Kwartaalblad 75 by Uitgeverij Van Gorcum

Kwartaalblad juni 2012 no. 75

Torenveen

Kwartaalblad van Stichting Het Drentse Landschap Uitgave Stichting Het Drentse Landschap Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89 e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site:www.drentslandschap.nl Website: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 30.28.75.751 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, E. van Mil, S.S. van der Meer, m.m.v. H. Colpa, J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen Grafische productie Koninklijke van Gorcum BV, Assen Omslag Torenveen Exoërkyl / foto: / foto: Geert ByDrone de Vries ISSN 1380-3263 Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van Stichting Het Drentse Landschap. Het Drentse Landschap is een uitgave van Stichting Het Drentse Landschap. Het geeft informatie over de terrein bezittingen en activiteiten van de stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de beschermers van het Landschap. Beschermer Begunstiger kan kan men men worden worden door door bijgevoegde bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 per jaar. Beschermer Begunstiger voor voor het het leven leven €€ 400,– 400,– .. Als u Het Drentse Landschap extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Periodieke gift In plaats van of naast uw beschermersbijbegunstigersbijdrage. Dit is een voor de inkomstenbelasting volledig aftrekbare periodieke bijdrage, die u voor minimaal 5 jaar met een eenvoudige notariële akte toezegt. Voor bijdragen van € 50 en hoger per jaar regelt en betaalt de stichting de akte. Het kwartaalblad wordt u gratis toegezonden om u op de hoogte te houden van Het Drentse Landschap. Andere giften Indien het totaal van uw giften in enig jaar zowel 1% van uw drempelinkomen als ook € 60 te boven gaat, is het meerdere aftrekbaar voor de inkomstenbelasting tot ten hoogste 10% van het drempelinkomen. Legaten of erfstellingen U kunt Stichting Het Drentse Landschap en/of Stichting Oude Drentse Kerken ook in uw testament begunstigen.

Eruitgelicht

— bestuursberichten

4 4

Planten als vertellers in het landschap Nieuwe natuur in Torenveen —r ionderzoek E c van der Bilt — U kterreinbeschrijving o Ve g t e r 9 10 10

Harry de Vroome Penning De Bevers zijn terug . . . Speciale B e r t i l Zactiviteiten oer — fauna 11 Kerstwandeling 13 12

Ritsen Psalm op het Ballooërveld

—ucultuurhistorie R tger Kopland Jan Kraak — gedicht

15 Activiteiten WMD 14 16 De hervormde kerk van Nijeveen 15 En de boerOude hij ploegde voort . . . — Stichting Drentse Kerken R Ool ae vl SRaeni jdeer rs s

— cultuur

— flora

— wandelroute

— Stichting interview Oude Drentse Kerken

— beheer fauna

— — beheer cultuurhistorie

— fauna

— digitaal

— educatie

18 De toren boog en eindje mee 18 Jaarverslag — cultuur 2011 R o e l S a n d e r s 21 Gezocht: huurder als monumentenzorger 21 SODK Eric van der Bilt — erfgoed 22 Sieralgen 22 Langs H e n k de v aHunze n d e rbij M Gieterveen eulen en Marien van Westen Bertus Boivin en Eric van der Bilt 24 Kremboong en Stuifzand — fietsroute B e rkerk t u s van B o iEext vin / Eric van der Bilt 24 De O l a v Rde e i samenleving jers 26 Samen gezonder en mooier maken S o n j a v a n d e r M e e r 26 Gehakkelde aurelia 28 Schaapskooi herbouwd G e e r t d e V Orvelte ries E r i c v a n d e r B i l t 28 Watererfgoed in Hoogeveen en omstreken 30 Drents O l a v Rheideschaap eijers J o a n D . D . H o f m a n 30 Drentse paddenstoelen in kaart gebracht 31 Wervingsactie Eef Arnolds 32 Grote — flora zilverreiger

G e e r t dwebsite e V r i e en s webwinkel 33 Nieuwe 34 Landgoed Rheebruggen 34 Moord op de dominee — boekbespreking JSooknej aWvoalnf f d e r M e e r

Stichting Het Drentse Landschap en Stichting Oude Drentse Kerken zijn vrijgesteld van schenkings- en successierecht, zodat uw gift, schenking of legaat geheel ten gunste komt van deze stichtingen.

37 Hunzeloop 36 NPL 38 Dieren in de natuur fotograferen

Nadere inlichtingen over de hierboven vermelde mogelijke vormen van steun kunt u inwinnen bij het kantoor van de stichting of bij uw notaris.

Het Drentse Landschap

www.de12landschappen.nl

Renessaince van het Noorden E d o v a n U c h e l e n e n B a r t S i e b e l i n k 40 Kortweg 38 WMD 39 46

— berichten

Kortweg Ganzen — berichten

— gedicht

R u t g ede r politiek Kopland 43 In/uit 38 In/uit de politiek

Bestuursberichten

Dat Drenthe bij uitstek een fietsprovincie is hoef ik u niet te vertellen. Maar een mens wil ook wel eens wat anders en daarom heb ik een paar weken langs de Donau gefietst, door Oostenrijk, Slowakije en Hongarije. Je fietst dan voornamelijk in een door de rivier uitgeslepen dal. Je verwacht aan de beide zijden heuvels of zelfs bergen, maar te vaak is de omgeving weinig gevarieerd en bijna saai. Wel leuk om te zien was dat ze ook langs de Donau veel doen aan natuurherstel. Bij het maken van de enorme Kraftwerke voor elektriciteit is veel natuur verloren gegaan. Nu wordt dat hersteld. Men spreekt er van AulĂ¤nder, vergelijk ze met onze broekbossen, nat dus. Het mes snijdt aan twee kanten, want het gaat om enorme lappen natte natuur die tevens dienen als overstromingsgebied bij hoog water. Ik heb vaak gedacht aan de natuurontwikkeling van ons eigen Hunzedal door vernatting en hermeandering. De Donau zelf is in die contreien een machtige rivier. Net iets breder en langer dan de Hunze of de Drentse Aa, zullen we maar zeggen, en net iets drukker bevaren door vracht- en recreatieschepen. Ook stroomt hij door indrukwekkende steden die je in Drenthe, zelfs in heel Nederland niet tegenkomt, zoals Wenen, Bratislava en Boedapest. Soms lopen er goede fietspaden langs de Donau, soms kun je niet anders dan fietsen over autowegen, vaak moet je voortploeteren over met los grind geplaveide dijken. Ook daardoor vind ik na afloop van dit fietsavontuur dat het leuker fietsen is in Nederland met zijn afwisselende landschappen, steden, stadjes en dorpen en zijn prima fietspadennet. En er gaat natuurlijk helemaal niets boven fietstochtjes door de prachtige natuur van ons Drentse landschap.

Foto: Sake Elzinga Kwartaalblad december 2011 no. 72

Grote zilverreiger

75e uitgave! Voor u ligt de 75e uitgave van het Kwartaalblad van Het Drentse Landschap. Sinds het nulnummer is de vormgeving van ons tijdschrift sterk veranderd. Aan de opzet van het omslag is echter nooit iets gewijzigd. Op deze foto kunt u dat mooi zien. Voor een tentoonstelling in Egberts Lent had onze vormgever Albert Rademaker er 71 op een rijtje gelegd. Om het beeld compleet te maken hebben we de laatste 3 nog even toegevoegd. Gezien de bijna altijd positieve reacties die we ontvangen, hebben we besloten het omslag vooralsnog niet aan te passen. Wel willen we u in december graag weer vragen om mee te werken aan ons 5-jaarlijkse lezersonderzoek. Dit onderzoek is bedoeld om u als lezer nog meer leesplezier te bezorgen. Mocht u eerder al iets kwijt willen dan kan dat via info@drentslandschap.nl. De redactie

Kwartaalblad december 2011 no. 73

ExloĂŤrkijl

Kwartaalblad juni 2012 no. 74

Boerenveensche Plassen

Ali Edelenbosch voorzitter Het Drentse Landschap

Nieuwe natuur in Torenveen Eric van der Bilt*

Met het gereedkomen van het 180 ha grote deelgebied Torenveen is er opnieuw een belangrijke schakel toegevoegd aan een meer natuurlijke en meanderende Hunze. Langzaam maar zeker vormen de deelgebieden in het Hunzegebied samen een indrukwekkend nieuw natuurgebied. Hier vinden inmiddels spontane natuurlijke processen plaats zoals stromen, overstromen, verspoeling, moeras- en bosvorming en begrazing. Het unieke van het Hunzeproject is dat de nieuwe inrichting mede ruimte biedt aan allerlei andere maatschappelijke wensen zoals waterberging, verbetering van de waterkwaliteit en recreatie. Het project Torenveen ligt 5 kilometer ten oosten van Gieten en startte al in 2004. Het Drentse Landschap vroeg toen de Grontmij een natuurontwikkelingsplan te maken voor het gebied Torenveen-Bonnerklap. Het in totaal 310 ha grote gebied ligt ter weerszijden van de Hunze tussen Gasselternijveen en de N33 en sluit aan op het al ingerichte deelgebied de Elzemaat bij Eexterveen. De uitgangspunten waren al in 1995 verwoord in onze Hunzevisie. Kort gezegd behelst deze visie de ontwikkeling van een goeddeels open beekdal met een meanderende Hunze. De rechtgetrokken beek moest weer kronkelig worden gemaakt. Langs de boorden van oevers moet moeras, struweel, droge en vochtige schrale graslanden en hier en daar een bosje te vinden zijn. Wie nu door het Hunzegebied gaat ziet al snel dat de visie inmiddels ten uitvoer wordt gebracht!

< Holpijp Krabbenscheer >

Het spreekt voor zich dat een goed plan alleen maar gebaseerd kan zijn op uitmuntende kennis van de eigenschappen van het gebied. Dat begint met de aanwezige planten en dieren maar betreft ook informatie over de bodem, de waterhuishouding en de archeologie. Zo zijn er 21 vindplaatsen vanaf de steentijd tot de middeleeuwen te vinden. Bij de uitvoering moesten deze locaties gespaard blijven. Ook potentieel waardevolle gebieden werden via boringen in kaart gebracht, in het werk gemeden of wanneer dat noodzakelijk was, onderzocht. In het vooronderzoek zijn ook zeldzame planten als de Dotterbloem, Holpijp, Krabbescheer en Noordse zegge gevonden. Dit wijst op lichte toetreding van grondwater. Daarnaast groeien er bijzonderheden als Vrouwenmantel en Weidehavikskruid.Voor wat betreft de dieren moesten we rekening houden met de IJsvogel, de Grote zilverreiger, de weidevogels en de Waterspitsmuis.

Foto: Hero Moorlag

Foto: Geert de Vries

Vooronderzoek

Terreinbeschrijving

Foto: Eric Wanders

De rol van het water

De buren

Een belangrijke partner bij alle natuurontwikkelingsplannen in het Hunzedal is het Waterschap Hunze en Aa’s. Dat heeft natuurlijk een reden. Binnen dergelijke plannen kunnen namelijk veel wensen van het waterschap op het punt van waterberging ten bate van de veiligheid, verbetering van de waterkwaliteit en het opheffen van knelpunten voor migrerende vissen worden ingelost. Door het project Torenveen kon bijvoorbeeld een stuw verdwijnen en mogelijk kan een tweede worden opgeheven als het plan de Oude Weer bij Gasselternijveen wordt uitgevoerd. Na het project kunnen veel meer soorten trekvissen de Hunze verder op zwemmen. In het riviertje komen maar liefst 11 soorten vissen voor waaronder Winde, Alver, Riviergrondel en het Bermpje. Alle aan stroming gebonden vissen hebben baat bij de ingrepen.Vooral omdat in Torenveen voor de eerste keer de nieuwe meanderende Hunze het water afvoert en de ‘oude’ gekanaliseerde Hunze of Oostermoersche Vaart grotendeels gedempt kon worden. Overigens is zoveel mogelijk getracht de oude historische loop van de Hunze te volgen. Het eindresultaat moet een natuurlijke laaglandbeek zijn. Die stroomt, overstroomt en langs de oevers afkalft en aanslibt. Met helder visrijk water. Met daarnaast ook poelen, watertjes en slenken vol leven in de uiterwaarden langs de rivier.

Het mag duidelijk zijn dat bij de uitvoering van een zo grootschalig en ingrijpend plan rekening moet worden gehouden met de omgeving. Uitgangspunt hierbij is dat andere belangen, zoals bijvoorbeeld de landbouw, geen economisch nadeel mogen ondervinden. In technische zin werd die opdracht dan ook in het plan vormgegeven en met de direct betrokkenen besproken. Voor grondeigenaren, gebruikers, bewoners en andere belanghebbenden werden eind 2004 in Gieterveen een tweetal drukbezochte informatieavonden georganiseerd.Veel punten kwamen aan de orde.Van wateroverlast tot muggen, van ergernis over een ongewenst industriegebied bij Gasselternijveen tot inwaaiend onkruidzaad. Uiteindelijk bleven er een paar echte knelpunten over die opgelost dienden te worden. Resulterend in een schadeloosstelling voor een veehouder en de verbetering van de waterhuishouding van bijna 10 ha buiten het plangebied gelegen landbouwgrond.Verder moest met de Gasunie onderhandeld worden over extra maatregelen om te voorkomen dat gasbuizen bij het kruisen van watergangen in het plangebied zouden opdrijven. Tenslotte moest Het Drentse Landschap aan de Gemeente Aa en Hunze toezeggen garant te staan voor mogelijke schade door toekomstige overstromingen aan een tweetal fietspaden die door het gebied lopen. Uiteindelijk

Foto: Joop van de Merbel

Terreinbeschrijving

kwam alles in kannen en kruiken en waren we begin 2006 klaar om tot actie over te gaan. Het zou nog 5 jaar duren voordat de eerste schop de grond inging… Over de traagheid der dingen

Wij leven in een complexe samenleving en de realisatie van plannen gaat langzaam. Zo ook bij het project Torenveen. De ruimtelijke ordening zat ons tegen; mede als gevolg van bezwaren haperde de bestemmingswijziging voor het gebied.Vervolgens bleek de financiering van de uitvoering niet te vlotten. Het grootste probleem was evenwel het tijdig verwerven van de laatste inliggende percelen landbouwgrond. Het realiseren van nieuwe natuur geschiedt in Drenthe immer op basis van vrijwilligheid. In de onderhandelingen met boeren blijkt dat er over het algemeen best zaken gedaan kunnen worden, omdat de meeste gronden langs de Hunze zo weinig kwaliteit bezitten dat men ze best wil verkopen of ruilen. Maar ruilgrond is niet altijd beschikbaar.Via een grote inspanningen door Bureau Beheer Landbouwgronden, de Kavelruiladviescommissie van het Hunzeproject en medewerkers van Het Drentse Landschap, lukte het uiteindelijk in 2009 om het deelgebied Torenveen ter grootte van 180 ha geheel in eigendom te verkrijgen. En belangrijk gegeven omdat alleen bij 100% eigendom functieverandering op deze schaal mogelijk is.

de waterveiligheid te garanderen. Iets dat we in feite in het Hunzeproject al vanaf 1995 voorstaan. Het toenmalige ministerie van VROM nam deze inzet op in het Programma Adaptatie Ruimte en Klimaat en stelde projectmiddelen ter beschikking. Al in 2007 bracht Het Drentse Landschap het Hunzedal en meer specifiek het project Torenveen in voor dit programma. Jaar na jaar moesten we echter aanvullende informatie aanleveren, de opzet verbreden danwel versmallen, meer samenwerken et cetera. De toezegging om te participeren in het programma liet echter op zich wachten… Begin 2010 was de stichting zo moe van deze groene bureaucratie, dat het initiatief werd genomen om onze nood bij de toenmalige minister Cramer neer te leggen. Het was voor ons onbegrijpelijk dat een zo passend project als het Torenveen om wisselende redenen steeds afgekeurd werd. Samen met de directeur van De12Landschappen werd Het Drentse Landschap in maart 2010 in Den Haag op het ministerie uitgenodigd. Tot onze verrassing en vreugde kregen we daar een beschikking van 1 miljoen euro voor de Klimaatbuffer Torenveen overhandigd. Deze middelen gaven de doorslag voor de daaropvolgende snelle realisatie. De uitvoering

Klimaatbuffer Torenveen

Al in 2009 werd besloten dat de tijd rijp was om een bestek te maken voor het 180 ha grote natuurontwikkelingsgebied in Torenveen. Bestaande uit 4,5 km hermeandering, het vervangen van een stuw door vistrappen, aanleg van 11,5 km kaden en twee fietsbruggen met recreatieve functie. Op 6 juli 2010 werd het uitvoeringsplan op een inloopavond te Gasselternijveen gepresenteerd. Kort daarvoor had de fa. Eggengoor uit Radewijk als laagste inschrijver van 12 aannemers de inschrijving gewonnen. Om u een idee te geven hoe omvangrijk zo’n werk is volgen hier wat getallen: • 340.000 m3 grondverzet • 1080 m duikers • 21 vistrappen • 4 stuwen met telemetrie • 1665 m2 taluds en bodembescherming • 2600 m2 verharding in de vorm van parkeerplaatsen en depots • 2 bruggen • 9 km kaden • 10 km afrastering.

