19 minute read
Eva Cleven van Klokhuis
Eva Cleven ging voor het NTR-televisieprogramma Het G Klokhuis met kinderen in gesprek over dood, afscheid en rouw. Het werden verrassende ontmoetingen. „Soms was het echt: wow, ik kan wel iets van hen leren,” zegt de presentatrice. TEKST EVELIEN BAKS BEELD NTR/HET KLOKHUIS Geen enkele twijfel had Eva toen zij werd gevraagd om samen met kinderen de serie te gaan maken. Een mooi onderwerp, dacht ze, want hoeveel taboe rust daar niet op nog? „We praten er niet makkelijk over en kinderen worden er ook vaak van weggehouden. Te eng, denken volwassenen vaak, maar samen eten thuis. Niks bijzonders, de eenvoudige dagelijkse dingen. Of het meisje dat haar moeder mist en zegt dat de pijn soms voelt als een stomp in haar maag. „Je verwacht misschien dat ze sociaal geaccepteerde antwoorden geven op jouw vragen, maar nee hoor. Kinderen daarmee maak je het juist eng. We zijn dus gaan fluisteren willen echt vertellen hoe ze zich voelen, wat ze hebben meegeover iets waarmee we allemaal te maken krijgen in ons leven. maakt, hoe het is gegaan en welke momenten hen bijblijven. Raar, toch?” zegt de tv-presentatrice en radio-DJ. Eva dook de wereld van dood en afscheid in met zeven kanjers, zoals zij deze jongens en meisjes omschrijft. Allemaal zijn ze een heel speciaal iemand kwijtgeraakt, zoals hun vader, moeder, opa of tante. „Ik had ingeschat dat het weleens zware gesprekken zouden kunnen worden, maar jee wat een open‘Ik heb nu de ervaring baring. Ze kunnen op deze leeftijd misschien niet alles helemaal begrijpen, maar hebben wel de behoefte om erover te praten zonder heel dramatisch te doen en het erg groot te dat kinderen hun maken.” Opvallend was dat kinderen ook goed het verdriet en het ervaringen graag gemis kunnen verwoorden, heeft ze gemerkt. Zoals een van de ‘kanjers’ liet weten dat ie gewoon wel weer eens even delen.’ lekker ruzie zou willen maken met zijn vader, of met hem
Advertisement
Eva Cleven met Olivia
Volwassenen zijn soms geneigd om te zeggen dat ze het een plekje moeten geven of zo. Ik heb nu de ervaring dat ze hun ervaringen graag delen. Ook om de reden dat ze zo andere kinderen weer kunnen helpen. Echt heel mooi.”
PODCAST
Van hun kant wilden de makers van Het Klokhuis laten zien wat dood nou betekent. Want wat gebeurt er met je als je overlijdt? Zo ging de filmploeg naar het mortuarium. „Ook voor mijzelf een eyeopener,” zegt Eva, die tot voor kort nog nooit een overleden persoon had gezien. „Te eng, meenden mijn ouders toen mijn overgrootmoeder van 101 was gestorven en ik als 6-jarige mee wilde.” Hoeveel ze van de kinderen in de serie heeft opgestoken, merkte ze pasgeleden toen kort na de laatste opnamedag haar oma overleed. „Doordat ik mij een paar maanden had beziggehouden met dood, en afscheid, heb ik dit heel anders kunnen beleven. Alsof ik een voorbereiding had gekregen op wat komen ging. Bij oma kon ik dus bewust zeggen: ik wil haar zien, ik wil helpen bij het sluiten van de kist en haar begeleiden naar het crematorium. Je kan het maar één keer doen. Dat besefte ik zo goed. Dankzij de kinderen in de serie.” De serie leeft voort in een podcast waarin een aantal bijzondere momenten zijn te horen uit de tv-reeks. „Zoals Fay, die mij in haar kamer het zakje toont waarin ze haarlokken van haar overleden moeder bewaart. Oma had die bij het opbaren voor haar afgeknipt. Ze is er zo blij mee, want het is het laatste stukje van haar moeder. Het geeft haar troost.” Eva’s grootste tip om met kinderen over de dood in gesprek te gaan? „Ga niet voor hen invullen wat ze spannend vinden of waar ze wel of niet bij moeten en mogen zijn. Vraag het aan henzelf.“ 1
De NTR heeft een site geopend waarop kinderen een online briefje kunnen achterlaten. Zie: www.sindsjijdoodbent.nl. De tv-afleveringen zijn terug te zien op www.hetklokhuis.nl.
Kijk de Klokhuisfilmpjes!
‘Puur en intiem, zo mooi’
Caroline van Engen is de oprichtster van Bloesem Uitvaart. Haar grootste drive is laten zien wat kan, niet wat moet. ,,Sinds de corona-beperkingen zie ik dat mensen echt eigen keuzes maken. Dat kan heel bevrijdend zijn.”
Bloemen van Hartemeisjes, mand van wilgentenen van Beerenberg Design.
FOTO LELIE DESIGN/LIANNE TORN
Toen haar moeder in 2011 plotseling kwam te overlijden en niet heel veel later haar vader, liet Caroline de dingen over haar heen komen. Ze belde het nummer op de verzekeringspolis en nam met de begrafenisondernemer die kwam de uitvaart door. Maar goed voelen, nee, dat was het verre van. ,,Ik was van de wereld en compleet overdonderd,” zegt ze daarover. Zo moest het niet, bedacht ze na een tijd, en een aantal jaren na dato en een opleiding tot begrafenisleider later startte ze haar eigen organisatie Bloesem Uitvaart. Alleen begonnen sloot ze al gauw een verbond met Xandra Kok. ,,Het klikte meteen en dat is gebleken.” Vier jaar na de start voelt ze zich als een vis in het water. Waren het eerst veelal ‘alternatieven’ die haar drive begrepen, inmiddels wordt Bloesem Uitvaart breed omarmd als organisatie die alles uit de kast halt om een overledene de uitvaart te bieden die recht doet aan diens leven. Zoals de atletiekliefhebber die een laatste eerbetoon kreeg in zijn vertrouwde arena en de festivalmedewerker die werd herdacht met een ceremonie in een tent waar 800 man op bierbanken getuige waren van zijn allerlaatste feest.. ,,Met name zijn moeder had enige overredingskracht van een vriendin nodig, maar hoe blij was ze achteraf dat haar zoon het afscheid had gekregen dat helemaal bij hem paste. Zelf denk ik vaak: had ik destijds maar geweten wat mogelijk was,” zegt Caroline.
BORRELGLAASJE
Dat wil niet zeggen dat traditioneel niet oké is. ,,Zeker niet. Ik wil dat mensen beseffen dat ze hun eigen keuzes mogen maken en als dat in het zwart is met een zwarte rouwauto, dan is dat helemaal prima.” Maar dit kan ook: drie zussen die op suggestie van Caroline met elkaar vader in zijn eigen grote rode Volvo naar het crematorium reden. ,,Het was prachtig zoals zij dit hebben gedaan.” Auto, locatie, muziek, bloemen: iedereen heeft de keuze om zijn eigen gevoel te volgen. Hoort niet, bestaat niet, wil Caroline maar zeggen, daarbij de uitvaartetiquette uiteraard wel in acht nemend. ,,Nogmaals: weten wat er kan. Dat is bepalend.” COVID-19 heeft daarin ongewild een zetje gegeven want met alle beperkingen die het virus heeft opgeworpen, zijn sommige verplichtingen onbelangrijk geworden. ,,Ceremonies zijn vanwege de bezoekerslimieten intiemer en daarmee puurder geworden. Dat biedt de mogelijkheid om dichter bij jezelf te blijven. Je niet verplicht voelen om iedereen uit te nodigen, zorgt vaak ook voor verlichting. In kleine kring afscheid nemen in de achtertuin en zelf zingen, het gebeurt en het is vaak intens. Ik hoop dat mensen ook hierna blijven vasthouden aan hun eigen gevoelens. Omdat het niet gaat om wat hoort, maar om wat je wilt.” Dat gesprek aangaan, is wat Caroline en Xandra doen. Creatief zoeken naar wat past bij de overledene. Duurder? Dat hoeft zeker niet. ,,In je eigen auto vervoeren, kost niets. Bloemen uit de tuin ook niet. Een borrelglaasje – laatste proost! - in plaats van bedankbriefje, we hebben ook dat geregeld. Onze boodschap: blijf dicht bij jezelf.” 1
Monulights brengt een lichtje op de begraafplaats
Guus Sanstra bedacht een systeem om een grafmonument in het donker subtiel te laten stralen. Als een lichtje in de duisternis, dankzij hoogwaardige techniek die samen met de TU Delft werd ontwikkeld. „Een troost voor nabestaanden die het moeilijk vinden om hun dierbare in het donker achter te laten.”
Het was op televisie het hartverscheurende verhaal van een vader over zijn overleden dochtertje dat Guus op het idee bracht voor Monulights. De ouders vertelden het lastig te vinden om hun kind achter te laten in het donker van de begraafplaats. Daarom had de vader een lantaarn ontworpen die dertig dagen kon branden. Als expert in lichtreclame ging Guus daarop aan de slag om een grafmonument te ontwerpen dat licht kan geven op basis van zonne-energie. Een gouden idee, zo blijkt, want vanuit de hoek van steenhouwers bestaat veel interesse voor zijn uitvinding die na zeven jaar van ontwikkeling in 2021 eindelijk kan worden gepresenteerd. Om hoogwaardige techniek en voldoende led-capaciteit te kunnen plaatsen in het monument heeft Guus intensief samengewerkt met de TU Delft. „Zij hebben de expertise en hebben me ontzettend goed geholpen om de allerbeste lichttechniek te kunnen verwerken in het composiet van onze monumenten. Je wilt immers dat het klopt en dat het een lange levensduur heeft.” Gezien hoeveel mensen een lichtje of lantaarn plaatsen op graven, is er volgens hem zeker behoefte aan dit lichtje in de duisternis. „Het is niet voor niets dat mensen dit doen. Daarom hoop ik dat Monulights troost kan bieden.”
HOE WERKT HET?
Een Monulights grafmonument wekt met het ingebouwde zonnepaneel zelf de energie op om het lichtje te laten branden. Dit ontsteekt automatisch zodra de schemering intreedt en dimt pas als het weer dag wordt. Een onzichtbaar accupakket, dat zich eveneens in het binnenste van het monument bevindt, zorgt ervoor dat ook zonder zonneschijn het licht vanaf de accu kan blijven stralen. „Zeker twee tot drie weken,” zegt Guus, die benadrukt dat het licht heel subtiel aanwezig is. Het kan gaan om een foto die oplicht, maar bijvoorbeeld ook om een stukje tekst met illustratie. Elk Monulights monument is op maat gemaakt en uniek.
BIJZETSTEEN MOGELIJK
Het is niet mogelijk om bestaande monumenten te voorzien van de Monulights techniek, maar er zijn volgens Guus zeker mogelijkheden. „Grafmonumenten van steen zijn massief. Die kunnen we niet openmaken om de techniek in te bouwen. Wat wel kan, is een bijzetsteen plaatsen op een liggend monument. Die zie je wel meer op graven. Mensen leggen er weleens een bijbeltje in of plaatsen een foto. Monulights heeft verschillende opties voor een bijzetmonument. Dus hopen we veel mensen een lichtje in het donker te kunnen bieden. Monulights biedt ook verlichte urn/grafmonumenten voor overleden huisdieren. Daarnaast zijn we druk bezig met de ontwikkeling va verlichte lantaarns.” 1
Meer informatie? Mail naar info@monulights.com. www.monulights.com
Als de dood voor de dood
Als ‘Death Awareness Coach’ helpt ze mensen die angst hebben voor de dood. De coronapandemie heeft die gevoelens nog eens extra versterkt, constateert Claudia Crobatia.
TEKST ELLEN SCHOLTENS BEELD CLAUDIA CROBATIA
De een leeft in angst, de ander in ontkenning. Corona heeft volgens Claudia Crobatia (37) niet alleen de tegenstellingen in de maatschappij vergroot, de pandemie heeft ook gezorgd voor een collectieve death scare: „We worden met z’n allen opeens geconfronteerd met de dood. Die is zo dichtbij en grijpt op zo’n grote schaal om zich heen; we zien in dat het leven heel onvoorspelbaar is.” Als Death Awareness Coach probeert Claudia mensen te begeleiden bij dergelijke angstgevoelens. Ze is ook Deathfluencer, een term voor bloggers en YouTubers die – mede door corona - op een vernieuwende manier denken over de dood. Nederland is wat dat betreft een interessant land: „We zijn minder religieus geworden; veel tradities rond de dood zijn daardoor verdwenen. Tegelijkertijd zie je dat we op zoek zijn naar een ander soort houvast en een community die je steunt. We zijn heel creatief als het gaat om het bedenken van nieuwe rituelen.” Zelf coacht ze mensen aan de hand van een online videocursus, inclusief e-boek met oefeningen en ‘een soort death meditation’. Zoals iemand die op jonge leeftijd een naaste verliest en een onverwerkt trauma heeft, met als gevolg een verlammende angst. „Samen kun je daarop reflecteren en diegene laten inzien: dit is niet de énige werkelijkheid.” Op haar Engels- en sinds kort ook Nederlandstalige platform krijgt ze uit de hele wereld reacties. „De meeste positief, al zijn er altijd mensen die de dood een moeilijk onderwerp blijven vinden. Die zeggen: waaróm ben je er toch zo mee bezig, We willen er niet aan denken!” Wat zij dan antwoordt? Claudia: „Dat het interessant is waaròm je je zo voelt. Dat je, als je daarmee aan de slag gaat, meer ruimte voor jezelf creëert. Binnen dat proces kan namelijk liefde, connectie en verbinding ontstaan. Als je je ervan bewust wordt dat het leven eindig is, dan verandert dat het leven zelf; dan zie je de waarde van dit moment in. Dat zijn grote levenslessen. Je hoeft echt niet te wachten tot de dood zich aandient.” Die andere manier van denken kunnen mensen volgens haar bereiken door de confrontatie aan te gaan. Door te onderzoeken: waar komt die angst vandaan? En te vragen: wat zou jouw perfecte dood zijn als je er alle controle over zou hebben? „Het klinkt misschien heftig om dit te visualiseren, maar ik hoor juist dat ’t rust geeft. Dat mensen het een mooie ervaring vinden.” Het zaadje daarvoor was al eerder geplant: „Ik ben fotograaf geweest en regisseur; ik was al bezig met beelden en verhalen. Een van de laatste muziekvideo’s die ik maakte, was voor Marco Borsato’s ‘Breng me naar het water’. De video bij die single gaat over iemand loslaten van wie je houdt wanneer diegene gaat overlijden, maar dan op een andere manier. Dat was voor mij het kruispunt; daarna ben ik me gaan richten op het ondersteunen van mensen.” Ze geeft aan dat haar video een idyllische voorstelling is van de werkelijkheid: „Maar er is zoveel mogelijk rond een afscheid. Als het gaat om het vastleggen van praktische dingen heb je veel meer zeggenschap dan je denkt, zoals begraven worden op een natuurbegraafplaats, zonder kist.”
EIGEN ANGSTEN
Die fascinatie voor de dood heeft ze van jongs af aan, zeker nadat haar vader overleed en mensen uit de omgeving moeite bleken te hebben daarover te praten. „Maar het is een misvatting als mensen vragen of ik depressief ben of misschien dood wil. Totaal niet, ik hou van het leven.” „Weet je wat het is,” vervolgt ze. „Ik voelde heel intuïtief dat de dood niet iets is om bang voor te zijn, maar net zo natuurlijk is als het leven. Door me te verdiepen in de filosofische en spirituele kant is mijn omgang met de dood verbeterd. Het heeft me ook geopend naar anderen toe.” Het is niet zo dat je als Death Awareness Coach angstenvrij bent, benadrukt Claudia. „Angst voor de dood zit zo ingebakken dat het ondoenlijk is om die volledig te overstijgen. Waar het om gaat, is de manier waarop je proces ingaat, zodra het zover is. Ik hoop dat ik me er dan aan kan overgeven. Van kennissen die in een hospice werken, heb ik gehoord dat er mensen zijn die het op het laatst toch niet aankunnen. Mijn eigen angst is dat ik puntje bij paaltje ook verkrampt raak. Je kunt je voorbereiden op de dood met oefeningen en meditaties, het is toch een kwestie van ‘moeten meemaken.” 1 Voor meer informatie: www.alsdedood.nl.
Een plek voor moslims
DOOR MOSLIMS
In het Drentse dorp Zuidlaren ligt een van de weinige islamitische begraafplaatsen van Nederland. Oprichter Hamed Amrino wil met zijn organisatie BIBIN een landelijk netwerk realiseren. „Sinds corona beseffen mensen pas hoe belangrijk het is om te worden begraven daar waar je overlijdt.”
TEKST EVELIEN BAKS BEELD KRISTEL DALLINGA
EEen doordeweekse dag op begraafplaats Riyad al Jannah. De ingang vanaf de doorgaande weg in Zuidlaren is afgesloten met hekwerk en zeil. Parkeren is toegestaan op het terrein van de aangrenzende algemene begraafplaats. „We werken goed samen,” zegt Hamed Amrino. Koffie, thee, water? In de houten keet aan het begin van het terrein liggen versnaperingen – inclusief koek – voor het pakken. „Dat regelen de families van overledenen,” zegt hij. Er staat vanmiddag een begrafenis gepland. De tweede van deze dag. Het betreft een familie uit het westen van het land. Voor de begrafenis zijn ze met een paar auto’s sterk naar het hoge noorden getrokken. Meer keuze qua echt islamitische begraafplaats is er niet, legt Hamed uit. Almere bijvoorbeeld ligt al vol. En verder is het wachten op nieuwe initiatieven. Het ritueel zelf voltrekt zich snel en sober. Mannelijke familieleden brengen de kist op hun schouders naar het graf. Het is de laatste in een nieuwe rij. Volgens traditie krijgen de doden op volgorde van binnenkomen hun plekje. „Niemand is meer of minder dan een ander. Hier is iedereen gelijk. De rijke zakenman ligt net als zijn arme buurman in eenzelfde soort graf met eenzelfde eenvoudig bordje erbij met naam en datums en elk graf wordt afgedekt met eendere vetplantjes. Vanuit de gedachte dat we gaan zoals we zijn gekomen, dus zonder opsmuk,” vertelt Hamed.
CORONA
De mannen laten de kist voorzichtig zakken in het graf. Er komen een paar helpende handen bij als er zand moet worden geschept om te dichten. Pas dan komen de vrouwelijke familieleden aan om afscheid te nemen. „Zij mogen wel eerder, maar vrouwen kunnen hun emoties soms erg laten gaan. Daarom verzorgen de mannen eerst het ritueel.” Binnen het uur is iedereen weer weg. Sinds corona heerst er piektijd op de eerste begraafplaats van de Stichting BIBIN die in 2020 haar poorten opende. Ruim twintig teraardebestellingen per week vormen geen uitzondering. „Waar mensen eerst de overledene naar huis wilden brengen, daar kiezen ze nu voor een laatste rustplaats in Nederland. Corona heeft daar zeker een schepje bovenop gedaan. Overledenen worden volgens ons geloof vaak nog dezelfde dag begraven, maar in elk geval binnen 36 uur. Met de corona-reisbeperkingen worden mensen gedwongen om andere keuzes te maken. Bovendien wordt er nu over gesproken. Over hoe mooi het kan zijn om te kiezen voor een begraafplaats in het land waar je woont.” Op Riyad al Jannah zijn mensen voor het bedrag van 2750 euro verzekerd van een eeuwige laatste plek. „Nee, er zal niet worden geruimd.”
UITBREIDEN
In het dorp Zuidlaren, onderdeel van de gemeente Tynaarlo, trof de jonge zakenman Hamed Amrino een empathische gemeente. Er zijn kerken, een joodse synagoge, en sinds april 2020 dus ook een begraafplaats voor moslims. Een rondgang langs omwonenden ter kennismaking verliep prettig, zegt hij. En op de open dag kwamen honderden mensen af om een kijkje te nemen. De reacties waren tot zijn verrassing bijzonder positief en hartelijk. „De algemene gevoelens waren: ‘moslims moeten toch ook een plekje hebben, dus waarom niet hier?’ Ik had dat eigenlijk niet verwacht, maar ben blij met zoveel positieve geluiden.” De grond werd de Stichting Bijzondere Islamitische Begraafplaatsen in Nederland (BIBIN) aangeboden door de
toenmalige eigenaar. „Hij had gehoord dat we op zoek waren naar ruimte. Maar goed dat we hebben toegehapt, denk ik nu, als ik zie hoeveel interesse er is. Niet normaal, denk ik dan, dat mensen zo ver moeten reizen voor een graf. Het zou toch ook dichterbij moeten kunnen.” Hij wil graag uitbreiden naar andere locaties in het land. Het liefst in elke provincie één begraafplaats. Hamed is in onderhandeling met een aantal gemeenten. „Ik wil samenwerken met iedereen die plannen heeft om een islamitische begraafplaats te beginnen. BIBIN heeft de knowhow en kan die kar trekken. Het is in mijn ogen verstandig om besluiten te centraliseren. Dus met elkaar een businessplan maken en het idee inbrengen in Den Haag.”
NATIONALITEITEN
Voorlopig is hij blij met de realisering van Riyad al Jannah. Sterker, hij is trots dat hij hiermee iets kan betekenen voor de islamitische samenleving en schroomt niet om ook zelf de spa ter hand te nemen als dat even nodig is. We lopen nog eenmaal langs de vele rijen die zo zijn gesitueerd dat iedere overledene met het gezicht naar Mekka in het oosten ligt. „Mensen liggen meestal naakt - weer vanuit hetzelfde idee dat je gaat zoals je bent geboren - in een lijkwade op hun rechterzij. Door corona zien we nu ook wel wat meer kisten komen.”
Er wordt nog volop gewerkt aan het groene decor. Straks zullen er bomen geplant gaan worden, die samen met de wisselende seizoenkleuren van de lage sedum vetkruidplanten voor een mooi schouwspel zorgen. Bij de ingang zal een stenen rouwcentrum verrijzen. Op Riyad al Jannah liggen moslims van vele nationaliteiten. „We zijn een begraafplaats voor moslims, door moslims.” De meer dan 1500 plekken vullen zich inmiddels snel. „We zijn nu al de vijfhonderd gepasseerd. Bizar. Als het in dit tempo doorgaat, moeten we alweer snel nee verkopen,” aldus Hamed Amrino. 1
„Het was heel fijn dat wij het aan iemand konden overlaten om ons verhaal te vertellen.” Dat zegt Ilonka, nu enige maanden na de uitvaart van haar vader Piet. Vrijwilliger Leon Boer van de Werkgroep Humanistische Uitvaartbegeleiding sprak op de uitvaart.
Illustratie: Dieuwke Twyerould
„Mijn vader had aangegeven dat hij een vrijwillige spreker van deze organisatie wilde. Hij had ooit een vrijwilliger van de Humanistische Uitvaartbegeleiding horen spreken bij de begrafenis van een familielid. Dat had hem aangesproken.” Ilonka en Piets vrouw Corrie zijn blij met hun keuze. „Leon was de rust zelve en nam alle tijd voor ons. We hebben een ingewikkelde familie, die uit twee gezinnen is samengesteld maar ieder van ons kreeg de tijd om over Piet te vertellen. Al die verhalen en herinneringen heeft Leon met heel veel zorg tot een mooie toespraak samengevoegd. Heel respectvol vertelde hij zo over het leven van mijn vader, de persoon die hij was en de invloed die hij heeft gehad op ons aller leven. Leon haalde ook leuke anekdotes op, waardoor we ondanks het verdriet toch konden glimlachen. Hij kon dat doen doordat hij ons vragen had gesteld, maar vooral goed had geluisterd en ons had aangevoeld. Juist door de rustige wisselwerking tussen ons en hem hebben wij mijn vader de uitvaart kunnen geven die hij wilde.”
Het aandeel van Leon bleef niet bij een toespraak alleen. Hij heette de aanwezigen welkom, vertelde Piets levensverhaal, sprak het slotwoord en ook nog bij het graf maar maakte tevens het draaiboek voor de uitvaart. Het gaf Ilonka rust. „Leon heeft ons geholpen met de muziek en ruimte in het draaiboek gemaakt voor de herinneringen van dochters en kleinzonen. Hij had ook een eigen inbreng. Bij het graf vroeg hij alle kleinkinderen een bloem uit een van de grafstukken te halen en die aan Corrie te geven. Dat boeketje heeft Corrie bij het graf op Piets kist gelegd. Wij vonden het een prachtig en liefdevol gebaar.” Voor Ilonka en Corrie is het duidelijk: bij een volgende uitvaart vragen zij weer een vrijwilliger van de Humanistische Uitvaartbegeleiding. Ilonka: „Als je als familie zelf moet spreken of de regie voeren, ben je vooral met de organisatie bezig en sta je in wezen buiten het moment. Nu nam Leon ons die zorg uit handen.” 1
De vrijwilligers van de Humanistische Uitvaartbegeleiding verzorgen een toespraak waarin het leven van de overledene centraal staat en werken voor iedereen die dit uitgangspunt onderschrijft. Zij kunnen de gehele ceremonie begeleiden, helpen bij het uitzoeken van muziek en gedichten, en kunnen ook de rituelen verzorgen. Steeds meer mensen kiezen ervoor om over hun afscheid na te denken en dit vast te leggen. De vrijwilligers van de Humanistische Uitvaartbegeleiding kunnen daarbij helpen door met elkaar in gesprek te gaan en gezamenlijk te werken aan de persoonlijke afscheidsceremonie. De HUB is bereikbaar via 0900 - 900 50 30. Zie ook www.humanistischeuitvaart.nl.
