Kwartaalblad nr.32 by Uitgeverij Van Gorcum

Het Drense Landschap

Kwartaalblad dec. 2001 no. 32

Hoogveen

Kwartaalblad van de Stichting Het Drentse Landschap

Uitgave Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Bezoekadres: Kloosterstraat 5 - 9401 KD Assen Postadres: Postbus 83 - 9400 AB Assen Tel. (0592) 31 35 52 / Fax (0592) 31 80 89, e-mail: mail@drentslandschap.nl Web-site: www.drentslandschap.nl Bankrek. nr. 43.97.50.962 Redactie E.W.G. van der Bilt, J.D.D. Hofman, S.S. van der Meer m.m.v. J.G. Schenkenberg van Mierop en B. Zoer Vormgeving Albert Rademaker BNO, Annen

3 4

Kom er even voor zitten

Pre-Press Von Hebel bv, Groningen

— bestuursberichten

Lithografie Arfo, Groningen

Hoogveen

— terreinbeschrijving Joan Hofman 10

De Wilde eend

Druk en afwerking Boom Pers Drukkerijen BV, Meppel Omslag Hoogveen (Archief HDL) ISSN 1380-3263

— jeugdrubriek Geert de Vries 12

Adderonderzoek in het Hijkerveld

Overname van artikelen met bronvermelding is toegestaan. De inhoud van de bijdragen van gastschrijvers weerspiegelt niet noodzakelijk de opvattingen van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

— onderzoek 14

WMD

Het Hijkerveld

— wandelroute Bertus Boivin/Eric van der Bilt 17

Enquête

Alpenwatersalamander

— ﬂora en fauna Bertil Zoer 26

Kortweg

— berichten 34

Agenda

Het Drentse Landschap is een uitgave van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’. Het geeft informatie over de terreinbezittingen en activiteiten van de Stichting. Het blad verschijnt viermaal per jaar, bij het wisselen der seizoenen en wordt gratis toegezonden aan de begunstigers van het Landschap. Begunstiger kan men worden door bijgevoegde kaart in te vullen en te verzenden. Minimale bijdrage € 17,50 (ƒ 38,50) per jaar. Begunstiger voor het leven € 400,– (ƒ 880,–). Als u ‘Het Drentse Landschap’ extra wilt steunen dan kan dat op de volgende wijze: Lijfrente-termijnen In plaats van uw begunstigersbijdrage. Dit is een voor de Inkomstenbelasting aftrekbare periodieke bijdrage (minimaal 5 jaar), die u met een eenvoudige notariële acte toezegt. De kosten van de acte worden door ‘Het Drentse Landschap’ betaald. Nadere informatie bij het bureau van de Stichting. Giften Indien uw giften in enig jaar zowel 1% van het onzuiver inkomen als ook € 54,45 (ƒ 120,–) te boven gaan, is het meerdere aftrekbaar tot ten hoogste 10% van het onzuivere inkomen. Legaten of erfstellingen Tot een bedrag van € 7.755,10 (ƒ 17.090,–) (voor 2002) is ‘Het Drentse Landschap’ geen successierechten verschuldigd. Voor grotere bedragen geldt voor ‘Het Drentse Landschap’ het speciale lage tarief van 11% over het gehele bedrag.

foto: John Stoel

Dick van Dorp

Bestuursberichten

Kom er even voor zitten “Zo’n 5500 (!) Nederlandse veehouders hebben dit jaar en vorig jaar gebruik gemaakt van de aankoopregeling van minister Brinkhorst. Ze beëindigen hun bedrijf in ruil voor een mooie uitkoopsom”, zo las ik enkele weken geleden in de Drentse Courant. Deze dramatische terugloop is te wijten aan factoren zoals onder meer de milieuregels, Minas, overheidsbemoeienis, prijsverlaging, de varkenspest, de gekke koeienziekte en last but not least aan de mond- en klauwzeercrisis. Dat zoveel boeren geen toekomst meer zien in hun bedrijf heeft een niet geringe invloed op de natuur en op het milieu. Het mestoverschot dat jarenlang werd beschouwd als één van de grootste milieuproblemen, zal binnenkort waarschijnlijk opgelost zijn. Een ander voordeel voor de natuur is dat er nu op enkele plaatsen gronden aangekocht kunnen worden, waarop door natuurontwikkelingsprojecten nieuwe natuur kan ontstaan.

Daardoor is het mogelijk weer een deel te voltooien van de Ecologische Hoofd Structuur (EHS), een koppeling van natuurgebieden tot een ‘groene as’ door Nederland. Een proces dat tot dusver te traag en te moeizaam verloopt.

In onze provincie hebben tot dusver ‘slechts’ 60 boeren gebruik gemaakt van de uitkoopregeling. Laten we hopen dat het er niet veel meer worden. Zowel voor de boeren als voor het landschap.

Maar, de afname van het aantal boerenbedrijven heeft voor diezelfde natuur en voor datzelfde landschap ook nogal wat negatieve gevolgen. Met name in provincies waar landbouw een prominente rol speelt. Het landschap van Drenthe is voor een belangrijk deel gevormd vanuit boerenbedrijven. Het is een echt cultuurlandschap, in hoge mate beïnvloed door eeuwenlang landbouwkundig ingrijpen. Boeren hebben Drenthe grotendeels gemaakt tot wat het nu is: een provincie met een zeer karakteristieke structuur en bebouwing. Als er veel weilanden, vee, akkers en boerderijen verdwijnen, zal dat het aanzien van Drenthe behoorlijk aantasten.

Aleid Rensen Voorzitter Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Terreinbeschrijving

Hoogveen archief voor planten uit het verleden Joan D.D.Hofman*

In Drenthe vind je hier en daar nog meters dikke pakketten hoogveen; in feite eeuwenlange ophoping van afgestorven planten, voornamelijk veenmossen. En als het goed is, nog begroeid met een veenmostapijt dat er elk jaargetijde anders uitziet. Vooral in het najaar is het een bont tapijt van geelgroen en warmrood tot bruin al naar het soort veenmos.

Slangewortel

Er zijn in ons land meer dan 40 soorten veenmos. Sommige zijn niet eens met het blote oog op naam te brengen. Veel soorten hebben trouwens geen Nederlandse naam. Wat al die soorten gemeen hebben, is hun bouw en hun leefwijze. Aan een draaddun, slap stengeltje zitten zijtakjes met kleine blaadjes. Blaadjes van slechts één cellaag dik. Tussen de groene cellen zitten ruimtes, lege cellen eigenlijk. Deze kunnen door de poriën water opnemen. Veenmosplantjes houden elkaar hangend in het water overeind. Ze hebben geen wortels. Aldus vormen ze drijvende

tapijten waarin water wordt vastgehouden. In zekere zin een eigen vorm van waterbeheer, waardoor ze onafhankelijk zijn van grondwater. Ze groeien continu aan de bovenzijde aan en enkele decimeters lager sterven ze continu af. Hebben deze nietige plantjes het eeuwige leven? We weten het niet. Omdat ze zo goed water kunnen vasthouden, ontwikkelen ze ten opzichte van de omgeving als het ware waterheuvels waarin al groeiend het water mee omhoog getrokken wordt. Mocht het eens een tijdje extreem droog zijn, dan kunnen ze rustig het bovenste water verliezen. De topjes van de plantjes drogen dan in en worden wit. De witte kleur kaatst warmtestralen terug en beperkt zo de verdamping van dieper water. Zodra er weer regen valt, zuigen ze zich als een spons vol en leven ze weer vrolijk verder. Zo’n waterheuvel bevat dus een enorme plens onzichtbaar water. Als je argeloos het veen instapt, maak je een goede kans om ooit als veenlijk in het Drents museum tentoongesteld te worden.

De afgestorven delen zakken naar beneden in praktisch stilstaand, zuurstofarm water. Onder zulke omstandigheden worden afgestorven plantenresten nauwelijks afgebroken. Daar komt nog bij dat veenmos humuszuren vormt, waardoor het water extreem zuur wordt. Voor andere planten (en dieren) is dit milieu ongeschikt. Wat er aan andere planten groeit, dat leeft in het bovenste, nog niet erg aangezuurde regenwaterlaagje. En die planten moeten dan ook nog kunnen volstaan met de weinige mineralen die vanuit de lucht en de neerslag beschikbaar komen. In het veen groeien dus alleen maar specialisten voor dit bijzondere milieu.

foto: Geert de Vries

Collectie Beijerinck/Archief HDL

Veenvorming

6 Kleine veenbes

foto: Geert de Vries

is ook duidelijk geworden, dat hoogveenvorming geen geleidelijke ontwikkeling heeft gekend. Af en toe trad er een droge periode in. Dan stokte de veengroei en kon zich berken- en dennenbos ontwikkelen, wat na enige tijd weer teloor ging. In het veen zitten nog de kienstobben, de onverteerde wortelstronken van die bomen.

Na verloop van eeuwen heeft zich onderin een pakket plantenresten opgehoopt, dat langzaam in elkaar wordt geperst tot een stevige massa, het zwartveen, naar boven overgaand in wat lossere, bruine structuren. Naast hoogveen kennen we ook laagveen. Laagveen komt op vergelijkbare manier tot stand, maar dan onder meer voedselrijke omstandigheden die worden beheerst door gronden oppervlaktewater. In moerasgebieden in de benedenloop van beekdalen bijvoorbeeld met riet- of broekbosbegroeiing. Hoogveen wordt hoog boven het grondwater door veenmossen ontwikkeld in een regenwatermilieu. Als laagveen uitgroeit tot boven het bereik van het grondwater, kunnen er mogelijkheden zijn voor regenwaterafhankelijke veenmossen. Dan kan er een aanzet zijn voor hoogveenontwikkeling. Veel hoogveenpakketten blijken dan ook te rusten op een bodem van laagveentypen, zoals rietveen. Bodemarchief Omdat in het veen alles zo goed geconserveerd wordt, biedt het een schat aan informatie over het leven in vroeger tijden. Naast niet volledig verteerde plantenresten die nog kunnen worden herkend, zijn er altijd zaden en stuifmeelkorrels (pollen) van hogere planten uit de wijde omgeving in het veen terechtgekomen. Elke plantensoort heeft zijn eigen kenmerkend stuifmeel. Door pollenanalyse kan de ontwikkeling van de begroeiing in de loop der tijd en daarmee van het klimaat in de ongestoorde gelaagdheid van het veen worden teruggevonden. Ook de teelt van gewassen door de mens vele eeuwen geleden vind je op die manier in dit archief. Zo wordt ons een blik gegund in de wereld zoals die er toentertijd ongeveer uitgezien moet hebben. Daarbij

Plantengroei

Zoals gezegd vormen veenmossen de hoofdmoot in het hoogveen. Kleine verschillen in hoogte, vochtigheid en voedingstoestand bieden aan slechts een paar andere plantensoorten een plaats. Aan de randen van het veen worden de verschillen groter. Hier is het veendek dunner en is er invloed van voedselrijker water uit de omgeving; zowel via de grond als over de bodem. Dit biedt kansen voor andere (veen)mossoorten, maar ook voor hogere planten. De plaatselijk ook op de veenvlakte voorkomende soorten tref je hier aan: Kleine veenbes, Lavendelhei, Dophei, Ronde zonnedauw en Eenarig wollegras. En biedt het milieu hoger op de rand wat meer voedingsstoffen, dan verschijnen Veenpluis, Beenbreek, Witte snavelbies en Kleine zonnedauw. Het zijn plantensoorten die we buiten het specifieke hoogveen ook kunnen aantreffen in vennen. Vennen op zeer arme bodem met een constant waterpeil dat voornamelijk door neerslag in stand wordt gehouden, zijn in principe geschikt voor vestiging van veenmossen en hoogveenplanten. Vanuit dergelijke vennen kan een aanzet worden gegeven voor hoogveenvorming. En dat is in het verleden ook wel gebeurd, maar het heeft zich door winning van veen door de mens niet verder ontwikkeld. In veel vennen zie je nu hoogveenvorming weer op gang komen. Dierenleven

Levend hoogveen heeft dieren weinig te bieden. Ook hier geldt dat het alleen voor specialisten een geschikte plek is. Toen er nog uitgestrekte venen bestonden, waren dat de biotopen voor Goudplevier en Korhoen. Deze vogels komen als broedvogel niet meer in Drenthe voor. Misschien bieden de regeneratieprojecten in de grotere venen voor de toekomst nieuwe kansen. Het broeden van een kraanvogelpaar dit jaar in het FochteloĂŤrveen is hopelijk geen incident. De afgetakelde venen die er nog zijn, kennen vaak een

