Larrabetzuko emakumeen historia kolektiboa larrabetzuko udala + emari by larrabetzuko udala

LARRABETZUKO UDALERRIKO EMAKUMEEN HISTORIA

AURKIBIDEA 0. SARRERA.........................................................................................................................................5 0.1-PROIEKTU HONEN BEHARRAZ.............................................................................................5 Emakumeen ahalduntzea eta parte-hartzea ...................................................................................5 Historiografia feminista......................................................................................................................6 0.2- EGITASMOAREN HEBURUAK...............................................................................................8 Helburu orokorrak..............................................................................................................................9 Helburu espezifikoak........................................................................................................................11 0.3. METODOLOGIA........................................................................................................................11 0.4. JENDARTEAREN PARTE-HARTZEA....................................................................................13 0.5. ADIERAZLEAK..........................................................................................................................13 0.6. BERRIKUNTZAK.......................................................................................................................14 1-LARRABETZUKO HERRIA.........................................................................................................15 2. HAURTZAROA- NERABEZAROA...........................................................................................18 2.1. Senitartea.....................................................................................................................................18 2.2. Etxebizitzak/baserriak...............................................................................................................20 2.3. Lana/beharra..............................................................................................................................24 2.4. Bizirauteko ekonomia/janaria..................................................................................................31 2.5. Eskola............................................................................................................................................35 2.6. Jolasak...........................................................................................................................................47 2.7. Arropa...........................................................................................................................................52 2.8. Abestiak eta dantzak...................................................................................................................57 2.9. Oporrak.........................................................................................................................................59 2.10. Hilerokoa....................................................................................................................................60 3. GAZTAROA....................................................................................................................................65 3.1. Jaiak eta aisialdia..........................................................................................................................65 3.2. Bikoteak..........................................................................................................................................69

3.3. Ezkontzak......................................................................................................................................74 3.4. Ezkontzaz kanpoko haurdunaldiak...........................................................................................81 4. ETA EZKONDU OSTEAN... ........................................................................................................82 4.1 Amatasuna/biziraupenerako beharrezkoak diren lanak........................................................82 5. ERLIJIOA..........................................................................................................................................90 6. SOLDATAPEKO LANA................................................................................................................94 7. EGOERA POLITIKOA: GERRA/GERRAOSTEA/DIKTADURA.........................................100 7.1. Euskara.........................................................................................................................................111 7.2. Frankismoaren bukaera.............................................................................................................113 Parte hartzaileak.................................................................................................................................119 Bibliografia..........................................................................................................................................121

0. LARRABETZUKO UDALERRIKO EMAKUMEEN MEMORIA HISTORIKO KOLEKTIBOA

0.1. PROIEKTU HONEN BEHARRAZ Emakumeen ahalduntzea eta parte-hartzea Ia 20 urte dira Nairobiko III. Mundu-konferentzian DAWN (Development Alternatives with Women for a New Era. Aro Berri baterako Emakumeekin Garapen Alternatibak) sareko feministek “ahalduntze” hitzari gaur ezagutzen dugun genero esanahi espezifikoa eman ziotena. IV.

Emakumearen

Nazioarteko

Konferentzian

Beijingen

(1995),

emakumeen ahalduntzea eta mainstreaming edo genero zeharkakotasuna berdintasun erreala lortzeko funtsezko estrategia bietan bihurtu ziren. Ahalduntzea banakako prozesua da. Emakumeek beraien autoestimua handitu dezaten, jendartean duten egitekoaz kontziente izan daitezen eta jendarteak berak kendutako balioa buelta diezaien. Honela beraien eskubideez, gaitasunez eta trebetasunez kontziente ere izango dira guzti hauek errespetatuak izateko eta emakumeek beraien buruengan, beraien indarrean eta gauzak aldatzeko daukaten ahalmenean sinesteko Generoaren

ikuspuntutik

ulertutako

ahalduntze

prozesua

banakakotik kolektibora pasatzen da, emakumeei, behin auto-estimua berrituta eta bere botereaz kontziente, antolatzen eta jendartea aldatzeko borrokatzen uzten dielako. Aurkezten

dugun

“Larrabetzuko

Udalerriko

Emakumeen

Memoria Historiko Kolektiboa” proiektuak parte-hartzaileentzat benetako ahalduntze prozesu bat suposatu du, taldekako saioetan zehar beraien bizitzen garrantziaz gain beraien amen, amonen eta familiako beste emakume batzuen bizitzen garrantziaz ere ohartu direlako. Horrela, egunerokotasunaren historia, historia soziala,

jazoera handietatik

urrundua, familia eta biziraupena bermatzeko emakumeen estrategiaren, aintzat hartzen ez diren lanen, eta emakume hauek beraien udalerriaren garapenari, jendarte mailan edo ezkutuan, egin zizkioten ekarpenen historia bezala agertzen zaigu. Beraien historiaren protagonista bihurtzen dira, eta ekintza hori da hain zuzen, ematen

diena.

Gainera,

gauzak alda ditzaketela ikustera

gainontzeko

parte-hartzaileekin

beraien 5

esperientziak partekatzean, gogoratu eta pentsatu egin dute, eta beste emakumeen zailtasun eta lorpenekin identifikatu dira. Esan behar dugu Beijingen onartutako Ekintza Plataformak honakoa esaten duela: erabakiak hartzean emakumeen berdintasunezko partaidetza barik, ez dago ez justiziarik ez demokraziarik eta ezin dira emakumeen interesak kontuan hartu, beraz, ez dago berdintasunik. Esan bezala, egitasmo honen oinarria partaidetza izan da. Bertan, emakumeen ahotsak, orain arte jendarte-baliorik ez dutenak baina gure egitasmoa aurrera eramateko ezinbestekoak izan direnak parte hartu dute. 60 urtetik aurrerako emakumeak hain zuzen. Eta azkenik egitasmoaren emaitzak udalerriko gazteengana eraman nahi ditugu, horrela emakumeek historian zehar eduki duten egiteko garrantzitsuaren partaide ere bilakatu daitezen. Historiografia feminista â&#x20AC;&#x153;Begi batetik begiratzean, gure ikuspegia mugatua da eta sakontasuna falta zaio. Ondoren, beste begiarekin begiratuz gero, gure ikuspegi eremua zabaltzen da, baina mugatua izaten jarraitzen du. Aldiz, bi begiak momentu berean irekitzean azaltzen zaigu ikuspegi eremu osoa, bere sakontasunean eta aniztasuneanâ&#x20AC;?. Gerda Lerner.

Ez da batere erreza emakumeen oroimen kolektiboa arakatzea eta aztertzea; izan ere, ohikoa da historiaren azterketa gizonaren ikuspuntuan oinarritzea. Horrela, aintzat hartzen da emakumeen iragana gizonezkoenak bereganatzen duela eta aldi berean azken hau dela guztion errealitatea islatzen duena. Era honetan ahalduntzea eta partaidetza Historiarekin batzen ditugu, emakumeok/ak historikoki boterearen eremuetatik urrun egon garelako/direlako, bai eremu publikoan bai pribatuan. Gainera, ez digute parte-hartzen utzi, hori dela eta, Historiak bildu duena ahots maskulinoa izan da esperientzia maskulinoari, lorpen maskulinoei eta gizonezkoak protagonista izan diren gertaerei buruz hitz eginez. Emakumeak Historia horri maiuskulekin asimilatuta edo parekatuta geratu

dira, horrela, beraien bizitzak garatu dituzten lekuetan beraien ekarpena jendarte garapenari, ekonomikoari eta kulturalari ezkutatuz. Baina zorionez, XX. mendean zehar joera honen kontrako lan historiografiko esanguratsu eta interesgarri asko agertu dira herrialde ezberdinetan eta orain arte garrantzirik izan ez duten kolektiboek, emakumeak besteak beste, ahotsa hartzen hasiko dira. 70. hamarkadatik aurrera nazioartean garatu den emakumeen historiari buruzko produkzio hau New Women History izenarekin ezagutuko da. Historia berrikusteko eta ikertzeko modu hau ohiko historiarekin talka egiten du bi eragin garrantzitsu jaso dituelako: batetik, historia sozial berriarena eta bestetik feminismoarena. Lehenengoaren ekarpena masaren ikerketan, jendartearen analisian oinarritzea izan da eta ez elitean. Emakumeen kasuan, sistema patriarkarrak inposatutako generoen arteko harreman hierarkikoak bigarren mailako herritar izatera behartu ditu. Horregatik, azken hamarkadetan emakumeen bizi esperientziak eta herriari

egindako

ekarpenak

berreskuratzeko

ahaleginak

egitearen

garrantzia. Bestetik, feminismoaren ekarpen nagusia analisia ekintzarekin lotzearen beharra izan da. Izan ere, emakume guztiak emakume izateagatik menpeko egoera zehatz bat bizi izan dute historian zehar, garai, kultura eta klase sozial ezberdinetakoak izan arren. Honela, emakumeen iragana berreskuratzea helburu bezala zeukan produkzio historiografiko bat hasi zen, honetarako funtzioen, ekarpenen eta emakumeen esperientzien aniztasunean zentratu ziren eta bat ere erreala ez zen emakumearen ideala alde batera utzi zuten; gainera, horrela emakumeen eguneroko bizitzara hurbildu gaituzten ikerketa bideak sortuz joan ziren, adibidez, Ahozko Historiarena. Ekarpen hauetatik hiru printzipio metodologiko sortzen dira emakumeen historia egiterakoan: 1) Emakumeen iragana berreskuratzearen beharra: Zientziaren androzentrismo ikuspuntuetan

tradizionala oinarritzeko,

baztertzea, hau

da,

emakumeetan ikerketa

lanak

zentratutako emakumeen

esperientzia historikoa bilduko duten parametroetan kokatzeko.

2) Ikerketa objektua definitzea, alegia, emakumeak: emakumearen kontzeptu abstraktuak edota idealak alde batera utziz, emakumeen eginkizun, ekarpen eta esperientzien aniztasuna adieraztea. 3) Iragan horretara heltzeko bideak sortu edo birsortu behar dira: emakumeen bizitzara eta egunerokotasunera hurbilduko gaituzten ikerketa iturriak sortzea. Lan honek kontzeptu guzti hauek bildu eta praktikan jarri nahi izan ditu, Larrabetzuko emakumeen bizi kontakizunen bilketaren bitartez udalerriko historiaren protagonista bihurtu dituelako. Emakumeak beraien historia kontatzean beraien inguruan jokatu duten paperaren garrantziaz kontziente izatean datza, bai banakako eran bai kolektiboan. Denbora luzean zehar ez Historiak ez Antropologiak, ez zutelako arretarik jarri emakumeen ekintzetan eta zereginetan, etxeko eta familiako esparruan mugatuta zeudenez, ez ziren interesgarritzat jotzen. Lan honekin, asmoa ez da soilik Larrabetzuko emakumeen historia berreskuratzea, emakumeak protagonista izan diren egunerokoaren ikerlanaren interesa eta prestigioa berreskuratzea baizik. Gure lanaren helburua hurrengoa izango da: orain arte mantendu ez diren aldeak bildu ahal izateko Larrabetzuko udalerriko emakumeen bizi-historiak batu eta deskribatu: jolasak, ohiturak, lan emankorra eta ugalketa-lana,

familiaren

zaintza,

beraien

biziraupen

estrategiak,

emakumeen esperientzia baztertzen eta diskriminatzen zituen jendarte baten aurrean beraien mugimenduak mugatzen zituen bitartean gizonen boterea ziurtatzen zuen moral zorrotz batekin â&#x20AC;Ś Emakumeen bizihistorien bidez, orain arte sekula kontatu ez den udalerriko historia bat josi dugu: Larrabetzuko historia bertako emakumeek kontatua.

0.2. EGITASMOAREN HEBURUAK Helburu orokorrak Proiektuarekin hasi ginenean argi geneukan zein zen honen helburua: Larrabetzuko udalerriko emakumeen bizipenak, ohiturak eta tradizioak ikertu, berreskuratu eta ezagutzera eman, baita emakume bezala aurrera egiteko praktikan jarri behar izan zituzten beraien bizimoduak,

estrategiak eta ekintzak ere. Horrela, egitasmo honekin gainera beraien esperientzia ikustera eman dugu eta inguruko eta udalerriko garapen sozio-ekonomikoari

beraiek

egindako

ekarpena

aintzatestea

ere.

Proiektuak ere banakako ahalduntzea eta ahalduntze kolektiboa sustatzea zuen helburu, emakumeen ekarpenei balorea emanez eta jendarteratuz. Helburu espezifikoak 

Beraien onarpen sozialaren eta udalerriari maila guztietan (gizarte, kultura, ekonomia eta politika mailan) egindako ekarpenaren bidez Larrabetzuko emakumeen ahalduntzea sustatu.



Gizarte hobekuntzaren mesedetan emakume elkarteen egitekoa onartu.



Larrabetzuko emakumeen egitekoa garrantzitsutzat jo eta beraien bizi-historien bidez beraien auto-estimua indartu.



Historian zehar eman diren genero desberdintasunei buruz emakumeen kontzientzia-hartzea eta hausnarketa bultzatu.



Parte-hartzaileen bizi-historien bidez genero estereotipoetan eta roletan oinarritutako sinesmenak frogatu.



Larrabetzuko emakumeen presentzia eta parte-hartze soziala indartu.



Belaunaldi ezberdinen artean berdintasunari buruzko eztabaidari bide eman.

0.3. METODOLOGIA Egitasmo

hau

Larrabetzuko

Udaleko

Berdintasun

Sailaren

ekimenetik dator, udalerrian ahalduntzea eta balioak aldatzea bultzatu nahi da emakumeen memorian arakatuz, beraien ahotsetatik Larrabetzuko historia berridazteko. Emakume elkarteen eta udalerriko gainerako beste elkarte eta kontaktuen bidez Larrabetzuko emakume ezberdinekin identifikazio eta kontaktu lan bat egin dugu, egitasmoari beraien testigantza eman diezaioten. Argi geneukan arrazoi batengatik edo beste batengatik lan honetarako garrantzizkotzat jotzen diren adin handiko emakumeengana 9

heltzea garrantzitsua zela. Lortu dugula esan genezake izan ere, aurten 100 urte beteko duen emakume bati elkarrizketa pertsonalizatua egin ahal izan diogu. Udalerriko emakumeak protagonista printzipalak diren izaera kualitatiboa duen lan bat dugu hau. Informatzaileak emakumeak izan ditugu, beraiek bizitako historia lehenengo pertsonan kontatu digutenak eta baita femeninoan Larrabetzuko historiaren ikuskera bat eman dutenak, hau da, orain arte sekula kontatu gabeko historia bat. Informazioaren bilketarako metodo etnografikoa erabili dugu. Antropologian, metodo etnografikoa, datu bilketarako erabiltzen den lantresna nagusia da. Metodo etnografikoa, beraz, metodo enpirikoen multzoa da, honen bidez ikertzailea eta honek ikertzen duen esparruaren arteko harreman zientifikoa ezartzen delarik. â&#x20AC;&#x153;Esparruâ&#x20AC;? hitzak, honako hau esan nahi du: ikertzaileak, jendarte zehatz batean ematen diren elkarrekintza desberdinak aztertzeko hautatzen duen esparrua da, bertan errealitate hau bizi duten pertsonek eskainitako informazio zuzena biltzeko aukera izango dutelarik. Esparru lana, bada, lan esparru etnografiko nagusia da. Honen adibide mitikoen artean Malinowski-ren A diary in the strict sense of the term (1967), edota LĂŠvi-Strauss-en Tristes topiques (1955) ditugu. Izan ere 70. hamarkadatik aurrera, antropologia feministak proposatutako ikerlan gaurkotuagoak aurki ditzakegu, hauek metodo etnografikoa garatu deneko ikuspegi maskulinoa kolokan jarriko dute, ikertutako jendarte eta kulturetan emakumeek izan duten ekarpena estali izanagatik gogorki kritikatuz. Honen lehendabiziko adibideak Margaret Mead-ek genero rolei (1963) buruz egindako teorizazio lanetan aurki baditzakegu ere, K. Millet, C. Delphy, A. Oakley, S. Firestone, M. Rosaldo, G. Rubin,â&#x20AC;Ś bezalako autoreak izango dira, emakumeek, emakumea helburu hartuta, sortutako teorizazioak proposatzen hasiko direnak, modu honetara diziplina antropologikoari buelta emanez. Gauzak honela, ikuspegi feminista batetik ulertutako metodo etnografikoak, momentura arte egindako azterketa kultural eta sozialetan objektu huts kontsideratutako emakumeak ikustarazi eta subjektu bilakatzeko aukera eman digu. 10

Ikerketa honetarako beraz, Larrabetzuko emakumeek eskainitako informazio bilketan oinarritutako esparru lana burutu dugu, hauek baitira euren oroimen kolektiboan gordeta mantentzen den horretaz guztiaz mintzatzeko zilegi diren bakarrak. Larrabetzun bizi diren emakumeen bizi historia edo kontakizunen analisi bat lortu dugu, hau da, bertan jaioak izan edo beste leku batetik etorriak izan (Lezama, Sestao, Portugalete...) baina herritar sentitzen diren emakumeen kontakizuna. Beraien banakako biografien bidez, Larrabetzuko emakumeen historia kolektiboa

osatzen

lagundu

diguten

belaunaldi

ezberdinetako

emakumeak hain zuzen. Dokumentu honetan, tailer, saio eta elkarrizketa ezberdinetatik atera ditugun aipamen esanguratsuenen bidez emakume hauen bizipenak biltzen dira, historia lehenengo pertsonan kontatu digutenak emakumeak beraiek izan direlarik. Guzti hau parte-hartzaileek beraien bizitzan edo udalerriaren historian izandako garrantziagatik azpimarratu nahi izan dituzten dokumentu eta argazkien laguntzarekin osatu dugu. Kontuan izan behar dugu ez dela Larrabetzuko bizimoduari buruzko objetibotasun eta zorroztasun azterketa bat, herriaren historiaren garai zehatz baten emakume protagonistek, beraiek bizi izan zuten moduan, gertakizunen kontaketa bat baizik. Ekintzak ď&#x201A;ˇ

Taldeko

saioak,

egitasmoari

testuinguru

bat

emateko

helburuarekin taldeko saioak burutu ditugu. Hauetan, partehartzaileen bizipenak, hau da, beraien txikitako oroitzapenak, gaztarokoak, eta abar bildu ditugu. Saioak ugariak izan dira eta belaunaldi ezberdinetako emakumeak biltzea lortu dugu. 60 urte inguru duten koadrilak, Gure Etxea jubilatuen etxean biltzen diren emakume ugariak edota auzoetan bizi diren emakumeak besteak beste. ď&#x201A;ˇ

Bizi kontakizunen bilketa, arrazoi batengatik edo beste batengatik udalerriaren garapenean eginkizun garrantzitsu bat izan duten emakumeei gidoirik gabeko elkarrizketa irekien bidez jaso ditugu. Ez dira asko izan, emakume hauen perfila orokorrean antzekoa 11

delako eta denak lan eta lan besterik egin ez duten arren, ez dugulako perfil berezirik detektatu. Elkarrizketa pertsonala egitea egokia iruditu zaigu, adinagatik, emakume konkretu bati, 1916an jaio baitzen. XX mendearen lekuko zuzena dugu andre hau eta ez dugu aukera pasatzen utzi nahi. Bestalde, bere ibilbide pertsonalak gure arreta deitu izan zigulako, jostuna izan zen beste andre bati ere banakako elkarrizketa egitea egokia iruditu zitzaigun. ď&#x201A;ˇ

Gainera, egoera antzekoak (lantegi bereko emakume langilek, lanbide zehatz bat eduki dutenak, 1936ko altxamendu faxista, ondorengo gerra edo gerraostea, eta abar, bizitakoak) bizi izan dituzten belaunaldi bereko emakumeekin saioak egin ditugu. Saioak antolatzerako orduan, hasieran denak elkarrekin jardun genuen arren, aurrerago taldeka antolatzearen beharra ikusi dugu. Adinaren arabera antolatu ditugu talde hauek, adin antzeko duten emakumeen kontakizunak oso antzekoak direlako eta garai sozial berdinean bizi zirelako.

Emakumeak, txikitatik, eskola garaitik, txikitako oroitzapenetatik hasita, geroagoko bikote eta lagun arteko harremanetara, lanera edo bitzea tokatu zitzaien egoera politikora arte, beraien bizitzako esperientziak kontatu dizkigute. Dauzkaten bizi kontakizun berdinen bilketarako (belaunaldi bereko hainbat emakumerekin saioak), hainbat ardatza ezarri genituen: o

Haurtzaro-nerabezaroa: jolasetako,

senitartekoa,

Txikitako,

eskolako,

etorkizunerako

aisialdiko,

aukerak

eta

abarreko oroitzapenak... o

Gaztaroa: etorkizuneko aukerak, nobiotza, ezkontza eta amatasuna, gizonen zeregina.

Lana bere esanahi zabalenean ulertuta: etxeko lana, soldatapeko lana, zaintza lanak, auzolana...

Egoera politikoa: gerra, gerraostea, diktadura.

Emakumeek, zein egoeratan bizi ziren, ohituren, bizimoduaren eta gehien bat emakume izatearren aurre egin behar izan zioten egoeren ideia bat egiten laguntzen diguten bizipenak era dinamiko eta parte-hartzaile baten jaso ditugu. Ahaztutako perspektibatik Larrabetzuko Historia txiki bat jasotzean datza: emakumeena hain zuzen ere. 

Material dokumentalaren bilketa: emakumeen memento nagusiei edo ikerlanerako interesgarriak izan diren mementoei buruzko narrazioa jantziko duten argazkiak, abestiak, eta abar bildu ditugu.

0.4. JENDARTEAREN PARTE-HARTZEA Proposatzen dugun egitasmoa parte-hartzailea besterik ez da, informazio bilketa formatu ezberdinek udalerriko kolektibo ezberdinen parte-hartzeari lekua egin nahi izan zaio. Egitasmo honen protagonistak Larrabetzuko emakumeak dira, beraien bizi-historiak gogoratu eta kontatu dituztenak emakumeak beraiek izan direlako. Parte-hartze mementoak hurrengoa hauek izango dira: 

Taldeko saioak: beste marko batzuetan agertzea ere posible den arren, saio hauetarako marko naturala emakume elkartea izatea nahi da.



Banakako elkarrizketak: ikerlanerako garrantzitsuak diren emakumeei egin zaie, bi emakumeri hain zuzen.

0.5. ADIERAZLEAK Egitasmo parte-hartzaile honen ebaluaziorako hurrengo adierazleak erabiliko dira: 

Emakumeen kontaktu eta identifikazio lanetan, eta egitasmoaren aurkezpenean elkarte ezberdinen inplikazioa.



Taldeko saioetan parte-hartze maila eta parte-hartzaile kopurua.



Egindako banakako elkarrizketa kopurua.



Emakumeek kontatutako Larrabetzuko historia, eta emakumeen ekarpenak eta gogoetak ikusi ahal izango diren egitasmoaren azken dokumentua.



Egitasmoarekin lotutako hedapen ekintzetan parte-hartze maila: aurkezpen publikoa eta belaunaldi-arteko tailerra.

0.6. BERRIKUNTZAK 

Metodo etnografikoan genero perspektibaren sarrera, honi eskerrak parte-hartzaileen bizipenen bilketa, XX. mendeko historian zehar

emakumeen

desberdintasun

egoerari

buruzko

hausnarketarekin konbinatuko da. 

Metodo etnografikoa eta ekintza parte-hartzailea praktikan jarriko duten profesionalen aholkularitzarekin, lan metodologiari esker egitasmoaren buru elkarteak beraiek izango dira.



Egitasmo osoan zehar herritarren inplikazioa onartuko duen udalerriko elkarte ezberdinen sare lana.



Belaunaldi-arteko lanaren garrantzia egitasmoa zabaltzeko orduan, udalerriko gazteei egitasmoaren emaitzen berri emango dien tailer bat sartuz.

1. LARRABETZUKO HERRIA Larrabetzuko herria izen bera zuten udalerrietatik jasoko zuen nahiz eta hasiera baten, Berresonaga izena izan. Bere eliz zaharra Goikoelexalde auzoan kokatzen da eta

San

Emeterio eta San Zeledonio izena hartuko zuen. IX mendekoa dela uste da eta bertara joaten ziren Gaztelatik errege-erreginak euskal usadio eta ohiturak errespetatuko zituztela zin egitera. Horretaz gain, Santiagoko kostako bideak ere Larrabetzuko herria gurutzatzen zuen komunitate txiki hau garai hartako mapan kokatuz. XIV. mendean, 1378. urtean hain zuzen, hiribilduari sorrera eman zioten eta garaiko banderizoen gerrez babesteko, harresiez inguratuko zuten. Horrela, hiribildua eta baseliza bananduta geratuko ziren, lehenengoa Karta Puebla delakoaren eskumenari lotua, baseliza ordea, Bizkaiko Foruari. Ordutik, bai herrian bai inguruko auzoetan bizi diren auzokideak larrabetzuarrak dira denak. Belarrinaga, Barrenetxe, Basarats, Elejaga, Goikola, LoroĂąo eta Sarrikolea dira herria inguratzen duten auzoak eta garaiko nekazal nortasunari erreparatzen baldin badiogu, normala da gurera etorritako eta proiektuan parte hartutako andre gehienen jatorria baserria izatea. -Baserrikoak gara gehienak. Gainera, nahiz eta baserrian ez bizi, herriaren bizimoduaren eta baserriko bizimoduaren artean ez zegoela ezberdintasun gehiegirik baieztatzen dute, herrikoak ere nekazal nortasuna mantenduko dute eta.

-Hemen baserri ta kalea nahiko bardinak izan dira. Kaleko jendeak gehienak ganadue euki dabe, soloa bebai, herri inguruen. Bizie nik pentsaten dot bardin antzekoa izan dala. Proiektuan parte hartu duten emakume guzti hauek lotura berezi bat sentitzen dute bere herriarekin. Ia denak Larrabetzun jaioak izan arren, badaude inguruko herrietatik etorritako emakumeak (Galdakao, Portugalete edo Lezama besteak beste) eta kanpotik etorritakoak (Kantabriatik) baina Larrabetzu bere herritzat dutenak. Geografikoki, Bizkaiko herrialdearen erdigunean dago kokatuta Larrabetzu, Bilbotik 15 kilometrora besterik ez, baina distantzia txikia izan arren, herri nortasuna eta esentzia ederki mantendu duela esan genezake. Hala eta guztiz ere, azkenengo urteotan hainbat aldaketa eman direla ukaezina da. Horrela gogoratzen dute gure andreek bere haurtzaroko herria: -Ez zegon ezebez, dan dana soloa zan, ta eskola. -Ez zen pasetan kotxe bat bez, ta jolasten kaminoan ibilten ginan. -Herrian zer aldatu dan? Ba dana aldatu da. Ni eskolara joaten nintzenian olgetako bidean eoten ginan ta kotxerik ez zan etorten. Ta hori zan errepide generala e! -Nitzako aldaketa handia ixen zan autobusaren asuntua. Ze lehen autobusa eukiten gendun zortziretan, beste bat hamarretan eta gero beste pare bat. Oso gitxi. Joaten ginenian unibertsitatera bebai, goizeko zazpiretan hartu, eskalestrira joan autobusean eta hortik unibertsitatera oinez, busti, hotza eta..... -Goikoelexalden bebai, argia beti eskas, beti joaten zan, biderik ez gendun...eta horrela eon ginan. Aipatutako aldaketa hauek herriaren fisionomian igarri dira gehien bat. Egia da, inguruko beste herriak askozaz gehiago zabaldu egin diren arren, Larrabetzun ere etxebizitza berriak eraiki direla eta hauek, besteak beste, herriaren argazkia nolabait baldintzatu dutela. Andreen esanetan, lehen kale bakarra zuen Larrabetzuk. -Eliza ta kalea bakarrik zeon. 16

-Neguen, cada dos por tres argi barik geratzen ginen. Aixie eoten zanian kablea apurtu eiten zan ta argi barik geraten ginan. -Etxiak be, txaletak eta...aumento handie ein da. -Oin korrdeorea dao ze lehen erditik pasaten ziran kotxeak eta dana. Lehen Larrabetzu erditik eon zan kaminoa danerako. Balkoiak be apurtu eiten ziren, kamioi handixek eta pasoa gitxi, ze hortik pasaten ziran Lezamara joateko. -Ni kalean bizi izan naz beti ta aldaketa handiek ikusi dodaz. Trafikoa be erditik pasaten zan baina nahiz eta erditik pasau mogimentua beste era batekoa zan, umiek denak kalean jolasten gendun, kalia zan gure olgetako lekue, logikamente. Ta kaleak be beste bizitasun bat eukan. Tabernak beti eon dira kale honetan eta gero komertzio asko: taller txikitxuek, pelukerie, barberie, farmazie, karnizerie, peskaterie....oso kale bizia izan da, gaur egun baino biziagoa. -Plazea be aldatu da, plazea zan herriko aparkamendu nagusie baia umeak be han olgetan genun. Euren gazte garaian euren artean denok elkar ezagutzen zirela kontatzen digute. Gaur egun, kanpotik etorritako jende ugari dagoela ere, gazte asko batez ere seme-alabekin etorri direnak. -Kanpoko

jende

asko.

Oin

bazoaz

Larrabetzura ta jendie diferentie bizi da. -Jentie bebai, jende asko etorri da. -Lehen danak ezagutzen ginan ta orain ez. Pila bat etxe ein dabe, jente pilo bat etorri da, batez ere gazteak... Ta orain dagona da pila bat ume, eskolak be txiki geratu dira. Ba aldaketa bai, ze lehen atera kalera ta danak bronka botaten dotzuen ze edonor zure ama modukoa zan ta orain ez. Guztiz dezberdine, gaur hori ezin dozu egin, ze ez dozuz ezagutzen eta harremanak be aldatu ein direlako. -Nik uriko jentea ez dot ezagutzen baina baserritar guztiek ezagutzen dotez. Neu be hogei urte herritik kanpo bizi izan naz baina lotura beti euki dot.

