ΡΙΖΙΚΟ ΤΟΠΟΣ
Τα κτήρια ριζώνουν στον τόπο, σαν υπόσταση, είτε και
σαν ιδέα. Οι ρίζες που συνδέουν την αρχιτεκτονική με την
φύση μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε κυριολεκτικές
και μεταφορικές ή ποιητικές.
Η κυριολεκτική διαδικασία του ριζώματος, ο τρόπος
δηλαδή που το κτήριο ριζώνει στο έδαφος, γίνεται μέσω
των θεμέλιων του, με το κτίσμα να φυτρώνει στην φύση
σαν άλλο λουλούδι2 και να γίνεται ένα με αυτήν.
Η μεταφυσική ή ποιητική διαδικασία ριζώματος εκτελείται
κυρίως μέσω της υλικότητας των κτισμάτων. Όταν τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την ανοικοδόμηση του κτίσματος είναι τοπικά, το κτίσμα «ριζώνει» στον τόπο
του, είτε διαμορφώνεται εξαρτάται από αυτόν λόγω των διαθέσιμων υλικών.
Στον ευρύτερο Αιγιακό χώρο, αλλά και γενικότερα στα νησιά, η αρχιτεκτονική-οικοδομική παράδοση είναι συνισταμένη του τόπου και των διαθέσιμων υλικών.
Κάθε νησί ή σύμπλεγμα νησιών είναι ένα κλειστό σύστημα
του οποίου η παραγωγή είναι περιορισμένη στα διαθέσιμα μέσα.
Ο τόπος είναι ένας βασικός άξονας στην διαμόρφωση και
εξέλιξη του υλικού χώρου.
2 Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ
«Τα υλικά φέρνουνε μέσα τους μια βουβή
θέληση, έχουνε στα συστατικά τους το
πείσμα των σωρευμένων αιώνων…Όταν
γίνονται ύλη οικοδομών και
συνταιριάζονται μες τις κατασκευές, αρθρώνουν νέες αφηγήσεις, ενίοτε χωρίς
ν ’αποκοπούν από τις χθόνιες καταβολές
τους» 4
Μανωλίδης, 2017
4 Μανωλίδης, Κώστας. 2017. Εδαφολόγιο: κείμενα για την ύλη
της αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος, σελ. 13
Τα οικοδομικά υλικά, τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την δημιουργία του κτισμένου χώρου, είναι προϊόντακομμάτια της φύσης.
Μετά από τις κατάλληλες διαδικασίες ανεύρεσης και μεταποίησης τους τα υλικά αυτά είναι το μέσο ποίησης της Αρχιτεκτονικής.
Τα παραγόμενα- οικοδομικά υλικά, όταν έρχονται να οικοδομήσουν, ή καλύτερα, αρθρώσουν ένα κτήριο αναστώνται, μετουσιώνονται και ξεκινούν μια νέα ζωή, ως μέλη ενός νέου οργανισμού που ριζώνει διαμέσου των ιδίων, στην φύση.
Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι ένα χαρακτηριστικό
παράδειγμα του πως ο δομημένος χώρος διαμορφώνεται
από τα διαθέσιμα υλικά. Αρχικά λόγω της τοποθεσίας-
στο Αιγαίο - με το ξερό του κλίμα και το άγονο κυρίως
έδαφος, οι πρώτες ύλες είναι περιορισμένες. Σημαντικό
είναι επίσης, ότι κάθε νησί είναι μια απομονωμένη
μονάδα, αλλά και η γεωγραφική θέση του συνόλου των
Κυκλάδων στην μέση του Αιγαίου.
Με βάση όλα τα προαναφερθέντα, προϋποτίθεται μια
μερική αυτονομία σε ότι αφορά τα μέσα παραγωγής αλλά
και την μεταποίηση τους, σε κλίμακα νησιού ή στις Κυκλάδες ως σύνολο.
Με τον άξονα της υλικότητας λοιπόν, δημιουργείται ένα αρχιτεκτονικό μικρόκλιμα στο Αιγαίο, με μια κοινή αρχιτεκτονική εικόνα στα νησιά, που προχωράει αυτόνομα στην ιστορία σε σχέση με τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο. Μια ενιαία αρχιτεκτονική γλώσσα, «καθαρή και λιτή» και ριζωμένη στον τόπο που την γέννησε.6
6 Κωνσταντινίδης, 1947, ο.π.
