1 Inngangur

Inngangur

Um miðja tuttugustu öld rann upp mikið framfaraskeið í íslenskum landbúnaði með aukinni ræktun, en til þess að nýta hana þurfti meiri áburð. Tvær tilraunastöðvar í jarðrækt höfðu verið starfræktar frá því snemma á öldinni, á Sámsstöðum í Fljótshlíð og í Gróðrarstöðinni á Akureyri. Um 1950 bættust við tvær tilraunastöðvar, á Reykhólum og á Skriðuklaustri. Tilraunastöðvarnar voru reknar af Tilraunaráði jarðræktar, sem var stofnað 1937, og á vegum þess hófust á þeim samræmdar áburðartilraunir árið 1950 eða á næstu árum á eftir. Stóðu þær flestar lengi, jafnvel svo áratugum skipti. Tilraunastöðvarnar urðu svo hluti af Rannsóknastofnun landbúnaðarins þegar hún var stofnuð 1965. Bændaskólinn á Hvanneyri hóf sjálfstæða tilraunastarfsemi 1955 sem brátt varð umfangsmeiri en á tilraunastöðvunum, en hún var þó unnin í samráði við Tilraunaráð jarðræktar. Margar tilraunir voru gerðar á bújörðum utan stöðvanna sjálfra, í fyrstu einkum vestanlands á vegum Hvanneyrar þar sam kalvandinn var mikill. Efnagreiningar á uppskerusýnum úr tilraunum hófust 1955, en þær urðu ekki algengar fyrr en 1961. Af áburðarefnunum, N, P og K, hefur nitur (N) beinust áhrif á magn uppskeru, en öll hafa þau áhrif á gæðin. Árið 1975 kom út samantekt um tilraunir með N til ársins 1974, alls 36 tilraunir þar sem uppskera hafði verið mæld í a.m.k. tvö ár (Hólmgeir Björnsson 1975b). Í annarri grein var fjallað um helstu náttúrulegar uppsprettur niturs (Hólmgeir Björnsson 1975a). Frá ísaldarlokum, í um tíu þúsund ár, hefur nitur safnast í jarðveg, einkum mýrar. Jarðvegur eins og á Íslandi, sem er ríkur af eldfjallaösku, andosol, hefur sérstaka eiginleika til að safna nitri og er hann því frjósamur. Þessi frjósemi hefur staðið undir búfjárhaldi Íslendinga, bæði beit og vetrarfóðri, alla íslandsbyggð. Rétt er að halda því á lofti að þegar nitur safnast í jarðveg safnast þar einnig kolefni, og að sama skapi, þegar nitur losnar úr jarðvegi tapast kolefni. Þessir ferlar eiga því þátt í gróðurhúsaáhrifum. Sama ár, 1975, var okkur þremur, nær jafnaldra, sem höfðum farið til náms í búvísindum á Norðurlöndum um tuttugu árum fyrr, fengið það verkefni að halda erindi um áburðarfræði á ráðstefnu NJF (félag norrænna búvísindamanna) þegar hún var í fyrsta sinn haldin á Íslandi (Hólmgeir Björnsson, Friðrik Pálmason og Jóhannes Sigvaldason 1975). Vitnað var í allmargar erlendar greinar með N-áburð á tún og hafði upptekið N aukist um sem nemur 55 - 75% af ábornu nitri. Útreikningar á íslenskum niðurstöðum sem þá lágu fyrir sýndu að gera mætti ráð fyrir svipuðum niðurstöðum hér á landi. Samandregið var ályktað að gera mætti ráð fyrir að við góð skilyrði skiluðu sér um 2/3 eða 67% af ábornu N í uppskeru. Er það síðan viðmiðun við mat á tilraunum með N-áburð. Áður en lengra er haldið skal bent á Plöntunæringar- og áburðarfræði eftir Friðrik Pálmason frá 2013. Er þar ágrip af helstu niðurstöðum rannsókna á Íslandi á áburði og áhrifum hans. Viðfangsefni þessa rits er meira afmarkað.