Muziek

‘Live muziek blaast ontroering in de lucht’

New Orleans sound op de begraafplaats? Waarom niet, eigenlijk. Koos van der Hout laat zijn trompet op verzoek dixieland schallen, samen met zijn jazzmaten. Maar ze hebben meer in hun mars. „Alles kan.”

Af en toe krijgt de Haagse muzikant een bijzonder verzoek. Zoals voor een liefhebber van het New Orleansgenre uit Hendrik-Ido Ambacht. Zeg maar de jazz die begin 20ste eeuw ontstond in het Amerikaanse zuiden. Een mix van onder meer blues, latin en militaire fanfare die later de wereld overging en bekend werd onder de naam dixieland. Die swingende muziek schalde op een dag in Zuid-Holland. Terwijl familie en vrienden achter de kist liepen, speelde de vierkoppige band met Koos de muziek die New Orleans op de kaart zette. „Deze specifieke jazz is nog voor een select gezelschap fans, want al even over zijn hoogtepunt heen, maar met ons gezelschap van beroeps-

Uitgeleide met eigen straatorgel

Als je dag in dag uit hebt staan spelen met je eigen straatorgel, is er natuurlijk maar één muzikale uitgeleide mogelijk, bedacht Buitengewoon Afscheid. Terwijl hij naar buiten werd gedragen, speelde het orgel op de stoep enkele van zijn persoonlijke favorieten. muzikanten die allemaal hun sporen hebben verdiend, weten we altijd de juiste toon te raken,” zegt Koos, die onder meer met The Dutch Swing College Band op tournee ging over de wereld. De basis voor de bezetting in New Orleans stijl is vierkoppig met muziek van twee blazers, een bas en banjo. Swingend is het altijd, benadrukt Koos: „Ze hebben het daar uitgevonden. Een à twee stukken zijn veelgevraagd, zoals Just A Closer Walk With Thee. Dat spelen we vooral op de weg naar het graf toe. Als we dan weer wegwandelen, wordt de muziek vrolijker en swingend.”

BIG BAND

Ook alleen wordt Koos opgetrommeld om begrafenissen luister bij te zetten. Hij doet het vanuit zijn hart, hoewel het soms even zwaar op de maag ligt. Zoals toen een jong meisje werd herdacht dat zich na een verdrietige liefdesaffaire van het leven had beroofd. Maar geraakt werd hij ook toen hij op het volle dorpsplein van het pittoreske plaatsje Goedereede een doodstil publiek trof. „Zoveel aandacht voor de muziek, geweldig. Je voelt de spanning en ontroering in de lucht hangen, dat is het mooie. En zoals de ruimte dan akoestisch kan werken, is een enorme ervaring.” Van een heel speciaal chanson van de Franse zanger Gilbert Bécaud tot Holland-klassieker Oh, mijn papa van Wilma en operamuziek When I Am Laid in Earth van Henry Purcell: verzoeknummers komen uit alle windstreken en tijden, zegt Koos. „In principe kan alles. Zelfs een nummer van een big band in je eentje op je trompet spelen. Er is altijd een oplossing. En ook als ik in mijn eentje speel en voor slechts een handjevol mensen uit loop in een Fellini-achtige setting, voel ik wat muziek doet.” Zijn netwerk van bevriende muzikanten bestrijkt heel Nederland. Daarom is er voor elke begrafenis een persoonlijk muzikaal antwoord. „Ik kan rustig zeggen dat ik met bijna iedereen heb gewerkt. Ik weet wat ze kunnen.”

Kijk hier naar een dixielandband op een uitvaart

‘Muziek was voor mijn broer als zuurstof’

Toen haar broer plotseling overleed, wist Janis direct dat zij de persoon was die de muziek voor zijn afscheid zou gaan regelen. Haar broer ademde muziek. Hij stond ermee op en ging ermee naar bed. „Ik weet als geen ander wat het voor hem betekende. Vooral de Caribische- Jamaicaanse muziek liet zijn half-Antilliaanse hart sneller kloppen. Voor zijn afscheid hebben we een brassband laten komen, omdat deze vertegenwoordigde wie mijn broer echt was. Iemand die graag lachte en hield van gezelligheid. Hij genoot intens als hij ergens een brassband hoorde spelen. Zijn persoonlijkheid maakte diepe indruk op de mensen die op zijn pad kwamen.” Een van hen is Anaïris. Ze wilde haar dankbaarheid voor hun vriendschap tonen en dit kwam tot uiting door haar rol als leider van de Brassband G.D.F.L. uit Almere die tijdens het afscheid speelde. „Het was het zwaarste optreden ooit. Enerzijds de emotie, anderzijds moest ik professioneel blijven, maar door deze muziek was dit afscheid heel persoonlijk en ben ik dankbaar dat ik dit heb mogen doen.” Janis: „De band zorgde zowel voor de opening als de afsluiting van het afscheid. Tussentijds werd muziek gespeeld die de familie met elkaar had uitgekozen. Het intense geluid van trommels zal Janis nooit meer vergeten. „Veel gebeurtenissen van de meest turbulente week van mijn leven kan ik mij niet meer herinneren, maar dit geluid die dag vergeet ik nooit meer. Voor mij zullen de trommels voor altijd een emotionele lading hebben. Zoals voor het overlijden van mijn broer zal ik nooit meer op eenzelfde manier naar een brassband kunnen luisteren.”

Check de sfeer van een brassband bij Brassband Deluxe Entertainment uit Amsterdam

FOTO YVETTE VLAAR

Laatste doedelzaktribuut

Op de doedelzaktonen van Highland Cathedral, een van de succesnummers van André Rieu, nam Enkhuizen afscheid van een van haar inwoners. Naast zijn eigen veerboot speelde de doedelzakband een laatste tribuut, inclusief Amazing Grace en de Skye Boat. Omdat het horen ervan hem altijd zo had ontroerd. Het muzikale afscheid in Schotse sferen was georganiseerd door Buitengewoon Afscheid.

‘Het hout van de dwarsfluit zorgt voor een warme toon’

Luister zelf naar Paul

Met zijn palissanderhouten dwarsfluit reist Paul Smithuis het land door om uitvaarten net even die andere sfeer te geven. Zijn repertoire is breed, net als de verzoeknummers. Het kan om de Italiaanse tonen van tenor Andrea Bocelli gaan, maar ook om de klassieke van Johan Sebastian Bach of een compositie van zijn eigen hand. Wat zijn dwarsfluit speciaal maakt, is het geluid van het hout, legt hij uit. ,,Dat is warm en minder scherp dan dat van een metalen dwarsfluit. Hierdoor kan ik zowel binnen als buiten, lopend naar het graf, met muziek begeleiden.” Op zijn netvlies kleeft de herinnering aan de uitvaart van een dame die al drie jaar wist dat het einde eraan kwam en samen met hem mooie muziek uitkoos. Onverwacht overleed haar echtgenoot eerder en was tijdens zijn crematiebijeenkomst haar muziek te horen. Een ander verhaal dat hem bijblijft, is dat van een jonge vrouw die Paul wilde laten spelen op haar bruiloft en haar muziekkeuze maakte. Nog voor het zover was, overleed haar grootvader en was een aantal van de gekozen stukken daar te horen. ,,Na haar huwelijk stierf vervolgens oma. Zij had zelf genoteerd bij het kopje muziekwensen voor de uitvaart: ‘de muzikant van het huwelijk’. Dus ook daar heb ik die werken weer gespeeld. Ontroerend, toch.” Van psalmen tot Franse chansons: Paul, die jaren heeft rondgereisd met koren en orkesten, legt overal zijn passie in. ,,Ik krijg weleens een vraag: kun je misschien ook dit of dat spelen? Bijna altijd, zeg ik dan, mits het geen rap of te staccato is. Dat lukt niet met een dwarsfluit. Maar verder ga ik elke uitdaging aan. Binnen twee dagen klinkt het melodieus.” Live muziek is sinds corona meer gevraagd, constateert de musicus: ,,Corona heeft ervoor gezorgd dat uitvaarten persoonlijker en intiemer zijn nu. En daar past live muziek heel mooi bij.”

Kinderen helpen met rouwen

Er was eens een leuke tor die dood ging…

Er hoeft geen directe aanleiding te zijn om op een speelse manier met kinderen te praten over dood, begraven en afscheid nemen. Waar volwassenen dit vaak een nogal lastig onderwerp vinden, daar vinden kinderen het doorgaans heel normaal. Maar het verhaal en pakket van tor-is-dood kan een handje helpen. Zowel thuis als in de klas.

Tor komt tijdens het lezen van het rijmverhaal tot leven als een lief diertje dat aan het eind van het verhaal doodgaat. Tor wordt na het lezen van het verhaal op zijn rug gelegd. Door middel van kleine testjes leren kinderen het verschil tussen dood en leven te begrijpen. Tor kan in een wade worden gewikkeld of in een kist worden begraven. Het creatieve en taboedoorbrekende pakket bevat onder meer materialen om emoties te uiten, te kleien, bloemen te zaaien en de kist te versieren. Compleet met een handige begrippenlijst waarin de betekenis van woorden zoals sterven, rouwkaart en opbaren worden uitgelegd. Tor-is-dood is een initiatief van Rouwloods uitvaartbegeleiding en kindercoaching praktijk Villa Hoep. Met tor-is-dood hebben zij in 2020 de innovatieprijs van de Dutch Funeral Awards gewonnen. Voor het pakket is gebruik gemaakt van duurzame materialen en er is samengewerkt met sociale ondernemingen. Van elk verkocht pakket gaat €1,50 naar het Nationaal Kinderfonds. Jizo is de god van de overleden baby’s, miskramen en stilgeboren kindjes. Hij komt oorspronkelijk uit Japan. Jizo is een lieve god, daarom lacht hij altijd. De kindjes hebben nog te weinig ervaring om de weg naar het hiernamaals te vinden, daarom begeleidt de Jizo hen naar binnen. Meer van Jizo vind je op www.monumentalista.com

Ontdek hier meer over tor-is-dood

Kinderen en prematuren begraven

Rupsje niet verwacht

Deze driedelige kinderwade is gemaakt van wit ongebleekt katoen, stro en linten en heeft een ronde bovenkant, onderkant en een losse binnenwade. Het geheel wordt samengeknoopt met witte linten. Vanaf €480,=

margaretsabee.com

FOTO SENNA TAMMINGA

Het overlijden van een kind is één van de meest ingrijpende gebeurtenissen in een mensenleven. Een warm en persoonlijk afscheid helpt bij de rouwverwerking en is daarom erg belangrijk. Deze cocon is met de hand gevilt met de mooiste zachte merinowol. Ze worden geleverd in verschillende maten. Voor informatie: www.miriamverbeek.nl

Nijntje pluis

Sandra Nanning beschildert in opdracht kisten, zoals deze ‘Nijntje pluis’.

www.sandrananningmuurschilderingen.nl

Kinderkistje Boomstam

Het Wilgenwiegje van Beerenberg is gemaakt met handen en met veel liefde. Het is ook enig in zijn soort. Voor de vorm, gebaseerd op een wiegje, is gebruikgemaakt van wilgentenen, populierenhout en suède. Samen met de lichte kleur en dito gewicht zorgt het wiegje voor een gevoel van geborgenheid en tederheid. De binnenkant kan geheel naar wens worden bekleed. €750,=. www.beerenberg.nl /afscheid met bloemen

Wilgenmandje

Wilgenmandje troost is voor kindjes vanaf 65 cm. Te bestellen via www.prematuurkistje.nl

Van trouwjurk tot slaapzakjes

Stichting Floor de Lis heeft een mooie missie: van gedoneerde trouwjurken cocoontjes, jurkjes en piepkleine slaapzakjes naaien voor te vroeg geboren kinderen. De kledingsetjes en manden liggen gereed op de NICU en kraamafdelingen van ziekenhuizen, zodat ouders niet zelf op zoek hoeven. Wanneer de setjes niet meer in het ziekenhuis beschikbaar zijn, kun je deze rechtstreeks aanvragen bij www.floor-de-lis.nl. De setjes worden dan verstuurd naar het ziekenhuis, geboorte- of kraamcentrum. De stichting met ANBI-status is geheel afhankelijk van donaties en sponsoring. P.s. Voorlopig geen trouwjurken nodig!