Terreinbeschrijving Onder: Veenhooibeestje

Ronde zonnedauw

foto’s: Geert de Vries

verscheidenheid aan biotopen en daarmee een grote rijkdom aan vogelsoorten en zoogdieren. Voor sommige vogelsoorten blijken het voorkeurgebieden: Grauwe klauwier, Witgesterde blauwborst en Porseleinhoen. In de trektijd hebben de veengebieden aantrekkingskracht voor ganzen, steltlopers en kraanvogels. De afwisseling van droge en natte delen, openheid en bos maakt onze veenterreinen geschikt voor slangen, hagedissen en kikkers. Alle inheemse slangensoorten komen in de grotere terreinen voor, waarbij de Adder wel het meest talrijk is. Daarnaast zijn deze terreinen favoriet bij de Heikikker en de Levendbarende hagedis. In het Fochteloërveen komen veel Gladde slangen voor. Van de insecten zijn enkele soorten karakteristiek voor het veen te noemen. Van de dagvlinders bijvoorbeeld het Veenhooibeestje, de Veenbesparelmoervlinder en het Veenbesblauwtje. Ook het Heideblauwtje vertoeft er graag. Met het verdwijnen van het hoogveen en daarmee het verminderde aanbod van voedselplanten zijn deze soorten in aantal sterk achteruitgegaan. Hun restpopulaties zijn klein en verspreid. Ze zijn als bedreigde soorten aan te merken. Voor libellen geldt ongeveer hetzelfde, al lijken die zich dankzij de vennen met hoogveenplanten wat beter te kunnen handhaven.

foto’s: Geert de Vries

Menselijke activiteiten

De oorsprong van onze oudste hoogvenen ligt zo’n 8000 jaar geleden. Na de laatste ijstijd. Uitgestrekte hoogvenen hebben zich gevormd plaatselijk op de Drents plateau, maar vooral langs de randen ervan. Daar vinden we nu nog maar weinig van terug en wat er resteert ziet er anders uit dan zoals het ooit was. Al in de Middeleeuwen ontdekte men dat het veenpakket als massa van halfverteerde plantenresten prima brandstof was. Het hoefde na ontwatering alleen maar in blokjes te worden afgestoken en gedroogd. Het hele gezin werkte mee om zo een voorraad turf aan te leggen. Recenter is het gebruik als turfstrooisel, en verwerking in tuinaarde en zogeheten actieve koolstof voor geneesmiddelen (Norit). Al met al zijn de uitgestrekte hoogveencomplexen in de loop der eeuwen in ons land bijna helemaal gesloopt. Er resten nog een paar fragmenten, de

Terreinbeschrijving

Herstelbeheer

Collectie Beijerinck/Archief HDL

meeste in afgetakelde toestand. Het grootste deel is landbouwgrond geworden, waarvan alleen de naam Veenkoloniën ons aan de oorsprong herinnert. Op enkele plaatsen in Zuidoost Drenthe is men gewoon op het onvergraven veen gaan boeren, de zogeheten bovenveencultuur, nu als grasland in gebruik. Ook heeft men plaatselijk op het veen bos geplant. In sommige veenrestanten zijn nog sporen te vinden van eertijds gebruik. Naast uitgegraven veenputjes zijn dat bijvoorbeeld de patronen van vroegere afwateringsgreppels die men aanlegde voor de boekweitbrandcultuur. Die greppels moesten de bovenste veenlaag ontwateren. Dan kon men het bovenste laagje afbranden. Het aslaagje dat overbleef, bevatte net genoeg mineralen om er boekweit te kunnen verbouwen. En als de bodem uitgeput raakte, kon je dit herhalen. Zo is zo’n 1000 jaar bodemarchief in rook opgegaan. Toch zijn boekweitpannenkoeken nog altijd een delicatesse.

Alle veenfragmenten die we nog hebben, koesteren we. Al zijn ze allemaal min of meer afgetakeld door afgraven, afbranden, ontwatering en voedselverrijking. Levend, actief hoogveen vinden we nog in een enkel hoogveenplasje, de z.g. meerstallen, in de wat grotere complexen zoals het Bargerveen en in het resterend randveen Witterveld. Al zijn ze dan zeer sterk door menselijke activiteiten beïnvloed, hun belevingswaarde en waarde als natuurgebied is desondanks groot. Ze kennen uiteenlopende verschijningsvormen en een typische soortenrijkdom. Sommige stukken roepen nog een beeld op van het echte hoogveen, elders is er bos tot ontwikkeling gekomen. Alle verschillende vormen en stadia van aftakeling tezamen genomen bieden de hoogveenrestanten een grote verscheidenheid aan flora en fauna. De meeste fragmenten zijn te klein om nog een natuurlijke waterhuishouding te kunnen hebben. Verdroogd veen verteert. Daarbij komen mineralen vrij die voedingsstoffen vormen voor plantensoorten als Pijpenstrootje, die zoveel concurrentiekracht hebben, dat ze de echte hoogveensoorten verdringen. Vervolgens komt er meer heide en vestigen er zich berken. Als een terrein in dat stadium is gekomen, zijn zeer rigoureuze maatregelen nodig om hoogveenvorming weer op gang te brengen. Omdat het water zowel kwantitatief als kwalitatief essentieel is, wordt in de grotere terreinen geprobeerd om de ontwikkeling van hoogveenlevensgemeenschappen weer op gang te brengen. In de eerste plaats moeten negatieve invloeden uit de omgeving zoveel mogelijk worden opgeheven. Dit vergt vaak aanpassing in het waterbeheer in een groot gebied. Geen eenvoudige opgave als andere functies zich

Natuurontwikkeling

juist tegen peilverhogingen verzetten. Binnen het veenterrein kunnen maatregelen worden genomen om zoveel mogelijk regenwater op te slaan door het aanleggen van veendammen, houten damwanden of plastic schermen. Er zijn daartoe inmiddels enorme bedragen gestoken in het Bargerveen en het Fochteloërveen. Het veenwater moet wel op het grondwater rusten; zonder dat er menging optreedt. Daalt het grondwater sterk en blijft dat zo, bijvoorbeeld door ontwatering van de omgeving, dan klinkt het pakket veen in en kan het waterhoudend vermogen van de veenmossen ontoereikend zijn. De actieve bovenste zone van het veen verdroogt en de veenvorming stopt. De tijd zal leren of onze inspanningen en investeringen daadwerkelijk weer duurzame hoogveenontwikkeling op gang zullen brengen. Aan de voedselverrijkende invloed via lucht en neerslag (‘zure regen’) is op lokale schaal weinig te doen. Soms valt enig resultaat te boeken door verplaatsing van intensieve veehouderij uit de directe omgeving. Herstel van de natuurlijke processen voor hoogveenregeneratie is in de gedegenereerde restanten – zo al mogelijk – in elk geval een zaak van lange adem. Dalerpeel

De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ beheert meerdere terreinen waarin in vennen hoogveenachtige vegetaties voorkomen. Er is echter slechts een hoogveenreservaat, de Dalerpeel. Vrij klein en net als elders afgetakeld. Met een aanpassing van de waterhuishouding in de omgeving is getracht het gebied voor verder verval te behoeden. De mogelijkheden voor regeneratie zijn zeer beperkt. Met begrazing wordt boomopslag en vergrassing tegengegaan en

Archief HDL

Dalerpeel

blijft de vegetatie kort en open. Temidden van een omgeving waarin de ontginningsgeschiedenis in het landschap goed herkenbaar is, heeft dit stuk oorspronkelijk veen een passende plaats. De verscheidenheid aan plantensoorten, waaronder verscheidene hoogveensoorten, de vele vogels en insecten en het landschapsbeeld maken een bezoek aan dit reservaat aantrekkelijk.

Collectie Beijerinck/Archief HDL

* Drs. J.D.D.Hofman is bestuurslid en redacteur van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’.

Natuurlijk

foto’s: Geert de Vries

Geert de Vries*

De Wilde eend

Het mannetje heeft een prachtige

•

groene kop, een witte halsring

Een vogelveer is een wonderlijk

en een fraaie krul aan zijn staart.

staaltje van vernuft. Het weegt

Het vrouwtje is onopvallend

bijna niks, is veerkrachtig, water-

bruin. Ze hebben allebei een

afstotend en isolerend. Het enige

opvallende, blauw gekleurde vlek

nadeel is dat een veer slijt.

Maar wie weet meteen het antwoord op voor

op hun vleugels, spiegels

Daarom ruilen vogels minstens

de hand liggende vragen als ‘Kwaakt het mannetje

genaamd. Alleen vrouwtjes

één keer per jaar hun oude ‘jas’

kunnen kwaken. Mannetjes

in voor een nieuwe; dit wordt rui

fluiten of maken wat zachte

genoemd. Eenden verliezen in

hun staart?’, ’s Zomers lijkt het alsof de mannetjes

geluiden. De Wilde eend behoort

korte tijd alle grote veren vanuit

spoorloos verdwenen zijn, waar zijn ze dan?’ of

tot de grondeleenden, ook wel

hun vleugels en kunnen een

zwemeenden genoemd. Deze

maand lang niet vliegen.

eenden staan vaak met hun kop

Mannetjes krijgen dan hetzelfde

onder water te zoeken naar

bruine onopvallende verenkleed

voedsel (grondelen). Grondel-

als vrouwtjes, zodat ze in deze

eenden kunnen loodrecht uit het

kwetsbare tijd niet opvallen. Ze

water opvliegen. Dit in tegen-

zijn ’s zomers dus wel aanwezig

stelling tot bijvoorbeeld de duik-

maar worden door hun bruine

eenden die een lange aanloop

outfit niet herkend als mannetjes.

nodig hebben om te kunnen

Alleen aan de groengele kleur

opstijgen.

van de snavel kun je zien dat het

In ons land broeden ongeveer

een mannetje is, vrouwtjes

300.000 paar Wilde eenden.

hebben een bruinoranje snavel.

De meeste blijven hun hele leven

Pas in september krijgen de

in ons land. Veel Wilde eenden

mannetjes hun mooie pracht-

uit Noord-Europa brengen de

kleed terug.

De Wilde eend is één van onze bekendste vogels.

of het vrouwtje?’, ‘Hebben ze allebei een krul aan

‘Is de Wilde eend vooral overdag of juist ’s nachts actief?’.

winter in Nederland door. Dan bivakkeren hier regelmatig zo’n miljoen Wilde eenden.

Een andere jas

Jeugdrubriek

schutkleuren heeft. Eerst blijft de

onder andere slakken en water-

overdag voedsel zoeken. Veel

In de wintermaanden is het

woerd nog in de buurt van het

insecten. ’s Zomers en in de

eenden verlaten tegen de avond

gedrag dat hoort bij ‘verliefd,

nest. Vaak begeleidt hij zijn

herfst gaan ze weer over op een

echter het water en vliegen dik-

verloofd en getrouwd’ goed te

vrouwtje als ze het nest even

vegetarisch dieet dat vooral

wijls voor hun maaltijd naar het

volgen. Het begint met bijeen-

verlaat voor haar ontbijt en

bestaat uit zaden van grassen en

boerenland. Tegen de ochtend

komsten van mannetjeseenden,

avondmaal. Na een week houdt

granen. Eendenkuikens eten

keren ze huiswaarts en gaan dan

de woerden, op het water. Ze

het mannetje het voor gezien en

allerlei kleine diertjes, zoals

slapen. ’s Middags nemen ze uit-

proberen indruk op elkaar te

verlaat voorgoed zijn vrouwtje.

muggen en waterslakjes.

gebreid een bad en wordt er

maken door allerlei dansjes op te

Een woerd ziet dus nooit zijn

Wilde eenden zoeken vooral

druk gepoetst. Boven hun staart

voeren en door veelvuldig met

eigen jonkies.

’s nachts naar voedsel. Omdat

hebben ze een vetklier: een soort

‘eendjesvoeren’ overdag gebeurt,

tube met vet. Daarmee smeren

denkt men vaak dat eenden

ze dagelijks met hun snavel de

•

Huwelijk

hun snavel te wijzen naar hun fraai gekleurde spiegel. De

•

vrouwtjes volgen dit pronken en

Wilde eenden eten in de winter-

veren in, zo blijft het verenpak

stoer doen nauwlettend. Als een

maanden voornamelijk gras. In

waterdicht. Door goed te kijken

mannetje voor een bepaald

het voorjaar worden Wilde een-

kun je zelf veel ontdekken over

vrouwtje valt, maakt hij zijn liefde

den ‘vleeseters’. Ze eten dan

het boeiende gedrag van

Dagindeling

duidelijk door onder meer regel-

algemeen voorkomende vogels,

matig met zijn snavel druppels

zoals Wilde eenden.

water in de richting van zijn uitverkoren vrouwtje te gooien. Wanneer ze eenmaal verkering hebben, wijst het vrouwtje met haar snavel de mannetjes aan die door haar geliefde weggejaagd moeten worden. Nadat het huwelijk is gesloten, wordt er dagelijks op het water gepaard. Zonder water is er ook geen paring. Na een paring zwemt het mannetje een rondje om z’n vrouwtje en vervolgens nemen ze een bad. In maart maken ze ‘verkenningsvluchten’ om een geschikte woning te zoeken. De man beslist uiteindelijk waar de woning komt. De vrouw zorgt voor de inrichting van het nest en legt zo’n tien eieren. Deze eieren worden uitsluitend door het vrouwtje bebroed omdat zij in tegenstelling tot haar man goede

* G.W. de Vries, onderwijsconsulent voor natuur- en milieu-educatie, is lid van het algemeen bestuur van ‘Het Drentse Landschap’.

