ΡΙΖΙΚΟ ΧΡΟΝΟΣ
Ο χρόνος φέρει μέσα του όλα τα άϋλα χαρακτηριστικά
ενός πολιτισμού. Τις παραδόσεις, την ιστορία, την
θρησκεία και όλα όσα συνθέτουν το πνεύμα του. Οι
εκφάνσεις αυτών των παραγόντων, συνθέτουν και ορίζουν τον υλικό χώρο.
Οι άϋλες ρίζες της αρχιτεκτονικής, είναι το αντίκρισμα
αυτών ακριβώς των χαρακτηριστικών που μεταλαμπαδεύονται μέσω της παράδοσης. Το πνεύμα
των Κυκλάδων, έχει τις καταγωγικές του ρίζες στα βάθη
του χρόνου. Η αρχιτεκτονική, η τέχνη και ο πολιτισμός
τους, ριζώνουν σε αυτόν, μέσω 2 κεντρικών πυλώνων, της Θρησκείας και της Ιστορικής Συνέχειας, βαθιά ριζωμένες στο ασυνείδητο των κατοίκων.
Οι ρίζες είναι σχεδόν ταυτόσημες με την παράδοση. Η έννοια της παράδοσης ορίζεται ως, «η μετάδοση στους μεταγενέστερους, ηθών, εθίμων, δοξασιών, διδαχών, αντιλήψεων, δραστηριοτήτων, πρακτικών κλπ. Το σύνολο των κληρονομικών μεταβιβασθέντων και δια μέσω των γενεών, τα παραδεδομένα, τα πατροπαράδοτα»3 .
Η παράδοση είναι η διαδικασία μεταφοράς γνώσεων από
το παρελθόν, άρα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τoν χρόνο. Μέσω αυτής, διαιωνίζονται εκφάνσεις του πολιτισμού με την επακόλουθη συνέχεια της υλικής τους υπόστασης στον χρόνο. Οι οικισμοί των Κυκλάδων τους οποίους ονομάζουμε «παραδοσιακούς» είναι αποτέλεσμα της «παράδοσης» τέτοιων γνώσεων μέσω της λαϊκής σοφίας, που διαπερνάει όλα τα άυλα στρώματα του πολιτισμού και διασώζεται μέχρι σήμερα με την οικοδομική συνέχεια που παρατηρείται στα νησιά.
3 Βικιλεξικό, 2022. Παράδοση. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE% AC%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B7 [8 Σεπτέμβριου 2022]
2.2 Από γενιά σε γενιά- Διαδικασία- Οικοδομικά
Πρότυπα
“Και ως τέτοια, η γνώση αυτή μπορεί
(ευτυχώς) να λειτουργεί προς όφελός
μας, ενωτικά, ως κοινή πρωτογενής βάση
αναφοράς και στοιχειώδους συνεννόησης
μεταξύ μας. Από την οποία στη συνέχεια
γεννιούνται και αναπτύσσονται όλες οι
αρχιτεκτονικές (και όχι μόνο) διαφορές
μας, που και αυτές είναι μέρος της φύσης μας.”
Μπίρης, 2018
4 Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia-to-elliniko-laikomonterno [ 18.09.2022], σελ. 24
Η λαϊκή σοφία, είναι στην ουσία μια γνώση που μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά. Στην αρχιτεκτονική, η γνώση- ή καλύτερα γνώσεις-αυτές που επιβιώνουν στον χρόνο και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τον υλικό χώρο διαμορφώνουν οικοδομικά πρότυπα.
Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της λαϊκής αρχιτεκτονικής, είναι η ιδιότητα της ως “work in progress”, να αλλάζει από γενιά σε γενιά. Στην λαϊκή αρχιτεκτονική, η σύνθεση της κατοικίας είναι μια αέανη οικοδομική διαδικασία, που δεν τελειώνει ποτέ. Χαρακτηριστικό των ανώνυμων κτισμάτων
άλλωστε, είναι η προσθετική τους ικανότητα, για την κάλυψη νέων αναγκών με την πάροδο του χρόνου.5
3.0 Θρησκεία
5 Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα
Οι Κυκλάδες είχαν ανέκαθεν τον ρόλο του θρησκευτικού
κέντρου. Το ίδιο το όνομα του συμπλέγματος των νησιών, συνδέεται άμεσα με την χωρική τους οργάνωση, που ήταν σύμφωνα με τον μύθο, απόρροια της Θρησκείας.