Wil je hen helpen? Check Appaview

Kledingkast vol herinneringen

Niets zo persoonlijk als kleding en daarom des te lastiger om er afstand van te doen als iemand is overleden. Gelukkig is er voor ieder wat wils om een dierbare herinnering te laten maken. Bruikbare kleding die je over hebt en minder aan gehecht bent kan je kwijt bij één van de vele kringloopwinkels die ons land rijk is. Check voor een kringloopwinkel bij je in de buurt of juist niet in de buurt omdat je niet iemand in de kleding wilt zien lopen: www.allekringloopwinkels.nl.

Hoezen om te kussen

Linda de Ree maakt met haar bedrijf Hoezen om te Kussen tastbare herinneringen voor nabestaanden. Een mooi kussen op de bank, om lekker tegenaan te liggen of je hoofd op te laten rusten. www.hoezenomtekussen.nl

Tara hielp haar zus bij het opruimen van de kleding van haar overleden zwager. Alles moest weg van haar zus. Van een kledingstuk vond Tara de stof zo mooi dat zij die er tussenuit viste. Zij liet er een kussen voor haar zus van maken, die daar nu heel blij mee is.

De zware bontjas van haar overleden moeder hing al een tijd aan de kapstok. ‘Ik ga ‘m niet dragen’, dacht Antoinette. Zij liet er twee prachtige kussens voor haar dochter van maken. Een knuffelzachte herinnering aan oma.

Wade 'mooi ingewikkeld' Kr8stof van Hannah-jo Janssen Foto en draagbaar: Atelier Miek, Annemieke de Graaf

Wytze’s kleding ging in zijn afscheidswade

Professioneel weefster Hannah-jo Janssen maakt met haar bedrijf Kr8stof prachtige kussens en afscheidskleden. In de kleden kunnen overledenen worden opgebaard, begraven of gecremeerd. Het kan echter ook worden bewaard als herinneringsplaid. Om later lekker onder weg te kruipen.

Hannah-jo werd op het idee gebracht door goede vriendin Dani die na het overlijden van haar man Wytze bedacht om hem in te wikkelen in zijn eigen stofjes. ‘Zullen we Wytze inweven in zijn eigen kleding?’ legde ze bij Hannah-jo neer. De reden was klip en klaar. Wytze was van de ronde vormen, een hoekige kist stond daar haaks op. Hannah-jo en andere vrienden, familie en kennissen scheurden kledingstukken van Wytze in repen en gingen gezamenlijk aan de slag.

De afscheidswade werd een mooi eerbetoon aan een liefdevolle relatie. Dani en Wytze, ouders van een zoon, waren 18 jaar samen toen hij na een ziekbed van drie jaar overleed aan de gevolgen van endeldarmkanker. Tot dan hadden ze een mooi en vol leven geleid samen. Beiden werkzaam in de evenementenbranche waren er vele vrienden en memorabele feesten. Twee maanden voor het overlijden van Wytze gaven ze elkaar officieel het jawoord. Om praktische redenen, zegt Dani: „Trouwen was voor ons niet echt belangrijk. Samen een kind hebben was de hoogste verbintenis.” Buiten het huwelijk werd er weinig anders geregeld. „We waren meer bezig met wat we wilden horen dan met het feit dat Wytze niet te genezen was.”

Bezig met Lijkwade Foto: Kristel Dallinga

Haar man werd na zijn dood thuis opgebaard. Het afscheid zou samen met vrienden en familie worden geregeld, wist Dani zeker. Hun huis werd een warm toevluchtsoord waar de één naast Wytze bleef staan, de ander een stuk aan de wade begon te weven en nummer drie een pot thee maakte. Een fijne ervaring, zegt Dani: „Je staat niet naar iemand te kijken, maar wordt onderdeel van het afscheid. Ik begreep ineens waarom de dood bij het leven hoort.” Wytze werd begraven in de wade waarin de toegewijde handen zaten van vrienden en familie. De ontstane wade werd ‘Mooi Ingewikkeld’ genoemd. Deze naam is Hannah-jo ’s nachts ingegeven. Voor Dani geeft dit precies de lading weer. Ook Wytze zijn draagbaar was gemaakt door een van zijn vrienden. Zijn laatste rustplaats ligt voor altijd op een natuurbegraafplaats. „Je gaat terug naar de natuur en voor mij is dit bos een fijne plek om te wandelen,” aldus Dani. Nu, vijf jaar later, gaat het goed met haar. Ze is bezig haar draai te vinden in een leven zonder Wytze. Gelukkig heeft ze haar vrienden.

Voor Hannah- jo werd de wade van Wytze inspiratie om met Kr8stof ook anderen zoiets aan te bieden. „Omdat het weven ervan een eerste stap in het rouwproces is.” Kledingstukken van overledenen kunnen op deze manier een mooie bestemming krijgen. Ook een persoonlijke lijkwade? Leer het onder begeleiding van Hannah-jo, ga via een online link zelf aan de slag of geef Hannah-jo de opdracht deze te maken.

ReShare geeft kleding een tweede leven

Heb je wel eens nagedacht over wat er met jouw kleding gebeurt als je er niet meer bent? Je leeft letterlijk in je kleding en als jij er niet meer bent dan blijft deze leeg achter. Misschien ruikt die ene shawl wel heel erg naar jou, of had je die ene blouse aan op dat bijzondere feest. Doordat kledingstukken zo persoonlijk kunnen zijn, is het soms erg lastig om de kleding van een overleden dierbare op te ruimen en weg te doen. Wat het makkelijker kan maken, is de wetenschap dat ze een mooie, nieuwe bestemming krijgen. ReShare is de textielinzamelaar van het Leger des Heils en geeft graag een zinvol tweede leven aan uw kleding nadat je er zelf niet meer in leeft. De kleding die zij inzamelt, gaat onder meer naar noodhulp en de eigen tien ReShare Stores: frisse, moderne winkels met tweedehands kleding voor een eerlijke prijs. Hier komen mensen met een smalle beurs, bewuste kopers en mensen met behoefte aan een kopje koffie en een luisterend oor. Deze winkels zorgen ook voor werkgelegenheid voor mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt. Alle opbrengsten van de textielinzameling stromen terug naar de hulpverleningsprojecten van het Leger des Heils. Geregeld komt kleding van een nalatenschap te hangen in een van de moderne en toegankelijke ReShare Stores. Zo zijn we samen weer één.

Kleding nalaten aan Leger des Heils ReShare of meer informatie? Kijk op www.reshare.nl of bel 0800-0322. Door haar werk in een hospice en troostkamer deed Judith ervaring op met verlies. Bij de troostkamer begon zij met het op verzoek maken van kussens en knuffels van kleding van overledenen. De items op haar website hebben allemaal een eigen bijzonder verhaal. www.zachteherinneringen.nl

De broertjes van 7 en 8 jaar die hun vader verloren, wisten in hun hoofd hoe de knuffelkonijnen eruit moesten gaan zien. Judith liet ze een tekening maken, zodat het precies de vorm kreeg zoals de jongens deze hadden bedacht.

Zachte Herinneringen

Carpet of Life

Dierbare kledingstukken verweven in een schitterende wallhanging of tapijt. Daarvoor heeft Deyja.org, een online platform over dood, rouw en verdriet, de creatieve handen ineengeslagen met non-profit organisatie Carpet of Life. Achter het in Marokko op traditionele wijze vervaardigde boucherouite kleed gaat meer schuil dan een unieke herinnering. Wie de kleding van zijn familielid selecteert, knipt elk stuk doormidden wat meteen de start is van dit onderdeel van het rouwproces. „Nabestaanden weten vaak niet wat te doen met de kleding. Wegdoen of bewaren, is altijd een emotioneel dilemma. Op deze wijze een kleed of wallhanging laten maken, is een mooi ritueel,” zegt Fenja Sepers van Deyja. Met Carpet of Life worden inkomsten gegenereerd voor de weefsters die in de Sahara de designkleden maken op de manier waarop hier al heel lang wordt gewerkt met restjes stof.

www.deyja.org

euthanasie

‘MAAK ER DE MOOISTE WEKEN EVER VAN’

Monique van Reisen is uitvaartbegeleider én fotograaf. Met Dagliefste helpt ze mensen bewust te worden van wat er allemaal mogelijk is en ruimte te maken om op creatieve en intense wijze met elkaar het afscheid te vieren. Dat blijkt de weg die met name bij euthanasie de juiste snaar raakt, merkt ze.

Ze voelt zich rijk, zegt Monique, met alle mooie gesprekken die ze vanuit haar werk mag voeren. Ze maakte net een urenlange wandeling over het strand met de dochter van een moeder die weet dat haar einde gaat komen. ,,Mensen in rouw en met verdriet staan open voor fijne gesprekken als ze zich veilig en gehoord voelen. Drempels vallen weg, er ontstaat vertrouwen en dan kun je verbinding maken. Dat vind ik echt heel waardevol.” Enkele jaren geleden begonnen met het beschikbaar stellen van bijzondere afscheidslocaties waarvoor zij als enige een vergunning heeft, waaronder op het Noordwijkse strand, neemt ze nu ook de begeleiding en organisatie van een afscheid op zich. En die zijn verre van doorsnee. ,,Locaties zijn nog steeds heel belangrijk, want de plek is zo’n toegevoegde waarde op de dag zelf. Maar wat ik ook heb geleerd is dat openheid, laagdrempeligheid over onderwerpen waar het echt om gaat, de tijd en de rust nemen cruciaal zijn voor een goede beleving van de periode naar het afscheid toe én voor de verwerking daarna. Acceptatie is uiteindelijk het allerbelangrijkste, zodat je los kunt laten.” Juist doordat Monique volop de tijd neemt om de familie te leren kennen en zo onuitgesproken wensen en gedachten naar v

boven weet te halen, ontstaan laatste waardevolle dagen die voor altijd in het geheugen blijven. Zoals de familie die nog eenmaal terugkeerde naar het landgoed waar zij vroeger had gewoond. Om daar met elkaar heel speciale dagen en uiteindelijk ook de uitvaart te beleven. ,,Zo fijn dat we dat hebben kunnen regelen,” zegt Monique. Haar manier van werken spreekt aan, maar blijkt vooral ook de juiste snaar te raken bij euthanasie. ,,Het moment van het einde staat vast. Dat betekent dat er echt naar het einde toe geleefd kan worden. Wat daardoor, naast het verdriet, veel vrijheid biedt om die dagen prachtig te vullen met mooie en intieme afscheidsmomenten.” ,,Als alles besproken en georganiseerd is, zoals testament, kaart, locatie et cetera, kun je die voorbereidingsfase loslaten en de vrijheid nemen om echt met elkaar te zijn. Op de manier zoals jij het wilt en waarin iedereen zich prettig voelt. Eigenlijk zou ik iedereen wel willen aanraden om zich daarmee in een vroeg stadium bezig te houden. Het geeft zoveel rust en is van zo’n meerwaarde voor later.”