Onderzoek

Adderonderzoek op het Hijkerveld Dick van Dorp*

De flora en fauna van het Hijkerveld hebben al jaren mijn belangstelling. Jaarlijks doe ik waarnemingen, tellingen en registreer ik alles wat er leeft. De adderbevolking van het Hijkerveld heeft echter mijn speciale belangstelling. Sinds enige jaren wordt er in dit terrein naar deze slang onderzoek gedaan. Hiervoor is het noodzakelijk om zoveel mogelijk Adders individueel te kunnen herkennen. Wat voor de meeste mensen gewoon een Adder is, is voor mij een ontmoeting met Anna, Laura of Charlotte. Over het hoe en waarom van deze innige band met Adders gaat dit artikel. Meten is weten

In het kader van een landelijk project wordt er door de Werkgroep Adderonderzoek Nederland sinds het voorjaar van 1999 adderonderzoek gedaan op het Hijkerveld. Het project is onderdeel van een populatieonderzoek naar Adders dat vijfentwintig jaar geleden is begonnen in het Meinweggebied in Limburg. De laatste jaren lijkt de adderpopulatie in het Meinweggebied sterk terug te lopen. De oorzaken hiervan zijn niet geheel duidelijk, maar het is vrijwel zeker dat de toenemende recreatie, de verdroging en ook de in een recent verleden uitgevoerde beheersmaatregelen een negatief effect op de adderstand hebben. Om betrouwbare inzichten te krijgen en goede conclusies te kunnen trekken is het nodig de resultaten van het onderzoek te kunnen vergelijken met die van andere adderpopulaties. Daarom is besloten een landelijk onderzoek te starten. Inmiddels worden er onderzoeken gedaan in de omgeving van Kootwijk, de Wolfheserheide op de Veluwe en het Haaksbergerveen in Twente. In Noord-Nederland is in 1999 gestart met een onderzoek op het Hijkerveld. In de zomer van 2000 zijn

daar het Wapserveld en het FochteloĂŤrveen bijgekomen. Op de foto

Het verzamelen van de gegevens wordt door vrijwilligers gedaan. Adders zijn individueel herkenbaar aan het schubbenpatroon op hun kop. Om een Adder te kunnen herkennen worden de koppen van de dieren

fotoâ&#x20AC;&#x2122;s: Dick van Dorp

gefotografeerd. Er wordt als het ware een pasfoto gemaakt. Ook worden er gegevens als leeftijd, kleur, dikte, gewicht, schubbenpatroon, verwondingen en vindplaats genoteerd. Door het gebied regelmatig af te zoeken wordt duidelijk hoeveel Adders er wonen en hoe ze het terrein gebruiken. Dit soort onderzoek wordt monitoring genoemd. De gegevens kunnen jaarlijks met die van andere terreinen worden vergeleken. Na verloop van tijd kan met behulp van de verzamelde gegevens worden vastgesteld of het goed of slecht gaat met een diersoort. Vervolgens kan de beheerder, als dit nodig is, maatregelen nemen die een bedreigde soort ten goede komen. Omdat dergelijke gegevens tevens regionaal en zelfs landelijk vergelijkbaar zijn, worden deze ook door het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer en Visserij gebruikt voor het landelijk beleid. Met de informatie kan het Ministerie de regering overtuigen om geld vrij te maken voor bepaalde maatregelen. Bijvoorbeeld voor het versneld realiseren en/of verbreden van de Ecologische Hoofdstructuur of ten behoeve van plannen

Onderzoek

terrein met een wat hogere begroeiing. Hier jagen ze op kikkers, muizen en hagedissen. In lagere vegetaties vormen zij zelf een te gemakkelijke prooi voor hun natuurlijke vijanden, zoals roofvogels. De ‘Hijkerveldadders’ zijn behoorlijk honkvast. De meeste dieren, vooral de vrouwtjes, zijn vaak op dezelfde plek terug te vinden. Enkele dieren lijken regelmatig heen en weer te trekken tussen hun rustplaats op de hei en hun favoriete jachtgebied aan de rand van een muizenrijke akker. Hoewel het onderzoek nog maar net gestart is, kunnen nu al veel belangrijke overwinteringsplekken worden aangewezen.

foto: Jaap de Vries

Als eigenaar van dit ongeveer 800 hectaren grote natuurgebied kan de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ aan de hand van de resultaten van dit langlopende onderzoek eventueel beheersmaatregelen nemen of nalaten die de adderpopulatie ten goede komen.

voor het beschermen van soorten. Voorbeelden hiervan zijn de Boomkikker en de Knoflookpad. Honkvast

Het adderonderzoek loopt nog te kort om precies te zeggen hoeveel Adders er op het Hijkerveld voorkomen. Maar uit de gegevens van de afgelopen jaren blijkt dat er zeker enkele honderden

exemplaren zijn. Het onderzoek naar Adders gaat verder dan alleen het tellen van de slangen. Er wordt geprobeerd meer inzicht te krijgen in de verspreiding en de populatieopbouw van deze bij de wet beschermde reptielen. Ook ontstaat er inzicht in het gebruik van het terrein door de dieren. Adders zijn vooral te vinden langs venranden en in de delen van het

* Dick van Dorp houdt zich als vrijwilliger van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ bezig met inventarisatie en onderzoek van ﬂora en fauna. Tijdens zijn bezoeken aan het Hijkerveld probeert hij, als de gelegenheid zich voordoet, andere bezoekers op de hoogte te brengen van de reden van zijn aanwezigheid. Inmiddels heeft hij al honderden mensen een Adder aangewezen.

foto: Archief HDL

Deze pagina wordt verzorgd door NV Waterleidingmaatschappij Drenthe.

Een waterleidingbedrijf behoort drinkwater te leveren zonder winstoogmerk. Wereldwijd moet iedereen toegang hebben tot veilig drinkwater, dat is een van de basisrechten van de mens. Investeren in water is investeren in de toekomst.

Een eindje om met Het Drentse Landschap

Bertus Boivin Eric van der Bilt

Wandelroute

Het Hijkerveld

Het Hijkerveld 8

9 Bestaat er een overtreffende trap van weidsheid? Kan het ergens nog écht stil zijn? Het Hijkerveld geeft de antwoorden op deze vragen. Kom een paar uur kijken en geef u gewonnen voor het Hijkerveld. Ontdek bovendien in één moeite hoe de natuur in staat blijkt zo’n vierduizend jaar menselijke activiteiten vrijwel geheel te verdonkeremanen. Paaltjes met paarse koppen wijzen u de weg door het Landgoed Hooghalen en het Hijkerveld.

2 Bij het huis maakt het fietspad een haakse bocht naar rechts. U blijft het pad volgen.

Landgoed Hooghalen staat er op het huis te lezen. Het Landgoed Hooghalen is een fraai voorbeeld van een ontginningslandgoed zoals die in het begin van de 20ste eeuw aangelegd werden op de Drentse heidevelden. Twee Amsterdamse makelaars kochten begin jaren dertig het grootste deel van het Hijkerveld. Ze ontgonnen een deel als Landgoed Hooghalen en plantten er bos in met de bedoeling om het een en ander te verdienen aan de houtopbrengst. Naast de voordeur van het huis is een marmeren plaat ingemetseld waarop te lezen staat dat Elisabeth Marie

12 12

5 11 4 6

3 2 © Topografische Dienst Emmen

Het grote ven rechts is ’s winters in gebruik als ijsbaan van de dorpen Hooghalen en Laaghalen. Er worden dan tijdelijke voorzieningen getroffen om de schaatsers van enig licht in de duisternis en van hun natje en droogje te voorzien. Zodra de winter voorbij is, neemt de natuur het heft ook hier weer in handen.

Blaauboer-Benier in 1934 de eerste steen legde. Na de Tweede Wereldoorlog kwam het Hijkerveld in handen van de Levensverzekeringsmaatschappij Utrecht – later de AMEV – voor wie het een beleggingsobject was en die zich tot minimaal onderhoud van het terrein beperkte. Met behulp van 75 procent subsidie van het ministerie van Landbouw en 20 procent van de provincie kon Het Drentse Landschap het Hijkerveld in 1986 aankopen. Destijds was het met zo’n 800 hectare in één klap veruit het grootste terrein van de stichting. Verderop ziet u aan de rechterkant van het fietspad het Hertenhuisje dat sinds enige tijd door Het Drentse Landschap als vakantiehuisje verhuurd wordt. Waar elders kun je zo comfortabel zo dicht bij de natuur een paar onvergetelijke dagen doorbrengen… Toen het huisje in de jaren dertig gebouwd werd, kon je het begrip ‘hertenhuisje’ niet letterlijk genoeg nemen, want het diende die eerste jaren als onderdak voor de herten in het wildpark dat de eigenaren van het Landgoed Hooghalen hadden laten aanleggen.

fotop: Geert de Vries

1 Aan het eind van de parkeerplaats ligt een fietspad. Daar gaat u linksaf en blijft het fietspad volgen.

Het Hertenhuisje is als vakantiewoning te huur. Bel voor een folder (0592) 31 35 52.

foto: Joop van de Merbel

Persoonlijke gegevens 1 □ □ □ □ □ □ □ □

2 □ □

21 - 30 jaar 31 - 40 jaar 41 - 50 jaar 51 - 60 jaar 61 - 70 jaar 71 - 80 jaar 81 jaar of ouder

Wat is uw geslacht? Vrouw Man

□

Wat is uw hoogst genoten opleiding? Basisonderwijs Middelbaar onderwijs Hoger onderwijs Wetenschappelijk onderwijs

Wat is uw huidige beroep?

□ □

‘Het Drentse Landschap’ vraagt uw mening

Wat is uw leeftijd? 20 jaar of jonger

□

__________________________________________________________________________

‘Het Drentse Landschap’ is benieuwd naar wat u als lezer van het kwartaalblad vindt. In 1995 hebben we dat ook gedaan en dit heeft toen geleid tot een aantal aanpassingen van het blad. Nu, na zes jaar, willen we graag weten of u als lezer vindt dat u voldoende geïnformeerd wordt over het werk van onze Stichting. Uiteraard zijn

Indien niet van toepassing, u bent: □ student □ niet werkend □ gepensioneerd / VUT □ anders, nl. _______________________________________________________________________

uw opmerkingen en aanbevelingen ook welkom. De vragenlijst graag vóór 20 januari 2002 aan de

Frequentie

Stichting terugsturen. Onder de inzenders worden vijf fotoboeken van Martin Kers verloot. Alvast heel hartelijk dank voor uw medewerking.

5 □ □ □

Het tijdschrift ‘Het Drentse Landschap’ verschijnt eens per kwartaal. Dit vind ik: Precies genoeg Te vaak; ik vind _____________ per jaar voldoende Te weinig, ik ontvang het tijdschrift liever ____________ keer per jaar

Enquête

Beoordeling tijdschrift 6

foto’s: Jaap de Vries

– – – – – – – – – – –

In welke mate leest u onderstaande rubrieken? altijd soms □ □ Bestuursberichten □ □ Terreinbeschrijving □ □ Jeugdrubriek □ □ Interview □ □ Reisverslagen □ □ Flora en Fauna □ □ Fiets- / wandelroute □ □ Cultuurhistorie □ □ Kortweg □ □ Opinie □ □ Agenda

In welke mate waardeert u onderstaande aspecten van het tijdschrift? U kunt hier een rapportcijfer geven op schaal van 1 t/m 10. (1= zeer slecht, 10 = uitmuntend)

– – – – – – –

Leesbaarheid Indeling & Vormgeving Foto’s / Illustraties Formaat Omvang (aantal bladzijden) Omslag Lengte van artikelen

nooit □ □ □ □ □ □ □ □ □ □

9 10

□

Wilt u uw 2 laagst gewaardeerde rubrieken hieronder toelichten? (Alleen als de waardering lager is dan een 7). 7

– – – – – – – – – – –

In welke mate waardeert u de onderstaande rubrieken? U kunt hier een rapportcijfer geven op schaal van 1 t/m 10. (1= zeer slecht, 10 = uitmuntend) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Bestuursberichten □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Terreinbeschrijving □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Jeugdrubriek □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Interview □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Reisverslagen □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Flora en Fauna □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Fiets- / wandelroute □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Cultuurhistorie □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Kortweg □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Opinie □ □ □ □ □ □ □ □ □ □ Agenda

________________________________________________________________________________

9a □ □ □

Vindt u dat het kwartaalblad voldoende informatie biedt? Ja Nee Nee, omdat

Wilt u uw 2 laagst gewaardeerde rubrieken hieronder toelichten? (Alleen als de waardering lager is dan een 7.)