Από την αρχαιότητα, με την Δήλο ως το ιερό νησί του μέχρι τότε γνωστού κόσμου, μέχρι και σήμερα, με την μετατόπιση του κέντρου στην Τήνο, το ιερό νησί της Μεγαλόχαρης.7
7 Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ.131
Tourte, 1960
« Οι Άγιοι αντικατέστησαν τους Αρχαίους Θεούς, αλλά επιτελούν τους ίδιους σκοπούς»88Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis, σελ.33
Η Θρησκεία αποτελεί κεντρικό κομμάτι του πολιτισμού
των οικισμών του Αιγαίου. Ακόμα και ο αριθμός των ιερών
χώρων στα νησιά των Κυκλάδων μαρτυρεί μια κοινωνία
βαθιά ριζωμένη ακόμα στην Θρησκεία, με αυτήν να ρυθμίζει την οργάνωση και τον τρόπο ζωής των κατοίκων, τουλάχιστον μέχρι τον προηγούμενο αιώνα.
Με την μετάβαση από το Δωδεκάθεο στον Χριστιανισμό φαίνεται να διατηρείται η έννοια της ιερότητας στην περιοχή. Οι Άγιοι παίρνουν τις ιδιότητες που είχαν οι Θεοί του Ολύμπου, οι αρχαίοι ναοί καταστρέφονται και στην θέση τους κτίζονται εκκλησίες και ξωκλήσια.
Η διαδικασία του ξασπρίσματος της πέτρας των ναών, αλλά και το αποτέλεσμα- μια καθαρή, λευκή επιφάνεια
που αντανακλά τόσο έντονα το φως, έχουν την καταγωγή
τους στα βάθη του χρόνου, την αρχαία Θρησκεία του Δωδεκάθεου.
Μετά την εδραίωση του Χριστιανισμού στις Κυκλάδες, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Ελλάδα, οι Αρχαίοι ναοί σταδιακά καταστρέφονται. Το οικοδομικό τους υλικό επαναχρησιμοποιείται με διάφορους τρόπους, μεταξύ
άλλων για δόμηση ή διακόσμηση νέων ναών. Ο πιο καταστροφικός (τρόπος μεταποίησης) αποτέλεσε το κάψιμο των μαρμάρων σε καμίνια, με απότοκο την πολτοποίηση τους και την παραγωγή ασβέστη.
Ο ίδιος ασβέστης που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για το "ντύσιμο» των κτισμάτων στον Κυκλαδικό χώρο. Ο Αρχαίος ναός, και εν δυνάμει η αρχαία Θρησκεία, με την διαδικασία της ασβεστοποίησης, συνδέεται με το μικρό ξωκλήσι και τον Άγιο στον οποίο είναι αφιερωμένο.
Τουρνικιώτης, 2003
Η μεταφυσική- σχεδόν μυθική σύνδεση των Αρχαίων
ναών με τα παραδοσιακά ξωκλήσια του Κυκλαδικού
χώρου, έχει να κάνει με το λευκό των Κυκλάδων. Στα
εκτυφλωτικά λευκά ξωκλήσια που βρίσκει κανείς στο ύπαιθρο των Κυκλάδων, ανακαλύπτει το μυθικό φως του Απόλλωνα, Θεού του Ηλίου.
Λέγεται ότι η Δήλος είναι ένα από τα πιο φωτεινά σημεία
στον πλανήτη. Ακόμα και ο Corbu, μετά το ταξίδι του στα νησιά αυτά αναφέρθηκε στο φως των Κυκλάδων
αναγνωρίζοντας την μεταφυσική του.11 Αυτό μπορεί να
μην είναι πλήρως αιτιολογημένο επιστημονικά, αλλά να είναι μία προβολή του μύθου στην πραγματικότητα του νησιού, δημιουργώντας μια μεταφυσική του φωτός.
Ο κύριος λόγος της φωτεινότητας είναι το ασβέστωμα των κτηρίων που αντανακλούν το φως του ήλιου δημιουργώντας αυτό το εκτυφλωτικό λευκό. Με τον ασβέστη δημιουργείται μια συνέχεια της μεταφυσικής του φωτός, από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι και σήμερα.