DURF TE PRATEN

Jaren geleden bedacht ze al dat het tijd was voor een andere generatie uitvaartondernemers. ,,Ik denk dat een uitvaartleider veel meer begeleider van de laatste fase is en daarin voor alle betrokkenen meer kan betekenen. Een gesprekspartner bij wie mensen het vertrouwen voelen voor hoe zij het afscheid willen vormgeven en wat echt belangrijk is voor hen.” Zelf haalt ze daarvoor alles uit de kast, om mensen met elkaar de mooiste, meest verdiepende en creatieve laatste weken te laten beleven die er mogelijk zijn. Zoals de opa die in zijn laatste week twee avonden achtereen met zijn kleinkinderen door haalde om hen nog eenmaal alle anekdotes te kunnen vertellen. Binnenkort brengt Monique een product uit dat logisch aansluit op haar visie. De box met praatkaarten zal het gesprek over thema’s als euthanasie, testament en spiritualiteit aanmoedigen. Met als belangrijkste boodschap: durf te praten. Lees ook de ervaringsverhalen op de volgende pagina’s…

NVVE

De NVVE, Nederlandse Vereniging voor Vrijwillig levenseinde, is er voor iedereen met vragen, twijfels en angsten rondom het levenseinde. De organisatie helpt mensen, zodat zij op tijd en weloverwogen hun wensen kenbaar maken en daarmee de regie over het einde van hun leven hebben. De NVVE zet zich in voor het beschermen van de euthanasiewet en het verbeteren van de wet- en regelgeving. www.nvve.nl

‘Ik wil mijn zoons niet belasten’

Annette, alleenstaande moeder met twee zoons van 24 en 27 jaar, kreeg van haar oncoloog te horen dat ze nog kort te leven heeft. Ze kiest bewust voor euthanasie. „Het liefst zou ik er stilletjes tussenuit piepen, zodat ik het afscheid van mijn kinderen niet hoef aan te gaan.”

Ze heeft de kaarsen aangestoken, lekkere dingetjes voor bij de thee neergezet. Annette straalt niet alleen hartelijkheid uit, maar zeker ook levenslust tijdens het gesprek over haar voornemen om zelf haar moment van afscheid te bepalen. Ze is een trotse alleenstaande moeder, zeer betrokken bij haar twee zoons van 24 en 27 jaar. Zij weten ervan. In 2014 kreeg Annette de diagnose borstkanker met uitzaaiingen in haar oksel. Niet veel later bleek ook haar andere borst aangetast. Immunotherapie zou een optie zijn, maar helaas werd ze voor de trial afgewezen. Annette legde zich neer bij de onheilstijding en besloot haar afscheid te gaan regelen. Haar oog viel op een bericht van uitvaartorganisator Monique van Reisen van DAGliefste die onder meer afscheidsbijeenkomsten organiseert op het strand. Ze hadden meteen een klik en zijn regelmatig op pad. On tour langs verschillende locaties. Enthousiast deelde ze haar zoons mee een afscheid op het strand te willen. Ze is een strandmens. Haar zoons hebben zo hun bedenkingen. Een afscheid op het strand, nou nee. ‘Mam, we gaan toch niet staan huilen op het strand waar nog veel meer mensen zijn’. „Of ik niet gewoon iets kan bedenken wat andere mensen ook doen.” Haar wens tot euthanasie liet ze jaren geleden al vastleggen. „Als alleenstaande moeder wil ik de dingen goed geregeld hebben. Ik vind het niks om de jongens te belasten met mijn aftakeling. Ik wil ze ook niet weken laten waken wat zo is als ik kies voor palliatieve sedatie. Als ik mezelf niet meer kan verzorgen, is het mooi geweest.” Volgens de prognose is het zover in mei, maar dat wil ze nog niet. „Ik wil erbij zijn als mijn jongste zijn bul haalt, dat heb ik hem beloofd.” Maar als het wel zover is, weet Annette exact hoe ze het wil. Zoals boven in haar eigen bed inslapen en daar blijven tot het moment van afscheid. Het liefst zou ze

samen met haar hondje gaan. „In mijn armen, maar hij is er al tussenuit gepiept. De jongens kunnen dan bij mij zijn als ze dat willen. En in huis zijn en bieren en tv kijken zonder dat ik pontificaal in de kamer ben. De dag van het afscheid leggen ze mij in een mand – met roze randje, de goedkoopste, haha – die ik samen met Monique heb uitgezocht en dan kunnen ze even weg. Ik wil niet dat zij erbij zijn als ik met veel gedoe de trap af wordt gedragen. Daarna brengen ze mij naar Atelier Otti voor een afscheid in besloten kring met circa dertig man.”

FOTOBOEKEN

Toen Monique Atelier Otti voorstelde, bleek dat een voormalig werkgever van een van de jongens te zijn. Dat bijbaantje had hij te danken aan zijn moeder. „Hij zat middenin zijn eindexamen, daarom heb ik zelf het initiatief genomen. Ik bel voor mijn zoon, zei ik, en ik weet dat hij uitermate geschikt is. Laat hem maar komen, zeiden ze lachend.” Zoonlief is inmiddels verder in zijn leven, maar het contact is er nog altijd. Daarom vindt het afscheid daar plaats. „Ik vind het een mooie en geschikte locatie. Mijn zoon vond het eerst niks, want huilen in het bijzijn van oud-collega’s is niet fijn. Maar iedereen heeft er nu vrede mee.” Haar urn heeft ze als kunstenares zelf gemaakt. Hij is gebaseerd op het oude Egypte waar ze als stewardess vroeger regelmatig landde. Een scarabee erop en een wachter bovenop de urn. Voor haar zoons heeft ze van glas een mooi hart gemaakt, in de vorm een beetje samengeknepen. Zoals wanneer je iemand intens knuffelt de borstkas bij elkaar komt en je hart een beetje rond wordt getrokken. Annette zit niet bij de pakken neer en gaat gestaag verder met de voorbereidingen voor haar einde. Als eerste pakte ze het opruimen van spullen op. Sommige dingen worden verkocht, zodat ze de opbrengst aan haar kinderen kan nalaten. Ze speurt de fotoboeken af naar bijzondere afdrukken. De rest

Website This is the end

Op ‘This is the end’ vind je films en documentaires over vrijwillig levenseinde. Dit is een initiatief van de NVVE, Nederlandse Vereniging voor Vrijwillig levenseinde. Met o.a. de trailer van ‘Dokter Kees’ en de eerder verschenen film van Jesse van Venrooij: ‘t Is goed zo’. www.thisistheend.nl

mag weg. „De fotoboeken uit de tijd met mijn ex-man bewaar ik, zodat ze zelf kunnen bepalen wat ze daarmee willen.” Haar sieraden worden eveneens niet bewaard. „Van de opbrengst kunnen ze een mooi klokje kopen, heb ik gezegd, maar dat is nu nog even te moeilijk voor hen.” Met een van haar zoons heeft ze het crematorium bezocht om te kijken hoe de ruimte waar de ingang van de oven is eruit ziet en het er daar dan aan toe gaat. „Ik wist niet dat nabestaanden zover met je mee mochten gaan. En nu kan mijn zoon het ook aan zijn broer uitleggen.” Een volgende stap richting het afscheid.

MENSEN HAKEN AF

Haar kringetje is klein geworden. Ze heeft een goed contact met de huisarts die voor haar een wijkverpleegkundige heeft geregeld. Voor straks is er een terminaal verzorgende. Annette heeft heel sterk behoefte aan lotgenotencontact, maar dat is er niet. Er zijn geen praatgroepen voor ongeneeslijke kankerpatienten, zegt ze. „Jammer, want ik heb weinig mensen met wie ik hierover kan praten. Mensen haken helaas af in deze situatie.” Dat geldt niet voor Monique van Dagliefste. Ze bezoekt Annette regelmatig. Ze wandelen een stukje of drinken een kopje thee samen. Haar situatie verslechtert. Maar met andere tabletten is er weer een opleving. Hoe het verder gaat, weten ze nu niet. „Het meest lastige moment lijkt mij het afscheid van de jongens. Dat ik ze een dikke knuffel geef en zeg: ‘Ik houd van jullie’ en zij hetzelfde tegen mij zeggen. Het liefst zou ik er gewoon tussenuit piepen zodat ik dat moment niet hoef aan te gaan, want mijn kinderen zijn alles voor mij.”

‘Zijn laatste week was geheel out of the box’

De laatste week voor de euthanasie van haar vader, beleefde de familie het mooiste intieme samenzijn sinds tijden, zegt Petra Beuk. „Mijn vader genoot van lange avonden met de kleinkinderen en andersom.”

„Onze vader was al lang ziek. Twintig jaar geleden kreeg hij de diagnose prostaatkanker, daarna volgde leukemie. Elke keer krabbelde hij op, tot de zomer van 2020 toen er een agressieve en niet operabele vorm van blaaskanker bij hem werd geconstateerd. Ook bij een second opinion zeiden ze niets meer te kunnen doen. Zo nuchter als hij was, nam hij dat als een voldongen feit aan. Ofwel: het is zoals het is. Zowel onze vader als moeder hadden zich eerder al uitgesproken voor euthanasie voor als ze met dit soort dingen geconfronteerd zouden worden. Maar als het einde dan nadert, hoe ga je er dan mee om? Binnen het gezin zat niet iedereen meteen op één lijn. Ik accepteerde het gegeven eerder dan mijn twee broers. Mede daardoor was ik degene die aanzwengelde dat we dingen moesten gaan organiseren. Het was het voorstel van Monique van Dagliefste om onze vader bij het eerste gesprek te hebben. Hij zelf vond dit eigenlijk onzin, maar ze had gelijk. We gaven aan dat hij weg kon gaan als het hem teveel werd, maar dat werd het niet. Het werd een plezierig gesprek, mede omdat Monique en ik een aantal dingen al hadden ingevuld. Waar we heel erg blij mee waren, was dat Monique voorstelde dat we konden samenkomen in Dijk en Burg, het historische landhuis waar we als familie veel sporen hebben liggen. Het is de plek waar onze ouders getrouwd zijn, waar mijn broers en ik geboren zijn en waar onze ouders meer dan dertig jaar een hotel en camping hebben gerund. Nog één keer zouden we terugkeren. Tijdens het traject daalde de rust neer op mijn vader. Het was immers zo goed als geregeld. Eén ding maakte hij duidelijk: hij ging niet meer terug naar het ziekenhuis. Samen met de thuiszorg hebben mijn moeder en twee kleinkinderen dat weten te voorkomen. De laatste weken ben ik bij mijn ouders ingetrokken, zodat ik er de nachten voor hem kon zijn. Het was belangrijk dat hij bij plasproblemen even zou gaan lopen. Op een nacht lag hij te draaien in zijn bed. Hij was aan het malen, zei hij. Ik voelde dat er een opening was naar het gesprek dat we nog moesten hebben. Dat hij er echt klaar voor was om een dag te prikken. Ik moest de arts maar gaan contacten, gaf hij aan. En nu ga ik slapen, voegde hij eraan toe. Het hoge woord was eruit. Onze familie heeft iets met de 13de als datum. Helaas viel deze nu op een zondag en viel de keuze daarom uiteindelijk op de 11de van de 12de, om 13.14 uur. Zijn zussen zijn die week gekomen om afscheid te nemen. Verder wilde hij geen bezoek, uitgezonderd van zijn eigen gezin. Twee avonden voor het zover was, wist hij zich omringd door zijn kleinkinderen. Ze kwamen met twee flessen Champagne om vervolgens uren aan zijn lippen te hangen, terwijl hij het vat vol familieanekdotes opentrok. Het was een feest voor allemaal. De laatste avond herhaalde zich dat. Hoewel eigenlijk bedoeld voor de kleinkinderen om één voor één afscheid te komen nemen, nam hij zelf de regie om met de hele familie nog één maal op zijn leven te proosten. Met zijn allen zijn we tot heel laat blijven zitten. De dag van de euthanasie hebben we met elkaar Weense kersentaart gegeten tot het tijdstip daar was. Precies op het afgesproken moment sliep hij in. Onze vader heeft met zijn vrijwillig levenseinde een mooi, waardig én waardevol afscheid kunnen krijgen. Zijn laatste dagen waren zoals zijn leven is geweest: geniet van de kleine dingen en geniet van elkaar. Het heeft ons geholpen om de hechte familieband weer aan te halen en zijn dood te verwerken. Wat ik heel goed vind, is dat euthanasie niet zo’n item meer is in onze familie. In onze directe omgeving is het eveneens een voorbeeld geweest, want meerdere mensen hebben er nadien toe besloten. Wat hebben jullie het mooi gedaan, horen we vaak. Als tip zou ik anderen daarom willen meegeven: ga op zoek naar een uitvaartondernemer die creatief, warm en empathisch is en out of the box wil denken.”