________________________________________________________________________________

Het Drense Landschap

Fiets- en wandelroutes 9b Vindt u dat er over het algemeen diep genoeg op het onderwerp wordt ingegaan? □ Ja □ Nee □ Nee, omdat

12a Wat vindt u van de driejaarlijks beschreven wandelroutes? □ goed □ redelijk □ matig □ onvoldoende □ geen mening

________________________________________________________________________________

12b Wat vindt u van het aanbod van de wandelroutes? Dit vind ik: □ Precies genoeg □ Te vaak □ Te weinig, ik ontvang wandelroutes liever ___________ keer per jaar

________________________________________________________________________________

13 10 □ □ □

□ □ □ □ □

□

Zou u eventuele toevoegingen/ veranderingen in het tijdschrift op prijs stellen? (meer antwoorden mogelijk). Een column Extra uitgave in de vorm van een themanummer Artikelen met betrekking op milieu (-vervuiling, -vraagstukken etc.) Discussie of ingezonden brieven Poëzie Kunst Andere provinciale landschappen Andere provinciale organisaties op het gebied van natuur en cultuur Anders, nl.

________________________________________________________________________________

□ □ □

Maakt u gebruik van de beschreven wandelroutes? Vaak Soms Nooit

14a Wat vindt u van de jaarlijks beschreven fietsroute? □ goed □ redelijk □ matig □ onvoldoende □ geen mening 14b Wat vindt u van het aanbod van de fietsroute? Dit vind ik: □ Precies genoeg □ Te vaak □ Te weinig, ik ontvang fietsroutes liever _____________ keer per jaar

________________________________________________________________________________

□ □ □

11 □ □ □

Is het blad naar uw mening kritisch genoeg ten aanzien van maatschappelijke ontwikkelingen? Ja Nee Nee, omdat

________________________________________________________________________________

Maakt u gebruik van de beschreven fietsroute? Vaak Soms Nooit

foto: Joop van de Merbel

15 ________________________________________________________________________________

Overig 16a Maakt u gebruik van de diverse lezersaanbiedingen? □ Vaak □ Soms □ Nooit

19a Vindt u dat het tijdschrift voldoende informatie over Drenthe biedt? □ Ja □ Nee, omdat

16b Zo ja, waar maakt u zoal gebruik van? □ Vleesaanbiedingen □ Boekenaanbiedingen □ Huur vakantiewoningen □ Dagarrangementen

________________________________________________________________________________

foto: Joop van de Merbel

17a Zou u een uitbreiding van het aanbod aan lezersaanbiedingen op prijs stellen? □ Ja □ Nee 17b Zo ja, welke eventuele aanbieding zou u op prijs stellen? □ Meer vakantiewoningen □ Vaker dagarrangementen □ Kortingsbonnen bij diverse bedrijfssponsoren, zoals vermeld op achterblad van het tijdschrift. □ Anders, nl.

19b Voorziet het tijdschrift in uw informatiebehoefte ten aanzien van Stichting Het Drentse Landschap? □ Ja □ Nee, omdat ________________________________________________________________________________

□

Heeft u nog opmerkingen / suggesties om het tijdschrift te verbeteren?

________________________________________________________________________________

________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________

18a Neemt u deel aan de activiteiten die vermeld staan in de agenda? □ Vaak □ □

Soms Nooit

Als u mee wilt dingen naar een boek van Martin Kers, vul dan uw naam en adres in en stuur het formulier vóór 20 januari 2002 op naar: Stichting ‘Het Drentse Landschap’ Postbus 83 – 9400 AB Assen.

18b Vindt u dat Stichting ‘Het Drentse Landschap’ voldoende georganiseerde activiteiten aanbiedt? □ Ja □ Nee □ Zo nee, u mist: □ Gezinsexcursies □ Doe-excursies □ □ □

Meer open dagen (bijvoorbeeld op de beheersboerderij) Lezingen Anders, nl.

________________________________________________________________________________

Naam ________________________________________________________________________________

Adres ________________________________________________________________________________

Postcode + Plaats ________________________________________________________________________________

Startpunt Parkeerplaats aan de Hijkerweg rechts van de weg van Hooghalen naar Hijken.

Honden Niet toegestaan op het Hijkerveld vanwege de schapen en runderen.

Lengte route circa 7 km (korte route 4 km).

Begaanbaarheid paden Bij deze wandeling zijn in wat nattere jaargetijden waterdichte schoenen of laarzen een onmisbaar attribuut. Een groot deel van de paden is niet begaanbaar voor invalidenwagens en kinderwagens.

Benodigde tijd

2 à 21/2 uur.

3 Een eind voorbij het Hertenhuisje gaat u rechtsaf via het rooster een heideveldje op. Neem het pad linksaf dat eerst vlak langs het raster loopt.

foto: Paul Paris

Openbaar vervoer Vanaf NS-station Assen Arriva lijn 22 naar Hooghalen. Uitstappen in het centrum van het dorp daarna circa 21/2 km lopen naar startpunt.

Het Hijkerveld

In de loop van de jaren heeft Het Drentse Landschap op dit veldje tientallen bomen gekapt om het een parkachtig karakter te geven. Een handvol jonge Schotse Hooglanders verzorgt hier dagelijks het natuurbeheer. Let u maar eens op de aangevreten struiken die u overal om u heen ziet. Verspreid over dit heideveld liggen circa vijftien grafheuvels die de archeologen een uniek beeld hebben gegeven van meer dan 4000 jaar nagenoeg onafgebroken menselijke aanwezigheid op het Hijkerveld. De heuvels stammen uit het Neolithicum, de Bronstijd en de IJzertijd. Naast allerlei aardewerk vonden de archeologen ook stenen hamers, bronzen naalden en pijlpunten en zelfs een tweetal gouden sieraden.

Celtic fields

4 Aan het eind van het veld loopt u via het rooster het bos in.

Dit bos is het deel van Landgoed Hooghalen dat nog het meest lijkt op het oorspronkelijke productiebos. De hoge Lariksen in de percelen rechts zijn meteen bij de aanleg van het bos geplant en zijn nu dus zo’n zeventig jaar oud.

Heideblauwtje

5 Aan het eind van het bos slaat u linksaf en volgt het pad langs de bosrand.

fotop: Jaap de Vries

Situatie rond 1895

Wie er oog voor heeft, kan in het veld iets van een dambordstructuur herkennen met vakken van ongeveer 30 bij 30 meter. Dit zijn zogeheten Celtic fields: akkertjes uit de IJzertijd. Het Hijkerveld is een van de plekken in Nederland waar ze nog het best te zien zijn.

Zijn de Celtic fields voor een ongeoefend oog slecht waar te nemen, op een luchtfoto van het Hijkerveld kunnen de contouren van de akkertjes nog goed worden herkend als lichte strepen op een donkere ondergrond. Op het zuidelijke deel van het veld in de buurt van de Leemdijk zijn de resten van de boerderijen gevonden van de boeren die een paar duizend jaar geleden deze akkertjes bebouwden. De informatie die de archeologen uit de plattegronden daar konden aflezen, was zo duidelijk dat men bij Orvelte aan de rand van het Oosterveld een van deze IJzertijdboerderijen heeft kunnen reconstrueren. 6 Bij het fietspad gaat u rechtsaf. Voorbij de schaapskooi gaat de route rechtdoor via het rooster het veld op. Het pad over de hei blijft u steeds volgen, ook als het fietspad linksaf gaat.

Door aan het begin van het veld rechtsaf het fietspad op te gaan neemt u de kortere route. U komt na een paar honderd meter uit op punt 10 van de wandeling. De schaapskooi vormt het hart van het natuurbeheer van het Hijkerveld. Dagelijks verlaat de kudde Schoonebeker schapen de schaapskooi om door hun buik vol te eten op het veld en de heide te ontdoen van gras en opslag van struiken en bomen. ’s Avonds keren ze terug en laten ze de mest in de potstal achter die later in de akkers wordt geploegd. Elders in deze folder vindt u meer informatie over de Hijker schaapskudde. In het zomerseizoen verlaten de dieren om een uur of half tien de schaapskooi om er rond half vijf terug te keren. Voorjaar 2002 wordt naast de schaapskooi een informatieschuur geopend met

Het Hijkerveld

Vrijwel elk jaar wordt het Hijkerveld een stukje groter. Regelmatig verwerft Het Drentse Landschap landbouwgronden aan de rand van het veld die na verloop van tijd onderdeel van het natuurterrein gaan uitmaken. Soms wordt het bovenste laagje teelaarde verwijderd om zo de grond sneller te verschralen. 9 Aangekomen bij het fietspad gaat u rechtsaf. Het pad maakt twee haakse bochten. U blijft het pad volgen.

77 Bij het ven aan uw linkerhand slaat u rechtsaf.

Loopt u dit pad vooral niet in een te hoog tempo, maar maak van de gelegenheid gebruik om hier op dit licht glooiende pad met volle teugen van het Hijkerveld te genieten. Het uitzicht is overweldigend mooi. Een weidsheid die je in het huidige Drenthe vrijwel nergens meer zo intensief kunt ondergaan.

foto: Geert de Vries

Garanderen kunnen we het u niet, maar het is niet uitgesloten dat u op een zomerse dag een Adder in het mulle zand naast het fietspad in het zonnetje kunt zien liggen. Blijf er rustig even kijken. Hij zal u beslist niets doen. Behalve door een paar honderd Adders wordt het veld verder onder andere bewoond door kikkers in alle soorten en maten, hagedissen en maar liefst zo’n dertig soorten vlinders waaronder een aantal zeer zeldzame soorten. Er zijn weinig plaatsen in Nederland waar zoveel vlindersoorten leven.

De Schoonebekers van het Hijkerveld Schoonebeker schapen zijn fors gebouwd, ze hebben grote, nieuwsgierige ogen, een kromme neus, lange oren, een lange staart, een gevlekte, soms zelfs zwarte vacht en een buitengewoon gezonde eetlust. Eigenlijk zou de Schoonebeker Westerborker moeten heten, want de schaapskudde van Westerbork was in de jaren zeventig de enige kudde met raszuivere Schoonebekers. Er waren op een gegeven moment nog maar 160 Schoonebekers over. De helft van de Westerborker kudde kwam in 1981 in het bezit van Het Drentse Landschap. Op het Hijkerveld vormden ze het begin van een nieuwe schaapskudde. De schaapskooi op het Hijkerveld ontwikkelde zich tot een erkend fokcentrum van de Stichting Zeldzame Huisdierrassen. De kudde telt op dit moment zo’n 300 fokooien. In de zomertijd trekt de herder met zo’n 700 dieren de hei op.

10 Bij de uitloper van het bos gaat u linksaf. U verlaat het veld via het rooster en komt op een lang bospad.

12 Het bospad komt uit op een verhard pad. U slaat hier rechtsaf. Het pad brengt u terug naar het beginpunt.

Op dit punt komen degenen die voor de korte route kiezen, weer op de route uit. 11 Aangekomen bij het raster van het heideveld maakt de route een scherpe bocht naar links.

Tel. (0592) 31 35 52 – e-mail: mail@drentslandschap.nl

foto: Jaap de Vries

8 Voorbij het natte gedeelte van de hei gaat u rechtsaf. Het pad volgt de grens van het oude heideveld en voormalige landbouwgronden.

foto: Jaap de Vries

Is het een wonder dat de meeste mensen denken dat het landschap hier eeuwenoud is. Vergis u niet, links van het pad ziet u nog de stobben van dennen en sparren in de heide staan. Een jaar of tien geleden zou u hier langs de bosrand gelopen hebben…

allerlei wetenswaardigheden over de Hijker kudde en Het Drentse Landschap. Onderweg zal het u opvallen dat er op sommige stukken van het veld bijna alleen heide groeit, terwijl elders tussen de heide de Molinia ofwel het Pijpenstrootje welig tiert. Regelmatig laat Het Drentse Landschap een deel van het veld afplaggen. Het verwijderen van het voedselrijke bovenlaagje geeft de heide meteen een flinke voorsprong. Het ven dat u op een gegeven moment links van het pad ziet, is geen gewone veenplas. Het is ontstaan toen de vloeivelden van de toenmalige aardappelmeelfabriek Oranje de laagten in dit deel van het Hijkerveld overstroomden. Hier groeien dan ook duidelijk andere waterplanten dan elders in de veentjes op de hei. Op zomeravonden kwaakt de Groene kikker zich in het ven massaal de longen uit het lijf.

foto: Joop van de Merbel

Het is een beetje raadselachtig hoe de Alpenwatersalamander aan zijn naam komt. Ook in zijn wetenschappelijke naam (Triturus alpestris) zit een verwijzing naar de Alpen. Wel is het zo dat deze soort in de zuidelijke delen van Europa vooral talrijk voorkomt in het hooggebergte en nauwelijks daar buiten. In andere delen van Europa is hij echter ook in het laagland aan te treffen. In Drenthe lijkt de soort zich goed thuis te voelen, maar komt beslist niet overal in de provincie voor.

Alpenwatersalamander Bertil Zoer*

Flora en fauna

Het verborgen leven van een alpinist Kleurrijk verborgen

Waterballet

Jeugdige franje

De Alpenwatersalamander is een opmerkelijk kleurrijke verschijning. Vooral in het voorjaar zijn ze schitterend uitgedost in een diepblauw bruiloftskleed. Op de buik en de keel zijn de dieren vlammend oranje. Terwijl de flanken afgezet zijn met een bont vlekkenpatroon. Vrouwtjes doen wat betreft de rijkdom aan kleur niet onder voor de mannetjes. Toch hebben de mannetjes nog een beetje extra versiering op hun rug in de vorm van een opstaand zwart-wit gevlekt randje. Een soort stropdas maar dan van achteren. Eigenlijk is het wel een beetje jammer dat dit kleurrijke beestje zich zo moeilijk laat bekijken. Een groot deel van de tijd brengen ze door in de verborgen diepte van een poel of een sloot. Toch gaan ze regelmatig buiten het water aan de wandel, vooral in het holst van de nacht. Ze worden dan minder snel gezien door roofdieren. Bovendien is de luchtvochtigheid â&#x20AC;&#x2122;s nachts lekker hoog. Salamanders hebben nu eenmaal de pest aan droogte. Hun dunne jas biedt nauwelijks bescherming tegen uitdroging. Onder water is een dunne huid juist weer handig omdat ze er zelfs zuurstof uit het water mee kunnen opnemen. Dankzij deze huidademhaling hoeft het diertje minder vaak naar het wateroppervlak voor een hapje lucht. Verstandig, omdat dat juist de momenten zijn waarop reigers eindeloos lang staan te wachten.

In mei breekt de paartijd van de salamanders aan. De kleurrijke uitdossing speelt een belangrijke rol bij de paringsrituelen. Ook communiceren de dieren met behulp van geurstoffen wat erg handig is in troebel water. Een mannetje verleidt het vrouwtje met een soort paringsdans op de bodem van de poel. De dans eindigt met de afzet van een spermapakketje op de bodem. Met verleidelijk staartgewapper wordt het vrouwtje verleid om over het pakketje heen te schuiven. Als alles volgens plan verloopt, neemt ze dit pakketje op met haar geslachtsopening. Een omhelzing of ander intiem gefrutsel blijft achterwege. Vaak raakt het paartje elkaar zelfs in het geheel niet aan. Het salamandervrouwtje zet haar eitjes het liefst af op waterplanten. Elk eitje apart verstopt onder een buigzaam blaadje dat wordt dubbelgevouwen. Dit doet ze door het blad met haar achterpoten om het pas gelegde eitje te vouwen. Vervolgens houdt ze het pakje een tijdje vast om het zachte omhulsel van het eitje hard te laten worden, zodat het beter vast plakt aan het blad. In beschaduwde bospoelen waar waterplanten ontbreken, worden de eitjes afgezet op afgevallen boombladeren en takken. Het aantal eieren dat een salamander kan afzetten, varieert van enkele tientallen tot soms wel driehonderd stuks. Een klus waar ze vaak dagen zoet mee is. Als er meerdere poelen in de buurt zijn, verspreidt het vrouwtje de eieren hierover.

Salamanders worden geboren met kieuwen. Herkenbaar als twee bosjes franje achter hun kop. In de eerste weken van hun bestaan ontwikkelen de longen zich, waarna de kieuwen geleidelijk verdwijnen. Meestal is deze ontwikkeling aan het eind van de zomer voltooid, waarna ze het land op gaan om daar te overwinteren. Een deel van de larven overwintert als larf in het water. Ze vormen hun longen dan pas in het volgende voorjaar. Soms kun je Alpenwatersalamanders vinden die helemaal geen trek lijken te hebben in een leven op het land. Deze dieren houden hun kieuwen als een soort jeugdige franje in stand. Wel krijgen ze uiteindelijk hun kleurrijke bruiloftspak en ze doen dan ook gewoon mee aan de voortplanting. Leefgebied

Alpenwatersalamanders leven graag in een gebied dat bestaat uit een afwisseling van grasland, ruige bosjes en oude houtwallen. Buiten het water kruipen ze graag weg onder boomstammen en in bladhopen. Overwinteren doen ze graag op een vorstvrije plek in de bosbodem of onder een stapel hout. Vooral oude houtwallen en rommelige bosjes bieden goede schuilplaatsen. Ook worden de dieren â&#x20AC;&#x2122;s winters wel eens aangetroffen in kelders en kruipruimtes van huizen. Deze plekken worden vaak door grote aantallen Alpenwatersalamanders gedeeld. Voor de voortplanting is schoon, bij voorkeur helder, water noodzakelijk. Omdat vissen dol zijn op salamandereitjes is het belangrijk dat die in de

Flora en fauna

foto: Joop van de Merbel

In een schuilplaats op het land

voortplantingspoel ontbreken. Als een Alpenwatersalamander vindt dat er te veel vis in een poel woont, zal hij of zij op zoek gaan naar een andere kraamkamer. In visrijke watertjes komen daarom geen salamanders voor. In Drenthe komt de soort in drie gebieden voor. Het meest uitgestrekte leefgebied is te vinden rondom Assen. Dit gebied strekt zich uit van Gasteren en Anderen tot aan Smilde. Binnen Assen vormen de landgoederen Valkenstein, Overcingel en het Asserbos belangrijke woongebieden voor de Alpenwatersalamander. Ook in een klein gebied rondom Orvelte is de Alpenwatersalamander te vinden. Hier vormen de graslanden met hun vele houtwallen en weidepoelen een goed leefgebied. De derde belangrijke Drentse vindplaats is het Landgoed

Rheebruggen. Hier zijn de diertjes ooit uitgezet door een bioloog en amfibieënliefhebber die hier gewoond heeft. Dat ze het hier goed naar hun zin hebben, blijkt wel uit het feit dat ze tegenwoordig in elk watertje op het landgoed zijn aan te treffen. In de rest van de provincie lijkt de soort op een enkele tuinvijver na te ontbreken. Wel bestaat de indruk dat de Alpenwatersalamander zijn leefgebied langzaam maar zeker aan het uitbreiden is.

* B. Zoer is medewerker van de Stichting ‘Het Drentse Landschap’

Kortweg Reestdal

ASSEN 19 34

EMMEN 21

HOOGEVEEN MEPPEL 7 7

in zijn nieuwe kantoor in de boerderij ’t Ende. Het ligt in de bedoeling om in het voorjaar het bezoekerscentrum officieel te openen. Wij kunnen u alvast verklappen dat het mooi geworden is. Rond De Wildenberg is het padennet gewoon een ramp. Dit is vooral te wijten aan het feit dat veel ruiters uit de omgeving overal doorheen banjeren. Voor een wandelaar is er gewoon niet meer te lopen. Om die reden gaat ‘Het Drentse Landschap’ het padennet opknappen en er voor zorgen dat er een apart ruiterpad komt. We hopen wel dat

alle betrokkenen zich aan de spelregels zullen houden.

meter en start in Meppel. Van daaruit volgt de route het dal van de Reest en voert langs leuke Drentse plaatsjes als Zuidwolde en Echten. Onderweg kunnen wandelaars genieten van een gebied waar natuur en cultuur zeer nauw met elkaar verweven zijn. De rijk geïllustreerde gids ‘Loop van de Reest’ verschijnt in het voorjaar van 2002. De uitgave is mede mogelijk gemaakt door de ANWB, de gemeente De Wolden en een aantal bedrijven en organisaties uit de streek.

De boerderij De Pieperij zal als beheersboerderij in gebruik worden genomen. Op dit moment wordt alles klaar gezet voor die situatie. In het lage land worden de sloten opgeschoond en proberen we de ruigste percelen te maaien en af te voeren. Wandelen langs de Reest ‘Het Drentse Landschap’ heeft samen met de BOKD, Landschap Overijssel en de NLTO een lange afstandroute ontwikkeld van Meppel naar Hoogeveen. In totaal heeft deze meerdaagse wandeltocht een lengte van honderd kilo-

foto: Joop van de Merbel

Inmiddels heeft ons rayon•hoofd Zuid zijn intrek genomen

Roekententoonstelling in ’t Ende In de periode maart tot en met mei 2002 wordt er in het bezoekerscentrum ’t Ende aan de Stapelerweg in De Wijk een roekententoonstelling gehouden. In deze tentoonstelling geeft de kunstenaar Oscar van Doorn een beeld van de roekenkolonie in Brummen waar hij een jaar lang verbleef. In het landschap zocht hij beelden en materialen om te gebruiken in schetsen, collages en teksten. Daarnaast interviewde hij bewoners uit de omgeving over hun ervaringen met Roeken. De tentoonstelling bestaat uit opstellingen waarin de kunstenaar gebruik heeft gemaakt van fotografische zwart/witbeelden van de kolonie, het landschap en de Roeken. De beelden zijn verwerkt op grote panelen die gezamenlijk Van Doorns impressie van de roekenkolonie weergeven.

Berichten

Ooievaarsseizoen in Reestdal

Drouwenerzand

Met het oog op de te •verschijnen broedvogelatlas van Drenthe is de vogelbevolking dit jaar nader onderzocht. Uit deze inventarisatie, uitgevoerd door leden van de vogelwerkgroep van de KNNV-Assen, valt af te leiden dat het Drouwenerzand zijn grote betekenis voor karakteristieke vogelsoorten van heide en stuifzand goed weet te behouden. Onder de aangetroffen soorten zaten bedreigde soorten als Grauwe klauwier, Tapuit en Roodborsttapuit. Ook werden er maar liefst twee paar Nachtzwaluwen vastgesteld.

Archief HDL

7 De roekententoonstelling is onderdeel van het roekenproject in de gemeente De Wolden. Doel van het project is om het roekenprobleem breed onder de aandacht te brengen De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ is nog op zoek naar vrijwilligers die gedurende de openingstijden van de tentoonstelling aanwezig kunnen zijn om de bezoekers op te vangen. Voor meer informatie of om u aan te melden kunt u contact opnemen met Sonja van der Meer, PR-functionaris van de Stichting; tel. (0592) 31 35 52.

Hunzedal

•

De ontwikkelingen in de broedvogelstand worden op diverse plaatsen in het beekdal jaarlijks gevolgd. Verrassend waren de waarnemingen van enkele paartjes Blauwborsten en Porseleinhoentjes in het deelgebied Annermoeras ter hoogte van Spijkerboor. In het deelgebied Duunsche Landen markeerde de Kwartelkoning zijn territorium met zijn karakteristieke raspende roep. Deze zeldzame vogelsoorten werden uitsluitend aangetroffen in de meest natte en ruigere delen van het terrein. Na uitvoering van de natuurontwikkelingsplannen zullen met name dit soort plekken op veel meer plaatsen gaan ontstaan. Er mag dan ook verwacht worden dat de plannen voor deze kritische vogelsoorten gunstig uit zullen pakken. Iets waar de moerasvogels en de vogelaars reikhalzend naar uit zien. Het werk in het natuurontwikkelingsproject Annermoeras-Duunsche Landen-

34 Elzenmaat vordert gestaag. Beide eerste deelgebieden zijn ongeveer voor de helft klaar, de Elzenmaat is vrijwel opgeleverd. De reacties uit Spijkerboor zijn zeer positief en gezamenlijk met het Hunzeproject zoeken we naar mogelijkheden om het gebied via een routestructuur over de kaden en via bruggetjes te ontsluiten. Ook denken we daarbij aan uitkijktorens. De laatste tijd hebben we nogal wat excursies gehouden en wat opvalt, zijn de enthousiaste reacties van iedereen. Nu er eindelijk wat gebeurt, zien mensen pas goed hoe het Hunzeproject voor de streek uitpakt. Ondertussen vordert het Waterschap Hunze en Aa’s met het onderzoeksplan voor het Voorste Diep en hopen we eind dit jaar het plan Tusschenwater bij Zuidlaren te kunnen afronden.

