ΡΣ Χ

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ ΧΡΟΝΟΣ

πιθανώς προσπάθεια αναίρεσης της

αιώνιας στάσης, μια προσπάθεια για να

σπάσει ο κύκλος.»1

Ο τρόπος που οι Κυκλάδες σπάνε τις ρίζες που τις

συνδέει με τον χρόνο, περιγράφει μια ρήξη με την

γραμμική υπόσταση της έννοιας, μιας έννοιας που

λαμβάνει διαφορετικές προεκτάσεις και ερμηνείες

αναλόγως του τι καλείται να περιγράψει . Σε αυτό το

κεφάλαιο αναζητείται το πώς οι Κυκλάδες, διαμέσου του

Κυκλαδίτικου πολιτισμού και του παραγόμενου έργου

αρχιτεκτονικής και τέχνης, «σπάνε» τις ρίζες που τις

συνδέουν με τον χρόνο.

ά-χρόνο

αιώνιο

διαχρονικό

Με τα παραπάνω επίθετα, εκτός από την περιγραφή του αποτελέσματος, υπονοείται και η διαδικασία- οι τρόποι, με τους οποίους η αρχιτεκτονική ξεριζώνεται από τον χρόνο χαράσσοντας τη δικιά της, ανεξάρτητη πορεία.

1 Βικιπαίδεια, 2022.Χρόνος. [online] Διαθέσιμο από: //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%A7%CF%81%CF%8 C%CE%BD%CE%BF%CF%82&oldid=9480727 [8 Σεπτέμβριου 2022]

1.0 Εισαγωγή

"Η ιδέα του τέλους του χρόνου είναι

Tourte,

σπίτια του νησιού δεν έχουν ηλικία, κατάγονται πέρα από τον χρόνο.»2

1960

2 Tourte, Roger., 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis

2.0 Χρόνος

Ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιείται ο χρόνος, η

ρήξη με-ή το ξερίζωμα από- αυτόν διαφέρουν. Για να γίνει

δυνατή η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους η

αρχιτεκτονική των Κυκλάδων «σπάει» τις ρίζες του

χρόνου, χρειάζεται μια εμβάθυνση στην ίδια την έννοια

του χρόνου.

Ο χρόνος νοείται ως "η ακαθόριστη κίνηση της ύπαρξης

και των γεγονότων στο παρελθόν, το παρόν, και

το μέλλον, θεωρούμενη ως σύνολο".3 Με μια απλή

αναλογία με τον χώρο-εάν χώρος, είναι ένα σύνολο από

τόπους-τότε χρόνος, είναι ένα σύνολο από στιγμές. Οι

στιγμές, μπορεί να αποτελούν προϊόντα το παρελθόντος,

του παρόντος ή του μέλλοντος με την παραδοχή ότι ο

χρόνος είναι γραμμικός.

Κάθε στιγμή, αποτελεί παράλληλα και το εκάστοτε τώρα, με τον χρόνο να αποκτά έτσι, μια υποκειμενική διάσταση.

Η έννοια του χρόνου είναι σχετική, αφού εκτός από μονάδα μέτρησης με σταθερή διάρκεια στην έννοια ενυπάρχει και η φιλοσοφική διάσταση, ο βιωμένος χρόνος.

3 Blackburn, Simon, 1996. Time. Oxford University Press

3.1 Γενικά

Στις Κυκλάδες, παρατηρείται ένα φαινόμενο ιστορικής ασυνέχειας, με την δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού παλίμψηστου από ετερόκλητα μέλη με πέρασμα του

χρόνου (με την γραμμική του έννοια). Εξωγενείς

παράγοντες οδήγησαν στην προσθήκη και ενσωμάτωση

νέων μορφών και ιδιωμάτων στο αυτοποιητικό σύστημα 5 που ονομάζεται σήμερα Κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική.

Αποτέλεσαν σημεία ρήξης με τις ρίζες στον χρόνο, δηλαδή την παράδοση- και αίτια μετάλλαξης της

«παραδοσιακής» κατά τ ‘άλλα λαϊκής αρχιτεκτονικής των νησιών. Πιο συγκεκριμένα, οι κύριοι παράγοντες αλλαγών

είναι: Φυσικές καταστροφές

Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές

Πανδημίες

Τουρισμός

5 Όπως αναφέρεται και αναλύεται στο κεφάλαιο «Κ» (Κυκλάδες)

Η έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας ήταν μια από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές που έλαβαν χώρα στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Μετά την έκρηξη του

ηφαιστείου, τίποτα δεν ήταν το ίδιο.