11 Corbusier, L. 1987. Κείμενα για την Ελλάδα: φωτογραφίες και σχέδια. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Λ. Παλλάντιου. Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ
3.3 Οικοδομική Συνέχεια
“Πλούσια θραύσματα ναών, συντρίμμια
θεών και ηρώων, ένα κιονόκρανο, ένα
τύμπανο στήλης, είναι κλεισμένα στους
τοίχους και ασβεστωμένα κρατούν μέσα
τους και επικοινωνούν στην οικοδομική
συνέχεια, την παράδοση της πίστης” 12
Tourte, 1960
12 Tourte, ο.π, σελ.31
Η οικοδομική συνέχεια, εκτός από την διαδικασία της ασβεστοποίησης, επιτελείται και με την κυριολεκτική ή μεταφορική «παράδοση», μορφών ή μερών, των Αρχαίων
ναών σε νέα κτίσματα. Στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ήδη πριν την εισαγωγή νέων προτύπων και στυλ από το εξωτερικό, ξεχωρίζει η οικοδομική τέχνη της Ναοδομίας.
Αυτό είναι ένα γενικό γνώρισμα σε παγκόσμια κλίμακα, με
τα ιερά κτήρια στις περισσότερες κουλτούρες του κόσμου
να ξεχωρίζουν με κάποιο τρόπο από τις υπόλοιπες
τυπολογίες (σε κλίμακα, διάκοσμο, μορφολογία κ.α.)13
Οι οικισμοί των Κυκλάδων χαρακτηρίζονται από μια αρχιτεκτονική ομοιογένεια μικρών μονάδων κατοίκησης, με εξαίρεση, τα δημόσια-κοινωφελή κτήρια, τις εκκλησίες
και κάποιες κατοικίες μεγαλοαστών επαναπατρισθέντων14. Μπορεί η μεγάλη κλίμακα των Αρχαίων ναών να μην διασώζεται στα παραδοσιακά ιερά
κτίσματα, με μια ενδελεχή ανάγνωση όμως της ναοδομίας των Κυκλάδων, αναδεικνύονται κάποια μορφολογικά ή και πιο κυριολεκτικά δάνεια από τους Αρχαίους ναούς.
13 Rapoport, ο.π., σελ. 27
14 Φιλιππίδης, 2003. ο.π., σελ.140
Η εγγύτητα στον Αρχαίο πολιτισμό, έδωσε την ευκαιρία
στον λαό, αξιοποίησης του διαθέσιμου υλικού πλούτου
των Ναών, των αγαλμάτων κλπ σε ένα νέο πλαίσιο16
Παραδείγματα ενσωμάτωσης θραυσμάτων αρχαίων ναών
ή και την δημιουργία ολόκληρων ναών από οικοδομικά
θραύσματα διαφόρων περιόδων, «ιερά παλίμψηστα», υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την έκταση των Κυκλάδων.
Στην ναοδομία των παραδοσιακών κοινωνιών του προηγούμενου αιώνα, υπάρχουν αρκετές αναφορές στην παλιά τυπολογία. Εκτός από τα κυριολεκτικά δάνεια και την επανάχρηση του οικοδομικού υλικού των Αρχαίων Ναών, οι εκκλησιές και τα ξωκλήσια των Κυκλάδων προσομοιάζουν και μορφολογικά με τους προγενέστερους
τους ιερούς χώρους.
Ο τύπος εκκλησίας που εμφανίζεται κυρίως στην Μύκονο, με την πρόσοψη να προσομοιάζει στο αρχέτυπο της καλύβας, είναι καθαρά επηρεασμένος από το Κλασσικό ιδεώδες των Αρχαίων ναών. Το ίδιο συμβαίνει και με το εικονοστάσι εσωτερικά του ναού, που συνήθως έχει τριγωνικό τέμπλο.
Η ιερότητα που είναι αγκυρωμένη σε συγκεκριμένες μορφές διαπερνάει τον χρόνο μέσω της συνέχισης παραγωγής των μορφών αυτών και άρα και των νοημάτων που αυτές φέρουν.
16 Tourte, ο.π, σελ.19
Τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως και
αφορούν οικισμούς στις Κυκλάδες, μπορούν να
χωριστούν σε δυο διακριτές χρονικές περιόδους με πολλά
κοινά εν τέλει χαρακτηριστικά. Στα νησιά των Κυκλάδων
εξάλλου υπάρχει μια ιστορική συνέχεια που ενώνει τους
κατά καιρούς πολιτισμούς ή ιστορικές περιόδους μέσω
μιας κοινής αρχιτεκτονικής παράδοσης.
Από τα Προϊστορικά χρόνια και τον Κυκλαδικό Πολιτισμό, με κορωνίδα τον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας
μέχρι και τα μεταγενέστερα Αρχαιοελληνικά ή Ρωμαϊκά
οικοδομήματα που παρατηρούνται στην Δήλο, με ενδιάμεσο σταθμό τον Μεσαίωνα και τερματικό σταθμό
την Προβιομηχανική εποχή του περασμένου αιώνα
Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Κυκλάδων είναι ένας ζωντανός οργανισμός.
Η ιστορία της οικοδομικής δραστηριότητας στον Κυκλαδικό χώρο, που χάνεται στα βάθη του χρόνου, μπορεί να χωριστεί σε δυο κατηγορίες. Η πρώτη, «αποτελεί την παλαιότερη μορφή Κυκλαδικής αρχιτεκτονικής»19, τα πρωτόγονα, μονόχωρα κυβόσχημα κτίσματα των προϊστορικών χρόνων που δίνουν ακόμα το παρόν τους στα νησιά των Κυκλάδων. Μαζί με αυτό τον τύπο κτηρίου, που ανοικοδομείται με ελάχιστα υλικά μέσα, σε μικρές επιμέρους οικιστικές ομάδες στο ύπαιθρο20 , επιβιώνει και ένας άλλος τύπος αστικής ανάπτυξης, που εδραιώνεται στην περιοχή λίγους αιώνες μετά, στο οικοδομικό πρότυπο του Μινωικού πολιτισμού, που επανεμφανίζεται στον Μεσαίωνα για να επιβιώσει μέχρι σήμερα ως «Χώρες» των νησιών.
Από τους Προϊστορικούς οικισμούς στο Αιγαίο, είναι δύσκολο να αντληθούν πολλές πληροφορίες λόγω της επικάλυψης των ευρημάτων από άλλα μεταγενέστερα στρώματα.
Ο προϊστορικός οικισμός του Ακρωτηρίου της Θήρας, αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους οικισμούς στο Αιγαίο την συγκεκριμένη χρονική περίοδο21 Το γεγονός
αυτό, σε συνδυασμό με την επικάλυψη του κάτω από
στρώματα τέφρας από την έκρηξη του Ηφαιστείου και την διατήρηση έτσι του οικισμού, σαν άλλη Πομπηία, καθιστούν το Ακρωτήρι ως ιδανικό παράδειγμα αρχιτεκτονικής και οικοδομικής ανάπτυξης της περιόδου.
19 ο.π.
20 ο.π.
21 Βαρβιτσιώτης, Γ., 2021. Μινωική Επιρροή στο Ακρωτήρι της Θήρας: Συγκρότημα Δ. Αθήνα, εκδόσεις οσελότος
Το Ακρωτήρι, κατοικείται από την Ύστερη Νεολιθική
Εποχή και άκμασε στην εποχή του Χαλκού. Πρόκειται για
μία πόλη, πολύ εξελιγμένη για την εποχή της. Τα κτήρια
της είναι κυρίως διώροφα, με εξελιγμένο στατικό σύστημα.
Η αρχιτεκτονική της, δεν παρουσιάζει πολλά κοινά με την
πρωτόγονη αρχιτεκτονική της υπαίθρου των νησιών. Τα
διώροφα σπίτια, ο διαχωρισμός των χρήσεων σε ισόγειο
και όροφο και το επίπεδο δώμα, παράλληλα με την αστική
οργάνωση τους, θυμίζουν τους οχυρούς οικισμούς των
Κυκλάδων από τον Μεσαίωνα και μετά. 22
Από τα ευρήματα, εικάζεται και τρόπος ζωής- η
καθημερινότητα των κατοίκων που δεν φαίνεται να άλλαξε
πολύ μέχρι και τον 19ο αιώνα. Ξύλινα κρεβάτια, δίχτυα
ψαρέματος και πιθάρια για αποθήκευση των τροφίμων.23
22Φιλιππίδης, 2003. ο.π., σελ. 132
23 Ευθυμιόπουλος, ο.π., σελ.43
«Βυζαντινά και κλασσικά, προϊστορικά και νεότερα έργα τέχνης και αρχιτεκτονικής, κυκλαδικά ειδώλια και παραδοσιακοί οικισμοί, πολύχρωμες ψαρόβαρκες και άνθρωποι απλοί, με ηλιοκαμένα τα αλμυρά τους πρόσωπα στο δυνατό αέρα, με καψαλισμένη γη στο ενδιάμεσο του ουρανού και της θάλασσας, αποτέλεσαν πραγματικό παράδεισο του σύγχρονου κόσμου μας»24 Τουρνικιώτης, 2003 24 Τουρνικιώτης, ο.π., σελ. 76
4.3 Ρωμαϊκή Εποχή και Αρχαία Ελλάδα
Η Δήλος, μετά από πολλά χρόνια χωρίς κατοίκους, κατά
την Ελληνιστική εποχή ανθίζει και οικονομικά, με μια
παράλληλη οικοδομική ανάπτυξη που αφορά αυτή τη
φορά και κατοικίες. Η πορεία αυτή θα συνεχιστεί μέχρι και
την ρωμαϊκή εποχή, με την Δήλο να αποτελεί οικονομικό
κέντρο της Μεσογείου με ένα μεγάλο ανοικτό λιμάνι και
ανοιχτή αγορά, χαρακτηριστικά που αναγνωρίζονται και
σήμερα στα νησιά του Αιγαίου.
Οι κατά καιρούς ανασκαφές στο νησί, εκτός από την
ανακάλυψη μεγάλης κλίμακας ναούς και πολυτελείς
κατοικίες με αίθρια, έφερε στο φως και μια πιο μικρή
τυπολογία μονόχωρων κτισμάτων.
Η M. Truemper25 κατηγοριοποιεί αυτά τα κτίσματα ως
“tabernae”, στα πρότυπα παρόμοιας τυπολογίας που
ανακαλύφθηκε στην Πομπηία. Τα σχεδόν 500 μονόχωρα
αυτά κτίσματα, φαίνεται να ήταν υποδοχείς διάφορων
χρήσεων, πολλές φορές και ταυτόχρονα. Από χώροι κατοικίας ή εφήμερης διανυκτέρευσης, μέχρι εργαστήρια καταστήματα .
25Trumper, M., 2005. Ancient Greek Houses and Households: Chronological, Regional, and Social Diversity. Modest Housing in Late Hellenistic Delos. Edited by Ault, N. and Nevett, L., University of Pennsylvania Press
Για κάποια από αυτά γίνεται λόγος και για ύπαρξη
ορόφου, βάσει οπών στην τοιχοποιία που θα μπορούσαν
να υποδεχτούν δοκούς για το πάτωμα. Συμπεραίνεται
επίσης ο διαχωρισμός χρήσεων ανά όροφο, που υποστηρίζεται λόγω της ύπαρξης διπλού κατωφλιού και ανεξάρτητου κλιμακοστασίου δίπλα στην είσοδο στον χώρο.
Χωροταξικά, τα κτίσματα αυτά ορίζονται από τους βασικούς άξονες του οικισμού δημιουργώντας συνεχή μέτωπα παράλληλα με αυτούς διευκολύνοντας το εμπόριο. Ενώ συμπεραίνεται ότι οι κάτοικοι των κτισμάτων αυτών ήταν χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, έμπορες ή τεχνίτες, η επισκέπτες.26
Ο οικισμός, ή τουλάχιστον κάποιες από τις συνοικίες του οικισμού αυτού της Δήλου, μπορούν να νοηθούν ως η αρχή-το πρότυπο της χωροταξικής και αρχιτεκτονικής οργάνωσης και των «Χωρών» των υπόλοιπων νησιών των Κυκλάδων μέχρι την προβιομηχανική εποχή.
Ο τρόπος λειτουργίας του κτηριακού αποθέματος των μονόχωρων αυτών κτισμάτων στις «Χώρες» των νησιών των Κυκλάδων σήμερα, προσιδιάζει σε αυτόν της Δήλου
στην Ύστερη ελληνιστική Εποχή, σε χρήσεις και χαρακτήρα.
26ο.π.