‘Mijn vader heeft een lans gebroken’

De vader van Titia de Witte wist al jaren dat hij voor euthanasie zou gaan als hij ziek zou worden. Met elkaar beleefden ze fantastische laatste weken. „Zo mooi dat wij dit in Nederland zo mogen doen.”

„Mijn vader van 87 voelde zich bijna nog een jonge god. Een charmante man die vol in het leven stond, al had hij door zijn vrouw en dochter te verliezen een en ander meegemaakt. Op de dag van zijn verhuizing naar een appartement nabij dat van zijn vriendin kreeg hij een hersenbloeding. Op dat moment begon de grote reis die we samen hebben gemaakt en die heeft geresulteerd in zijn euthanasie begin 2021. We wisten al jaren dat euthanasie zijn wens was als hij ziek zou worden. Hij bevestigde dat ook regelmatig bij zijn huisarts en bij ons dat hij dan geholpen wilde worden. Dat moment kwam na zijn hersenbloeding. Eenmaal in het verpleeghuis voor revalidatie, dachten we aanvankelijk dat het allemaal nog wel meeviel. Zijn spraak ging snel de goede kant op, net als het gevoel in zijn been. Alleen zijn arm bleef verlamd. Achteraf kwam het besef dat hij zich waarschijnlijk voor ons heeft overgegeven aan een revalidatieproces. Zelf stond hij er anders in. Dat bleek toen hij al na een paar dagen kenbaar maakte dat hij het euthanasietraject wilde opstarten. Natuurlijk was dat slikken, maar er was ook de overtuiging dat we hem wilden helpen. Wat we er ook voor zouden moeten ondernemen. De eerste hindernis bleek een arts vinden die wilde meewerken. Zijn eigen huisarts bleek puntje bij paaltje helaas veel beren op haar weg te zien, maar gelukkig vonden we gehoor bij het Expertise Centrum voor Euthanasie. Na drie weken hadden we contact met het team dat mijn vader ging helpen, bestaande uit een verpleegster en een dokter. Ik wilde dat ze het eerste gesprek alleen met mijn vader zouden voeren, zodat duidelijk was dat het echt zijn wil was. Vijf dagen later was er weer een gesprek en weer een week later opnieuw. Voor ons brak de tijd aan om dingen te gaan regelen voor het afscheid. Via een vriendin kwam ik terecht bij Monique van Dagliefste. Zij zei ook meteen: we gaan je vader helpen

Film Dokter Kees

Willy heeft een euthanasieverzoek. Willy heeft dementie en niet aangeboren hersenletsel. De familie vraagt zich af of dit dan het moment is om een en ander in werking te zetten. Documentairemaker Jesse van Venrooij volgt dokter Kees, Willy en zijn familie in de zoektocht naar wat het beste is. De rauwe en intieme filmstijl maakt de worsteling en complexiteit voelbaar. Jesse was aanwezig bij de meest kwetsbare momenten. Een film die duidelijk maakt hoe belangrijk het is om zorgvuldig en met nuance naar het vraagstuk van euthanasie en wilsonbekwaamheid te kijken.

bij de invulling van het allerlaatste stukje. Plus: je kunt alles zelf regelen. Dat was niet tegen dovenmansoren. Ik ben met Monique op pad gegaan voor een kist van bamboe, we hebben samen met pap zijn rouwkaart gemaakt, de Mitsubishi ingericht als rouwauto en mijn zoon heeft zijn speech voor het afscheid vast aan hem voorgelezen. Hij had mooie één-opéén-gesprekken met iedereen. Er was harmonie. De laatste dag voelde ik berusting neerdalen. Het was goed, zoals mijn vader daar ook over dacht. De volgende dag heeft hij alle tijd genomen om te badderen, zich aan te kleden en een lekker luchtje op te doen. Tussen de middag nog even heerlijk geluncht met garnalen, paling en een biertje en zo naderde het moment. Ik was erbij, hoewel ik daar eerst vanaf wilde zien. Ik ben blij dat ik het toch heb gedaan. We kregen een laatste knipoog, nog één keer sprak zijn humor en daar ging hij. Met zijn vijftienen hebben we hem daarna een mooie intieme begrafenis gegeven. Een toost bij het graf met zijn favoriete jeneverdrank en jazzmuziek, daarna een lekkere maaltijd thuis met heel veel flessen uit paps wijnkelder. Zes weken waren het alles bij elkaar. Maar wat een bijzondere tijd is dat geweest. Vol met heel speciale momenten. Euthanasie is in mijn ogen het meest humane wat je iemand, die dit besluit heeft genomen, kan geven. Zo mooi dat wij dit in Nederland mogen doen. Daarom heb ook ik onlangs mijn euthanasieverklaring bij mijn huisarts neergelegd. Net als een goede vriend van mijn vader deed. Mijn vader heeft een lans gebroken.” 1

‘Een laatste knipoog, nog één keer sprak zijn humor’

STOERE STEEN HOUWERS

Passie is wat echte steenhouwers bezielt. Geen mooier geluid dan dat van de hamer op de beitel. The sound of the men working…. Mooi man.

TEKST EVELIEN BAKS

‘GOED HAKKEN IS EEN PERFECT SAMENSPEL’

Schols & ’t Hart staat voor liefde voor het vak en voor fraaie steensoorten, zegt directeur Ed van der Laan. „Geen mooier geluid dan dat van de hamer op de beitel.”

Als de steenhouwers van Schols & ’t Hart lekker aan het hakken zijn, zingen ze op het ritme van hun slagen gebroederlijk Hoh! Ah! Hoh Ah! Hard, dan weer zacht. Hoh! voor de eerste slag met de hamer op de beitel, Ah! bij de tweede. Geen treffender steenhouwerssong zeggen ze hier in de Delftse werkplaats dan Sam Cooke’s klassieker Chain Gang, ofwel ‘the sound of the men working...’ Het tekent de bevlogenheid van het team, zegt directeur Ed van der Laan. Dertig jaar geleden leerde hij bij zijn buurman Schols & ’t Hart het vak, nu leidt hij dit bedrijf van de familie ’t Hart. Al meer dan een eeuw wordt er steen gehakt en bewerkt voor graven, maar ook voor de historische stad. Zo maakten ze een steen voor de Nieuwe Kerk, waar de Oranjes hun koninklijke grafkelders hebben. Over wat het vak bijzonder maakt, kan Ed kort zijn: „Het materiaal. Elke steen is anders, daarom is geen dag hetzelfde.” Met een ploeg van zeven, van wie drie gediplomeerd steenhouwer, zijn ze elke dag in de weer om stenen te hakken, te slijpen, te polijsten en te zandstralen. Soms zijn het vloeren, dorpels of bordessen, maar vier op de vijf opdrachten betreft een grafsteen. De showroom staat vol met voorbeelden. Van klassiek tot modern en alles daartussen. Prachtig materiaal, wijst Ed om zich heen. Schols & ’t Hart werkt veel met Belgisch hardsteen. „Omdat we gewoon een goed stuk steen willen. Kijk, dat heeft vaak veel aardlagen, die kun je voelen. Er kunnen soms kleine deeltjes vanaf springen, maar dat heeft ook zijn charme. Steen is nu eenmaal een natuurproduct.” Anderen kiezen nu juist voor het roestkleurige Cortenstaal, een metaallegering die al snel een verweerde look krijgt. „Wij zeggen weleens: het gaat met het leed mee. Het verdriet na een overlijden is heftig, maar wordt met de tijd minder. Zo is het ook met het materiaal. Maar graniet blijft met een beetje schrobben en schuren decennia lang glimmen.” Het hakken is nog altijd het pure handwerk. Iedere steenhouwer heeft zijn eigen houten hamer en beitel. Daarmee hakken ze palen langzaam maar zeker rond. Elk streepje betekent duizenden klappen. Sommige klanten kiezen heel bewust voor gehakte letters in de oude traditie op de grafsteen omdat ze dit mooier vinden dan gezandstraalde, weet Ed. „Een letter is altijd in de vorm van een V en dieper dan als deze gezandstraald is. Maar met de laatste kun je wel meer lettertypes toepassen. Dus beide hebben hun voor- en nadelen. Hakken is tijdrovend, daar is ook de prijs naar.” In de werkplaats – stof mag hier! – laat hij zien hoe het vorm krijgt. Een goede steenhouwer hoeft niet sterk te zijn, zegt Ed, maar slim. Je moet namelijk bedenken hoe je het werk makkelijker kan maken. De Popeye onderarmen komen vanzelf, net als de expertise. „Je kan aan de hamer zien hoe de steenhouwer slaat. Goed hakken is een perfect samenspel tussen hamer en beitel. Mooi werk, hoor.”

‘DE GEUR VAN HARDSTEEN IS HEERLIJK’

Passie voor het ambacht zit gebeiteld in het Zeeuwse familiebedrijf Timmerman Natuursteen. „Steen leeft. Wat je verwerkt, is gewoon een mooi stukje van de aardkorst,” zegt eigenaar Martin Timmerman.

Martin Timmerman zit al van kinds af aan in ‘het steen’. Opgegroeid rond de werkplaats van het bedrijf dat al vanaf 1839 van generatie op generatie overgaat, was het vanzelfsprekend dat ook hij in die voetsporen zou treden. „Ik was er altijd, ging met mijn vader mee naar de groeve in België en stond op mijn 15de al achter de graveermachine,” zegt de huidige eigenaar van Timmerman Natuursteen. Van Zierikzee verhuisde het bedrijf in 1966 naar Nieuwerkerk. Nu ligt de hoofdvestiging aan de toegangspoort van het Zeeuwse plaatsje. Met alle grote platen steen op het erf een niet te missen blikvanger. Trots loopt Martin tussen de stapels door. „Ik vind het gewoon prachtig werk, een levensverhaal vatten in steen. Dat hoeft niet altijd heel ingewikkeld te zijn. Een weduwe wilde laatst een platte zwarte steen. Haar man, een boer, was een man van weinig woorden geweest. Ze vertelde terloops dat hij altijd naar de meeuwen boven zijn hoofd tuurde. Zullen we dan een afbeelding van een meeuw in de steen zetten, vroeg ik. Dat was genoeg. Dat is nou onze bevlogenheid om er iets onvergetelijks van te maken.” Het belangrijkste is volgens Martin dat mensen een goed gevoel hebben bij hun keuze. „Sommigen zoeken niks speciaals, maar gaan voor een bepaalde kleur. Anderen willen weer alleen initialen op de steen. Maar bijzondere opdrachten krijgen we ook genoeg.” Zo maakte Timmerman bijvoorbeeld het monument voor het Feyenoord-vak op de Zuiderbegraafplaats in Rotterdam. Maar ook op ander vlak zijn ze van de details. „Een dame die kwam kijken naar de grafsteen voor haar overleden echtgenoot, wilde weten hoe groot de afstand tussen de regels zou zijn? Of we van de 1.85 meter dan misschien 1.92 zouden kunnen maken? Dat was namelijk de lengte geweest van haar man. Heel subtiel, maar voor de familie is dat goud.”

Het steen betrekken ze inmiddels uit alle windstreken. Belgisch hardsteen behoort tot de populaire soorten, maar er komt ook veel uit Zuid-Afrika en India en in Italië hebben ze contacten met de beroemde marmergroeves van Carrara. Het verschil in kwaliteit? „Stollingsgesteente is harder dan kalkgesteentes, die worden aangetast door zuren. Er zijn mensen die dat juist weer heel mooi vinden.“ Steen is altijd mooi, wil Martin maar aangeven, omdat het leeft. „Het is ontstaan door simpelweg hard geworden grond. Marmer krijg je als dat door druk en warmte kristalliseert, graniet heeft te maken met de vulkanische werking. Wat je verwerkt, is dus gewoon een stukje van de aardkorst. Dat brengt ook weleens een verrassing. Zo bleek een grauwe steen eens een gitzwarte kern te hebben. Prachtig!” Bij Timmerman houden ze met de zeventien werknemers het oude ambacht hoog. Als Martin ’s morgens arriveert en de machines in de werkplaats hoort ronken, begint er voor zijn gevoel weer een mooie dag. „Het is het beleven van je vak. Ook de geur van steen. Die van Belgisch hardsteen is heel apart en ruik ik op afstand. Het moment dat ons werk niet meer ambachtelijk zou zijn, verliest het zijn charme.”

‘JE MOET ER MET EEN LACH NAAR KIJKEN’

Met twee opa’s en een vader als steenhouwer moest het raar lopen wilde Vas de Groot een ander pad kiezen. Nu staat hij met zijn vrouw Jacqueline aan het roer van Alvasco en zijn zonen Max (22) en Thom (18) er ook al bij.

Aan een dijkje onder de Rotterdamse Van Brienenoordbrug houden Vas en Jacqueline de familietraditie hoog. Niet in Leerdam of Gorinchem, waar eerdere generaties hun bedrijven hadden, maar in de straat waar de familie van Jacqueline van Rikxoort jarenlang een winkel runde. Onder de dubbele showroom bevinden zich de steenopslag en werkplaats met als grote trots de meer dan honderd jaar oude zaagmachine van opa Vas. Na een opknapbeurt zingt de zaag weer als vanouds, laat Max zien. Ook hij is sinds een paar jaar gediplomeerd steenhouwer. „Als je dit vak in wil, moet je weten waar je het over hebt. Dus ga eerst maar de opleiding doen, zei mijn vader.” Zo volgt hij waar de familie van vaderskant al vele decennia goed in is. Hoewel het voor zijn vader Vas zeker geen uitgemaakte zaak was. Die koos voor een loopbaan als hondentrimmer en trainer, maar ruilde de dieren in voor steen toen zijn vader verlegen zat om hulp. Daarna startte hij met Jacqueline zijn eigen steenhouwerij.

Van ambachtelijke steenhouwerij is Alvasco langzaam de richting opgegaan van een bedrijf dat natuursteen verwerkt. „Mijn vader erkende als een van de eersten dat de kosten voor Europees steen te hoog werden en ging zakendoen met het Oostblok. Nu verwerken wij vooral natuursteen uit China en India. Maar we kunnen nog steeds het heuse handwerk. Uiteindelijk is dat het mooiste, maar mensen moeten het wel willen betalen.” De liefde voor steen is dus gebleven, zoals te zien is in de opslag waar klanten het voor het kiezen hebben. En als ze een speciale grafsteenwens mogen vervullen, gaan de vingers jeuken. De persoonlijke touch is voor hen onmisbaar. „Je wilt de geest van de overledene pakken in de steen. Waar hield iemand van; favoriete kleur, bloem, hobby? Memorabele momenten waar je blij van wordt? Dat wil ik weten. Zodat we een steen plaatsen waar je niet met een traan, maar met een glimlach naar kijkt. Zoals ik ook altijd zeg: zet iemands roepnaam erop. Dat geeft meer gevoel dan hoe het in het paspoort stond,” zegt Vas. Zo kreeg een archeologe een passende steensoort met gefossiliseerde schelpen op haar graf. Ruw, spiegelglad, de wensen gaan alle kanten op, zoals ook de klanten van verschillend pluimage zijn. Van stoere motormannen tot zakenvrouwen en ministers. Ook het Feyenoordlogo komt regelmatig voorbij.

Drie jaar geleden stapte Max in het bedrijf. Al dat stof, hij vond het eerst maar niks, maar nu is ook hij gegrepen door het vak. „Soms komt het wel binnen, hoor. Ik had een heel speciale band met een oudere dame nadat ik de steen voor het graf van haar man had gemaakt. Pasgeleden kreeg ik het bericht dat zij zelf was overleden. Nu komt ook haar naam op de steen, dat doet wel iets.” Thom heeft de stap nog niet gemaakt maar is wel vaak een grote helpende hand al. Regelmatig gaan de broers samen een steen plaatsen. Vas en Jacqueline: „Toen ze nog heel klein waren, namen we ze in de Maxi-Cosi mee als wij aan het werk gingen op een begraafplaats. Ze weten niet beter.” v

‘DUURZAAMHEID IS EEN FACTOR AAN HET WORDEN’

Gevestigd in een regio waar alle gezindten en stromingen zijn te vinden, gaat het ook in de grafstenen alle kanten op, zegt Mariska van Ommen. Samen met haar man Michiel zet zij in Kampen het bedrijf van zijn opa voort.

Van behoudend ‘doe maar een keitje’ tot grootse praalgraven. Dat zijn de uitersten die Steenhouwerij Van Ommen al vele jaren in graniet, marmer en nog veel meer materialen vat. „Onze regio is groot, want ook vanuit Flevoland en Amsterdam weten ze ons te vinden. Dus zoveel mensen, zoveel wensen,” vat Mariska samen. Ofwel never a dull moment in het familiebedrijf waarvoor begin vorige eeuw het fundament werd gelegd. Bijna een eeuw later is Van Ommen met zijn ambachtelijke steenhouwerij een bekende naam in grafstenen en gevelstenen. Het gebeurt wel dat er een grafsteen wordt binnengebracht die door opa is gehakt en waarin ook de tweede generatie zijn handtekening heeft gezet. En ook die is herkenbaar, want iedere steenhouwer is te herkennen aan zijn schrift. „Mijn schoonvader is een echte steenhouwer, mijn man daarnaast ook een beeldhouwer,” zegt Mariska.

De showroom is recent op de schop gegaan en toont een dwarsdoorsnee van alle mogelijkheden. „Wat kunnen we niet op dit gebied, kun je beter vragen,” zegt Mariska, die zelf ook de kunst van het hakken en beeldhouwen verstaat. Wat het leuk maakt, is de vereiste creativiteit, zegt ze, plus de materiaalkennis. Waar de ene klant tot in detail zijn wensen op tafel legt, daar stapt de ander blanco binnen. „Wij vinden beide leuk. Uiteindelijk gaat het erom dat we iets maken waar de klant tevreden mee is. Of het nu het neusje van de zalm is of een standaard steen.” Echt standaard is het overigens al lang niet meer, want waar haar schoonvader nog vele rijen dezelfde steen op het erf had staan, daar zijn in de afgelopen 20 jaar volop nieuwe ontwikkelingen gekomen. „Hout, RVS, mozaïek, versteend hout, maar ook gebruikte steen. Duurzaamheid is een factor aan het worden. Niet iedereen vindt het nodig dat een steen een wereldreis moet maken om hier te komen. Zij kunnen eventueel gaan voor een gebruikte steen. Wij vernietigen in principe geen enkele steen. Doodzonde, want natuursteen is op zoveel manieren te hergebruiken.”

Ook zogeheten versteend hout is aan een opmars bezig. Het is mooi materiaal waar de ouderdom vanaf druipt. Dit hout heeft duizenden jaren in de bodem of in water gelegen en is op die manier versteend geraakt. „Voel hoe mooi, helemaal gepolijst door het water,” wijst Mariska. Er ligt ook versteend bamboe, al net zo bijzonder. In combinatie met bijvoorbeeld een vogel en in een decor van grind of houtsnippers stralen de gedenktekens rust en schoonheid uit. Geef de specialisten een mooie klus, zoals het hakken van een bloem of een andere speciale vorm, en ze gaan los. „Dat is iets wat je echt in de vingers moet hebben. De een kan het, de ander niet.” De mooiste steen heeft overigens onlangs het bedrijf verlaten. „Prachtig met zelfs een klein goudadertje. Ik had hem tien jaar geleden voor onszelf gekocht, maar iemand wilde hem heel graag hebben. Gelukkig zijn er meer mooie stenen.” 1

‘JAN WAS EEN BIJZONDERE MAN MET EEN BIJZONDERE MISSIE’

Door zijn deelname aan het tv-programma Zolang Ik Leef van Peter van der Vorst groeide Jan Kramer uit tot een van de boegbeelden van de campagne over spierziekte ALS. Ze hielden contact tot het eind. „Jan had een enorme wilskracht om de ziekte onder de aandacht te brengen,” zegt Peter.

TEKST EVELIEN BAKS

Jan Kramer, een goedlachse geboren Rotterdammer, omarmde het leven. Hij had een mooie baan bij het Nederlands Loodswezen, deed nog even een universitaire studie bedrijfskunde erbij en was simpelweg gelukkig met Karin en hun twee kinderen Franka en Casper. Tot Jan in 2014 de eerste haperingen in zijn handen en armen merkte. Wat zenuwtrekjes, dacht hij. Maar toen hij eerst een sleutel niet om kreeg en daarna een bowlingbal niet kon optillen, voelde hij serieuze nattigheid. Kort daarna wist hij waarom. De ziekte ALS was zijn lichaam binnengedrongen en had daarmee zijn doodvonnis getekend. Jan wist dat de Amyotrofische Laterale Sclerose als progressieve ziekte hem binnen enkele jaren klein zou krijgen. Toch beet hij zich als een volhardende tijger erin vast om ALS onder de aandacht van het grote publiek te brengen en geld in te zamelen voor de Stichting ALS die in Nederland onderzoek naar de ziekte financiert. Jan liet zich onder meer in een speciale constructie hijsen om drijvend op zijn rug te midden van een groep vrienden de twee kilometer lange gesponsorde zwemtocht van de Amsterdam City Swim te maken. En in 2017 ging hij op een tandem mee naar de bijna 2000 meter hoge top van de kuitenbijter Mont Ventoux voor de Tour du ALS. Want Jan uit Hendrik-Ido-Ambacht hield altijd hetzelfde motto hoog: ‘Ik ben er nog…’

KWETSBAAR

In 2016 gaf positivo Jan de dodelijke ziekte een gezicht toen hij een van de deelnemers was aan het RTL4-terlevisieprogramma Zolang Ik Leef. Presentator Peter van der Vorst volgde hierin vijf Nederlanders die te horen hadden gekregen dat zij een ongeneeslijke ziekte hadden en zich voorbereidden op een te snel einde. Er ontstonden hechte vriendschappen. Niet alleen tussen Jan en zijn mededeelnemers, ook tussen hem en Peter van der Vorst. „We hadden een klik. Een beetje harde humor, daarin konden we ons wel vinden,” zegt hij. De huidig RTL-programmadirecteur bezocht Jan regelmatig thuis in zijn aangepaste woning en zag zijn enorme wilskracht. „Jan was aanvankelijk een beetje terughoudend tijdens de opnamen, maar al snel volgde openheid. Hij durfde zich kwetsbaar op te stellen. Jan had iets bijzonders. Ik heb van dichtbij gezien hoe hij stapje voor stapje langzaam maar zeker afscheid moest nemen van zijn gewone leven. Er werden steeds minder dingen mogelijk, tot hij alleen nog kon liggen en met zijn ogen de computer wist te bedienen. Het is bijna onvoorstelbaar hoe verschrikkelijk de ziekte ALS is. Jan had zijn down momenten, maar wat een optimisme heb ik bij hem gezien,” zegt Peter. Die insteek voerde van meet af aan de boventoon. Al snel nadat hij de diagnose ALS had gekregen, besloot Jan te gaan vechten. v

Jan hield altijd hetzelfde motto hoog: ‘Ik ben er nog…’

„Niet voor een oplossing want die is er niet – de ziekte is onbehandelbaar – maar wel om me in te zetten om het vinden van oplossingen mogelijk te maken,” zo zei hij regelmatig. Wat dat betreft hadden ze aan Jan een goede. Met alle acties zette hij ALS het jaar door op de kaart. Van doppen sparen tot fietsen, Jan was de montere initiatiefnemer. Zo werd er in de buurt van Rotterdam samen met zijn team en onder leiding van oud-WK-kampioene Leontien van Moorsel getraind voor de pittige fietstocht in het Franse zuiden. Hij haalde er volgens eigen zeggen de kracht uit om zijn energie te blijven steken in zijn missie. Niet bij de pakken gaan neerzitten, dat herkende Peter van der Vorst bij alle deelnemers in Zolang Ik Leef: „Ze wilden allemaal laten zien hoe je die laatste fase kan beleven en toch nog heel veel kan doen. Daarin was Jan een extreem voorbeeld. Dat begon al op de eerste draaidag toen hij voor de camera in het huwelijk ging treden met zijn Karin. Het was overigens de bedoeling om één seizoen te maken, maar de band was zo sterk en kijkers leefden zo mee dat we nog een paar specials gemaakt hebben om mensen te updaten over hoe het verder met de deelnemers ging.”

GEHOLPEN

Met zijn instelling werd Jan ook een voorbeeld voor Peter zelf, die begin 2018 in een week tijd zowel zijn moeder als zijn vader verloor. „Een heftige periode, maar alle gesprekken met Jan en ook de andere deelnemers aan het programma hebben mij zeker geholpen in hoe je omgaat met een naderend einde en met verlies. Met zijn instelling heeft hij mij ook geholpen om bepaalde keuzes te maken. Jan maakte de dingen bespreekbaar, dat vond ik inspirerend. Zoals eigenlijk alle hoogte- en dieptepunten die we met elkaar hebben meegemaakt.” Pal voor zijn overlijden in 2018 bezocht Peter hem voor de allerlaatste keer thuis. Het spreken ging Jan toen heel moeizaam af, maar de warmte tussen de twee was voelbaar. In alles gaf Jan aan dat zijn strijd moest worden voortgezet. Hijzelf genoot tot het laatste moment vooral van zijn gezin. „Mooie reizen, hartstikke leuk, maar het belangrijkste in mijn leven is dit gezin. Daar geniet ik intens van en wil ik alles uit halen,” zei hij. Toen hij begin mei zijn laatste bericht de wereld in had gestuurd en kort daarna overleed, wist iedereen één ding zeker: Jan had de ziekte ALS in de spotlights gezet. Hij was een van de grondleggers van de patiëntenvereniging ALS patients connected. Nog altijd is Jan een bekend boegbeeld. Op de site van ALS Nederland is zijn verhaal te lezen met daarbij zijn diepgewortelde wens: ‘Ga door met mijn strijd…’ Peter: „Jan deed alles om geld bijeen te brengen voor ALS Nederland zodat onderzoek naar de ziekte kan worden gefinancierd. Zijn laatste jaren van zijn leven stonden in dat teken. Het is knap hoe hij zich daarin heeft vastgebeten. Ja, Jan was een heel bijzondere man.” 1

Eeuwige rust

NAAST DE ABDIJ

Aan de rand van Arnhem ligt de enige natuurbegraafplaats van Europa waarop de hand van zusters rust. De zusters Trappistinnen kijken vanuit hun abdij op de velden van Koningsakker. „We zijn blij dat we hebben doorgezet.”

TEKST EVELIEN BAKS

TTerwijl de klokken van de abdij luiden, wandelen mensen over de akkers die reiken tot aan Papendal. Het geeft de natuurbegraafplaats nabij het station van Oosterbeek zijn bijzondere sfeer. Dat de zusters er zelf ook regelmatig een ommetje en een praatje maken, bevestigt het gevoel dat Koningsakker een speciaal karakter heeft. Waar ooit het maïs metershoog groeide, daar liggen nu zo’n honderd graven tussen de natuurlijke begroeiing. En zo’n achthonderd mensen vanuit heel Nederland hebben hun plekje op deze natuurbegraafplaats alvast gereserveerd. „Mooi, hè,” zegt zuster Julian. In 2009 maakten de 32 zusters vanuit het Brabantse BerkelEnschot de oversteek naar het Gelderse land. Door de oprukkende woningbouw van Tilburg zagen zij hun stilte in het nauw komen. De flats stonden bij wijze van spreken al tegen de abdijmuur aan. Na een ruime zoektocht naar een nieuwe locatie vonden zij uiteindelijk hun heil boven de grote rivieren, al was dat voor sommige zusters aanvankelijk een brug te ver. Maar de protestanten van overzijde sloten de katholieke zusters al snel in de armen. Nu zou zelfs de meest verstokte zuster voor geen goud meer weg willen van het terrein waar bos en akkers in elkaar overgaan en alle seizoenen van het jaar even mooi zijn. Het is het domein van vogels en vlinders, maar ook van reeën die er geregeld passeren. Het is dit uitzicht waarom alle zusters een kamer aan de buitenzijde van de nieuwgebouwde abdij wensten, lacht zuster Julian.

ABDIJWINKEL

Een paar jaar geleden kregen de zusters de kans om de aangrenzende akkers aan te kopen wat ze met beide handen aangrepen. „Een voor ons belangrijke bufferzone om onze rust te garanderen.“ De eeuwenoude kloosterorde legt zich immers toe op stilte en gebed, arbeid en een sobere levensstijl in nauwe verbinding met de natuur. Toen de boekbinderij, het gastenverblijf en de abdijwinkel waar ze onder meer zeep, jam en handbeschilderde kaarsen verkopen, voor de langere termijn niet rendabel genoeg bleek, zagen ze in de gronden nieuwe kansen. Maar niet direct. Zuster Julian, destijds overste: „Toen een van onze adviseurs een natuurbegraafplaats opperde, wuifden we dat aanvankelijk weg. We woonden al tussen de graven met de grote begraafplaats van de Sint Jozef Congregatie van Mill Hill vlak naast ons en onze eigen begraafplaats binnen de muren van de abdij. En dan nog meer graven? De regel waarnaar wij leven is dan wel ‘Houd de dood iedere dag voor ogen’, maar om dat ook letterlijk te zien, was wel een punt.” Toch kwam hij er. Een bezoek met de gehele communiteit aan diverse natuurbegraafplaatsen in Nederland overtuigde de zusters. Koningsoord zou zijn Koningsakker krijgen en worden aangelegd in dezelfde kwadranten als de ommuurde tuin van de abdij en met dezelfde flora en fauna van eertijds, bedacht de landschapsarchitect. En zo geschiedde, alhoewel de hele totstandkoming veel had van een lijdensweg, aldus de zuster.

PICKNICK

De eerste begrafenis vond plaats nog voor de officiële opening van Koningsakker. Een van de adviseurs vond er zijn laatste rustplaats, met op zijn eigen verzoek de voeten richting het bos. „Iedereen kan dat zelf bepalen.” De gehele communiteit was er om hem zingend de laatste eer te bewijzen. Gemiddeld vinden nu zo’n vijftig overledenen er jaarlijks eeuwige rust, want de graven zullen nooit worden geruimd.. Wie er rondwandelt, ziet hier en daar de boomschijven liggen als teken van graf. Ze gaan op in de vier velden die zijn vernoemd naar de seizoenen en waar bloemen en heide hun gang mogen gaan. Soms nemen mensen een picknickmand mee en blijven ze een tijdje. Inmiddels is het nieuwe ontvangstgebouw klaar en kan er ook van daaruit een afscheidsceremonie, condoleance en catering worden geregeld, vertelt medewerkster Amber van Amsterdam. Ook nu is elke dag iemand aanwezig voor informatie over de begraafplaats. „We zitten hier in een bekend wandelgebied. De combinatie van bos, open velden en rust trekt veel mensen. Zeker nu we ook een luisterwandeling hebben, een initiatief van de samenwerkende Natuurbegraafplaatsen van Waarde. Bezoekers kunnen met hun smartphone een rondleiding volgen en horen zo over de historie, het gebied en de gedachte achter een natuurgraf,” aldus Amber. Of zuster Julian er misschien ook een plekje voor later overweegt? „Binnen het slot hebben we onze eigen begraafplaats. Hier blijven de zusters voor altijd samen, want toen we hierheen verhuisden zijn ook de graven van onze overleden zusters overgebracht. Maar de Koningsakker is heel mooi. Stiekem zouden sommigen van ons het best wel willen.” www.koningsakker.nl

Mosbankjes in een open boskapel

Natuurbegraafplaats Venlo-Maasbree is een van de weinige die werkt met looptijden. Toch zullen de graven in het bos nooit worden geruimd, zegt Annemieke Kluijtmans.

In de Blerickse Bergen ligt al meer dan tien jaar Natuurbegraafplaats Venlo-Maasbree. Een mooi stukje openbaar natuur waar vogels het voor het kwetteren hebben en de paden zijn vernoemd naar de hazen, dassen en herten die het gebied bevolken. Alleen de aanwezigheid van een boskapel met houten bankjes en een katheder van boomstammen verraadt dat hier nog iets meer plaatsvindt. „Onze begraafplaats heeft hier geen ontvangstruimte of mogelijkheden tot catering, maar is echt puur natuur,” zegt Annemieke Kluijtmans die samen met haar partner Tom Grubben het initiatief van haar ouders voortzet. „De allereerste natuurbegraafplaats van Nederland is een voortvloeisel uit het werk van mijn vader, die lang in de bosgrondhandel heeft gewerkt. Hij is in het buitenland gaan kijken, heeft zich georiënteerd en de stap gezet. Al snel bleek dat er inderdaad behoefte bestond aan natuurgraven en kwamen er mensen uit heel Nederland om een plekje uit te zoeken.” Nu is de begraafplaats verspreid over twee locaties die via een lang wandelpad door het bos verbonden zijn. In totaal 20 hectare grond waarop gemiddeld een tot twee keer per week een begrafenis plaatsvindt. Daarvoor krijgen families alle ruimte, want met liefst niet meer dan één ceremonie per dag is er geen druk. „We laten alles aan henzelf over. Het enige wat wij doen, is zorgen voor het graf en eventueel de boskapel reserveren en geluid regelen.” Zo kan het dat op een doordeweekse dag het geluid van stemmen en muziek door het bos klinkt, terwijl even verderop mensen met een hond voorbijlopen of een vrouw haar paard over een pad leidt. „Veel mensen zien het vrij toegankelijke gebied als een heerlijke plek om te recreëren, maar gebruiken dit in harmonie met de omgeving.”

‘Vogels hebben het hier voor het kwetteren’

PLANTENLIJST

De houten bordjes en zwerfkeien, waarvan veel al met mos overwoekerd worden, zijn de herkenningstekens voor de graven. Deze worden in geval van een algemeen graf na tien jaar weggehaald, want in tegenstelling tot veel andere natuurbegraafplaatsen werkt Venlo-Maasbree met looptijden. Er zijn echter ook mogelijkheden om voor een langere tijd te gaan, zoals voor een familiegraf. Maar geruimd wordt er nimmer, benadrukt Annemieke. „Wij graven best diep, op 2.20 meter. Als nou over vijftig jaar een familie precies dit plekje wil, dan komt dit bovenop het graf dat er al was. Dat we met looptijden werken, is omdat we duurzaam met de grond willen omgaan en zo ervoor zorgen dat er over 100 jaar nog steeds bij ons kan worden begraven.” De houten bordjes met naam worden op de dag van begraven geplaatst. Sommigen besluiten het hierbij te laten, anderen kiezen daarna voor de gratis ter beschikking gestelde zwerfkei die ze kunnen laten graveren. Soms leggen nabestaanden bloemen neer op het graf: „Een snijbloemetje mag, net als planten die hier van oudsher groeien en zijn opgenomen in onze plantenlijst, maar verder is het de bedoeling dat de graven gewoon in de natuur opgaan.” Daarom wordt het mos dat over de bankjes van de kapel kruipt, ook niet drastisch verwijderd. „Voor een dienst leggen we kussentjes erop.” De catering mag dan ontbreken, er zijn volgens Annemieke volop mogelijkheden in de directe omgeving. „In de omliggende plaatsen is volop horeca. En je kunt natuurlijk altijd zelf wat meenemen.” www.natuurbegraafplaats.nl

De natuur leidt op Landgoed De Hoevens

In het Brabantse Alphen ligt op landgoed De Hoevens een natuurbegraafplaats. Rust en ruimte overheersen, net als de wil van de natuur. „Die is leidend,” zegt Caroline van der Lande die samen met haar man Floris het gebied de kans geeft weer zichzelf te zijn.

Het herstellen van het landgoed, dat honderd jaar geleden werd aangekocht door haar grootvader, is hun levenswerk, zegt Caroline. Tot begin jaren negentig had haar moeder er een modern landbouw- en melkveebedrijf. Op die plek, waar voorheen suikerbieten groeiden, heeft ze met haar man het roer omgegooid. Landgoed De Hoevens met onder meer een natuurkampeerterrein, B&B, vakantiehuis en natuurbegraafplaats op 193 hectare is een plek geworden waar zij zelf ook heel graag de rust zoekt. „Ik ben een natuurmens, dat had ik als kind al.” Een tijdje geleden heeft ze met haar man en hun kinderen de belangrijke kernwaardes voor De Hoevens bepaald. Deze zijn: natuur, eenvoud, kwaliteit, rust en ruimte. „Vanuit die bedding groeien wij door.” Ze houdt stil bij een kleine vijver achter bosschages, een verstilde plek met een bankje om te mijmeren. Hier en daar liggen boomschijven met inscriptie. „Het is een geliefde plek voor een natuurgraf,” zegt Caroline. Even verderop liggen op de natuurbegraafplaats, die in 2014 werd geopend, de open terreinen met fraaie vergezichten. Er is nieuwe aanplant van typisch Brabantse boomsoorten zoals fladderiepen. „We willen de natuur terugbrengen naar haar oorspronkelijke staat. Daarom is de natuur leidend in dit proces. Daarin past het idee van de begraafplaats. Hier ga je terug naar de pure essentie van wie je bent: onderdeel van de natuur. Het is mooi om te zien dat mensen dit ervaren als een hele lichte plek, zeker niet akelig.” Zeven jaar geleden gingen ze de nieuwe ervaring aan, zonder speciale voorkennis. „Maar wel met een stuk levenservaring en een goed team met passie om ons heen. We zijn trots op wat we met elkaar neerzetten, zonder onszelf op de schouders te slaan.” De drie ‘buitenmannen’ hebben de werkzaamheden op het terrein onder hun hoede. Het team dames in het informatiecentrum zorgt er samen met Caroline en Floris voor dat alles reilt en zeilt. „Natuurbegraafplaats De Hoevens is niet heel groot, wel een plek met persoonlijke aandacht. Om de rust te kunnen waarborgen, is er nooit meer dan één uitvaart per dag.” Ze kijkt elke dag even naar ‘haar’ natuur. Die ontwikkelt zich zonder gebruik van bestrijdingsmiddelen, zoals ook de paden met stoom onkruidvrij worden gehouden. „In de zomer zijn de velden een zee van bloemen waar veel bijen op afkomen. Dan zie je lupines, margrieten en rode klavers onder meer. Door wallen te maken en speciale struiken aan te planten, creëren we een leefgebied voor dieren. We zien zelfs weer zeldzame vogels broeden.” Altijd zijn ze bezig met de ontwikkeling van het terrein. Er zijn plannen voor een Kempisch coulisselandschap en recent is een patrijzenproject gestart. En de stinzenbollen die De Hoevens elk jaar met Allerzielen uitdeelt om bij een graf te zetten, spreiden zich langzaam uit.

ROGGEBIER

De Hoevens biedt natuurgraven aan voor een periode van vijftig jaar of onbepaald, urnen voor dertig jaar of onbepaald. „Eeuwigdurend past niet in onze duurzaamheidsgedachte. Want wie is de mens om een stukje van de aarde voor altijd in te nemen? Wij menen dat de verbinding mens en natuur zo langer kan bestaan.” Om die geliefde natuur te beschermen, liggen er in het bosgedeelte alleen urnen begraven. „Om de bomen gezond te houden, mogen de wortels niet beschadigd raken.” In alles wat de familie onderneemt, neemt de natuur hen aan de hand. Want ook het eigen bier wordt gebrouwen met St. Jan’s rogge waarvan de planten al in de tijd van Vincent van Gogh op Brabantse grond tot bloei kwamen. 1

‘Taart eten biedt ook troost’

Ze is de Beste Thuisbakker van Nederland. Elizabeth Lopez (41) won dit jaar Heel Holland Bakt met haar patisserie-creatie Liefde voor het leven. De dood is daaraan, vindt ze, onlosmakelijk verbonden.

TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD MAX/ROLAND J. REINDERS

NNet als haar Wie ben ik-taart is ze vrolijk, kleurrijk en zoet. Ze lacht veel en graag, ze zingt én ze bakt. Bijna vier miljoen kijkers zagen Elizabeth Lopez de achtste editie van het tv-programma Heel Holland Bakt winnen. De op Aruba opgegroeide verpleegkundige die moeder is van vier kinderen won met haar 8-delige showstopper Liefde voor het leven.

Alweer een beetje geland? Diepe zucht: „Door Heel Holland Bakt ben in een trein gestapt die nog steeds aan het rijden is. Ik hoop er een tijd in te kunnen blijven, maar wel in combinatie met mijn werk en mijn gezin. Sinds de finale heb ik zó veel leuke ontmoetingen gehad. Ik kreeg bezoek van de burgemeester en ben zelfs, op afstand, gefeliciteerd door de premier van Aruba. In mijn woonplaats Spijkenisse word ik soms wel, soms niet herkend. Waarschijnlijk omdat we mondkapjes moeten dragen en omdat ik ervan houd van kapsel te wisselen. Maar op mijn werk, op de afdeling endoscopie in de behandelpoli SMC, hoor ik de hele dag: ‘Onze bakker dit en dat’. En: ‘Mag ik een selfie met je maken?”

We weten waarom je hebt gewonnen: veel oefenen! „Ik heb, denk ik, wel duizend macarons gemaakt, twaalf keer een tulband en er zijn negentig eieren doorgegaan bij het oefenen met soezen voor de éclairs. Toewijding, discipline en focus zijn belangrijk in alles wat je doet in het leven. Dat heb ik van mijn moeder: je moet met liefde iets doen, anders moet je het laten. En: wees dankbaar. Mijn moeder woont op Aruba en heeft op afstand alles gevolgd. Ze is ontzettend trots op me en zegt wijze dingen als: ‘denk aan jezelf’ en ‘blijf jezelf.”

Je hebt niet van haar leren bakken? „Van mijn moeder heb ik de basis van het koken geleerd en het improviseren. Ze was chef-kok en zij heeft me degelijk en goed leren koken: hoe houd je een spatel vast? Hoe breek je een ei? Hoe bak je een ei? Als je de basis weet, dan weet je ook hoe je bloem, olie, zout en suiker in gebak of gerecht moet verwerken. Maar de passie voor het bakken heb ik van mijn ex-schoonmoeder. Toch ben ik er pas zelf mee begonnen toen ik in Nederland ging wonen om mijn opleiding te volgen.”

Taart is meer dan een stuk gebak lees ik op je socials… „Een taart roept gezelligheid op en staat, voor mij, voor feest, familie en waardering voor elkaar. Ook voor verdriet, ja. Met

‘Bij mij wordt het chocoladetaart... absoluut’

elkaar een stuk gebak eten, breekt het ijs. Het opent een soort gesprek en geeft troost. Iets zoets eten is heel gepast bij een afscheid, al zal ik voor mijn eigen begrafenis niet willen dat er een gewone plak cake wordt gegeten. Als ik moet kiezen, wordt het chocoladetaart, absoluut! Die maakt mensen blij, vooral vrouwen. Mijn ultieme pleasure is een smeuïge chocoladetaart die lekker blijft plakken met het heerlijke zuurtje van aardbeien. Als er taart wordt gegeten, dan wil ik dat er genóten wordt. Dat mensen iets hebben van: ‘Wat ben ik dankbaar dat ik hier op dit moment mag zijn en van dit hemelse gebak mag proeven’. Zeg maar: als zoete herinnering. Dat is wat je wenst en ook mijn slogan: making sweet memories. Je wilt mensen eraan herinneren hoe je was en hen een gevoel van blijdschap meegeven. Een afscheid hoeft niet per se somber of verdrietig te zijn. Je kunt ook met vreugde terugkijken.”

Hoe zou je zelf begraven of gecremeerd willen worden? „Zoals vrijwel alle Antillianen kies ik voor begraven. Ik weet precies hoe; daar heb ik het met mijn man uitgebreid over gehad. Ook over het feit dat ik donor ben. Niet voor alles hoor: ik wil dat mijn naasten een lichaam hebben om afscheid van te kunnen nemen. Aan de andere kant is iemand helpen heel belangrijk voor mij. Dit lichaam vergaat, maar als ik iets kan betekenen voor een ander… Ik ben niet bang voor de dood: het zij zo, als het gebeurt.”

Heb je ervaringen met afscheid nemen? „Mijn vader overleed toen ik een jaar of dertien was. Daar weet ik alles nog van: dat was heel indrukwekkend. Ik was boos: het ene moment was hij er nog. Hij voelde zich niet goed, ging het ziekenhuis in en hij was weg. Plots ging ie slapen: zo zag ie er ook uit. Ik besloot met niemand meer te praten. Dagenlang heb ik mezelf een zwijgplicht opgelegd, zelfs tijdens de begrafenis zei ik niets. Ik begreep er niets van dat hij zomaar ineens weg was. Ook voor mijn moeder was het zwaar dat ze niet volledig afscheid heeft kunnen nemen: hij was de liefde van haar leven. Ze bleef jarenlang rouwen en droeg sombere kleuren. Zijn kleding hing ook nog gewoon in de kast. Hij was er niet meer, maar toch was het of ie er nog was. Ik nam mijn vader de dingen kwalijk die misgingen in mijn leven. Je was zo’n goede vader voor mij, dacht ik steeds. Waarom ben je er niet? Dan was dit niet gebeurd of dat me overkomen. De acceptatie kwam pas toen ik in Nederland ging wonen. Ik was eind twintig en had een droom over mijn vader. Hij kwam binnen in ons huis en zag er zo vredig uit. Hij sprak niet, omhelsde me alleen maar, terwijl er een wind naar binnen blies. Een prachtige ontmoeting was het. Toen ik wakker werd, voelde ik: het is goed. Ik ben heel dankbaar voor die droom die waarschijnlijk uit mijn onderbewuste kwam: ‘t heeft me vrede gegeven. Ik heb

hem kunnen vergeven. Ook het geloof helpt daarbij. Het geeft hoop, een soort rust dat het goed komt.”

Je bent opgegroeid op Aruba waar het geloof, maar ook bijgeloof, een belangrijke rol speelt… „Ik ben rooms-katholiek opgevoed en lid van de Pinkstergemeente. Sommige onderdelen van de Arubaanse cultuur heb ik losgelaten, daar herken ik me niet meer in. Er zijn veel rituelen bij een afscheid, zoals het opmeten van de kinderen van de overledene met een touwtje. Dat wordt vervolgens afgeknipt en meegegeven in de kist. Of de periode van acht dagen rouw. Er wordt ook gegeten, gedronken, althans door de mannen, en gedanst. Muziek speelt een erg belangrijke rol, net als het maken van andere geluiden als iemand is overleden. Er wordt gezongen, maar ook gejammerd en geschreeuwd.”

Hoe sta je er zelf in? „Een Arubaan zal nooit zeggen dat een begrafenis mooi was, dan loop je kans de volgende te zijn die ‘gehaald’ wordt. Mooi is het alleen voor de overledene. Dat is nog wel een bijgeloof dat ik heb meegekregen van mijn moeder. Voor mij is de dood een onderdeel geworden van mijn dagelijks leven; ik kan er heel makkelijk over praten. Thuis heb ik het onderwerp bewust bespreekbaar gemaakt, ook bij mijn jongste. Mijn man vraagt weleens: waarom? Dan zeg ik: omdat het belangrijk is. Omdat tien van de tien mensen doodgaan; dat is onze bestemming. Ondertussen moeten we ons ervan bewust zijn hoe we hier zijn gekomen en wat we hier doen. Het leven kan elk moment eindigen, zelfs vandaag. Daar kan niemand, geen wetenschapper en geen geloof, iets aan veranderen. Het verbindt de mens. Dat maakt dat we uniek zijn en toch hetzelfde.”

Wat een mooie gedachte… „Dat heb ik geleerd in de zorg. Door de begeleiding van stervenden in thuiszorgteams die 24-uursdiensten draaien. Niet willen praten over de dood komt voort uit angst en onwetendheid. Door de dood te omarmen, hoef je niet meer bang te zijn voor het alleen zijn, want dat is onze grootste angst. Eenzaamheid is een van de ergste ziekten die er zijn. Bij veel mensen heb ik een hand mogen vasthouden bij het uitblazen van hun laatste adem. Dat gaf rust. Soms heb ik ook gebeden. Ik kon zien aan iemands gezicht of hij of zij dat wilde. Als het niet werkte, dan stopte ik; dat zie je aan de mimiek. Iedereen heeft het recht om op z’n eigen manier afscheid nemen van de aarde, vind ik. Soms zei ik helemaal niets: dat hoeft ook niet. Op het moment dat ik bij die persoon was, was ik uitsluitend bezig met het doel waarvoor ik er was; zo voelde dat. Je bent daar omdat je daar moét zijn.” 1

‘Arubaan zal nooit zeggen: het afscheid was mooi’

High tea en high beer

Een lekkere Hollandse stamppot tijdens het afscheid? Of een high beer met de favoriete biertjes van de overledene? Doen, zegt René Degenkamp, eigenaar van een van de oudste Rotterdamse stadsboerderijen Wapen van Degenkamp.

Waar voorheen condoleances en afscheidsbijeenkomsten doorgaans plaatsvonden in de 150 jaar oude partyboerderij ‘op’ Zuid, daar is René Degenkamp nu ook volop aan het cateren op locatie. Met een auto vol heerlijkheden rijdt hij regelmatig door de regio om een lunch of bijvoorbeeld Brabantse koffietafel te bezorgen. „Of we bereiden op locatie.” René leidt een familiebedrijf dat al 150 jaar staat voor onder meer het lekkerste brood. Sinds 25 jaar is Degenkamp ook een naam in catering. Altijd is hij bezig om het assortiment te verfijnen. Op het menu staat onder meer een mediterrane ‘tafel’ met olijf- en rozemarijndesembroden en breekbroden. Lekker met een beetje olijfolie en wat zout erbij om te dippen. Voor de zoetliefhebbers is er een high tea met een variëteit aan bonbons, gebakjes en warme hapjes. Of naar keuze met mini-clubsandwiches. „Wat ik leuk vind, is dat steeds meer mensen zich laten leiden door hun eigen smaak en wensen en het culinaire deel van een afscheid daarmee serieus nemen. Want een bierliefhebber gedag zeggen met een high beer met een aantal van zijn favorieten met daarbij een paar porties bitterballen, dat is toch geweldig? Er zijn ook mensen die houden van ouderwetse Hollandse kost en een captains diner bestellen. Ik probeer voor iedereen een persoonlijke tafel samen te stellen.”

Afscheid met Bloemen

Bloemen geven troost en warmte, ervaren de vakmensen achter Afscheid met Bloemen. De aangesloten bloemisten zijn niet de minsten. Allemaal vakspecialisten met een speciaal hart voor rouwstukken die de categorie standaard overstijgen. Elke kist, mand of baar krijgt een passend bloemwerk dat het geheel naar een andere dimensie tilt. „Niks is doorsnee,” zegt Chris Derksen, derde generatie eigenaar van De Eeuwige Lente in Apeldoorn en gewend aan bijzondere opdrachten. Samen met collega Lillian Ebus van Nizza Bloembinders in Venlo is hij de stuwende kracht achter Afscheid met Bloemen. Hierin hebben gerenommeerde bloemisten in heel Nederland ieder hun exclusieve regio. Elke twee jaar maken zij samen met een professionele team een nieuw fotoboek met prachtige voorbeelden.

Bloemen op de voorpagina van LATER… gezien? Typisch Afscheid met Bloemen. www.afscheidmetbloemen.nl

Geen uitvaartverzekering?

Ontzorg uw naasten door het vooruitbetalen van de uitvaart

Jilly (70) en Frits (71) hebben nooit een uitvaartverzekering afgesloten. Een paar maanden geleden kozen ze er daarom voor hun uitvaart vooraf te betalen bij DELA. Jilly: ‘Als je van elkaar houdt, gaat zorgen voor elkaar altijd door. Ook na het overlijden.’

‘Frits en ik zijn ruim veertig jaar samen. We hebben twee prachtige kinderen opgevoed en samen meerdere zaken gerund. De laatste jaren hebben we helaas afscheid moeten nemen van een paar goede vrienden. Een paar maanden geleden zaten we ’s avonds met een bak thee op de bank en zei Frits opeens tegen me: ‘Ik wil jou straks goed achterlaten, maar we hebben nog niks geregeld.’

De uitvaart vooruitbetalen: voor iedereen zonder uitvaartverzekering ‘We hebben nooit een uitvaartverzekering afgesloten. Ik denk dat we allebei dachten: we hebben spaargeld, dat komt wel goed. Die avond bleken we echter allerlei vragen te hebben die we niet konden beantwoorden: Hoeveel kost een uitvaart eigenlijk? Wat zijn onze wensen? Is er een slimmere manier om geld voor ons afscheid opzij te zetten? Een goede vriendin raadde ons toen aan onze uitvaart bij DELA vooruit te betalen. Het geld dat je inlegt, komt tegen een relatief hoge rente in het depositofonds van DELA en is alleen bedoeld voor de uitvaart.’

Uitvaartwensen vastleggen ‘Bij het afsluiten van het GarantiePlan kregen we een gratis wensenboekje. Het is fijn om de uitvaartwensen van elkaar te kennen en we weten nu precies hoeveel onze uitvaarten gaan kosten. We hebben allebei eenmalig € 7.500 ingelegd en zijn van plan jaarlijks te controleren of dat bedrag nog overeenkomt met onze wensen. Zo niet, storten we het verschil bij.’

Houden van is voor elkaar zorgen ‘Natuurlijk voelt het vreemd om je eigen afscheid te regelen. Frits en ik staan allebei nog midden in het leven en ik hoop dat we samen honderd mogen worden. Toch merk ik dat het ons rust geeft dat ook het laatste stukje nu is geregeld. Als je van elkaar houdt, houdt voor elkaar zorgen nooit op – ook niet na de dood.’

Meer informatie via dela.nl/garantieplan of 040 209 75 63.

Betaal nu de uitvaart vooraf bij DELA en ontzorg uw naasten: • Voor iedereen: ongeacht leeftijd of gezondheid • Geen maandelijkse premie, maar in één keer of in delen het totale bedrag inleggen • Een hoge jaarlijkse rente van 1,50 tot 6 procent • Vrije keuze van uitvaartonderneming • Helderheid over de uitvaartwensen dankzij het gratis wensenboekje