ΡΣ Τ

ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΙΚΟ ΤΟΠΟΣ

1.0 Εισαγωγή

“..η αρχιτεκτονική θέλει όλο και περισσότερο να αποσυνδέεται από το έδαφος, να προσπερνά και να καταστέλλει όσα η φυσική ύλη εκπροσωπεί» 1

Μανωλίδης, 2017

1

Το ξερίζωμα είναι μια έννοια άμεσα συνδεδεμένη με τον

τόπο. Με την κυριολεκτική του σημασία περιγράφει την

«απόσπαση ενός φυτού από το έδαφος μαζί με

τη ρίζα του»2

Με μια απλή αναλογία φυτού- κτιρίου, η έννοια, δύναται

να περιγράψει την διαδικασία ή τους τρόπους

απόσπασης της αρχιτεκτονικής παραγωγής από την γενέτειρά της. Η διαδικασία του ξεριζώματος της αρχιτεκτονικής από τον τόπο περιγράφεται με όρους απεδαφικοποίησης3. Στην πραγματικότητα, το ξερίζωμα που θα αναλυθεί στο κεφάλαιο, γίνεται στα πλαίσια «απεδαφικοποίησης» και «επανεδαφικοποίησης» του αρχιτεκτονικού συστήματος, εντός του ιδίου ή σε ένα νέο πλαίσιο

Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ξεριζώνεται από τον τόπο παραγωγής της, τα νησιά του Αιγαίου, με ποικίλους τρόπους. Από την κυριολεκτική μεταφορά ή εύρεση του αρχιτεκτονικού ιδιώματος των Κυκλάδων, σε άλλα μέρη, δηλαδή τις Κυκλάδες εκτός Κυκλάδων, μέχρι το μεταφορικό ξερίζωμα της αρχιτεκτονικής αυτής από τον τόπο παραγωγής της( χωρίς να απομακρύνεται από την γη των Κυκλάδων). Με την παραδοχή επίσης ότι η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι ξεριζωμένη εξ αρχής, υποστηρίζεται ότι αυτή, δεν ήταν ποτέ αρχιτεκτονική

αποκλειστικά των Κυκλάδων.

2 Βικιπαίδεια, 2022. Ξερίζωμα. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE %AF%CE%B6%CF%89%CE%BC%CE%B1 [8 Σεπτέμβριου 2022]

3 Deleuze, G. και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie- 2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά. Αθήνα, Πάλεθρον

2.1 Γενικά

«Κατά ένα αλλόκοτο τρόπο το

κατακερματισμένο μωσαϊκό των

νησιώτικων οικισμών αναπαράγεται μέσα

σε αυτήν την αστική μήτρα» 4

Μπίρης, 2018

4Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia-to-elliniko-laikomonterno [ 18.09.2022], σελ.7

2.0 Κυκλάδες εκτός Κυκλάδων

Το ήδη «κατακερματισμένο μωσαϊκό» των Κυκλάδων ξεριζώνεται από τα νησιά και διασπείρεται ολούθε. Η «απεδαφικοποίηση»5 ολόκληρων οικισμών ή και μεμονωμένων κτισμάτων από την μήτρα του Αιγαίου, ακολουθείται: από μια «επανεδαφικοποίηση»6 με το ίδιο όμως πλαίσιο εντός των Ελληνικών συνόρων, είτε σε άλλο πλαίσιο εκτός συνόρων, ως προϊόν μίμησης. Η ύπαρξη παράλληλα, οικισμών με παρόμοια χαρακτηριστικά έξω από τα γεωγραφικά όρια του Αιγαίου, ανατρέπει εξ αρχής το ρίζωμα της λαϊκής αρχιτεκτονικής στις Κυκλάδες.

5 Deleuze, G. και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie- 2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά ,Αθήνα, Πάλεθρον

6 ο.π.

Τα «Αναφιώτικα» αποτελούν τον πρώτο Κυκλαδίτικο

οικισμός εκτός Κυκλάδων, ένα «νησί» στο κέντρο της Αθήνας. Η ανέγερση του οικισμού ξεκίνησε στα μέσα

περίπου του 19ου αιώνα, από κατοίκους των νησιών και πιο συγκεκριμένα της Ανάφης, εξού και το όνομα «Αναφιώτικα».