De Provincie Drenthe heeft op een aantal voorlichtingsbijeenkomsten het gebiedsplan voor de Hunze aan de streek gepresenteerd. Daarbij ging men meer uit van de potenties van het dal dan het feitelijke aantal hectares dat voor verwerving als reservaat beschikbaar is. De provincie verdient een groot compliment voor de vernieuwende aanpak die hier gepleegd werd. Het is jammer daarbij dat vooral de georganiseerde landbouw op het laatst, ondanks voortdurende betrokkenheid bij het proces, niet mee kon gaan in het vaststellen van het gebiedsplan. Ons’ inziens een gemiste kans die naar wij hopen het prachtige proces in het Hunzedal niet wezenlijk zal beïnvloeden.

Elzenmaat

Berichten

Boerenveensche plassen / Oude Diep

•

Kremboong

•

In de twintiger jaren werd in dit bos door de bioloog Beyerinck (grondlegger van het biologisch station in Wijster) de Ronde truffelknotszwam op de Stekelige hertetruffel aangetroffen. Dit jaar werd deze zeldzame combinatie van een paddestoel die parasiteert op een andere paddestoel herontdekt door onze toezichthouder, bestuurslid en inventarisator dhr. H.Moorlag. Ook bleek na ruim twintig jaar afwezigheid de Groene glibberzwam terug te zijn in het bos. De Cantharel was al eens eerder teruggevonden en lijkt sindsdien gestaag in aantal toe te nemen. Van de Breedbladige wespenorchissen werden dit jaar maar liefst 47 exemplaren aangetroffen.

Voor het eerst sinds 1970 konden de Sprinkhaanrietzanger en de Bosrietzanger genoteerd worden als broedvogels in dit gebied. Ook broedde er dit jaar waarschijnlijk een Roerdomp. Zijn karakteristieke geroep was het hele voorjaar tot ver in de omtrek te horen, vooral ’s nachts. De Roodhalsfuten werden gesignaleerd met twee kuikens. Er werden enkele nieuwe groeiplaatsen van Klokjesgentianen gevonden. Dit najaar is een forse beheersingreep van start gegaan om op enkele plekken de massale pitrusgroei te verwijderen. Zonder dit soort ingrepen dreigt het open water volledig dicht te groeien. De enorme groeikracht van de Pitrus is nog altijd een gevolg van mestgiften uit het verleden. Veel van de inliggende percelen werden destijds als akker gebruikt. Op 30 oktober is onder grote

belangstelling het Kleinste huisje te Stuifzand op feestelijke wijze geopend door gedeputeerde A. Edelenbosch. Het vervenershuisje dreigde ten prooi te vallen aan de slopershamer, omdat het niet meer voldeed aan de huidige wooneisen. ‘Het Drentse Landschap’ vond dat het huisje voor de toekomst behouden moest blijven omdat het een kenmerkend voorbeeld is van de Drentse overlevingscultuur van rond de eeuwwisseling. Met steun van Noord Nederlands Bureau voor Toerisme (Drents Goed), Provincie Drenthe, Gemeente Hoogeveen en de Nationale Postcode Loterij lukte het uiteindelijk om het huisje zo’n vijfhonderd meter van de oorspronkelijke plek aan de Sekteweg te herbouwen. Bouwbedrijf Everts uit Hollandscheveld kreeg hiervoor de opdracht. Het huisje werd zodanig gemoderniseerd dat het als vakantiewoning voor vier personen kan worden gehuurd.

Orvelte Begin november werden de •bouwwerkzaamheden in het kader van de revitalisering van Orvelte opgeleverd. Veel huizen en boerderijen zijn opgeknapt en zien er prima uit. De Multi Media Presentatie is in zijn ruwe versie opgeleverd. De aannemers, ‘Het Drentse Landschap’, de architect Van Dam en vooral JBF-Groningen hebben er hard aan getrokken om de zaken rond te zetten om binnen de tijdstermijn die de Europese Unie stelde, te blijven. Dat verdient een groot compliment. Op dit moment vinden gesprekken met de Culturele Activiteiten Vereniging Orvelte, de CAVO, plaats. Met 51 leden vormt zij de grootste vertegenwoordigende vereniging van het dorp Orvelte. We proberen afspraken te maken over de wijze waarop we de presentatie volgend jaar zullen exploiteren en welke rol de CAVO en de Stichting Orvelte daarbij zullen spelen.

schap

et land s van h

Vlee

ketten og pak heeft n ’ p a h vanaf Landsc unnen rentse ld Deze k ‘Het D r. r beste a g a n b ti .00 uu hik De Stich 0 en 17 kg besc . 2 .0 5 5 9 n 0 5 a 3 n v e t 2) 31 n tuss gehak er (059 rkdage nennnumm op we in o b 2 fo 0 n 0 a le 2 ari orde v mbt, te 2 janu in volg t op et renta andeld kt dien n via h en beh t geha worde e rd H o t. w k re haald en e g st fg ra d a v a n a orden voorr Alle aa ng de ur te w en zola 17.00 u komst nloo. 5.00 en A 1 n te e 5 ari tuss rweg 3 23 janu , Anne bij ABZ Foto: Gerrit Boer

Kunstenares Wies Noest verrichtte de opening van het Kleinste huisje.

Berichten

Diversen Hoorcolleges Drentse •geschiedenis

Landschap is dit jaar door zo’n 1500 mensen bezocht. Zoals gemeld werd dit evenement gehouden in het informatiecentrum De Blinkerd te Wijster. Er werden excursies gehouden en men kon zich in de stand door vrijwilligers laten informeren over het werk van de Stichting. Vooral op de zondagen werd hier veelvuldig gebruik van gemaakt. De kinderen van de groepen 7 en 8 van de basisscholen in de gemeente Midden-Drenthe hebben meegedaan aan de natuurspeurtocht. Al sinds enkele jaren houden ‘Het Drentse Landschap’ en het consulentschap Natuur & Milieu Educatie deze gezamenlijke activiteit gedurende de week. In totaal behaalden 320 kinderen het zogeheten natuurspeurdersdiploma. Het eerste exemplaar werd door Marco Kwak, manager van Essent Milieu, uitgereikt aan O.B.S. De Eshorst uit Beilen.

Het Drents Archief organiseert deze winter samen met de provinciaal historicus en de Drentse Historische Vereniging een serie hoorcolleges over de Drentse geschiedenis. Tijdens de colleges zullen de deelnemers in chronologische volgorde door de Drentse geschiedenis worden geleid, van de prehistorie tot en met de twintigste eeuw. De hoorcolleges worden gehouden in het Drents Archief te Assen op acht donderdagavonden in de periode 10 januari tot en met 28 februari 2002. De kosten voor de cursus bedragen ƒ 120,– (€ 54,45). Bij het eerste hoorcollege ontvangen de deelnemers de Drentse Archeologiepas waarmee een aantrekkelijke korting te krijgen is op een excursie van ‘Het Drentse Landschap’ en op de entreeprijzen van het Drents Museum en het Nationaal Hunebedden Informatiecentrum. Belangstellenden kunnen zich tot eind december aanmelden door middel van het aanmeldingsformulier in het cursusprogrammaboekje, dat verkrijgbaar is in de openbare bibliotheken en bij het Drents Archief. Het cursusprogramma en het aanmeldingsformulier zijn ook te vinden op de website van het Drents Archief: www.drentsarchief.org

Fietsroute •TotRectificatie onze grote spijt werd de familie die de aanleg van het Landgoed Vossenberg realiseerde, bij de beschrijving van de fietsroute verkeerd benoemd. Het betrof natuurlijk de familie Doedes Breuning ten Cate, de bekende Twentse textielfamilie. De Stichting verontschuldigt zich voor deze fout.

foto: Geert de Vries

van het Landschap •De Week jaarlijkse Week van het

•

Vrijwilligers Tijdens de Week van het Landschap werd wederom de jaarlijkse vrijwilligersbijeenkomst gehouden. De bijeenkomst was georganiseerd door het onlangs opgerichte excursieteam en werd gehouden in het informatiecentrum De Blinkerd. Na het welkomstwoord van het bestuurslid dhr. M. Verhagen togen de vrijwilligers onder leiding van een drietal gidsen langs het Oude Diep. Voorzitter H. Colpa van het excursieteam lichtte kort toe waar het excursieteam zich mee bezighoudt. Belangrijkste taken zijn onder andere het maken van de excursieagenda en het organiseren van bijscholingsactiviteiten voor de gidsen. Het team bestaat uit vier vrijwilligers en de twee rayonhoofden. Van de 120 vrijwilligers hadden zich maar liefst 92 mensen voor de vrijwilligersbijeenkomst opgegeven. De Stichting is zeer verheugd over de betrokkenheid van de nog steeds groeiende groep vrijwilligers.

•

Schenkingen en legaten De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft een schenking van ƒ 5.500,– ontvangen van Harwig Elektriciteitswerken te Emmen. Het bestuurslid dhr. D. Hoorn heeft deze cheque op 21 september jl. ter gelegenheid van het 11e lustrum van het bedrijf in ontvangst genomen. Het verheugt ons dat Harwig de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ een warm hart toedraagt en we zijn het bedrijf zeer erkentelijk voor dit mooie gebaar. Verder werd ‘Het Drentse Landschap’ ƒ 5.000,– gelegateerd door dhr. Otten uit Zutphen, terwijl inmiddels een groot aantal personen ons jaarlijks via een lijfrentepolis middelgrote bedragen overmaken. Deze steun maakt ons werk leuker en lichter.

Berichten foto: wiast@yahoo.com

•

Personeel Recent is het werkverband met de vroegere rayonbeheerder Noord, dhr. J. Dijkema, beëindigd. Inmiddels zijn stappen gezet om in zijn opvolging te voorzien. In Rayon Zuid zal langs de Reest op De Pieperij een nieuwe beheersboerderij opgestart worden. Ook hier wordt een nieuwe medewerker voor gezocht. Verder is ‘Het Drentse Landschap’ op zoek naar een administratieve kracht om de enorme werkdruk op het rentambt te verlichten. Tenslotte zijn we doende om jaarlijks wat meer ruimte voor stages en onderzoeksopdrachten in te ruimen. Met name om jonge studenten wat meer kansen te bieden en zelf de positieve invloed van creatieve jonge mensen op het kantoor te ondergaan. Momenteel is Hester Postma van de Rijksuniversiteit Groningen, faculteit geschiedenis, bij ons werkzaam. Zij onderzoekt de vroegere situatie rond het schepershuisje in Westerbork, waar scheper Noordhuis vrijwel in zijn eentje het Schoonebeker heideschaap voor de ondergang heeft weten te behoeden.

•

Kunstwerk op Hijkerveld In oktober en november was op het Hijkerveld het kunstwerk ‘De Nederzetting’ van Wia Stegeman te bewonderen. Deze expositie was de vierde van een tweemaandelijkse presentatie van studenten van de Academie Minerva te Groningen ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van het

tijdschrift Noorderbreedte. Wia Stegeman is vierdejaars student van Minerva en kent het Hijkerveld goed omdat het vlakbij haar woonplaats Beilen ligt. ‘De Nederzetting’ bestaat uit koepelvormige iglo’s. Wia Stegeman was verrast met de overeenkomst dat archeologen denken dat de eerste bewoners van het Hijkerveld in koepelvormige hutten hebben gewoond. De koepelvormige iglo’s van Wia’s Nederzetting zijn gesmolten en wat blijft is het water waarin je het licht en de weerspiegeling van het landschap ziet. Vraag die hierbij rijst is: Hoe hebben mensen uit de steentijd en alle generaties daarna naar dit landschap gekeken?

•

Noorderbreedteprijs Met genoegen kan het bestuur van ‘Het Drentse Landschap’ u mededelen dat op 21 september onze directeur/rentmeester E.W.G. van der Bilt de Noorderbreedteprijs ontving uit handen van Marion Winkels, juryvoorzitter. De Noorderbreedte-prijzen worden een keer in de vijf jaar uitgereikt. Hiermee spreekt de Stichting haar waardering uit voor personen, organisaties en bedrijven die op een positieve manier bij dragen aan landschap, natuur en cultuurhistorie. Eric Van der Bilt ontving de prijs in de categorie Individuen vanwege zijn niet aflatende inzet voor het Drents-eigene. De jury verwoordde het als volgt: “Niet alleen natuur en landschap, maar ook kenmerkende Drentse

bebouwing hebben zijn volledige aandacht. Kleine boerderijtje, arbeiderswoninkjes en kerkjes tracht hij als ‘monumenten en kathedralen van armoede’ te vrijwaren voor de sloop. Door zijn toedoen zijn de meeste hunebedden en het museumdorp Orvelte in beheer bij ‘Het Drentse Landschap’. Ook zet hij zich in voor het behoud van het dorp Veenhuizen.”. Het bestuur ziet de prijs in de eerste plaats als blijk van waardering voor de rentmeester. Daarnaast beschouwt ze de prijs als een steunbetuiging voor de toenemende betrokkenheid van de Stichting bij activiteiten op het vlak van het culturele erfgoed. In de categorie Organisaties werd It Fryske Gea beloond voor hun inzet om cultuurhistorische elementen aan te kopen, zoals Landweer in Allardsoog en de Slachtedijk. Tenslotte ontving de Stichting ZomerJazzFietsTour in de categorie Bedrijven de prijs voor het organiseren van dit jaarlijkse evenement.

•

Monumenten in Drenthe In oktober is door Waanders uitgevers in samenwerking met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg het standaardwerk “Monumenten in Nederland – deel Drenthe” gepubliceerd. In het met veel zwart-wit foto’s verluchtigde boekwerk wordt een overzicht gegeven van alle cultuurhistorisch waardevolle monumenten in de provincie Drenthe. Per dorp of stad wordt een samenhangend overzicht gegeven van de bebouwde omgeving. Tevens wordt in een aantal algemene

Kunstwerk De Nederzetting van Wia Stegeman op het Hijkerveld.

hoofdstukken een toelichting gegeven op de historie, stijl en verschijningsvorm en de verschillen per regio. Het boek geeft een zeer compleet beeld van de rijkdom aan monumenten in Drenthe en vormt als zodanig een onmisbaar standaardwerk voor de liefhebber van de bouwkunst. Het is jammer dat kleurenfoto’s en een lijst met organisaties die zich bezighouden met monumentenzorg in Drenthe ontbreken. Verder ontbreekt aandacht voor de relatie tussen het landschap en het monument. Zeker nu naar aanleiding van de Nota Belvédère meer aandacht voor dit aspect bestaat, zou enige aandacht op zijn plaats zijn geweest. Het boek is onder het ISBN-nummer 9040094543 voor ƒ 95,86 (€ 43,50) bij de boekhandel te verkrijgen.

•

Reis door de tijd in Drents Museum Tegenwoordig zijn er nog vele sporen uit het verleden in het Drentse landschap terug te vinden. In het Drents Museum in Assen is een aantal jaren geleden de GeoExplorer geïntroduceerd. Een hightech objecttheater met spectaculaire beelden geluidseffecten, aangekleed met toepasselijke voorwerpen en objecten. De GeoExplorer laat deze sporen van het verleden zien, zij onthult de geheimen van het landschap in Noord-Nederland. Een reis naar het ontstaan van de aarde. De oerknal!! Moeder Aarde vertelt over het ontstaan van de aarde, de

Berichten

dingen die zij heeft beleefd, de bewoners die zij heeft gehad. “Wie denkt dat mijn jeugd gemakkelijk is, heeft het mis!”, buldert zij door de zaal. De GeoExplorer laat u ervaren wat de aarde allemaal heeft meegemaakt, om uiteindelijk de reis te beëindigen in NoordNederland met zijn hunebedden, veen, olie- en gasputten. Laag voor laag wordt de fascinerende geschiedenis van het hedendaagse landschap blootgelegd.

Emmen, Bond Heemschut, ‘Het Drentse Landschap’ en de Rijksdienst voor de Monumentenzorg oplossingen te zoeken. Dat zal evenwel niet meevallen en ‘Het Drentse Landschap’ zou het werkelijk onverteerbaar vinden indien zoiets waardevols als gevolg van procedurefouten gesloopt zou worden. Zo’n voorval maakt duidelijk hoe snel onze waardering voor monumenten is gegroeid en hoe beperkt daar in beleidsmatig opzicht nog op gereageerd is.

• Nieuwe folder vakantiewoningen ‘Het Drentse Landschap’ heeft een nieuwe folder over haar vakantiewoningen uitgegeven. De Stichting beschikt momenteel over drie vakantiehuisjes. De woningen zijn bijzonder omdat ze herinneren aan het Drenthe van weleer en in of dichtbij natuurgebieden liggen. Ze zijn modern en comfortabel ingericht. De nieuwe folder is bij het rentambt op te vragen; tel. (0592) 31 35 52.

•

Stemming ruilverkavelingen De ruilverkavelingen Zuidwolde-noord en Beneden Egge beslaan het gebied ten noorden en ten oosten van het dorp Zuidwolde. De stemming van deze ruilverkavelingen heeft er in geresulteerd dat deze ruilverkavelingen zijn aangenomen met een ruime meerderheid van de eigenaren en van de grondoppervlakte. Een mooi resultaat voor de landinrichtingscommissies waarin ook vertegenwoordigers van de natuurbescherming hebben deelgenomen. De commissies hebben een werkbaar compromis gezocht tussen de landbouwbelangen en de wensen vanuit natuur en landschap. Hoewel lang niet alle wensen van de Stichting in vervulling zijn gegaan (zo was er meer aandacht voor het landschap gevraagd) mag worden verwacht dat deze ruil-

verkavelingen voor de natuurgebieden een positief effect zullen hebben, zeker omdat er waterhuishoudkundige verbeteringen voor de reservaten in de plannen zijn opgenomen. • OBN – 1999 en 2000 Jaarlijks ontvangt ‘Het Drentse Landschap’ subsidies van het Ministerie van LNV in het kader van de regeling OBN, Overlevingsplan Bos en Natuur. We kunnen hiermee allerlei maatregelen zoals plaggen, maaien of inrasteren van heidevelden en schraallanden uitvoeren. Dit najaar hebben we eindelijk grote delen van de Boerenveensche Plassen kunnen plaggen. Door voortdurende regenval op ongelukkige momenten lukte het maar moeilijk om tot uitvoering te komen. Verder zijn er in diverse reservaten pitrusruigten gemaaid. Vooral in het Reestdal en Landgoed Vledderhof. Bij elkaar zo’n 46 ha hetgeen een enorme massa ruigte opleverde.

De Vledderhof

foto: Jaap de Vries

• Cultureel Erfgoed Op dit moment is ‘Het Drentse Landschap’ op vele fronten actief om het verdwijnen van monumentale gebouwen tegen te gaan. Een goed maar ook pijnlijk voorbeeld vormt het pand Havenstraat 2 te Erica. Een prachtige directeurswoning uit de 19e eeuw met een volstrekt in stand gebleven interieur en voorzien van een groot aantal unieke tegeltableaux. Hoewel de sloopvergunning al verstrekt is, blijft de woningstichting Interpares coöperatief om samen met de gemeente

Ook onze zorg omtrent de Havesathe Laarwoud in Zuidlaren heeft u uit de media kunnen vernemen. De Gemeente Tynaarlo wil dit 17e eeuwse riddergoed openbaar verkopen. ‘Het Drentse Landschap’ streeft ernaar om het pand voor de gemeenschap te behouden en het deels een publieke functie te laten houden. We zijn in onderhandeling maar het mag duidelijk zijn dat de financiële kant van de zaak ons grote zorgen baart. Het is echter wel zeer stimulerend om te bemerken dat onze zorg in de Drentse samenleving her-

kend wordt en dat er soms substantiële steun in het verschiet lijkt. Mochten anderen ‘Het Drentse Landschap’ op dit punt willen helpen, dan horen we dat graag.

Berichten

foto: Joop van de Merbel

‘Het Drentse Landschap’ koopt schilderachtige keuterij te Midlaren De Stichting ‘Het Drentse Landschap’ heeft een schilderachtige keuterij in Midlaren kunnen verwerven. Dit boerderijtje ligt prachtig gelegen bij twee nooit gerestaureerde hunebedden, D3 en D4. De aankoop past heel goed binnen het beleid van de Stichting om zich in te zetten voor behoud van zulke schilderachtige plekjes in Drenthe. Een klein jaar geleden kreeg de Stichting ‘Het Drentse Landschap’ de provinciale hunebedden in beheer van de Provincie Drenthe. Sindsdien worden 21 hunebedden met ondersteuning van deskundigen

en vrijwilligers adequaat beheerd en beschermd. Mede door deze activiteiten werd ‘Het Drentse Landschap’ deze zomer benaderd door zowel de Vereniging Dorpsbelangen Midlaren als de Vereniging Brede Overleggroep Kleine Dorpen en de provinciaal archeoloog de heer Van der Sanden. Zij vroegen ‘Het Drentse Landschap’ zich in te spannen om één van de prachtigste plekjes van Drenthe veilig te stellen: de hunebedden van Midlaren, D3 en D4. Prachtige nooit gerestaureerde hunebedden, gelegen in een oud landschap en gestoffeerd met een paar van de mooiste eiken van Drenthe. Aan beide zijden geflankeerd door een paar karakteristieke keuterijen uit het einde van de 19e of het

begin van de 20e eeuw, voor welks behoud ‘Het Drentse Landschap’ zich ook al tijden inzet. De sloop van de befaamde keuterij in de bocht bij de monumentale Linde in Midlaren en vooral de herbouw van de standaardwoning op deze plek, heeft menigeen het onherroepelijke van het verdwijnen van sfeer en authenticiteit uit het dorpsbeeld doen beseffen. De angst dat de beide keuterijen verkocht zouden worden waarna sloop en herbouw van moderne maar hier misplaatste huizen zou volgen, was groot. Veiligstelling Met instemming van het bestuur van de Stichting zijn gesprekken gevoerd met de twee eigenaren die hier hun

hele leven gewoond en gewerkt hebben. Een van de eigenaren stond vanaf het begin open om deze prachtige plek voor Drenthe te behouden en wilde de keuterij wel verkopen. In onderlinge samenspraak werd notaris Rob Spronk uit Zuidlaren gevraagd om als onafhankelijke persoon de onderhandelingen te voeren. Op 11 oktober werd de akte getekend. Daarmee is er een begin gemaakt met het actief behouden van deze schilderachtige plek. De eigenaar blijft er wonen en leeft gewoon verder in zijn geboortehuis. Naar wij hopen nog vele jaren. De Stichting is dhr. Spiegelaar zeer dankbaar voor zijn inzet en houding. De eigenaar van de andere keuterij heeft zijn woning al aan particulieren verzegd, waardoor volledig behoud van de plek nog niet zeker gesteld is. Overigens beseffen betrokken particulieren wel hoe bijzonder deze plek is. De Gemeente Tynaarlo spant zich samen met de Rijksdienst voor de Monumentenzorg, de Provincie Drenthe en het Erfgoedhuis voor Drenthe in om de woning de status van Rijksmonument te geven. Indien dat lukt bestaat er op basis van deze bescherming en het gegeven dat de omgeving is aangemerkt als archeologisch monument, toch een redelijke zekerheid dat de magie van de plek ook echt behouden zal blijven. Hetgeen overigens niet mee zal vallen zoals iedereen die deze plek kent, zal beamen. De geest van de tijd is moeilijk vast te houden. ‘Het Drentse Landschap’ zal dat echter zeker proberen. Naar we hopen met steun van de mensen van Midlaren die zeer betrokken zijn bij hun dorp.

Berichten

De belangrijkste aankopen In de achterliggende periode kon een groot aantal aankopen worden verricht. Een van de meest in het oog springende is de verwerving van het landgoed Amshoff’s Bosch (29,34.05 ha.) ten noorden van Hoogeveen, grenzend aan het Oude Diep. Dit oude landgoed bestaat uit een fraaie afwisseling van bos en cultuurgrond. De grondruil met de gemeente De Wolden is het eindresultaat van goed overleg met deze gemeente. Voor de Stichting ging daarmee een langgekoesterde wens in vervulling om een aanzienlijke oppervlakte gemeentelijk eigendom in het Steenberger Oosterveld aan het reservaat te kunnen toevoegen. Het uitgebreide bezit biedt een fraaie afwisseling van bos en heide. De aankoop van landbouwgrond grenzend aan het Groote Zand betekent nieuwe mogelijkheden voor dit reservaat. De intensieve landbouw op deze ontginningsgronden riep altijd een spanningsveld op met het beheer van het heidegebied. Met deze aankoop is deze enclave voor een belangrijk gedeelte verworven, zodat deze gronden bij het heideveld gevoegd kunnen worden. Fietsers zullen in de toekomst dan ook niet meer op de grens

van heide en aardappelland rijden, maar zullen op termijn hun weg kunnen afleggen dóór het natuurgebied. In het Reestdal waar inmiddels al veel percelen verworven zijn, lukt het soms toch nog om een aantal enclaves te verwerven met behulp van kavelruil. Opvallend daarbij is dat langzamerhand het grootste gedeelte van de tientallen kadastrale perceeltjes zijn verworven die gezamenlijk de Esch van De Wijk vormen. Hierdoor kan de es volgend jaar weer grotendeels uit graan bestaan. In het Hunzedal is een verheugende ontwikkeling dat de eerste percelen konden worden aangekocht in de Bronnegermaden, een van de fraaiste en meest kansrijke delen van het dal. In Landgoed Vledderhof en in het Doldersummerveld is in het verleden ca 30 hectare landbouwgrond in verpachte staat aangekocht. Onlangs bleek het mogelijk deze gronden vrij van pacht te krijgen, waardoor nu vrijwel alle cultuurgronden in deze reservaten in eigen beheer konden worden genomen. Zo kunnen nu rond de beheersboerderij Sophiahoeve alle aanliggende gronden aan het eigen bedrijf worden toegevoegd.

Hieronder een overzicht van de belangrijkste aankopen in de afgelopen periode.

Hijkerveld – 1,7 ha bufferzone langs de noordkant van het Korteweg’s Bos. Hollandsche Veld – 2,00.30 ha. grasland langs de Gedempte wijde Wijk. Reestdal – 4,91.05 ha ruilgrond langs de Commissieweg werd afgestaan in een kavelruil. – Hiervoor kreeg ‘Het Drentse Landschap’ 5,47.60 ha Reestland en esgrond terug. – 0,36.10 bouwland Wijker esch Hunzedal – 15,87.03 ha. aangekocht van BBL, verspreid gelegen in het dal. – 16,75.87 ha. in de Bronnegermaden. Scharreveld – 6,26.50 ha. als onderdeel van de verbindingszone naar het Terhorsterzand. Hondtong – 0.89.20 ha. in “de Moespot”, een veentje op de noordes van Yde. Heidenheim – 0,09.10 ha in veentje aan de Taarloosche weg. Oude Diep – 29,34.05 ha. Deze aankoop betreft het landgoed Amshoff’s Bosch. – 2,83.86 ha in het Lage Veen, ten westen van Hoogeveen. Steenberger Oosterveld – In een ruil met de Gemeente De Wolden werd 0,48.99 ha. af gestaan. De Stichting kreeg hierbij het eigendom van 6,99 ha. bos ten zuiden van Veeningen en 26,45.81 heide en bos in het Steenberger Oosterveld. Groote Zand – 13,74.11 in de ontginningsenclave tussen de Paradijsweg en het heideveld.

Aanbieding voor begunstigers De mooiste landschappen van onze 12 provincies Martin Kers is een bijzondere fotograaf met een verrassende kijk op het landschap. de hele wereld verschenen. Hij heeft nu een monumentaal fotoboek samengesteld – 25 bij 25 cm en 160 blz dik – met impressies die hij heeft opgedaan in de diverse natuurgebieden van de twaalf Provinciale Landschappen, bij elkaar ongeveer

foto: Peter Venema

Zijn fotoboeken, kalenders en kaarten zijn over

Agenda

250 foto’s. Natuurschrijver Frans Buissink heeft ze voorzien van informatieve teksten met bijzonderheden over de natuur en de historie van de gefotografeerde plekjes. Een bijzonder fotoboek, dat uitnodigt om zelf de Provinciale Landschappen te gaan verkennen. De prijs voor begunstigers bedraagt ƒ 47,30, € 21,50 (winkelprijs ƒ 54,00, € 24,50). U kunt het boek bestellen via het rentambt; tel. (0592) 31 35 52.

Algemeen Vogelkijkhut Diependal De vogelhut is in principe het gehele jaar geopend, behalve als het gevroren heeft. Van 1 april tot eind september is er op zondagen meestal een vogelkenner aanwezig, die u graag het een en ander vertelt over het vogelleven op de vloeivelden. De hut is te bereiken door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij de ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. Een en ander is met borden aangegeven. Wie dubbel wil genieten moet een verrekijker meenemen! Schaapskudde Hijkerveld De kudde vertrekt met de herder om 09.30 uur naar de heide en komt om 16.30 uur terug bij de kooi. De schaapskooi is te bereiken vanaf het dorp Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.

(De verzendkosten bedragen ƒ 7,50 per boek)

Voor alle activiteiten geldt dat honden helaas niet mee mogen; ook niet aangelijnd!

Agenda

di. 25 dec. 14.00 uur (eerste kerstdag) Kerstwandeling op het Hijkerveld. Sommige tradities houden we in ere. Zo ook deze jaarlijkse kerstwandeling. Gestart wordt bij de schaapskooi van het Hijkerveld, te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes.

vr. 28 dec. 13.00 uur Stevige winterwandeling over het Landgoed Vledderhof en omgeving. Gidsen nemen de deelnemers mee langs de statige lanen en uitnodigende wandelpaden. In verband met de lengte van de wandeling wordt aanbevolen goed schoeisel te dragen en om voldoende eten en drinken mee te nemen. De excursie start op de dagcamping aan de Solweg (de weg Vledder - Doldersum). za. 12 jan. 14.00 uur Vogels kijken op Diependal. Met een vogelkenner mee over de vloeivelden. De excursie start bij de vogelkijkhut. Deze is bereikbaar door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. De route is met bordjes aangegeven. Belangstellenden kunnen zich opgeven bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. 0592-313552.

zo. 20 jan. 14.00 uur Winterwandeling over Kampsheide. Natuurgidsen vertellen hoe de dieren en planten van Kampsheide de winter doorkomen. De wandeling start bij het informatiepaneel aan het G.A.M. van den Muyzenbergpad, ten westen van Balloo. zo. 17 feb. 14.00 uur Spoorzoeken op de Gasterse Duinen. Op zoek naar sporen van mens en dier op de Gasterse Duinen. Gestart wordt bij het informatiebord op de parkeerplaats aan de Oudemolenseweg te Gasteren. di. 19 feb. 14.00 uur De zandheren van Drouwen. Wandelen tussen de jeneverbessen van het Drouwenerzand. Start is bij de receptie van recreatiecentrum ‘Het Drouwenerzand’. wo. 20 feb. 13.00 uur Wandeling over het Landgoed Vledderhof. De wandeling gaat door afwisselende bospartijen en cultuurlandschappen met meerdere poelen en vennetjes. De excursie start op de parkeerplaats aan de Solweg (de weg Vledder – Doldersum). Belangstellenden kunnen zich opgeven bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. 0592-313552.

za. 23 feb. 14.00 uur Excursie over de vloeivelden op Diependal. Vogels kijken met een deskundige vogelaar. De excursie start bij de vogelkijkhut. Deze is bereikbaar door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. De route is met bordjes aangegeven. Belangstellenden kunnen zich opgeven bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. 0592-313552. za. 9 maart 14.00 uur Wandeling over Takkenhoogte, Meeuwenveen en het Rabbingerveld. De gids neemt u mee over de heide, door het bos en langs de vennen. De start is op de Nieuwe Dijk ter hoogte van nr. 26, één kilometer ten zuidoosten van De Pieperij. zo. 10 maart 14.00 uur Natuurwandeling langs Het Oude Diep. Een wandeling langs de in oude staat teruggebrachte beek. Gestart wordt op de parkeerplaats bij de kiosk aan het VAM-kanaal, bereikbaar vanaf de weg Wijster – Drijber. Volg de borden!

za. 16 maart 14.00 uur Wandeling over de vloeivelden op Diependal. De gids laat u de winter- en trekvogels zien die op dat moment op Diependal aanwezig zijn. Start is bij de vogelkijkhut. Deze is bereikbaar door vanaf het Oranjekanaal, vlakbij ‘Speelstad Oranje’, de Zwarte weg in te slaan. De route is met bordjes aangegeven. Belangstellenden kunnen zich opgeven bij ‘Het Drentse Landschap’, tel. 0592-313552. zo. 17 maart 14.00 uur Voorjaarswandeling over het Groote Zand. Op zoek naar de eerste tekenen van de lente op het voormalige stuifzandgebied Groote Zand. Start is op de parkeerplaats van camping ‘Het Grote Zand’, gelegen aan de weg van Hooghalen naar Amen, vlakbij Hooghalen. zo. 24 maart 14.00 uur Open dag schaapskooi op het Hijkerveld en wandeling. Start is bij de schaapskooi van het Hijkerveld, te bereiken vanaf Hijken via de Leemdijk. Vanaf het dorp is de route aangegeven met bordjes. za. 30 maart 11.00 uur Open dag Landgoed Rheebruggen en lentewandeling De deuren van de beheersboerderij staan tussen 10.00 en 16.00 uur voor u open. De excursie start om 11.00 uur. De boerderij is gelegen op Rheebruggen 8 te Ansen.

Deze uitgave werd mede mogelijk gemaakt dankzij een financiële bijdrage van:

• • • • • • • • • • • • • • • • • •

Koninklijke BOOM UITGEVERS Meppel (0522) 26 61 11 Aannemingsbedrijf VEDDER BV Eext (0592) 26 26 20 Grond-, weg- en waterbouw Bouwbedrijf H. POORTMAN Veeningen (Zuidwolde Dr.) (0528) 39 14 82 Restauratie-nieuwbouw-onderhoud-verbouw Royal Haskoning Groningen (050) 521 42 14 Adviesbureau voor water en milieu GRONTMIJ DRENTHE Assen (0592) 33 88 99 Advies- en ingenieursbureau ORANJEWOUD BV - HEERENVEEN Heerenveen (0513) 63 45 67 Ingenieursbureau ABN AMRO BANK N.V. Assen (0592) 33 33 00 De bank voor Drenthe ESSENT MILIEU Wijster (0593) 56 39 39 Inzameling, hergebruik en verwerking van afvalstoffen NAM B.V. Assen (0592) 36 20 74 Aardoliemaatschappij Havesathe ‘DE HAVIXHORST’ De Wijk (0522) 44 14 87 Hotel - Restaurant NV Waterleidingmaatschappij ‘DRENTHE’ Assen (0592) 85 45 00 Water, het wonder uit de kraan Buro HOLLEMA Rolde (0592) 24 13 13 Tuin- en landschapsarchitekten BNT HOLLAND CASINO Groningen Groningen (050) 312 34 00 Prominent in uitgaan ARCADIS Assen (0592) 39 21 11 Advies- en ingenieursbureau (inrichting, infrastructuur, milieu en ecologie) HULZEBOSCH Grondwerken C.V. Beilen (0593) 52 21 39 Natuurbouw, grond-, straat- en rioleringswerk, leverantie van zand en grind KADASTER DRENTHE Assen (0592) 31 10 66 Bevordert de rechtszekerheid bij het maatschappelijk verkeer in vastgoed CHRISTIAAN DEN DEKKER B.V. Lisse (0252) 41 86 50 De ecologische aanpak in waterbodemsanering QUERCUS Boomverzorging en Advisering Emmen (0591) 51 27 07 Uw bomen, onze zorg

• • • • • • • • • • • • • • • • •

Veenbedrijf HAVERKORT VROOMSHOOP B.V. Vroomshoop (0546) 64 38 02 Veenafgraving, verkoop veengrond en tuinaarde N.V. Waterbedrijf GRONINGEN Groningen (050) 318 23 11 Wees wijs met water BUNING Wegenbouw B.V. Zuidwolde (0528) 37 31 64 Grond-, straat- en rioleringwerkzaamheden. Levering zand NATIONALE POSTCODE LOTERIJ Amsterdam (0900) 300 15 00 Ma. t/m vr. 09.00 - 21.00 uur Loterij voor mens en natuur RTV Drenthe Assen (0592) 33 80 80 Radio Drenthe, TV Drenthe, RTV Drenthe Programmablad Stichting Publieksvoorlichting NOTARIAAT DRENTHE Postbus 35 – 9530 AA Borger Namens de gezamenlijke notarissen in Drenthe KONINKLIJKE VAN GORCUM BV Uigeverij/graﬁsch bedrijf Assen (0592) 37 95 55 Bureau B + O ARCHITECTEN Rheebruggen (0521) 35 10 14 BORK B.V. Stuifzand (0528) 33 12 25 Sloopwerken, asbestsanering en puinrecycling DE ROO DRENTE BV Stadskanaal (0599) 61 28 52 Cultuurtechniek en groenvoorzieningen ERDMAN SCHMIDT Hoogeveen (0528) 27 72 66 Lichtgewicht tenten, slaapzakken, bergschoenen, rugzakken, etc. HARWIG Elektriciteitswerken B.V. Emmen (0591) 65 67 69 Almere (036) 530 22 72 Elektrotechniek, industriële automatisering, telematica, beveiliging DRENTSE COURANT Assen (0592) 32 95 00 BARSINGERHORN CONSULTANCY Delfzijl (0596) 61 22 66 Training en coachen van personeel en organisatieadvies BTL UITVOERING Vestiging Emmen (0591) 63 00 80 www.btl.nl Aanleg en onderhoud van stedelijk/landschappelijk groen en historische buitenplaatsen Architectenbureau WOUDA & VAN DER SCHAAF Meppel (0522) 25 57 96 DESTIC KUNSTSTOFFEN B.V. Veendam (0598) 61 45 64 Productontwikkeling, displays, bewerkingen, inrichting en presentaties