-Nik herriko jentea bai kontrolatzen dot baia baserrikoak ez. -Betidanik hemengoak izan direnak ezagutzen doguz guk. Herriaren izena Larrabetzu izan arren, historian zehar, dokumentu eta agiri ofizialetan eta nola ez, XX mendeko diktadura garai luze eta latz hartan izen ofiziala Larrabezua izango da, erdarazko izena, herriko emakumeek inoiz berea sentitu ez dutena. -Kartelan Larrabezua ipinten zeuen baina gutzako beti izan da Larrabetzu. Aurretik esan bezala, Larrabetzutik kanpo etorritako emakumeak ere baditugu. Hauek, herrira etorri zirenena sentitu zutena kontatu digute. Hasieran gogorra izan bazen ere, ederki hartu izan dutela dio andre batek. -Me costĂł venir de una familia de 8 hermanos, de estar en el bar a venir aquĂ... me costĂł mucho pero ahora no lo cambio ni por nada del mundo. Me han acogido muy bien.

2. HAURTZAROA- NERABEZAROA 2.1 SENITARTEA Azkenengo urteotan familia ereduak aldatu eta ugaritu egin dira. Antzina, familia edo senitartea

bizirauteko

komunitate

bat

zen,

non bizitzarako behar izan

guztiak

bertan

asetzen

ziren.

Senitartean egiten ziren hainbat behar

eta

hainbat

(soloa

landu,

bertako

produktuak

zuritu,

animaliak

hazi...) eta senitartea zen

ere

sostengu

soziala eta emozionala ematen

zuena.

Gure 18

Larrabetzuko emakumeen senitarteak, orokorrean gaur egunekoak baino ugariagoak ziren. Izan ere, garaiko familiek seme-alaba gehiago izaten zituzten eta askotan, familiako beste kide batzuk ere bizi ziren baserrian; osabak edo aitona-amonak besteak beste arrazoi ezberdinak zirela medio: behar ekonomikoak, afektiboak, kulturalak â&#x20AC;Ś. Hori dela eta, emakume helduenen artean senitartean neba-arreba ugari izaten ziren bitartean gazteenen artean, 50. hamarkadan jaiotako andreen artean, alaba bakarra izandako hainbat emakume elkarrizketatu dugu. -Ni alaba bakarra izan naz. Gure etxien aite kanpoan bihar eiteuen. Amak euki euen tailertxu bat hiru lau josteko makinagaz. Hala ere, esan dugun moduan garai hartan seme edo alaba bakarra izatea ez zen normalena. -Geu ginan lau neba-arreba, aitta ta ama, ta aman neba bat bixi zan geugaz. Aiton amonak ez, ez nebazan apenas ezagutu.

-Neu mutil bi ta neu. -Geu 12 neba-arreba ta neu gaztiena, horrek (nagusiak) eskapetan ta neu etxian ondino. -Gurean nik ezagutu dodaz, amuma, aitite, ama ta aite ta hiru neba arreba. 19

-Nire ama ta ziren 12 neba-arreba baia nire ama ezkondu zanean San Migelera joan ziren bizitzen, ze osaba bat euki eurien. Ta gu ixen gara ba aizte bi. -Nire etxian zazpi neba arreba. Baia nik kasik ez dodaz ezagutu bi. Ze nire aiztia zaharrena eon zan interna colegio baten ta neba joan zan estudietan fraile. Ta 53 urteaz aita hil zen apendice bategaz. Ama ixen zan morrosko, ta henbra, ta dana eiteuen. -Gu hiru neba arreba, aite ta ama, Lezaman bizi gintzezan, baserri baten. -Gu aizte bi, aita ta ama ta tio soltero bat. Amuma be ezagutu dot baia aititte ez. -Nosotras

vivĂamos

con la

abuela, el abuelo y ĂŠramos tres hermanos. -Gu baserrian bizi ginen, sei neba-arreba, gurasoak, aitite ta amuma ta gero udan, izeko soltera bat be etxian eoten zan. Behiek, soloa oiloak ta beste guztie. 20

-Gu zazpi neba arreba ta gurasoak bizi ginan. 2.2 ETXEBIZITZA-BASERRIAK Lehen aipatu dugun moduan, proiektuan parte hartu duten emakume gehienak baserrian jaioak dira baina jaio ez direnen artean ere, batzuk baserrira joango dira ezkondu ostean. Neure gixona aldeanue zan ta ni seĂąoritia. Ulertu behar dugu baserria ez zela etxebizitza bat bakarrik. Baserria fabrika bat zen, bertan lan eta ekoizten zen eta bertan asetzen ziren senitartearen betebeharrak. La produktiboa eta erreproduktiboa beraz, espazio berdinean gauzatzen ziren. Urteak aurrera joan ahala, hainbat familiak, beharrak horrela aginduta, baserriak berez ematen zuena kanpotik ekarritako soldata batekin osatzen hasi ziren.

Baserriaren fisionomiak ez du aldaketa gehiegirik jaso urteetan zehar. Eraikinaren zati bat etxebizitzarako erabiltzen zen eta bestea, baserrian bertan burutzen ziren lanentzako: korta animalientzako, ganbara produktuak sikatzeko... Etxebizitzari dagokionez, espazio aldetik orokorrean nahiko handiak zirela ikusten dugu. Kasu batzuetan neba-arreba bakoitzak bere gela izaten zuen baina beste kasu batzuetan gela kopurua murriztuagoa zenez, gela konpartitu behar zuten. Eta gelen banaketa, askotan ez zen oso modu orekatuan egiten: parte hartzaile baten etxean mutilentzako gela bana egoten zen eta neska guztientzako bakarra. -Gurian neba-arreba sei gara: mutil bi ta lau neska. Mutilek eiteben lo koarto banatan, ta lau neskak koarto bardinean.

-Guk euki gendun bakotxak bere gela.... Dutxarik ez zegon, ta ur berorik? pentsau bez. Bigarren etxea ein zanian hor jarri zan depositua teilatun ta hortik ateraten zan ura ba lapikorako eta. Gero atara zan kalentadorea baina hasikeran holan zan. -Gure baserrik eukituzen bost kuartu, sala eder bat ta ganbaria be balkoiagaz. Gure errentadorea Olatxukoa zan. Neure ama alargun lotu zan 40 urtegaz, zuk esangoztazu zer bihar eingo dauen amak bost umegaz. Solua dana labreu ez oin moduen, ibilten ginan artoa noz kentzen zan bestea sartzeko... -Ta etxien kuartu bakotzean lau eoten ginan. -Geuriak be hiru gela ta sala euki eben. Hasieran

zuten

hornidurarik ezta korronte elektrikorik. Urteak aurrera joan ahala, lan karga ugari kenduko berrikuntza

zuten

hainbat aplikatzen

joango ziren, edateko ura, elektrizitatea edo etxetresna elektrikoak besteak beste. -Komuna olezko zulo bat zan, ta hortik jausten zan dana. -Ura be len edaten zan edozein iturritik. Etxean ure 14 urtegaz ezagutu neuen ni. -Amak ekarten zauen ura eta geuk bebai. Paluen balde bi eroan ta beste bat eskuen. Edateko kantaruean sartzen gendun. -Gure baserriak erdiko postia deko erdian, bizimodu bikoa dalako. Da egurrezkoa barik, harrixaz biribile einde deko. Elegantie! Gaur egun, egongela bihurtu da hainbat familien elkargunea. Izan ere, telebistaren aurrean igarotzen ditugu etxean elkarrekin ematen ditugun hainbat eta hainbat momentu, askotan, bata bestearekin hitz egiteko eta komunikatzeko aukerarik izan gabe. Andra hauen etxeetan, etxeko bizitza sutearen inguruan garatzen zen. Bertan burutzen zituzten etxeko betebeharrak (artoa edo indabak zuritu, janaria prestatu...) eta bertan garatzen ziren ere etxekoen arteko 22

hartu emanak. Gainera, gure herrian neguak beti izan dira gogorrak eta beheko sua izaten zen gorputza berotan sartzeko aukera bakarra. -Sukaldean txapia ta beko sue zegon. Kate bat ta han eskegiten gendun lapikoa. -Etxeko bizitza sutean eiten zan, baia oin eta lehen. Sutia da lekurik zoragarriena. -Han eoten ginan artoa zurituten ta han umerik ez zan libretan. Deberesik ez genun eiten asi ke arrastian ba holakoak eiten ibilten ginen. -Ez zan eoten telebisinorik ta.... Telebistarik

zuten

baina

horren

falta

irratiarekin betetzen zuten askotan. Frankismoa garaiak ziren eta politika eta jendarte gaiak lantzen zituzten irrati-igorgailuak Pirinioetatik beste aldera zentoztenak ziren. Zentsura ekiditen zuten

diktaduratik

gertatzen

zenaz

informatzeko. -Radio Pirenaica ta Radio Andorra entzuten gendun, aita ta biok, hain txarto entzuten ziran harek emisorak. Gau guztixetan entzuten genduzan notiziak. -Irratian Tourra entzuten zer esaten eurien. Buenoo, ha zan...

2.3 LANA Zer da lana? Zelan ulertzen dugu hitz hau? Lanaren kontzeptuak esanahi ideologiko bat dakar atzean eta hau ulertzeko atzera jo behar dugu denboran. Antzinako Erregimenean, hau da, nekazaritzan eta autosufizientzian oinarrituriko jendarte eredu tradizionalean, lana komunitatean egindako behar guztiak ziren, hau da, baserria eta senitartea aurrera ateratzeko beharrezkoak ziren lan guztiak lanaren kontzeptuaren barruan sartzen ziren. Etxe barruan egiten zirenak, erreprodukzio lana barne, eta etxe kanpoan egin beharrekoak, lan produktiboak (soloa landu, basora joan, baserria mantendu, animaliak zaindu, barazkiak saldu...). Are gehiago, lan kontzeptu hori senitartetik haratago ere luzatzen zen.

Komunitatean burutzen zituzten hainbat eta hainbat lan, bideak konpondu edo ibaia garbitu besteak beste. Lan komunitario horiek, auzolanean egindakoak, Euskal Herrian ezinbesteko garrantzia izan dute historian zehar. Lur komunalak, hau da, herriaren betebeharrak asetzeko erabiltzen zirenak asko izan dira gure herrialdean, eta aipatu behar dugu lan kolektibo hauetan emakumeek paper aktibo garrantzitsua jokatuko dutela. -Danon

artean

eiten

ziran

biharrak. -Gariek ebaiten, joten, ta besteak lagunten,

asko

lagunten

zan

orduen bata bestiari. -Da

lanak,

auzolanean

eiten

gendun, danak batera domeketan. -Nik botaten dot falta lehen eoten zan

harremana

auzokideekaz.

Baserrian albokoa etorten zan, sartuten zan jendea zure sutera lasai lasai. Etxe guztiek zabalik eozan, kordel batetik tireu ta sartu. -Auzo guztia etorten zan etxera, biltzen ziren han eta gero 23:00etan edo bakotza bere etxera. Ez zegoen telebisinorik ta nik pentsatzen dot: egunero mahai inguruan bilduta, ze konbersasino eukiko dabe? -Ni gogoratzen naz aita beharrean soloko gauzetan. Aita solora urten ta jarraian inguru guztia solora bertara joaten zan. Esan barik e! Urteten zinen solora ta jendie etorten zan. -Txarriegaz bebai. Egun bat etxe baten, hurrengoan beste batera ta holan. Antzinako Erregimenaren eta jendarte eredu kapitalistaren arteko trantsizio fasean, lanaren kontzeptuaren gaineko aldaketa estrukturalak emango dira. Hemendik aurrera, lana, soldatapekoa, etxetik kanpo eta fabriketan egiten zen lana bilakatuko da. XX menderako beraz langilearen irudia, gizonezkoa eta soldatapekoa izango zen. Beste beharrak, emakumeek egingo zituztenak, biziraupenerako beharrezkoak ziren (eta diren) arren lan kontzeptu berri honetatik at geratzen ziren, hau da, lan izaera ukatzen zitzaien. Emakumezkoei zegozkien beste lan guzti horiek, (zaintza eta heziketa lanak, etxearen eta etxekoen ongizatea mantentzea, auzolanean jardutea, baserria ekoiztea eta kudeatzea edo 24

jendartean egindako hainbat eta hainbat ekarpen besteak beste) biziraupenerako beharrezkoak zirenak, baliogabetuak izango ziren, ez zuten BPGan eraginik izango eta hortaz, ez zituzten inolako kontabilitate ekonomikoetan kontuan hartuko. Are gehiago, nekazaritzan ziharduten familien artean, erroldetan gizona nekazari moduan klasifikatuta agertuko zen bitartean, emakumeak sus labores edo labores propias de su sexo moduan klasifikatzen hasiko ziren, esan dugun moduan, hauei eta euren jarduerei lan izaera ukatuz eta ezkutatuz. Guzti hau, sexuen arteko rolak eraikitzerako orduan eta emakumeek jendartean bete behar luketen papera zehazteko orduan burgesiak ezarriko zuen eredu femeninoarekin lotu behar dugu. Ilustrazioaren ideien baitan ezarritako jendarte eta familia ereduan, gizona soldata ekartzearen arduraduna izango zen, emakumea berriz, senitartearen jagole bihurtuko zen. Eredu berri honi erreparatuz, emakume "ona" beraz, fina, ahula, hauskorra edo maitekorra izan behar zuen, bere etxearen zaindari eta bere senitartearen ongizatearen arduradun. Eta txanponaren beste aldean gizona, langilea, senitartearen ongizate materialaren arduraduna eta etxeko hierarkian jaun eta jabe. Ikerketa honetan beraz, lanaren gainean hitz egiten dugunean lanaren kontzeptu zabal hori hartuko dugu kontuan, non emakume hauek hainbat eta hainbat lan jardueretan ibili diren. Gazte gaztetatik etxeko lanetan aritu direla kontatu digute, senitartearen biziraupena bermatzeko,

denon

ekarpena

beharrezkoa baitzen. -Neu 11 urtekin esnia ereiten ikasi neban. -Ganadu eukiten gendun, ta astoagaz bedarra ebai guadaĂąagaz, ta astoan kargau eiten gendun. -Eta errotara joaten ginen astoan eroaten artoa, gero ekarri ta taloak egiteko. Aita gitxiago etorten zan ze etxetik kanpo eiten zaen bihar. Ta gu gaztiak izanda lagundu ein bihar ze ez zan eoten besterik. -Ni gazte gazte ikasi neban plantxan ta erropa garbitzen.

Senitartean amek hartzen zuten lan karga gehiena, eta lan banaketa ere bazegoela kontatzen digute; etxeko beharrak amak egiten zituen eta kanpokoak denon artean. -Etxeko beharrak amak eiten zituzen. -Gure amak etxekoak, barrukoak eta kanpokoak bebai. Behiek jagon, bedarrak kendu, egurre zatitu. iturrire joan.. -Ta butano barik e! -Etxeko gauzetan ez ziren sartzen aitek. Ama ixaten zan bai bazakarie, arropia, umien arduria ta hartzen zauena. Ta plantxia be ein bihar zan txapiagaz, ez gaur moduan, entxufau ta: jo que bien plancho!

-Ta ganera, ateraten euen denpora gure amak harek jantziek almidoizkoak enkaĂąonetako. Ta gero esaten euskun: dekozue labadora, dekozue frigorifikoa, ez dozue balio ezetako bez. -Ama beti aiten atzetik ibili behar zeuen. -Eta ama ez etxean bakarrik ze bere gurasoak Galdakon bizi ziran ta gure ama astero egun bi hiru juten zan. Bendejia eruan eta...lagunten.

-Amak eiten zauen altzau eta kortara esnea batu ta gero etorten zan etxera 7:45etan. Gero soloa, bazkaria, plantxa... neure ama la numero uno de planchadora de tapetes almidoiagas ta dana, ta harek plantxak burdunekoakaz. Ba bazkaldu ostean nire ama siestan ez dot ezagutu inoz, aite bai, aunke sea bedar sikun denporan. Baia ama ba beti zeozer eukiteuen: edo josten, edo plantxetan edo solun... -Umiak jagon be amak. Etxeko beharretan, aitak behiek kortan bai baina beste guztie amak eiten zauen eta guk be lagundu. -En mi casa mi padre Ăba a la fĂĄbrica ta gero soloa jorratzen zeuen. Behiek eratsi amak e! Baia normalean etxeko lanak amak eta amamak eiten zituzen. Baia ez zan garbituten orain modun. -Gu bizi gintzezan aizta biok gurasoak eta aitebitxi. Aita kanpoan eiteban behar, etorten zan eta solora. Amak eiten zauen etxian, soloan eta edozein lekutan. Aite eoten bazan aitak eiteban kortakoa eta solokoa biek, aita ta ama. Ta gu joaten ginen indabak botaten zulora ta garra ganian pisu egiteko. -Ni aitite ta amamaz hazite nau. Ni jaio nintzen baserri baten, ta aitite ta amama aurrean bizi ziren. Ta ni eurekaz. Aite ta ama etorten ziren egunero ze baserriko lanak, batekoak eta bestekoa danon artean eiten ziren. Aite joaten zan kanpora beharrera edo serrara, edo Bilbora ta aitak eiteban kortako beharra bebai. Zati bat berak, ostantzean amak. Ama izan da gizonan moduen soloan. -Lehengo andrak danak ziren gogorrak. Ikusten dugu senitartearen barruan denok egiten zutela bere

ekarpena.

Etxeko

beharrak amaigabeak ziren eta kasu askotan, neskatila hauek, etxeko lanetan parte hartzeaz gain, aitari bere lana egiten (soldatapekoa lana) laguntzen zioten. -Ahizte

gendun

geure

Aste

baten

zaharrak

euki

betebeharra.

tokaten

jakun

errosarixua batari, beste astian besteari, tresnak garbitu be batari, beste astian besteari. Ta gero.... ba zapatuen zera ixaten zan... ba garbitu geihau eta solora joaten ginen bebai, ta holan...

-10 urtegaz, eskolatik urten, ta lelengo beharra ixaten zan merienda ta erropa kendu. Aita izan zan zesterue ta kanuberak, kargeak eukiteuen 30 unitate, ta horrek kanaberak etorten ziren Zierbanatik, eta mimenak zimintza eta eiteko Luiandotik, Renfetik. Ta guk meriendetan gendunean eukiten gendun ardurea aiztak eta biok, harek 30eko kargea ipintea, aitari lagunduteko. Ta gero eskolako lanak. Txoplo batzuk dauz zabalduteko harek kainuberak. Ta horrek izan ziran ba dinamitarako, orduen azidoa egon ziran garrafoietan, 25 litrokoak, kristalezkoak, ta horretako ziren harek zestoak.

Aitak egiten

zituzenak. Etxeko beharrak beraz denon ardura ziren. Baina horrek ez du esan nahi senitartearen barruan denok lan guztietan parte hartzen zutenik. Ikusi dugun moduan, sexuetan oinarrituriko lanaren banaketa oso agerikoa da emakume hauen hitzetan. Etxeko beharrak besteak beste emakumeek egin beharreko lanak ziren. Gainera, rol hauek, amek euren alabei ederki transmititutako baloreak izango dira. Parte hartutako emakume helduenen arabera, lan batzuk emakumeek egin beharreko lanak dira bakarrik. Andra helduenak hasiera batean ezberdin hezi zituzten galdetu izan diegunean, ezetz erantzun dute baina neba-arreben heziketaren arteko ezberdintasunak oso agerikoak dira andra hauen kontakizunetan. -Gaztiena dekot nebia ta esaten gendun: gaur zuri toketan jatzu mahaia imintea. Ta amak esateuen: hainbeste andra eon ta mutilari esan, lotsarik be ez dekozue! -Mutilek igual siestan ta zuk ba zapatak garbiten edo plantxan. Ta ohie be amak goizien ein eurena ta siesta ostean amak berriro atzera ta geuri ez (neskei), pentsau bez. -Nebak ez ziren sartzen mahaie prepareu eta holakoetan. Amak agindu bez mutileri. Neskari gehiau agindu, edo maia iminizu, edo plantxeixu ta mutileri ez. -Mutileri kortan lagunduixu be bai. Mutilenak ixaten ziren kortako beharrak eta holakuak... Eta sexuen arteko ezberdintasuna lanetatik haratago zihoan. Gizonek edo mutikoek, mutil izatearen argudio bakarrarekin, hainbat pribilegio lortzen zituzten, janari gehiago adibidez. -Guk bost, lau neska ta mutil bet. Amamak arrautzek guri emoten baeuzkuz be, amak geuri kendu ta harentzako ixaten zan (nebarentzat). -Okela be gixonantzako. Fabrikara juten zira biharrera ta indarra hartu behar... Bai baina etxian jan! -Ta neure ama Gallorartino artoa lepoan ta buruen hartunda juten zan.

Beste belaunaldiko emakumeak, frankismoan jaiotakoak eta kasu askotan emakume parte hartzaile helduenen alabak, askozaz argiago ikusten dute etxean neskak eta mutilak ezberdin heziak izan direla. -Ta gero argi zeon etxeko lanak ez zirala mutilen ardurea. -Beti esaten dana, gu zazpi ginen: gurasoak hiru neba-arreba eta izeko solterea. Ta aite zan gizon bakarra ze neba umia zan ta bestiak andrazkoak ginan. Etxekoa gure aitek ikutu bez. Amak barruen eta kanpuan. -Bitxoak aiten ardurea ziran, askotan guri baino hobeto trateu bitxoari, kasu apur bat eiten dotzien bitxoei. (barreak) -Bost gara, ni neska bakarra ta lau mutil. Ta etxeko biharrak neu eiten nituzan. -Gurien amak mutileri lagunduten dotzien debereak eiten, niri ez. Neure lana mahie imini ta horrek ziren. -Ezkondu te gero egun baten, amaginarreba etxian eon zan ta senarra periodikue leiduten zeon ta neu zeuzer eiten ibili nintzen ta esan: ekarrixu hori. Ta andran erantzuna izan zan: itziozu gixonari periodikue leiduten, zuk ezin dozu ein? -Mutilek mahatik ez ziren mugiduten, ez mahaia jasotzeko ezta etxeko lanak eiteko, ta amak agindu bez. Basora joan solora bai, baia gu bebai juten ginan, guk barrukoa eiten gendun eta kanpokua. -Gurian aita siestara juten zan ta ama gero juten zan siestara, beharrak ein ostean. Garai hartan elektrotresnak eman diguten erosotasunik gabe beharrak oso gogorrak ziren asko. Egin behar ziren lanen artean, arropa garbitzearena gogorrenetakoa zen. Baserrietan ur korronterik ez zegoela kontuan hartzen baldin badugu, emakume hauek imajina ditzakegu arropa buruan jarrita errekarako bidean. Neguan ere errekara sartzen ziren arropa uretan eragiteko. Garbitokiak ere bazeuden eta nola ez, emakume nagusienen sozializatze lekua hauxe izango da, lan egiten zuten bitartean, hartu emanak garatuz.

-Erropa garbitzen errekara. Gurian errekara juteko zeon aldatz bera, bost metro edo ein bihar genduzan, terriblea! Ta arropa beruen ipini ta eguzkia eoten zanian jaboia emon ta eguzkitan ipini. Aklareu

beti

errekan.

Txinbo

erabiltzen gendun, gero Bilore agertu zan. -Akordaten naz gure etxean lelengo labadora

Andrestxu

defuntuek,

harexek ekarri euela, ta ganera eskurridoragaz! -Labaderoan garbituten genduzen izerak eta...jabonau. Barrioan zegon labaderoan. -Gure amari, koladia astekua ein ezkero, ba kolikua emoten dozten. Ez dakit, jaboiak edo eiten dotzen. Postien ondoan ipini ta ixarak harek, pisue...ene.... Han jabonetan gendun zepilloagaz. -Labadorarik ez, a mano eiten gendun. -Esku guztiek kantsaute lejiagaz ibiltzeaz, ta eskuek gorritute. -Labadora inbenta zauenari monumentu bat ipini behar dotzagu. XX mendean zehar, salerosketan ibili ziren hainbat eta hainbat emakume baserritar. Larrabetzuko esne saltzaileak ezagunak ziren asko. Hauek, astoa eta esnea hartu eta Bilbora joaten ziren salerosketan. Lehen esan dugu Larrabetzutik Bizkaiko hiriburura 15 km inguru daudela. Andra hauek, aldiro egiten zuten distantzia hori diru apur bat atera ahal izateko edo etxean ekoizten ez ziren beharrezko produktuak erosi ahal izateko. -Neure ama Bilbora joaten zan plazara. -Nire etxian bendejia eiten zan. Hasieran Bilbora, gero Merkabilbaora. Beste batzuk Bilbora joan beharrean, Galdakaora joaten ziren esnea saltzen. -Ortuari sobretan zana gurian amak Galdakaora astoagaz eruteben harexek lau gauza saltzera ta gero bueltan ekarteuen azukrea edo etxerako behar zana.

Gainera, esnea saldu aurreko prozesuan neskatxoak ere parte hartzen zuten kantinak eramaten eta esne saltzailearengana joaten. -Ta eskolatik urten ta gu juten ginan kantinen bila, ekarri behar izaten genduzan etxera, y tenĂan peso peso! -Iluntze guztietan ba Juan Antonio letxeruerengana eruten gendun kantine esnea, gero handik Bilbora ta Bilbon saldu. Amagaz eta ixekogaz juten nintzan. Salerosketan

adituak

bilakatuko

dira

gazte

gaztetatik. Hasieran esperientzia falta zutela baieztatzen dute baina denboraren poderioz, tratuan

ibiltzen

ikasi

zuten.

Hauetariko

askorentzat, Bilbora joatea abentura itzela zen. -Ta porruek saldu ba bostean ta batek esan: aiii, saldu nahi badozuz ixango dire lauen. -Neu baten Bilbon plazan dator bat ta: que huevos mas hermosos, son de granja o de aldea. Ta neu elegantiao dela ta, de granja esan. Ta berak: ah si son de granja no quiero. Ta hatik aurrera de aldea esaten ikasi neuen. -Bilbon Gernikesean bazkaldu ta kafetxoa hartzera La Unionera juten ginan. Ta banau han, atera ta atiak buelta kanpora. Puerta giratoria bat zan ta neu: eneee, ta zelan sartuko naz? Ta aitagaz batera sartu nintzan...(barreak) -Irratia entzuten gendun ta Bilbora joaten ginenean han anuntziotan entzuten genduna ikusten gendun ta hori zan abentura bat.

2.4 BIZIRAUTEKO EKONOMIA - JANARIA XX mendeko euskal ekonomia kapitalismoan eta industrializazioak ekarritako aldaketa sakonetan murgilduta egon arren, Bizkaiko hiriburutik kanpo, hau da, nekazal nortasuna mantentzen zuen Bizkaia hartan, senitarteen ekonomia hein handi batean autosufitzientzian oinarrituta zegoen oraindik. Kasu askotan, baserriak ematen zuena kanpotik ekarritako

soldata batekin osatzen zen. Emakume hauek ez dute gaztetasunean miseria gehiegirik ezagutu, normalean, baserriak berak emandako produktuak euskarri garrantzitsua zirelako. Gerra bukatu eta lehenengo urteak izan ziren garairik gogorrenak. Baina ia denak azpimarratu dute goserik pasatu ez arren, estutasuna zer den badakitela. -Sobran ezer baina gaurlez ere ez. -Txokolatea ontza bat ta listo. -Goserik ez, baina lantzien behin etorten ziren joskilek etxera ba errepasuk eta gauzek eiten ta harentzat egoten zan txorisotxue ta bakoia. Ta han eoten ginan, noz eskapauko ziren behiek ha jateko. Goserik ez baina...kapritxorik ez. -Oiloak eta behiek beti kortan ixen doguz. -Goserik ez, baia oingo moduko biziorik bez. -Gaztaiak ixten dauen ure, suero uste dot deitzen zala. Ta gero txal bat sartzen gendun kortan ta ondo. Indabea, patatea.... -Guk be txarritxu bat hazten gendun etxerako. -Etxeko gauzak ixaten ziren, ez oingo modun. Erosi ta erosi ez zan egiten. Egunerokotasunean prestatzen ziren plateren gainean

hitz

egiterakoan,

euren

elikagai

dietaren zati handi bat etxeko produktuetan oinarrituta zegoela konturatzen gara. Soloak ematen zituen produktuak etxean hazten ziren animaliekin osatzen ziren. Indabak, porruak, patatak, artoa, irina... eta txerriak, txahalak, oiloak, untxiak edota behiren bat izaten zituzten. -Indaba lapiko ederra, txarri zati bat be jaten zan eta gero esnia edarra, ta talo goxoak eiten ziran be... Dana ixaten zen goxoa! -Paellea oiloagaz einda. -Gure etxean txitxiburduntzi eiten gendun, txarrikiegaz. 32

-Domeketan garbantzuek, sopiea ta okelia tomateagaz. -Konejue be bai, gisadue, tortilla... -Dilistak nik pentsaten dot nagusia izanda ezagutu dotelaz. Ta makarroirik ta holango gauzarik ez zegon. -Etxean ekoiten zana ez zan falta: patata, bainia, gauetan porrusaldea asko ta porrue ez dauenian ba patatas en salsa verde. Porrusaldiari arrautze frijidu bat bota ta ha jan. -Sagarrak ez dire falta ixen: geru sagarrak, limoi sagarrak.... -Gaztaina egosita txapien iminita. Tanbolinean bueltaka ta bueltaka ta, goxoak harek? Gaztaina gorringoak.... -Indabeak beti jaten genduzan. -Sopie ta garbantzuek domeketan. Baserrian ekoizten ziren elikagaiekin

eta hauen salmentak ematen zizkien diru apurrei

esker, etxean ekoizten ez ziren produktuak erosten zituzten eta bizirauteko beharrak asetzen zituzten. Azukrea, arroza eta beste produktu batzuk, erosi behar izaten zituzten eta asko ontziratu gabe saltzen ziren. Arrozik ere ez zen falta baina hau estraperloan erosten zuten. Andra batek bere ezkontza bidaia aprobetxatu eta Valentziatik arroza bueltan ekarri zuela kontatu digu. - Azukrea eta holakuak dendan a granel saltzen ziran -Arroza bai. Geu Valentziara joan gintzezan arrozan bila ta 10 kiloko sakutxu bet erosi euen nire gixonak. Ta bueltan Guardia Zibila sartu trenian galdetu: Âżese saco quĂŠ? ese es mio, hemos ido de viaje de novios y un familiar nos lo ha dau. Ta itxi ozten. Larrabetzu kostaldeko herria izan ez arren arraina ere jaten zutela kontatzen digute, batez ere bakailaoa. -Arraina be jaten gendun. -Ta makailaua be jaten gendun. Nik etxien beti ikusi dot makailaua. -Etorten zan andra bat buruan sestie hartunde ta arraine frijidute ekarten zauen saltzeko. Ta pozik guk.

Platerak, koilarak edo sardexkak erabiltzearen ohitura betikoa dirudien arren, emakume heldu batzuk ez zutela horrelakorik erabiltzen baieztatzen dute. Senitarte guztia plater handi batetatik jaten zuen. -Mahairik eta holakorik etxean bapez, danak zera batetik jaten gendun, fuentean portzelanazkoa, ta harexetik jaten gendun danak. Lelengoz ikusi neuenien koilarak eta.... toketan dan moduen mahaia, zelango zera ein doztela! Gaur

eguneko

neska-mutilek

jaten

dituzten gozokirik ez zutela kontatzen digute. Euren gozokiak oso gutxi izaten ziren, noizbait bizio txikiren bat zutela adierazten dute, goxoki askorik ez egon arren, batzuk bazeudelako, malbabiskoak adibidez. Horren faltan, hauen gozokiak naturatik hartutakoak izango dira, nabo loreak edo berroak besteak beste. -Goxokirik ez. Barkilluak ta mostatxoiak. Karameluak

malbabiskoak

bai,

horrek

betidanik dira. -Ta etxian eiten ziranak: arrozesnia, flanak, natillak, konpota... -Nabo loreak, berroak ta holakuak jaten genduzan. Baina baserrian senitartearen beharrak asetzeko behar beste ekoiztea ez zen ongizatearen sinonimoa. Izan ere, askotan etxeko gastuei aurre egiteko, alokairuari besteak beste, etxean ekoiztutako produkturik onenak edo gizendutako animaliarik gizenduenak saltzera behartuak ikusten ziren. -Pero cuantos caseríos no tenían un cerdo para comer en casa. Había que vender para pagar la deuda, los gastos... -En los caseríos hacian deuda, y cuando vendían la txala, se pagaba la deuda. -Baina zenbat arrutze jaten zenduzan? saldu ein bihar ziran jana erosteko. 34

-Ta txarrie ere bagenun. Erdie etxerako ta beste erdie saltzeko. -Morgatik hona etorten ziren batzuk ze hau Bilbotzat eukiteurien. Astoa amarreu ta ekarteurien eurek ba indabia, arrutzek, ta gero azukrea ta olioa ta holakuak hartu geuriena, Bilbora modun etorten ziren Larrabetzura. Etxeko ekonomiei dagokionez, ezkontzarako ere ezkongaien ekonomia garrantzia omen zuen asko. Asko neurtzen zen zer nolako ekarpen ekonomiko eta material egiten zuen emazteak eta senarrak eta ekarpen horrek parekideak izatea. -Nik badakit pertsona batek eskatu behar izan zeuena prestamo bat ze ezkondu zen baserria dekonagaz ta bera ixen zen pobrea, baserri bakoa. Eta dotea eroan behar zeuen. Emakume hauek baserrian bizi ziren gehien bat. Baina horrek ez du esan nahi baserria familiaren zenik, askotan, alokatuta zeuden eta. Klase ezberdinen arteko existentziaz ere kontziente dira. -Gero propietarioak zeuden be, osea k poterea beti existidu da. -Ni alkilerrean bizi nintzen. Ugazabagaz ondo eruten ginan. Errentia kobraten etorten ziren ba emoten dotzien bazkaria hor. Etxeko moduen euki gendun hartu-emona.

2.5 ESKOLA Hezkuntzak garrantzi handia du sistema edo gizarte jakin batek duen ideien eta baloreen transmisioan

eta

frankismoa

horretaz

baliatuko da gizon eta emakumeek jendartean bete

behar

bermatzeko

zuten eta

paper

ezberdinak

iraunarazteko.

Horrela,

emakumeek, bere rol sozialak horrela ezarrita, erreprodukzio lanetan aritzeko prestatuak izango

dira

inposatuko

eta da.

amatasunaren

irudia

Gizonezkoek

ordea,

produkzioan aritzeko izango dira heziak. Gauzak

horrela,

frankismoaren

legeek

eskoletan emakumezkoei zegozkien ikasgaiak erregulatu zituen. Orden 16 oct. 1941 delako legearen bitartez, â&#x20AC;&#x153;hogarâ&#x20AC;? izena hartuko zuen 35

ikasgaia ezarri zen emakumeentzat. Eta generoen arteko rol ezberdinak bermatzeko, neskamutilak bananduta ikasiko zuten. -Mutilek eta neskak separeta juten ginen eskolara. -Labores hacĂamos las chicas, costura. Ta guk institutuan bebai costura eiten gendun. Costura ta cocina. Gimnasia, Labor ta Politika eiteko SecciĂłn Femeninatik etorten ziran. Ta hori magisteritzan bebai e! -Guk neskak labores eta beste zeozer izan gendun. Larrabetzuko eskola, herrikoa, Sarrikolako sarreran zegoela kontatzen digute emakumeak. Eskola herritik sartukeran, lelengo etxean zegon, Sarrikolatik. Bertara joaten ziren neska-mutilak eta denok eraikin berdinean egon arren, eskola alde bitan banatzen zen eta alde batean neskatoen gela zegoen eta bestean mutikoena. Jolastorduetan elkarrekin ateratzen zirela kontatzen digute. Patioan elkartzen ziren neska-mutilak baina emakumeen esanetan, banaketa fisikorik egon ez arren, ez zuten elkarrekin jolasten, ez ziren nahasten, euren esanetan: hormarik ez zeolako baia barrera bai, hor ez zeoen batetik bestera pasatzerik. -Errekreoan elkarrekin eoten ginan, batzuk eskuman bestiak ezkerrean. -Urteten ginanian errekreora mutilak erdirate ta neskak beste aldian. Ta zarratuta ez zan egon eh! baina bakotxa bere tokian. -Guk

eiten

gendun

patiora lehenago urten olgetako,

mutilak

bardin, eurek futbolera jolasteko ta geu campo quemaura. -Egoten kalera

gintzezenian joaten

ginen,

bidera urteten gendun olgetan. barruan

eskola

mutilek

alde

baten, neskak bestian, olgeu

eiten

gendun

bakoitzak alde baten. Gerraostea eta frankismoaren lehenengo urteak gogorrak izan ziren. 36

Elikagaien gabezia nabaria zen eta umeen behar nutrizionalak asetzeko esnea banatzen zuten eskola guztietan, baina ez behiek emandako esnea, esne-hautsa baizik. Neurri horren zentzugabekeria argia da, andre hauek, behien esnea hartzen baitzuten etxean. -Leche en polvo emoten euskuzan. -Hartuten gendun esnea hautsa. Bigarren gerratea bukatu zanean, sobratu ziran hautsek eskolatan banandu ziren. -Obligau eiten dozkue hartzen. Guk etxeko esnie geunken eta etxian katilukada esnia hartunda juten ginen ta halan da guzti be hartu behar zendun. Ta errebesetako gogoakaz ibiltzen nintzan. -Eleixalden ez zegoen esne hautsik. Baina eskolan bizitako esperientziak ez ziren berdinak izan emakume guztientzako. Izan ere, herriko eskolaz gain, Larrabetzuko auzoetan beste eskola batzuk ere bazeuden. Auzo eskola hauek Foru Aldundiak kudeatuko zituen eta hauen eraketa gauzatzeko baldintza batzuk bete behar ziren: auzoak 10 lagun baino gehiagok osatu behar zuen eta hurbilen dagoen eskolatik km bateko distantzia minimoa egon behar zen. Horrela, herri gunetik aldenduta bizi ziren umeek, auzo eskolara joango ziren eta hauetan, emakumeek baieztatu diguten moduan, neskak eta mutilak elkarrekin ikasiko zuten. Izan ere, "Ley de EnseĂąanza Primaria de julio de 1945" delakoak, 30 ikasle baino gutxiago zeuden eskoletan neska-mutilak elkarrekin ikasi ahal izatea ahalbideratzen zuen. Goikolexean dagoen udal eskolan ikasiko zuten Erkinkon elkarrizketatutako emakume gehienak. Beste batzuk, inguruko herrietatik zetozenak, edota Larrabetzuko San Migel auzoan bizi zirenak ere, beste eskola batzuetan ikasiko zuten, normalean, auzo eskoletan. -Nik Goikoelexalden ikasi neban. -Geuk be. -Neu Goikoelexaldeko eskolan ikasi dot. Ta nire andereĂąoa izan zan nazionalistea, ze Diputazinoko eskolak diferentiak ziren. Mutilena ez baia neskena bai. Ikusten baeuen problemak eukiko zitula abesten gendun baia ostantzien ni pa dios. -Neu ibili nintzen Goikoelexalden. Gure hango egoerea diferentie zan. Nire sensazinoia zan Larrabetzu uritik...beste mundu batean bizi nintzela.

Sexuen arteko banaketa erregimenarentzat ezinbestekoa zen bitartean, adin ezberdinen arteko banaketarik ordea ez zen gauzatzen. -Danak eoten ginan elkarrekin, neskak neskekin eta mutilak mutilakin, baina klase bat bakarrik zeon neska guztientzako ta mutil guztientzako. Emakumeen oroimenak anitzak dira baina frankismoaren errepresioa hezkuntzan zuen pisua agerian uzten dute emakume hauek. Amorruz gogoratzen dute erregimenak ezarritako arau eta betebeharrak eta hauek bete ezean aplikatzen zizkieten zigorrak. Frankismoaren ereserkia, "Cara al Sol" delakoa egunero abesten zutela kontatzen digute eta abesterakoan eskua altxatu behar zutela ere, agur faxista eginez. -Heldu ta Cara al Sol abestu mastilen albuan, hor kanpuen pation erdien. Hor kanteu ta gero klasera, ta urtekeran bebai. Ta holantxik! -Entradan, Cara al Sol abestu egunero. Ta eskue altxatuta, baia ondo iminita e! jausita ez. -Ta banderia egunero iminten zan. -Banderia bat ezagututen gendun, eskolakoa: gorria eta horia. Ikurrina zer dan bez ez nekien. -Ta ez direz ahaztuten horrek kantak. Eskolara joan direnak, gure denporan, danak dakixe. Oin diferentie da, Cara al Solik ez dau. -Cara al sol, izada de bandera y todo. Íbamos a casa y nos pegaban por cantar eso, y en la escuela que había que cantar. Eso sí que era un problema. -Guk hamen abestu dogu pilo bat. Filen imini, neskak alde baten ta mutilek beste baten ta han igokeran danok kanpoan esku altxatuta. -"Montañas nevadas banderas al viento"..... kanta guztiak dakiguz....eso no se nos ha olvidado. -Eskola aurrian banderie ipinten zan ta urteten gendun danok, han pareu ta kantau.

Eskolen funtzionamendua erregimenaren ideologiarekin bat zetorren eta hori horrela izan zedin ikuskatzaileak joaten ziren eskolaz eskola, dena zuzen zegoela ziurtatzeko eta eskema ideologiko frankistatik inor atera ez zedin baieztatzeko. Gazteak ziren eta Francoren kontrako kantak abesten zituztela gogoratzen dute, andereñoaren disgusturako.

-Maestreak esateuskun: "por favor, no me hagais esto que me vais a arruinar la vida". Inspektorea etorten zanean. Hasten ginan Frankok hankak okerrak dekoz ta maestreak esan: no me hagais esto. -Akordaten zarie sartzen zanian danak zutunik. Visita de cortesia ixaten zan, ta gehiau holango tokietan.

Garaiko andereñoen inguruko oroitzapenak ere kontatzen dizkigute eta iritzi ezberdinak jaso ditugu. Batzuek oroitzapen onak dituzte euren irakasleez, beste batzuk ordea esperientzia txarrak kontatu dizkigute. Kanpotik etortzen zirela kontatzen digute, normalean, Espainiatik. Baina ingurutik etortzen zirenak ere bazeuden, Bilbotik adibidez. Ikasteko metodologiari dagokionez, esku gogorra eta zigor fisikoak ziren ikasteko erabiltzen ziren baliabideak. Frankismoaren eskolako goiburuak horrela zioen:"La letra con sangre entra". -Señorita Angelita, lar ona zan, ez zauen ikusten ezebez ta. Burgalesa zan. -Andereñoak sufridas, mártires... -Maestreak ez ziran herrikoak, kanpokoak ziran, erdaldunak. -Guria maestrea Bilbokoa zan baia erdalduna. Prisa eukiten zeuen joateko ta eskolatik botaten dozkun. Joaten zan segun emoten dotzen moduen. Bigarrena euki genduna ixen zan beste gauza bat. Haregaz ikesi gendun asko asko. 39

-Guri kastigau egiten dozkun. -Guria okertxu ixan zan baia maja. Zelako musturrekoak emoteuen! Dolores odoletan ipinteuen harek. Pozik joateko eskolara bapez. -Ha sido todo a base de palos y aun así no nos han frustrado. -Nire erregliagaz emon dozte baia ez dekot oroitzapen txarrik, ez dekot traumarik, amamak be berotu dozten moduan. -Comprábamos un montón de cosas en una tiendita. Yo guardaba el chicle usado, lo pegaba en un árbol para en el recreo cogerlo otra vez y metermelo a la boca, lleno de hormigas pero bueno, pa dentro íba. Total que me pillo la maestra y me hizo con el chicle una cruz en la cara, las manos atrás y me mando a la clase de los chicos, para que se rieran de mí. Se me quitaron las ganas de comer más chicle. -Beste batzuk agarrau flekillotik ta papuei buelta emonda. -Egunero eoten zan, egurre, baina egurre egurre. -Nebak etorten ziren...atzamarrak apurtute eta holan. -Yo me acuerdo con seis años, a mí a mi hermano pequeño nos encerraron en un cuarto que era un bater viejo donde se guardaban todos los mapas, que te daba un yu-yu que pa qué. Nos tuvieron toda la mañana encerrados y yo no tengo ninguna concienca de porque. -Kastigo modun, eskuak ipini zabalik, de rodillas ipini ta liburu bat esku bakoitzean. Eskolan ikasten zutenaren inguruan, gerraostean, erlijio liburuaz gain, liburu bakarra zeukatela gogoan dute, "La Enciclopedia", eta hortxe zeuden bilduta ikasten zituzten ikasgai guztiak. -Bi liburu euki genduzan: katezismokoa ta entziklopedia. Rubio koadernoak be, sumak eta eukiten zituzan. Educación falangica edo holako zeozer be ikasten gendun. -Religinoa bai, Historia Sagrada, matematika... -Nik eskola asko ez neuen euki. -Politika, erlijioa, Enciclopedia Alvarez. -Formación del Espíritu Nacional bebai. -Nire aitek eskola bardinean erabili zauen entziklopedia bardina guk be erabili gendun. 40

-Y luego para entrar en bachiller habĂa que pasar la prueba de la raĂz cuadrada y el dictado. Elkarrizketatutako baserriko andreek hainbat kilometro egin behar izango zituzten eskolara joan ahal izateko. Gainera, eskola goizez eta arratsaldez izaten zen beraz, egunero egin behar izaten zituzten joan etorriak biderkatzen ziren. -Neu eiten nun jun da etorri jun da etorri, euriagaz eta dana. Goizez eta arratsaldez juten ginen. -Erkinkotik etorten gintzezan. Kaminorik ez zan eoten ta basotik joan behar ixaten gendun. Ta zapatak edo oinetakoak busti busti einda heltzen ginan. -Neu abarkekin juten nintzan eta euriagaz laban. -Gu handik San Juanetik zelango tirada eskolaraino. Eta eskolan hainbat eta hainbat betebehar egiten zituzten, askotan, eskolako ikasgaietatik kanpo geratzen ziren hainbat lan eta jarduera. Horrela, eskola berotzeko egurra biltzera joaten ziren basora edo eskolan bertan garbiketa lanak burutzen zituzten bestek beste. -Ta danetarik eiten gendun eskolan. Su eiteko juten ginen basora, egurren bila. Esnie batu bebai. -Pozik juten ginan. Eiten gendun burruken, nik Mari Teregaz emon nintzan, ti-ta ti-ta, jantzie apurtute ta dana....

-Eskola garbituten eoten ginan bebai. Txandaka garbitzen gendun. -Kurtsoan finalean kristal bategaz mahaiak arraskeu. Dakigunez, garai hartan euskara kriminalizatua zegoen eta ez zegoen euskaraz ikasteko eta bizitzeko aukerarik. Horregatik, Larrabetzu moduko herri euskaldun batean, hainbat neskatok eskolan ikasiko zuten erdaraz mintzatzen. Euskaraz hitz egiteagatik zigorrak ezartzen zizkieten, fisikoak batzuetan, ekonomikoak besteetan. -Erdaraz

eiten

eskolan

ikasi

gendun. -Erderaz jakin ez, eskolan ikasi gendun, derrigorrez. -Nik eiten nauen euskaraz, ta beste bat txibau ta

erreal bat pagau

behar ein neuen. Ta holakuak asko. -Erderaz eskolan ikasi gendun. Altun

irakurri

behar

gendun,

erdaraz. -Bost urte ein nituzen ni kolegio baten interna. Ta gero seigarrena egiteko Bilbora jun nintzan, beste kolegio batera. Ta mojak klausurakoak ziren, ejertzito militarraren disziplina bardina eukien. Ta sartuaz batera esan dozkuen: "que se pongan de pie las que saben hablar euskera! Pues queda terminantemente prohibido". Ta hori Durangon e! Bildur handiko diziplinea zan. Bildurre asko e! Nik eta beste askok. -Nik ezagutu dot maestra eta maisuek orejas de burro ikasleei iminten. Hizkuntzagaz arazoak eukiten ebezan. Maestrearengana joan negarrez ta ha ipini. -Nire primo batzuk bakarrik euskaraz eiten ebien ta euki eban maisuegaz..... horrek kobrau dabe "por activa y por pasiba", erdaraz ez jakiteagatik. Niri ez jata tokau hori, baina hurbiletik ikusi dot. Horrelako hitz jokoak egiten zituzten, euren hizkuntza naturala, euskara, eta inposaturikoa, gaztelania, nahastuz.

-Maestro estro, txori ha visto, harri ha tirau, hainka lo ha parau, zakurre sartute sasire martxa dau, buscando buscando denborea pasau. Emakume hauek eskola bukatzerakoan ikasketa agiria lortzen zuten. Eta normalean, emakume helduenen kasuan, hor bukatzen zen euren ibilbide akademikoa. -"Certificado de Estudios Primarios" zan eskolako titulue. Ta gero bakotxak... Beste belaunaldiko emakumeak ordea ikasten jarraitzeko aukera izan zutela kontatzen digute eta askok, horrela egin zutela ere. Batxilerra egiteko Deriora edo Bilbora joan behar zuten. 13 urte zutela matrikula egitera Bilbora bakarrik joan zireneko eguna gogoratzen dute. -Ni akordaten naz 13 urtegaz joatea Bilbora

matrikula

egitera

autobusean.

Bilbon bajatu ta galdezka: ¿oiga por favor, el instituto? Matrikula egiten con unas viejas estúpidas de la Sección Femenina, que malas eran...Nos decían: te falta esto y esto y esto. Ta zu gero ta txikiago. Autobusan juten zinan pentsetan zer esan behar dozun... -Ni gogoratzen dot argazkia behar neuela. Ta Somera kalera jun behar, a un cuarto piso,

busca

calle,

sube

escaleras....imagínate que cara de susto sacaría en las fotos. -Ni Bertendonara joaten nintzan, Bilbora. Eroaten gendun fianbrera ta bertan bazkaltzen gendun. -Herrian ixaten zan eskola 14 urterarte ta gero ingresoa egitera kolegiora. Institututu antzekoa zan, Derion. Oso merke emateurenak ikasketak. Ez zan izan oso karua ikastea. -Ni joaten nintzen Galdakora tio abade baten etxera. Lo ta dana egiten neban ni han.

-Aukera eukin dogu nahi doguna ikasteko baina oztopo asko bebai, batez be herrikoak ginenak. Mugitzeko ta hori ta gero gure gurasoak ez deuelako eukin ikasketarik. Ez da izan bardin Bilbon bizi edo hemen bizi. -Nik suposatzen dot Errepublika jarraitu ba eban jende gehiau ikasiko ebala. -Guk ingreso eiten gendun 10 urtegaz. Asko interna eon ziran herritik kanpo. Baia gu Deriora joan ginan, mojatara. Autobusean joaten gintzezan mutilegaz, danak elkarrekin. -Ta mojak ziran....diziplinea zan ba, erderia inposisinoia, euskaraz egiten bazenun kastigau ta holan. Baia gero mojarik fatxenak alde ein zeuen eta moja bat euskaldune sartu zan, giputze. Ta harexek sartu euen euskeria apur bet. Sartu ez, baia kontrako jarrerarik eukin bez. Baina ikasketa ofizialez gain, gidabaimen lortu ahal izateko ere Falangeko "Sección Femenina" delakoak betebeharrak ipintzen zizkien emakumeei: lan komunitarioak, josi, jertseak edo otzarak egin, etab. Parte hartzaile batzuk, Larrabetzun gidabaimena atera zuten lehenengoetariko neskak izan zirela kontatzen digute. -Gu izango gara lelengo neskak gidatzeko baimena atera genduna. Nik ein neuen hiru hilabete Gran Vía 81n. Ofizina bat ixen zan. -Batxilerato elementala eukitebanak eiteuen era batetara, batxilerato superior eukin genduanak eukiten gendun gauza batzuk kenduta hortik. Orduan niri tokau jatan Galdakon emotea klasea andra bateri, berak ez zekien ez sinatzen ez ezer eta biziten zan gixonaren gurasoakaz, 11 seme-alabakaz. Hareri sinatzera irakasten eon nintzan. -Idoiak ein behar eban jertsea eta Corte Inglesera jun zan harek erostera, ein biharrean. -Kanastillak, pololoak.... Lan komunitarioez gain, erregimenaren baloreak ondo barneratuak zituztela erakusten zuen azterketa bat ere egin behar zuten, gidabaimena lortzeko azkenengo froga gisa. -Ta bebai zegon "exámen de política" ta nik gogoratzen dot esaten euskuela. Zuk ipini: "José Antonio portavoz de los valores eternos". Ta horregaz aprobaten gendun. Eskolara joan ziren emakume nagusienen esanetan, garai hartan ez zuten pentsatzen helduak zirenean zer lan beteko zuten. Euren etorkizunak, lan munduari begira, ez zuen ibilbide askorik, amak eta emazteak izateko prestatuak izango ziren emakume hauek, bai etxean, bai eskolan. Orokorrean pozik daude bete duten eginkizunekin baina ikasten 44

jarraitzeko gogoekin geratu zirenak ere badaude. Etxean, etorkizunerako aukerak eskaintzerakoan, sexuen arteko bereizketa bazegoela baieztatzen dute, goi mailako ikasketak burutzeko aukera eskasak izan arren, agertzen zirenean, salbuespenak salbuespen, (Gure etxien hiru neska ta mutil bat izan gara ta bardin euki dogu oportunidadie ikasteko. Geuk ez dogu igertu ezberdintasunik neba-arreben artean) gizonezkoentzat, euren nebentzat izango baitziren beti. Emakumeei eskaintzen zitzaizkien ikasketa akademikoak oso murriztuak ziren: Idazkaritza, erizaintza eta gutxi gehiago izaten ziren hauen aukerak. Askotan, emakumeek izaten zituzten lan aukera bakarrak etxean egiten ziren lanen luzapena izaten ziren, hau da, zaintza eta heziketari lotutako lanak: erizainak, irakasleak, jostunak, neskameak... -Neu gero "Secretariado" ein neuen. -Neu be ta interna eon nintzen. -Neure kasun ba Bilbon geratu nintzan izekoagaz bertan ikasteko ta barikuetan etxera etorten nintzan. -Neu josten ikasi neuen. -Guk aukera bardinak eukin doguz, nebak eta neu. Baia gero kalean eta bizimoduen ez zan bardin, gizonezkoa gizonezkoa zan. Nagusienen artean, normalean 14 urterekin eskola utzi behar izan zuten andre askok, etxeak eta familiaren sostenguak suposatzen zuen betebeharretan aritzeko. Ikasteko gogoekin geratu ziren galdetzen diegunean, aukera hori ez zela ezta euren burutik pasatzen erantzuten dute, ideia hori ez zutela ezta planteatzen. -Neu 14 urtegaz utzi neban. -Ikasi? ezebez. -Mutilek biharrerako ta neskia ba etxerako, amari lagunduteko ta... Hori pentsatzen zan. -ÂżComo nos van a informar si no estudiĂĄbamos? -Las opciones eran aprender a bordar y a coser. -Ahizte joan zan interna, ta danok joateko ixan gintzezan baia gero aite, "que la vaca no daba mucha leche", ta... -Lehen normalena ixaten zan ofizio bat ikastia, ez unibertsitatera oin moduen. Behar eiteko estudiau ein bihar zan ta guk normalean ez gendun estudixetan. 45

-Guk orduko denporan haixe euki gendun: kriada, edo etxean, edo aita ta amari laguntzen... Guri ez jako etorten burure beste bizimodurik. Ta kriada modun irabazten zendun dirutsue, amari emon etxian laguntzeko. Ikusten dugu emakume askok eskola bukatu eta berehala neskame moduan hasten zirela lanean. Etxeko beharrak egiten ikasteko oso baliogarria zela uste dute. Ikasten jarraitu zutenak, gazteenak normalean, kanpora atera behar ziren, barneko ikasle edo â&#x20AC;&#x153;internaâ&#x20AC;? moduan. -Klaaro, ixen xirenak apurtxu bet aberatsak, ba kriadak eta ixaten zituzan ta han, kriada modun asko ikasten zan. -Nik euki dot kriada ixeteko ilusinoia. Ze haixe izaten zan baserrikoentzat como colegio. Ze lehengusina kriada eon zan txalet baten Deustun, ta zelako kozinera ixen zan. Haixek erakutsi zoztan niri. -12 edo 13 urtegaz ba kriada modun juten gintzezan. Estudietako ba zelan etorriko jako ba guri burure! Eso estaba fuera de cuentas, orduen pentsau bez. -Internak ez gendun euki acceso batxilerra eiteko. Guk bakarrik euki gendun "la Enciclopedia y el Secretariado". Horrek ziren aukera bakarrak. Ba holan ixen zan. Baina kontuan hartu behar dugu aurretik deskribatutako egoera hori ez datorrela bat 50. hamarkadan jaiotako emakumeen egoerarekin. Hauek ere emakumeek bete behar zuten rola jarraitzeko heziak izango dira baina kasu askotan, goi-mailako ikasketak egiteko aukerak izango zituzten. Frankismoaren azken urteak ziren eta nolabaiteko irekitasuna gauzatzen hasia zen. Gauzak horrela, Medikuntza, Zientzia Ekonomikoak edo Kimika ikasi zuten emakumeak ere elkarrizketatu ditugu. -Nik ekonomikas ikasi neban eta fakultadean %75ak gizonak ziren. -Nik medikuntza ikasi dot. Baia guk izan ginen herriko lehenengo neskak goi mailako ikasketak egin gendunak. 46

-Menos náutica que no podías entrar porque eran para hombres, cualquier carrera podías hacer. Baina aurreko belaunaldiko emakumeek izan zituzten baino aukera gehiago izan arren, euren etorkizuna aukeratzeko orduan, hauek ere oso baldintzatuta egon direla baieztatzen dute. Emakumeentzako lanak eta ikasketak zeuden, lan feminizatuak, bere rol sozialari erreparatzen zutenak: irakasleak, jagolek, idazkariak, erizainak... -Yo en mi caso éramos cuatro chicas. Yo era la mayor. Pero la idea era hacer administrativo que era lo que hacían las chicas. Yo vengo de un barrio obrero y claro, las chicas no estudiábamos. Yo he oído hasta la saciedad lo de: para que vas a estudiar, que manera de perder el tiempo si al final luego te vas a casar y no te va a servir para nada. Y mi padre se puso terco y al final estudiamos pero en mi barrio era una excepción. -Gure sasoian andrea andrea zan eta gizona gizona. Unibertsidadera oso jende gutxi juten zan, eta mutilak gehio neskak baino. Eta nik pentsaten dot gure gurasoan zerean eoten zala, ba neskie zer, ba joskile, edo pelukera edo dendari, baia unibertsidadera ez. Sasoi horretan andrearen helburuetariko bat zan ezkondutea eta punto pelota. Askok arinao eoten ziran biharren, ta ezkondu eta itxi eiten daurie biharra. Ta ni hori etxian ezagutu dot. -Aman zera zan, ba total neskia zer? pa pelukera edo.... -Administrativa era lo más. Luego maestra y enfermera eran las carreras para las mujeres. -Luego había una cosa, que si no eras muy brillante te decían que no valías para estudiar. Entonces en el caso de que te empeñaras a lo que mas llegabas era a ser enfermera o maestra. -Ni nao honaxino, ondino be, edozer egiteko gizon bat baino askoz gehiao demostrau ein bihar dotela. Ni kimika naz ta nire espezialidadea da "Técnico Industrial". Leioan ikasi neuen nik. Ta baten batek esateuen: yo a la enseñanza que pagan bien. Ta nik esan: ezta pentsatu bez. Gure klasian mutilek danak joan ziran enpresa pribatura, industriara. Ta nesken artian gutariko batek baio ez zeuen eukin baten sei hilabeteko kontratue. Diskriminazioa garbie zan, aukerarik emon bez.

-Akordaten naz anuntzio bat: si es mujer, se requiere personalidad acusada, trato exquisito y buena presencia.

2.6. JOLASAK Umeentzako jolasak aipatzen ditugunean, burura etortzen zaizkigu dendetan eta iragarkietan ikusten ditugun hainbat eta hainbat jostailu: playmobil, pin y pon, lego, mota ezberdinetako hamaika panpin... Aukera beraz, zabala da. Gure andreen jolasak eta jostailuak zeintzuk ziren aztertzerako orduan, kontuan hartu behar dugu emakume hauek, haurtzaroa landa gunean igaro zutela eta garai hartan, bizimodua kalera begira antolatzen zela. Horrela, neskek beti topatzen zuten zerekin jolastu eta jolasteko hainbat aukera ere nahiz eta jostailu askorik ez izan. Jostailuak etxean egiten ziren askotan, kartoiarekin, trapu zaharrekin edo dena delakoarekin. Izan ere, garai hartan ez zegoen dendara joan eta jostailuak erosteko aukera gehiegirik. -MuĂąekarik ez, lehelengua kartoizkoa izan zan. -Nik euki neuen trapo bat, ta horreri buelta emon burue eiteko. Ta pozik! -Tabatara,

txorro-morrora,

kromoatara,

harek

guitoakaz bebai... Askotan jolastorduan jolasten zutela esaten digute, bertan elkartzen baitziren lagunekin. Gainera, eskolatik kanpoko denboran, emakumeak etxeko ekonomian lagundu behar zuten beraz, askotan ez zuten jolasten ibiltzeko denbora gehiegirik horregatik jolastorduak aprobetxatzen zituzten olgetan ibiltzeko. Errekurtso material gutxi izanda, irudimena erabili beharreko jolasak izaten ziren, klarionarekin lurrean margotuz besteak beste. -Errekreoan jolasten gendun.

-Erraie: bat bi hiru, kurtze bat, beste bi edo hiru beste kurtze bat. Ta hartzen gendun katiluen beheko partie, biribile, apurtuten zanian e! Ta hori botatzen gendun, ipini ondo eta horregaz botaten gendun han errain barruen eta gero hankiagaz barrure. -Gero arrastietan baserrian beharrak eiten genitun, ura ekarri... -Jolastu errekreuen. -Txinboe (kolunpioa) bebai euki gendun. -Gurdien puntan planteu bat, atzean beste danok, ta hasten ginan: "kordela berakatz...berakatz! Nogaz ezkonduko? Pedrogaz!" Punten euki euen ganaduek eroateko, han jartzen zan bat ta gu danok atzian. Baina txiki txikitatik, jendarteak markatuak zituen zeintzuk izan behar ziren nesken jokoak eta zeintzuk mutilenak. Horregatik andre batek mutilei zegozkien jolasetan ziharduela kontatzen digu beste mutil bat gehiago bailitzan eta mari-mutil eta beste hitz gutxiesgarri batzuk esaten zizkioten. Mutilentzako jolasak eta neskentzako jolasak beraz, ezberdinduak zeuden eta ikusten dugu gaur egun ere arlo horretan gauzak berdintxo jarraitzen dutela. -Iturriek ixan ziran gehiao mutilena, tabak desde luego neskena zan. Tronpak bebai mutilentzako, neskak gitxiao. -Neskentzako tabak, yo-yoak, kromoak, diaboloak, soka. "Al cocherito lere..."ta holakuka ixaten ziran. -Kirolak mutilek gehio. Guk kanpo kemau ta zapira bebai. -Marimutilek esateuskun. Neure neba futbolean ibiltzen zan ta eurekaz sartzen nintzenien ba marimutil deitzen euskuen. -Neu juten nintzan basora mutilegaz ta gure amak esan: mutilegaz zaoz basoan? Ta marimutil deitzen doztien. -Txinberak eta tiragomak bebai bazeuden. Eta mutilek goitiberagaz baia gu ez. -Juntos chicas y chicos solo jugábamos al escondite. -Yo vivía en un caserío y sí que jugaba con chicos. He jugau a eskupilota, a la trompa... -Yo he jugau a cesta con los chicos. Pala, cesta punta...todo eso es de chicos pero nosotras también jugábamos. -Txapatara, iturrire...nik tronpoia botaten neuen. Oso ondo! 49

-"Cromos, tabas, diábolo...", horrek ziren nesken jolasak. -Nos pasábamos la vida haciéndoles vestidos a los muñecos. Jugábamos también a los cromos, a las tabas...cosas bastante sedentarias. Neska-mutilak elkarrekin jolasten zuten galdetu nahi izan diegu. Baietz diote, auzoan edo herrian batez ere baina neskak bakarrik elkartzen ziren momentuak ere bazeudela baieztatzen dute.

-Nahastian bebai jolasten gendun. Eskonderitera asko neska ta mutilek, kalean bizi ginenok. Ta ate guztiak zabalik eoten ziren ta etxe guztietako kamaratan ostondute eoten gintzezan. Ta gero txorromorro ta... bai eiten genduan mutilegaz. Nahiko potratxuek ginen guk e! Ta bizikletiagaz, ta patinegaz, ta jo, ta bestia, ta... -Eskolan urteten gendun bakotza bere aldean baia plazan igual batera, ta kalian batez be. -Gure auzoan gazte pila bat ginen ta olgetan gendun han, baserrien onduan. Gu herrira ez ginan etorten.

-Gu Morgan olgeu batera eiten gendun. Ingurun be arbola asko eon ziren ta batera eiten gendun olgeu. Gero auzoan mutilek aparte eoten ziren, danerako momentuek eoten ziren. -Eskolatik kanpo naturalagoa zan neska ta mutilen arteko hartu emona. Hainbat dira bizikletarekin ibiltzen zireneko kontakizunak. Bizikletak ere neskentzako eta mutilentzako egiten ziren, ezberdinak. Badirudi Larrabetzun erabiltzen zituztenak, gehien bat mutilen bizikletan zirela, nesken bizikleta nolabait, luxuzko produktu bat zirelako edo lortzeko konplikatuak behintzat. -12 urtegaz ikasi neban bizikletiaz. Tabernie euki gendun guk, eta etorten zan panaderu bet Galdakaotik arregletan apurtuten ziren zerak, ta ekarteuen henbrien bizikletia. Ta niri ha bizikletia gustau. Baten edo bitan ein neuen zulutu hori zera, bera etorteko ta bizikletan ibilteko. Ta gero egun baten etorri zen lagun bat nire aitena ta euki euen alabia bizikletan dakiena, ta ipini eurien karreria. Irabazten zauenak premio modun bizikleta bat! Ta eure kunatue Patxok euki eban garajia bizikletiena, ta harek ekarri eban Eibarretik, ta bizikletia zan edo batantzat edo besteantzat. Ta hor ibili nintzan egun guztien nik bizikletan Bizkargire. Egun guztien: taka taka taka... Ta ailegatan da egune ta ez datorrela neskie. Ta erregela doztien neuri nire aitak eta kunatuek. Ta bizikletan ibiltzen nintzen ni, henbranaz elegante! Lehenengo bizikleta eon zana henbrana neuria. -Neu ikasi neban mutilenean, koadroen azpitik!

Lagunak edo koadrilak zelan osatzen ziren galdetuta betiko moduan osatzen zirela erantzuten dute, auzoan eta eskolan batez ere. -Betikolez eiten ziren lagunek. Eskolan edo auzoan. -Auzoan gehiau ze koadrilan etorten zinen auzora. Emakume hauek ezin dute ekidin euren garaia eta gaur egungo gazteen egoera alderatu. Gaur egungo gazte koadrilak, nahiz eta ongizate materiala izan, ondo pasatzen ez dakitela uste dute. Euren garaian oso gutxirekin ondo pasatzen bazekitela azpimarratzen dute. -Gaur gazteak dauz aburridute. Aspertute dauz ta botata ibiltzen dira.

2.7. ARROPA Janzkera, herri baten kultura eta nortasunaren adierazle agirienetariko bat dugu. Garai hartan, pertsona bakoitzak janzteko behar beste eduki arren, ez zegoen egunero arropaz aldatzeko aukerarik. Normala zen egunerokotasunean arropa batzuk erabili izatea eta domeka eta jai egunetarako, edota egun berezietarako beste arropa bat edo batzuk edukitzea. Batzuk arropa etxean egiten zutela kontatzen dute, beste batzuk, jostunak egiten zizkiela eta gutxienekoak erosi egiten zituztela diote. Adinaren arabera ezberdintasunak nabariak dira:

gazteenak arropak erosten zituzten bitartean, nagusienak etxean egiten zituzten eta gogoratzen dute arropa zaharrak berregiten zituztela beste erabilera bat eman ahal izateko. -Arropie luzatu eiten zan ahal zan gehien. -Errepasau, ta dobladillue luzetu hazten bazara, ta holan. -Amantalak be bere teliaz erabilten zituzen, hametik zati bet, hametik beste zati bet. -Nik dekot buruen jantzi bet erosi doztiena hankataraino, baia gero dobladillue hartu, ta hurrengo urtian luzatu, hurrengo urtian barriz. Azkenian amak ein eban gona bat haregaz. -Ixerak be kutxilotu eiten ziran. Beste aukera bat oihala erosi eta jostunarengana eramatea izaten zen. Jostun batzuk etxera hurbiltzen ziren, beste kasu batzuetan emakumeak ziren jostundegira hurbildu behar zirenak. Jostuna izan zen andre bat elkarrizketatu dugu eta honen hitzen arabera, etxe batetik bestera ibiltzen zen bere lana bete ahal izateko. Ibilbide horiek, hainbat kilometrokoak askotan, oinez egiten zituela kontatzen digu, eta herritik urruntzen zenean, Bilbora edo Galdakaora adibidez, autobusa hartzen zuela. -Joskinak bebai juten ziran etxerik etxe. -La costurera del pueblo hacĂa las ropas. -Niri eiten doztien joskile. Tela erosi ta harek ein.

-Etxera etorten zan joskile ta astebete eoten zan etxian, habitazino bat zeon joskilearentzat. -Bai? menudo nivel. Neure etxian ez zan geratzen. -Telia erosi ta gero jostunari eroaten zan. Gero probetan joaten gintzezan, proba bi edo. -Niri beti amak ein, tela erosi ta ixekogaz. Teleru be etorten zan etxerik etxe ta gurian ixekok eiten zituzen. -Sobra barik, quita y pon y un poquito mas. -Ta zapatak Muron erosten ziran, Bilbon, ta onak, e! de los que no se cascaban. Andra baten esanetan neskentzako jantziak etxetik kanpo egiten ziren, jostunean, mutilenak ordea, etxean egiten zituzten, amak edo amonak. -Nitzako joskile batek eiten zauen baina mutilentzako berak, amak eiten zituzen etxian. Gazteenak, etxetik kanpo lan egin dutenak, normalean ez dute denborarik izan horrelako lanak egiteko. -Gure epokan konpondu ta josi ta holakorik ez, aman epokan bai. Arropak neba-arreben artean igarotzen ziren, hauek hazten ziren heinean. Horrela, neskato gazteenak ez zuten inoiz arroparik estreinatzen, beti,

ahizpa

zaharrenenak

birziklatzen

baitzituzten. -Ta aizten artian bebai arropak aldatu... -A mĂ nunca me han comprado una ropa, era la menor de 12 hermanos y heredaba de la otra y de la otra... Una vez, en navidad me compraron una ropita y yo pensaba que era un Corpus Cristi y me puse la ropa elegante desde la maĂąana. Ta amak esan: nora zoiez arropa horregaz, etorri ta kendu. Las dos hermanas mayores compraron una blusita cada una. Llega el domingo y se ponen en el bar y el padre les mando quitar esa ropa.

Emakume nagusienek prakarik sekula ez dutela erabili esaten dute, prakak gizonentzako direla. Beste batzuk, ezkondu ostean erabiltzen hasi zirela diote. Praka erabiltzeagatik izan zituzten arazoak ez ziren makalak. Ezkutuan ateratzen ziren etxetik aitak ez ikusteko. -Prakarik ez gendun erabilten. Ni ezkondu nintzanian, viaje de nobiosean lelengo frakak euki nebazan. -Ni prakan lagune ez naz, prakak gixonentzako ein direz. Nik ez dot inoz prakarik ipini, sekula bez! -Gure aitari ez, ez jakon gusteu bape neska prakakin. -Ezkondute, Lezamako sastreak ein dozten prakak neurrire, ze gure amak ez zozkun itxiten prakak eroaten. -La primera vez que me puse pantalones tuve que salir por la ventana para que no me viera el cura. Y a mi hermana le sacaron de la iglesia por llevar pantalones. Estaba mal visto. Por eso mi hermana me dijo: sal por la ventana para que no te vea Don NicolĂĄs. -Nire aitek ez zauen gusteu ipintea ta ni urteten neban frakak igonda abrigoan azpian. -Los primeros pantalones que tuve fue a los siete aĂąos, sali con la bicicleta y me di una ostia. Llegue a casa con un ocho en el pantalon. -Ni gogoratzen dot 15 edo 16 urtegaz nire lelen fraka ipini neban mezara juteko. Nire aitak ikusi dozten etorten eta frakak kendu behar ta aitak esan dozten: inoz ez dozuz imini horrek frakak nire bisten! Andra bat frakakaz! Arropa estreinatzeko egunak, erlijioarekin lotura handia zutela konturatzen gara. Domekak elizara joateko eguna zen eta neskatoak arropa berezia eramaten zuten. Baina domekez gain, arropa estreinatzeko egunak erlijioarekin lotuak agertzen zaizkigu beti. Ez da harritzekoa, izan ere jai egunak erlijioarekin lotura zuzena zuten eta. Horrela, Aste Santuan, San Isidro egunean edo San Jose egunean, besteak beste, herri guztia dotore-dotore jantzita joaten zela gogoratzen dute parte hartzaileak. -Domeketako arropa ba gona lisauek, edo konjuntutxu bat... -Erramo egunien, edo San Jose egunean estrenau eiten zan. Ta hotz eiten bauen, jantzi behar zan, toque lo que toque. Ta hiru lau urterako zan jantzi bardina e! Alde batetik, ta gero kolorea aldatzen zanean, buelta ta beste aldetik ipini. -Nik gogoratzen dot asterako bat ta astebururako beste bat. Y punto pelota. Aldaketarik ez porque no habĂa pelas. 55

-San Isidro Egunian beti amak estrenaten euskusen erropak. Orduntxe eiten gendun estreneu. Ta gero oktubrean, erroxario egunian, abrigua edo trajia estrenaten zan. -Garixuman, Aste Santuan traje grisek betikoak erabiltzen gendun. -San Jose egunian be. -El que por Ramos no estrena algo no tiene manos. -Santa Kurtzetako eiten genduzan jantziek, ta San Isidruak, San Juanak, San Pedroak ta danak jantzi bakar bategaz. Txakurre narruen dabilen moduen. Ez zeon kanbiorik. -Zornotzarako ta Lemoarako zapatak ta jantzie apur bet fintsuagua. Ta Bizkargire, denbora ona bada zapatilekin, ta oztantzien abarkakin. Ta Santa Kurtzera joan, abarkak garbitu, ta kordel barriak ipini, media zuriekin ta abarkakin. Dotoreao! -Aizte biri marineratxu bana erosi ebien, sei erreal pagaute, ona ta elegantie. Ta mostradoren atzian aitak ikusi, kuartun sartu ta txalo bana emon ta marinerak kendu. Arropa horiek egun bereziatako ziran. Gaur

eguneko

alderatuz,

garaien

errealitatearekin artean

dagoen

ezberdintasun handia nabarmentzen digute. Andra hauen gazte garaian beharrak markatzen zuen janzkera, ez modak. -Neure lobak frakak apurtutek erosi dituz, ta esan notzen: horrek prakak apurtute, ekarrixuz konponten. Ta berak esan: amama, son asĂ, si he pagau bien encima. -Primavera, verano, otoĂąo? Orduen ixaten zan de vestido a abrigo.

2.8. ABESTIAK ETA DANTZAK Larrabetzuko andreak kantatzeko zaletasuna zuten. Asko abesten zutela kontatzen digute, gaur baino askoz gehiago. -Lehen dana zan kanta. -Kanteu eta asko eiten zan nire gazte denporan da nik danak ikasten nitun. Oin gure dot ikasi baina ezin dot. -Mi padre era muy cantarin y me aprendi de pequeña las habaneras y todas esas canciones. Y nosotras cantábamos lo que oíamos en casa. -Gurian bebai musika asko e! Ta euskal kantak bebai asko. Irratian entzuten zituzten kantak abesten zituzten, normalean, kanpoko abestiak: zarzuelak, koplak eta abar. -Los Panchos, El Duo Dinamiko ta holakuak abesten genduzan, irratian entzuten genduna. -Gure aita juten zanian ferietara ekarten dozten Antonio Molinan abestixak. -Zarzuelak eta hori sasoi horretan asko. -Niri por ejemplo jendie esateostien: Larrabetzukoa izanda zelan gustaten jatzu zuri kopla? Ba radioan entzuten gendun. Ta gero gure gazte denporan, ba orduen hasi ziran Pantxoa eta Peio ta gauza horrek. -Neu izan nintzan lorazalea ta balkoia beti zeon lorez beterik, ta beti abestuten, ta domeketan ba etxea garbiten. Ta etorten zan bat ta esateuen. Ahora paso por allí ni oigo cantar ni veo flores, aquello se ha acabado. En el balcon no hay flores, Libe no canta, que tristeza. Esateuen batek... Euskaraz abeste zuten galdetzen diegunean nahiko gutxi abesten zutela diote. Gerria bizi gendun da ordun erderaz. Baina gure emakume gazteenak, gaztaroan frankismoaren bukaera eta trantsizio garaia bizi izan dutenak, euskarazko abestiak abadeekin ikasten zutela kontatzen digute. Aldaketa garaiak ziren eta Euskal Herrian elizaren sektore bat euskalduntasuna bultzatuko du modu sutsu batean. -11 urte euki nebazanean zeon mugimendu bat, Kili-kili deitzen zan ta abade bat joaten zan aurretik ta harek ekarten dozkuzan kantak, ba Xabier txoriburu ta horrek.

Kantu asko, erlijioarekin lotutako kantuak ziren, beste batzuk ez. -Dixen que viene reina bisita Bilbora, el prinzipe txikito con ella venera ahhh! Hona hemen jaso ditugu pare bat kantu erlijioso. HAMAR MANDAMIENTUK -EZAIT BAT -EZAIT BI 1. Gure Jauna beradot bat bera salbaukagusak 2. Erromako altarak bi 3. Hiru trinidaiak hiru 4. Lau ebangelistiak lau 5. Jesucristoren bost llagak bost 6. Sei zeruko izarrak zei 7. Zazpi sakramentuak 8. Zortzirak dira zeruek 9. Bederatzi ordenamentuek 10. Hamar mandamientuk KANDELARIO (otsailaren 2an) Kandelario larioAtxak ure dario Akarrak yantzan umeak moska Astoak tanbolina jo Non dago ama birjinia Erromako zubia Urregorrizko eukien. Dantzaren garrantzia ere azpimarratu behar dugu. Neska-mutilak gazte denboran dantza erabiltzen zuten sozializatzeko tresna gisa. Geroxeago ikusiko dugun moduan, erromerietan eta dantzaldietan harremanetan jartzen ziren gazteak. -Dantzan eiten gendun asko. Jotan be danak jakin gendun. Oingo gaztiek, dantzan be ez dakie. Holako mobimentu arraruak bai baia dantzak? gitxi.

Eta beste behin ere, ezin dute gaur egungo eta bere gazte garaia konparatzeari utzi. Andra hauen ustetan, gazteek ez dute kantatzen, dituzte:

beste

interes

tabernetan

batzuk

egotea

eta

politikaz aritzea besteak beste. -Kanturriada bat be ez dabe eiten, dantzan be ez dabe eiten, taberna batetik bestera ibilten dira politikea gora ta politikea behera. Ta neu ikurrinaren koloreak ezkondu arte jakin bez. Ezta okerren koloreak jakin bez. -Lehen dana zan kanta ta dantza, oin ostera bapez.

2.9 OPORRAK Oporren inguruan hitz egiten dugunean, kontuan hartu behar dugu kontzeptu hau berria dela, gaur egunekoa. Emakume hauei oporren inguruan galdegiteak barrea sorrarazten die. Jesus, que es eso. Udako oporrak herrian bertan ematen zituzten eta helduak izan ziren arte, ezkondu arte alegia, ez ziren herritik atera, eta ateratzen zirenean egunean bertan egiten ziren

ibilaldiak

herritik

hurbil

Kanpora

beti.

jun

pentsau

bez.

ziren, -

oporretan? Larrabetzu

barnealdeko herria izanda, hondartzara egiten zituzten ibilaldiak

ere

dizkigute,

kontatzen autobusez,

tranbiaz, edota kamioetan. Euren dugu

hitzetan odisea

ikusten bat

zela

garaiko garraiobideekin kostaldera heltzea. -Udan plaiara juten ginen.

Moja edo apaizek irakatsitako abestia ere kantatzen zutela esaten digute. Kantu hau herri guztietan kantatzen zen kantua dugu. -Ta abesten gendun: ay que buenos son los curas de este pueblo, ay que buenos son que nos llevan de excursiรณn. -Galdakora, erromerietara, baina hori gero, umetan ezebez. Ze gure sasoien ez zegoen udalekurik ez ezer. Eon zan Pedernaleseko, Caja de Ahorroskua, baina hori geroxeau ixan zan. Udako solstizio egunean, San Juanak ospatzeko, batzuetan esne-saltzailearen kamioian heltzen ziren kostaldera, San Juan de Gaztelugatxera. Beste batzuetan garraio

publikoa

hartzen

zuten,

autobusa tranbia, trena... Urte guztian zehar aurrezten zuten udako egun bateko txangoa egin ahal izateko. -Eskursinoiak San Juan de Gaztelugatxe kamioian, letxerun kamioagaz, bertan San Juanak ospatzera. -Gero autobusean bebai. Janaria zapata cajan eroaten gendun. -Geu juten ginan abuztuen, urte guztietan, amama, aitite, ama ta lau neba arrebak. Urtean zehar utsan ateraten gendunagaz pagaten gendun biajia. Ta juten ginan Galdakora, Galdakaotik Bilbora, Bilbotik, Santurtzira ta arrastien Bilbon, Avenida Jose Antonion (gaurko Sabino Arana) eoten ziran barrakak. Ta han eiten genun arratsaldea, ta handik harten gendun tranbie ta Galdakaora, ta han aititen ta amaman etxian eiten gendun lo. -Lekeitiora be juten ginan, al ganso. Koadrilan ibiltzen zirela kontatzen dute eta oinez, askok bizikletan, distantzia handiak egiten zituztela ere, auzo eta herri ezberdinetan ospatzen ziren dantzaldi edo jaietara joateko. -Kuadrillagaz juten ginan, lagunekaz.

Hondartza oso gutxitan joaten ziren eta batzuk, ez zuten ezta bainujantzirik. Arroparekin sartzen ziren itsasora edota baten batek bainujantzi bat zuenean, txandaka jartzen zuten uretara sartzeko. -Nik ez neban euki banadorerik ez ezer, ta dana bustite jantzie. Batzuk bai eukiteurien baina ni ez. -Nik euki neuen ba単adora tio Ameriketatik bidalite, euki zituzen hiru koloreak ikurri単anak. Izan zan osokoa, ta Algortan, Negurin, hango guardia baten esaosten ha kentzeko. Me hizo quitar! Haregaz ba単adoreagaz jun nintzan be Castrora, ta ha ba単adorea danak pasau euren, batetik bestera.

2.10. HILEROKOA Sexua eta horrekin lotura zuten gai guztiek zama moral ikaragarria zuten garai hartan. Hau kontuan hartuta, ez da harritzekoa emakume hauek hilerokoaren inguruan azalpen gehiegirik jaso ez izatea. Parte hartzaile askoren hitzetan sumatzen da izan zuten informazio falta hori. Hilerokoaren inguruan jasotzen zuten informazioa nahiko eskasa zen eta askotan, etxean jaso beharrean, lagunetatik jasoko zuten edo ahizpa nagusiengandik, amak hauei horrela eskatuta. Etxean justu justu hitz egingo dute hilerokoaz eta azalpenak nahiko urriak izango dira. Sexualitatearekin lotura zuen oro tabu antzeko kontua zen katolizismoan oinarrituriko jendarte hartan eta are gehiago emakumeekin eta euren ugalketa organoekin lotura zuen oro. -Reglia etorri ta esan notzan amari: aitari ez esan ezebez e? Ta gero dinoste amak arrebari neu esateko, como hermana mayor. Amantzako gogorra zan. -Eso era un tabu. Esan bez etxian e! -Espikazinorik ez. Neu esan notzan amari: ama gaixotu naz. -Neu harrituta amari galdetu, ama zer pasaten da? ta orduen esplika dozte. -Informazio bapez, horrek gauzek ez ziran komentetan.

-Fíjate, a mi cuando me vino el periodo pensaba que me íba a venir solamente una vez. -Yo creía que me estaba muriendo y mi madre no me dio ninguna explicación, todo el vestido lleno de sangre y ya ves... -Kanpotik be enteraten zinan. Umiak nondik datozen eta bebai, baia 13 edo 14 urtegaz. -Esplikazinorik bapez, etxien bez, ta kolegioen bez. Lagunekaz ibiltzen gintzazan baia ostantzien, ezebez. Nausitxuago ziranak, haren begiek zabaldu apur bet, ze bestela.... Hori kanpoan ikasten zendun. -Ni negarrez hasi nintzan, creía que se me habían reventado las tripas. Es que no te decían nada y de repente te encuentras con eso...ta amak esan: hamendik aurrera hori hile guztietan pasauko jatzu. Al de poco le bajo a mi hermana y yo le dí las explicaciones pertinentes. -Yo era muy flaca y me vino la regla muy tarde, a las mas cercanas ya les había venido entonces algo te sonaba. Pero me acuerdo que se lo dije a mi madre y se puso a llorar: ay poobre, ya te has hecho mujer, ahora empiezan los problemas... Bueno, aquello era un drama. Encima con aquellos paños que te ponían con un imperdible y una braga de plástico...pues imaginate. Para mi madre fue un drama pero yo no tengo conciencia de haberlo pasado mal. -Nik 11 urtegaz euki neuen, eta ganera Larrabetzuko jaietan. Hemen izekoa gendun eta etorri behar ginen baserritik hona, konbidedu. Ta goizean jaikitzen naz, orinalean txiza ein ta ikusi nauenian ez neuen ulertuten baia... bildurre baio izan zan gorde beharra, lotsa. Beldurrik ez, gehiao izan zan...algo que tenía que tapar. Gure etxean jamas de los jamases ein da berba horretaz. Ta ama joan zanean gora ta ohia eiten ta ikusi euenean hori esan zidan oso serio: etorri hona. Beno hau reglia da da imini behar dozu hori ta urire joan behar badozu imini behar dozu hau ta ixekori esan ta hau ta bestia... Ta gure tiak be: eneee, 11 urtegaz!! Ta gero erromerira joan ta danak dantzan ta nik denpora guztien jesarrite. Sensasinoa zan horripilantea. Altza nintzen argazkia ateratako bakarrik. Ta gero etxerako bueltan aitak agarra ein dozten, agarreu eta esan: bueno, enterau naz zer pasa dan, andria zarela ta ezdakit

zer... Bueno, ba horrek emozten sensasino bat, gure aite etortea, niri holan agarrau ta niri esatea holakuak... Pentsau neuen, buenooo, hau putada bat da, baina la ostia da! -Nik gogoratzen dot esplikazinoa jaso neuela baia misterio handiagaz. Izkutuen euki beharrekoa eta isilean, sentzasino hori badekot. -Era algo que habĂa que esconder, nadie se podĂa dar cuenta. Ikusten dugu hilerokoa lotsatzeko gauza izango balitz moduan tratatua izango dela. Neskatoei, bai etxean bai jendartean hilerokoa ezkutatzera erakutsiko diete eta honen gainean ahalik eta gutxien hitz egitera. Horretarako, erabiltzen zituzten arropak garbitzerako orduan ere ahalik eta gutxien ikusten ziren tokia bilatzen zuten. -Erropatxuk bebai, garbitxu ta harek eskegiten ziren ba atzeko partien, sakonean inok ez ikusteko. Ta gauez garbituten ziren. -Gure etxien sekula inoz ez neuen ikusi aman katxarroa, reglana eskegita. Ez dakit non eta zelan eiteurien. -Ni internadu baten eon nintzan Gernikan sekretariado eiten, ta han konpresarik ez zan eon ta gauetan eoten ginen garbituten ta lejiarik ez. Hori dakat buruan, lababotan filen, ta han inok ez dizen ikusi. -Oin tanpax eta konpresak dauz baia lehen dana garbitu ta han eskegite ahal dan moduen. -Gu kolegioan kuartutxu bat geneukan, ta han armario bat zegon ta monjeak eukieuen giltze ta handik hartzen gendun behar genduna. -Mutilak burlau eiten ziren: zer pasaten jatzu ba? -Ta beste asuntu bat, como eran los paĂąos para la regla, enee! -Umiari agindu notzan konpresak ekarteko farmaziatik ta berak galdetu: zer dira horrek ama? ta neu esan: zuk eskatu konpresak ta listo. Ez ziren gutxi hilerokoaren inguruan zeuden mitoak. Hauek, aspaldikoak dira eta antzinako sinesmenetatik datoz, emakumearekin zerikusia zuen orok, hilerokoa besteak beste, zerbait zikina eta lizuna zela uste zelako. Hain errotuta daude horrelako sinesmenak, gaur egun ere hauetariko batzuk presente jarraitzen dutela, andreek egiatzat hartzen dituztela. Txerria hiltzerako orduan adibidez, emakumeak hilerokoarekin egonez gero, ezin zuten txarribodan

parte hartu, hauen esanetan eta garaiko sinesmenak horrela esanda, haragia usteldu egiten delako. -Txarria hiltzerakoan.Oin be hori segiten da pentsetan. -Txarriena segiten daue egiten. -Hori holan da, comprobau! -Bai, baia beti ez, nik ein dot inoz ta niriak ez zauen euki baia batzuri bai. -Batzuk eukiko dabe kortetan dauena ta beste batzuk ez. -Oin bebai e! Okela gatzatzen da. Txorisuek ez dire sikatan e! Usteldu eiten dira. Rantziotu eitten dira. -Aitak beti esaten euen: baten bat ez badau eon behar dan moduan kontuz, ze dana txorixuek eta dana usteltzen dira. Elkarrizketaren baitan emakume batzuk sinesmen hauen gainean zalantzak azaltzen dituzte, baina hauek gutxienekoak dira. Orokorrean, eta emakume helduenak batez ere, tradizio hauetan sinesten jarraitzen dute. -Baia inoz ikusizue txarria ikutu ta dana galdu? -Gurien baten batek ukututzen ta txarrie dana galdu zan. Gatzitu ein zan. Hori esaten dabe. -40. egunerarte edo ezin dozula ukutu, hori esateurien. Hilerokoarekin garbitu ezin zirela, inguruko loreak sikatu egiten zirela edo izozkirik jan ezin zutela kontatzen digute eta azken honen inguruko pasadizoren bat ere. -Lorak be sikatu. Hori esateurien. Baina nik hori ez dot sinisten. -Nik gogoratzen dot eukiten gendula lora bat, ta nik eukiten neutzan una maniaa... Ta erreglie eukiten neuen guztietan ha ikutu eiten neban. Le he sobau por actiba y por pasiva... -Nire alabiari tartia eiten, regliagaz eonda kortau eiten da. -Ta burua garbitu bez...ai ama! Hankak garbitu bez. Gehien garbitu behar dozunian ba hori. -Nik burue baten ein neuen, no paso nada y listo. -Ezin da ulia garbitu, ezin da izozkirik jan, ezin dozuz garbitu las partes intimas. 64

-Hankak be ezin dizela garbitu. -Baia oin danak dutxatzen dire. -Jan be, piperra ba txarra zan, ta holakoak eoten ziren. -Bat regliagaz dagola igo zan Urkiolara eta monstruo baten aurpegia parau jakon. Urkiolara joan zala regliagaz, izozki bat jan zauela ta ordunrik ona ez zeuela euki gauza onik. Izozkia jan zauelako. -Denporako gauzak ziren. -Lavar? ni pensar. -Con 11 años a las fiestas de la villa que no bajábamos nunca del caserío y yo solo íba para comer helau. Ta ama zelan jarri zan... -Nadie decía que estaba con la regla, y la culpa de eso la tiene la educacion judeo-cristiana. Rouco Varela seguirá pensando exactamente igual, y sus discipulas harán lo mismisimo con su respectivas hijas, en pleno siglo XXI. -Judeo-kristianak ein dituz kriston sarraskiak.

3. GAZTAROA 3.1. JAIAK, AISIALDIA Orokorrean, Larrabetzuko andrek oroitzapen politak dituzte gaztaroaren gainean. Hauen aisialdi momentu gehienak herrian edo inguruko herrietan garatu izan dira. Euren denbora librea ondo aprobetxatzen zutela kontatzen digute. Herriko ekimen eta ikuskizunetan parte hartzen zuten. Batzuetan futbol partiduak ikustera joaten ziren eta Larrabetzu Galdakaoren kontra jolasten zuela gogoratzen dute. -Gero eon zan Uritarra, kanpo futbol. Eta ixeten zan ba herriek bata bestien aurka. Ta Galdakaokoak ziran Moxoiloak ta gu Larrabetzukoak ginan Akarrak. Orduko afizinoia zan...buenoooo! Zan gauze polite.

Garai hartan, kalea izango zen jendarteratzeko eta sozializatzeko espazio naturala. Kalean ibiltzen zirela azpimarratu digute, tabernetara ez zirela joaten, diru faltagatik askotan, baina batez

ere

helduagoak

ohitura

faltagatik.

zirenean,

gizonak

Izan

ere,

tabernara

sartzen zirela kontatu digute, emakumeak etxera bueltatzen ziren bitartean, tabernak sozializatzeko tokia zirelako, bai, baina ez emakumeentzat. -Kalea gora ta kalea bera, gu ez ginan tabernan eoten. -Ohitura bat egon zan hemen Larrabetzun, salidako mezan, norbait hilten zanian,

mezara

juten ginen ta gero tabernara bazkalduten gixonak, ta andrak etxera. Zinemara ere joaten zirela gogoratzen dute. Batzuetan

lagunekin,

senideekin

edota

bikotearekin. Bertako pasadizoak gogoratzen dituzte. -Zinera juten ginen bebai. Ta akordaten naz nire aiztagaz jun nintzala ta haren onduan bazegon beste mutil bat eskutik agarraotzena ta bueno...el soplamocos que le pego... Ez zan ixen oficialmente ni pretendiente ez ezebez. Elkarrizketatutako emakumeen artean, Hori Bai Gaztetxearen sortzaileetariko batzuk izan ditugu. Elizaren ondoan, Andra Mari kaleko 23. zenbakian, Euskal Herriko gaztetxerik zaharrena sortu zen emakume hauen parte hartze aktiboarekin. 1965. urtean jarriko dute martxan eta Don Zipriano, garaiko abadearen baimenarekin emango zioten hasiera proiektuari. Harrezkero, hainbat belaunaldi ezberdinetako gazteen elkargune izango den Hori Bai gaztetxea, herriaren egitura sozialaren parte garrantzitsu bat bilakatuko da. Lehenengo asanblada haietan, domeketan elkartzen zirela kontatzen digute eta gaurkoez, gazte haiek euren txokotzat hartzen zuten Hori Bai. -Gu gara Hori Bai Gaztetxearen sortzaileak. Juten ginen domeketan ta eiten gendun ba batzarra, ba zer ein behar dan jakiteko, nori tokaten jako hau eitea eta bestea... Ta guk pozik, gure txokotxue zan.

Urteak aurrera joan ahala neskatila hauek nagusitzen joango dira eta emakume hauen gazte garaian, dantzaldiak izaten ziren neska-mutilak elkar ezagutzeko espazio garrantzitsu bat. Dantzaldi hauek maiztasunez ospatzen ziren eta gazteek, herri batzuetatik bestera joaten ziren

jai

hauetan

parte

hartzeko,

Zamudiora,

Zornotzara edo Bediara besteak beste. -Zornotzara, Zamudiora, Bediara... -Ta lelengo barikue ekainakoa ixeten zan Jesusen Bihotzan jaia ta juten ginen Atxurira... -Yo soy de orquesta, de bailar en la plaza. -Goizetik

erromeriera

joaten

gintzezan,

eguneko

bazkariagaz. Gero iluntzean, etorten gintzezan gose bategaz! Ta akordaten naz baten etorri ta sagardoa atera doztien, ta lagunek guztiek edaten dogu... ta burura igo dozkun. -Hamen Larrabetzun eoten zan romerie bat domeka arratsaldetan. Zamudiora bebai juten ginan, ta Zamudiotik Zornotzara. 13 edo 14 urtegaz hasi ginan urteten. -Ni Zamudioko jaietara jun nintzan lagunekaz. Bizikletan joan ta etxera berandu heldu ta eon nintzan hiru domeka kastigata. -Jun ginan San Juanetan Sondikako jaietara hiru lagun, ta erromeria hasi zenerako ba berandu zan. 9 ta gehiau ziran ta ez zan ezta musikia hasi. Ta hasi musika ta jantza bat ein ta arin bizikleta hartuten. Bizikletan, ha belozidade inoz ez dot ekarri. Ta euki gendun taberna bat ta pasa ginan ta aitek ikusi. Zigortuta eon ginan domekan. Asko dira jaien eta erromerien inguruan dituzten oroitzapenak. Dantzan be ibilten ginan zapatak apurtu arte. Izan ere, dantzaldi hauek sozializatzeko modua irudikatzen zuten eta kasu askotan mutilak ezagutzeko aukera paregabea zen. Baina bertan ematen ziren harremanak oso murriztaileak ziren batez ere emakumeentzat. Kontuan hartu behar da garai hartan zeuden sexuen inguruko estereotipoak matxismoan oinarrituak zeudela eta emakumeen eta gizonen arteko harremanak ez zirela parametro berdinetan neurtzen. Jendarteak markatzen zituen arauak askoz malguagoak ziren gizonentzat, emakumeek ordea, euren "ohorea eta irudia garbi" mantendu behar zuten.

-Dantza eiten gendun andrak andrakaz ta gixonak pareu eiten ziren eta esaten euskusen: bailais? erdaraz ganera. Ta gustoko bazenun ba baietz esan ta bestela, ezetz, que no quiere la amiga esan. -Eoten zan orkestia be bai ta agarreuek be dantzatzen ziran. -Neu gogoratzen dot Etxebarriko mutilak etorten ziranian Galdakaora. Ta apustue ein eben: a que no le das a esa un beso. Ta etorri zan ta muxue emon. Neu soltau ta eskapau, nundik nabilen bez! Mosue? ez dauko lotsarik ez ezebez. Detrás de los besos viene eso! -Jantzan bebai eskua ipinten gendun ez arrimetako. -Jantzan egiten gendunean eskuak ipinten genduzan tartean... -De todo había jantzan eh! A todos no se les ponía la mano eh! -Había uno que si le decías que no te insultaba y te decía: depílate el bigote y cosas así. Ahora le veo por Sondika y pienso: la madre que le pario! Las verguenzas que nos ha hecho pasar.... -Una vez estaba bailando con un chico, y el me apretaba y me apretaba y yo no me podía ni defender. Entonces yo notaba algo duro, que no sabía ni lo que era. Y claro, entonces no había moviles pa llevar en el bolsillo. Y le digo, oye no es por nada pero me estas haciendo daño. Y él me dice: es que yo vivo en un caserío y tengo aquí la linterna, en el bolsillo. Claaro, yo había oido que aquello se ponía duro y asustada! (barreak). Gainera, dantzaldietara sartzeko mutilak sarrera ordaindu behar zutela kontatzen digute eta eurek, emakumeek, ez. Emakumeak beraz, erreklamo gisa erabiliak izango dira dantzaldiak mutilei begira antolatuz. -Ta eurei (mutilei) kobrau eiten dotzien, eureri, ez dakit zergatik baia... -Gutzako sarrera librea zan. 68

Estrategia asko erabiltzen zituzten dantzaldietan gustuko zuten mutilarengana hurbiltzeko. -Ikusten zenun hurrunetik datozela, ta gustoko badozu han itxon ta ez badozu ba txipi txipi beste alderdire. -Ta segun nor etorten zan ta zu gustoko bazenu bata edo bestia ba lagunari esan ta han parean pareu. Oso ondo pasaten gendun. -Lo malo era cuando venía una pareja y a tí te gustaba uno a a la amiga no. Entonces le decías: no quiere mi amiga... -Las chicas en la esquinita, esperando a que vinieran

los

chicos

para

bailar.

Cuando

bailábamos, la chicas estábamos mirando y allí nos venían. -Pero cuando no te convenía te dabas la vuelta. -Interna eon ginanak gogoratzen naz emoteuskuela Medalla de Hijas de María ta neu esan notzan monjari: hermana, si usted no quiere no me de la medallla, pero yo no me voy a quedar el verano sin bailar con chicos. Dantzaldietara erabiltzen baldintzen

joateko

zituzten

modu

lekua

arabera.

eta

ezberdinak bakoitzaren

Garraiobide

erabiliena

bizikleta izaten zen baina askotan "auto-stop" eginez

hurbiltzen

ziren

inguruko

herrietan

ospatzen ziren dantzaldietara. -Bizikletan juten ginan. -Furgoneta bat eoten zan, Pinton furgoneta, ta gero buelta taxisean. -Dedo be asko eiten zan orduan.

-Kamioneruek bizikletan ezagutu eiten zentuzen, baina bizikleta barik ezagutu bez! -Umetan amak esateuskun: ez montau kotxeetan e! sakamantekas ixango da ta..

3.2. BIKOTEAK Proiektuan parte hartu duten emakumeak adin ezberdinekoak diren heinean, kontuan hartu behar dugu emakume nagusienak 99 urte dituen bitartean gazteenak 60 urte dituela. 40 urte inguruko aldea dago batzuen eta besteen artean beraz, normala da pentsatzea emakume hauen bizipenak ezberdinak izango direla bizi izan duten garaiaren arabera. Bikote harremanei dagokionez, gure emakume helduenak bikote harreman bakarra izango duten bitartean, gazteagoak direnak, beste belaunaldi batekoak, bikote harreman ugari izango dituzte. -Lelengo nobioa euki neuena denpora gitxi izan zan. Akordaten naz permiso eskatu ein doztela mosu bat emoteko, ta esan nontzan baietz. Gero Zamudiotik eta Lezamatik etorten ziran kuadrilla bat han beren bizikletagaz eta motorregaz ta harek ziran... la peste! Eta bueno, ba azkenean Lezamako mutil bategaz

hasi

nintzan

urteak joan eta urteak etorri ba haregaz ezkondu.

amak esateuen: badatoz arratsaldeko lokoak. Ta gero alabia

bategaz

ezkondu.(barrea k) -Yo

tuve

tiempo de tener muchos novios. Para los once aĂąos vine a cuidar una niĂąa desde Santander. Luego estuve en un bar hasta que me case. SalĂa los martes a las seis y para las diez tenĂa que estar cenada y currando. No tuve tiempo para novios. 70

-Ni bat euki dot ta beragaz ezkondu. Ezkondu aurretik 10 urte eon nintzan beragaz. 18 urtegaz hasi nintzan beragaz.

-Nobio asko ez gendun euki. -Nik pretendienteak euki dotez baia nobio ofiziala neure gixona. 24 urteaz ezkondu nintzan beragaz. Andra gazteen bizipenak ordea, ezberdinak izan dira. -Nik nobio asko ez dotez euki baia ligeak, al doten guztia. -Yo que voy a andar de novios, si estaba procesado en Madrid, y hacíamos las cositas en el ayuntamiento mientras hacíamos encerronas. -Yo estuve cinco años pero cuando empece a currar y empece a enterarme de que íba la vida, dije: hasta luego lucas. Con aquel hubiese sido una ama de casa, madre y esposa en la vida. Estuve en Ermua en una casa con cuatro chicas, encima con unos que habían venido de Madrid que eran mas progres que el copon... Y yo con aquel mastuerzo! A partir de ahí mi vida fue otra. Bikotekidearen jatorriari dagokionez, normalean ingurukoak izango dira. Bailaran edo inguruko herrietan ezagutzen zituzten bikoteak eta harremanak egiteko, Larrabetzutik ateratzen zirela ere kontatu digute. Neskame gisa Uribe-Kostan egondako andrak,

nagusienak normalean, bertan ezagutuko zituzten bere lehen bikoteak. Lehenengo bikote harremanak 16 eta 20 urteren tartean izan zituzten. -Neure senarra izan zen Zamudiokoa. -Ni akordaten naz Zornotzara hasi gintzezala joaten eta han hasi ginan: "os invitamos a tomar un trago", ta holakuak. La Bella Otero, Venecia ta holako tokiak. -Larrabetzun ez zan eon ezebe orduen ta urten ein bihar. -Ni Larrabetzuko mutil bigaz ikasi neuen dantzan. -Neu 18 urtegaz hasi nintzan mutil bategaz. -Ni 19 urtegaz hasi nintzan mutil bategaz. -Ni 16 urtegaz ta nire koadrillan azkena izan nintzen. -Yo a los 17. Le conocí en el tren de Sestao a Bilbao. -Yo a los 19 y fue el único novio que he tenido. -De novios con 16, 17 o 18 años empezábamos. Y casarnos, pues hacia los 25, 26. -Antes echar unos y coger otro no había. Te quedabas con el primero que venía. -Tapoco con el primero eh! amigos ya había. -Yo con 20 años tuve un medio novio. Estuve sirviendo y allí en Algorta había muchas charangas y ya sabes....salías al baile. Que si ganaba el partido, que si lo otro... Hice amistad con uno y quedamos en el Arenal. Total que bajo del tren de Algorta y le veo con un jersey chillon y unos pantalones...enee! Yo con ese a donde voy. Vuelta a coger el tren y pa casa. Y luego después ya el marido era del pueblo. Todo seguido vino: casar y tener la hija.

-Nik euki neuen laguntxu bet arinao baia San Martinetan ez zan etorri ta esan notzan: ala, ahí te quedas! -Jantzalekuen ezagutu neuen. -Nire gixona Zornotzan ezagutu neban.

San

Migel

egunian

ezagutu, erromerien. -Gero eon zan Luisa bat, harek eiten zuen, errekaduek. Hantxe dao neska bat, hantxe gixon bat. Kasamentera. -A mi una madre de uno de Goikolexea me desprecio eh! Nos dijo

que

fueramos

comer

ciruelas. Y a este chico le dice la madre: Hori da zeure nobia? Ene, mokilostie egiteko bez dau balio ta! Behin nobioa topatu, bikoteen jarduerak zeintzuk ziren jakin nahi izan dugu, zelan egiten zituzten harremanak denbora librean. Badirudi garai hartan paseoan ibiltzen zirela errepidetik gora eta behera eta adi-adi, mutilei eskutik oratzerakoan, nork edo nork ikustearen beldurrez. Bikoteak euritakoaren azpian zelan izkutatzen ziren gogoratzen dute barrezka. -Igual eiten dozkuen ba etxera lagundu. Ta gero atzera ta aurrera, hurrengo domekan geratu, ta holan ixaten zan. -Larrabetzun zenbat pareja eoten ziren paseoan kaminotik. Hartu besotik ta kotxeak pasaten zirenian soltau ta holan. -Paseu egiten zan kaminoan. Parejak, Larrabetzun gorantza ta berantza? asko. -Si llovía nos mojabamos los dos. Porque si te veían agarrada del brazo o así... puf! -Mi hermano le pidio un paraguas más grande a la madre y ella dijo: ez da izango biok batera ibilteko? -Si tenías paraguas te arrimabas un poco pero sino nada. -Zinera bebai juten ginan.

Gazteenak, presio sozial hori ekiditeko, euren txokoak bilatzen zituztela kontatzen digute eta bikotekidearekin joaten zirela toki ezkutuetara. Bertan, beste bikote batzuk topatzen zituztela esaten dute, andre batek behin, ahizpa topatu zuen bere bikotearekin. Ibilalditxo horietan, Guardia Zibilaren bisitak ere sufritzen zituztela adierazi dute. -Una vez voy con un chico a un sitio que teníamos, llegamos y digo: uy! si esa es mi hermana. Y le dije al chico: vamos a dar la vuelta que esta mi hermana allí con uno. -Yo si me he llevado sustos con la Guardia Civil eh! Porque te ponías en un sitio, los otros veían un coche por ahí, y venían con 80 linternas.... menudos sustos que nos daban! Egin

nahi

zutena

eta

arau

sozialek

ezarritakoa ez zetorren bat eta askotan horrek, barne kontradikzio asko suposatu dizkie, batez ere emakume gazteenei. -Yo con 17 empece con uno. Pero siempre con muchos problemas. Muchos miedos, muchas angustias...que si uno le había tocado la teta a una y ella se había dejau...Era una mobida.... Todo el día llorando. Claro hacíamos guateques en la casa parroquial pero allí no arrimaba nadie, es que además no te dejabas, estaba mal visto. Si algún día habías arrimau con alguno buenooo, luego tenías un remordimiento de conciencia.... -Mutilen helburue arrimar zan ta neskak egin behar zutena zan desarrimar. Te gustaba el chico y además te interesaba que te hiciera pero tu le tenías que separar. -Un conflicto, todo un autentico conflicto. Todo con mucha sensación de culpabilidad, todo con mucho mal rollo. Yo no se ni como hemos sobrevivido a todo esto.

3.3. EZKONTZAK Elkarrizketatutako emakume gehienek 20 eta 30 urteren tartean ezkondu zirela kontatzen digute, nahiz

eta

jaiotakoak,

batzuk,

ondorengo

beranduago

belaunaldian

ezkonduko

diren.

Aurretik eskua eskatzearen liturgia bete behar zutela

kontatzen

digute.

Gazteenen

artean

ezkondu ez diren emakumeak ere topatu ditugu baina hauek gutxiengoak izango dira. -Antes de la boda, la pedida de mano. - Ni 25 urtegaz ezkondu nintzan. -Yo me case a los 22 años. -Yo me case con el a los 22.

-Yo me case con 21. -Neu 27gaz. -Yo me case con 29 e! -También había las que se quedaban solteras e! -Antes,

¿convivir

sin

casarse?...buenooo,

mataban o te avergonzaban de por vida. No lo pensabas mucho, era así. Ezkontzak gertakari oso garrantzitsuak ziren garaiko jendartean eta emakume nagusienen oroitzapenetan

leku

garrantzitsu

bat

okupatzen dute, hauen ustetan egun polita eta euren bizitzan oso garrantzitsua izan zelako. -Maitemindute ezkontzen ginen. Ostantzean, por conveniencia eiten badozu ez baina maiteminduta zauzenean, ba ze esangotzut, desiaten elkarrekin egoteko.

-Un cambio grande en la vida fue el matrimonio. Ezkontza eguna ederki gogoratzen dute eta ilusio handiarekin detaile guztiak kontatzen dizkigute. Elizkizuna goizean izaten zen eta ondoren

bazkaltzera

joaten ziren jatetxera. Etxekoak joaten ziren ezkontzetara

baina

garai hartako nebaarreba

kopurua

ikusita,

askotan

jendetza ugari biltzen zen. -Euki gendun alkileta kotxea barik.

baina Ta

txofer

biaje

nobiosera Donostira jun ginan ta hantxe ibili ginan: de arriba a abajo y de abajo a arriba. -Ekarri euen kotxea 1430 marka, ta nire aite ixen zana aitabitxi, joan zen oso guapo eta dotore alabagaz. Ta neu ein neuen moño bat eta bueeno....oso polita ixen zan. Ezkondu ginen ordu batetan ta gero bazkaria, jun ginen El Cocinerora, Zurbaranen, Bilbon. Ta han eon ginen etxekoak, nira gixonan aldetik

zortzi

neba-arreba

ziran,

imagineu zenbat jende etorri zan, 125 inguru.

ondino

dakat

etxean

inbitazinoia ezkontzakoa gordeta. -Nik pentsaten dot oingolez dala, oin be ilusiñoia eiten dau ezkontzak. -Neure gixonari tartea jausi ein jakon oso nerbioso zeolako. -Nosotros hicimos en el pueblo en un bar, otros en casa hacían. -Venía la familia: padres, hemanos y tíos. -Familiarrak eta lagunak bebai etorten ziren. 76

-Yo me casé en Artxanda. -Ni Artxandan bebai. -Ni Larran ezkondu nintzan. -Yo en Bilbao. Tengo en casa la factura de lo que pagué y el menú que nos pusieron. Elkarrizketatuen

artean,

ezkontza

egunean lutoa mantendu behar zuen andre bat egon da. Garai hartan, senideren

bat

hiltzen

zenean,

emakumeak lutoa eraman behar zuten, hau da, beltzez jantzita joan behar ziren: aita edo ama hiltzen zenean bi urtez, amuma edo aitite hiltzen zenean, urte bete. -Neu aiten lutoa kendu barik ezkondu nintzen, baltzez. -Lelengo baltza, gero medio lutua. Eta

nork

ordaintzen

zuen

ezkontza?

Dirudienez ez dago jokabide eredu zehatzik, emakume batzuk eurek ordaindu zuten ezkontza, beste batzuk erdibana onartuko dituzte

gastuak,

besteetan

gizonak

ordainduko du edota senideren batek. -Ezkontza gurasoek pagau eben ta ordun euki gendun pisue Algortan erosite, ta ha etxea be ipini doztie gurasoak, etxe guztie ezer falta barik. Baia guk beti gure soldata beti entrega dogu etxean. -La pagamos entre la familia del marido y la mía. -La mujer lleva el arreo, y el dinero el del chico. Arreo: sábanas bordadas y esas cosas...menudo trabajo que tenían.

-Arreoa be ixaten zan. Ixarak, toallek, mantelerie, kamisoiak, sobrecama zurixak, danetarik. Eta gero etxian ze katxarro falta dan beitu. Gaztetik hasten ginan ixarak eta eiten. 16 urtegaz, nobioa topau aurretik. Ezkontza galdetuta,

nork hauxe

antolatzen da

zuen

erantzunik

errepikatuena. -El marido que va a preparar! Ezkontza

ostean

egiten

zuten

bidaiaren inguruan ere mintzatzen dira, izan ere, emakume askorentzat herritik irteten ziren lehenengo aldia izango zen. Normalean ez ziren urrutiegi joaten, Iberiar Penintsulan zehar mugitzen ziren denak. -De viaje de nobios jun ginan Harora. Ta justu Barazar konpontzen eon ziran. Gero jun ginen Cenicerora, ta han armosau, ta gero Zaragozara, Hotel Aragonera, ta han, Almacenes Sepun erosi neuen guardasola oso polite. Handik joan ginen al Monasterio de Piedra, Calatayuden. Ikustekoa da hori. Handik Valentziara ta Valentzatik Benidormera, ta han eon ginen 9 egun nire jefe baten apartamenduan. Ta gero bueltan. Ikusi gendun gauza pila ta ganera etxera buelteu ta 12.000 pzta sobrau jatazan. -Cosas de los ricos!! -Gero jun gintzezan Zaragoza, Pamplona, ta

jun

gintzezan

Benidormera.

Bartzelonako kosta guztia ein gendun ta gero etorri gintzezan Madrilera, ta Madriletik Vitoriara, La Blancara. Ta kotxe baten goien txapie bakarrik zeuena, ta beruaa... -Lesakara ze izeko han eon zalez monjia. Ta ezkonduten ziren guztiek hara juten ginen. Geu be komentun ein gendun lo, fijate, pa unos recien casaus!

-Gu Barzelonara jun ginan, abioian. Ta eon zan viento sur ta denpora txarra, ni Gernika paseu orduko mareata. Ta senarrak esan: beitu Gernika... Zaragozan ein gendun eskalia ta neure burue ezagutu bez. Amarilla amarilla.... Baina 50. hamarkadan jaiotako emakume batzuk, elizatik ezkontzea ekidin nahi zuten. Batzuk horrela egin zuten euren pentsaerari eutsiz, beste batzuk ordea senitartearen presioa zela eta amore eman eta elizan ezkondu ziren aitak, osabak edo amamak horrela eskatuta. -Ni ez nago ezkondute elizatik e! Juzgadura joan ginen. 85ean ezkondu nintzan. -Ni ezkondute elizaz, etxean bronka asko eukite ta azkenean elizaz. -Ni 21egaz ezkondu nintzan ta aita egon zan bihotzeko zeragaz nahiko... Ta gure etxean disgusturik ezin zan inondik eta inora sartu. Ta amari esan notzan ez goazela elizatik ezkonduten. Ta lelengo planteamendua izen zan: pentseizu zer pasa leion aiteri. Klaro aitentzako disgustue zan. -Baia beitu ni ezkondu nintzanian aite hilde zeon. Baia orduen ziren ez dakit ze osaba, ta beste izekoa...ta hori berantzako heriotza izango da ta holan...azkenian elizan ezkondu. Parte hartu duten emakume helduenak bikote harreman bakarra izan dutela ikusi dugu. Euren harreman sexualen gainean galdetzen diegunean, hauek ere pertsona bakarrarekin izan dela esaten digute eta ezkondu ostean. Ezkondu aurretik moralki zigortua zegoen eta gutxi ziren ezkondu aurreko harremanak izaten zituztenak. Parte hartu duten emakume gazteen artean ordea, gauzak ezberdinak izan direla atzematen dugu, naiz eta honen gainean datu gehiegirik jaso ez izan. -Ezkonduteko? birgen total. Inperdonablea zan hori pekatu.

-Virgen ez zana lorarik ez zauen eroaten ta arropa zuririk bez. -Gizonak gehiao guk baino, ixen dira mas fogosos. -Kilometro bi ta erdien leku ederrak eon dira horretako baie.... bapez, ezer bez. -Ezkondu ostean gero libre bai, baia aurretik, eskutik agarra ta kotxea badator eskua behera. -Esperando ese día estábamos (barreak). -Errespetoa zegon. -Cosas se hacían pero.... -Para las chicas era distinto. Yo tenía una hermana mayor que estaba tan enamorada de un chico, que allí andaba en la campa. Yo le decía: cuando ama empiece a hablar yo te abro la ventana para que vengas a casa. Ta etorten zan

ta amak: non eon zara ba? Ta holan ibiltzen ginan... -Mutilek be birgenak izango ziren? -Kargau ein dabena henbria izan da beti. Sexuaren gaineko azalpenak jaso ez zituztela diote. Gazteenak eskolan hitzaldiren bat gogoratzen dutela diote baina azalpenak urriak ziren benetan. Emakume hauek ezkontza ostean sexuarekin aurrez aurre topatzen zirenean, informazio barik egiten zioten aurre egoerari. -¿Explicar? No había tiempo para explicar, cada una hacía lo que podía. -Kolegion eukiten genduzen txarlas eta, baie muy light. -Eskolatan ez, ez egoan hainbeste informaziorik. -Eske lehen holakorik ez zegoen, beno egon eongo ziran baie ezkutatuta zegon. -Kolegioan moja bat egon zan ba asko neskagaz ta kalean esaten zan: no andéis mas con esa. Ta zurrumurruak entzuten genduzen baina esplikazinorik ez. Nik biharrin hasi ta gero jakin neuen lo que es una lesbiana. -Mutilena igual arinautik ikusita euki dogu baie ez, informasinoa eskasa. Eta haurdun ezkontzen zirenak ere bazeuden, nahi gabe haurdun geratu eta ohorea garbi mantentzeko arin arin ezkontzen ziren emakumeak. Elkarrizketatutako

emakume

bat

bere urtebetetze egunean ezkondu nahi

zuela

lehenengo

kontatu semea

digu

eta

ezkondu

eta

gutxira izateagatik, zurrumurruak zeudela esaten du. -Neure egunien ezkondu nintzan ta kapritxo horrengatik, neure egunien ezkontziagatik askok pentseu ei eurien enbarazata ezkontzen nintzala. -Ezkonduz gero, 9 hilebeteko enbarazoa kontatzen zan, arinao zortzigaz edo bazan, buenoooo..... 81

Eta ezkondu aurretik, hiru asteburu egoten ziren nor edo nor ezkongaien gaineko informazio ezkorra izan ezkero, ezkontzaz kanpoko harremanen bidez jaiotako umeak adibidez, bertan, elizan bota ahal izateko eta horrela ezkontza ospatu ezin ahal izateko. Kasuak bazeudela baieztatzen dute, ezkongaia, gizona, ezkontzaz kanpoko harremana izan eta emakumea elizan agertu seme-alabak badituela esateko. -Botaten ziren programak, Deixonak hiru domeketan, ezkondu aurretik: "si hay alguien que tenga algo que decir y sino, que calle para siempre." Familien bat beste leku baten badeko esateko. Ta batzuri agertu jakien Zornotzan, umiakaz eta erreklametan.

3.4. EZKONTZAZ KANPOKO HAURDUNALDIAK. Eliza katolikoak eta garaiko diktadura frankistak errepresio gogorra gauzatuko du emakumeengan. Emakumeen irudia birjintasunari, amatasunari eta familia kontzeptu tradizionalari lotua zegoen jendarte batean, ezkonduta egon barik haurdun geratzen ziren emakumeek pairatuko duten presio soziala ikaragarria izango zen. Elkarrizketatutako andrak ezkontzaz kanpo haurdun geratutako kasuak bazeudela kontatzen digute. -Bai, beti eon dira. -Amak esaten zeuen: ea zelan zoazen eta zelan zatozen. -Nik gogoratzen dot bat, inogaz ez zen ibiliten baina gero estaduen gerau zana. -Yo conocí a una que con 15 años se quedo embarazada. Se tuvo que quedar con la madre, y estaba estudiando y tuvo que dejar de estudiar para ponerse a trabajar. -Había una que de soltera quedo embarazada pero la familia del chico no quería boda porque le faltaba parte de la mano, que le exploto una granada en la mano. Tuvo el hijo, era muy trabajadora, se coloco en Mercabilbao y crío al hijo ella sola. Y ya sabes, la gente siempre habla.

-Nire lehengusina gelditu zan ezkondu barik ta gure ardura ixen zan zelan hartuko dauen amamak. Ta osabak esan dozten: ezautzazu amamari ardure barik, ze amamak ulertuko dau ondo. Ta holan ixen zan. Estigma sozialaren eragina hain zen handia, non kasu batean emakume bat jaioberria zen umea hiltzera heldu zen, haurdun geratu zela inork jakin ez zezan. -Lehen be haurdun ezkondu egiten ziran. -Nik entzunda dekot Ugalden batek enterrau ein euriela umia. Hil ei eurien ta enterra ze albokua umeen negarra entzun zeuela esaten zauen. Ta gero kartzelara eroan euren ama. Hori eitiarren. -Ta txarto eiten zan berba, como si fuera una puta edo. Oin kontue total kanbieu dau. -Los embarazos de madres solteras estaban muy mal vistos. Si caĂas embarazada te tenĂas que casar ya. Te apuntaban con el dedo. Estaba muy mal visto el que tuviĂŠras relaciones sexuales antes del matrimonio, porque era pecado mortal. -Madres solteras simpre ha habido alguna, pero contaditas y muy mal vistas.

4. ETA EZKONDU OSTEAN... 4.1 AMATASUNA-BIZIRAUPENERAKO BEHARREZKOAK DIREN LANAK (etxeko lanak, zainketa lanak...) Behin ezkonduta, emakume hauetaz espero zen hurrengo pausua amatasuna izaten zen, eta kontuan hartzen baldin badugu garai hartan antisorgailuen erabilpena debekatuta eta moralki zigortua zegoela, (gazteagoak

diren

emakumeak

antisorgailuak

ezagutuko dituzte) ez da harritzekoa andre hauek ezkondu eta gutxira lehenengo umea edukitzea. Ahal zen moduan eta garaiko teknikak aplikatuz, batzuk, neurri batean, euren haurdunaldiak kontrolatzea lortu zuten. -Pekatu ixeten zan ondo ein ezean e! horrek tranpak eta....

-Soloan atxurtu ta munien erein. Haixe ixan zan gure antikonzeptiboa. -Hiru urtien baino arinao hiru euki nituzen. -4 seguiditos tuve, en siete a単os 4 hijos. Hauetariko batzuk, erditze momentu latzak ere izan dituzte. Ama emagina izan duen andre baten kontakizuna jaso dugu eta nahiz eta etxean erditzea pentsatuta izan, ospitalera joan behar izan zen umea kordoia lepotik bueltan zekarrelako. -Nire semea eukiteko, etxean ixetako ixen zan ze nire ama ixan da "la partera". Akordaten naz ba ha kuartua erabilten zana prestata zegola. Ta ni joan nintzen Larrabetzura, ta neon geltokian, autobusen paradan ta pasau zan bat, ta harek lotu ei osten. Ta beragaz jun nintzan kamioian. Etxera heldu, sartu ta han ura dana bera. Ordu asko pasa ziran ta etorri zan Don Manuel ta esan zauen: urten ein bihar dozue ze kordoia bueltan dakar. Igualatoriora jun ginan, nire gixona biharrean ta ni bertan, Sanatorio Bilbainon. Ginekologoa barrie zan, neu be barrie....neu ezin izan nun gehio ta bajatu ein doztien kirofanora ta sezareagaz jaio zan umie. -Ta handik 9 urtera alaba etorri zan, ta denbora hartan metodo ogino erabili ta ez nintzan geratu.

Matematiko!

Esan

gendun: badator ondo ta ez badator ba ezebez. Ta eskerrak etorri

zala.

etorri

zan

zezareagaz be, baie ez neuen ezta erdie sufritu. -Nik euki nituzen kasi bidian. Lelengoa Sondikako klinikan jaio zan. Bigarrena, Deustuko zubian, ospitalera justo justo heldu nintzan ta. -Nik bikoitzak euki nituzan. Naturalak danak. Mutil bi ta gero neskak, bikoitzak. Ta semia pareu zan paretan kontra ta esan: amatxu, porque dos si nos bastaba una. Martitzenien jakin bi datozela ta domekan jaio. Ta hilabete arinago ni raro sentitzen nintzan ta esan notzon: no tendre dos no? Ta medikuk esan doztien: que tiene antes? pues dos ni単os. Ta berak esan: pues se単ora, no se preocupe que los reyes traen dos ni単as. Ta erropak dobletan gero.

Garai hartan amatasuna derrigorrezkoa zen galdetzen diegunean ezetz diote, baina eurentzako oso garrantzitsua izan zela baieztatzen dute. -Ez zan derrigorrezkoa, baina zan, ba bakoitxak bere iluzinoia, guria bai. Abortuak eta jaioberrien galerak ere pairatu dituztela kontatu digute emakume hauetariko batzuk. Andra baten haur-galtzea ama hilda topatzearen ondorioz izan zen, beste andre bat autobus batekin izandako istripu batek eragin zion haurdunaldi etena. -Zazpi hilabeteko egon nintzan enbarazada, ta ama hilde topeu. Nire akaboa izan zan. Jaio zan umia normal baia atakeak emoten dotzezan umiari. Antza trauma euki euen. Umiak pageu euen patoa. Eroan zeuen aizpak Galdakora eta han esan: eroaixu bautizetan ze hau umia hilteko dao. Ta holan ixan zan. -Akordetan naz Trolebuse, laue, 478, Rekalderako bidean, ta dator Trolebuse ta emon ein dozten atzetik. Ta handik egun gutxira umea joan zan. Ezkondu eta berehala onartzen zuten emaztearen rola. Hemendik aurrera etxeko andre eta amak izango ziren horrek suposatuko zuen lan zamarekin. Baina ez hori bakarrik, emakume batzuk, etxean egiten zuten lanaz gain, kanpoan ere lanean jarraitu zuten horrek suposatzen zuen lanaldi bikoitza bere gain hartuz. Salbuespenak salbuespen, -Pediatrana Bilbora joaten gintzatzan biok, Bilbora, umeekin zerikusia zuen oro emakumearen betebeharra zen, gizonak ez baitzuen horren inguruko ardurarik hartzen. -Neu

neure

amagaz

juten

nintzan

pediatrara. -El marido ya les atendía y eso pero la responsabilidad final era nuestra. -Neu lau urte segituan umeakaz lo ein barik ibili nintzan. Lau urtean ezta gau bat! -Entonces no había dodotis y hacíamos con gasas. Y venía el marido y cogía al crio y decía: esta todo meau... Yo le decía: tienes tu mojau o que? pues no te quejes y a cambiarle. Y le cambiaba eh! -Gurian hiru henbra eon gintzezan etxean: amaixia, kuñatia ta neu. Hiru andra egon ezkero, gixonak umiak jagon? pentseu bez. 85

-Niri bebai amaixiak lagundu ein nau. -Yo cambie de pueblo, cambie de casa, al de un año ya tenía un hijo. Mi marido seguía en la misma casa, en el mismo pueblo... Para mí si fue un cambio. De venir de mi casa que éramos cinco hermanos y siempre estábamos las hermanas peleándonos, te toca fregar a tí..y así, había tareas que hacer a una casa donde la suegra hacía las tareas principales de la casa. Ni kanpuen eiten nuen lan. -Ni be, ta eiten nuen etxea, eta umeak zaindu....egia da umientako eukin dotela andra bat. Baia etxeko beharrak bion artian eiten genduzan. -De la educación de los hijos se encargaban las madres. -Nik pentsaten dot bion artian baia ardura beti andrana izan dala. Zuk esan behar dotzezu zer egin eta....progamatu zuk eiten zendun. -Eurek be altzeten ziren umia negarrez hasten zanian, ez zan lehen modun. Baia gauean ez zan izartuten e! -Si yo me levantada diez veces él se levantaba cuatro. Tu tienes un quinto sentido, ellos no se despiertan. -Bai, baia erakutsite gauzelako horretarako. -Nik bebai 33 urtegaz euki neuen lelengokoa. Ta heziketa ez da bardin gu etxian bizi izan doguna gurasoekaz eta bizi izan doguna gero. Baia modu guztietan niri askoz gehiago tokatu jat. Ardura guztiak nire esku eon ziran. -Konpartidu gauza asko bai baie pisue pisue, norberak. 30 urterako nik hiru ume euki nituzen. Ni be biharrian ibili nintzen ta laguntasuna euki gendun nire amagaz ta bere amagaz baia pisue pisue

zeuria

da.

Konpartidu

bai,

dao

konparazinorik aurreko garaiakin baie... -Danak ein daure baia azkenengo erantzunkizuna geuria izan da beti. Gure konpañeruk ganera supuestamente dira ideologiz.....es que solo faltaba pardela ez kanbietia umiari! Baia ardura geuria. 86

-Nik bronka asko euki dotez gai honegaz. Euki dotezen haserrerik handienak neure bikotea zanagaz horreri buruz zan. Azkenian moskeatu ta zeozer aldatzen zan baia barriro itzultzen zan... Baina ez bakarrik umeen zaintza eta heziketa. Izan ere, emakumeen papera senitartea jagotea izango zen. Lehenengo seme-alabak, gero gurasoak, amaixiak.....eta guzti hau maitasunaren truke. -Guk be euki gendun pisua erosita Algortan akabeta ta aite hasi zan apurtxu bat kili-kolo ta baserrira etorri ginan aita jagoten. Han Algortan eon nintzan 15 egun bakarrik zazpi urtean. -Ni egon nintzan bost urte konstruktora baten lanean, ta gero ezkondu nintzanean ba kriterioa zan ba andria etxean ta.... lastimez utzi. Ta seme-alabak atera neuzenean ba lan asko etxean ta....gurasoekaz etxean ein dot lan. Zaindu dotez semealabak ta gurasoak be. -Nik nire suegria be zaindu dot. -Aita marineru ixan zen ta euki zeuen beste askatasun bat baina ama 12 urtegaz lotu zan guraso barik ta berak zaindu behar ixan zituzen arrebak.

juten

zan

3 nebaBilbora

otzaragaz eta gero buelta. -Nire etxean amama ta aitite eon ziran be, nire amaren gurasoak. -Nire

gixonan

madrastia

zaindu

neuen, que categorĂa! -Nik beti esan dot, nik nahi dot ixen amaixia baina goxoa. Ni semian andriari beti errazoia emoten dotzat. Ze semea etxekoa da, kanpokoari aurpegia atera bihar. -Gu ezkondu gintzazenean amak esan zeuen seme bat dekola oin, ta pozik. -Esakera zan alabie ezkonduten dozunean semea dakazula, ta semea ezkonduten dozunian galdu eiten dozula. 87

Andra nagusienak, jendartean bete behar zuten paper hori gustura onartzen dute eta oroitzapen

politak

dituzte

garai hartaz,

konforme daude egindakoarekin. -El hombre a la fábrica, ta gu etxian. Arreglar la casa, hacer la comida, la ropa, planchar, limpiar los zapatos al marido....esas cosas. Las ropas, los críos....todo. -Ezkondu, umiak hazi...pozik. -Nos casamos porque queríamos casarnos y queríamos llevar esa vida, así que con ilusión iríamos digo yo. -Ya no eran matrimonios concertados, puestos. -Lehen ixaten zan zaharrena, alaba zaharrena etxerako. Etxean geratzen zan (premua) -Umia hartu ta basora joan egurren bila, egurre pagetako ez neukan dirurik ta. Umia hartu, basora, kargeu zestoa ta etxera buelta. -Nire senarrak etxian gitxi. Zapatuetan altzau goizeko zazpiretan, lagunduen kartolak ipinten, satxa kargeu bihar zan, ta han senarra ta neu. -Y no le dejes un día que escoja él las ropas, porque igual coge lo más viejo que tiene. -No se preocupaban en casa de nada. Gaur egun ere senitartearen biziraupena bermatzeko gizonak hartzen dituzten ardurak eta

betetzen

dituzten

beharrak

askozaz

gutxiago dira emakumeek bere gain hartzen dituztenak baino. Aldaketak egon direla esaten dute parte hartzaileek, baina azken ardura, andreena izaten jarraitzen duela baieztatzen dute. 88

-Los maridos de ahora sĂ que tienen que hacer, y me parece muy bien. -Oin be andriari toketan jako por muy liberal que sea la mujer y muy feminista, askoz gehiago eiten biharrak etxekoak gizonak baino. Gizonak esan: lagundukotzut? Lagundu? zeurea da bebai zelan esaten doztazu lagundukotzut? -Lagundu ez, ein baino. -Gure gixonak ba ez daurie euki hori ohitura. Oin bai, ni ez nauenien amagaz geratuten danian tresnak garbituten eoten dire eta ohia einde eoten da. -Ni akordaten naz nire aiztie ezkondu zanian, haren gixona bizi zan aizte bi ta bera. Ta etxian klaro, zelan utzikotze amak ezebe eiten. Ta ganera mutilek beti ixan dira amanak, beti. Gure Begok esaotzenian suegriari: ba zapatak berak garbitu dauz. Ama santiguandose! Ta etxeko gauzetarako be, umiak eroan behar badirez medikuenera edo, bera juten zan ze horario hobeago eukien. Ta bere ama, alucinada total. -Ta ondo ikusten dot ze danari gustetan jaku sofan etzutia e! -Baia beti ixen da: hori ez da gixonen biharra, hori ez da mutilen biharra. Hori andrana da. -Mahaia imini behar da. Iminten dau ta esaten dotzat: Inoiz ez dozu imingo mahaie ondo? beti zeozer falta da. -Guk (emakumeak) gitxiaugaz

askoz

gehiago eiten dogu. -Ez

gendun

euki

hainbeste konplikazino

hainbeste...esque pentseu be ez zan egiten

ein

biharra baino. Helburuak

eta

asmoak beti izan dituzte, baina lehen esan bezala, orokorrena konforme agertzen dira egindakoarekin, euren ibilbideekin.

-Euki gendun beste konformidade bat, baia aspirasinoiak beti. -Nik aspirasino eukiten neuen ba ofizinan bihar egitea edo karrera egitea. Gero mezkla ein ziran gauzak ta ez neban karrerarik egin, baia neure zera beti ixen zan herritik urten, ni baserrikoa izanda be beti izan naz de asfalto. Gutxi izan badira ere, elkarrizketatutako emakume gazteen artean ezkongabeak ere topatu ditugu. Argi dago beste perfil bateko emakumeak izan direla, 50. hamarkadan jaioak eta goi mailako ikasketak burutu dituztenak. Ezkontzeko edo ez ezkontzeko aukera izan zuten hauek. -Ni soltera naz, sobre el matrimonio que hablen las casadas.

-Ni ezkondu nintzen baia ni Arrasaten eon nintzan ta senarra hamen. Holan bi urte. -Yo con veintipocos me independice y luego mas tarde fui madre, con 44 años. -En esas épocas para tener un poco de autonomía te tenías que ir de casa. Y la manera de irte de casa era casarte. Yo me acuerdo que mi padre lo vivió como un dramon proque me fui de casa sin casarme. Mi viejo me cerraba la puerta con la cadena, y eso ya con 20 años. Entonces, para muchas tías aunque te casaras o te fueras a vivir fuera era una liberación. No tenías que dar explicaciones a nadie. 90

5. ERLIJIOA Erlijioak garrantzi handia izan du emakume hauen bizitzan, eta esan

daiteke

egunerokotasunaren esparru guztietan presente zegoela bizitzaren gertakari, jai eta liturgia guztiak (jai egunak, ezkontzak, jaunartzeak …) kutsu erlijiosoa baitzuten. Bautizue, komuninoa, konfirmazinoa ta ezkontza. Elizaren doktrina erregimenaren parte garrantzitsu bat zen eta horregatik neska-mutilei txiki txikitatik irakasten zieten katolikoak izaten, eskolan, elizan …. Gainera emakumeak izango dira balore horien transmisioa seme alabei igorriko zizkietenak beraz, ez da harritzekoa andre hauek euren burua katolikotzat izatea. -Gure bizitzan? dana baia gauza batzuetarako balio izan dozku. -Euskera inguruko gauzek eleizaren ardura izan ziren. -Nik mantile eruan dot elizara, ta tapeta. -Hemen eoten zan domekan, arratsaldeko 5etan Erroxarioa. -Aste Santuan bebai izaten zan...zinerik ez, tabernak zarratuta... -Guri abadeak pregunta eiten dozkun doktrina. Ta hori zan humilantea.... -Guk joaten ginan ez dakit zenbat denpora arinago lekua gordeten amari. Ze lehen elizak beteta eoten ziran. -Prozezinoak kanpoan eiten genduzan. Palioagaz eta petaloak botetan. -Naiz eta igual ez igarri, nik uste dot eragine eukin dauela. Anbientean, etxean, leku guztietan. Ze neskak izan behar dira, puras y santas. -Ni katekesia ibili naz emoten urte askotan. Komuninoa egin eta gero bapez. Erregaluengatik umiak. -Salir de la escuela y a la doctrina, a la iglesia. Entonces tenía mucha importancia la religión.

-Garrantzitsua zen eta da. -Ni sartu nintzen ingresoan ta gogoratzen naz kolegioan monjiak berbetan "sobre la procreaciรณn", dana zan la parte femenina, no existia varon. Baian

belaunaldi

jarraituko

berriak

dituzten

elizaren

galdetuta,

liturgiak

ezetz

diote

emakume hauek. -Kolegioan eon garenak danok euki dogu educaciรณn cristiana y catรณlica. Baia gero einduzenien bazkariek eta, que cambio de unos a otros. Ze fallau euen han? -Oingo egunian bakizu zer dekozuen? elizako jaiak ozpatu eiten dozuez baia eliza ez dozue gure. -Umiak komunioa herri bakoitxa eiten daue cuatro y un tambor. -Gurasoek ez badekie hori sentimendua ba zelan umiek eukiko dabe. -Es una pena, ahora dicen que no hay curas, pero es que no va nadie a misa. -Elizara egun batzutan zoaz debozio gehiagogaz eta goxotasun gehiaogaz, beste batzuetan igul, ba zoaz mas pasiva. -Nire amamak esateuen infernua ta zerua hemen dauela, goien ez. -Lehen elizara ez zana joaten apunteu eiten zan, oin joaten dana apuntetan da. Erlijioak, sakrifizio

katolizismoaren edo

konpromiso

liturgiak handiagoa

suposatuko balu, agian jainkozale gutxiago

egongo liratekeela ulertzera ematen dute. -Arabiarrak eta zelan eiten dabien el Ramadan. Guk hori ein behar bagenu... -Pensamos que la nuestra es la que vale, pero el que es de otra religiĂłn igual es mas catĂłlico que nosotras. -Porque no creemos como ellos. Nahiz eta katolikoak izan, batzuk Jainkoaren existentzia kolokan jartzen dute. -Si es que existe Dios. -La chica en mi casa, estaba yo escuchando la misa en vascuence y la chica al limpiar las migas de la mesa va y me tira la ostia. Y al decirle que no, me pregunto a ver que era eso. No sabĂa nada de iglesias. -Toda la vida he ido a la iglesia. Emakumeak erlijioaren transmisiorako duen garrantzia ez zen oharkabean pasatzen eta horretaz kontziente ziren elizgizonak, mezak emakumeen betebeharrei lotuta antolatzen zirelako. Nahiz eta egunean zehar lan ugariak eduki, edo domeketako beste ekimenetan aritu, emakume hauek denbora ateratzen zuten mesetara joateko izan ere, mezak goizeko zazpietan antolatzen zirelako. -Goizeko seietan altxeu zazpietako mezara joateko. Eurie botaten baeuen be joan ein bihar. -Akordaten naz gero eoten zala eskolean, ondoko ermitatxuen, berandutxuao. Ta gu hara juten ginan. -Domeketan

ez gendun biharrik eiten

dedikaten ginen ba uliak arregleu, arropa imini ta erromeriara jun. Baia hamarretan akabo eiten zan dana. -Gu juten gintzezan aste guztirako konprie eiten, ta gero arrastien erromerire.

Baina nahiz elkarrizketatutako askok katolikoak izan, kontziente dira elizak emakumeei eginiko minaz. -Si ibas con manga corta a la iglesia puf! -Mantileagaz estalita jun behar zinan. Ta ahaztuz gero ta akordau igul basoan, atzera buelteu mantilen bila. Bestela elizara sartu ezin. Ezebe erakutsi barik jun behar ginan. -Los curas también tienen hijos eh! El párroco tres mujeres tenía. Le gustaba. Los curas de antes todos tenías "chacha" en casa. -Y no habrán sufrido poco confesando: y que, te ha dado un beso, te ha hecho esto.....aquellos estarían dentro....uuuuuhhh. -Yo cuando fui a confesar un día me pregunto a ver cuántos hijos tengo: dos. Y él: ¿Y como tienes solo dos? animándome a tener más hijos. -Elizara joan konfesetan, ze konfesa ein bihar ixaten zan komunioa egiteko. Ta dana zan pekatue, ta esan behar zenduzen, ostean ezin dozu komuninorik hartu, ta lotsa gauza batzuk esaten... Disimuloegaz esan. Zenbat mosu, ta ikutu eiten dotzu? Ta esan ein bihar ostera komunioa be ezin hartu. -Ezkondu ostean bebai preguntaten eben. Ta astien zenbet, ta hilien zenbet? -Ta segun zelakoak esaten zenduzen ipinten eutzun ba erroxario bat, parkatuteko. Hiru agur marie, aite gure bat eta holan. -Astien zenbetan ein bihar zan ba? jajajaja. -Nire amak 5 ume euki dauz, baia nire amaixek bat ta abadeak esateban: zer egiten dozu eukiteko bat bakarrik? seguru pekatuen zauzela. -Nik bi abade eukin dotez familian, tioak. -Teníamos un cura que nos levantaba la falda con la cachaba. -Nik entzun dot baia neurengan ez dot bizi holakorik ezer. -¿Culpa? toda. Hori ezin dozu egin ta hori bez....ta holan. -Probablemente a nosotras también nos han tenido un poco engañadas.

Andra gazteen ikuspuntua ere ezberdina da. Iritzi ezberdinak jaso ditugun arren, orokorrean, elizak emakumearen egoeran zerikusia izan duela onartzen dute. Baina hauetariko batzuk haratago doaz, argi dute katolizismoak emakumeei gaitzak besterik ez dizkiola ekarri. -¿Influir en la situación de las mujeres? Todo, hasta el punto de que hoy en día todavía nos pesa. Nos tiene atrapadas. -Toda una cultura de generaciones y generaciones. -Condiciona todo, desde las celebraciones varias hasta cuando te mueres. Esta todo tan amarrau, que aparte de lo que personalmente nos supone, no te escapas de la religión. -Pekatariena, lo tenemos metido hasta las trancas. Ta errudun sentimentuk eta horrek danak, hasta las trancas! Ni ez dinot sinesmenik ez izatea baia honen ingurun daoen montajea, hau txarra da. -Sentimiento

culpabilidad,

miedos.... -Encima

todavía

somos

católicas,

apostólicas y romanas porque todavía no hemos renegado. -Gure izakera soziokultural barruen zan egin beharreko beste gauza bat. Zan

rollo sozial

potentea, jendie

ikusteko modu bat. -Hay mucho lastre que no te puedes quitar porque lo llevas pegado. Pero además la vida sigue funcionando alrededor de eso: las navidades, fiestas patronales.... Toda la vida, toda la estructura está condicionada a eso, quitarse eso de encima es un proceso muy largo.

6. SOLDATAPEKO LANA Larrabetzuko emakumeen artean ibilbide pertsonal ezberdinak topatu ditugu. Adinaren arabera, ezberdintasunak nabariak dira oso. Andra helduenen artean orokorra da soldatapeko

lanean

jardun

izatea,

gehienak baserriko eta etxeko lanetan arituko baitziren. Hauen esanetan, lan besterik ez dute egin bizitza osoan zehar baina aurretik esan dugun moduan, emakume hauen lanak sozialki balioztatuak izango ziren (eta dira) eta hortaz, ekonomikoki ere. -Kanpoan ez baia etxean egiten gendun lan. -Biharra bai baia kobrau? Bihar eiten zan beste kobrau inoiz ez. -Neu baserrien ein dot lan. -Yo hice 10 años cuidando a una niña. Vine desde Santander con 11 años. Luego, empecé en el bar, fregar, limpiar....había que hacer de todo. Luego casar y nada más. -Menos de puta, he pasau por todos los trabajos. Vendiendo verdura, otra temporada con la leche a Bilbao, llueva o no... de todo hemos hecho. -Yo una vez casar entre de interina porque en casa necesitábamos dinero. -Nik bihar ezberdinak eukin dotez. Eon nintzan gure amaman lengusina bat jagoten. Urte bi eon nintzan krieda modun. Gero eon nintzan restaurante baten ta handik labanderi batera. Ta Bilbon, Herriko tabernan eon nintzen be, ta handik obrador batera. XX. mendean zehar emakumeak lan merkatura sartzen ziren eskola bukatu eta gutxira. Burutzen zituzten lanak zerbitzu sektorekoak izango ziren gehien bat, komertzioetan edo neskame gisa besteak beste. Eskola ondoren ikasketekin jarraitu zuten emakumeek idazkari edo erizain gisa ere jardungo zuten besteak beste. Baina ezkondu ostean, seme-alabak izan aurretik askok lanpostua uzten zuten etxeko beharretan eta umeen zaintzan jarduteko. Emakume askoren lan ibilbidea beraz, ezkondu ostean bukatzen zen. 96

-Emakume danak ez zaurien eskatuten likidazionia ezkondukeran e! Ze nik bihar ein doten denpora guztin bik bakarrik eskatu dabe. Sin embargo Juan Marik esaten deu eruen fabrikan, Firestonen ezkonduten ziren andrak danak eskateulea likidazionoia. -Zergatik? jagoteko emakumia igual edo. Gauzak horrela zirela diote. Ez zegoen beste aukera baten pentsatzerik. Euren lana

eremu

pribatuan

jendartea

eta

biziraupenerako lanak

egingo

senitartearen

beharrezkoak

burutuz,

errekonozimendurik

dute,

diren inolako

gabe.

Gainera,

askotan, behin umeak hazita, monitore gisa arituko dira lanean, boluntario, inolako soldata eta bermerik gabe. Askok ere ezkondu ostean etxeko lanetan ibili arren, umeak aurrera atera eta gero lanmundura bueltatzen ziren etxeko soldata osatzeko. Askotan, lan horiek kontratu barik burutzen zituzten. -Ziran kriterioak. Baia gero danok hasi ginan apur bet espabiletan. Ni akordaten naz Larrabetzuko eskolan orduen hasi zan monitorado eskolatan eta hori guztia. Ta sartu nintzan hor eta ikasi neban lapikoekaz berba egiten. -Eskolako umeakaz juten nintzan autobusean gimnasia egiteko. Guraso elkartean zazpi urtean eon nintzen. Kobratu? jaja. Gero hasi ginen ba monitora, guraso elkartearen bitartez kobratzen. Baia segururik ez, dirutsu bat emoten euskuen ta listo. Gero hasi ginen ordu bi gehiau sukaldean. Anpliazio bat ein dozkuen ordutegiena. Hori 40 urtegaz edo. -Gero bota neuen Gascan kurrikulum bat ta handik hile bira deiu ein dozten ta eon nintzan enpresa baten, urte bi. Eta gero sortu zan eskola bat Urretakoa Galdakaokoa ta han eon naz 15 urte, jubila arte. Ta pozik!

Baserrian geratu izan diren andrak autonoma gisa egingo dute lan, baserriko lanak egiten eta bertan ekoiztutakoa salmentan jartzen. -Ni baserrien. Goldainagaz ibili, segadoriagaz, traktoragaz inbernaderura bebai ta bendejie ein ta gero Merkabilbaora. Hasikeran amak eruteuen Bilbora baia gero Merkabilbaora. Autonoma ixan naz. Kontziente dira eurek ez dutela inolako erretirorik,

etxeko

beharretan,

egunerokotasunean, lanean jarraitu dutela eta jarraituko dutela. -Oin be ez gauz jubileta e! "rebajadas de servicio" baia ez jubileta. Lan merkatu ofizialean lan egin dutenak ere badira, hauek gazteenak izango dira eta beste mentalitate bat izango dute. Askok euren ikasketa garaian topatuko dute bere lehenengo lanpostua, klaseak ematen edo zerbitzu sektorean (garbitegi baten, ile-apaindegian...). Geroago, behin ikasketak bukatuta euren arloko lanetan jardungo dute. Lehenengo lanpostuei dagokionez, gehienetan kontratu barik egingo dute lan. -Nik be beti ein dot bihar ofizinan. 40 urte eon naz. Bilbon baia gero eon gintzezan Erletxetako poligonoan. Y aquello fue duro. De estar en el edificio Albia ven al monte...ni etxera etorten nintzan y me daban una llorera... Zu ez dakizu zer dan Bilbon Gran Vien eon kasi ta hara pineu ondora jutia. Biximodu guztia ein dot Bilbon, lo egiten etxera. -Bizitza aberatsa eukin dogu, etxian egon dana be bizitza aberatsa. -Informaciรณn, no, oingo beste ez. Baia guk gure dogune ein dogu. -Mi primer trabajo fue de peluquera. -Ni estudietan neuela labanderian eon nintzan. -Klaseak emon, enkuestak ein, urteten zeuena. -Ikasten eon nitzen bitartian kontratu barik ein dot lan. Labanderien, platerrak garbiten ta holan. 98

-Nik dirua eukitearen inportantzia oso gaztetik ikusi neuen ta eon nintzan klasiak emoten auzoko umieri. Ta gero eon nintzen euskerazko klasiek emoten Bilbon. Ta gero maestra eon nintzen. Ta gero 30 urte eon naz antzerkien. Herriko emakumeen ogibideen gainean galdetzen diegunean, gutxi batzuk fabrikan lan egiten zutela baieztatzen dute baina ez gehiengoak. Galdakaoko fabriketan lan egiten zuten emakume batzuk bazeuden, baina Larrabetzun fabrikako lana ez da izango emakumeek burutuko duten ohiko lan bat. Arropak garbitzen

ere

hainbat

zihardutela

esaten

digute,

emakume herriaren

sarreran, Sarrikolan zegoen garbitegian hain zuzen. Garbitegi horretan gizonak ere lan egiten zutela kontatu digute baina, emakumeak eta gizonak lan ezberdinak burutzen zituzten eta soldata ere, askozaz baxuagoa

zen

emakumeentzat,

lan

kontatuaren kategoria baxuagoa baitzen. -Fabrikak Galdakaon zeuden. Baten bat bai juten zan beharrera baia gitxi. -Labanderi bat ixen zan hamen Larrabetzun. Poligonoan Larrabetzura ailegau orduko. -Hor eon ziran hainbat jente, herrikoak biharrean. -Labanderien gixonak bai, baia gure biharra egiten ez. Bat eon zan makina baten garbitzen, eta beste bat eon zan sarreran, erropa loixek sartzen ziren lekuen. Gure kategoria azkena zan ta soldata be gixonena baino gutxiagokoa. -Firestonera juten ziran bebai batzuk baia herritik gitxi. Krisi ekonomikoetan behin baino gehiagotan ikusi dugun moduan, emakumeak izango dira etxeko ekonomia aurrera aterako dutenak. 80. hamarkadako egoera ekonomikoa prekarioa zela eta, hainbat langile euren lanpostuetatik kanporatuak izango ziren. Senitarte ugari diru sarrerarik gabe geratzean emakumeak izan ziren etxetik aterako zirenak eta beste etxeetan 99

euren zerbitzuak salduko zituztenak, gehienetan garbiketa lanak eginez, etxera diru apur bat eraman ahal izateko. Beste behin ere, biziraupena xede. -Ni

hasi

nintzen

biharrian

Derion

gixonak

Majefesan

Olarran lan barik geratu ziren.

lotu

ziren

etxian ta andrak urteuren kanpoan biharrera, besten etxietan atera etxekoa

biharrera. euren andra

ekonomia guztiek.

Danak Bilborantza juan ziran,

eskilarak

garbituten ta holan, baia hori ixen zan nabari nabari. Lan mundu horretan emakumeak eta gizonak gora egiteko aukera berdinak izan dituzten galdetzen diegunean, zalantzak agertzen dituzte, baina orokorrean emakumeentzako gora egitea zailagoa dela esatera datoz. Gainera, diskriminazioa ez dute lan munduarekin soilik identifikatzen, izan ere, aurretik, ikasketa aukeratzerako orduan eta etxean jasotako aukera eta estimuluen aurrean diskriminazioa nabaria dela baieztatzen dute. -Ya nos hemos discriminado desde antes. Quiero decir, la mayoría de las carreras o lo que hemos estudiado tienen que ver con una discriminación anterior, cosas que estaban adaptadas para hombres y para mujeres. Yo hice magisterio y la mayoría éramos mujeres. -Nik bai igarri dot gizonezkoak ba andran bat euren ganetik eoten zanian...mmmm... Ni irakaslea naiz pribatu baten eta emakumeak igoteko gora latza da. -Ni naz autonoma, bera irakaslea da hezkuntza publikoan beraz ez da oso adierazgarria. -Nik Hondarribin ein neuen mojatan sekretariado. Bigarren kurtsoa bukatu, ekainean, etorri nintzen bariku baten etxera ta astelehenian biharrian hasi nintzen 16 urtegaz. Klaro, ikasketak eta dana eskegita lotu jatan. Ta hasi nintzan gaubez ikasten Bilbon, baia inposible. Biharragaz eta dana...ta azkenian utzi neuen. Ta ordurik hona ba biharrian.

100

-Ni 17 urtegaz hasi nintzen biharrean ta gauez ikasten neuen. Ni heltzen nintzan gaueko 11etan etxera ta goizeko 9etan biharrian Bilbon eon behar izaten neuen. Ta holan urte pilo bat. -Ni pribadan eon naz ta idazkariak neskak izan gara ta beste langileak danak gizonak. -Guk karreria akabetako proiektu bat presenteu ein bihar gendun. Espezialidadea hartzen gendun ta nirea zan TĂŠcnica Industrial. Ta mundu horretan sartzerik pentseu bez. Neskan artian batek baino ez zauen lortu ta sei hilabeteko kontratue izan zan. Unibersidadean bertan, proiektua eskeintzeko be ikusten zan lelengo diskriminazioa. Andrazkoentzat mundu laboral horretarako gitxi baloratua zeuden lanak eskeintzen zizkiguten. Nire lagun baten nebatariko batek esateuen: oye, Âżvosotras no podĂŠis hablar de ropa, salir a ver tiendas y tal? tenĂŠis que hablar todo el rato de chimeneas? Ta holako komentarioak eiten zituzen. -Nuestra vida laboral ha sido lineal.

Gaur egun ere amatasunak lanpostu bat lortzerako orduan baldintza ezkor bat izaten jarraitzen du. Kontuan izan behar dugu emakume hauen gazte denboran, frankismo garaian, emakumeen jendarte papera amatasunari lotua agertuko zaigula. Emakumea beraz, ama izateko eta umeak jagoteko prestatua izango da eta enpresa eta erakunde politikoak bat

101

egingo dute jendarte eredu honekin. Horrela, haurdun geratzen ziren emakumeak kaleratzen zituzten, edo haurdunaldia ezkutatzera behartuak egoten ziren. -Cuando me casé deje de trabajar porque al quedarme embarazada no me dejaban estar de cara al público así que me despedí de todo. Estaba en el laboratorio de la escuela de ingenieros porque yo había estudiado Secretariado.

7. EGOERA POLITIKOA: GERRA-DIKTADURA-GERRAOSTEA 1936ko uztailaren 18an Francok zuzenduriko talde militar faxista batek demokratikoki osaturiko Errepublikaren gobernuarekin bukatuko zuen altxamendu militar baten bitartez. Horrek Euskal Herrian hamaika hilabetez iraungo duen gatazka armatuari hasiera emango zion eta ondoren, faxisten garaipenarekin, ia 40 urte iraungo duen diktadura frankistari. Indarrez inposaturiko orden berri honek, II Errepublika garaian, herriko klaseen eskubide zibilen defentsan jendarte mailan emandako hainbat eta hainbat aldaketa eta lorpen bertan behera geratuko ziren. Hauen artean, aurreko garaian emakumeek euren eskubideetan emandako hainbat lorpen eta aurrerapauso (bozkatzeko eskubidea edo sexuen arteko soldata parekideak onartzea besteak beste) atzera botako dituzte emakume estereotipo bakarra inposatuz: etxeko andrearena eta amarena. 1936ko uztailaren 18an hasiko da gatazka eta 1936ko udazkenean Eusko Jaurlaritzak kintoak altxatuko zituen fronteetara joan zitezen. Horrek, borroka egiteko sasoian zeuden gizon gazteek frontera joateko deialdia jasotzea suposatuko zuen. Jakin badakigu emakume batzuek fusila hartu eta frontean jardungo zutela baina hauek, gure herrialdean behintzat, jendarte estereotipoak horrela markatuta, gutxienekoak izango ziren. Beste gizon batzuk, borroka egiteko adinetik kanpo zeudenak, defentsa eta gotorlekuak eraikitzeko lanetan arituko ziren, Bilboko Defentsarako Hesia eraikitzen besteak beste. Baina askotan fronteetan eta kontakizun militarretan jarri izan dugu arreta jendarte mailan gertatu zena ahaztuz. Gizonezkoak mobilizatuak egoteak jendartearen biziraupenerako egin beharreko lan guztiak emakumeek bere gain hartzea suposatuko zuen. Hamaika hilabete gogor haietan beraz, emakumeak izango dira jendartearen euskarririk garrantzitsuena. Hauek izango dira oinarrizko elikagaiak lortzeko errazionamenduaren ilara luzeak pairatuko zituztenak, senitarteen eta animalien biziraupenaz eta ongizateaz arduratuko zirenak, bonbardaketa indiskriminatuak jasango zituztenak, frontean zeuden gudari eta milizianoen beharrak 102

asetzeko egin beharrekoen ardura izango zutenak, jantoki, ospitale eta beste hainbat zerbitzu ziurtatuko zituztenak eta herritik alde egiteko momentua heltzerakoan, familia hartu eta menditik zehar hainbat eta hainbat km norazean egingo zituztenak besteak beste. Elkarrizketatu ditugun andrak 58 eta 99 urte artean dituzte. Ikusten dugu beraz, batzuk Errepublika garaia (1931-1936) ezagutuko dutela, gerra euren azalean biziko dutela eta frankismoaren errepresioa ere pairatuko dutela. Beste batzuk ordea, gerra garaian umetxoak ziren oraindik eta gazteenak, frankismo garaian jaioak dira. Hau esanda, normala da emakume hauen bizipenen eta oroitzapenen artean ezberdintasun nabarmenak egotea. Hala eta guztiz ere, nahiz eta oroitzapenak eta garaiak ezberdinak izan, andra hauen kontakizunek gerrako miseriak eta osteko diktaduraren errepresioa azpimarratzen dute. Errepresioak eragiten zuen beldur ikaragarri horrek etxeetan gerrako kontuak isilpean mantendu izatera eraman zuen. -Nire aitari tokau jakon de soldado, Francoren soldadu modun, soldadu dauela. Niri asko gustaten jaten berari entzutea holako gauzek ta ama haserre aiteri esan: ez kontau holako gauzak! Elkarrizketatutako emakume askoren aitek gudan parte hartu zuten, batzuk Asturiasen, beste batzuk Bizkargin bertan. Guda galtzearen ondorioz, hainbat gudari inolako bermerik zuen prozesu juridiko arbitrario bat jasan ostean preso jausiko ziren. -Gure aite Asturiasen eon zan. -Gure aite Fiken hartu eben prisionero. Hiru urte eon zan Madrilen prisionero. -Gurea Granadan eta Cadizen, La Linea de la ConcepciĂłnen. -Neuria Siguenzan, Guadalajaran eon zen. -Aita Somosierran ein zuten prisionero acusado de rojo. Ta urte bi edo hiru ein zituzan kartzelan. Ta hemen ez gendun jakin ezebez. Por la Cruz Roja jakin eben zelan bizirik dauen. Akaba zanian gerria etxera etorri ziren baina bera soldadu ixen zalez, lizentziateko joan behar ein zauen atzera. -Gure aite bebai frentean eon zan, ta gero hiru urte kartzelan prisionero. Baia kontakizuna diferentea zan, karga politiko barik, ikuspuntu humanotik bai baia karga politikoa hartu dogu beste errepresino guzti horregaz: entre colegio y colegio, la judeo-cristiana y todo. Hori izan da un cumulo de todo. Hor hartu dogu kontzientzia.

103

Larrabetzu Bilboko Defentsarako Hesitik oso hurbil zegoen. Frontea hain hurbil egonda, normala da emakume nagusien artean gerrako kontakizunak ugariak izatea. Txikiak ziren baina gertaera asko fresko dituzte. Hildakoak ere gogoan dituzte. -Nosotros estábamos entre los frentes. Estaban en Bizkargi y estaban también por Artxanda. -Nire etxian ondoan gurutze bat eon zan ta han antza soldadu bet topau euren. -Gure auzoko mutilek gerrara joan zira ta gaur arte. -Tengo recuerdos de gente trayendo muertos en un camíon, traían aquí al cementerio y allí echaban encima uno de otro y pa alante. -Tropak sartu ziren eta esaotzien aitari: Tú eres suministrador de la dinamita. Ta berak esan: suministrador bai baina con cestos de caña, y eso no es munición. Ta ia ia garbitu eurien. Andra baten esanetan, frankistek etxea okupatu zieten gerra iraun zuen denbora hartan eta bertan bulegoa jarri zutela kontatzen digu. Aita hobiratzaile zuen Galdakaon eta honi laguntzen ibiltzen zen fronteetatik hildako gudari eta milizianoak ekartzen zituztenean. -Guk euki genduzen lau habitazino Galdakon, pisuen. Ta bi martxau bi eurien, gerra denporan da aita etorri zanean gauean, frankistak etxera etorri ta Sanidad y Transmisiones sartuten habitazinotan. Aitak esateuen ea noren permisoagaz sartu ziran hara barrura. Ta paparretik sartu eien sanidadekoak barrure. Ta ni atie joten, apurtu behar atea. Tire, zabaldu euren ta esan notzen: "esque no sabeis que habeis avasallau". -Hildakoak esku artean ibili dodaz. Geuean ekarten zituzan batailetik ta han kanposantuen zelaian itxiten zituzan. Ta hurrengo egunian aita fosea ein, komuna danontzako, ta aitek besapetik agerreu ta ni kaderetatik ta hor trokara. No me asustaban ni los muertos ni los vivos. Nire aite autopsiak eiten zituzen. Ta gero toallek odolez beterik, ta ni garbiten nitun ze amak eta aiztiak ez zauen gure. Gudariekin bat borrokatzeko etorritako asturiarrekin hartu emanak zelakok ziren kontatzen digute. Alde ideologiko asko zegoen eusko gudari abertzaleen eta asturiar anarkisten artean, baina egoera hartan, elkarrekin borrokatuko zuten helburu amankomun batekin: askatasunaren defentsa. -Zelango mutilek asturianuek. -Gurien aitek esateuen hor tejaban asturianun transmisinoak hantxe eon zirala. Ta bonba bat jausi zan han ta justo neure lehengusu bat baserrien atarian kasualidadez hantxe jausi zan ta begia galdu euen. 104

-Baten, txitxiburduntzi prestetan ta asturianu bat sartu zan, pernilari begiratu dotzen, ta nik esan: no voy a dejar esto aquí asi que la llevas clara. Gerrak aurrea egin ahala jendartearen egoera gero eta konplikatuagoa zen. Frankoren ejertzitoak aurrera egiten zuen. Hasiera hasieratik Araba eta Nafarroa Francoren alde agertuko ziren eta irailerako, borrokaldi gogorren ostean, Gipuzkoa frankisten esku geratu zen beraz, Bizkaia zen zutik mantentzen zen herrialde bakarra. Baina ikusten dugun moduan, gero eta isolatuagoa egongo da. Gudaren hasieratik Frankoren tropek blokeo bat inposatu zuten IPAR-FRONTEAN. Gipuzkoa frankisten esku egonda, mugatik ezin ziren hornidurarik pasatu eta hegoaldetik ere ez. Horrek blokeoa gero eta gogorragoa izatea suposatu zuen. Ipar-Frontean ez zegoen beharrak asetzeko behar beste elikagai eta atzerritik ekarri behar ziren faxistek inposaturiko itsas-blokeoa gaindituz. Janariaren banaketa bermatu behar zen eta hori errazionamendu-agiriekin kudeatuko zuten. Familia guztiek izan behar zuten hau, bestela jateko modurik ez zuten izango eta. -Venía una panadera a dar el pan, pero daba poco, racionado. Pero ibamos con cosas, alubias, huevos...y nos daba un poco mas de pan. -Libretia eukiten gendun ta handik emoteutzuen janaria. Faxistek lehenbizikoz erabiliko zuten beste gerra estrategia jendarte zibilari zuzenean erasotzea izan zen. Hau, bonbardaketen bitartez eraman zuten aurrera Otxandiotik hasita eta beste hainbat eta hainbat herrietatik jarraituz. Esparru zibilak bonbardatzea ekintza maltzurra da guztiz, eta hortaz jakitun ziren frankistek eta bonbardaketek gorriek egin zituztela baieztatu zuten. Larrabetzu, guk dakigunez, 1937ko apirilean eta ekaina tartean bonbardatua izango zen eta emakume zaharrenak abioak gogoratzen dituzte eta hauek eragiten zituzten hondamendiak ere. -En el 36 estaba en los milicianos en Bizkargi y los nacionales ya habían pasau. Pero antes de eso cuando venían con esos aviones grandes de tres en tres y había que correr a esconderse. Y en la plaza, entre el Batzoki y Etxezuri había un refugio, y allí nos metíamos. -Y una vez que estuvimos allí pues empezaron los aviones y pensamos: ¿que vamos a hacer? y nos metimos en una tejavana, al lado de una vaca. -Eskolan eon gintzezan ta bonbie eon zan Santa Mañen, bonbardetan abioi bat de espionaje. Ta maestrea hasi zan negarrez, gerra datorrelako.

105

Bonbardaketak etengabeak zirela ikusita, Eusko Jaurlaritzak egunkarietan bonben aurrean zelan jarduteko jarraibideak plazaratuko zituen jendartea babesteko intentzioz. Horrela, sirena protokoloa martxan jarri zuten eta abioak etorri aurretik entseguak egin zituzten. Horrela azaltzen zuten garaiko egunkari batean egun berean burutuko ziren probak. "DEPARTAMENTO DE GUERRA ATENCION A LA SIRENA ...Las señales que se ensayarán son las siguientes: ALARMA: Un toque largo de sirena PELIGRO: Tres toques cortos VUELTA A LA NORMALIDAD: varios toques largos" -Sirenia hazten zan: buuu luze bat, ta gero ganean euazenean hiru soinu, ta gero martxetan eurenian luzea. Torrean bigia eoten zan. Sondiken be El Abuelo be zeon, abioi zahar bat. Italianauk tontoak ziran baia alemanak.... Italianuak baldragas batzuk ziran. -Allí estuvimos en el refugio, hasta que tocaron las campanas diciendo que ya se habían marchau. Y salimos y la casita de al lado, rota entera por una bomba. Aterpeen kudeaketa ondo antolatua egongo zen. Populazio handiko zonaldeetan, Bilbo handian, aterpe sare osoa martxan jarriko zuten baina herriei dagokionez, tokiko Defentsa Batzordeek hartuko zuten aterpeak ahalbideratzeko lanen ardura. Herrietan aterpeak egongo ziren baina auzoetan, nekazal guneetan, aterpeak inprobisatuak izango ziren. Horrek aterpe hauen kalitatea askozaz prekarioagoa izatea suposatuko zuen. Askotan, bonba bat jausiz gero, biziraupena bermatzeko prest ez zeuden tokiak izango ziren. -Abioiak etorten zirenian, kanposatura joaten nintzen ni karrakan, uren deposituen sartzen ginen bonbak botatzen zituzenean. -Harek abioiek etorten ziren ta txakurre kalea gora kalea behera irrintzi baten. Zelan jakiteuen harek zer dakarren. Ta tia pantxikak soloan enterru zituzen kuberteria ta katxarroak. Ba hantxe bota bonbea ta danak apurtu. Ta gu inozenteak deposituen. Pentsaizu bonba botaten badaue hantxe ze pasauko zan. Inozentzia zer dan! -Abioiak ganean beti, ta sirena estu ta burue nora bota bez. Gure amak dirue gorde, ta paperak enterreu ta saguek bertan abie einde, ta diru barik geratu zan. 106

-Abioiak, goizean 7etako etorten zan, El Alcahuete. Bueltatxue eiten zauen Galdakotik. Emakume nagusienak, gerran gazteak zirenak, abioen bonbardaketak selektiboak zirela esaten dute. Bonbardatzerako orduan helburuak bazituztela eta ukitu beharreko eraikinak zeintzuk ziren bazekitela. -Abioen burrunbadia bakarrik behiek eta txakurrek jakiten zituzen zer datorren. Baina botatzen zituzan leku estrategikoetan. Jakin eurien non bota. Galdakon bonba inzendiarioak bota zituzen. Kapillari lau bonba baina lau eskinetan, berari ez dotzien bota, ha be errespetau ein daurien. -Baina ondon instruidute etorten ziren e! Ze dinamite ez euren ukitu. Larrabetzun alemanen abioi bat jausi zen eta andre batek, jausi zen tokia ezagutzen duela dio, bere senarraren lurretan izan zen eta. -Ha abioia alemana jausi zana nire gixonan terrenuen dago, neure etxien ondun. Frankisten posizioak gero eta gertuago zeuden eta Eusko Jaurlaritzak umeak atzerrira ebakuatzea erabaki zuen, gerraren ezbeharrez babestu nahian. Senitarte batzuk bertan, elkarrekin geratzeko erabakia hartu zuten bitartean, beste guraso batzuk seme-alabak babesteko intentzioz atzerrira bidaliko zituzten: Ingalaterrara, Errusiara edo Belgikara besteak beste. -La hermana mayor nuestra querĂa ir a Francia porque como le llevaron dos hijas, allĂ queria ir. Gerra aurrera joan ahala eta frontean borrokak areagotzen ziren heinean, tokian tokiko defentsa batzordeek herrien ebakuazioari ekin zioten. Larrabetzuko herria 1937ko udaberrian ebakuatu zen Bizkargin gudari eta milizianoak Defentsarako Hesia babesten zuten bitartean. Ebakuazioak familiek, beharrezkoa soinean hartu eta noraezean alde egin behar izatea suposatzen zuen. Batzuk Bilbora joan ziren, beste batzuk Santanderrera. Batzuetan senideren baten etxera joaten ziren eta egoera zela eta, etxe eta pisuetan hainbat familia biltzen ziren. -Urten gendun egunian Gordejuelara jun ziran ama ta ahizpak. Ni etxian gixonakaz geratu nintzan, ze ama bildurti utse zan. Baia ni ez. -Gure ama ixan ziren ama neba-arreba ta eon ziran Limpiasen, Santanderren, ta han eon ziran en un pajar. Korta bat ganaduenean. Ta soldaduei be emoten dotzien jaten ta dana. Aitite hemen gelditu zan Cinturon de Hierro jagoten. Ta jun zan ama, amamagaz ta ixekogaz gurdiagaz oinez, ta hantxe paseu

107

euen frente guztie. Ta etorri zirenian egon zan etxie zorriz beterik ta huts hutsik. Sin embargo, nire aiten baserrien egon zan bunker bat. -Luego nos obligaron a salir a todos. Fuimos donde una hermana mayor que vivía en Dos Caminos (Basauri). Y allí fuimos todos. Y luego de allí también nos echaron fuera y mi padre dijo: yo no voy a ir. Entonces la madre y las hermanas se fueron a Gallarta y yo me quede con mi padre. Me quede con mi padre y un tío. Luego pasaron los nacionales para ver si quedaba alguien dentro de las casas. Pero no nos oyeron. Esa noche dormimos allí y a la mañana siguiente me desperté y en la calle no había nadie. Salí de casa y me di cuenta que estábamos en el medio, entre los nacionales y los gudaris. Y un capitán de los nacionales me dijo: ¿tienes familia? y yo le dije: pues sí. Pues vete a por ellos que a las 10 de la mañana empieza el combate. Mi tío con la vaca, otro del barrio con la cabra y yo con unos chorizos en la mano. Luego encontramos una casa vacía y allí nos metimos. Enseguida nos vinieron con una camioneta, allí subimos y nos llevaron a Galdakano. Mi padre tenía un carnet republicano y lo rompió enseguida. De Galdakao nos pusieron una camioneta y nos llevaron a casa. -Nosotros en Gallarta estuvimos en un piso tres familias. Mas hambre que.... Mi hermana tenía que ir al quinto infierno a por leche. Cando pasaban los aviones íbamos al refugio, allí metidos con piedras y agua. Teníamos un cuñau que traía cachos de pan. Gracias a Dios. Una gallina teníamos y la madre no quería matar porque para matar teníamos que pasar más hambre. -Yo en una cuadra estuve, con las vacas. Era muy pequeñita y no me acuerdo. A mi abuelo le mataron y no pudimos encontrarle. -Nosotros fuimos de Begoña a Sestao con las vacas. Estuvimos en un túnel con las amamas, nos llevaban la comida allí. Mi hermano con la pierna mala en el carro iba y nosotros andando y quejándonos porque el hermano iba montau en el carro. -Ta gu Peñarano joan gintzezan. Han jun ginan, ardixakin, kaballoakin...joan gintzezan, ahal dugun gauzakin. Ta aita kaminoa topetan baia topau ezin, ta aizpa anginakin eon zan ta holantxe. -Bonba inzendiario bat jausi zan ta gure tiori erre ein jakien. -Aman umieri esaotzen medikuak que de andar de refugio en refujio tenía bronquitis. Ama alabagaz, lobeagaz eta semeagaz jun zan Gordejuelara. Ta bueltea komedianteak modun. Badatoz Gordejuelatik Sodupera ta zubie boleute. Solteu behiek, pasau banan banan, busterrie gero, ensereak, ta burdie pasau ta hor goaz aurrera. Aitagaz jun nintzan ni burdien atzetik. Urten gendun 11etan Galdakotik ta ailegau gintzezan hurrengo ordu bietan Gordejuelara.

108

-Kastrejanan kea zeon, Elejabarrin, sue eon zan. Han gitanoak eon ziran. Ta amak esan: horra sartu bi dogu. Ta amak galdetu ta han sartu ginan. Esnie ta ogiagaz sopak ta danok jan gedun, gitanoak ta ez gitanoak. Ta han bota gendun koltxoia ta han pasau gendun gaue. Ta holan bueltan etxera. Ta orduen hasi zan historie bestiena. Kristonak eta bost pasaute nao! Behin gerra bukatuta, jendea gutxika gutxika euren etxeetara bueltatzen hasi ziren. Denok dakizkigu zeintzuk diren gerra baten ondorio materialak: lapurretak, borrokek eragindako apurketak, bonben hondamendiak... Etxera bueltatu zireneko momentua kontatu digute. -Llevábamos de vuelta a casa un balde ancho lleno de botellas. Y en la mitad del camino se enfado y tiro el balde: por esto, vamos a ser igual de pobres. -La casa, estaba la sala con granadas enteras, mantas de soldado y de todo. Pulgas también había. Y allí estuvimos mi padre y yo hasta que poco a poco llegaron el resto. 9 años tenía yo. -En mi casa ya hubo soldados pero no dejaron ni mantas ni nada. Lo robaron todo. Herri guztietan emango dira salaketak eta salaketa horien bitartez hainbat pertsona fusilatuak izango ziren eta beste hainbat kartzelarekin zigortuak edo lan egitera behartuak. Francoren errepresioa goitik beherakoa zen, piramidala, beregandik hasita eta herrietako falangista eta erreketeekin bukatuz. Hauek izango ziren beraz abertzale izateagatik edo askotan tira-bira pertsonalengatik euren auzokideak salatuko zituztenak. -El chivatazo izan zan antza gogorra. -Nire aititen lanpostuen eon zan halako bat (chivato) eta orduen, rojo-separatista propagador de ideas izan zan aiten akusazioa ta eon zan kartzelan Larrinagan. Eta kondenatuta izan zan ta nire ama ta ixeko bat juten ziran egunero bazkaria eroaten. Baia gero influentzian bitartez atera ei euen. Gero urteak pasa ziran ta etorri ziran ta gure amamak: zuek izan zarie errudunak! Hil zanien aitite, ez gendun itxi harek ukututea. '' -Chivatazos, ha habido y habrá. -Nire tio ere sei seme-alabekaz sartu zuten Larrinagara, porque era Gudari. Mendeku pertsonalak edo gerraren ezbeharrak herrietan oso presente egongo dira. Batzuetan salatariak auzokideak izango dira, beste batzuetan senideak horrek suposatzen duen krudeltasunarekin. Andra batek aitaren atxiloketa eta epaiketaren nondik norakoak kontatu dizkigu. Bere esanetan, epaiketan bertan jakin zuen salatariak senitartekoak zirela.

109

-Faxistak nire nebien atzean eon ziran. Etorri ziren egun baten guardiak etxean. Handik lasterrean aite detenidu. Nire aite zan zintzoa, ta besteak faltsoak, aitari denuntzia ipini dotzienak, ilobak ixan ziren, etxekoak txarrenak. El 2 de septiembre detenidu eta el 29 de septiembre etxera etorri zan, sin cargo ninguno. Gero osterabe sartu euren, 13 de noviembrean Maria Muñozera juzgadure. Ta nik juiziora joan ein bidotela. Ta aitak ezetz. Aiztiak lagundu dozten ta joan gintzezan. Urten gendun Maria Muñozetik ta han kanta euren fulano fulano....4 denuntziante euki zituzan. Bi etxekuak, Asua izan ziran. Ta beste bi konpintxeak, auzokoak eta, harek be faxistak. Hor konpon! hilde dauz danak. Ta han Rondan txutxerien almazen bat eon zan ta esan notzen aiztiari: hortxe portalean jesarten noa. Sartu, burueri agarrau esku biekaz ta negarrez hasi nintzan. Ha ixan zan nire salbazinoia. Ito ein bihar nintzan bestela. -Aitari sei urte eskatu dotziezan. Firmau euen urtebete, rebajagaz. Egun baten banoa kartzelara zestilek eta kartzelara eroaten, Tabakaleratik gora, ta Cotorruelo fabrikatik bajatu Angeles Custodiosera. Ta han guardian eoten ziran guardiak garitan. Ta guardiak esaozten: ¿quien tienes en la carcel? Ta neu erantzun: un ser muy querido, mi padre. Ta esaosten: pues yo lo saco. Banoa etxera ta guk euki genduzen lau habitazinoiak inkautaute. Menbretean ipinteuen: Juzgado Especial de Incautaciones de Vizcaya. Ta esan notzan amari: ama, gaur bebai jun behar naiz Bilbora. Ta bagoaz ta guardia sorprendidute galdetu: ¿que os trae por aquí?. Ta nik erantzun: mire yo le he dau al azar un nombre pero yo no soy esa, soy tal.... Ta berak esaosten: ya decía yo que tenías cara de granuja. Galdakaora etorten zan gero ta libra genduzen de incautaciones ta esan: a estas dos señoras que te traigo atiéndalas bien. Castell abogaduangana eroan ginduzen ta aita kartzelatik atera eingo dauela esan. Gorrotorik duten galdetzen diegunean erantzuna ezezkoa da. Errekonozimendua eta nolabaiteko erreparazioa da eskatzen dutena baina ez salatarien ondorengoen parkamenik. -Gorrotorik ez. Pasaua pasaute dau. -1971ko apirilean etorri zan denuntziante bat, ordun zan enterradorea, aititen postua nahi zuena, beste bategaz. Pasetan zan La Vuelta, ta aita urte horretan hil zan ta horren aitzakiaz biak etorri ziren muxuka doluminak emonez. Ta esan gendun: ez dogu bueltauko aurpegia. Hain ixilik eta hain tapeute egon da hau guztia, ixiltasun negargarria. Ta oin sikeran berba egiten da, egie jakiten da eta errekonozimendu bat eon da, nire amalez beste famili batzuk bebai. Eurek bizi ixen dauriena euki daurie aukera kontateko. -Aitan denuntzianteen semeak etxe ondokoak dira, ta moxuka etorten dira. Baia niretzako onak direz, aitek eindako gauzekdira ta.

110

-Baia salatariak ez ziren bakarrik Guardia Zibilek e! Herrietan egon dira, bertokoak ziren. Errepresioari dagokionez, bizitzaren esparru guztietara zabaltzen zela esan behar dugu eta Guardia Zibilen inpunitatea erabatekoa zela, mehatxuak jendarte guztira zabaltzen zirelarik. Zentzu honetan, Mola Jeneralaren hitzak argiak ziren: errepresio gogorra ezarri behar zen, beldurraren beldurrez, erreakzionatzeko gaitasunik ez dadin gerta. Diktadura garaia ere oso gogorra izan zen nahiz eta emakume guztiak bizipen berdinak ez izan. Edonola ere, erregimenak erabat baldintzatzen zuen eguneroko bizitza. -Aquí venían los de la Falange. Aquí no había oficina pero venían. Y nosotros estábamos cantando y nos pegaban. -De la escuela nos sacaban de tres en tres con unos lacitos, rojo una, amarillo la otra y roja la otra, a cantar el Cara al Sol. A la noche también, toda la gente que estaba en el bar tenía que salir a cantarlo. Y cada vez que cantábamos en la escuela, los aldeanos que pasaban por la carretera tenían que pararse hasta acabar la canción. -Entzunde dekotzet amari gero hasi zirenien erromeriek azkenien Cara al Sol kantau behar zala, ta ez zauenak nahi kanta, arinago jun behar zan. -Guk euki gendun osaba bat Frantzian, aiten anaia, ta aita joan zan osabagaz, motorragaz, ta ekarri euskusen pañueloek burukoak: rojo, blanco y berde. Nik euki neuen hori ha ikusten bauskue hori... etxetik inoz urten bez. Aberri Egunean ipinten gendun baserrien, baina ostien inora, bildurra zeon. -Akordaten naz gero, gazteak ginanian Zornotzatik etortzen zirela ruralak, Guardia Zibilak, ta etorten ziren beti ze gure etxea zenlez azkena, amak firmau eiten dotzien. -Yo recuerdo en casa que se oía radio Paris por la noche a escondidas. Me acuerdo el tema de las ikurriñas. Nos hacían gorros pa ir al monte, mi madre los hacía, rojo, blanco y verde y le ponía un negro pa disimular. A mí me dio más miedo luego de mayor, cuando empiezas a ser un poco consciente. Por supuesto en casa no te hablaban absolutamente nada. -Etorten zanean la señorita de las JONS, y aquella nos decía: para mañana el Cara al Sol. Ta etxera juten ginan hori kantetan ta etxian haserre. Ta hori ez dala kantetan ta nik esan: esan doztie biharko ikasi behar dodala ta kantau behar dot. No entendías nada, unos que sí, otros que no, eso es duro eh! -Supongo que llegar a distinguir: esto se puede hacer en este espacio, y esto en este otro. Intuitivamente cosas ya sabíamos.

111

-Pero de pequeñas no, no éramos conscientes. Yo me acuerdo que en la escuela nos pegábamos por subir la bandera española. -Ni akordaten naz aite baten, bere kuartore eroan gintuen ta atara zeuen tiradoretik ikurriña bat. Ta erakutsi ta esan: hau badakizue zer dan? pues hau ikurriña da baia ez esan inori!! Menudo misterio nos creo. -Aitek bai berba asko ein dozkun zer pasau zan gerran eta zelan ixen zan. Eta amak neba bat euki zeuen afusileta bebai ta nire etxian horri buruz eiten zan berba. -Gurian bebai baia gehiau eiten zan hortik arlotik: euskalduntasunaren gainean, hizkuntza ta horren defentsan. Gainera, gerra bukatu ostean, frontea hain hurbil egotearen ondorioz, hainbat izango dira bertan geratuko ziren gerra materialak (eztanda egin ez zuten granadak, obusak, balak etab) eta hauekin gertatutako istripu eta ezbeharrak ere ugariak izan ziren. -Gerraostean nire osabari granada erremente otzen ta medikuek ein dotze eskue kendu. Ta amak esateuen granadak errementa barik soloetan topaten zirela. -Soloan bala txikitxuek topa dotez bai. Gerra garaia eta gerraostearekin lotuta dituzten oroitzapenak, gosea azpimarratzen dute egoera deskribatzerakoan. Larrabetzun, nolabait, nekazal produktuak ez dira faltako baina etxean ekoizten ez ziren hainbat elikagai erosi egin behar ziren eta horretarako etxeko produktuak saldu behar ziren: txerria, arrautzak... -En la postguerra había un hambre terrible. -Después de la guerra se paso también hambre eh! -Ni estraperloan ibilite nao. Olixoan eske joan nintzan Durangora. Esaosten aizpak joateko trenian. Joan nintzen ta emon doztien bazkarixa. Ta olixoa kantin baten ekarri neuen, eguerdien mogimentu gitxi dauen orduen etorri nintzen kantinagaz. -Ta beste baten etorten ziren erregistretan, ta planta bajan, atzian eskusado bat euki euen. Ta amak kafia dana bota eskusautik. -Mi padre hizo un ajedrez con migas de pan y las puso en la ventana de la herrería para que se sequen. Pues unos vecinos, fíjate si tenían hambre que se comieron las piezas.

112

-Gerraostea gogorra derrigorrez izan bi da. Ze dana apurtzen da gerran ta gero dana errekuperateko gatza da. -Ta Pilarika egunien, Guardia Zibilari txanpana eta beste gauzak eroan bihar ziran. Paketia kurtelera eroaten zan. Ez dakit ba zergatik. -Len be entregau ein bi ixaten zan, ez dakit zenbat kilo artoa ta garixana. Da artoa ta garixe molidutea be galazota eukiten gendun. -Gu joaten gintzezan Olasarrera. Kilo bi guruna emoteoskun hurunena, daneri emoteko. Ta asko ixaten zen ordurako. Gerra galdu zutenak ere lan egitera behartuak ikusiko dira. Gure emakume batek komunak garbitzen zituela adierazten du. -Gerraostean eskusauek garbiten eoten ginan, como castigo. -Gero atara zituzan (aita eta beste presoak) ta euki zituzan haciendo caminos, hor Benidorm albuan.

7.1 EUSKARA Euskara,

euskaldunon

hizkuntza

zaharra,

zapalkuntza

etengabea

pairatuko

zuen

frankismoak iraun zuen lau hamarkada haietan zehar. Asko ziren euskara hitz egiteagatik jasan behar zituzten zigorrak. Gainera, euskara bigarren mailako hizkuntzatzat hartua izango da eta euskaldunak "aldeano" edo ezjakinak balira moduan tratatu ere. Baina Larrabetzu herri euskalduna dugu eta euskara, erakunde ofizialetatik kanpo, (frankismoaren estruktura administratiboak, eskola, epaitegiak â&#x20AC;Ś) eta kriminalizatua egon arren, belaunaldiz belaunaldi mantendu egingo da. Francoren diktadurapean, euskara etxekoen artean hitz egitera murriztua egongo da baina auzoan, lagunen artean ere erabiliko dute eta herrian bertan ere. -Errepresioa? hizkuntzagaz hasite, ze eskolara joan ginenian guk ez genekien ezta "si" ezta "no" esaten. Eta irakasliak "bai" eta "ez" ni hablar. Ta ulertu bez. -ÂżNosotras? en castellano nada, jakin bez. -Oin eiten da erdara gehiau. Baie nire gixona neba-arrrebakaz sekula bez erdaraz. Ta geu bez, nozbait igual baie gure hizkuntza euskera da.

113

-Kolegioan mojak hor ibilten ziran baia guk geurera. -Igual ez ginen ixen han konzienteak horrek gauzanak. -Estudioa erdaraz eiten zanlez ba erderaz eiten gendun. -Ba pation be erderaz eingo gendun. -Lezaman gehiago eiten zan erdaraz. Nik hango lehengusinakaz be ez dozte urtetan euskara, beti erdaraz. -Ba txarto. -"Aldeano", batzuk menospreziolez esaten ozkuen. -Una día el marido de una andaba con el transporte y le fue la Guardia Civil. Me mandaron a mí a ver lo que pasaba. Voy y dos guardias, y le digo: Ze eiten dozu hamen? Y me dice el guardia: ¿Tu sabes español? pues aquí se habla español, no vascuence. Y contenta cuando no te han dado un chalo. -Castellano, lo poco que sabemos lo hemos aprendido en la escuela, allí si que no se podía hablar en euskera. -Ta

eskolan

galdetzeozkuzen: ¿que es esto? Ta neu erantzun: esto, un gixon. -Etxian

ikasi

euskara,

dogu erdaraz

eskolan ikasi dogu. Kalean ta eskolan. -Gero

urtegaz

kolegiora joaten ginenian erderaz eiten gendun. -Neuri izena aldatu doztien. Arantzatik Maria Aranzazura. -Ni Jasone naiz baia mojantzako María Asunción nintzan kolegioan. -María aurretik beti ipinten zan.

114

-Nik ez dekot María ipinita baia arraroa da. -Horrek umiek etorten zirenak erderaz ez zekitelako eta orejas de burro ipinten doztienak, ondo gogoraten dot. Baina debeku guztien gainetik, herriko bizitza eta etxekoen artekoa euskaraz garatzen zela diote. Frankismoaren kriminalizazioak ekarritako euskararen kate hautsiek beraz, ez zuten lortu gure hizkuntzarekin bukatzea.

7.2. FRANKISMOAREN BUKAERA-TRANTSIZIOA. Urteak aurrera joango ziren eta 70. hamarkadara heltzen gara. Francisco Franco diktadorea gero eta nagusiagoa zen eta frankistek erregimenari jarraipen bat eman behar zioten diktadurak eta errepresioak denboran iraun zezan. Baina diktadurak kolpe gogorra jasango du 1973. urtean ETAko komando batek erregimenaren jarraitutasunaren ardura zuen Carrero Blancoren kontra egin ostean. Ogro operazio horrek, Frankismoaren jarraipena kolokan jarri zuen eta denbora berri bati ateak zabaldu zizkion. Jendartea, batez ere gerra ezagutu ez zuten belaunaldi gazteek, askatasuna zuten helburu eta euskal nortasunarekin loturik zeuden korronte politiko, sozial eta kulturalak martxan jarriko zituzten. Giroa pilpilean zegoen. Urte gogorrak ziren, diktaduraren biziraupena bermatu nahian errepresioa areagotuko zutelako. Horren adibide dugu Burgoseko epaiketa, non ETAk egindako ekintza baten ardura leporatuz, sei heriotza zigorrak eskatu ziren. Euskal Herrian sekulako oihartzuna izan zuen auzi horrek: etengabeak izan ziren protesta ekintzak eta greba orokorra ere egin zen; era berean, mundu guztian barrena ere mobilizazioak eta elkartasun ekitaldiak antolatu ziren. Azkenik, heriotza zigorren indultua lortu zen. Horrela gogoratzen dute gure andrak garai hura: -Con el juicio de Burgos me acuerdo que yo iba al colegio. Estaba en sexto de bachiller, y claro, en Portugalete también detuvieron a un montón de curas. Claro, las monjas tenían vetados a determinados curas. -Gu eon ginenian institutuan izan zan "El Juicio de Burgos". Ta gu eon ginenian Leioan ikasten, era un día sí y otro también grisak etortzen zirela. Denpora guztien kaña por activa y por pasiva. -Carrero Blancona, gogoratzen dot perfectamente. 20 de diciembre. Euki euen plan berezie ta Arriagara jun nintzan, ta hor entera nintzan.

115

-Kantie be gogoratzen dot, Carrero Blancona. -Baten Zamudion kanpo futbolean Xeberri eta Gontzal ta Joseba jotzen zuen ta etorri zirenian han bai ein gendula karradera. -Guardia Zibile etorri zan ta jendean atzetik ibili ziran. -Porque yo luego me entere que mi padre había estado con huelgas y movidas y jamás dijo nada en casa por el miedo que tenía. Yo me acuerdo de mas mayor que te apuntabas a historias que no sabías muy bien porque pero allí estábamos. A mí me daba más miedo que mis viejos se enteraran, que a que me diera una ostia la madera. Hasta que ya de mas mayor tomas más consciencia de todo. Tus padres no hablan nada, sabes que hay algo de lo que te tienes que defender pero no sabes muy bien que. Errepresioa erabatekoa izanda, euskal kultura eta nortasunarekin zerikusia zuen oro zigortua eta kriminalizatua izango zen. Eusko Gudarien omenez urtero ospatzen zen eta den Bizkargi Eguna ere errepresioaren ikuspuntuan zegoen. -Txistuen kontra bebai etorten ziren. -Bizkargiko eguna ixaten zan... Goixetik zenbat jende... Egiten zan ikurriñan erakusketa, ta erromeri ta orkesta. Zelango poza. Baia gero etorten ziren e! -Bizkargin han ikurrinan, pinoan ipini ta Guardia Zibilek kendu. -Nik euki neuen un punto de rebeldia ta gero, no se lo que me paso. -JENDARTE EGOERA: GREBAK, MUGIMENDU POLITIKOAK. Larrabetzun ez dute lan gatazka askorik ezagutuko. Izan ere, Bizkaiko beste eskualde batzuetan ez bezala (Ezkerraldean eta Bilbo handian sortu zen industrializazio bortitzak langile masa ikaragarriak erakarriko ditu eta pilaketa honek eta lantegietako egoerak latzak borroka antolatuak eragingo ditu) Larrabetzun ez zegoen langile borroka antolaturik. Ez behintzat 70. hamarkada-arte. Garai hartan grebak areagotu egin zirela kontatzen digute andre hauek eta Larrabetzun egiten ziren greben inguruko informazioa eman ere. Ikusten dugu orain ere grebak ezagutu dituzten emakumeak gazteenak direla. -Gure garaian greba asko eon ziran. -Hasi zenean la cosa política.

116

-Euki neuen denda ta etorri jatazan eguerdi baten 12etan Larrabetzura zarratu ein bihar zala esaten. Baia ni justo ordu horretan euki neuen nire bezeroak ogie banandu barik guztie. Ta etorri jatan bat, zan kanpokoa eta etorri jatan gogor ta esan neutzen: aitu, nik zarratuko dot, baia nik nire bezeroei ogie emon barik, ez. -En los pueblos que había empresas aquello fue terrible. Se cerraban las empresas...huelgas, la gente corriendo por las calles. -Igual oingoa izango da sakonagoa baia la sensación de falta de trabajo, de problema laboral izan zan itzala. Bilbon eman ziren gatazka gogorrak gogoan dituzte, Euskalduna fabrika itxi zenean adibidez. -Ta Euskalduna be gogoratzen dot. -Joan en el Puente del Arenal, han eon zanean Euskalduna, batzuk Arriagan, polizia han bitartean, beste batzuk Santurtziko estazinoan. Han eon zan....buenooo! -Baie parte hartu ez, orduen bez, ta oin bez, ez jat gustetan. Tristiana da zeozer lortuteko oin, gaur eta bihar, horrek gauzak ein beharra. Ez gara ulertuten. -Gogorrak ziran harek grisek. -Unibertsidadean eon ziren batzuk "sociales" deituten ziranak. Kalez jantzite ta ez zendun jakiten nor da social. Sindikatuetan afiliatuak egon diren emakumeak ere badaude, baina sindikatuen eraginkortasuna zalantzan jartzen dute. -Neu eon nintzan en el primer comité de empresa que se hizo. Ta esan notzen: ay os dejo. ELAn egon nintzan orduen afiliaute baie gaur egun no creo en nadie. -Azken finen bardine bada, zergatik hainbeste dibergentzi ta hainbeste eskuin da ezkerra eon bihar. -Ni neu beti ixen naz de votación secreta. Ze inoz ez zinen libre ixaten para levantar el dedito. -Baia kriterioa bai e! Egoera politikoari dagokionez, jendartea pil-pilean zegoela esan behar dugu. Francoren azkenengo urteak ziren. Aldaketa sakonak emango ziren eta jendarteak, 40 urteko diktaduraren ostean, askatasuna aldarrikatzen zuen. Gainera, giro internazionalak ere 117

iraultzarako grina ekarriko du. -Mayo del 68 ta horrek danak be ekarri euen mugimendua. Hemen gero, urte horietan Burgoseko epaiketa izan zan. Hor euki doguz faktore externo batzuk ta danak batu dire. Hainbat izango dira garai honetan sortuko diren mugimendu sozial, politikoak eta kulturalak. Ezker alderdiak antolatzen hasi ziren berriro eta Euskal Herrian, nazio askapena eta justizia soziala aldarrikatzen zuten hainbat mugimendu sortuko dira -Soziedadea al pil pil eon zan, dana. ETAren pil-pileoa, ze hortxe hasi zan. Grisek eta gero marroiak sartuten zirenian unibertsidadera...pasiloetatik kra-kra botak entzuten ziran. Txabi

Etxebarrietaren

erailketa

ondo gogoratzen dute. Izan ere, garaiko

Larrabetzuko

meza

bat

abadeak,

antolatu

zuen

Etxebarrietaren izenean eta horren ondorioz,

hau

ekidin

nahian

Guardia Zibilak bertaratu ziren herria

goitik

behera

hartuz.

Kanpaiak jo eta herritarrak elizara hurbiltzen hasi eta berehala hasi zen karga poliziala. Bertan, hainbat pertsona

zaurituak

izan

ziren,

helduak barne. -Txabi

Etxebarrieta

hil

zutenean

gogoratzen dot eoten zirala mezak bere alde.

Larrabetzun,

zortzi

erdietako mezan ez eurien itxiten sartzen elizara, ta kale guztia tomada por la policia eon zan. -Txabi

Etxebarrieta

hil

zutenian

hemen eon zan abade bat ta detenidu ein zeurien ze planteu eben mezea Txabin omenez. -Guardia Zibilek hartuta euki euren kale guztie. 8.30k ailega zirenian hiru kanpai jo euren ta mundu guzie harantza. Zahar, gazte ume...daneri egurre. Batez be zaharrak, errebaleko obispoari emon dotzen baia ondo e!

118

-Kaleko alde bietan Guardia Zibilek filen iminite. -Andra bat etorten zana astoagaz esnia ekarten urteuen kaminora ta Guardia Zibilak ikusi zituzen ta pregunteu: ¿que pasa, hay carrera? Ta Guardia Zibilak esan: carrera, la que van ha hacer estos señora. -Ta jentia korrika, amuma topetan, ta gu be aite ta ama topetan bazter guztietatik. Hori ixen zan...desastre bat, errepresioaren beste desastre bat. Baina egun hartan gertatutakoa ez zen salbuespen bat. Errepresioa eguneroko kontua zela aipatzen dute baina jendartea ordea, aurrera jarraitzen zuen, antolatzen eta kalera ateratzen. Horren adierazle garai hartan sortu ziren hainbat talde eta eragile politiko, sozial, kultural etab. Askotan, parte hartzen zuten mobilizazioak unibertsitatean bertan izaten ziren. Hasieran kontzientzia politiko gehiegi barik, intuitiboki, baina pixkanaka pixkanaka gero eta kontzienteago. -Momentu baten zan hori, beste momentu baten ez dakit zer esan dozulako Guardia Zibilek etorten ziren etxera...ta holan. -Ni akordaten naz manifestazinoak institutuan, 15 urtegaz, buenooo, sartuten ziren barrure... -Ni akordaten naz holako gauzek etxe barruen berba eiteko zirala, etxetik kanpo bapez. -Radio Paris, ta Radio Makuto, France Espress ta holakuak entzuten genduzan. -Gure formazino politikoa guk geuk hartu dogu. Nik unibersidadeko urteak oso modu intensoan gogoratzen dodaz. Ondino 72a zan, Franco bizirik ta oso intensoa izan zan. Ta gero txinos, troskos....talde pilo. -Elkarte pilo bat sortu ziren, lan politikoak egiteko talde pilo bat....gauza asko. -Barrutik sensasinoia zan....sortuten zeuen amurrue ta bapatean dana...ixen zan esplosinoia. -Y estos libros, "Una chabola en Bilbao", y de ese tipo leímos muchos. Y un poco más tarde Marta Harnecker. Esa fue la que nos libro de catearnos más. -Las primeras conciencias las hemos cogido han sido por los curas. Con 14 o 15 años Perico Solabarria nos venía a Repelega a hablar del movimiento obrero. Kontzientzia hartze prozesu horretan euskal abadeak izandako garrantzia azpimarratzen dute. Abade hauek euskararen eta euskal kulturaren inguruko lanketa sakona egin zuten eta

119

hauetariko batzuk, ezker kutsua zutenak (Periko Solabarria Portugaleteko andre baten kasuan), eskubide politiko-sozialen alde lan egingo zuten. -Jesus abadea niretzat izen zan ezberdine. Ez zan abadez jantzita joaten ta bihar eiten zeuen fabrika baten. Hori zan... Ta herrian ondo hartuta eon zan, kartzelatik urten euenian zera ein jakon, ongi etorria auzoan. Guri euskeraz idazten berak irakatsi dozkun Goikoelexaldeko ume guztiei. Ta neska bat auzokue gaixorik eon zan eta ez zan etorten eskolara. Ein doskun danak joatea beragana, beragaz eoteko. Ta hori izen zan berantzat ta familiantzat sinistu ezine. Ta hori imaginau bez abade batek ein ahal dauenik. -Holako abade askok gero eon ziran Zamoran kartzelan. -Beste egun baten, domeka goiza ixen zan, mesatik ateratzen. Eon zan como una revoluciĂłn abadiena ta ein euren reunio bat ta zarratute eon ziren eun batzutan. Ze ordun abade danak ixaten ziren del rĂŠgimen, eta gero gaztiagoak aperturia eon zan. -Baai, hor manifiesto bat eon zan eta dana. Amuriza ta horrek ixan ziran. Denbora aurrera doa eta 1981eko otsailaren 23ko Estatu Kolpe saiakera ere buruan dute. Orokorrean, adinari erreparatuz, kontakizun hauek gerra ezagutu ez dutenak dituzte, beste belaunaldikoak baitira. -Gogoratzen naz 23F egunaz. Lanian eon gintzazan....buruko mine? aquello sĂ que fue...malo de verdad. Ordun be Larrabetzun jende asko eskapa euen.

120

PARTE HARTZAILEAK: -Irene Sagastigordia, 1933-09-18, Larrabetzu. -Aurori Bilbao, 1938-01-10, Larrabetzu. -Mª Asun Izagirre, 1945-08-13, Larrabetzu. -Felicidad Astika, 1946-05-30, Barrika. -Karmele Etxebarria, 1947-02-27, Larrabetzu. -Dominga Larrabide, 1927-10-28, Lezama. -Mª Dolores Apraiz, 1934-01-01, Larrabetzu. -Rosi Zearreta, 1933-04-16, Larrabetzu. -Txaro Olazabalaga, 1931-11-17, Larrabetzu. -Beatriz Lekue, 1931-10-05, Larrabetzu. -Elbira Uriguen, 1927-07-08, Larrabetzu. -Mª Elena Gaztelu, 1935-12-14, Bilbo. -Libe Asua Zarrabeitia, 1916-10-25, Galdakao. -Ane Tere Orue, 1953-12-11, Morga. -Libe Loroño Asua,1943-12-01, Larrabetzu. -Carmen Uriguen Uharte, 1920-07-16, Larrabetzu. -Clara Zabala, 1945-08-12, Lezama. -Mª Pilar García, 1941-05-20, Sestao. -Silvi Sierra, 1936-05-13, Riaño (Kantabria). -Begoña Legarreta, 1949-12-30, Larrabetzu. -Tere Aldekozea, 1952-04-14, Larrabetzu. -Mª Carmen Gomez, 1946-09-09, Larrabetzu. -Ana Mª Aldekozea, 1949-01-22, Larrabetzu. -Justi Meabe, 1936-02-02, Etxano. -Mª Carmen Zubiaur, 1933-08-27, Lezama. -Araceli Berriz, 1954-03-24, Santander. 121

-Jasone Azurmendi, 1955-08-10, Larrabetzu. -Mª Luisa Mezo, 1952-04-06, Larrabetzu. -Arantza Urdanpileta, 1952-07-22, Etxebarria. -Ana Mari Jauregibeitia, 1957-07-30, Larrabetzu. -Araceli Mandaluniz, 1954-09-15, Larrabetzu. -Mª Jose Ugalde, 1955-08-21, Portugalete. -Lurdes Etxebarria, 1958-08-26, Larrabetzu. -Garbiñe Etxebarria, 1955-02-02, Larrabetzu. -Mertxe Artetxe, 1952-12-24, Larrabetzu. -Ana Mezo, 1955-02-13, Larrabetzu. -Mari Feli Etxeandia, 1958-11-20, Larrabetzu. -Gregori Barrena, Larrabetzu. ------------------------------------------------------------------------------------

Egilea: Oiane Valero Belasko.

122

BIBLIOGRAFIA

-Enciclopedia General Ilustrada del Pais Vasco. XXIII. tomoa. Donosti, 1987. -Larrabetzutik.org. webgunea. -Jubeto, Yolanda: Euskal Herriko Emakumeen Historia izeneko formazio koadernoan Euskal Herriko emakumeak eta lana. Azken mendean izandako bilakaera eta gaur egungo egoera. Gite-Ipes, Bilbao, 2002. -Aresti Nerea: Las trabajadoras vizcaínas (1870-1936). BBK, Bilbo, 2006. -Llona Miren: Memoria histórica y feminismo. Ponencia, diciembre, 2009. -Perez Fuentes, Pilar: El trabajo de las mujeres: una mirada desde la historia. Revista de relaciones laborales, Leioa, 2000. -Perez Fuentes P.: Ganadores de Pan y Amas de Casa: Otra Mirada Sobre la Industralizacion Vasca. EHU, Bilbo, 2004. -Andreu Rosa, Jurado Nekane: Historia de las mujeres trabajadoras vascas en el mundo sociolaboral. Ipar-Hegoa fundazioa, 1998. -Gomez Cuesta, Cristina: Entre la flecha y el altar: el adoctrinamiento femenino del franquismo. Valladolid como modelo, 1939-1959. Cuadernos de historia contemporánea 2009, vol. 31, 297317. -Roca i Girona, Jordi: Los (no) lugares de las mujeres durante el franquismo: el trabajo femenino en el ámbito público y privado. Gerónimo de Ustariz, num. 21, pp 81-99. -Solé B., Díaz B.: Era mas la miseria que el miedo. Mujeres y franquismo en el gran Bilbao, represión y resistencias. Elkasko elkartea, Bilbo, 2014. -Monlleo R., Sotomarco A.: La mujer bajo el franquismo. http://mayores.uji.es/proyectos/proyectos/lamujerbajofranquismo.pdf -Pareja Alonso A.: Bizkaiko Emakumeen Lanbideak eta Zereginak: Atzoko eta Gaurko Irudiak = Profesiones, Oficios y Tareas de las Mujeres en Bizkaia: Imágenes de ayer y hoy. Bizkaiko Foru Aldundia, 2006.

123

- Urrutikoetxea Lizarraga, José G., 1992: "En una mesa y compañía. Caserío y familia campesina en la crisis de la ""sociedad tradicional"". Irún, 1766-1845", San Sebastián, EUTG-Mundaiz. -VVAA: Educación, memoria e historia de las mujeres vascas. Lecturas feministas. Intxorta kultur elkartea, Donosti, 2015.

124