Omstreeks 2006 nam de groene sector, waaronder De12Landschappen, landelijk het initiatief om via het realiseren van groene klimaatbuffers op klimaatbestendige wijze

Geen kleine klus dus. Dezelfde zomer werd met de uitvoering gestart. Dit liep voorspoedig tot het natte najaar van

< Tureluur

Terreinbeschrijving

2011. Gelukkig mocht de oplevering van de subsidieverstrekkers tot voorjaar 2012 uitgesteld worden. Het is inmiddels een prachtig gebied geworden. Er was aanvankelijk enige zorg over de grofheid waarmee zo’n ingreep uitgevoerd wordt en wat dat bij de inwoners teweegbrengt. Maar we ontvangen inmiddels uitsluitend positieve reacties uit de buurt. In Torenveen is 180 ha nieuwe natuur geschikt gemaakt om 500.000 m3 water te bergen voor als dat nodig mocht zijn. In Torenveen ligt nu een meanderende laaglandbeek met klotsend water bij de vistrappen. Het reliëf is plaatselijk versterkt zonder dat de geomorfologisch waardevolle gedeelten zijn beïnvloed. Er zijn poelen en slenken, vogels en bloemen. Zo is 110 ha landbouwgrond verbeterd. Er is een 11 km lange wandelroute over de kaden aangelegd, 180 ha struinnatuur en twee fietspaden die het dal kruisen. Natuur, water, landbouw en recreatie samen verbeteren het woon- en leefklimaat van dit deel van ons Drents platteland. En schoolvoorbeeld van integraal ontwikkelingsgericht plattelandsbeleid met groot draagvlak vanuit het gebied. Onder het beleid van het kabinet Rutte heeft staatssecretaris Bleker grondverwerving vrijwel volledig uitgebannen. Waardoor het verder realiseren van projecten zoals het herinrichten van beekdalen tot waterbergingsgebieden tot stilstand dreigt te komen. Dit is funest voor verdere plattelandsontwikkeling. Door het haperen van grondverwerving komt niet alleen het belang van de natuur, maar ook dat van de bedrijfsstructuur van de landbouw, de recreatie en de waterschappen in het geding. Dank

Dit grote project kon alleen maar tot stand worden gebracht dankzij de financiële steun van vele partijen. Dank gaat uit naar het Waterschap Hunze en Aa’s, de ministeries van I en M (Klimaatbuffers) en ELI (Subsidieregeling Natuur), Provincie Drenthe (ILG, Grondwaterfonds), ICES, PBCF (Helena Vrucht Fonds, Ger Jansen Fonds), Agenda voor de Veenkoloniën, Nationale Postcode Loterij, Europese Unie (ELFPO) en de Gemeente Aa en Hunze.Voor de uitvoering past dank aan het Waterschap Hunze en Aa’s, de Provincie

Foto: ByDrone

Het eindplaatje

Drenthe, de Grontmij, de fa. Eggengoor en het team van Het Drentse Landschap Op 6 september is het project feestelijk door staatssecretaris Atsma van het ministerie van I en M in gebruik genomen tijdens een seminar over klimaatbuffers. Gehouden in ons Kleine kerkje in Gieterveen. De middelen van I en M die voor het project Torenveen niet helemaal zijn opgebruikt, mogen worden ingezet bij het deelproject Mandelanden bij Borger dat inmiddels in uitvoering is genomen. En Torenveen? Dat wordt inmiddels begraasd door ingeschaard vee van boeren uit de omgeving. De Bever is er al gesignaleerd en talloze vogelsoorten hebben dit gebied ontdekt. De natuur neemt nu haar loop. Ondertussen trekt de ontwikkelingskaravaan verder naar nieuwe deelprojecten zoals Mandelanden, Oude Weer en Bonnerklap.

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

Beleef de natuur in Torenveen

Foto: Archief HDL

Zondag 30 september vanaf 11.00 uur

De laatste bulldozers zijn nog maar net vertrokken uit Torenveen. Toch lijkt het alsof het gebied er altijd zo heeft uit gezien. Prachtig kronkelt de Hunze door het weidse landschap. Planten en dieren vinden al een plekje in hun nieuwe woonomgeving. Kleurrijke graslanden en kwetterende vogelgeluiden vergezellen wandelaars en fietsers die het gebied nu al ontdekt hebben. Het Drentse Landschap is trots op dit nieuwe natuurgebied in het Hunzedal. Het is tevens een van de eerste klimaatbuffers van Nederland. Dit betekent verschillende functies voor hetzelfde stukje grond. Veiligheid, recreatie, agrarische ondernemerschap, natuurontwikkeling en beekherstel gaan hier hand in hand. De betrokkenen zijn enthousiast over deze werkwijze. We nodigen u van harte uit om op 30 september met eigen ogen te kijken hoe Torenveen is geworden. Medewerkers van de stichting heten u zeer welkom. Activiteiten tijdens de open dag zijn o.a.: • Optredens van de Peer Group • Waterdiertjes zoeken • Lezingen en excursies door deskundige gidsen • Outdoor activiteiten • Verhalenverteller • Gratis wandel- en fietsroutes Kortom, een uitstapje voor het hele gezin om samen lekker buiten te genieten! Kunnen we op uw komst rekenen? Kijk voor meer informatie op www.drentslandschap.nl

Bertil Zoer*

De Bevers zijn terug . . .

Na een afwezigheid van eeuwen zwemmen er weer Bevers rond in Drenthe en Groningen. Veertig op dit moment. Het Drentse en Het Groninger Landschap hebben vanaf 2008 Bevers uitgezet langs de Hunze en het Zuidlaardermeer. Het uitzetproject Beversindehunze.nl heeft als doel een levensvatbare beverpopulatie te krijgen in noordelijk Nederland. De herintroductie van de Bever past in het bredere streven van de beide provinciale landschappen om meer ruimte voor natuurlijke processen te krijgen in het stroomdal van de Hunze. In 2010 werden de eerste drie in Drenthe geboren jongen gesignaleerd. Van een tweede Drentse burcht werd in 2010 wel vermoed dat daar ook al jongen zouden zijn geboren. Dat kon toen niet met zekerheid worden vastgesteld. Dankzij de inzet van een cameraval werd in de loop van het jaar 2011 duidelijk dat er toch minimaal één eenjarig dier rondliep. Ook op deze tweede plek zijn in 2010 dus al voor het eerst jongen geboren. Aan de Groninger oevers van het Zuidlaardermeer werden in 2011 de eerste jongen geboren. Ook hiervan kon één dier waargenomen worden dankzij een cameraval. Paartjes die eenmaal jongen hebben gekregen, krijgen in de daarop volgende jaren meestal

ook jongen. Ondertussen vindt op minimaal drie plaatsen voortplanting plaats. Ondanks dat er enkele verkeersslachtoffers te betreuren waren, kan gesteld worden dat de GroningsDrentse beverpopulatie zich goed ontwikkelt. Er zwemmen dit jaar al meer lokaal geboren dieren rond dan dat er uitgezet zijn. Barend de Bever

Veel van de uitgezette dieren bleken behoorlijk honkvast en leven enkele jaren na hun vrijlating nog altijd in de onmiddellijke omgeving van de uitzetlocatie. De meeste dieren zijn dan ook nog aanwezig in en langs de Hunze en het Zuidlaardermeer. De eerste Bever die het Hunzedal verliet dook in

januari 2010 op in het Hoornse diepje, onderdeel van het Drentse Aa beekdal. Vanwege de stevige ijsvorming was zijn leefgebied enkele weken beperkt tot een drietal wakken. Het dier zwom onder het ijs van wak naar wak en was de hele dag bezig met eten. Het bivakkeerde ter plekke in een oeverhol. Gelukkig stond er genoeg voedsel in de vorm van wilgen op de oever. Ook pikte het dier geregeld een plak brood van de mensen die de eenden in de wakken kwamen voeren. Dit tot grote schrik van de eenden die dan snel het ijs op vluchtten als de Bever in hun wak opdook. Omwonenden kwamen de Bever ook appels voeren; het dier werd al snel Barend genoemd. Barend de Bever begint een lokale beroemdheid te worden met eigen filmpjes op Youtube. Nadat eind februari de dooi inviel, ging Barend zijn nieuwe leefgebied verder verkennen. Uit sporenonderzoek bleek dat het dier in de loop van de zomer een grote verkenningstocht uitvoerde. Hij zwom van het Paterswoldse Meer tot in het bovenloopgebied van de Drentse Aa in de omgeving van het dorp Amen. Langs het gehele beek-

Aanpassingen

Hoewel het langs de Hunze en het Zuidlaardermeer erg goed gaat, lijken de Bevers nog vrij veel moeite te hebben om het Drentse Aa-gebied te

Foto: Bertil Zoer

veroveren. Behalve Barend vielen er in dit gebied ook op enkele andere plekken verkeersslachtoffers te betreuren. Gelukkig is de bereidheid bij de diverse noordelijke overheden, weg- en waterbeheerders groot om verkeersknelpunten voor Bevers met de nodige creativiteit op te lossen. Een van de grootste knelpunten, op de plek waar de Drentse Aa onder de A28 door moet, is dit voorjaar aangepakt. De snelweg is ingepakt in beverkerend gaas terwijl de onderdoorgangen voor het water diervriendelijker ingericht zijn. Niet alleen Bevers maar ook de Otter zal naar verwachting kunnen profiteren van deze maatregelen. Het herintroductieproject in de noordelijke provincies is opgezet om de Bevers hun natuurlijke rol terug te geven in de ontwikkeling van natuurwaarden langs de Hunze en het Zuidlaardermeer. Dat ze die rol goed oppakken, blijkt ondermeer uit de plaatselijk stevige aanpak van bosopslag in de oeverzone. Bekend is ook

dat Otters kunnen profiteren van de aanwezigheid van Bevers in het gebied. Hoe dat in de praktijk kan werken, bleek afgelopen winter toen een in het Zuidlaardermeer terecht gekomen Otter dankbaar gebruik maakte van ĂŠĂŠn van de eerste beverburchten in het gebied om de barre winter succesvol door te komen. Uittocht

Foto: Bertil Zoer

traject van ruim 35 kilometer konden vraatsporen en oeverholen worden aangetroffen. Het dier bezocht daarbij zelfs de bebouwde kom van Assen. Uiteindelijk keerde Barend in de nazomer weer terug naar de benedenloop ter hoogte van Schipborg. Hij kreeg in de loop van 2010 dankzij bijplaatsing een maatje. Op 27 oktober 2011 sloeg het noodlot echter toe toen Barend werd overreden ter hoogte van de brug over het Noord-Willemskanaal tussen Eelde en Glimmen. In plaats van onder de brug door te zwemmen besloot Barend de weg over te steken. Onderhoudswerkzaamheden aan de brug, waarbij een ponton in het water lag, deed de Bever waarschijnlijk besluiten tot voor de noodlottige oversteek over land.

Ook de herkolonisatie van de overige Drentse en Groningse beekdalen is een belangrijk doel van dit beverproject. De eerste resultaten laten zien dat Bevers het in noordelijk Nederland goed naar de zin hebben. Er worden nu volop jongen geboren. In hoeverre meer bijplaatsingen noodzakelijk zijn voor de overlevingskansen van de noordelijke populatie, is de vraag. Ter versterking van de genetische variatie is daar echter nog wel wat voor te zeggen. In ieder geval is er de komende decennia nog volop leefruimte te koloniseren in Groningen en Drenthe. Op verzoek van het Faunafonds is er onderzoek verricht naar de ontwikkelingen van de Nederlandse beverpopulatie. In dit rapport worden

Fauna

Rutger Kopland overleden

Foto: Bertil Zoer

In juli bereikte ons het trieste nieuws dat Rutger Kopland op 77-jarige leeftijd was overleden. Sinds 2003 mocht Het Drentse Landschap zijn gedichten in het kwartaalblad publiceren. De redactie had hem gevraagd omdat zijn gedichten zo geweldig goed aansloten bij ons werk. We voelden ons zeer vereerd toen hij instemde. Twee keer per jaar was er contact over de opmaak van een door de redactie gekozen gedicht. Nooit keurde hij de drukproef af, maar soms had hij wel zijn bedenkingen over de gekozen foto bij zijn gedicht. Hij lichtte dan de betekenis van zijn gedicht toe en eindigde steevast met de woorden: ‘maar dit is ook een prachtige verbeeltenis van mijn woorden…’ De redactie

Duitse Bevers bestaan uit nazaten van twee al in 1990 uitgezette paartjes langs de Hase, een zijrivier van de Ems. Omdat in het gebied tussen de Duitse en de Drentse Bevers vrij veel waterwegen in de vorm van wijken, sloten en kanalen te vinden zijn, zal een natuurlijke uitwisseling over de Duitse grens mogelijk binnen enkele jaren te plaatsvinden.

* B. Zoer is medewerker Onderzoek en Planning van Stichting Het Drentse Landschap. Aanvullende informatie over het Gronings-Drentse beverproject is te vinden op de website: www.beversindehunze.nl

Foto: Joop van de Merbel

voorstellen gedaan voor een verantwoord bevermanagement. In dit verband wordt behalve de Wieden/ Weerribben ook het Drentse Aa en het Peizerdiepsysteem (Leekstermeer) voorgesteld als opvanggebied voor ’overtollige’ Bevers uit andere delen van het land. Bij de noordelijke terreinbeheerders is grote bereidheid om hier in de toekomst aan mee te werken. De in gang gezette herbevolking van de noordelijke stroomgebieden kan hiermee versneld worden en de genetische variatie vergroot. Op de lange termijn is het belangrijk dat de Noord-Nederlandse Bevers natuurlijke uitwisseling gaan krijgen met Bevers in andere gebieden. De dichtstbijzijnde beverpopulatie bevindt zich ondertussen op slechts enkele tientallen kilometer afstand van de Drentse Bevers net over de grens in Duitsland. Deze

Psalm Dan zullen deze geluiden wind zijn, Als ze opstijgen uit hun plek, dan Zullen ze verwaaien, zijn ze wind. We hebben geademd en onze adem was Als zuchten van bomen om een huis, We hebben gepreveld en onze lippen Prevelden als een tuin in de regen, We hebben gesproken en onze stemmen Dwaalden als vogels boven een dak. Omdat wij onze naam wilden vinden. Maar alleen de wind weet de plek Die wij waren, waar en wanneer.

Uit: Verzamelde gedichten. Uitgeverij G.A. van Oorschot, Amsterdam. ÂŠ 1966-2008.

Activiteiten

Activiteiten eruit gelicht Kijk voor meer activiteiten in de agenda oktober 2012 t/m maart 2013 of op www.drentslandschap.nl

Zo 7 oktober 13.00-16.00 uur

Foto: Olav Reijers

Kijkdag Waterstaatskerk Bovensmilde

Zo 14 oktober 14.00-16.00 uur

Foto: Sonja van der Meer

Leven in de ijzertijd

Beschermersavond: Nieuwe wildernis in Drenthe

Foto: Geert de Vries

Do 8 november 19.30 uur

Zo 16 december 14.00 uur

Sinds vorig jaar is Het Drentse Landschap beheerder van deze kerk die in 1868-1869 is gebouwd. De bijbehorende pastorie stamt uit 1862. In de kerk bevindt zich een 18e-eeuws orgel, oorspronkelijk afkomstig uit de Waalse kerk te Kampen en mogelijk gebouwd door A.A. Hinsz (in 1810 omgebouwd door L. van Dam met behoud van een deel van het pijpwerk); het orgel werd in 1897 in de Waterstaatskerk geplaatst. Medewerkers van de stichting zijn tijdens deze kijkdag aanwezig om uitleg te geven. Locatie: Hoofdweg 186, 9421 PD Bovensmilde.

Bij de schaapskooi van het Hijkerveld is de tijd 2500 jaar teruggedraaid! Iedereen leeft er in de ijzertijd. Grijp je kans om te ontdekken hoe het leven toen was. Je maakt vuur zonder lucifers en maalt graan om brood te bakken. Er kan gestart worden tussen 13.00 en 14.00 uur. Reserveren is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten. Locatie: schaapskooi Hijkerveld. De schaapskooi is vanaf het dorp Hijken met bordjes aangegeven.

Net als voorgaande jaren houden we weer een thema-avond. Dit keer zijn Eric Wanders en Jori Wolf van Staatsbosbeheer uitgenodigd. Zij gaan in op de voor- en nadelen van wildernisbeheer in Nederland en specifiek in Drenthe. Moeten en kunnen we samenleven met dieren die in de wilde natuur leven zoals Wolven, Wilde zwijnen en Edelherten? Of is ons land te klein voor deze vormen van natuur? Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten. Voor beschermers van Het Drentse Landschap is deze avond gratis (incl. koffie); overige belangstellenden betalen â&#x201A;Ź 5,- p.p. Locatie: Abdij De Westerburcht, Hoofdstraat 7, 9431 AB Westerbork.

Honderden vogels komen naar Diependal om te overwinteren. De voormalige vloeivelden vormen een waar vogelparadijs. Met ervaren vogelaars kijkt u welke vogels hier de winter doorbrengen. Start: Vogelkijkhut. Deze is te bereiken door in het dorp Oranje de Zwarteweg in te slaan. De route naar de kijkhut is met bordjes aangegeven. Foto: Edo van Uchelen

Wintergasten op Diependal

Roel Sanders

Cultuur

En de boer hij ploegde voort . . . De indeling van de schilderkunst in abstract en figuratief is even eenvoudig als onvolledig. Eenvoudig omdat het slechts een tweedeling betreft en onvolledig omdat de grens tussen beide in de praktijk moeilijk te trekken is. Bovendien kun je je afvragen of niet elk kunstwerk abstract genoemd moet worden, omdat dit woord is afgeleid van ‘abstrahere’, dat ‘verwijderen’ of ‘afleiden’ betekent. In dit artikel worden werken getoond van drie kunstenaars uit de periode 1850-2000, waarin naast herkenbare vormen ook licht naar het abstracte neigende elementen voorkomen.

De in de kunstgeschiedenis gebruikelijk praktijk is dat er een veelheid aan stromingen wordt gehanteerd, die elk voor zich niet begrensd zijn en elkaar overlappen in tijd en uitingsvorm. Handig om de grote lijnen en de ontwikkeling in de tijd aan te geven, maar niet bedoeld om elke kunstenaar in vast te prikken. Op de opening van een expositie van schilderijen van Evert Musch vertelde de schilder enthousiast over zijn werk en dat van anderen. Daarbij duidde hij ook allerlei kunststromingen aan. Een bezoeker, die het allemaal niet meer kon volgen, vroeg zich verbijsterd af wat de spreker dan wel was, impressionist of expressionist? ‘Kiest u maar’, antwoordde Musch, ‘mij interesseert het niet. Ik schilder wel’, daarmee de strenge indeling in hokjes relativerend en aangevend dat een bepaalde stroming niet dwingend op te leggen valt. Folkert Haanstra, Dreigend onweer, olieverf op spaanplaat, 80 x 96 cm, collectie Drents Museum

Woelig zwerk

Folkert Haanstra (1920-1985), docent aan de Academie Minerva in Groningen en vanaf 1964 wonend in Vries, was ook niet in één hokje te vangen. Zijn werk vertoonde soms abstracte, soms figuratieve elemen-

Cultuur

ten. En hoe zou je zijn Dreigend onweer moeten karakteriseren? Expressionistische elementen zijn niet vreemd aan het kleurgebruik. Boven een fel oplichtend korenveld nadert een onweer, aangegeven door in rode, gele, grijze en bruine tinten geschilderde wolken, die langs een woelig zwerk aan komen stormen. De sfeer van beklemming, angst en onheil die in de lucht hangt, roept anderzijds associaties op met de schilders uit de periode van de Romantiek. Borduurwerk Simon Moulijn, Boerenerf in Drenthe, 1894, zwart krijt, 32 x 47 cm, particuliere collectie

Simon Moulijn, Borduurwerk, 1894/95, 38 x 54 cm, particuliere collectie

Simon Moulijn (1866-1948), doceerde grafiek aan de Rotterdamse kunstacademie, waar hij zelf zijn opleiding had genoten. Mede daardoor en door de grote hoeveelheid etsen en lithoâ&#x20AC;&#x2122;s die hij gedurende zijn leven maakte en zeker ook door de vele publicaties over grafische technieken, die hij het licht deed zien, genoot hij vooral bekendheid als graficus, in het bijzonder als lithograaf. Zelf was hij niet onverdeeld gelukkig met dat stempel. Schilderen, aquarelleren en tekenen behoorden eveneens tot de uitingsvormen waarmee hij zich bezighield. Voor 1990 was Moulijn al in Drenthe geweest en kort daarna verlegde hij zijn aandacht naar de toegepaste kunst. In dat verband gebruikte hij een in Zuid-Sleen gemaakte tekening voor een ontwerp van een borduurwerk, dat de titel Boerenerf in Drenthe meekreeg. De tekening vertoont het typerende handmerk van de kunstenaar. Geen menselijke figuren, maar een verstilde sfeer waarin de typische krullige vorm

Cultuur

van het loof van de bomen opvalt. Ook in het borduurontwerp komt dit kenmerk terug. Of het ooit is uitgevoerd is niet bekend. Rechte voren

George Hendrik Breitner leefde van 1857 tot 1923, in een periode waarin de Haagse Schoolschilders hem voor een deel waren voorgegaan, maar waarin vele navolgers van deze schilderwijze nog actief waren. Toch voelde hij zich niet echt met hen verwant. De luchtige trant van schilderen die de Haagse Scholers graag hanteerden, was hem niet eigen. Forse penseelstreken, gebruik van donkere verf, half uitgewerkte taferelen en ongewone afsnijdingen pasten meer bij hem. Het hier getoonde Ploegende boer is geen schilderij, maar een olieverfschets, die diende als voorstudie voor een eventueel naderhand uit te voeren werk. Of het in dit geval ooit zover is gekomen is niet bekend Ook de plaats waar de schets is gemaakt is niet overgeleverd. Maar de datering, 1885, biedt enig houvast. In dat jaar verbleef Breitner in Hooghalen waar hij onderdak had gevonden in het logement van Geert Kuiper. Dit, gevoegd bij de sfeer die de schets ademt, maakt het aannemelijk dat dit werk in Drenthe tot

George Breitner, Ploegende boer, 1885, olieverf op paneel, 24 x 36 cm, collectie Drents Museum

stand is gekomen. En hij zal er plezier aan hebben beleefd, want het schilderen van paarden was één van zijn voorkeuren. De schets is opgezet in donkere tinten en met grove penseelstreken. Links van het midden is een grote dot zwarte verf te zien, die door de twee puntig aangegeven oren en de linkerkant van het hoofd, deze massa in één keer tot een paard maken. De boer achter de ploeg is door drie, hoogstens vier verfstreken neergezet. Wie ooit een boer

heeft zien ploegen, zal begrijpen dat dit op een treffende manier is gedaan. De voren moeten recht getrokken worden en de boer heeft alle aandacht nodig voor het manoeuvreren van de ploeg en het paard. Fraai wordt dat uitgedrukt in de spanning van zijn gebogen rug. Zijn handen omvatten de grepen van de ploeg die hem tevens tot steun zijn. Zo deed een ploegende boer dat als hij, één met zijn paard, wilskrachtig de voren door het land trok.

* R.Sanders is amateur kunsthistoricus.

Jaarverslag

Jaarverslag 2011 Het jaar 2011 gaat de boeken in als het jaar waarin het natuurbeleid ingrijpend op de kop gezet is. Het kan niemand ontgaan zijn dat de natuursector onder het huidige kabinet in zwaar weer terecht gekomen is. Het demissionaire kabinet heeft de Robuuste Ecologische Verbindingen geschrapt, grondaankopen voor natuur bijna stilgelegd en gaat draconisch bezuinigen op het inrichten en het beheer van de buiten de EHS gelegen natuurgebieden. Het Drentse Landschap heeft in 2011 geprobeerd zich voor te bereiden op deze nieuwe situatie. Hartverwarmend waren de vele steunbetuigingen van onze achterban met als hoogtepunt een overvolle statenzaal tijdens de verschillende behandelingen van het Natuurakkoord, dat ronduit een desastreuze uitwerking heeft voor de Drentse natuur.

Natuur en landschap De terreinbeherende organisaties en de Land- en Tuinbouw Organisatie (LTO) hebben zich nadrukkelijk uitgesproken voor handhaving van de afspraken over de realisatie van de Ecologische Hoofdstructuur op hoofdlijnen. Samen willen ze zich sterk maken voor een vitaal platteland. Deze afspraken zijn

Kengetallen Oppervlakte in eigendom Gebouwen in eigendom Kerken Verworven gebouwen Begunstigers Vrijwilligers Personeelsleden Persberichten Kwartaalbladen Themanummer Atelier Mooi Drenthe Deelnemers excursies/lezingen/activiteiten (incl. onderwijs) Bezoekers informatiecentra Besteding aan de doelstelling Kosten eigen fondsenwerving Kosten beheer en administratie/reguliere baten

vastgelegd in het Groenmanifest Drenthe dat door zowel Gedeputeerde Staten als Provinciale Staten omarmd werd. Het gezamenlijke doel is de ontwikkelingsruimte voor een robuuste en duurzame landbouw te koppelen aan hoge biodiversiteit, een goed functionerende Ecologische Hoofdstructuur en de kwaliteit van de leefomgeving op het

2010 8.269 241 3 2 15.729 235 34 87 76.000 17.500 21.566

2011 8.290 242 3 1 15.735 241 34 100 78.000

92.000 86,67 % 7,89 % 11,51%

107.800 92,85 % 3,95 % 10,07 %

32.546

platteland. In het Groenmanifest is overeengekomen om niet meer 18.000 ha nieuwe natuur maar 15.500 ha te realiseren. Deels voor 2018, deels ook daarna. Het streven is er nadrukkelijk op gericht het Hunzeproject als onderdeel van de zogeheten Natte As te voltooien. Het Drentse Landschap kon in 2011 nog net een aantal natuurontwikkelingsprojecten realiseren. Zoals bijvoorbeeld het bijna 200 ha grote natuurgebied Torenveen in het Hunzedal, maar ook kleinere projecten zoals Dalerpeel en De Stroeten. Voorts kwamen de eerste Noord-Nederlandse ecoducten over de N48 bij Zuidwolde in beheer bij de stichting. Het reguliere natuurbeheer is net als altijd weer goed en gedegen uitgevoerd.

Erfgoed De afdeling Gebouwen van Het Drentse Landschap moest in 2011 alle zeilen bijzetten om alle lopende projecten een beetje de baas te kunnen. Er is aan maar liefst 16 projecten gewerkt. Op 12 april werd de restauratie van Klein Soestdijk in Veenhuizen formeel afgerond. Het prachtige pand werd door prof. mr. Pieter van Vollenhoven officieel in gebruik gesteld. Omstreeks dezelfde tijd werd duidelijk dat Veenhuizen wordt

Jaarverslag Overzicht van de staat van baten en lasten over het jaar 2011 BATEN Baten uit eigen fondsenwerving 497.507 Baten uit acties van derden 937.500 Bijdragen projecten 4.264.611 Subsdies overheden aankopen natuurterreinen en 601.867 gebouwen Subsidies overheden beheer 1.916.478 Baten beheer natuurterreinen 1.191.034 Baten beheer gebouwen 1.089.040 Baten uit beleggingen 124.203 Overige baten 17.090 Som der baten 10.639.330

voorgedragen als Unesco Werelderfgoed. Met een aantal gemeenten heeft Het Drentse Landschap in 2011 onderzocht of de oprichting van een zogeheten Trustorganisatie een goedkoper en beter beheer van het monumentale erfgoed kan garanderen. Dit onderzoek krijgt in 2012 een vervolg.

Achterban en activiteiten Het aantal beschermers dat Het Drentse Landschap steunt bleef met 15.735 bijna ongewijzigd. Wat wel heel sterk bleek in 2011 was dat het volledige natuur- en landschapsbeleid ongelofelijk snel en onredelijk werd afgebroken. Het Drentse Landschap zag geen andere optie dan zich daartegen teweer te stellen. De stap om de politieke arena te betreden, voelde onwennig. Vooral omdat de stichting zich hier altijd terughoudend in heeft opgesteld. Het was fijn te merken dat onze achterban ook de bereidheid had om zich te mobiliseren om zo de verdrukte natuur een stem te geven. Dit werd zowel duidelijk bij politieke bijeenkomsten als bij grootschalige evenementen zoals het succesvolle Festival van het Landschap waar meer dan 5000 bezoekers op af kwamen. De stichting zal zich de komende jaren inzetten om het maatschappelijk draagvlak en haar veran-

LASTEN Besteed aan doelstelling Kosten aankopen natuurterreinen en gebouwen Kosten beheer natuurterreinen Kosten beheer gebouwen Kosten projecten Kosten voorlichting, promotie, educatie en belangenbehartiging Totaal besteed aan de doelstelling Kosten werving baten Kosten beheer en administratie Som der lasten Resultaat Totaal Het resultaat van de fondsenwerving is als volgt tot stand gekomen; Bijdragen donateurs en bedrijfssponsoren Nalatenschappen Schenkingen en giften Af: kosten werving baten Netto resultaat eigen fondsenwerving

kering in de samenleving zo groot mogelijk te maken. Om daarmee het belang van natuur en erfgoed nadrukkelijk op de politieke agenda te zetten.

Vrijwilligers Het aantal vrijwilligers is net als voorgaande jaren stabiel gebleven. Op 31 december 2011 waren het er 241. Elk jaar stoppen enkele vrijwilligers. In bijna alle gevallen is de leeftijd en daarmee de

5% 11% 40% 6% 18% 11% 10% 1% 0% 100%

688.455 2.206.663 1.101.692 5.501.808 462.447

7% 21% 10% 52% 4%

9.961.065 41.921 590.471 10.593.457 45.873 10.639.330

94% 0% 6% 100% 0% 100%

413.026 31.359 53.122 497.507 41.921 455.586

Jaarverslag

gezondheidstoestand de reden. Er zijn ook altijd vrijwilligers die tijdelijk vrijwilliger (stagiaire) worden om werkervaring op te doen. Meestal stoppen ze na een tijdje om een eigen bedrijfje te beginnen of omdat ze elders werk hebben gevonden.

Financieel resultaat De geconsolideerde jaarrekening 2011 sluit met een voordelig saldo van € 127.186,-. Het enkelvoudig resultaat van Stichting Het Drentse Landschap, zijnde een batig saldo van € 45.873,- past in de lijn van de verwachtingen die gewekt zijn aan de hand van de gepresenteerde tussentijdse cijfers in de vorm van de halfjaarrapportage en de derde kwartaalrapportage. De Stichting Oude Drentse Kerken sloot het jaar af met een batig saldo van € 104.291,-. Als gevolg van slechte beleggingsresultaten sloot Stichting Drs. A.V.J. Den Hartogh Fonds het jaar af met een nadelig saldo van € 22.978,-. Het enkelvoudig batig saldo van Stichting Het Drentse Landschap (€ 45.873,-) is inclusief het saldo van de mutatie van de gelden van de Nationale Postcode Loterij (€ 265.338,-). Dit is toegevoegd aan de nieuw gevormde bestemmingsreserve Natuurbeheer. Dit betreft een totaalbedrag van € 311.211,-. Daarnaast is er een bedrag van € 700.000,- gedoteerd aan

Gezocht deze nieuwe bestemmingsreserve vanuit de continuïteitsreserve (€ 600.000,-) en de reserve Afkoop erfpacht (€ 100.000,-). De nieuw gevormde bestemmingsreserve Natuurbeheer wordt noodzakelijk geacht om ook in de toekomst de minimaal noodzakelijke beheertaken van de stichting te kunnen continueren bij een afnemende beheervergoeding van de overheid. In 2011 bedroegen de baten uit onze beleggingen € 115.943. Naast rente- en dividendopbrengsten voor een bedrag van € 203.939 bestond dit resultaat uit een negatief koersresultaat van € 87.996.

Eric van der Bilt*

De erfgoedtaken van Het Drentse Landschap nemen de laatste tijd in aantal en gewicht toe. Hoe groter de wereld, des te meer affiniteit lijkt er te ontstaan met de eigen omgeving. Onze streek, onze streekeigen bouwstijlen, onze monumenten. We vinden het steeds belangrijker. Tegelijk wordt het moeilijker om monumenten in stand te

Het jaarverslag is te downloaden via www.drentslandschap.nl of tegen verzendkosten op te vragen bij het kantoor in Assen, (0592) 31 35 52.

houden. Een aantal redenen is hiervan de oorzaak.

Erfgoed

huurder als monumentenzorger wordt er voor monumentenbezitters dus niet gemakkelijker op.

Foto: Hans Dekker

Nieuwe toekomst

Als allereerste kan de crisis op de woningmarkt worden genoemd. Huizen en daarmee ook monumenten blijven duur. Bovendien is er veel discussie over de toekomst van de hypotheekrenteaftrek. De toekomstperspectieven zijn zo zoetjes aan erg somber geworden door de onophoudelijke stroom aan negatieve berichtgeving over de euro, de voortdurende bezuinigingen en de stagnatie van onze economie. Als klap op de vuurpijl worden in de monumentenzorg subsidies door laagrentende leningen vervangen, worden fiscale voordelen afgebouwd en de percentages aan ondersteunende restauratie- en onderhoudsvergoedingen (de BRIM) steeds verder verlaagd. Als men tenminste überhaupt nog voor zo’n regeling wordt ingeloot. Het

Eén en ander leidt ertoe dat steeds meer particuliere monumentenbezitters zich tot de stichting richten om te spreken over het behoud van hun familie-eigendom.Vaak zijn zij als familie vele tientallen jaren of soms eeuwen verantwoordelijk geweest voor unieke delen van ons Drentse erfgoed. We proberen mee te denken over oplossingen, hetgeen kan leiden tot het aanboren van nieuwe steunmogelijkheden. Soms leidend tot verwerving op basis van een sympathieke vraagprijs, soms tot schenking. De steun van fondsen als het Prins Bernhard Cultuurfonds, de Nationale Postcodeloterij of hulp van de Provincie Drenthe is bij deze gebeurtenissen essentieel. Bij de veelal daarop volgende restauratie en renovatie moet veel geïnvesteerd worden waarbij incidenteel ook het ministerie van OCW helpt. Eén en ander leidt er dan toe dat prachtige boerderijen in Orvelte, Egberts Lent, Ter Hansouwe of landgoederen als Lemferdinge of Klein Soestdijk er weer helemaal op en top bij staan, klaar voor een nieuwe toekomst…

Landschap is daarom op zoek naar ondernemers. Ze zoekt mensen die kansen zien in het samenbrengen van historische omgevingen en hun droom, hun bedrijfsvoering. Of mensen die het gewoon heerlijk vinden om in een persoonlijke en sfeervolle entourage van een monument te mogen wonen. De stichting heeft hierover contact met VNO-NCW, SNN, Marketing Drenthe, MKB, de Recron et cetera. Maar ze wil de vraag ook bij haar achterban neerleggen: misschien ziet u voor uzelf of iemand die u kent een rol weggelegd als huurder en monumentenzorger voor ons Drentse erfgoed. Net als burgers en dorpsverenigingen meehelpen aan het behoud van onze natuur, zouden huurders bewust kunnen kiezen voor een bijdrage aan het behoud van de Drentse monumenten. Geïnteresseerd?

Mocht u belangstelling hebben voor een pand van Het Drentse Landschap, neem dan gerust contact op. Wij informeren u graag over ons aanbod aan mogelijkheden. De komende jaren zullen we met elkaar alle zeilen moeten bijzetten om onze opdracht, het behoud van ons Drentse culturele erfgoed, waar te maken. Uw steun

Ondernemerschap

Het vinden van nieuwe huurders voor de gerestaureerde panden is best lastig. Door hun omvang is de huurprijs relatief hoog en zijn ze vaak alleen geschikt voor een combinatie van wonen en werken. Het Drentse

* Drs. E.W.G. van der Bilt is directeur/bestuurder van Het Drentse Landschap.

Fietsroute Bertus Boivin / Eric van der Bilt

Langs de Hunze bij Gieterveen Al meer dan twintig jaar is Het Drentse Landschap actief in het Hunzedal. Met een omvang van bijna 2000 hectare is het het grootste terrein van de stichting geworden. Een aantal grote natuurontwikkelings projecten in het beekdal is de afgelopen jaren afgerond. Deze korte fietstocht vanuit Gieterveen laat u nader kennismaken met één van de oudste en één van de nieuwste Hunzeprojecten: de Elzemaat bij Eexterveen en het Torenveen ten zuidwesten van Gieterveen. In het vorige kwartaalblad publiceerden we een nieuwe wandelroute door het Torenveen. Fietsroute en wandelroute zijn uitstekend te combineren.

Nieuwe fietsbrug Torenveen

Vanaf de middeleeuwen is op de oostoever van de Hunze een lange rij kleine wegdorpen ontstaan: van Zuidlaarderveen in het noorden tot Exloërveen dertig kilometer verderop naar het zuiden. De weg langs de dorpen maakt scherpe bochten. Keuterijtjes en kapitale boerderijen wisselen elkaar af. Hier en daar verdicht de bebouwing zich tot een dorp. Het grootste dorp onderweg is Gieterveen (punt 1 in de route). De markegenoten van Gieten verkochten in

richting de Hunze af. Nog steeds is deze eerste bewoningas de belangrijkste straat van Gieterveen, het Broek. Langs de zuidoever van de Bonnerbeek vond aan de Boerendijk (punt 12 in de route) een vergelijkbare ontwikkeling plaats met Bonner boeren in de hoofdrol. Aan het eind van de fietsroute rijdt u een stukje langs de Bonnerbeek.

1477 een belangrijk deel van hun gezamenlijk veenbezit aan de overkant van de Hunze aan het Klerkenhuis ofwel het Fraterhuis van de Broederschap des gemenen levens in Groningen. De broeders gingen er turf voor eigen gebruik produceren. Het werd het begin van het dorp Gieterveen.

Bonnerbeek Gieterveen ontwikkelde zich langs de noordkant van de Bonnerbeek. De ‘Beek’, zoals hij meestal kortweg genoemd wordt, watert

Het Benedenste Verlaat Vóór de winter inviel, brachten de schuiten van de Groninger turfschippers de turf van Gieterveen en de andere dorpen langs de rivier naar de stad Groningen. Altijd was het een probleem om de Hunze bevaarbaar te houden. Een aantal ‘verlaten’ (sluisjes) moest het water op peil houden. Ter hoogte van het bosje langs het fietspad bij het Torenveen (punt 10 in de route) lag het Benedenste Verlaat. Iets verder zuidelijk had je dan één allerlaatste sluisje. Verder dan Gasselternijveen kwam je niet met een schip de Hunze op. Aan het begin van de negentiende eeuw nam het Stadskanaal de rol van de Hunze als vaarweg over en werd de Hunze een afwateringskanaaltje.

Schipperspad Het Schipperspad (punt 11 in de route) vormt de grens tussen het oude turfland langs de Hunze en de systematische vervening in de negentiende eeuw vanuit het

Foto: Bertus Boivin

Gieterveen

Foto: Sonja van der Meer

Stadskanaal. De turfwijken reikten tot aan het Schipperspad waarlangs de schippers naar Gieterveen liepen, als ze hun schip aan het eind van de wijk hadden afgemeerd.

Elzemaat Tijdens deze fietstocht kunt u met eigen ogen zien dat er op allerlei plaatsen hard gewerkt wordt aan natuurherstel. Voorbij Eexterveen (punt 3 in de route) komt u door het gebied Elzemaat, één van de oudste projecten van Stichting Het Drentse Landschap in het Hunzedal. Oude meanders zijn hier in 2002 weer open gegraven. De kades (dijkjes) werden een eind van de rivier vandaan geplaatst om het water meer ruimte te geven. In het natte beekdal krijgen moerasontwikkeling en veenvorming weer een kans. Runderen en paarden zorgen op de Elzemaat voor begrazing.

Klimaatbuffer Naast natuurherstel is waterberging ook een belangrijke doelstelling in het Hunzegebied geworden. Het beekdal fungeert als een klimaatbuffer: in natte periodes kan het miljoenen kubieke meters water vasthouden, terwijl het in drogere tijden het kwelwater uit de Hondsrug opvangt. In 2010 startte in het Torenveen het project Klimaatbuffer Hunze. Hierin werkt Het Drentse Landschap samen met de Provincie Drenthe, het ministerie van VROM en Waterschap Hunze en Aa’s.

Foto: Bertus Boivin

Verderop langs de route doorkruist u enkele malen het Torenveen, een project dat in 2012 kon worden afgerond. Rond het Torenveen werden nieuwe kades aangelegd. Brede sloten zorgen ervoor dat het water buiten het natuurgebied op ‘landbouwpeil’ gehouden kan worden. Bij de stuw aan de noordkant van het Torenveen-gebied (punt 7 in de route) komen de oostelijke en de westelijke ontwateringssloten weer bij de hoofdstroom. In het Torenveen is de Hunze op allerlei plekken afgedamd om het water door nieuwe meanders te laten stromen. Ervaringen in de Elzemaat leerden Het Drentse Landschap dat de ingreep forser moest zijn om de nieuwe meanders een kans te geven. Als het wateraanbod erg groot wordt, kan de voormalige bedding als een ‘bypass’ fungeren. Hier en daar zijn in het beekdal slenken gegraven waar het water zich kan verzamelen.

Foto: Bertus Boivin

Torenveen

Foto: Sonja van der Meer

Uitneembaar routekaartje in dit nummer. Ook te downloaden op www.drentslandschap.nl

3 1 De route begint in Gieterveen bij het Kleine Kerkje. Het is het resultaat van een godsdienstig conflict onder de leden van de hervormde kerk van het dorp. Een vrijzinnige minderheid verliet in 1921 de dorpskerk en besloot als Vereniging van Vrijzinnig Hervormden zelf een kerk te bouwen. Op 27 juni 1924 werd het Kleine Kerkje op de driesprong in het dorp in gebruik genomen. Een soberder gebouwtje is nauwelijks voor te stellen. Sinds 2004 is het kerkje eigendom van de aan Het Drentse Landschap gelieerde Stichting Oude Drentse Kerken. Na een restauratie werd het Kleine Kerkje geschikt gemaakt voor culturele activiteiten. 2 Vroeger was er tussen de stuwtjes bij Gasselternijveen en aan de noordkant van het Torenveen een hoogteverschil van circa 1,20 meter. Het Torenveen-project zorgt ervoor dat dat verschil nu wordt opgevangen door zo’n vijftien keiendrempels. Dankzij deze ingreep kunnen kleine beekvisjes als Riviergrondel, Bermpje, Serpeling en Kleine modderkruiper de Hunze weer op om stroomopwaarts in zuurstofrijk, stromend water te kunnen paaien. 3 Als een eilandje in de groene velden liggen de vier oude boerderijen die samen de buurtschap Veenhof vormen. De kleine buurtschap tussen het Hunzedal en de Hondsrug is waarschijnlijk al in de zeventiende eeuw ontstaan. De eerste bewoners waren afkomstig uit de nabijgelegen dorpen Bonnen en Gieten. Op hun zandeilandje in het veen langs de rivier bouwden ze een nieuw bestaan op. De oudste boerderij van Veenhof stamt in zijn huidige vorm uit 1772. Het jaartal is in de muurankers verwerkt.

Stichting Oude Drentse Kerken

De kerk van Eext Olav Reijers*

Wanneer u de kerk van Eext betreedt, komt u terecht in een puntgaaf interieur waar de tijd stil lijkt te hebben gestaan. Het voelt en ruikt zelfs naar een kerk die nog maar net is opgeleverd, zo nieuw en verzorgd ziet de inrichting eruit. Wat is het geheim van de ogenschijnlijk eeuwige jeugd van dit gebouw? Eext is een van de oudste dorpen van Drenthe. Al voor het jaar 1000 telde het bijna twintig boerderijen, een behoorlijk aantal voor die tijd. Kerkelijk viel het echter altijd onder Anloo zodat de bewoners eeuwenlang door weer en wind de lange wandeling naar de prachtige St. Magnuskerk aldaar moesten maken. Pas in 1841 kwam aan deze situatie een einde toen het dorp een eigen kerk kreeg waar ook de inwoners van Anderen en Eexterzandvoort konden kerken. Veel ambitie, weinig geld

Op veel plekken in Drenthe was in deze periode de ambitie om een kerk te stichten vaak groter dan de inhoud van de kas. Nogal wat relatief arme en kleine gemeenschappen besloten tot de bouw van een eigen kerk, vaak na inzamelingsacties onder de leden. Dit had ongetwijfeld met gemak te maken, de reistijd werd aanmerkelijk bekort, en met identiteit: een dorp en gemeenschap onderscheidde zich met een eigen kerk. Maar de 19e eeuw was in Drenthe ook de tijd van elkaar opeenvolgende afscheidingsbewegingen die vooral aanhang kregen in dorpen zonder eigen kerk. Met een dichter netwerk van kerken hoopte de

Foto: Sonja van der Meer

Hervormde Kerk zijn leden te behouden. Zo zijn er in deze periode veel eenvoudige zaalkerkjes gebouwd voor niet al te grote kerkelijke gemeenten. Zeker in dorpen die later weinig zijn uitgebreid was de financiële basis voor het onderhouden van het kerkgebouw daarmee vrij smal. Eext is een illustratie van deze ontwikkeling. De kerk is een eenvoudig gebouw dat bestaat uit een kerkruimte met een kleine hal. De enige luxe is een bijna monumentaal houten ingangsportaal en een klein torentje met een klok. Het interieur is sinds de stichting nauwelijks veranderd, alleen het orgel is er begin 20e eeuw aan toegevoegd. Omdat het kerkje nog zo gaaf is, valt het in zijn geheel onder monumentenzorg, inclusief de bankenopstelling. Aan de ene kant is dat een mooie erkenning voor de waarde van het gebouw, soms is het ook lastig. Zo wilde de kerkgemeente bij de laatste restauratie in 2006 een deel van de banken vervangen door stoelen. Het Rijk wilde echter alleen meebetalen als het oorspronkelijke interieur gespaard zou blijven. Deze recente restauratie verklaart waarom de kerk er nu zo goed als nieuw en authentiek uitziet. Het beperkt echter ook de mogelijkheden voor ander gebruik van de ruimte.

geleden was een fusiepoging met de hervormde gemeente van Gieten nog op het laatste moment afgeketst. De leden waren er nog niet aan toe en slaagden er uiteindelijk in een kerkenraad van zes personen samen te stellen, een minimumeis voor voortbestaan. Toen zelfs dat niet meer lukte, zocht de kerkenraad vorig jaar contact met de Stichting Oude Drentse Kerken (SODK). De gesprekken leidden al vrij snel tot het besluit de kerk over te dragen. Daarbij zal hebben meegespeeld dat de SODK beheer en exploitatie van het gebouw in handen gaat leggen van de Vrienden van de Eexterkerk en de kerk zo feitelijk weer teruggeeft aan de Eexter gemeenschap. De kerkgemeente heeft zich inmiddels aangesloten bij de Jacobskerk in Rolde. De SODK staat als eigenaar nu garant voor het onderhoud. De stichting Vrienden van de Eexterkerk zorgt voor inkomsten door verhuur aan bijvoorbeeld een koor en zanggroep, en de organisatie van activiteiten zoals lezingen en muziekvoorstellingen. Zelfs van ver buiten het dorp is hier belangstelling voor. Ook openstelling op de Open Monumentendag staat op het programma. Bij bijzondere gelegenheden als rouw- en trouwdiensten zal het gebouw nog steeds als kerk dienst doen.

Onhoudbare situatie

Sociale binding

De laatste jaren liep het kerkbezoek steeds verder terug door vergrijzing en ontkerkelijking. Op sommige zondagen bezochten nog maar tien, twaalf kerkgangers de dienst; een onhoudbare situatie. Een eigen predikant had Eext al een tijd niet meer. Enkele jaren

Voor de SODK speelde bij de besluitvorming mee dat de kerk een beeldbepalend element is in het dorpsgezicht, het draagt bij aan het bijzondere karakter van Eext. De status van rijksmonument is essentieel voor onderhoud

Zo 18 november 15.00 uur Lustrumviering Synagoge met Theatergroep De Kern Drie personen en een piano vertellen het verhaal van Edith van Hessen, een joods meisje uit Den Haag, die tijdens de oorlog een dagboek schreef. Het geheel wordt omlijst met liederen en gedichten van o.a. Leo Vroman, Mikis Theodorakis, Remco Campert, Bertol Brecht, Henriëtte Roland Horst en anderen. Een indrukwekkend programma dat voor deze gelegenheid op een andere locatie dan de synagoge zal plaatsvinden. Meer informatie en reserveren kan via info@synagogezuidlaren.nl of 050-4061210. Kosten: € 10,LET OP Gewijzigde locatie: Ontmoetingskerk, Lentis E6, 9471 KA Zuidlaren.

van het gebouw want het betekent dat het Rijk meebetaalt bij restauraties. Belangrijkste doel is echter dat het gebouw een centrale plaats blijft innemen in de dorpsgemeenschap. De SODK neemt alleen kerken in eigendom wanneer er een actieve groep aan verbonden is die zorgt dat het gebouw een levendig middelpunt blijft, het hart van het dorp. Naast behoud van erfgoed staat de sociale en bindende functie voorop. Dat maakt dat het gebouw ook voor komende generaties bewaard kan blijven. * Drs. O. Reijers is zelfstandig adviseur en projectmanager bij The Missing Link. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van Stichting Oude Drentse Kerken.

Fauna

Gehakkelde aurelia De Gehakkelde aurelia is voor velen een onbekende soort dagvlin-

De voorkeursbiotoop van de Gehakkelde aurelia bestaat uit vochtige bosranden. De vlinder is lid van de grote Aureliafamilie, waar ook soorten zoals Dagpauwoog, Atalanta en alle parelmoervlinders toe behoren. Ook de zandoogjes worden sinds kort tot de grote bontgekleurde familie van de Aureliaâ&#x20AC;&#x2122;s gerekend. De naam aurelia betekent goudkleurig, genoemd naar de goudkleurige schittering op de pop. De vleugels zijn gehakkeld van vorm.

der. Wie op een verjaardagsfeestje de naam Gehakkelde aurelia laat vallen, zal waarschijnlijk prompt tot vlinderexpert promoveren. Het was tot voor kort een zeldzame vlinder in Drenthe, maar heeft vanuit het zuiden in sneltreinvaart heel Noord-Nederland veroverd. Geert de Vries*

Foto: Geert de Vries

Twee generaties

Veel vlindersoorten kennen slechts een generatie, zoals bijvoorbeeld het Oranjetipje en het Bruin zandoogje. Dit betekent dat ze maar in een beperkt aaneengesloten deel van het jaar te zien zijn. Na de voortplanting gaan de vlinders dood. Hun nakomelingen vliegen pas in het volgende jaar. Bij de Gehakkelde aurelia ligt dat anders. Ze brengen de winter als vlinder door. In de lente vindt de paring plaats. Daarna gaan de vlinders dood. Vanaf juni komt de nieuwe lichting vlinders tevoorschijn.Vanaf dat moment wordt het wat ingewikkelder. Een deel van deze generatie fladdert er in zomer lustig op los en gaat, zonder zich te hebben voortgeplant, overwinteren. Een ander deel plant zich in de zomer wel voort en gaat dan dood, zoals dat bij vlinders altijd het geval is. Hun nakomelingen vliegen in september tot begin oktober. Dan gaat ook deze tweede generatie in winterslaap. In een takkenbos kunnen

dus zowel vlinders van de eerste als van de tweede generatie ‘broederlijk’ naast elkaar slapen. De mannetjes van de Gehakkelde aurelia bezetten tijdens de voortplanting bij voorkeur een territorium langs een bosrand dat ongeveer 12 m2 groot is. Net als bij zangvogels heeft deze vlinder vaste uitkijkposten in zijn territorium. Na de paring legt het vrouwtje kleine groepjes eitjes op de bladranden van verschillende brandnetels. Een week later kruipen de rupsen uit hun ei. Hoewel de Grote brandnetel veruit de grootste voorkeur heeft, worden ook wel eitjes gelegd op Hop, Berk en Aalbes. In de bladeren van deze waardplanten zit lang niet zo veel voedsel voor de rupsen als in brandnetelbladeren. De ontwikkeling van rups naar vlinder duurt daar dan ook anderhalf keer zolang als bij de ‘brandnetelrupsen’ het geval is. De rupsen zitten meestal op de bovenkant van de bladeren. Dat is vragen om moeilijkheden, want vogels eten graag rupsen. Daar hebben deze rupsen een list op bedacht: hun achterlijf is wit gekleurd, waardoor ze net een vogelpoepje lijken.Vogels hebben schijt aan deze rupsen. Na ongeveer 3 weken verpoppen de rupsen zich tussen de brandnetels. Ze zien er dan niet meer ‘schijterig’ uit en zouden alsnog door vogels opgegeten kunnen worden. Onopvallend

De natuur heeft ook daar een truc voor bedacht. De goudkleurig vlekjes op de pop glinsteren in het zonlicht. Tegenwoordig zie je op pas ingezaaid gras of in een groentetuin soms dat mensen oude cd’s aan touwtjes hangen

Foto: Geert de Vries

Van ei tot vlinder

om zo vogels te verjagen. De onregelmatige weerkaatsing van zonlicht op de zacht heen en weer wiebelende cd’s schrikt de vogels af. De goudkleurige vlek op de pop schijnt hetzelfde effect te hebben op vogels. Zo opvallend de rups en de pop proberen vijanden van hun lijf te houden, zo onopvallend probeert de vlinder te lijken tijdens zijn winterslaap. De onderkant van de vleugels lijken sprekend op verdorde bladeren. Alleen de helder getekende letter C op de onderkant van de vleugels verraadt dat er geen verdord blaadje, maar een Gehakkelde aurelia in de bosjes zit. De Duitsers noemen deze vlinder treffend C-falter en in het Engels heet hij Comma-butterfly. Toekomst

Tussen 1980 en 1990 is in Drenthe slechts tweemaal een Gehakkelde aurelia waargenomen.Vanaf het begin van deze eeuw is hij spectaculair vooruitgegaan en heeft inmiddels vanuit Zuid-Nederland ook NoordNederland veroverd. Hoewel ze een voorkeur hebben voor bosranden, zijn ze in de nazomer ook veel in tuinen te

vinden wanneer ze de nectar drinken van vlinderstruiken. De sterke toename van de vlinder wordt rechtstreeks in verband gebracht met de opwarming van de aarde. De gemiddelde temperatuur is de afgelopen twintig jaren met bijna 1 graad gestegen. Dat lijkt niet veel, maar het betekent wel dat we nu in Drenthe dezelfde gemiddelde temperatuur hebben als in Noord Frankrijk twintig jaar geleden. De Gehakkelde aurelia gaat dan ook een zonnige toekomst tegemoet.

* G. de Vries is als onderwijs consulent werkzaam bij het Consulentschap NME. Hij zit ook in de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Cultuurhistorie

Watererfgoed in Hoogeveen Water is een absolute voorwaarde voor menselijk leven. Zonder water geen wonen, werken en ontspanning. Toch blijft de rol van water vaak onderbelicht in verhalen over erfgoed en geschiedenis. De Koninklijke Nederlandse Heide Maatschappij (KNHM), een vereniging die zich inzet voor de kwaliteit van de leefomgeving, wil de aandacht voor het watererfgoed in Drenthe vergroten. Met de uitgave van het nieuwe wandel- en fietsboekje ‘Watererfgoed in Hoogeveen en omstreken’ betrekt zij een groter publiek van bewoners en toeristen bij dit bijzondere erfgoed.

wonen en werken. Tot begin 17e eeuw was het gebied ten oosten van Echten een ondoordringbaar moeras zover het oog reikte. Mensen hadden er niets te zoeken. Alleen aan de randen werd wat veen gestoken. In de loop van de 17e eeuw zagen enkele vermogende ondernemers grote kansen voor commerciële exploitatie van dit veengebied.

Onder leiding van Roelof van Echten richtte dit groepje een maatschappij op, de Compagnie van de 5000 Morgen, om het gebied te ontginnen. De nieuw aan te leggen Hoogeveense Vaart speelde een cruciale rol in de plannen van de ondernemers. Als we er nu met een flinke vaart langs rijden over de A28 is het nauwelijks voor te stellen dat deze waterweg eeuwenlang letterlijk het infuus was waar Hoogeveen aan lag. Het zorgde voor ontwatering van het gebied, essentieel om turf te kunnen steken. En alle afvoer van turf en aanvoer van mensen en materiaal ging over het kanaal. 3e binnenhaven van Nederland

Foto: ?????????????

Als ergens water een beslissende rol heeft gespeeld bij ontstaan en ontwikkeling van een gebied dan is het wel in Hoogeveen. In een tijdsbestek van enkele eeuwen is het landschap van Hoogeveen tweemaal totaal van karakter veranderd. Water maakte het eerst ontoegankelijk en zorgde er later voor dat de mens er uiteindelijk kon

De eerste nederzetting ontstond waarschijnlijk aan de Ossehaar, vlakbij Echten, waar Van Echten zijn arbeiders huisvestte. Toen de vervening eenmaal op gang was ontstond een kruispunt van waterwegen, toepasselijk Het Kruis genoemd, waar het huidige Hoogeveen zijn oorsprong heeft. Daar vestigden de veenarbeiders zich en zetten de verschillende verveningscompagnieën hun kantoren en winkels neer. Het hele gebied werd op de schop geno-

Foto: ?????????????

Olav Reijers*

Cultuurhistorie

en omstreken Watererfgoedroutes Hoogeveen 2 fietsroutes en 1 wandelroute langs het watererfgoed van Hoogeveen en omstreken De Watererfgoedroutes Hoogeveen voeren u langs bruggen, sluizen, vonders en oude watergangen in Hoogeveen en omstreken. Een rijk geïllustreerd boekwerkje met een wandelroute door Hoogeveen-stad van 15 kilometer, de fietsroute Noordscheschut van 40 kilometer en de fietsroute Echten van 34 kilometer.

men zodat uiteindelijk een bijna lege vlakte restte, doorsneden door kanalen en sloten met af en toe wat huizen en bomen, een bijna industrieel landschap. Langzamerhand veranderde de veenafgraving daarna tot een landbouwgebied. De achtergebleven veenarbeiders vonden een karig bestaan op de dalgrond. Grote delen van het voormalige hoogveen werden met bossen beplant omdat landbouw te weinig opbracht. Verspreide bebouwing langs het water klonterde samen tot dorpen als Hollandscheveld en Noordscheschut. De veenwinning had zich ondertussen naar Zuidoost Drenthe verplaatst, mogelijk gemaakt omdat de Hoogeveense Vaart was doorgetrokken tot bijna aan de Duitse grens. Hoogeveen bleef zodoende het cen-

trum van de turfvaart en was zelfs even de derde binnenhaven van ons land, na Amsterdam en Rotterdam. Na de Tweede Wereldoorlog trok de stad veel bedrijvigheid aan. Nieuwe vervoermiddelen als trein, bus en auto verdrongen het vervoer over water zodat de meeste kanalen inmiddels zijn gedempt. Wie Hoogeveen nu bezoekt ziet een moderne middelgrote stad te midden van landbouwgrond en bossen met water als drijvende kracht voor recreatie en nieuwe natuur. Het boekje ‘Watererfgoed in Hoogeveen’ vertelt u de geschiedenis van deze fascinerende gedaantewisselingen en toont de plekken waar het verleden nog tastbaar is.

U kunt het boekje bestellen via www. drentslandschap/webwinkel.nl. Het kost € 9,50. Beschermers van Het Drentse Landschap ontvangen tot 31 december 2012 gratis een kinderspeurtocht bij de bestelling van het boekje Watererfgoed in Hoogeveen e.o. Vermeld bij uw bestelling: speuren2012.

* Drs. O. Reijers is zelfstandig adviseur en projectmanager bij The Missing Link.

Flora

Drentse paddenstoelen in kaart Eef Arnolds*

Begin volgend jaar verschijnt de Ecologische atlas van paddenstoelen in Drenthe,

aangehechte buisjeszwammen als het Elfenbankje en de Berkenzwam; bolvormige stuifzwammen als de Gele aardappelbovist; soorten met korstvormige, knotsvormige, draadvormige, hersenachtig gelobde en koraalachtige vruchtlichamen; bekers, schijfjes, kruikjes, kelkjes en drilpuddinkjes. De vindingrijkheid van de paddenstoelenwereld culmineert in bizarre vormen als aardsterren en stinkzwammen.

het eerste overzicht van paddenstoelen in deze provincie. Het boek is het resultaat van twaalf jaar intensief veldwerk door vrijwilligers van de Paddenstoelen Werkgroep Drenthe, waarbij alle uithoeken van Drenthe zijn bezocht en ruim 300.000 waarnemingen werden verzameld. Er wordt in het boek veel aandacht besteed aan leefwijze en standplaats van de verschillende soorten paddenstoelen en aan het behoud van hun leefomgeving.

Verschillende leefgewoonten

Foto’s: Eef Arnolds

Bitter franjehoed >

Paddenstoelen zijn intrigerend; verrassend door hun schoonheid en onverwachte verschijning, altijd omgeven door een vleug geheimzinnigheid.Voor natuurliefhebbers zijn het bij uitstek boodschappers dat de herfst begonnen is. Een vaak gestelde vraag op paddenstoelenexcursies is: Hoeveel soorten zijn er eigenlijk in Drenthe? Het eerlijke antwoord: niemand die dat bij benadering weet. Het hangt er vooral van af hoe je paddenstoelen definieert. Maar wel minimaal de 2250 soorten die in de paddenstoelenatlas behandeld worden; ruim twee keer zo veel als de 900 plantensoorten die uit de provincie bekend zijn. Er worden in Drenthe nog jaarlijks tal van ‘nieuwe’ soorten paddenstoelen ontdekt en het einde lijkt voorlopig niet in zicht. Paddenstoelen zijn de vruchtlichamen van schimmels, maar van veel soorten zijn die dermate klein of onopvallend dat ze voor de meeste natuurliefhebbers verborgen blijven of door hen niet als paddenstoel worden herkend. Juist in de groepen met zeer kleine vruchtlichamen, en dan moet men denken aan minder dan een millimeter, valt nog heel veel te ontdekken. Ook na het verschijnen van de atlas.

Vindingrijkheid

Iedere wandelaar kent het klassieke paddenstoelenmodel, met de Vliegenzwam als lichtend voorbeeld: een hoed gedragen door een centrale steel en aan de onderkant van de hoed een verfijnde structuur van plaatjes of buisjes waarin miljoenen sporen worden gevormd. Van deze plaatjeszwammen en boleten zijn er in Drenthe meer dan duizend soorten. Daarnaast zijn er zijdelings

Ook wat leefwijze betreft biedt de top tien veel variatie. Zes soorten zijn houtafbrekers, met bovenaan het Gewoon zwavelkopje, die in de herfst in grote toefen van zwavelgele paddenstoelen tal van boomstronken en dode stammen siert. Hij staat vaak ook in grasvelden zonder dat daar iets van hout te zien is. Ga je echter graven dan stuit je altijd wel op wortelresten van een gerooide boom. De Oranje druppelzwam groeit niet alleen op dode takken van allerlei loofbomen in bossen maar komt ook voor in elke woonwijk waar hij houtrot veroorzaakt in schuttingen en kozijnen. De Botercollybia is betrokken bij de afbraak van dorre bladeren en het Oranjegeel trechtertje onttrekt zijn voedsel aan levende mossen maar zonder daar zichtbare schade aan toe te brengen. De Gewone fopzwam en de Gele aardappelbovist leven in symbiose met levende boomwortels; een samenwerkingsverband tot wederzijds voordeel dat mycorrhiza wordt genoemd. De alom bekende Vliegenzwam is ook een mycorrhizapaddenstoel. Hij staat net buiten de top tien op de veertiende plaats. In Drenthe is de Vliegenzwam

gebracht weliswaar zeer algemeen maar toch niet overal te vinden. Op het kaartje in de atlas is te zien dat hij vooral ontbreekt in uitgestrekte akker- en graslandgebieden in de oostelijke veenkoloniĂŤn waar bomen schaars zijn. En als er al bomen staan, is de bodem er vaak te rijk aan stikstof om de Vliegenzwam een geschikte groeiplaats te bieden. We vinden dit rode sieraad met witte stippen in de veenkoloniĂŤn wel geregeld in met bomen beplante wegbermen op meer zandige, wat armere grond. Typisch Drentse paddenstoelen

Sommige paddenstoelen komen in Drenthe veel meer voor dan elders in ons land. Een klein aantal soorten is wereldwijd zelfs nooit buiten de provincie gevonden! Die paddenstoelen zijn in Drenthe ontdekt als nog onbeschreven soorten en in wetenschappelijke tijdschriften officieel gepubliceerd. Menigeen houdt zoiets alleen voor mogelijk in moeilijk toegankelijke oerwouden of de diepzee, maar aan paddenstoelen valt nog zo veel te ontdekken dat alleen in Nederland de laatste halve eeuw tientallen nieuwe soorten zijn beschreven. In Drenthe waren vooral medewerkers van het voormalige Biologisch Station te Wijster van de Wageningse Landbouwuniversiteit op dit gebied actief tot dat instituut eind 1999 de deuren moest sluiten. Ook in de paddenstoelenatlas zullen overigens een paar nieuwe soorten aan het publiek worden voorgesteld. Meestal zijn die noviteiten kleine, verborgen levende paddenstoeltjes of soorten die alleen door microscopische kenmerken van andere zijn te onderscheiden.

Soms gaat het ook om opvallende soorten. Een goed voorbeeld daarvan is de IJsvogelsatijnzwam, een middelgrote plaatjeszwam met een staalblauwe, vezelige hoed die in 2002 in een eikenlaan bij Norg is ontdekt. Helaas is de berm korte tijd later afgegraven waardoor de groeiplaats is vernietigd. De IJsvogelsatijnzwam is nooit teruggevonden, ook niet ergens anders! Een ander voorbeeld is de Bittere franjehoed, een fraaie, slanke paddenstoel met een opvallend purperbruine hoed die in 2003 is beschreven uit een tuin in Holthe waar hij in grote toefen op paden groeide die met houtsnippers waren bedekt. Die soort is inmiddels wel in enkele andere Europese landen aangetroffen. Kroonjuwelen

Sommige Drentse natuurgebieden behoren tot de mycologische (paddenstoelkundige) kroonjuwelen; terreinen die niet alleen worden gekenmerkt door een grote soortenrijkdom maar ook door het voorkomen van veel zeldzame en bedreigde soorten. Twee gebieden herbergen meer dan 750 soorten, waarvan er meer dan 130 op de Rode Lijst van bedreigde paddenstoelen staan: het bos rond het Boekweitenveentje

en het Sekmeer bij Gieten en natuurontwikkelingsgebied Schepping bij Beilen. Het is opvallend dat deze twee gebieden geen natuurreservaten zijn. Het Boekweitenveentje is eigendom van de Gemeente Gieten; Schepping is particulier bezit. Beide terreinen danken hun rijkdom aan graafwerkzaamheden en plaatselijke kalkrijkdom van de bodem; in het eerste terrein ongepland door de activiteiten van een voormalige cementfabriek, in het tweede dankzij doelgerichte inrichting en beheer (waaronder het bekalken van sommige delen) om zo veel mogelijk natuurwaarden te realiseren. Ook in De Kleibosch bij Foxwolde, een kroonjuweel van Het Drentse Landschap, spelen graafwerkzaamheden in het verleden en de kalkrijkdom van de aanwezige potklei een belangrijke rol voor het ontstaan van een mycologisch topterrein. Andere Drentse topgebieden met meer dan 500 soorten paddenstoelen en minstens 70 Rode-lijstsoorten zijn het Mensingebosch bij Roden, het Vagevuur en Natuurschoon bij Roden, de landgoederen Vennebroek en De Braak bij Paterswolde, het Asserbosch, de Grote Startbaan bij Havelte en het Eexterveld tussen Eext en Anderen. De paddenstoelenflora van deze kroonju-

Geweizwammetje

Top tien Drentse paddenstoelen Gewone zwavelkop Helmmycena Gewone fopzwam Geweizwam Eikenschorszwam Gewoon elfenbankje Gele aardappelbovist Botercollybia Oranjegeel trechtertje Oranje druppelzwam

Foto’s: Eef Arnolds

welen komt in de Ecologische Atlas van Drentse paddenstoelen uitgebreid aan de orde. Toekomst

De belangrijkste bedreiging op regionale schaal is de grootschalige omzetting van naaldbossen in loofbossen als gevolg van de huidige mode in het bosbeheer. Daardoor verliezen honderden soorten paddenstoelen geschikte standplaatsen zonder dat daar een vergelijkbare winst in de gecreëerde loofbossen en gemengde bossen tegenover staat. Een andere schadelijke trend is het in toenemende mate nodeloos vellen van oude bomen in wegbermen, parken en landgoederen onder het mom van veiligheid en kostenbesparing. De verruiging van wegbermen en taluds van watergangen als gevolg van veranderd of gestaakt maai-

beheer is ook een punt van zorg. Daar staan gunstige ontwikkelingen tegenover. De grote natuurontwikkelingsprojecten van de afgelopen decennia hebben voor vogels, planten en insecten al veel positiefs gebracht en zullen ook voor paddenstoelen op den duur hun vruchten afwerpen. De meeste paddenstoelen hebben wat rijpere bodems nodig en verschijnen daarom in een later stadium van vegetatieontwikkeling. Een belangrijke winst valt te behalen bij de aanleg van nieuwe bossen. Dat gebeurt in Drenthe op veel plaatsen, onder andere bij de ontwikkeling van nieuwe landgoederen, maar doorgaans op voormalige landbouwgronden met een overmaat aan stikstof en fosfaat. Nieuwe bossen op voedselarme grond, bijvoorbeeld na onderploegen of ver-

Lezersaanbieding Beschermers van Het Drentse Landschap kunnen het boek Ecologische Atlas van Drentse paddenstoelen tot 1 december tegen een speciale voorintekenprijs van € 60,00 bestellen (excl. verzendkosten). Daarna kost het boek € 75,00. Stuur een e-mail naar: elbern@planet.nl o.v.v. ‘HDL intekenen atlas. Postadres: Bernard de Vries, Roerdomplaan 222, 7905 EL Hoogeveen. De atlas bevat 1300 pagina’s, 1500 verspreidingskaartjes en circa 500 foto’s. Verschijningsdatum is april 2013.

wijderen van de bouwvoor, kunnen de kroonjuwelen van de toekomst vormen zoals sommige toevalstreffers hebben bewezen. Moerasbossen zijn in Drenthe nog schaars en klein van omvang. Bosontwikkeling in vernatte beekdalen zal voor karakteristieke paddenstoelen van die milieus een grote winst betekenen. Het ouder worden van de bestaande bossen betekent in principe meer afstervende stammen, staand en liggend groot dood hout, tenminste als men een deel daarvan in het bos achterlaat. Groot dood hout is een onmisbaar substraat voor tal van spectaculaire, nu zeldzame paddenstoelen. En met hen zullen holenbroeders, vleermuizen en vele insecten daarvan profiteren.

Linksboven Holsteelboleet Boven Gele aardappelbovist

* Dr. E.J.M. Arnolds is lid van de Wetenschappelijke Adviescommissie van Het Drentse Landschap.

Nieuwe website en webwinkel Het Drentse Landschap heeft een nieuwe website en webwinkel. De vormgeving is eigentijdser en de indeling van de website is verbeterd. Zo kunt u nu beter en sneller de informatie vinden die u nodig heeft. Het vinden en aanmelden voor activiteiten en evenementen is op de nieuwe website vergemakkelijkt. U kunt nu op datum, thema en regio zoeken zodat u veel tijd bespaart.

Leuke cadeauâ&#x20AC;&#x2122;s

Nieuwsbrief

Nog beter op de hoogte blijven van Het Drentse Landschap? Meld u dan aan voor onze Nieuwsbrief met de laatste nieuwtjes, aanbiedingen en leuke activiteiten. Beschermers die zich nu aanmelden doen mee met een verloting van 5 Watererfgoedgidsjes Hoogeveen e.o. U kunt zich aanmelden via www.drentslandschap.nl/ nieuwsbrief.

Op zoek naar een bijzonder boek of een origineel cadeau? In de vernieuwde webwinkel van Het Drentse Landschap vindt u tientallen artikelen.VariĂŤrend van een sleutelhanger, t-shirts tot boeken en wandel- en fietsroutes. Als beschermer ontvangt u op veel van onze artikelen aantrekkelijke kortingen. Kijk op www.drentslandschap.nl/winkel voor het complete overzicht. Met uw aankoop geeft u extra steun aan het werk van onze stichting.

U kunt ons ook volgen via facebook: www.facebook.com/drentslandschap

Digitaal

Moord op de dominee Joke Wolff*

Foto’s: Drents Archief

De dominee

De app annodrenthe maakt het mogelijk bijzondere verhalenroutes te volgen. Een van die routes is ‘Moord op de dominee’, waarbij de deelnemers op zoek gaan naar getuigen en bewijzen in een historische moordzaak. Tijdens de puzzelfietstocht kruipt u in de huid van achttiende-eeuwse gerechtelijke onderzoekers. U moet er net als zij voor zorgen dat de dader gepakt wordt. En u heeft de opdracht de bewijzen te verzamelen zodat hij voor de rechter kan komen. De fietsroute brengt u langs de moordplek en andere locaties, waar u via uw mobiele telefoon de verhalen hoort van de getuigen uit die tijd. De route is gebaseerd op een waargebeurde moordzaak, waarvan de documenten bewaard worden in het Drents Archief.

Vroeg in de ochtend van donderdag 14 september 1780 vertrekt de jonge dominee Johannes Ledeboer uit Groningen. Te paard volgt hij de zandpaden door Drenthe, richting zijn ouderlijk huis in Duitsland. Onderweg vertelt hij iemand dat hij het traject meerdere keren in een overdekt rijtuig had afgelegd en toen niet goed had opgelet hoe de weg liep. Daarom is hij onzeker over de route. Af en toe spreekt hij een andere reiziger aan: ‘Mijn vriend, kan ik de weg na Zuidlaren ook misrijden?’ Johannes twijfelt bij elke splitsing. Om te helpen onderweg het juiste pad te vinden, zoekt hij een reisgenoot. Dat wordt hem fataal. De moord op dominee Ledeboer schokte in 1780 heel Nederland. Een mens moest toch rustig en veilig kunnen reizen? Ons land was in die tijd een stuk leger dan wij nu gewend zijn. Drenthe was ook nog eens het minst bevolkte deel van het land. Gemiddeld woonden er 17 inwoners per vierkante kilometer. Anno 2012 zijn dat er 186. Een groot deel van Drenthe was woest en vooral ledig. Tussen al die leegte liepen onverharde weggetjes, meestal zandpaden, en daarover bewogen zich de reizigers. Soms in een koetsje, maar dat is geen onverdeeld genoegen op de ongelijke paden. Soms op een paard en wagen, vaak te voet, af en toe een eenzame ruiter. Zoals Johannes Ledeboer. De chirurgijns constateren dat het slachtoffer met een schot hagel om het leven is gebracht. Al snel komt er een verdachte in beeld. De herbergierster heeft die ochtend de dominee met een onbekende man zien vertrekken. Is te

Het archief

Niet alleen de herbergierster, maar ook andere getuigen hebben verklaringen afgelegd die door landschrijver en onderzoeksleider Warner Hendrik Erkenswijk zijn opgeschreven. De verklaringen van de advocaten Homan en Cremers die de dominee hebben gevonden, de molenaar uit Anloo, de jager uit Buinen, een groepje turfrijders uit Glimmen en andere getuigen geven inzicht in het onderzoek naar deze moordzaak in 1780. Ook de afloop van de rechtszaak is in het archief van de Etstoel te vinden. Op 27 januari 1781 kwam de Etstoel in een speciale zitting bijeen om recht te spreken in enkele criminele zaken Zes etten, geen juristen maar leken, kwamen tot een oordeel in deze moordzaak. Hoe het vonnis luidde is te horen in de verhalenroute. De moord op dominee Ledeboer is ook onderwerp van de documentaireroman ‘De slag op het hart’ door Trude Evers.

Wo 21 november 20.00 uur Arrangement ontdekkingsreis Drenthe In samenwerking met het Drents Archief organiseren we deze leuke interactieve avond in de studio van het vernieuwde Drents Archief. U neemt plaats in het theater van de geschiedenis. Onder leiding van een presentator gaat u op ontdekkingsreis, met uw eigen omgeving als vertrekpunt. U gaat terug in de tijd en ontdekt foto’s, films, documenten en de verhalen die hierbij horen. De basis wordt gevormd door interactief en lokaal beeldmateriaal. Aanmelden is noodzakelijk en kan via www.drentslandschap.nl/activiteiten. Kosten: € 2,50 p.p. (inclusief koffie/thee met koek). Beschermers en vrienden van het Drents Archief betalen € 1,25 p.p. Locatie: Drents Archief, Brink 4, 9401 HS Assen.

Reis door de tijd

bewijzen dat de verdachte in gezelschap van de dominee in de buurt van de plaats delict was? Komt het schot hagel uit zijn vuurwapen? Spreken de getuigen elkaar niet tegen? Het is aan de deelnemers van de route dit te onderzoeken en tot een conclusie te komen.

Met de website annodrenthe.nu en de app annodrenthe kan iedereen een reis maken door de tijd op basis van kaarten van 1638 tot nu. Dat kan thuis achter de computer of op locatie in het landschap. Meer dan 40.000 historische foto’s, documenten en films zijn gekoppeld aan een plek op een kaart.

Hiermee vertelt het Drents Archief op locatie verhalen uit het verleden en laat mensen op een andere manier naar hun omgeving kijken. Hoe zag jouw woonplaats eruit anno 1900? En bestond het bos waarin je loopt ook al in 1850? * J. H.Wolff is communicatie medewerker van het Drents Archief.

Praktische informatie • Download de gratis app via www.annodrenthe.nu en selecteer de route ‘Moord op de dominee’ • Download de bestanden van de route van tevoren naar uw smartphone. • Startpunt is De Brink in Zuidlaren. • De route duurt ca. 2 ½ uur, zonder pauzes. • Het traject gaat via Schuilingsoord, Schipborg, Anloo en Annen. • Denk eraan de batterij van uw telefoon op te laden voordat u op pad gaat. • Beluister de verhalen pas als u bent afgestapt op een veilige plek. • U kunt fietsen huren bij de rijwielhandel aan de Stationsweg 91 in Zuidlaren. • Heeft u geen smartphone? Dit najaar kunt u er een huren bij het Drents Archief in Assen. • Kunt of wilt u de route niet rijden? U kunt de route ook op uw computer volgen via www.annodrenthe.nu .

U een kans – Zij een kans Anita Franken Puntmuts, 2008

Eja Siepman van den Berg Staand meisje, 1972

De Nationale Postcode Loterij is de grootste Goede Doelen Loterij van Nederland. Jaarlijks keert zij miljoenen euro’s uit aan meer dan 50 organisaties die zich inzetten voor de bescherming van mens en natuur. Ook de Provinciale Landschappen delen mee in de opbrengst van de loterij, dit jaar met een bijdrage van 12,5 miljoen. Hiermee kunnen de Landschappen onder andere natuurprojecten realiseren. Natuur een kans, maar u ook. Door mee te doen met de Postcode Loterij maakt u elke maand kans op duizenden prijzen. Bovendien steunt u met uw lot de projecten van Het Drentse Landschap. Pak die kans en geef zo de natuur en cultuur in Nederland extra steun.

Foto’s: Han van Hagen

Bel 0909-0033 of meld u aan via internet: www.postcodeloterij.nl

Elfenbankje

Wie beelden wil zien van zeven gerenommeerde beeldhouwers uit het Noorden kan tot eind december terecht in Beeldenpark De Havixhorst in De Wijk. Het beeldenpark geniet inmiddels nationale bekendheid vanwege de unieke collectie van Nederlandse figuratieve beeldhouwkunst uit de 20ste eeuw. Daartoe werkt zij samen met museum Beelden aan Zee in Scheveningen, die veel beelden in bruikleen geeft, en het Drents Museum in Assen.

Foto: Eef Arnolds

Deze tentoonstelling, die nu te zien is, is mede tot stand gekomen op initiatief van de Klassieke Academie uit Groningen. Zij vormde een onderdeel van een uitgebreide tentoonstelling door het noorden van Nederland, de Renaissance van het Noorden. Het bestuur van het beeldenpark is met de beeldhouwers overeengekomen de beelden niet 6 weken, maar tot het eind van dit jaar te exposeren. Het zijn Natasja Bennink, Bastiaan de Groot, Anita Franken, Jon Gardella, Harro Nikkels, Eja Siepman van den Berg en Henk Vos. Zij geven samen een sprankelend overzicht van de moderne beeldhouwkunst van het noorden van Nederland.

Vrijwilligers gezocht

< Bastiaan de Groot Vrouwentors, 2001 Natasja Bennink Mijn minnaar en ik, 2007

Het is mogelijk een bijdrage te leveren door zich op te geven als vrijwilliger van het beeldenpark. U kunt dat doen door contact op te nemen met Sonja van der Meer van Stichting Het Drentse Landschap 0592-313552 of met Han van Hagen 0528-391317 / 0681525089.

Harro Nikkels Jonas

Renaissance van het N oorden

Zo 14 oktober 13.30-17.00 uur Lezing met rondleiding en demonstratie Blik op de renaissance van het Noorden Onder de bezielende leiding van kunstenaar Han van Hagen vindt in het Beeldenpark De Havixhorst een bijeenkomst plaats over de beeldhouwkunst van de 20e eeuw. Tijdens zijn lezing zal hij specifiek ingaan op de tentoonÂstelling Renaissance van het Noorden. Aansluitend aan de lezing vindt er een rondleiding plaats door het beeldenpark. Beeldend kunstenaar Bert Denneman geeft tevens uitleg over het vervaardigen van bronzen beelden. Kosten: â&#x201A;Ź 15,00 (inclusief koffie, thee). Aanmelden is noodzakelijk en kan via aanmelden@drentslandschap.nl of 0592-313552.

Jon Gardella Europa en de Stier, 2007

De Havixhorst Schiphorsterweg 34-36, 7966 AC De Wijk dagelijks van 09.00 uur tot zonsondergang Toegang: gratis

De watertoren ligt aan het Van Heutzpark en heeft een hoogte van 32,20 meter en een waterreservoir van 150 mÂł. In 2004 is de watertoren grondig gerestaureerd.

De watertoren van Coevorden Vanaf 1839 zijn in Nederland 260 watertorens met grote zorgvuldigheid gebouwd. De torens dienden niet alleen voor de drinkwatervoorziening maar waren ook architectonische hoogstandjes. Op dit moment zijn er nog ongeveer 175 watertorens, waarvan er nog zoâ&#x20AC;&#x2122;n vijftig in werking zijn. Sommige worden gebruikt als woon- of kantoorruimte. Maar de meeste hebben, net als de watertoren van Coevorden, puur een monumentale functie. De watertoren is bovendien een rijksmonument. Hoogste punt De watertoren (1914) is gebouwd naar ontwerp van J.P. Hazeu. Aan de oostzijde, in het basement, bevindt zich een gevelsteen met jaartal en de namen van burgemeester J.W. van der Lely en wethouders P.H. Roos en J.H. van der Scheer. De toren is gebouwd op een markante plek, waar eens de buitenste oplopende verdedigingswal het hoogste punt bereikte. Zo kwam de toren op het hoogste punt in de omgeving te staan. Waterleidingmaatschappij Drenthe Het gemeentelijk waterleidingbedrijf van Coevorden is in 1914 opgericht. Bijna 100 jaar geleden kreeg Coevorden voor het eerst drinkwater uit de kraan. Het gemeentelijk waterleidingbedrijf is in 1988 overgenomen door Waterleidingmaatschappij Drenthe (WMD). Het waterbedrijf Coevorden is het oudste deel van WMD. Dat zie je in de stad Coevorden nog aan de watertoren. Buiten bedrijf Het leidingnet in Coevorden bestaat voor een groot deel uit gietijzer. Door corrosie van het gietijzer was in de loop van de jaren een zodanige afzet van gecorrodeerd materiaal en kalkdeeltjes in het leidingnet ontstaan, dat er regelmatig klachten over bruin water waren. Na een uitgebreid onderzoek bleek dat de leidingen in het gebied tussen de watertoren en het productiestation Dalen de meeste problemen gaven. Op basis van dit onderzoek heeft WMD besloten de watertoren buiten bedrijf te stellen. Sindsdien (1990) zijn er geen klachten meer geweest over bruin water. De watertoren heeft nu geen functie meer in de watervoorziening.

Kijk voor meer informatie over drinkwater op wmd.nl.

Berichten

Kortweg 1 - Reestdal

2 - Landgoed Vossenberg

Gedurende het voorjaar is door stagiaire Johan Smid van de Van Hall Hogeschool uit Leeuwarden onderzoek gedaan naar de omvang en kwaliteit van de adderpopulatie in de gebieden Takkenhoogte, De Wildenberg en het Nolderveld. Na een periode van intensief veldwerk bleek dat er op de heide van De Wildenberg nog altijd een kleine adderpopulatie aanwezig is. Ook op het verderop gelegen Nolderveld werden enkele exemplaren aangetroffen. Duidelijk is dat de dieren in dit gebied last hebben van de versnippering van hun leefgebied. Dankzij natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden is het leefgebied ondertussen al wel vergroot. Er kon nog niet aangetoond worden of de dieren hier al van weten te profiteren.

In een tweetal graslandpercelen in het aan de oostzijde gelegen beekdalletje van de St. Niklaasbeek, het gebied Eekmaten, hebben zich na het afgraven van de voedselrijke bouwvoor geleidelijk forse populaties orchideeën gevestigd. Het betreft vooral de Rietorchis en de Gevlekte orchis met tal van kruisingen tussen deze twee soorten. Behalve orchideeën zijn ook veel andere zeldzame en bijzondere planten aanwezig, waaronder Grote ratelaar, Moeraskartelblad, Zenegroen, Kleine zonnedauw en enkele zeggen zoals Blauwe- en Dwergzegge. Ook Dop- en Struikhei zijn aangetroffen. De bloemenpracht doet een beetje exotisch aan. Bijzonder is dat orchideeën, ratelaars en verschillende zeggensoorten zich geleidelijk zijn gaan verspreiden in de aanliggende, niet afgegraven, graslanden. Met de agrariër die doorgaans deze gronden maait, is dan ook tijdig afgesproken het hooien uit te stellen tot de planten zaad hebben kunnen zetten. De uitbreiding van veel bijzondere soorten zal hierdoor gestimuleerd worden.

ASSEN

3 4

2 EMMEN

Foto: Hans Dekker

HOOGEVEEN MEPPEL 1

Berichten

In juni staken 2 klassen HAVO/VWO van de Winkler Prins school uit Veendam de handen uit de mouwen in het kersverse natuurgebied Torenveen langs de Hunze. Door de hoge waterstanden eerder dit jaar was er nogal wat zwerfvuil achtergebleven in het gebied. Dit is door de leerlingen opgeruimd. Waarvoor onze dank. Het LOFAR-gebied blijft in menig opzicht een heel bijzonder vogelgebied. Dit voorjaar verbleef er gedurende enkele weken een Steppenkiekendief. Een bijzondere roofvogel die normaal gesproken in oostelijke streken als Roemenië en de Oekraïne thuishoort. Mogelijk voelt het dier zich aangetrokken tot de in dit gebied broedende Grauwe kiekendief waar het sterk op lijkt. In het LOFAR-gebied werden dit jaar vier roepende Kwartelkoningen beluisterd en ook de zeldzame Porseleinhoen liet zich hier enkele nachten horen. Op de waterpartijen waren dit jaar enkele Geoorde futen aanwezig in het broedseizoen.

Foto: Jan Bouma

3 - Hunzedal

4 - Doldersummerveld Dit heideveld staat bekend om de grote aantallen planten, vogels, vlinders, libellen en sprinkhanen van de Rode lijst. Ook amfibieën en reptielen zijn rijk vertegenwoordigd. Afgelopen jaar is de paddenstoelenflora in beeld gebracht. Van alle in Nederland voorkomende soorten die gebonden zijn aan heide en heischrale vegetaties is 80% aangetroffen op het Doldersummerveld.

Amateurhistoricus Jan Bouma uit Zorgvlied heeft een onbekende eeuwenoude weg ontdekt in het Doldersummerveld. Volgens Theo Spek, hoogleraar Landschapsgeschiedenis aan de Rijksuniversiteit in Groningen, zou het hier kunnen gaan om een middeleeuwse route.Volgens hem zijn dergelijke sporen op slechts enkele plekken in Nederland nog te vinden. De route die in het natuurgebied

is aangetroffen was een van de weinige landroutes die Friesland met Drenthe verbond. De sporen zijn nergens terug te vinden in de literatuur of op oude kaarten. Douma hoopt dat er vervolgonderzoek komt om zijn bevindingen te staven.

5 - 6 Landgoed Rheebruggen en Uffelter Binnenveld In deze twee terreinen zijn, juist in het jaar van de klauwieren, broedende Grauwe klauwieren opgemerkt. Afgelopen jaren zaten er in het Landgoed Rheebruggen al enkele broedparen, maar dit jaar waren dat er 5. Het Uffelter Binnenveld verraste met 3 paren. Het

kleinschalige landschap in deze gebieden met veel met doornstruiken en bramen begroeide wallen (nestplaats) in combinatie met hooilanden die pas ver in juli of augustus gemaaid worden (voedsel, vooral insecten), vormen de sleutel tot dit succes. De meeste paren had-

den vliegvlugge jongen. Elders in Nederland zijn broedgevallen, vaak door langdurige regenval, mislukt. Door nattigheid en kou konden oudervogels onvoldoende prooidieren bemachtigen en werden broedsels verlaten.

Berichten

Diversen Legaten, giften, schenkingen In januari 2012 ontving Het Drentse Landschap de nalatenschap van de dames Goud uit Havelte. Op deze manier kwam een deel van het bosgebied Ettelte, bij Havelte, bij de stichting in eigendom. In het fraaie cultuurlandschap Ettelte heeft de stichting al diverse percelen in eigendom. Door het legaat krijgt de stichting gronden in eigendom die een essentiĂŤle afronding van het gebied vormen. Het gaat om een perceel oud bos van 4,5 hectare en een huisperceel van ruim 1,5 hectare. Dit huisperceel bestaat uit bos en een tuin met erf . Hier bevindt zich ook nog een woning met een bedrijfsruimte waar in het verleden pompen werden geproduceerd.Voor Het Drentse Landschap is het een hartverwarmende ervaring dat de erflaters hun bezit voor de toekomst aan de stichting hebben toevertrouwd. De heer Brink uit Amsterdam schenkt via een periodieke schenkingsakte de stichting de komende 5 jaar â&#x201A;Ź. 60,-- per jaar. Het Drentse Landschap bedankt hem hiervoor.

Foto: Sonja vand er Meer

Nieuw informatiecentrum Egberts Lent open Het Drentse Landschap heeft sinds kort een nieuw informatiecentrum in boerderij Egberts Lent in Nieuw-Annerveen. Claudia Gravenstijn maakte het ontwerp hiervoor. Op Egberts Lent is tot 2008 geboerd. Het Drentse Landschap kon toen het pand overnemen van de laatste bewoner, Popko Begeman. Een unieke kans. Niet alleen omdat de boerderij een bijzondere geschiedenis heeft, maar ook vanwege haar ligging in het Hunzegebied waar de stichting veel natuurgebieden beheert. Door het verwerven van de boerderij kan de

geschiedenis van het gebied voor toekomstige generaties behouden blijven. In dit informatiecentrum bieden we u een korte blik op de wereld van het Hunzedal. Met veel aandacht voor de Bever. De echte schoonheid van het gebied ervaart u natuurlijk alleen maar buiten.Vanaf de boerderij kan een wandeling worden gemaakt naar Breevenen, het waterwingebied van de Waterleidingmaatschappij Drenthe. Adres: Hunzeweg 30, 9657 PD Nieuw-Annerveen Dagelijks open van 11.00 tot 17.00 uur.

Bestel nu Vlees van het Landschap Het is voor beschermers van Het Drentse Landschap nog steeds mogelijk om Vlees van het Landschap te bestellen. Gebruik hiervoor de ingehechte bestelbon in dit kwartaalblad. De bestellingen worden behandeld op volgorde van binnenkomst. Sluitingsdatum is 1 oktober. Kijk voor meer informatie op www.drentslandschap.nl of bel tijdens kantooruren met Aaltje Stroetinga, 0592-304135. Mailen kan ook via a.stroetinga@drentslandschap.nl

Het Drentse Landschap op RTV Drenthe Vanaf 3 september sluit RTV Drenthe haar doordeweekse uitzendingen af met een dagafsluiter van Het Drentse Landschap. In 1,5 minuut neemt presentator Harry Popken u mee naar de mooiste plekken van Drenthe. Hij legt bijvoorbeeld uit waarom een kwelgebied zoveel bijzondere planten heeft, waarom boerderij Egberts Lent deze naam draagt en hoe een watertoren werkt. Kijk mee en steek elke werkdag iets op van de natuur en het erfgoed van Drenthe! Het Drentse Landschap maakt de uitzendingen samen met de Waterleidingmaatschappij Drenthe. Vanaf november komt de serie Doorsnee Drenthe met een wekelijkse uitzending op RTV Drenthe. Dit programma wordt samen met Landschapsbeheer Drenthe gemaakt. In 12 uitzendingen volgt u de geschiedenis van het Drentse landschap in al haar facetten. Speciaal voor deze serie gemaakte luchtopnamen maken dat u Drenthe eens op een hele andere manier ervaart. Kijken dus!

Word fan van ZoBuiten.nl Het Drentse Landschap en De Friesland Zorgverzekeraar werken al een aantal jaren samen in de vorm van het Natuurcollectief. Een volgende stap in de samenwerking is de website ZoBuiten.nl. We geloven in de positieve relatie tussen ‘naar buiten gaan’ en ‘je goed voelen’. Met deze website willen de samenwerkende partners in het Natuurcollectief de gebruiker stimuleren om naar buiten te gaan en een concreet hulpmiddel bieden om een buitenbeleving op maat te vinden. We hopen hiermee juist ook mensen aan te spreken die nu nog niet zo vaak naar buiten/de natuur in gaan. Want lekker naar buiten is goed voor iedereen. Het werkt eenvoudig. Op ZoBuiten.nl vindt u snel een leuke activiteit in uw omgeving. En de leukste belevenissen kunt u daar ook met elkaar delen. Laat ons weten wat u buiten deed, maar lees ook de avonturen van anderen. Dat inspireert. Wie weet brengt het u op een buitengewoon idee. Word nu fan van ZoBuiten. nl en maak kans op een adembenemende ballonvaart boven uw favoriete natuurgebied. Het Drentse Landschap is mede initiatiefnemer van ZoBuiten. nl en nodigt u van harte uit om een kijkje te nemen op de website.

Koers in onzekere tijden Voor de Provincie Drenthe breken er financieel barre tijden aan. De natuur en het culturele erfgoed zullen hier ook deels de gevolgen van moeten dragen. De volgende bezuinigingen van het Rijk zijn aanstaande en de ingrijpende effecten van het afgedwongen natuurakkoord zullen in 2013 en 2014 landen. In een schrijven van Gedeputeerde Staten (GS) van 4 juli j.l. aan de Provinciale Staten, genaamd “Koers in onzekere tijden”, werd de inzet voor de komende begroting duidelijk. Verheugend is het gegeven dat het Groenmanifest dat door de terreinbeheerders en de Land- en Tuinbouworganisatie (LTO) werd ingebracht, de leidraad blijft. Er wordt een eenjarige of meerjarige korting van 2% voor alle gesubsidieerde instellingen aangekondigd. Tezamen met het temporiseren van het inrichten, verwerven van natuur en het realiseren van de wateropgave. Een inzet om de bureaucratie met 15% te beperken heeft onze volledige steun. Al met al een herkenbare inzet om tot afslanking te komen. Zorgelijk is nog steeds dat er vanuit het Inter Provinciaal Overleg (IPO) nog geen duidelijkheid bestaat over de 42 miljoen euro aan verplichtingen van de Provincie Drenthe die nog gefinancierd moeten worden. De uitkomst kan de zich nu aftekenende inzet nog behoorlijk veranderen. Deelakkoord natuur Ook ten aanzien van de gevolgen van het deelakkoord natuur werd door GS een perspectief aan de Provinciale Staten geboden. Voor het eerst werden nu bedragen genoemd gekoppeld aan een duidelijke inzet. Voor wat het beheer betreft, tekent zich een tekort van 1,1 miljoen euro in 2014 af op de 18 miljoen die nodig is wanneer de Provincie ook het beheer van Staatsbosbeheer moet betalen. En dat betreft alleen het beheer van de gronden waarop internationale verplichtingen rusten. Voor natuurgebieden buiten de Ecologische Hoofdstructuur is verder nog helemaal geen financiering. De Provincie wil wel zoveel mogelijk vasthouden aan de bestaande doelstellingen voor de natuur en is voorstander van één landelijk systeem van beheervergoeding. Voor de ontwikkelopgave voor wat betreft aankoop/functieverandering en inrichting is maar weinig geld beschikbaar. Voor zaken als Kaderrichtlijn Water, Natura 2000 en de oplossing

Voor het voetlicht

Natuur en landschap

de (Drentse) politiek

van de ammoniakproblematiek is 3,3 miljoen euro beschikbaar. Men hoopt dit bedrag met inzet vanuit Europa en de partners tot 8 miljoen euro op te rekken. Wat nog steeds veel te weinig is gezien de enorme opgaven voor deze natuurrijke maar arme provincie. Pas bij de evaluatie in 2016 zal duidelijk worden hoezeer de invulling van genoemde opdrachten tekort zal schieten. Verheugend is het feit dat het Reestdal als één van de prioritaire gebieden is aangemerkt. Voor plattelandsontwikkeling heeft het Rijk helemaal geen geld meer over. De Provincie Drenthe wil echter zelf 2 miljoen euro voor het handhaven van minimale doelen voor de vervallen rijkstaken beschikbaar stellen. De instandhouding van de Nationale Parken, de schaapskudden, de financiering van Landschapsbeheer en het instrument kavelruil wil men zelf financieren. Keuzes die op onze instemming kunnen rekenen. Al met al een inzet die pijn zal opleveren en tot veel minder beleidsresultaten zal leiden dan nodig is, maar wel is gebaseerd op rationele en herkenbare afwegingen. Vreugdevolle ontwikkelingen • Het lijkt erop dat de tot nu toe door het Rijk af te dwingen megaparken van windmolens in de Veenkoloniën er niet gaan komen. Hoewel nog steeds lelijk en veel is de verwachting dat er niet meer dan voor 280 MW aan windkolossen zal worden gebouwd. • Veel meer dan gedacht wordt zijn bedrijven afhankelijk van de baten van ecosystemen. Schaarsere grondstoffen en natuurlijke hulpbronnen leiden tot stijgende bedrijfskosten. • Het verlies aan biodiversiteit en ecosysteemdiensten is één van de grootste bedrijfsrisico’s aan het worden. Bedrijven die daar bewust op inspelen kunnen volgens het ministerie van ELI hun bedrijfseconomische positie verbeteren. • Door vroeg te innoveren kan men concurrentievoordeel realiseren. Voorwaar een beter perspectief dan het bij voortduring schetsen van rampenscenario’s (TEEB-studies, min. ELI). • Uitspraken van het Europese Hof maken het voor milieuorganisaties voor het eerst mogelijk om op Europees niveau EU-besluiten aan te vechten. Een echte doorbraak die het mogelijk maakt om effectiever te strijden voor een betere luchtkwaliteit of vermindering van het gebruik van bestrijdingsmiddelen.

• D e jongerenorganisaties van VVD en CDA hebben zich onverbloemd uitgesproken voor de afronding van de groene ruggengraat van Nederland, de Ecologische Hoofdstructuur. Zij nemen daarmee afstand van het natuurbeleid van het demissionaire kabinet Rutte. Een hoopvol standpunt. Das en Boom Al eerder heeft de Stichting Das en Boom staatssecretaris Bleker na een juridische procedure gedwongen de afgevoerde 50 ha verbindingszones tussen de Zuidlimburgse hamsterreservaten alsnog te realiseren. Als meest weerbare natuurbeschermingsorganisatie heeft zij inmiddels eenzelfde initiatief genomen in verband met het uitsterven van Korhoen en Otter, door zowel het ministerie van ELI als I en vM te dagvaarden. Daarnaast heeft zij aangekondigd hetzelfde te doen in algemene zin over het falende natuur- en landschapsbeleid van het demissionaire kabinet. Waarbij zij zich nadrukkelijk verzet tegen de gedwongen verkoop van 17.000 ha van Staatsbosbeheernatuurgronden. Zij ziet niet in dat door het bij opbod verkopen van de staatsnatuurgebieden, behoud en beheer van erfgoedwaarden en beschermde soorten door particulieren en agrariërs beter wordt gewaarborgd. Zeker in de situatie van een voortdurend verder uitkleden van beleid en beheer. De 100 miljoen die hiermee gewonnen wordt, verlaagt de opbouw van de staatsschuld slechts met een schamele 0,03%. Indien de staatssecretaris dit doorzet zal men de rechter vragen om de verkoop te verbieden. Zie voor meer informatie www. dasenboom.nl.

Eric van der Bilt Directeur Stichting Het Drentse Landschap

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• Nationale Postcode Loterij Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur • VSBfonds Groningen - www.vsbfonds.nl Zet zich in voor de kwaliteit van de Nederlandse samenleving • PBCF Amsterdam - www.prinsbernhardcultuurfonds.nl Voor cultuur en natuurbehoud in Nederland • JMFonds Groningen - www.jmfonds.nl Levert bijdragen aan maatschappelijke ontwikkelingen • Bouwbedrijf H. Poortman Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw • GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau • ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau • Attero Wijster (088) 550 10 00 Energiek met milieu – Terugwinning grondstoffen en productie duurzame energie uit afvalstromen. • NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij • Havesathe ‘de Havixhorst’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant • NV Waterleidingmaatschappij ‘Drenthe’ Assen (0592) 85 45 00 Als je de kraan opendraait... • Buro Hollema Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT • ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) • Quercus/Krinkels bv Zuidwolde (0592) 26 11 71 Uw bomen, onze zorg • N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 368 86 88 Wees wijs met water • KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Assen (0592) 37 95 55 Uitgeverij/grafisch bedrijf • BORK SLOOPWERKEN B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling • HARWIG Installatiegroep Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Groningen (050) 597 39 59 Uw installatie in goede handen! • DE ROO DRENTE BV Bedum (050) 301 25 00 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen

• BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies • ARCHITECTEN MEPPEL Meppel (0522) 25 57 96 • Concordia bouwmaterialenhandel Meppel (0522) 25 36 31 Hout- en bouwmaterialenhandel • oosterhuis bv Nijeveen (0522) 49 16 86 Loonbedrijf - Aannemersbedrijf g.w.w. - Landschapswerk • ASTRON/LOFAR Dwingeloo www.astron.nl www.lofar.nl • WARENHUIS VANDERVEEN (ASSEN) Assen (0592) 31 16 11 Shop-in-shop totaalwarenhuis elton bv • Roden (050) 502 11 99 Producenten van ELLEN tochtprofielen • Van liere MEDIA bv Emmen (0591) 611 099 Uw partner in communicatie • VNO NCW Noord Groningen (050) 534 38 44 Belangenbehartiger van het Noorden • Ensing Schilders Assen (0592) 348 080 Onderhoud- en protectiesystemen • VANDERSALM bouwkundig ontwerp- en adviesburo Dwingeloo (0521) 593 638 Nieuwbouw, verbouw, renovatie, projectontwikkeling en restauratie • DE FRIESLAND ZORGVERZEKERAAR Leeuwarden (058) 291 31 31 • Bureau B+O Architecten BV Meppel (0522) 246 625 • De Bonte Wever Assen 0592 - 356 000 / www.debontewever.nl Het meest complete all-in hotel van Nederland! ORANJA marketing communicatie reclame • Meppel (0522) 26 20 95 Verbinden vanuit de essentie: www.oranja.nl Installatiebedrijf DICK SJABBENS • Diever (0521) 59 19 94 Specialist in duurzame energietechnieken • Schildersbedrijf WESTERBEEK Zuidwolde, www.westerbeek-schilders.nl De beste vriend van uw huis Bouwbedrijf Bruins Slot V.o.f. • www.bouwbedrijfbruinsslot.nl Restauratie - onderhoud - verbouw - nieuwbouw • GROENVERZORGING VOS BV Roden (050) 501 53 46 Boomverzorging en landschaponderhoud • KNOL TRAINING & ADVIES BV Gieterveen (0599) 89 19 70 Ingenieursbureau voor proces- en milieutechnologie • HOFSTRA HULSHOF BOUW BV Nieuw-Buinen (0599) 21 29 77

Stichting Het Drentse Landschap zet zich in voor het behoud van de Drentse natuur en maakt zich sterk voor het in stand houden van ons culturele erfgoed. Dit doet ze door het aankopen en beheren van natuurterreinen en cultuurhistorisch waardevolle objecten. Stichting Het Drentse Landschap behartigt ook de belangen van:

• Stichting Drentse Boerderijen • Stichting Oude Drentse Kerken • Stichting drs. A.V.J. den Hartogh Fonds