Η ιστορία ξεκινά με την έλευση δύο μαστόρων από την Ανάφη στην Αθήνα μετά την πρόσκληση του Βασιλιά Όθωνα. Οι πρωτομάστορες των Κυκλάδων είχαν μεγάλη

δεξιοτεχνία στην πέτρα και το ξύλο και έχαιραν μεγάλης

εκτίμησης και σεβασμού εκείνη την εποχή. Επιστέγασμα

της αναγνώρισης τους, ήταν η επιλογή τους για την ανέγερση του Παλατιού του Όθωνα (σημερινό κτήριο βουλής). 8

Λόγω των ακριβών ενοικίων της πρωτεύουσας, οι νησιώτες ψάχνουν ένα νέο τόπο να μετοικήσουν. Τον βρίσκουν στον βράχο της Ακρόπολης, που τόσο μοιάζει με το βραχώδες τοπίο της γενέτειράς τους. Εκεί, και συγκεκριμένα ανάμεσα στα δυο ξωκλήσια του Αγίου Συμεών και Αγίου Γεώργιου Βράχου, αναπτύσσουν σιγά σιγά την νέα Ανάφη τους.

8ΑΣΤΥριες, 2018 . TVXS. [online], Διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/blogarontas/anafiotika-nisi-tis-athinas [18.09.2022]

Η ίδιες μικρές πόρτες, τα ίδια

μικροσκοπικά παράθυρα, η ίδιες

τοξοειδείς γωνίες, η ίδιες στέγες, ίσες και

χωρίς κεραμίδια». Εκείνοι που τα

οικοδόμησαν, είχαν την φιλοδοξία και τον

εγωισμό να τους δώσουν την

αρχιτεκτονική της πατρίδος των.» 9

Φούφα, 1928

9 Φούφα, Α., 1928. χ.τ. Θεατής, χ.α

Τα «Αναφιώτικα» ακολουθούν πιστά την οικοδομική

παράδοση των νησιών του Αιγαίου, με τα στενά σοκάκια, τον ιδιόρρυθμο τρόπο προσαρμογής στις κλίσεις, τα

σκαλάκια και την κάτασπρη από ασβέστη επικάλυψη των πάντων. Κύτταρο του οικισμού, οι κατοικίες, με την μικρή τους κλίμακα, τα επίπεδα δώματα, τα μικρά ανοίγματα και

με κέντρο βάρους τους τον δρόμο.

Λόγω του ότι οι κάτοικοι του οικισμού, ήταν από τις Κυκλάδες, η καθημερινότητα τους, με την βοήθεια και του

δομημένου χώρου που δημιούργησαν, παρέμεινε η ίδια.

Η αρχιτεκτονική των «Αναφιώτικων» δεν μιμείται εκείνη

των Κυκλάδων απλά μορφολογικά αλλά είναι στην ουσία

της Κυκλαδίτικη διότι ξεριζώνεται καθ’ ουσία.

Οι κάτοικοι δημιούργησαν το δικό τους νησί στο κέντρο μιας μεγαλούπολης, αποκόπτοντας την Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική από τις ρίζες της στην γη των νησιών και αντιπαραβάλλοντας την με την Ακρόπολη και την σύγχρονη Αθήνα.

2.3 Μεσογειακότητα

Η μοναδικότητα της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων

έγκειται στην προβολή που έχουν πάρει τα νησιά αυτά (και ο Πολιτισμός τους), έναντι των υπολοίπων

παραδοσιακών οικισμών του Αιγαίου, του Ελλαδικού

χώρου και της Μεσογείου οι οποίοι παρουσιάζουν

παρόμοια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Η μικρή

κλίμακα, τα ορθοκανονικά κτίσματα, οι φιδίσιοι δρόμοι, τα

σκαλιά και όλος ο αρχιτεκτονικός πλούτος που έχει να

προσφέρει η αρχιτεκτονική των νησιών, είναι στην

πραγματικότητα χαρακτηριστικά κοινά και σε άλλες

περιοχές στον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο.

Οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν γύρω από την λεκάνη

της Μεσογείου ορίζονται διαχρονικά από την κοινή αυτή

θάλασσα. Την υπεροπτική ενότητα των πολιτισμών της

Μεσογείου μαρτυρεί και το όνομα της, με τους Αρχαίους

Έλληνες να την αποκαλούν «θάλασσα που μας

περιβάλλει και τους Ρωμαίους «Mare Nostrum” (δική μας

θάλασσα). Με τον όρο Μεσογειακότητα περιγράφεται

αυτή η υπερτοπική πολιτισμική ενότητα του ευρύτερου

χώρου της Μεσογείου. Κάθε τοπικός-παραδοσιακός

οικισμός, διαμορφώνει τα δικά του χαρακτηριστικά αλλά

γεννιέται μέσα στο πλαίσιο της Μεσογείου (με κοινό κλίμα, γεωμορφολογία, πολιτιστικές επιρροές, ακόμα και νοοτροπία). 10

10 Bergdol, Β.,2010. Foreword. Modern Architecture and the Mediterranean, Vernacular Dialogs and Contested Identity, σελ 16

O Bernard Rudofksy, στην πρώτη σελίδα του καταλόγου

του11 , παραθέτοντας μια φωτογραφία από ένα οικισμό

των Κυκλάδων, κάνει λόγο «για κατοικίες χαρακτηριστικές

του Μεσογειακού χώρου», ανάγοντας έτσι την αρχιτεκτονική των Κυκλάδων σε μια αρχιτεκτονική παράδοση της Μεσογείου.

Με μικρές αναπροσαρμογές ανάλογα με την περίπτωση, η Λαϊκή αρχιτεκτονική, πριν την έλευση του 19ου αιώνα ήταν κοινή στον Μεσογειακό χώρο. Από το Chefchaouen (το μπλε χωριό στο Μαρόκο) μέχρι την Τυνησία, η αρχιτεκτονική αυτή φαίνεται να αποτελούσε κάποτε μια κοινή αρχιτεκτονική παράδοση.12

11 Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects New York, Museum of Modern Art

12 Khalife, 2018. Stopfeed. [online] Διαθέσιμο στο: https://stepfeed.com/these-arab-destinations-look-just-likegreece-even-better-5690 [18.09.2022]

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός, ενέπνευσε κατά καιρούς από

καλλιτέχνες, ποιητές, αρχιτέκτονες και ιστορικούς, μέχρι

και ολόκληρα ρεύματα τέχνης και Αρχιτεκτονικής. Τα

τελευταία χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο της

μεταγραφής ή συχνότερα αντιγραφής του

ιδιώματος αυτού εκτός Κυκλάδων.

Ο

αρχιτεκτονικού

Α. Κωνσταντινίδης, στο βιβλίο του «Δύο Χωριά απ’ την

Μύκονο» προειδοποιεί για την νέα τάση, τον αρχιτέκτονα

εραστή που «…δεν οικοδομεί με ύλη- μέσα απ’ την

πραγματικότητα- αλλά σκηνογραφεί και πάντα στο ίδιο

σχήμα.» 13

Από εστιατόρια, κατοικίες, μέχρι και ολόκληροι οικισμοί

«ξεφυτρώνουν» σήμερα σε όλα τα μήκη και πλάτη της

γης, σαφώς επηρεασμένα από την ανώνυμη

αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. Με πρωτεργάτες τους

αρχιτέκτονες του Μοντέρνου κινήματος, η παραδοσιακή

αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ξεκίνησε να αναπαράγεται

και εκτός του Αρχιπελάγους, με την μεταγραφή στοιχείων-

ή συνόλων- από το αρχιτεκτονικό σύστημα των νησιών.

Ακολούθησε η «διεθνοποίηση» του αρχιτεκτονικού αυτού

ιδιώματος και η τελική αναγωγή του ως το πλέον

«Ελληνικό στυλ».

13Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ, σελ.31

2.4 Κυκλάδες ως πρότυπο, στυλ

3.1

Οι ρίζες που συνδέουν την αρχιτεκτονική με τον τόπο, είναι πολλές φορές άϋλες. Το ξερίζωμα από τις ρίζες

αυτές έχει ως αποτέλεσμα την αποϋλοποίηση της

αρχιτεκτονικής, με τη μεταφορική και κυριολεκτική έννοια

του όρου.

Το υλικό τοπίο των Κυκλάδων, μέσω της υλικότητας, αποκόπτεται- δημιουργεί μια ρήξη με την συνέχεια και τον ολοκληρωτισμό της Κυκλαδικής γης. Ήδη από την

ανάγνωση του τοπίου σαν εικόνα, οι «λευκοί κύβοι» που αρθρώνουν τους οικισμούς, έρχονται σε ρήξη με το άγονο, σκούρο τις περισσότερες φορές, πετρώδες έδαφος των νησιών.

Το ασβέστωμα των κατοικιών και εν συνεχεία, όλων των

επιφανειών ενός τυπικού οικισμού των Κυκλάδων, μπορεί

να νοηθεί και ως ένα «ένδυμα», ένα «χαλί», σαν μια

στρώση χιονιού17 .

Σαν διαδικασία, το ασβέστωμα, επικαλύπτει τα επιμέρουςτις διάφορες τυπολογίες-δημιουργώντας ένα ομογενοποιημένο όλον. Η αρχιτεκτονική αυτή των Κυκλάδων, που είναι τόσο καλά μετρημένη στην κλίμακα του ανθρώπου, στην μεγάλη εικόνα χάνει της μικροκλίμακά της και ξεριζώνεται εν εαυτώ.

«Εμφανίζεται το λευκό. Το απόλυτο λευκό. Λευκό πέραν κάθε λευκότητας.

Λευκό της έλευσης του λευκού. Λευκό

χωρίς συμβιβασμούς, μέσω του

αποκλεισμού, μέσω του καθολικού

ξεριζώματος του μη-λευκού. Τρελό

εξαγριωμένο λευκό, ουρλιάζοντας τη

λευκότητα. Φανατικό, μαινόμενο, εξοντώνοντας το θύμα…» 18

Michaux, 1956

18 Michaux, Η., 1956. Miserable Miracle. χ.τ., χ.ε.

Τα επιμέρους χαρακτηριστικά του οικισμού ομογενοποιούνται από το θεωρημένο πλέον ως σύνολο οικισμό και υποχωρούν στον ολοκληρωτισμό του «λευκού».

Το αποτέλεσμα, ένα ξένο σώμα-λευκό και αποστειρωμένο, διασπείρεται σαν παράσιτο στη γη των Κυκλάδων.

Φιλιππίδης,

Για να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις ή να δημιουργήσουν συνθήκες ανάπτυξης, τα νησιά καλούνται

ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, να αλλάξουν τον εαυτό

τους μέσω της οικοδομικής τους παράδοσης και αρχιτεκτονικής. Λόγω της εμπορευματοποίησης της

κληρονομίας των νησιών, προωθούνται νέα πρότυπα

ανάπτυξης για την υποδοχή χρήσεων που δεν υπήρχαν

τον προηγούμενο αιώνα. Στο Κυκλαδίτικο τοπίο εμφανίζονται όλο και πιο συχνά νέες τυπολογίες, αρχιτεκτονικά υβρίδια και πειραματισμοί που διευρύνουν συνεχώς το «αυτοποιητικό σύστημα»20 της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων.

20 όπως ορίζεται στο κεφάλαιο Κ (Κυκλάδες)

Η νέα αυτή αρχιτεκτονική, είναι ήδη από την γέννηση της

ξεριζωμένη από τις Κυκλάδες. Η μόνη σχέση που έχει με

τους παραδοσιακούς οικισμούς του προβιομηχανικού

παρελθόντος των νησιών, είναι ένα πλέον τυποποιημένο

αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο ιδιωμάτων, στο οποίο ενσωματώνονται πολλές φορές και ετερόκλητα στοιχεία.

Οι χρήσεις, η τεχνική ανοικοδόμησης, οι επιρροές και η

σχέση με το υλικό και φυσικό τοπίο, παράγουν μια αρχιτεκτονική ετερογένειας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα νέας τυπολογίας και χρήσης

είναι τα beach bars και τα συγκροτήματα παραθεριστικών

κατοικιών. Τεράστιες εκτάσεις παραλίας ιδιωτικοποιούνται

και αλλάζουν χαρακτήρα για την ανέγερση boho

εστιατορίων και bar πάνω στο κύμα, με φύτευση και

διάκοσμο τροπικών νησιών, κουζίνα και φαγητά από όλο

τον κόσμο και σκηνογραφικές εισόδους που θυμίζουν τις

χώρες των νησιών σε μικρογραφία.

Χώρες νησιών που πολλαπλασιάζονται χρόνο με τον

χρόνο για την δημιουργία περισσότερων κλινών για το συνεχώς αυξανόμενο τουριστικό κοινό. Τεράστια η ανοικοδόμηση ξενοδοχειακών μονάδων και συγκροτημάτων κατοικιών, όπου τεράστιες εκτάσεις παρθένας γης, ολόκληρα βουνά- φυσικά τοπία απαράμιλλης ομορφιάς- καταστρέφονται για την δημιουργία νέων ιδιωτικών οικισμών, στα πρότυπα των προ υπάρχοντών στα νησιά. Νέες «χώρες», που στην ουσία, αποτελούν ιδιωτικές αναπτύξεις με περιορισμένη πρόσβαση, ξεκάθαρα όρια μέσα-έξω (σε κλίμακα οικισμού και εκτός) και αλλότριο χαρακτήρα ως προς την παραδοσιακή οικοδομική παράδοση.

4.1 Γενικά

«Νομίζω ότι η σχέση του παραδοσιακού «κυβιστικού αρχέτυπου» που

στον τόπο μας με το αντίστοιχο έντεχνο

παράδειγμα του Corbu… εξακολουθεί να είναι εξαιρετικά διδακτική

σύγχρονους αρχιτέκτονες εφαρμογής.» 21

21 Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia-to-elliniko-laikomonterno [ 18.09.2022], σελ. 12

4.2 Κυβιστικό αρχέτυπο

Η Κυκλαδική αρχιτεκτονική είναι εξ’ αρχής «ξεριζωμένη»

αφού ανάγεται στην παραγωγή και άρθρωση αρχέτυπων

μορφών. Τα νησιά των Κυκλάδων, με μια απλούστευση, αποτελούν «άτακτο σύμπλεγμα όμοιων κύβων». 22Οι

καθαροί γεωμετρικοί όγκοι που παραλαμβάνουν τις

διάφορες χρήσεις, ορίζουν και αρθρώνουν το δομημένο

περιβάλλον, «το ομοούσιο όλο» 23των Κυκλάδων.

Το αρχέτυπο του λευκού κύβου, που πολλοί αρχιτέκτονες

ανέγνωσαν στους οικισμούς των νησιών, αποτελεί μια

ενσωμάτωση του «αρχέτυπου της καλύβας» στον Αιγιακό

χώρο, αφού: χαρακτηρίζει ανώνυμα μονόχωρα κτίσματα

χωρίς ή με ελάχιστο διάκοσμο και ανοίγματα, με καθαρό

γεωμετρικό όγκο και με την ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ

στατικού φορέα και στοιχείων πλήρωσης. Το

αρχετυπικό/α προϊόν/τα που διασώζεται/νται ως

κληρονομιά των Κυκλάδων, μπορεί να ταυτιστεί/ουν με

κτίσματα και οικισμούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης-

δίνοντας λύση στις βασικές ανάγκες του ανθρώπου για

στέγαση και προστασία από τις καιρικές συνθήκες και το

κατάλληλο μέγεθος για οικειοποίηση και διαμονή.

22 ο.π., σελ. 10

23 ο.π.

Η ανάγνωση του κυβιστικού αρχετύπου από τον Le Corbusier και η μετέπειτα επεξεργασία του για την παραγωγή νέων αρχιτεκτονικών τύπων, επαληθεύει την

ίδια την φύση των αρχετύπων ως: «μια εκ βαθεών προερχόμενη, ασυνείδητη, διαρκούς αξίας συλλογική γνώση για τον άνθρωπο και τα ανθρώπινα, για τις σκέψεις και τις πράξεις μας μέσα στον χρόνο και πάνω στον τόπο, σε αναφορά με την αρχιτεκτονική και όχι μόνο.» 24

Μπίρης, 2018

24ο.π., σελ. 14

Βιβλιογραφία:

Bergdol, Β.,2010. Foreword Modern Architecture and the Mediterranean, Vernacular Dialogs and Contested Identity, σελ 16

Deleuze, G. και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από ___. Αθήνα, Πάλεθρον

Khalife, 2018. Stopfeed. [online] Διαθέσιμο στο: https://stepfeed.com/these-arab-destinations-look-just-likegreece-even-better-5690 [18.09.2022]

Michaux, Η., 1956. Miserable Miracle. χ.τ., χ.ε.

Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art.

ΑΣΤΥριες, 2018 . TVXS. [online], Διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/blogarontas/anafiotika-nisi-tis-athinas [18.09.2022]

Βικιπαίδεια, 2022. Ξερίζωμα. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE %AF%CE%B6%CF%89%CE%BC%CE%B1 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Ελύτης, Ο., 1940. Προσανατολισμοί. Αθήνα, εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ

Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και

μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Μανωλίδης, Κώστας. 2017. Εδαφολόγιο: κείμενα για την ύλη της

αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος

Μανωλίδης, Κώστας. 2017. Εδαφολόγιο: κείμενα για την ύλη της

αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος

Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia-to-elliniko-laikomonterno [ 18.09.2022]

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ.

Φούφα, Α., 1928. χ.τ. Θεατής, χ.α