Η έκρηξη δημιούργησε «εκ-ρήξη» (και) στον χρόνο. Οι νησιώτες αναγκάστηκαν να αφήσουν την εύφορη πεδιάδα

του Ακρωτηρίου και εφηύραν νέους τρόπους διαμονής και διαβίωσης, με την σταδιακή δημιουργία της Αρχαίας Θήρας. Μέχρι και σήμερα, ο τρόπος διαχείρισης των

κλίσεων στα υπόσκαφα κτίσματα αλλά και το τοπικό ιδίωμα της θολοδομίας στην Θήρα, είναι μοναδικά σε όλο το Αιγαίο.

3,500 χρόνια μετά, μια νέα καταστροφή βρίσκει το νησί. Ο σεισμός του 1956 ήταν καταστροφικός για την Θήρα. Για ακόμα μια φορά παρατηρείται μια τομή στην αρχιτεκτονική, με την λαϊκή κατοικία και τις παραδοσιακές μεθόδους δόμησής, να υποχωρούν έναντι ενός μοντέλου μαζικής ανοικοδόμησης, ως απόρροια του Μοντερνισμού. Μία απόλυτη ρήξη με το παρελθόν που όμως ανατρέπεται από το γεγονός ότι, στα νέα κτίσματα χρησιμοποιείται ένα είδος ελαφρομπετόν με πρόσμιξη ηφαιστειακών πετρωμάτων.

Η λύση στην τελευταία καταστροφή βρέθηκε στις «στάχτες» της πρώτης.

3.3 Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές

«Στο Αιγαίο ως χώρος, ανάμεσα στην

Ελλάδα και την Μικρά Ασία, την

Ανατολική Μεσόγειο και την Μαύρη

Θάλασσα γίνονταν επί αιώνες διακινήσεις

αγαθών και ιδεών, αλλά και αγώνες

επιβολής ή επιβιώσεως.»7

Μπούρας, 2003

7 Μπούρας, Χ., 2003. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Νησιά του

Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ.9

Οι Κυκλάδες, λόγω της στρατηγικής τους θέσης ανάμεσα

σε Δύση και Ανατολή, αποτελούσαν ανέκαθεν στρατηγικό

σημείο για πολλούς κατακτητές. Το μεγάλο ιστορικό

βάθος της ενότητας των νησιών αυτών, που ξεκινάει ήδη

από την Παλαιολιθική εποχή και φτάνει στο σήμερα, 7000

χρόνια μετά, άφησε στο πέρασμα του χρόνου υλικά

κατάλοιπα από πολλούς πολιτισμούς. Υπό αυτή την

έννοια, οι Κυκλάδες στην ουσία ένα αρχιτεκτονικό παλίμψηστο.

Από την κάθε ιστορική φάση που πέρασαν, τα νησιά των Κυκλάδων επηρεάστηκαν και στην αρχιτεκτονική, υιοθετώντας καινούριες τυπολογίες, ή προσαρμόζοντας ανάλογα την υπάρχουσα οικοδομική παράδοση στις νέες απαιτήσεις της κοινωνίας.

Χαρακτηριστική ήταν η μετάβαση από το Δωδεκάθεο στην

τότε νέα θρησκεία, τον Χριστιανισμό. Η φαινομενικά απλή

αυτή μετάβαση διήρκησε αιώνες, με τους Αγίους να παίρνουν τις ιδιότητες και δυνάμεις των παλιών Θεών και τους αρχαίους ναούς να καταστρέφονται για να δώσουν

χώρο για τις εκκλησίες.

Ρωγμή στο παρελθόν αποτελεί η πρακτική της ασβεστοποίησης.

Ευθυμιόπουλος, 2018

«ανθέμια, εχίνοι, κιονόκρανα, έλικες, επιστύλια,

Ολόκληροι ναοί και αρχαία γλυπτά-μαζί και η εποχή που τα παρήγαγε-καίγονται, και από τις στάχτες τους γεννιέται μια νέα εποχή. Ο ασβέστης αυτός, αιώνες μετά ξανάχρησιμοποιείται στο βάψιμο των οικισμών. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των Κυκλάδων-το λευκό χρώμα- που από τα κτίσματα επεκτείνεται στο δάπεδο και

καλύπτει όλη την υλική δημιουργία του ανθρώπου, είναι

μια εικόνα που δεν μετράει ούτε ένα αιώνα.

Η εδραίωση της πράξης του ασβεστώματος, κατά την Μ.

Καβάγια, ήρθε μετά από το προεδρικό διάταγμα του 1938

από τον Μεταξά, αλλάζοντας ριζικά την εικόνα των

Κυκλάδων. Με αφορμή την χολέρα, και αίτια την απαίτηση

για τάξη και ομοιομορφία, η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική

δημιουργεί μια ρωγμή με το παρελθόν της και ντύνεται

στα λευκά. 9

Σύμφωνα με την παράδοση, οι οικισμοί ασβεστώνονται

μέχρι και σήμερα 3 φορές τον χρόνο, τα Χριστούγεννα, το

Πάσχα και τον 15γουστο.

9 Ελευθεριάδη, Ε.,2002. Τα Νέα. [online] Διαθέσιμο από: https://www tanea gr/2002/11/12/lifearts/culture/to-kykladitikoleyko-einai-polyxrwmo/ [18 Σεπτέμβριου 2022]

3.4 Τουρισμός

Η έννοια του τουρισμού στις Κυκλάδες, εισάχθηκε

επίσημα στα νησιά στα μέσα του προηγούμενα αιώνα, βάζοντας τα σε μια νέα τροχιά ανάπτυξης και αλλάζοντας

για πάντα την Αρχιτεκτονική τους παράδοση.

Περιηγητές και ταξιδιώτες κατέφθαναν στα νησιά ήδη από

τον 18ο αι., περιγράφοντας το Κυκλαδίτικο τοπίο. Οι

Κυκλάδες όμως μπαίνουν στο «τοπίο» του τουρισμού

μόλις το 1950, με την πρώτη δημιουργία ξενοδοχειακών

καταλυμάτων στο πρότυπο ξενώνων.10

Η ροπή για την αναγωγή των νησιών και των οικισμών

τους σε αξιοθέατα υπήρχε, και ενισχύθηκε μετά την

πρωτοβουλία συμπερίληψης των Κυκλάδων11 στο ταξίδι

του CIAM στην Ελλάδα. Η προβολή που πήραν τα νησιά, οδήγησε σε μία επανανοηματοδότηση των παραδοσιακών οικισμών, στα πλαίσια της «νέας»

αρχιτεκτονικής σκέψης.

Στο πρότυπο της σκέψης αυτής, εισάγονται τα «Ξενία», που δημιουργούν το χωρικό πρότυπο της «νέας»

τουριστικής ανάπτυξης, όπου σε συνδυασμό με νέους

τύπους κτηρίων (beach bar, εστιατόρια κ.α) δημιουργούν

ένα «Νέο Κυκλαδίτικο» στυλ, που είναι αποκομμένο από

το πρότερο παρελθόν του, αλλά εξελίσσει και μεταλλάσσει

το αυτοποιητικό12 αυτό σύστημα των Κυκλάδων.

10 Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου:

αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός

Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ.140

11 μεταξύ άλλων, στα νησιά: Αίγινα, Μήλο, Ιο, Σαντορίνη, Μύκονο

12 Το Αυτοποιητικό Σύστημα αναλύεται στο κεφάλαιο Κ (ΚΥΚΛΑΔΕΣ)

Με μια ματιά στην σύγχρονη εποχή, με όχημα τον Τουρισμό, τα νησιά ανάγονται σε εφαλτήρια Αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, με πειραματισμούς σε

τυπολογίες και μορφολογικά ιδιώματα, σε μια αέναη τροχιά εξέλιξης της Κυκλαδίτικης Αρχιτεκτονικής.

4.0

-

«Ακριβώς επειδή μια τέτοια αρχιτεκτονική

ελάχιστα αλλάζει μέσα στον χρόνο, δεν

οφείλει τίποτα σε συγκεκριμένα -στυλ- και

-μόδες- επομένως διαθέτει μια γεύση

αιωνιότητας»13

Φιλιππίδης, 2003 13 ο.π., σελ.136

Αιώνιο

πάντα σύγχρονο

4.1 Γενικά

«Είναι σαν να πιστεύω πως τίποτα δεν

χάνεται, όταν είναι αληθινό από το

γέννημα του. Και που κρατάει, έτσι, για

πάντοτε, αμόλυντο και καθαρό το σχήμα

του και την αστραφτερή του όψη.»14

Α. Κωνσταντινίδης, 2008

Όταν η αρχιτεκτονική ριζώνει εξίσου στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, σπάει τον κύκλο του χρόνου.

‘Ήταν, είναι και πρόκειται να είναι διαχρονικά σύγχρονη.

Με αυτό το συλλογισμό, η αρχιτεκτονική αυτή είναι αιώνια σύγχρονη.

Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ξεφεύγοντας από το

ιστορικό πλαίσιο από το οποίο έχει παραχθεί (και στο οποίο ήταν σύγχρονη), εμπνέει ήδη από τον 19ο αιώνα αρχιτεκτονικά κινήματα, με τους πρωτοπόρους του Μοντερνισμού να την αναβαπτίζουν σύγχρονη, αιώνες μετά την παραγωγή της. Από τότε, έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας, ο Μοντερνισμός έκανε τον κύκλο του, αλλά η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική είναι και πάλι πιο σύγχρονη από ποτέ.

4.2 Μοντερνισμός

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός, επανεισήχθη στο προσκήνιο

της Αρχιτεκτονικής μετά το 4ο Ciam και την επίσκεψη των

πρωτεργατών του Μοντέρνου κινήματος στα νησιά του

Αιγαίου. Στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ο Le Corbusier είδε υλοποιημένο το «νέο πνεύμα» 15της

αρχιτεκτονικής, σε αυτήν ξεχώρισε την πλαστικότητα των

μορφών, την έλλειψη διακόσμου και την σχεδόν γλυπτική

προσέγγιση του χώρου.

«Στα αιώνια σπίτια των Κυκλάδων» ο Le Corbusier αναγνώρισε κάτι ριζοσπαστικότητα. Το γεγονός ότι τα

πάντα ήταν λευκά, η μεταφυσική του φωτός και η

πλαστικότητα των μορφών, η ελάχιστη κατοίκηση με τις

κατοικίες «μηχανές» που προσφέρουν τον ελάχιστο

αναγκαίο χώρο για ύπνο και μαγείρεμα συνηγορούν στον

χαρακτηρισμό τους ως αιώνια- μια έμμεση αναγνώριση

της συνέχισης τους στον χρόνο.

Μέσα στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ο Corbu βλέπει

το σήμερα, ένα σήμερα που δεν έχει γίνει ακόμη χθές.

«Τα στάδια της κατοικίας δεν έχουν

ημερομηνίες μήτε ιστορία. Αυτή η κατοικία

είναι παντοτινή, διαιωνιζόμενη, αμετάβλητη, ζωντανή...»

Corbusier, 1939 15 Μετάφραση του όρου «L’esprit nouveau”

Οι Κυκλάδες είναι σήμερα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα

σημεία στον πλανήτη. Η δυναμική των νησιών αυτών του Αιγαίου φάνηκε ήδη από το τελευταίο μισό του προηγούμενου αιώνα, αποτελώντας την κινητήριο δύναμη

για την περαιτέρω ανάπτυξη και ανάδειξη των νησιών σε ειδυλλιακούς προορισμούς διακοπών. Με την επισκεψιμότητα να ανεβαίνει χρόνο με τον χρόνο, και την ευκολία διάδοσης φωτογραφιών από τα Κυκλαδίτικα τοπία, άνθρωποι από κάθε άκρη της γης ανακαλύπτουν έστω έμμεσα την Κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική.

Στους παραδοσιακούς οικισμούς των Κυκλάδων αλλά και στα παραμερισμένα, αγροτικά κτίσματα, υπάρχει η έννοια

της διαμονής στον κόσμο σε συνέργεια με την φύση16. Το περιβαλλοντικό αντίκτυπο των κατοικιών που κτίζονται με

τον παραδοσιακό τρόπο, με τοπικά μέσα παραγωγής

είναι μηδαμινό προς το περιβάλλον.

Τα μεμονωμένα κτίσματα στο ύπαιθρο είναι αυτόνομα

από άποψη ύδρευσης, με μηχανισμούς αποθήκευσης

όμβριων και πηγάδια, ενώ συνυπάρχουν αρμονικά με το

τοπίο που τα περιβάλλει, προτείνοντας νέους τρόπους

ελάχιστης κατοίκησης (που είναι όμως ήδη παλιοί).

Ο τρόπος επίσης που αρθρώνονται οι οικισμοί, με πρόνοια για προφύλαξη από τους ανέμους και τον ήλιο, που δημιουργεί ένα μικροκλίμα εσωτερικά των οικισμών, μίξη χρήσεων και πυκνή δόμηση, δημιουργεί χώρους που αποτελούν πρότυπα βιοκλιματικής προσαρμογής στον χώρο.

16 Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

4.3 Σύγχρονη / Μελλοντική τρέχουσα σύγχρονη

Γιαμαρέλος,

Ένας ακόμα τρόπος ρήξης του υλικού χώρου των

Κυκλάδων από την έννοια του χρόνου, είναι η διαμονή

στο «τώρα». Στα νησιά του Αιγαίου, κανείς ανακαλύπτει

την έννοια του μη- χρόνου… την στασιμότητα…….. την διαμονή στο τώρα.

Περιδιαβαίνοντας τους οικισμούς των Κυκλάδων, κανείς

ανακαλύπτει το τέλος του χρόνου- ο χρόνος φαίνεται πως σταματάει να κυλάει.

Μέσω της υλικότητας τους, τα κτίσματα και εν δυνάμει η αρχιτεκτονική, αποκόπτονται από τον χρόνου. Αυτή η

ποιητική σχεδόν ανάπαυλα από την καθημερινότητα

υποδηλώνει μια παύση ή απομάκρυνση από τον γραμμικό χρόνο. Η ζωή στο παρόν, στο τώρα, η ύπαρξη του «α-χρόνου».

Σε ένα υλικό περιβάλλον βαμμένο στο χρώμα του λευκού, με τους ασβεστωμένους οικισμούς στα μάτια του κατοίκου η επισκέπτη το υλικό περιβάλλον μεταμορφώνεται σε ένα σκηνικό. Σαν μια λευκή όαση μέσα στο άγονο τοπίο των νησιών, οι οικισμοί των νησιών με τα λευκά σπιτάκια, τα ξωκκλήσια το λευκό πλακόστρωτο προσφέρουν μια ανάπαυλα από την καθημερινότητα. Ξαφνικά οι γρήγοροι ρυθμοί της ζωής της πόλης χάνονται. Ο χρόνος σταματάει καθώς το βλέμμα χάνεται στην προοπτική που δημιουργούν τα σοκάκια, στις τυχαίες καμπύλες και το ομοιογενοποιημένο περιβάλλον- σκηνικό.

Με την πρακτική του ασβεστώματος, τα κτήρια «σκοτώνουν τον χρόνο». Με την παραδοχή ότι η έννοια του χρόνου φέρει την ιστορία,τα ήθη και έθιμα και την παράδοση19- και με τον ασβέστη να αποτελεί ένα παράγωγο ρήξης με την ιστορία- είναι σαν, τα κτήρια που επικαλύπτονται από ασβέστη να ξεριζώνονται από το πλαίσιο τους, τον χρόνο.

19 Όπως αναύεται στο κεφάλαιο Ρ Χ(Ριζικό Χρόνος)

Αρχέτυπο σημαίνει τελικά απόπειρα να εγκατασταθεί ένα νόημα που υπερβαίνει

Βιβλιογραφία:

Blackburn, Simon, 1996. Time Oxford University Press. Tourte, Roger., 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis.

Βικιπαίδεια, 2022.Χρόνος. [online] Διαθέσιμο από: //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%A7%CF%81%CF%8 C%CE%BD%CE%BF%CF%82&oldid=9480727 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Γιαμαρέλος, Σ., 2019. Τα αρχέτυπα και οι επιστροφές τους.

ΔΟΜΕΣ :Διεθνής Επιθεώρηση Αρχιτεκτονικής, Αρχέτυπα, 153, σελ.104

Ελευθεριάδη, Ε.,2002. Τα Νέα. [online] Διαθέσιμο από: https://www.tanea.gr/2002/11/12/lifearts/culture/to-kykladitikoleyko-einai-polyxrwmo/ [18 Σεπτέμβριου 2022]

Ευθυμιόπουλος, Ηλίας., 2018 . Η Καταγωγή του Φωτός: Αρχαία

τοπία στο Αιγαίο. Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια.

Κωνσταντινίδης, Άρης, 2008. Τα Θεόκτιστα. Κρήτη, ΠΕΚ.

Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και

μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Μπούρας, Χ., 2003. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Νησιά του Αιγαίου:

αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός

Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ.

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ Νησιά του Αιγαίου:

αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός

Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ.