdpad voor kinderen tussen 7 en 12 jaar. Opgave bij Els Hurkmans: tel. (0592) 26 28 29. Start: schaapskooi Hijkerveld. Deze is te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes. di. 11 mei 19.00 uur De vogels van het Doldersummerveld Op zoek naar de vogels die op het Doldersummerveld voorkomen. Start: café Jachtlust aan de Brink in Doldersum. do. 13 mei 19.30 uur De pingo Bongeveen Natuurontwikkeling in en om het Bongeveen. Wat is een pingo? Gidsen leggen het uit. Start: zuidelijke ingang van het reservaat gelegen aan de Scheperijen te Donderen. Te bereiken vanaf de rotonde tussen Donderen en Peize, afslag richting Lieveren. Neem daarna de eerste weg na de brug links. Startpunt na 1 km. zo. 16 mei 14.00 uur Natuurverhalen van het Reestdal Op stap met verhalenvertelster Gerda Noordam. Start: informatiecentrum ’t Ende, Stapelerweg 20 te De Stapel (bij De Wijk). di. 18 mei 20.00 uur De Boomkikkers van de Reest Boomkikkerluisteravond in het Reestdal met vooraf een dialezing in het informatiecentrum De Wheem (Landschap Overijssel) in Oud-Avereest. zo. 23 mei 14.00 uur Vogels kijken op Kampsheide Kampsheide is ondermeer bekend om zijn spechten. Start: bij het informatiepaneel aan het G.A.M. van den Muyzenbergpad, ten westen van Balloo.

za. 5 juni 10.00 uur Akkerkruiden op het Roggeveld Gidsen gaan met u op zoek naar de inmiddels zeldzaam geworden akkerkruiden. Start: Sophiahoeve aan de Huenderweg 2 te Doldersum. zo. 6 juni 14.00 uur Biologische landbouw in De Kleibosch Is er een wisselwerking tussen biologische landbouw en natuurbeheer? Een verhaal van een natuurgids en een biologische boer. Start: bij de boerderij Tichelwerk, Moleneind 4 in Foxwolde. zo. 6 juni 14.00 uur Lopen als een rups op Orvelterzand Een natuurbelevingstocht voor kinderen over het Orvelterzand. Opgave bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. (0592) 31 35 52. Start: de picknickplaats van Staatsbosbeheer. Vanaf Orvelte de Orvelterbrug over en vervolgens rechtsaf langs het Oranjekanaal rijden. Eerste weg links nemen en na ongeveer 500 meter ziet u aan de linkerkant de picknickplaats. zo. 13 juni 10.30 uur Levend stuifzand op het Orvelterzand De gids neemt u mee door dit prachtige natuurgebied. Start: de picknickplaats van Staatsbosbeheer. Vanaf Orvelte de Orvelterbrug over en vervolgens rechtsaf langs het Oranjekanaal rijden. Eerste weg links nemen en na ongeveer 500 meter ziet u aan de linkerkant de picknickplaats. zo. 13 juni 14.00 uur De vlinders van de Gasterse Duinen Op zoek naar vlinders en andere insecten die rondvliegen in dit natuurgebied. Start: bij het informatiebord aan de Oudemolenseweg tussen Gasteren en Oudemolen.

zo. 20 juni 13.00 - 16.00 uur Schaapscheren op het Hijkerveld en Doldersummerveld Demonstratie schapenscheren en activiteiten voor grote en kleine kinderen. Schaapskooi Hijkerveld: deze is te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route met bordjes aangegeven. Schaapskooi Doldersummerveld: aan de Huenderweg nabij Doldersum. zo. 20 juni 10.00 uur Wandeltocht langs de landgoederen van Paterswolde Vereniging Natuurmonumenten en Stichting ‘Het Drentse Landschap’ organiseren samen een stevige wandeling van ongeveer 6 uur langs de landgoederen Lemferdinge, De Braak, De Duinen en Vennebroek. Opgave en info bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. (0592) 31 35 52. Kosten: € 10,–. Start: gebouw Lemferdinge, Lemferdingelaan 2 te Paterswolde. zo. 27 juni 10.00 uur Kano-excursie in het Annermoeras Met de kano door de vorig jaar gegraven meanders. Max. 20 deelnemers. Opgave bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. (0592) 31 35 52. Bij overtekening zal er om 14.00 uur nogmaals een kano-excursie plaatsvinden. Kosten: huur kano nog te bepalen. Start: café ’t Keerpunt te Spijkerboor. zo. 27 juni 14.00 uur Planten van de Stroeten Wat groeit er in het beekdalreservaat de Stroeten? Start: protestantse kerk aan De Wheem in Zweeloo.

Voor alle activiteiten geldt dat honden helaas niet mee mogen; ook niet aangelijnd!

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

Koninklijke BOOM UITGEVERS Meppel (0522) 26 61 11 Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, wegen waterbouw Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw Royal Haskoning Groningen (050) 521 42 14 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 317 23 17 Een mooie gelegenheid om uit te gaan ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) HULZEBOSCH Grondwerken C.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind KADASTER DIRECTIE NOORD Assen (0592) 30 48 88 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07 Uw bomen, onze zorg Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V. Vroomshoop (0546) 64 38 02 Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water BUNING Wegenbouw B.V. Zuidwolde (0528) 37 31 64 Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand

• • • • • • • • • • • • • • • • • • • •

NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHE Postbus 1 – 7860 AA Oosterhesselen Namens de gezamenlijke notarissen in Drenthe KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uitgeverij/grafisch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 Bureau B + O ARCHITECTEN Rheebruggen (0521) 35 10 14 BORK B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen ERDMAN SCHMIDT Hoogeveen (0528) 27 72 66 Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc. HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, cv/sanitair, telematica, beveiliging DAGBLAD VAN HET NOORDEN Groningen (050) 584 44 44 BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies BTL UITVOERING Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAF Meppel (0522) 25 57 96 DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties OCTANORM® Bunne (050) 309 51 33 Leverancier van aluminium interieurbouw-, standbouwen displaysystemen RANDSTAD DRENTHE Assen (0592) 39 77 11 Tijdelijk en vast personeel mede mogelijk gemaakt door Randstad JBF MULTI MEDIA COMMUNICATIE Groningen (050) 313 59 20 De Verhalenvertellers CONCORDIA BOUWMATERIALENHANDEL Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel OOSTERHUIS BV Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk VAN DER ZEE VLEESGROOTVERBRUIK Emmen (0591) 63 70 01 Leverancier van vlees, vleeswaren, kaas, wild en gevogelte

Stichting ‘Het Drentse Landschap’ zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting ‘Het Drentse Landschap’ behartigt ook de belangen van:

• • • •

Stichting Drentse Boerderijen Stichting Oude Drentse Kerken Stichting Orvelte Stichting Lemferdinge