Μανωλίδης, 2017
7 Μανωλίδης, ο.π., σελ. 20
«Περιβαλλόμενοι από πέτρα, ξύλο και πηλό…ασκούμαστε στην εμπράγματη συνάντηση μας με τον κόσμο.» 7
Πιο συγκεκριμένα, αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής, λειτουργεί ως απόρροια των διαθέσιμων υλικών για
κατασκευή8, έτσι ο δομημένος χώρος ριζώνεται στον τόπο διαμέσου της υλικότητας με τα βασικά υλικά που χρησιμοποιούνται στην οικοδομική των νησιών των
Κυκλάδων να είναι φυσικά και πρωτόγονα υλικά9:
πέτρα (λίθος)
ξύλο πηλός(πλίνθος)
8 Rapoport, A. 1969. House Form Culture Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα 9 Μανωλίδης, ο.π., σ. 19
Η πέτρα σαν υλικό «ριζώνει» στο έδαφος, στον τόπο αφού προέρχεται από αυτόν, είναι κομμάτι του, «ζητά να ακυρώσει με το βάρος της τα κτήρια στην γη» .11
Πέτρες, σε διάφορα μεγέθη και κυρίως ακατέργαστες, είναι το βασικό υλικό δόμησης και θεμελίωσης των κατοικιών και γενικότερα όλων των κτισμάτων του Κυκλαδικού χώρου. Η πλινθοδομή είναι ο παραδοσιακός τρόπος δόμησης των κτισμάτων σε όλο το Αιγαίο. Αποτελεί μια πρακτική που ξεκίνησε ήδη από τα προϊστορικά χρόνια και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα.
Στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων, κυρίως λόγω τής έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας, η ύπαρξη διάφορων μετάλλων
ή πετρωμάτων που είναι χαρακτηριστικά σε επιμέρους
νησιά, η πέτρα έχει διαφορετικό χρώμα ή χρώματα, και
σύσταση ή αντοχή ανάλογα με το κάθε νησί. Σε όλα όμως
τα νησιά η πέτρα αποτελεί το βασικό υλικό κατασκευής.
11 ο.π., σελ. 21
«Χτίζεις με πέτρα και η κατασκευή εμβολιάζεται με τα μηνύματα του βράχου.» 12
Η υλικότητα, εκτός από την φυσική της υπόσταση, φέρει και μια μεταφυσική. Η ανοικοδόμηση με πέτρα, «Δίνει στο οικοδόμημα κάτι από τον χαρακτήρα και την τραχύτητα
φυσικού σχηματισμού.»13
Χαρακτηριστική η περίπτωση χρήσης πέτρας είναι στις γραμμικές μονολιθικές κατασκευές των «ξερολιθιών» που δημιουργούν ένα δίκτυο καμπύλων γραμμών και διακοσμούν σαν γιρλάντες το ύπαιθρο των νησιών. Οι ξερολιθιές, αποτελούνται στην ουσία από ανεπίχριστες
στοιβαγμένες πέτρες χωρίς κονιάματα που με την σωστή τεχνοτροπία παραλαμβάνουν την κλίση και τις δυνάμεις του εδάφους ενώ συγκρατούν το νερό
Η εικόνα των ξερολιθιών, είναι χαρακτηριστική του Κυκλαδίτικου τοπίου, αυτή η ελάχιστη αρχιτεκτονική πράξη ορίζει το τοπίο των νησιών και διαμορφώνοντας
το, γίνεται ένα με αυτό, ριζώνοντας στην ίδια του την υπόσταση.
Πρόκειται ίσως για την πιο ισορροπημένη αρχιτεκτονική
πράξη μεταξύ ανθρώπου και φύσης.
2.2. Ξύλο
Η λέξη ξύλο, έχει ρίζα την ύλη, ενώ στα λατινικά
εμφανίζεται ως “Materia”, ρίζα του αγγλικού material που
μεταφράζεται ως υλικό14 . Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το
γεγονός ότι αποτελεί ένα από τα βασικά-αρχέγονα υλικά
δόμησης. Το ξύλο, σε αντίθεση με τον λίθο μπορεί να
στεγάσει ευθύγραμμα ένα άνοιγμα. Αυτή του η ιδιότητα
«ριζώνει» τα κτίσματα στον τόπο, λόγω της εξάρτησης
τους από αυτόν.
14 Καβαλλα, 2022 . Archisearch. [online], Διαθέσιμο στο: https://www archisearch gr/press/summer-workshop-2022students-young-architects-cyprus-architects-association%CE%BCateria/ [ 18.09.2022]
Το ξύλο στην περίπτωση των Κυκλάδων αποτελεί βασικό
υλικό στην κατασκευή αλλά και διακόσμηση της κατοικίας
και των υπόλοιπων κτισμάτων των οικισμών. Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιείται στον στατικό φορέα, τα διακοσμητικά στοιχεία, τα έπιπλα και τα παραθυρόφυλλα
και πόρτες των κτισμάτων. Το ξύλο, ως βασικό στοιχείο
του στατικού φορέα των κατασκευών ορίζει και το μέγεθος
τους. Το άγονο κλίμα σε συνδυασμό με την λειψυδρία των
νησιών έχουν ως αποτέλεσμα την ύπαρξη πολύ περιορισμένης βλάστησης και άρα και διαθέσιμης ξυλείας, με το μήκος των δέντρων να μην ξεπερνάει συνήθως τα 5 μ.15 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, οι κατοικίες, συναρτήσει του μεγέθους των ξύλων, άρα και δοκαριών ενός οικοδομήματος, να έχουν ένα μέγιστο μήκος τυπικού χώρου τα 5μ, ή 10μ με ενδιάμεση τοξοτή καμάρα εάν πρόκειται για δίχωρο κτίσμα. 16
15 Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis
16
Μανωλίδης, 2017
χρειάζεται
Οι κορμοί των δέντρων άρα, το ξύλο, αναδεικνύεται ως ένας κρίσιμος παράγοντας διαμόρφωσης του δομημένου χώρου, καθορίζοντάς την τυπική εικόνα που έχει κανείς
για τις Κυκλάδες, ως ένα σύνολο εκατοντάδων μικρών μονάδων εφόσον αυτοί (οι κορμοί του ξύλου), ορίζουν με το μέγεθός τους, την κλίμακα των κτιρίων- μονάδων.
Οι ρίζες που ριζώνουν τα κτίσματα στον τόπο μέσω της υλικότητας, στην περίπτωση του ξύλου είναι κυριολεκτικές.
Το ξύλο άλλωστε ένα οικοδομικό υλικό ζωντανό και με ρίζες.
Η διαθέσιμη ξυλεία είναι ένας δραστικός παράγοντας, καθώς διαμορφώνει τα κτίσματα και τα ριζώνει με τη σειρά της στον τόπο.
Τα κτίσματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, φέρουν μέσα τους
την φύση, ως αρχή αλλά και πεπρωμένο. Παράγονται
από τον τόπο και γίνονται με τη σειρά τους μέρος του
Ο Άρης Κωνσταντινίδης αναφέρει χαρακτηριστικά για τα ταπεινά χτίσματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, πως ξεφυτρώνουν «ωσάν λουλούδια στην ύπαιθρο».19
Ο σπόρος φυτεύεται στο έδαφος και σιγά σιγά βγαίνει
από αυτό και γεννιέται το «λουλούδι». Με την παραδοχή
ότι για να ξεφυτρώσει κάτι θα πρέπει να έχει προηγηθεί το
ρίζωμα του στον τόπο, το λουλούδι ορίζεται από τον τόπο
αφού οι ρίζες του, αν και αθέατο σημείο είναι αυτές που
«κρατάνε» και του δίνουν ζωή. Με μια απλή αντιστοιχία
του λουλουδιού με ένα λαϊκό κτίσμα, οι ρίζες που το
αγκυρώνουν στην γη είναι μεταφυσικές.
Ριζώνει στον τόπο φέροντας «την ψυχή, τις γραμμές, την
υφή και το πνεύμα του» 21 και εν τέλει γίνεται ένα με αυτόν. Με την παραδοχή ότι ένα λαϊκό κτίσμα είναι σαν αγριολούλουδο, που ξεφυτρώνει στο τοπίο, αυτό δεν μπορεί παρά να είναι κομμάτι της φύσης
Στα νησιά των Κυκλάδων παρατηρείται μια σχεδόν πνευματική22 σχέση του δομημένου χώρου με την φύση.
Όλα συνυπάρχουν αρμονικά, το ανθρώπινο και το φυσικό σε μια σύμπραξη μοναδική. 21 ο.π., σελ. 15 22 ο.π., σελ. 18
Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από
Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα
Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis
Καβαλλα, 2022 . Archisearch. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archisearch.gr/press/summer-workshop-2022students-young-architects-cyprus-architects-association%CE%BCateria/ [ 18.09.2022]
Κωνσταντινίδης, Α.,1933. Χάθηκε το Όραμα. Βήμα, Θ. Λάλας
Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ
Μανωλίδης, Κώστας. 2017. Εδαφολόγιο: κείμενα για την ύλη της αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος
Βιβλιογραφία: