RADICAL : CYCLADES

Ευχαριστώ την κα Λεφάκη για την πολύτιμη καθοδήγηση και όλα τα άτομα για τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που κάναμε κατά καιρούς για το θέμα

Αυτή η ερευνητική εργασία αποτελεί ουσιαστικά ένα κείμενο- που αρθρώνεται από επιμέρους- αυτόνομα κεφάλαια. Προσπάθησα να σκεφτώ το κείμενο και εν γένει το βιβλίο, σαν χώρο. Με την εργασία, στην ουσία δημιουργείται ένας χώρος για την συσχέτιση των 2 μερών- του όρου Radical και του πεδίου των Κυκλάδων.

Στα κεφάλαια δεν υπάρχει αρίθμηση και στο βιβλίο δεν

υπάρχει σελιδοποίηση.

Τα επιμέρους κεφάλαια του βιβλίου, αποτελούν αυτόνομα πεδία διερεύνησης των μερών αυτών στο πρότυπο του ριζώματος.

Το Ρίζωμα (Rhizome) είναι με απλά λόγια, ένα δίκτυο από

αλληλοσυνδεδεμένα σημεία εδάφια χωρίς ιεράρχηση,

χωρίς αρχή και τέλος, που αναλύεται από τον Deleuze και Guattari

Με την αναλογία δικτύου βιβλίου, όπως ένα δίκτυο είναι

ένα άθροισμα από σημεία, έτσι και ένα βιβλίο είναι το

άθροισμα των κεφαλαίων του.

Το βιβλίο αποτελείται από 9 κεφάλαια πεδία

διερεύνησης, χωρίς ιεράρχηση ή σειρά.

Για τυπικούς λόγους το ηλεκτρονικό αρχείο έχει αναγκαστικά μία γραμμική σειρά παράθεσης κεφαλαίων, αλλά ο αναγνώστης ενθαρρύνεται να πλοηγηθεί στο κείμενο όπως θέλει.

Στο βιβλίο δεν υπάρχει:

Αρχή

Μέση

Τέλος .

Το ερευνητικό ερώτημα είναι και το συμπέρασμα.

Είναι οι Κυκλάδες Radical; Πώς η αρχιτεκτονική του

Αιγαίου είναι ταυτόχρονα και Ριζική και Ριζοσπαστική;

Η εργασία ξεκινάει με το πρόβλημα που δημιουργείται με

την μετάφραση της έννοιας Radical στα Eλληνικά. Με την παραδοχή ότι οι Κυκλάδες είναι Radical, διερευνώνται οι

σχέσεις του πεδίου με την αμφίσημη έννοια.

Μέσω της ανάλυσης της Λαϊκής αρχιτεκτονικής, και της γνώσης πίσω από αυτήν-τα αρχέτυπα, αναδύεται το πλαίσιο του Τριμερούς, που καθιστά δυνατή την συσχέτιση των Κυκλάδων και του Radical. Γίνεται μια εμβάθυνση στα νησιά αυτά και την αρχιτεκτονική παραγωγή τους που μεταλλάσσεται με τον καιρό αλλά αποτελεί μια ενότητα στον χώρο. Με εργαλείο το Τριμερές, αναλύεται το πως οι Κυκλάδες και εν γένει η αρχιτεκτονική παραγωγή και ο πολιτισμός τους, είναι είτε Ριζικά είτε και Ριζοσπαστικά.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, διερευνώνται αρχικά, οι τρόποι που η αρχιτεκτονική αυτή βρίσκει τις ρίζες της στο παρελθόν-με κεντρικούς πυλώνες την Ιστορία και τη Θρησκεία με επόμενη στάση- τη διερεύνηση της καταγωγικής σχέσης του κτισμένου χώρου με τον άνθρωπο με έμφαση στην έννοια του λαού και τέλος την σχέση της αρχιτεκτονικής με την γη, τον τόπο. Ακολουθεί η παράθεση των τρόπων που η αρχιτεκτονική των νησιών αποσυνδέεται από τον τόπο που παράχθηκε, τα άτομα που την παρήγαγαν και τέλος τη χρονική της αφετηρία.

Η κατάληξη (της εργασίας) είναι η αρχή.

1.2 Abstract (Eng)

Are the Cyclades Radical? How is Cycladic architecture Radical in all senses of the consept?

The theoretical research begins with the problem created by the translation of the concept Radical into Greek. With the assumption that the Cyclades are Radical, the field's relations with the ambiguous sense are explored.

Through the analysis of Anonymous Architecture, and the knowledge behind it-the Archetypes, the framework-tool of the Tripartite emerges, making possible the correlation of the Cyclades and the Radical.

There is a deepening of these islands and their architectural production which mutates with time but constitutes a unity in space. Using the Tripartite as a tool, it is analyzed how the Cyclades and in general their architectural production and culture are either is rooted or rather breaking the roots

Within this context, the ways in which this architecture finds its roots are first investigated: in the past - with central pillars the History and Religion, with the next stopthe investigation of the ancestral relationship of the built space with man with an emphasis on the concept of the people and finally the relationship of architecture with the land, the place.

Then follows a list of the ways in which the architecture of the islands is disconnected from the place it was produced, the people who produced it and finally its starting point in time of it in time.

The conclusion (of work) is the initial question of the paper

1.3 Αφορμή

Έναυσμα για την συγκεκριμένη εργασία, αποτέλεσαν τα

κατά καιρούς ταξίδια μου στις Κυκλάδες, το ανεξήγητα

αρχιτεκτονικό τοπίο που δεν μπορώ να περιγράψω με

λέξεις. Η χώρα των νησιών με τα δεκάδες λευκά κτίσματα, η ελάχιστη δομή για να κατοικήσει ο άνθρωπος και η

αντίθεση τους με το πετρώδες σκουρόχρωμο έδαφος και

το μπλε του ουρανού και της θάλασσας. Αξιοθαύμαστος

είναι ο τρόπος που τα κτίσματα αυτά ριζώνουν στην γη

κυριολεκτικά, αλλά και μεταφορικά ως σύμβολο ρίζες της

αρχιτεκτονικής.

Poems of Herman Melville. Edited

Site;

innovating willfulness

1.3 Στόχος

Στόχος της ερευνητικής αναζήτησης, είναι η σπουδή -

μέσω της εμβάθυνσης στις ρίζες της αρχιτεκτονικής

γλώσσας και των τρόπων με τους οποίους αυτή ανάγεται

σε ένα ριζοσπαστικό πρότυπο - στην πολλαπλότητα της

αρχιτεκτονικής υπόστασης. Με την παραδοχή ότι οι

Κυκλάδες είναι Radical, και χρησιμοποιώντας το

πρόβλημα της αμφίσημης μετάφρασης της έννοιας αυτής

στην Ελληνική γλώσσα ως ευκαιρία για νέες αναζητήσεις

νοημάτων στο πεδίο των Κυκλάδων, γίνεται μια

προσπάθεια επαλήθευσης των διαφόρων σημασιών της

έννοιας εν εαυτό. Στόχος είναι να αποδειχτεί η

πολλαπλότητα αυτή, στις Κυκλάδες και την έννοια του

Radical.

1.4Μεθοδολογία

Ο όρος Radical χρησιμοποιείται συνήθως για να

περιγράψει κάτι επαναστατικό. Με μία τυπική ανάλυση και

παρουσίαση του όρου όμως, χάνονται πολλά επίπεδα

κατανόησης και ευκαιρίες διεύρυνσης των σημασιών του.

Στον αντίποδα μιας πεζής, δυϊστικής ανάλυσης που

καταλήγει στην μετάφρασή και ερμηνεία του είτε ως

«ριζικό» είτε ως «ριζοσπαστικό», μια εναλλακτική ριζωματική ανάλυση αναδεικνύει όλες τις πτυχές και

ερμηνείες του όρου. Άλλωστε το να είναι κάτι ριζικό δεν αναιρεί την πιθανότητα να είναι και ριζοσπαστικό, ή και επαναστατικό, και ,και… Αυτή η πολλαπλότητα και η μη ιεράρχηση είναι χαρακτηριστικά ενός ριζώματος.

Ο τρόπος ανάπτυξης της εργασίας, χωρικά αλλά και εννοιολογικά, γίνεται στο πρότυπο του ριζώματος, ενός ανοιχτού συστήματος, χωρίς αρχή και τέλος, με την απουσία ιεράρχησης των επιμέρους μερών. Κάθε κεφάλαιο είναι ένα αυτόνομο πεδίο διερεύνησης νοημάτων με σημείο εκκίνησης τις διάφορες αιτιολογικές σχέσεις που δημιουργούνται όταν η έννοια του Radical εισέρχεται στο πεδίο των Κυκλάδων.

Μέσα από την ετυμολογική ανάλυση των εννοιών, παράγονται κάθε φορά νέες συνδέσεις, και με αυτές, νέες σκέψεις για την ανάλυσή τους, που με την σειρά τους επανανοηματοδοτούν τις έννοιες, τοποθετώντας τις σε ένα αέναο κύκλο ανατροφοδότησης. Ο κύκλος του Radical εισέρχεται στον κύκλο των Κυκλάδων με σημεία καμπής των κύκλων τους το Ριζικό και το Ριζοσπαστικό, με το πλαίσιο παραγωγής της αρχιτεκτονικής να γίνεται εργαλείο ανάλυσης και παραγωγής νέων νοημάτων, διεύρυνσης του θεωρητικού λόγου και εν τέλει ή εξ αρχής επαλήθευσής τους. Το τέλος βρίσκεται στην αρχή του κύκλου τους.

Τεκμηρίωσης

Η ερευνητική εργασία, αποτελείται αμιγώς από γραπτό

κείμενο χωρίς παραβολή εικόνων. Οι Κυκλάδες είναι ένα

πεδίο για το οποίο ο καθένας έχει μια δική του

σχηματισμένη άποψη

Για να ξεφύγουμε από μια επιδερμική ανάγνωση του

τοπίου των Κυκλάδων μονο κίνητρο έχει τα αισθητικά

κριτήρια και να εμβαθύνουμε στα αίτια διαμόρφωσης τους

και την καταγωγή της αισθητικής τους παράδοσης.

2.0 RADICAL

Η λέξη Radical με ρίζα την λατινική λέξη «root» ( ρίζα), είναι δίσημη, και στην ελληνική μεταφράζεται και

περιγράφει δύο διαμετρικά αντίθετες έννοιες την έννοια

ριζικό και την έννοια ριζοσπαστικό (ρίζα + σπάω), με την δεύτερη να προϋποθέτει την κατάλυση της πρώτης, και με τις δύο όμως να εγγράφονται εν τέλει στον ίδιο κύκλο σημασίας. Τα πράγματα περιπλέκονται ακόμη περισσότερο όταν η έννοια αυτή εισέλθει στο πεδίο της Αρχιτεκτονικής, όπου τα τελευταία χρόνια το επίθετο ή η έννοια του Radical χρησιμοποιείται ευρέως από ξένους Αρχιτέκτονες και αρχιτεκτονικά site και περιοδικά για να περιγράψει μια ευρεία αρχιτεκτονική γκάμα, από αρχέγονες καθαρές μορφές μέχρι και installation που διαπραγματεύονται τα όρια της αρχιτεκτονικής.

1.0 Εισαγωγή

Στο παρόν κεφάλαιο, γίνεται η προσπάθεια δημιουργίας

ενός Θεωρητικού Πλαισίου εννοιών και εργαλείων που θα

οδηγήσουν σε μια ακριβέστερη ανάλυση της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων. Τα τρία υπό-κεφάλαια, απαντούν τα εξής ερωτήματα:

Τί; Πώς; Πλαίσιο; Μέσα από την ανάλυση των όρων «Αρχέτυπο» και «Λαϊκή Αρχιτεκτονική», αποκρυσταλλώνεται η μεταξύ τους σχέση και αναδεικνύεται το τρίμερες, εργαλείο ανάλυσης της εργασίας. Παράλληλα μέσα από την διερεύνηση των εννοιών της φύσης και του τοπίου, διερευνάται το βάθος και η μεταφυσική της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων.

Με τον όρο “Λαϊκή Αρχιτεκτονική”, περιγράφεται όλο το υλικό- αρχιτεκτονικό φάσμα από τα πρωτόγονα3 κτίσματα των προϊστορικών χρόνων μέχρι και τους παραδοσιακούς οικισμούς της προ-βιομηχανικής εποχής του 19ου αι. Ψήγματα λαϊκής αρχιτεκτονικής εντοπίζονται μεμονωμένα και στη σύγχρονη αρχιτεκτονική

Στο κείμενο που δημοσίευσε ο Bernard Rudofsky

παράλληλα με την έκθεση που επιμελήθηκε στο MOMA

με τίτλο “Architecture without Architects” 6, γίνεται μία συστηματική καταγραφή και καταλογοποίηση της

αρχιτεκτονικής αυτής χωρίς αρχιτέκτονα, σε παγκόσμια κλίμακα. Πρόκειται για την πρώτη προσπάθεια ανάδειξης αυτής της κατηγορίας κτηρίων, που δεν είχαν ιδιαίτερη αξία και ήταν στην αφάνεια μέχρι τότε. Η σημαντικότητα

αυτής της αρχιτεκτονικής έναντι των παραδοσιακά προβεβλημένων κτηρίων και μνημείων (που πρωταγωνιστούν στα βιβλία αρχιτεκτονικής διαμορφώνοντας την αρχιτεκτονική θεωρία και σκέψη), διαφαίνεται και στο ότι, το βιβλίο κατάλογος, όπως και η έρευνα σε αυτό το πεδίο αρχιτεκτονικής, παραμένουν μέχρι και σήμερα άκρως επίκαιρα. Ο Rudofsky για τίτλο επιλέγει τον όρο «Αρχιτεκτονική χωρίς Αρχιτέκτονα», επισημαίνοντας έτσι την βασική διαφορά αυτής της αρχιτεκτονικής παραγωγής όπου, σε αντίθεση με την μνημειακή-δημόσια, υπεύθυνος για τη σύλληψη και δημιουργία του δομημένου χώρου ήταν ο απλός άνθρωπος ως ενεργό μέλος μιας κοινότητας. Για την περιγραφή της εν λόγω κατηγορίας κτισμάτων και επειδή είναι πολυεπίπεδη, μπορούν να χρησιμοποιηθούν διάφορα άλλα επίθετα, με το καθένα να περιγράφει και ένα διαφορετικό χαρακτηριστικό της.

6 Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art

Οι δόκιμοι όροι στα ελληνικά είναι οι ακόλουθοι:

Ανώνυμη

Λαϊκή

Θνητή

Τυχαία

Αυθόρμητη

Εγχώρια

Αγροτική

Γραφική

Παραμυθένια

Συμμετοχική

Ερασιτεχνική

Παραδοσιακή

Ο όρος αρχέτυπα, σχηματίζεται από τις λέξεις

«αρχή» + «τύπος» και προέρχεται από το “ἀρχέτυπον” της ελληνιστικής κοινής που είχε την έννοια του προτύπου9 .Τα αρχέτυπα εισέρχονται σε διάφορα πεδία της επιστήμης, περιγράφοντας κάτι που λειτουργεί ως τύπος ή πρότυπο. Από τα αρχέτυπα του Carl Jung10 στον τομέα της ψυχολογίας μέχρι και τα αρχιτεκτονικά αρχέτυπα που θα μελετηθούν περαιτέρω, ο όρος, περιγράφει μια ασυνείδητη γνώση, αρχέγονες εικόνες που υπάρχουν στους ανθρώπους εξ αρχής και από κοινού. Η ανάλυση των αρχετύπων λοιπόν, αποτελεί μια αναζήτηση της αρχής, των κανόνων ή των μορφών που υπάρχουν στο ασυνείδητο του ανθρώπου.

Βικιλεξικό, 2022. Αρχέτυπο.

Jung, C. G.,

& Kegan

Διαθέσιμο από:

Σεπτέμβριου

the

by R.F.C., Hull, England,

Στο κείμενο που εξέδωσε ο Jung, με το όνομα Αρχέτυπα, γίνεται μια πρώτη ανάλυση της θεωρίας των αρχετύπων και κάποιων θεμελιωδών εννοιών απαραίτητων για την καλύτερη κατανόησή της έννοιας. Η θεωρητική του σκέψη, βασίζεται στην ύπαρξη, όπως υποστηρίζεται από τον συγγραφέα, ενός «συλλογικού ασυνείδητου»12 το οποίο ενυπάρχει σε όλους τους ανθρώπους και το οποίο φέρει κάποιες καταγωγικές, αρχέγονες εικόνες. Στον χώρο και συναρτήσει αυτού, στην Αρχιτεκτονική, τα αρχέτυπα μεταφράζονται σε ιδεατές μορφές ή εικόνες και αφαιρετικά διαγράμματα μορφών. Η εικόνα, το διάγραμμα, οι σχέσεις, η ιδέα ενός χώρου ή μιας μορφής πριν την ίδια την δημιουργία τους Το ίχνος της αρχής13 της αρχιτεκτονικής σκέψης. 12 το συλλογικό ασυνείδητο είναι ένας χώρος

Η πορεία αναζήτησης των καταγωγικών εικόνων της ζωής με την έννοια των αρχετύπων, ήταν παράλληλη με την αναζήτηση και καταγραφή των αρχέγονων μορφών της Λαϊκής αρχιτεκτονικής. Η σχέση αυτή των εννοιών, υπογραμμίζεται και με την σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση των βιβλίων των Jung και Rudofsky που θεμελίωσαν τα πεδία στην παγκόσμια βιβλιογραφία. Εμβαθύνοντας στις δύο έννοιες, διαφαίνεται η μεταξύ τους σχέση ως αίτιου και αποτελέσματος. Η λαϊκή αρχιτεκτονική, είναι το υλικό αποτύπωμα της γνώσης και των αναγκών του ανθρώπου, όπως αυτές εξελίχθηκαν με το πέρασμα του χρόνου, δηλαδή των αρχετύπων. Εάν η λαϊκή αρχιτεκτονική είναι η έκφραση του ανθρώπου στον χώρο, τα αρχέτυπα μπορούν να νοηθούν ως προεργασία - το αρχικό σχέδιο, η ιδεατή μορφή που κανείς δεν μπορεί να περιγράψει με λόγια αλλά ενυπάρχει στο ασυνείδητο όλων των ανθρώπων. Καρπός αυτής, η λαϊκή δημιουργία. Η λαϊκή αρχιτεκτονική, σε μια παράλληλη πορεία με τα αρχέτυπα, είναι η υλική υπόσταση, η μετάφραση της γνώσης ή καλύτερα των γνώσεων που απέκτησε ο άνθρωπος με την πάροδο του χρόνου στο δεδομένο πλαίσιο ή τόπο κατοίκησής του Η έννοιες του τόπου και του χρόνου, όπως αυτές αποτυπώνονται στον άνθρωπο, είναι άμεσα συνδεδεμένες με την ίδια την υπόσταση των αρχετύπων.

3.1 Γενικά

Για να αναδειχθεί ένα «πράγμα»15 ως λαϊκό κτίσμα,

προϋποτίθεται η ύπαρξη ενός συστήματος ανάγνωσης και

ερμηνείας, που θα το κατηγοριοποιεί ως τέτοιο. Το

σύστημα αυτό όμως, εκτός από τρόπος ανάγνωσης,

αποτελεί ήδη, το εργαλείο διαμόρφωσης του χώρου και εν

γένει, του ίδιου του πράγματος αυτού. Μέσω του συστήματος ανάγνωσης, γίνεται μια «αφομοιωτική

κατανόηση» 16 του τοπίου που δημιουργείται μέσω του κτίσματος στον χώρο, αλλά και μια εκ βαθών ανάλυση και ταξινόμηση του κτηρίου σε αυτόν. Επί τούτου, ως εργαλείο ή τρόπος «ανάγνωσης» υιοθετείται ένα υβριδικό σύστημα, αποτελούμενο από τρείς άξονες: τον άνθρωπο, τον τόπο και τον χρόνο. Το Τριμερές αυτό, παίρνει υπόσταση, μέσα από την μεθερμηνεία του γραπτού κειμένου του Α. Κωνσταντινίδη στο βιβλίο «Δύο χωριά από τη Μύκονο», και μορφή στα πρότυπα του τετραμερούς στο οποίο αναφέρεται ο Heidegger στη διάλεξη «Κτίζειν, Κατοικείν, Σκέπτεσθαι».

15 «Πράγμα» ονομάζεται το κτίσμα που περισυλλέγει το Τετραμερές (Heidegger, 1952)

16 Heidegger, M., 1952. Bauen Wohen Denken. Vortage und Aufsatze, χ.α. Μεταφράστηκε από Γερμανικά από Γ., Ξηροπαϊδη. Αθήνα, εκδόσεις ΠΑΛΕΘΡΟΝ

3.2 Τριμερές

Το τριμερές με πιο απλά λόγια, απαντά στα θεμελιώδη

ερωτήματα:

Ποιος; Που; Πότε; Ερωτήματα καθοριστικά για να τεθεί το πλαίσιο που

διέπει ένα αρχιτεκτονικό έργο.

Το Τριμερές αποτελούν (ο): Τόπος

Χρόνος

Άνθρωπος

Ο Α. Κωνσταντινίδης αναφέρεται στη σχέση των 3 μερών με την φύση. Τα 3 μέρη, άνθρωπος - τόπος – χρόνος , χρησιμοποιούνται ως «εργαλεία» ξανά-διαβάσματος του τόπου εφόσον αυτά, όπως υποστηρίζεται, είναι και τα συστατικά που καθορίζουν την λαϊκή δημιουργία. Πιο συγκεκριμένα αναφέρεται στον άνθρωπο ως λαό, που “μιλεί την γλώσσα της φύσης” 18, στο τοπίο και το κλίμα και την γεωγραφία του τόπου, και τέλος τα ήθη και τα έθιμα, τη θρησκεία και τον πολιτισμό, τα οποία ομαδοποιούνται και ταξινομούνται για χάριν της εργασίας, στο πλαίσιο της έννοιας του χρόνου.

18 Κωνσταντινίδης, ο.π., σελ. 15

3.3 Τριμερές & Τετραμερές

Το Τετραμερές του Heidegger που διέπει το σύμπαν και

διαμορφώνει τον κόσμο αποτελείται από τους Θνητούς, τις Θεότητες, τη Γη και τον Ουρανό. Κατά τον Heidegger, ο άνθρωπος είναι πρωτίστως θνητός, και ως τέτοιος υπάρχει ως μέρος του τετραμερούς. Ως μέρος αυτού του τετραμερούς, ο άνθρωπος δύναται να κατοικήσει.

Το Τριμερές, στην παρούσα εργασία χρησιμοποιείται ως εργαλείο κατανόησης και διαμόρφωσης της λαϊκής αρχιτεκτονικής, έναντι του Τετραμερούς. Η «γη» και ο «ουρανός» του Heidegger, τα 2 από τα μέρη του τετραμερούς, είναι χαρακτηριστικά ενός τόπου, μιας τοποθεσίας μέσα στον χώρο. Η «γη» φέρει πάνω/μέσα της, όλα τα υλικά χαρακτηριστικά του τόπου, καθετί ζωντανό που τον διέπει, και εκτείνεται μέχρι τα «πετρώματα και τα ύδατα». 19 Ο ουρανός από την άλλη, αντιπροσωπεύει το άυλο στρώμα που αιωρείται πάνω από τον τόπο και τον διαμορφώνει: οι εποχές, ο καιρός, το φως και το σκοτάδι, τα χρώματα και η μεταφυσική του τόπου. Τα δυο αυτά μέρη του Τετραμερούς διαμορφώνουν τον τόπο, μέρος του τριμερούς που θα αναλυθεί περαιτέρω.

Οι «θεότητες», φανερώνουν την ύπαρξη της ιερότητας, του πεπρωμένου, του Θείου, έναντι της θνητότητας που επισημαίνεται ως το καθοριστικό γνώρισμα του ανθρώπου.

Στο Τριμερές αντί του μέρους των Θεοτήτων προτιμήθηκε η χρήση της έννοιας του χρόνου. Ο χρόνος, φέρει μέσα του τις θεότητες ως κατάλοιπα των πολιτισμών του ανθρώπου κατά τους αιώνες. Χρόνος είναι η ιστορία και οι παραδόσεις, τα έθιμα και οι θρύλοι. Με τον χρόνο μετρούνται οι αλλαγές τους, και (αυτά) δεν υπάρχουν έξω από το πλαίσιο ερμηνείας του. Ο χρόνος φέρει τη γνώση, τη λαϊκή σοφία.

4.0 Φύση τοπίο

4.1 Γενικά

Ο Κωνσταντινίδης ανάγει το παράγωγο που προκύπτει

από το πλαίσιο - εργαλείο του Τριμερούς σε φύση. Η

αρχιτεκτονική και εν γένει ο υλικός χώρος με την

σύμπραξη της με το φυσικό, την φύση, δημιουργεί

σχέσεις με διάφορες διαβαθμίσεις που αφήνουν στα

λεξικά μία πληθώρα από έννοιες που καλούνται να

περιγράψουν τις διάφορες εκφάνσεις των σχέσεων.

Φύση

Τοπίο

Κυκλαδίτικο τοπίο

Κυκλάδες.

Ταυτόχρονα με την διαβάθμιση του φυσικού προς το

ανθρωπογενές από την φύση στο τοπίο, πραγματοποιείται μια ταυτόχρονη από την παγκόσμια λαϊκή αρχιτεκτονική στα κτίσματα των Κυκλάδων.

Η φύση είναι μια έννοια που είναι άμεσα συνδεδεμένη με

την λαϊκή αρχιτεκτονική αφού η πρώτη εμπεριέχει το

Τριμερές που όπως προαναφέρθηκε, απαιτείται για τη

δημιουργία της δεύτερης. Τα «στοργικά και μικρά και

αγαθά, έργα του ανθρώπου»21 , που βλέπει κανείς στη

φύση, είναι η απλή μετάφραση των αναγκών του. Aνάγκες που είναι αιώνιες, συναρτήσει πάντα του χώρου που καταλαμβάνουν σε αυτήν. Τα κτήρια αυτά, ριζώνουν στο

έδαφος, ενσωματώνονται στο περιβάλλον τους, και έτσι γίνονται ένα με την φύση. Κατά τον Α. Κωνσταντινίδη, ο

άνθρωπος, «που έχει βλαστήσει στη γη της όπως ο

θάμνος, το δέντρο το άνθος»22, είναι αδιάσπαστο κομμάτι της φύσης, και κατά συνέπεια όταν αυτός είναι «λαός»23 τα έργα του γίνονται κομμάτι της, ως έργα λαού. Η λαϊκή αρχιτεκτονική λοιπόν ως παράγωγο του Τριμερούς, συνομιλεί με τη φύση, γίνεται ένα με αυτή. «ορθώνονται εκεί σαν να μην τα έχει φτιάξει ανθρώπου χέρι…όμοια με τα βουνά και τα δέντρα, τα σύννεφα και τον γαλάζιο ουρανό.»

1908

μέσα στην

4.3 Η Φύση και το Τοπίο Στο δοκίμιο του Georg Simmel «Φιλοσοφία του Τοπίου» 25αναλύονται οι έννοιες του τοπίου και της φύσης καθώς και οι μεταξύ τους διαπλεκόμενες σχέσεις. Η φύση αναφέρεται ως «η ατέρμονη συνάφεια των πραγμάτων»26 , ένα δίχως όρια σύνολο των επιμέρους στοιχείων που την αποτελούν, ότι βλέπει δηλαδή το μάτι από άκρη σ’ άκρη, μεταξύ άλλων και ανθρώπινα έργα. Για να οριστεί ένα σύνολο ως φύση όμως, αυτό θα πρέπει μεταξύ άλλων κατά τον συγγραφέα, να είναι «εκπρόσωπος και σύμβολο εκείνου του συνολικού. Είναι, έτσι που να ακούμε τη ροή του τελευταίου να αντηχεί μέσα σε αυτό»27 . Το τοπίο, περιγράφεται ως μια οριοθετημένη και αυτάρκης ενότητα μέσα στο απέραντο του συνόλου της φύσης, με την τελευταία επομένως, να νοείται ως μια σύνθεση του αθροίσματος των τοπίων που εμπεριέχονται σε αυτήν. Στον αντίποδα, το τοπίο, δεν είναι απλά το άθροισμα των επιμέρους στοιχείων του, καθώς απαιτείται η ύπαρξη μιας «ενοποιητικής έννοιας που θα δώσει μορφή στον όγκο τους». 28

Simmel, G., 2004. Φιλοσοφία του Τοπίου. ΤΟ ΤΟΠΙΟ. Επιμέλεια από Δασκαλοθανάσης, Δ. Αθήνα, εκδόσεις

Ο τρόπος που ο άνθρωπος ξεχωρίζει σε ένα κομμάτι γης μια ενότητα, ένα τοπίο μέσα από το όλον της φύσης, προσομοιάζει την πράξη του «καδραρίσματος» και τη σύνθεση μιας φωτογραφίας ή ενός ζωγραφικού πίνακα τοπίου. Η ενοποιητική έννοια που απαιτείται, λοιπόν, για τον χαρακτηρισμό ενός τοπίου βρίσκεται εν εαυτό και αυτοπραγματώνεται από τον θεατή.

Φύση- Ελληνικό Πνεύμα «Ο λαός και οι μορφές των βουνών και της θάλασσας, με τις καμπύλες και τις τομές, που είναι το σχέδιο του Ελληνικού χώρου.» 29 Κωνσταντινίδης, 1947 Εφαρμόζοντας τη θεωρία του Georg Simmel στον Ελληνικό χώρο, την Ελληνική φύση, και αναζητώντας το σύμβολο που φέρει, καταλήγει κανείς στο Ελληνικό πνεύμα, την Ελληνικότητα. Στο σύμβολο αυτό εμπεριέχεται όλη η μεταφυσική της Ελλάδος ως συνολικό Είναι, έτσι που η Ελληνική φύση γίνεται εκπρόσωπος του συμβόλου αυτού και «κάθε κτήριο φέρει μέσα του όλη την Ελλάδα30».

Κωνσταντινίδης, ο.π., σελ.

«Στην Ελλάδα ο Le Corbusier, ανακαλύπτει και

επαληθεύει την καθαρή δημιουργία του πνεύματος και την

ανθρώπινη κλίμακα, τον Παρθενώνα και τα σπίτια των

Κυκλάδων»31. Το Ελληνικό πνεύμα, συναντάται ως έννοια

σε πληθώρα κειμένων, αρχιτεκτόνων, καλλιτεχνών και

λόγιων, Ελλήνων και Ευρωπαίων ειδικότερα την εποχή

του μεσοπολέμου, όταν η επανανακάλυψη και η

επανερμηνεία του ήταν πιο κρίσιμη και σχετική από ποτέ

για την τότε «νέα εποχή». Για τον Corbu, «η απλότητα,

καθαρότητα γραμμών και κατασκευής, πλαστικότητα και

φαντασία» (K.Vrieslander και Τ.Καϊμη, 1934 :25), η

«αρχαϊκότητα» του τοπίου και τα αρχέγονα συναισθήματα

που προσφέρει στον θεατή του η Ελληνική φύση ήταν καταλυτικά στο έργο και την διαμόρφωση του χαρακτήρα

του, συνεπαρμένος από την «αρχαϊκότητα» του Ελληνικού τοπίου, το μέτρο και την πνευματικότητα των κατασκευών ορίζει το Ελληνικό πνεύμα ως: «το δράμα, το γεμάτο πάθος, οι καμπύλες της ενέργειας, της τάσης, εκτυλίσσονται με αταραξία ωστόσο, βρήκαμε εδώ τα σημεία όπου μπορούν να εφάπτονται, να διασταυρώνονται, να έρχονται σε επαφή. Και να το ξέσπασμα: η λάμψη της αρμονίας στην Ακρόπολη.» καταλήγοντας στο ότι δεν έχει να κάνει με τα πράγματα καθαυτά αλλά με την τύχη τους, κλείνοντας με το ερώτημα: «Άραγε το ελληνικό

Όπως

Corbusier, L. 1987.

εισαγωγή

Όταν κάποιος αναφέρεται στις Κυκλάδες, στο μυαλό του

συνομιλητή δημιουργείται μια εικόνα- ένα τοπίο

αποτελούμενο από εκατοντάδες λευκούς κύβους, γραφικά

σοκάκια με τζακάρντες και στο φόντο άγονα βουνά και

πεδιάδες που αντιπαραβάλλονται με το μπλε του

ουρανού και της θάλασσας.

Το Κυκλαδίτικο τοπίο είναι μια αυτόνομη, νοηματικά

οριοθετημένη ενότητα μέσα στην φύση, που

«καδράρεται» από τον θεατή και αποτυπώνεται στο συνολικό ασυνείδητο μέσω της συνεχούς αναπαραγωγής

της. Τοπίο όμως, βάσει του θεωρητικού συλλογισμού του

Simmel, δεν είναι απλά ένα σύνολο από τα επιμέρους στοιχεία που το απαρτίζουν, αλλά η προ-υπάρχουσα ιδέα του ως σύνολο, το οποίο νοηματοδοτείται εν εαυτό και έπειτα «καδράρεται» από τον θεατή ο οποίος το ξεχωρίζει και το οριοθετεί μέσα στο αχανές του οπτικού του πεδίου. Καθένα από τα νησιά του Αιγαίου, οι Κυκλάδες ως σύμπλεγμα, το άθροισμα των Κυκλαδίτικων τοπίων αποτελούν μέρη ενότητες της Ελληνικής φύσης. Μια εικόνα από τη Σαντορίνη είναι εύκολα αναγνωρίσιμη σε παγκόσμια κλίμακα, ξεχωρίζοντας το νησί αυτό την ενότητα - από οποιοδήποτε άλλο τοπίο στον κόσμο. Το γεγονός αυτό όμως, δεν αναιρεί την άρρηκτη σχέση των Κυκλάδων με την Ελλάδα, αφού η άμεση αναγνώριση του Κυκλαδίτικου τοπίου είναι πάντα σε συνάρτηση με την Ελληνική φύση και τον συμβολισμό που φέρει, την Ελληνικότητα. Δεν πρέπει λοιπόν να ξενίζει το γεγονός, ότι για τους περισσότερους, Ελλάδα, είναι η εικόνα ενός τοπίου στις Κυκλάδες.

1.0 Εισαγωγή

Οι Κυκλάδες, είναι ένα σύμπλεγμα νησιών χωροθετημένο

στο Αρχιπέλαγος35 του Αιγαίου, με το φως τους όμως να

έχει ταξιδέψει και έξω από τα στενά όρια του Ελλαδικού

χώρου- φάρος πολιτισμού και ιστορίας σε παγκόσμια

κλίμακα. Αποτελούν ένα σύνολο 30 περίπου νησιών και

αρκετών ακόμα βραχονησίδων που δημιουργεί μια μεγάλη κατακερματισμένη πόλη με εναλλαγή στεριάς θάλασσας.

Η ίδια η ονομασία των νησιών των Κυκλάδων, ενσωματώνει όλες τις εκφάνσεις και τα χαρακτηριστικά της. Με τον όρο «Κυκλάδες» περιγράφεται ταυτόχρονα η γεωγραφική θέση, η μυθολογική και ιστορική υπόσταση, αλλά και η σημαντικότητα και η μεταφυσική των νησιών αυτών. 35Η ίδια λέξη «Αρχιπέλαγος» που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα σαν ορολογία, προέρχεται από την αρχαία ελληνική σαν επίθετο το πέλαγος του Αιγαίου. (Broodbank, 2000)

Η ετυμολογική προέλευση της λέξης «Κυκλάδες», έχει αρχή της τον κύκλο Σε χωρικό επίπεδο, ο κύκλος υποδηλώνει μια κυκλική διάταξη γύρω από ένα κέντρο: εσωτερικά, με το «ιερό»

κέντρο, το νησί της Δήλου, γύρω από το οποίο αναπτύσσονται τα υπόλοιπα νησιά, αλλά ταυτόχρονα και σε σχέση με το αρχιπέλαγος, του οποίου αποτελεί το κέντρο. Εκτός από την γεωγραφική τους θέση, στον «κύκλο» των Κυκλάδων εμπεριέχεται και η συμβολική έννοια του κέντρου, ως χώρος με κεντρική σημασία για την ευρύτερη περιοχή και όλο τον μέχρι τον Αρχαίο κόσμο 36 Ο πρώτος σωζόμενος παγκόσμιος χάρτης της Βρετανικής Αυτοκρατορίας (mappa mundi), που χρονολογείται γύρω στον 12ο - 13ο αιώνα, τοποθετεί την Δήλο στο κέντρο του κόσμου και του χάρτη, με τις υπόλοιπες Κυκλάδες να σχηματίζουν ένα κύκλο γύρω από αυτήν37 . Με το χάρτη αυτόν διαφαίνεται η σημαντικότητα του συμπλέγματος των Κυκλάδων, με την υπερμεγέθη Δήλο να υποδηλώνει την μεταφυσική των Κυκλάδων, ως ιερό κέντρο του κόσμου.

36Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ.

Εκδοτικός Οίκος

2.1 Νησιά

Οι Κυκλάδες είναι το μεγαλύτερο σε πλήθος σύμπλεγμα

νησιών του Αιγαίου. Μεταξύ πολλών βραχονησίδων απαριθμεί 33 νησιά, από τα οποία τα 25 είναι κατοικήσιμα. Κάποια νησιά, δημιουργούν επιμέρους συστάδες νησιών, υπό ενότητες των Κυκλάδων, όπως για παράδειγμα οι Μικρές Κυκλάδες. Η ενότητα αυτή των νησιών που ονομάζονται Κυκλάδες, που είχε στο παρελθόν και χωρικό αντίκρισμα, αποτελεί μία αυτόνομη, οριοθετημένη ενότητα νησιών μέσα στο Αιγαίο πέλαγος, με αυτό (το Αιγαίο) να αποτελεί με τη σειρά του υπό-ενότητα της Μεσόγειου Θάλασσας. Στο σύνολό τους τα νησιά παρατίθενται στις επόμενες σελίδες κατά φθίνουσα σειρά μεγέθους.

Νάξος

Άνδρος

Πάρος

Τήνος

Μήλος

Κέα

Αμοργός

Ίος

Κύθνος

Μύκονος

Σύρος

Σαντορίνη (Θήρα)

Σέριφος

Σίφνος

Σίκινος

Ανάφη

Κίμωλος

Αντίπαρος

Φολέγανδρος

Μακρόνησος

Πολύαιγος

Ηρακλειά

Γυάρος

Κέρος

Ρήνεια

Δονούσα

Θηρασία

Σχοινούσα

Αντίμηλος

Δεσποτικό

Άνω Κουφονήσι

Κάτω Κουφονήσι

Δήλος

Στην περιοχή γίνεται λόγος για την ύπαρξη ενός μεγάλου νησιού, του οποίου τις κορυφές βλέπουμε σήμερα μετά από κάποιες γεωλογικές διαδικασίες, ως τα επιμέρους νησιά που αποτελούν πλέον τις Κυκλάδες. Η αίσθηση της ενότητας των επιμέρους νησιών σε ένα όλον, τουλάχιστον πολιτισμικά, υπάρχει μέχρι και σήμερα. Η «πολυμέρεια» του τοπίου στα επιμέρους νησιά των Κυκλάδων παράγει σε αντιστοιχία «πολυμέρεια» στον πολιτισμό και τα παράγωγα αυτού στον χώρο, αρχιτεκτονική και τέχνη. Οι διαφορές όμως από νησί σε νησί αν και σημαντικές, δεν μπορούν να ανατρέψουν την ενότητα αυτή, που χαρακτηρίζει τα νησιά των Κυκλάδων από την αρχή της ιστορίας τους.41 41 ο.π., σελ. 143

γίνει εκεί,

Τουρνικιώτης, 2003

Οι Κυκλάδες ήδη από την αρχή της ιστορίας τους

αποτέλεσαν μια ξεχωριστή πολιτισμική ενότητα στον Αιγιακό χώρο, η οποία συνεχίζει αυτόνομα μέχρι και σήμερα. Η ενότητα αυτών των νησιών του Αιγαίου αποτελούσε ανέκαθεν ένα σημαντικό κομμάτι για την Ελλάδα, τον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο και τον κόσμο.

«Αν

Η ιστορία του γεωγραφικού αυτού χώρου, χωρίζεται σε 5

διακριτές χρονικές περιόδους, κάθε μια από τις οποίες ήταν χαρακτηριστική για την ιστορία του Αιγαίου αλλά και ολόκληρης της Μεσογείου, αφήνοντας υλικά

αποτυπώματα στα τοπία των νησιών. Κάθε Κυκλαδονήσι, αποτελεί ένα άθροισμα θραυσμάτων ιστορίας.

Οι 6 κύριες χρονικές περίοδοι - σταθμοί στην ιστορία και

την διαμόρφωση του δομημένου χαρακτήρα των νησιών

σύμφωνα με την βιβλιογραφία44 είναι:

Προϊστορικά χρόνια

Αρχαιοελληνικός Πολιτισμός

Παλαιοχριστιανική εποχή

Βυζαντινή εποχή Νεότερη εποχή 18ο - 19ο αι.

Καθοριστικό ρόλο στην σημερινή εικόνα των νησιών των Κυκλάδων, λόγω και της τουριστικής έκρηξης που παρατηρείται τα τελευταία χρόνιά και ήδη από το πρώτο μισό του 20ου αιώνα, διαδραματίζουν οι υλικές υποδομές του τελευταίου αιώνα. Με αυτή τη θεώρηση, η 6η χρονική περίοδος ξεκινά τον 20ο αιώνα και φτάνει έως και σήμερα.

Μπούρας,

Αθήνα,

Όπως προαναφέρθηκε, το νησιωτικό σύμπλεγμα των

Κυκλάδων, βρίσκεται στο κέντρο του Αιγαίου πελάγους

και πιο συγκεκριμένα, μεταξύ, μεταξύ 36ου και 38ου

βορείου παραλλήλου, και μεταξύ του 24ου και του 26ου

ανατολικού μεσημβρινού45 .

Ο καμβάς των Κυκλάδων χαρακτηρίζεται από το κυρίαρχο

μπλε της θάλασσας και το γαλάζιο του ουρανού σε

συνδυασμό την άγονη γη και το λευκό διάχυτο φως. Οι

Κυκλάδες είναι χαρακτηριστικές για το γυμνό και τραχύ

τους τοπίο, που είναι κυρίως άγονο και πετρώδες και η

αίσθηση της τραχύτητας του εντείνεται με το έντονο φυσικό ανάγλυφο.

Η βλάστηση είναι ελάχιστη με μικρές εξαιρέσεις σε κάποια νησιά με εύφορες πεδιάδες. Στα νησιά παρατηρείται κυρίως χαμηλή βλάστηση που αναπτύσσεται ανάλογα και με το τοπίο. Την χλωρίδα των Κυκλάδων απαρτίζει ένα σύνολο 1600 περίπου ειδών φυτών με τα 200 να αποτελούν ενδημικά είδη.

Βικιπαίδεια,

Κύριες καλλιέργειες των νησιών είναι:

Ελιά

Αμπέλι

Συκιά

Φραγκοσυκιά

Πεύκο

Φοίνικας

Ευκάλυπτος

Θάμνοι και φρύγανα

Η Κυκλαδική γη αποτελείται από ένα πλούσιο από μέταλλα και πετρώματα υπέδαφος. Στα νησιά ήδη από τα Προϊστορικά χρόνια ξεκινάει η εξόρυξη πετρωμάτων και το εμπόριο, πρακτική που εντείνεται έπειτα και από την έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας, με την εξόρυξη πολύτιμων λίθων και μετάλλων να αποτελεί συνήθη πρακτική για τα νησιά μέχρι και σήμερα.

2.5

Στατιστικά μιλώντας, οι Κυκλάδες είναι η περιοχή με τις λιγότερες βροχοπτώσεις στην Ελλάδα. 46Αυτός ο παράγοντας έχει ως αποτέλεσμα την εικόνα ενός ξερού τοπίου με λιγοστή βλάστηση και ελάχιστες έως καθόλου πηγές γλυκού νερού. Το φως, είναι ένας δραστικός παράγοντας στο μικροκλίμα της περιοχής. Το λευκό Κυκλαδίτικο φως, εντείνει ακόμα περισσότερο την εκτυφλωτική εικόνα των Κυκλάδων. Σίγουρα σε αυτό συμβάλλει και το άγονο τοπίο, τα πετρώματα με την χαρακτηριστική γυαλάδα και τα μάρμαρα, όπως και η επιλογή του λευκού στον δομημένο χώρο. Όλοι αυτοί οι παράγοντες συμβάλλουν στην αντανάκλαση του φωτός και ακολούθως την αίσθηση του εκτυφλωτικού λευκού φωτός, που χαρακτηρίζει τα νησιά. Χαρακτηριστικά της εμπειρίας των Κυκλάδων, είναι τα μελτέμια, τα ισχυρά ρεύματα ανέμων βόρειων διευθύνσεων. Τα μελτέμια υπήρξαν καθοριστικά και για την ανάπτυξη της ναυσιπλοΐας, που με την σειρά της υπήρξε καθοριστικός παράγοντας για την ανάπτυξη του Κυκλαδικού πολιτισμού. Ο τρόπος που είναι δομημένοι οι οικισμοί των νησιών, σαν τείχη, προστασίας για να περιορίζει τα ρεύματα ανέμων, αλλά και επίσης οι μηχανές που αξιοποίησαν το φαινόμενο αυτό όπως οι ανεμόμυλοι, δείχνουν το πως ο νησιώτης συμβιώνει με την φύση, αξιοποιώντας την για την καλύτερη διαβίωση του.

Το νησί της Μυκόνου είναι ταυτόσημο με τις Κυκλάδες. Η Μύκονος είναι ίσως το διασημότερο και πιο πολυσυζητημένο νησί της Ελλάδος. Οι λόγοι πίσω από την εμβάθυνση στο νησί της Μυκόνου είναι αρκετοί. Αρχικά, η Μύκονος, ήταν ένα από τα νησιά που διαμόρφωσαν την «ελληνικότητα» στην περίοδο του Μεσοπολέμου μετά το ταξίδι του CIAM στα νησιά των Κυκλάδων, αφού αποτέλεσε ένα σταθμό ορόσημο και για τον Le Corbusier. Το αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον του νησιού παρακινεί και τον αρχιτέκτονα Α. Κωνσταντινίδη να την επισκεφτεί και να γράψει αργότερα το «Δυο χωριά απ’ την Μύκονο» εξυμνώντας την Λαϊκή αρχιτεκτονική του νησιού και ανάγοντας την σε Ελληνική οικοδομική τέχνη. Η γειτνίαση του νησιού με αυτό της Δήλου κέντρο των Κυκλάδων στην Αρχαιότητα είχε μεγάλη επίδραση στην αρχιτεκτονική του νησιού και την μετέπειτα εξέλιξη του ως νέο κέντρο βάρους των Κυκλάδων. Ουσιαστικά το κέντρο του συμπλέγματος των νησιών μεταφέρθηκε από την Δήλο, λίγα ναυτικά μίλια βορειανατολικά, στο νησί των ανέμων. Μέσα από την σκοπιά της Μυκόνου, διερευνάται, αναλύεται και ταξινομείται, το αρχιτεκτονικό σύστημα του νησιού ως μέρος της Αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων. Μια ενδεχόμενη αντίστροφη πορεία θα οδηγούσε σε γενικεύσεις που δεν είναι δόκιμες σε μια ερευνητική εργασία.

Η χωρική ενότητα που ονομάζεται Κυκλάδες είναι κατακερματισμένη σε πολλά νησιά- μονάδες. Η ίδια η υπόσταση του αρχιπελάγους του Αιγαίου βασίζεται στην έννοια της νησιωτικότητας, με τους περιορισμούς αλλά και τις ευκαιρίες που αυτή παρουσιάζει, για την ανάπτυξη ενός πολιτισμού. Το κάθε νησί, σαν μονάδα, εκτός της συνέργειας του ως

προς το όλον των Κυκλάδων και άρα μιας συνολικής ομοιομορφίας που μεταφράζεται σε μια ενιαία αρχιτεκτονική γλώσσα, ανέπτυξε και διατήρησε και μια δική του μοναδική πορεία με αυθεντικά, τοπικά αρχιτεκτονικά ιδιώματα. Λόγω των διαφορετικών συνθηκών σε κάθε νησί, στην πάροδο του χρόνου, στο καθένα άνθισαν κάποιες ξεχωριστές εκφάνσεις του Κυκλαδίτικου πολιτισμού- μία προσωπική έκφραση στον δομημένο χώρο. Με την παραδοχή, ότι όλα μαζί και το καθένα ξεχωριστά τα νησιά, είναι εκπρόσωποι της ενότητας που συναποτελούν, δηλαδή των Κυκλάδων, με την ανάλυση ενός και μόνο από τα νησιά, δύναται να περιγράφει μια γενικότερη εικόνα για το υλικό αποτύπωμα του πολιτισμού αυτού στον χώρο. Μια θεώρηση του όλου- της ενότητας, μέσω της εμβάθυνσης σε μία από τις μονάδες που το αποτελούν. Η ανάποδη πορεία, δημιουργεί γενικεύσεις που δεν είναι δόκιμες σε μια ερευνητική εργασία.

Στις Κυκλάδες, η αρχιτεκτονική συνομιλεί αρμονικά με την

φύση49 . Τα ανθρωπογενή αποτυπώματα μέχρι και την

προβιομηχανική εποχή, στον χώρο των νησιών, ποικίλουν σε μέγεθος και χρήση, αλλά αποτελούν μέρη

ενός συνόλου, όπως και τα ίδια τα νησιά. Η ανάλυση της

αρχιτεκτονικής αυτής, στο πλαίσιο της εργασίας, θα γίνει

μέσω της παράθεσης και καταλογοποίησης των μελών

της, σε 3 επίπεδα:

Κατοικία

Χώρα

Εξοχή

Η Λαϊκή αρχιτεκτονική των παραδοσιακών οικισμών των

Κυκλάδων, όπως και των περισσότερων πρωτόγονων και ανώνυμων οικισμών, είναι στην ουσία μια αρχιτεκτονική των τύπων50. Κάθε κτίσμα, ανάλογα με την λειτουργία του, έχει συγκεκριμένα μορφολογικά χαρακτηριστικά. Κατ’ αναλογία κάθε λεπτομέρεια σε κάθε κλίμακα είναι χαρακτηριστική και μοναδική για τον χώρο και την αρχιτεκτονική των Κυκλάδων.

Κωνσταντινίδης, Άρης.

πιο γενικές

Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και

Αθήνα, ΠΕΚ

Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από

από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα

3.3.1 Κατοικία

Δώμα

Κλιμακοστάσιο

Εντοιχισμένο ράφι

Εστία

Καμινάδα

Περιθύρωμα

Κατώφλι

Σπαράγματα από αρχαίους ναούς

Καμπύλη

Αυλή

Τοξοστοιχία

Κλίνη

Καρέκλα

Τραπέζι

Παράθυρο

Κουρτίνα

Πόρτα

3.3.2 Οικισμός

Χώρα

Κατοικία

Πλατεία

Πλακόστρωτο

Πηγάδι

Εκκλησιά

Ανεμόμυλος

Περιστεριώνας

Λιμάνι

Δημαρχείο

Σχολείο

Καφενείο

3.3.3 Εξοχή

Αλώνι

Αγροικία/Καλύβι

Ξερολιθιά

Ξωκκλήσι

Μονοπάτι

Ναός

Χωριό/ αγροτικό σύμπλεγμα κτισμάτων

Μαντρί

Προφήτης Ηλίας

Ορυχείο

4.1 Γενικά

Ο όρος αυτοποίηση, εισήχθη στην βιβλιογραφία μέσω της

Βιολογίας. Έχει να κάνει με την σχέση μορφής και

λειτουργίας, περιγράφοντας μια διαδικασία

αυτοδημιουργίας. 51 Η διαδικασία αυτοποίησης εκτελείται

από αυτοποιητικές μηχανές ή συστήματα.

Αυτοποιητικό σύστημα, είναι στην ουσία ένα κλειστό σύστημα, αυτάρκες, που αλλάζει τον εαυτό του, μαζί και τα χαρακτηριστικά του ούτως ώστε να επιβιώσει σε αντίξοες συνθήκες.

51Βικιπαίδεια, 2022. Αυτοποίηση. [online] Διαθέσιμο από: https://el wikipedia org/wiki/%CE%91%CF%85%CF%84%CE% BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Με την αναλογία αρχιτεκτονικής- βιολογίας και παράλληλα κτίσματος- βακτηρίου, ένα αυτοποιητικό- αρχιτεκτονικό σύστημα αλλάζει τον εαυτό του προσαρτώντας στο σύστημα νέες κτίσματα ή τυπολογίες ή αλλάζοντας υπάρχοντα ιδιώματα, ούτως ώστε να ανταπεξέλθει στις νέες συνθήκες διατηρώντας πάντα την αυτονομία του. Η εξελικτική διαδικασία της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων μπορεί να περιγράφει και με όρους «αυτοποίησης». Στις Κυκλάδες, «το μεγάλο ιστορικό βάθος…με τις ριζικές αλλαγές του συχνά επιβάλλει μετασχηματισμούς» 52 Ο χαρακτήρας, οι συνθήκες διαβίωσης και το γενικότερο πλαίσιο των Κυκλάδων άλλαξε δραστικά τα τελευταία 100 χρόνια. Το αντίκτυπο της αλλαγής αυτής φαίνεται και στην αρχιτεκτονική, η οποία όμως δεν έχασε την ταυτότητά της και συνεχίζει αυτόνομα, παρόλες τις αλλαγές. Το αυτοποιητικό σύστημα που αρθρώνει τις Κυκλάδες, για να ανταπεξέλθει στις καινούριες προκλήσεις τις εποχής, στις νέες συνθήκες, αλλάζει- αναβαθμίζεταιενσωματώνεται.

52Φιλιππίδης, ο.π., σελ. 140

Η αρχιτεκτονική είναι βαθιά ριζωμένη στον άνθρωπο και τα ανθρώπινα, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Ο άνθρωπος ως κομμάτι της φύσης, τροποποιεί τον φυσικό χώρο για να διασφαλίσει την διαβίωση του, με το έργο του, την Λαϊκή αρχιτεκτονική. Η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως ο δομημένος χώρος διαμορφώνεται από τον άνθρωπο λαό. Η αρχιτεκτονική έχει τις καταγωγές της στην αρχέγονη πρακτική της δημιουργίας στέγης και περίφραξης με σκοπό την προστασία των ενοίκων, ενώ είναι ήδη από την σύλληψη της ανθρωποκεντρική αφού καλείται να λύσει τα προβλήματα και να ικανοποιήσει τις ανάγκες του ανθρώπου που την παράγει.

Με μια ανθρωποκεντρική ανάλυση του δομημένου χώρου των Κυκλάδων, μπορεί κανείς να ξεχωρίσει σε αυτήν τις βασικές ανάγκες των κατοίκων για διαβίωση, την κλίμακά και τον χώρο που καταλάμβαναν στον τόπο, τον ψυχισμό και την καθημερινότητα τους. Αυτοί οι παράγοντες, που διαμόρφωσαν την παραδοσιακή Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική έχουν τις ρίζες τους στον άνθρωπο λαό.

2.1 Γενικά

Για να διερευνηθεί η σχέση του δομημένου χώρου των

Κυκλάδων με τους δημιουργούς του, αναγκαία είναι μια

εμβάθυνση στον λαό που τον δημιούργησε. Μια ανάλυση

του προφίλ των καθημερινών ανθρώπων που κατοικούν

στα νησιά, αρχικά ως νησιώτες και έπειτα μια επιμέρους

κατηγοριοποίηση ανάλογα με την καθημερινότητα τους.

Στο βιβλίο “Mykonos Ile de l’Egee” , ο Roger Tourte κάνει

μια εκτενή περιγραφή του νησιού της Μυκόνου στα δεύτερο μισό του προηγούμενου αιώνα. Μέσω του βιβλίου του, σκιαγραφεί ένα μεγάλο φάσμα του λαού, που αποτελούσε την τότε τοπική κοινωνία του νησιού, καταστώντας εύκολη έτσι, την κατανόηση της καθημερινότητας στο νησί της Μυκόνου. Εφόσον τα νησιά των Κυκλάδων αποτελούν μια ενιαία πολιτιστική ενότητα55 μέσα στον χρόνο, οι διαφορές από νησί σε νησί είναι ελάχιστες και έτσι οι περιγραφές μπορούν εν δυνάμει να χαρακτηρίσουν όλα τα νησιά. Με το βιβλίο του Roger δίδεται το γενικότερο πλαίσιο κατανόησης της καθημερινότητας των Κυκλάδων. 55 όπως αναφέρεται στο κεφάλαιο Κ (Κυκλάδες)

Οι χαρακτήρες που σκιαγραφούνται 62 χρόνια πριν, φέρνουν στο μυαλό γνώριμες εικόνες από τα χωριά και τους χαρακτήρες που συναντά κανείς στην Ελληνική γη ακόμα και σήμερα.56

Στο βιβλίο αναφέρονται οι παρακάτω κατηγορίες ατόμων ή χαρακτήρες: Ο ψαράς

Ο αγρότης/ γεωργός/ βοσκός (που ενδέχεται να είναι και ψαράς το καλοκαίρι)

Η μαυροφορεμένη (συνήθως γυναίκα ναυτικού ή γιαγιά)

Τα παιδιά

Οι τοπικοί άρχοντες (ο Αστυνομικός, ο Πάτερ, ο Δήμαρχος, ο Λιμενάρχης, ο Δάσκαλος)

Ο ταξιδιώτης

Ο καλλιτέχνης

56 Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis

άνθρωπος δεν έχει λιγότερες

ανάγκες από ένα νησιώτη»57

Tourte, 1960 Οι νησιώτες, σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, από τα αρχαία χρόνια μέχρι και σήμερα, παρουσιάζουν κάποια σταθερά χαρακτηριστικά στην καθημερινότητα τους, άμεσα συνδεδεμένα με τις ανάγκες και τους περιορισμούς που προκύπτουν, λόγω της απομόνωσης και ταυτόχρονα της άμεσης επαφής με την θάλασσα.58 Στις Κυκλάδες, οι άνθρωποι που αρθρώνουν τις κοινωνίες ο λαός από τα Προϊστορικά χρόνια μέχρι και τις παραδοσιακές κοινωνίες των αρχών του προηγούμενου αιώνα, δεν φαίνεται να αλλάζει πολύ. Ο λαός αυτός και η καθημερινότητα του, διαμορφώνουν την υλική διάσταση του χώρου.

ο.π., σελ. 46

58 Broodbank, C. 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Γ., Παπαδάτο. Αθήνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης

Μέσα από το βιβλίο του Tourte σκιαγραφούνται κάποιοι συγκεκριμένοι χαρακτήρες του νησιού της Μυκόνου: Οι «μαυροφορεμένες κυρίες που κουτσομπολεύουν» εκπροσωπούν την γυναίκα νοικοκυρά, που είναι υπεύθυνη για τις δουλειές του σπιτιού, την μεταποίηση των πρώτων υλών, την αποθήκευση, την Παρασκευή των γευμάτων και την φροντίδα των παιδιών. Είναι μαυροφορεμένες γιατί έχασαν ένα σύζυγο, ένα πατέρα, ένα παιδί. Οι συνθήκες διαβίωσης άλλωστε είναι πολύ δύσκολες, η θάλασσα επίσης πολύ επικίνδυνη. Ο άντρας, ασχολείται συνήθως με την ναυτιλία και την αλιεία και γενικότερα είναι στην θάλασσα. Όταν ο καιρός δεν το επιτρέπει, λόγω τρικυμιών γίνεται γεωργός ή κτηνοτρόφος, αγρότης. Σε κάποια νησιά του Αιγαίου υπάρχουν εκτεταμένες εκτάσεις για καλλιέργεια, σε κάποια άλλα πάλι, όχι, οι νησιώτες αξιοποιούν κάθε εκατοστό γης για καλλιέργεια.

άνθρωποι-

ήταν ενεργά μέλη της κοινωνίας.

παραδοσιακούς οικισμούς, η ανέγερση ενός

μια κοινοτική

ο Pierro Belluschi:

υπόθεση. Όπως

είναι μια

που γινόταν από κοινού, όχι από

εργάτες, αλλά από την

και συνεχή δραστηριότητα

ανθρώπων με κοινό παρελθόν, που

υπό μια κοινωνία εμπειρίας»

Η δημιουργία μιας τυπικής κατοικίας σε ένα οικισμό των Κυκλάδων, από την τοποθέτηση και τον προσανατολισμό της, μέχρι την κλίμακα το μέγεθος και τις όψεις της, συνδιαμορφώνεται από τους ιδιοκτήτες-από κοινού με την υπόλοιπη κοινότητα. Ο τύπος είναι προκαθορισμένος και αποτελεί μια γνώση για το κατοικείν που μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά και ακολουθείται πιστά από τον πρωτομάστορα που μαζί με τους κατοίκους διαμορφώνουν τον χώρο. Η κατοικία που είναι προς ανέγερση, όπως και όλες οι κατοικίες που προϋπάρχουν στον οικισμό, ακολουθούν αυτό τον τύπο, εφόσον οι κάτοικοι έχουν συνήθως το ίδιο βιοτικό επίπεδο, και μοιράζονται τις ίδιες αξίες και ιδανικά και την ίδια καθημερινότητα. Ο τύπος δέχεται κάποιες επιμέρους προσαρμογές και ξεκινάει η ανέγερση του σπιτιού. Ο κάτοικος, δεν είναι απλά πελάτης, συμμετέχει ενεργά στο χτίσιμο και έχει γνώση όλων των σταδίων της ανοικοδόμησης του κτηρίου61 .

61 Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα

Μέσω των περιγραφών διαφαίνεται η ύπαρξη μιας

κοινωνικής τάξης, με άρχουσα τάξη την εκκλησία, η

σημαντικότητα της οποίας μεταφράζεται και χωρικά, με τα

ξωκκλήσια και τις εκκλησιές να αποτελούν τα πιο

διακοσμημένα και μεγάλα σε κλίμακα οικοδομήματα των

οικισμών αλλά και τα περισσότερα σε πλήθος.

Μιας κοινωνίας με ένα συγκεκριμένο σύστημα αξιών και

μια συγκεκριμένη κοσμοθεωρία. Η προβολή της

κοινωνίας στον χώρο μπορεί να διαφανεί με την ξεκάθαρη

διάκριση της αρχιτεκτονικής σε κατοικίες και δημόσια

κτήρια. Εκτός μικρών εξαιρέσεων ο οικισμός αποτελείται

από οικίες πανομοιότυπες σε κλίμακα και διακόσμηση, με

την δημόσια αρχιτεκτονική να ξεχωρίζει με την μεγαλύτερη της κλίμακα και επεξεργασία.62 Τα παραπάνω διαφαίνονται από τα αμέτρητα ξωκλήσια ή τα νεοκλασικά κτήρια που ανεγέρθηκαν τον προηγούμενο αιώνα για να στεγάσουν τα σχολεία, δημαρχεία και λοιπά κτήρια.63

ο.π.

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ , σελ. 140

Με τον τρόπο που είναι γραμμένο το βιβλίο του Roger, αφήνεται να νοηθεί ότι ο τρόπος που είναι δομημένη μια κοινωνία είναι άμεσα συνδεδεμένος και με την χωρική οργάνωσή της. Η κατοικία, είναι ο καρπός μιας συλλογικής προσπάθειας ανοικοδόμησης. Όπως ο άνθρωπος είναι μέλος του λαού, έτσι και η κάθε κατοικία είναι μέρος ενός συστήματος που ονομάζεται οικισμός. Η επιλογή του οικοπέδου, η οριοθέτηση και η ογκοπλασία, γίνονται πάντα σε συνεργασία με τους υπόλοιπους κατοίκους στο πλαίσιο της κοινότητας.

3.1 Ανάγκες

«Αποβάλλοντας ό,τι δεν είναι αναγκαίο,

περιορίζοντας τα υπάρχοντα στα

απολύτως απαραίτητα, οι κατοικίες στα

νησιά των Κυκλάδων είναι το

επιστέγασμα της καθαρότητας του

Ελληνικού πνεύματος που

απελευθερώνει τον ιδιοκτήτη από τα

βάρη και τους περιορισμούς του

νοικοκυριού.»64

Tourte, 1960

λαϊκή

των βασικών

ο.π., σελ. 21

Κυκλάδων, είναι η μετάφραση

διαβίωση του ανθρώπου

στην γη. Κύτταρο της ζωής στις Κυκλάδες είναι η κατοικία, που σε χωρικό επίπεδο, αρθρώνει τους παραδοσιακούς οικισμούς, ως σύνολα κατοικιών και των ενδιάμεσων τους χώρων, ενώ ταυτόχρονα ορίζει την καθημερινή ζωή των κατοίκων μέσα και γύρω από αυτήν. Οι υπόλοιπες τυπολογίες κτισμάτων επίσης, οφείλουν την καταγωγή τους στις ανάγκες του ανθρώπου λαού, λύνοντας βιοποριστικά ζητήματα.

μια ματιά

την

και

Πολύ εύστοχα ο Tourte, παρομοιάζει το σπίτι της Μυκόνου με βάρκα. Οι κάτοικοι άλλωστε ήταν ναυτικοί, άρα είναι πιθανή μια μεταφορά της χωρικής εμπειρίας της ζωής στην βάρκα στο κτισμένο περιβάλλον. Το γεγονός επίσης ότι οι κάτοικοι έβαφαν τις πόρτες και τα παντζούρια των σπιτιών τους στο χρώμα της βάρκας τους ενισχύει τον ισχυρισμό αυτό. Η αλληγορία της βάρκας ως σπίτι είναι σημαντική για την κατανόηση του πως οι κάτοικοι αντιλαμβάνονταν την κατοικία. Η κατοικία παρείχε τον ελάχιστο χώρο για την προετοιμασία του φαγητού, και ένα χώρο διημέρευσης. Η ζωή αναπτυσσόταν έξω από αυτήν.

Το κάθε κτήριο των Κυκλάδων έχει κάποια ξεχωριστά

μορφολογικά χαρακτηριστικά ανάλογα με την χρήση του.

Οι διάφορες τυπολογίες κτηρίων που συναντώνται στα

νησιά αυτά, έχουν ξεχωριστή μορφή και όνομα, ανάλογα

με την λειτουργία τους. Χαρακτηριστικά παραδείγματα

τέτοιων τύπων κτηρίων είναι οι Περιστεριώνες και οι

Ανεμόμυλοι.

Το καθένα από αυτά τα κτίσματα είναι αναγκαίο για την

διαβίωση του ανθρώπου στο νησί, με τα απότοκα τους να είναι αναγκαία για την ανθρώπινη επιβίωση. Ο ανεμόμυλος άλεθε το σιτάρι που παρείχε στους κατοίκους ψωμί, μια σημαντική πηγή τροφής, ενώ από την άλλη ο Περιστεριώνας φιλοξενούσε περιστέρια που ήταν βασική πηγή πρωτεΐνης για τους κατοίκους των Κυκλάδων αλλά και μέσο επικοινωνίας με τον έξω κόσμο.

έργα

του

Όλα τα προαναφερθέντα συνηγορούν στην εδραίωση της έννοιας του manscape αντί για landscape στην περιγραφή των νησιών του Αιγαίου. Με την αντικατάσταση της λέξης “land” από την λέξη “man” τονίζεται ο ρόλος του ανθρώπου- λαού στην διαμόρφωση της φύσης και του τοπίου. Ανθρωπογενές αντί φυσικό, το τοπίο των Κυκλάδων αποτελείται σχεδόν εξ ολοκλήρου από ανθρωπογενή κομμάτια. Από τις χώρες και γενικότερα τους οικισμούς των νησιών, στην ενδοχώρα και το ύπαιθρο μέχρι το υπερτοπικό δίκτυο των λιμανιών, τα νησιά ριζώνουν στον άνθρωπο λαό, που τα διαμόρφωσε και συνεχίζει να τα διαμορφώνει για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του.

4.2 Οικισμοί – Χώρα

Από τις κατοικίες και τα κτίσματα που εξυπηρετούν τις

ανάγκες του ανθρώπου, μέχρι τους δρόμους τα

σκαλοπάτια και τα δημόσια έργα εντός οικισμού που

εξυπηρετούν τις ανάγκες της κοινότητας, οι οικισμοί των

Κυκλάδων είναι τοπία αμιγώς διαμορφωμένα από τον

λαό, στην προσπάθειά του να δημιουργήσει τις

προϋποθέσεις για διαβίωση παρά την τραχύτητα και την

δυσκολία του Κυκλαδικού τοπίου. Περπατώντας στην

χώρα ενός νησιού, κανείς περιβάλλεται από ένα σκηνικό. Τα δρομάκια, οι στροφές, τα σκαλάκια, οι καμπύλες, η προοπτική και οι φυγές, δημιουργούν μια νέα φύση, αυτή

τη φορά από ανθρώπινο χέρι.

4.3 Εξοχή

Το ύπαιθρο των νησιών μπορεί να θεωρηθεί ως το

αρνητικό του χτισμένου χώρου, το αφημένο, το φυσικό, το

άγονο, το παρθένο. Η εξοχή των Κυκλάδων στις

περισσότερες των περιπτώσεων είναι όμως κάθε άλλο

παρά φυσική. Η ανάγκη για καλλιεργήσιμο έδαφος και

πρώτες ύλες, η προσβασιμότητα, οι αιώνες, διαμορφώνουν τα τοπία της ενδοχώρας των νησιών αφού

κάθε εκατοστό εδάφους είναι πολύτιμο.

Κατασκευές που σέβονται την φύση και γίνονται ένα με αυτήν, οι ξερολιθιές ορίζουν το τοπίο, δημιουργώντας

αναβαθμούς.

Οι ξερολιθιές αποτελούν το επιστέγασμα της συνέργειας

φύσης και ανθρώπου.

Τα κτήρια ριζώνουν στον τόπο, σαν υπόσταση, είτε και σαν ιδέα. Οι ρίζες που συνδέουν την αρχιτεκτονική με την φύση μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε κυριολεκτικές και μεταφορικές ή ποιητικές. Η κυριολεκτική διαδικασία του ριζώματος, ο τρόπος δηλαδή που το κτήριο ριζώνει στο έδαφος, γίνεται μέσω των θεμέλιων του, με το κτίσμα να φυτρώνει στην φύση σαν άλλο λουλούδι70 και να γίνεται ένα με αυτήν. Η μεταφυσική ή ποιητική διαδικασία ριζώματος εκτελείται κυρίως μέσω της υλικότητας των κτισμάτων. Όταν τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την ανοικοδόμηση του κτίσματος είναι τοπικά, το κτίσμα «ριζώνει» στον τόπο του, είτε διαμορφώνεται εξαρτάται από αυτόν λόγω των διαθέσιμων υλικών. Στον ευρύτερο Αιγιακό χώρο, αλλά και γενικότερα στα νησιά, η αρχιτεκτονική οικοδομική παράδοση είναι συνισταμένη του τόπου και των διαθέσιμων υλικών. Κάθε νησί ή σύμπλεγμα νησιών είναι ένα κλειστό σύστημα του οποίου η παραγωγή είναι περιορισμένη στα διαθέσιμα μέσα. Ο τόπος είναι ένας βασικός άξονας στην διαμόρφωση και εξέλιξη του υλικού χώρου.

70 Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Το κάθε κτίσμα ως όλον ή τα επιμέρους μέρος του, έχει και μία υλικότητα που το συνδέει άμεσα με την γη, από όπου και προέρχεται. Η καταγωγή όλων των υλικών άλλωστε είναι με έμμεσο η άμεσο τρόπο η φύση.

Τα οικοδομικά υλικά, τα υλικά που χρησιμοποιούνται για την δημιουργία του κτισμένου χώρου, είναι προϊόντακομμάτια της φύσης. Μετά από τις κατάλληλες διαδικασίες ανεύρεσης και μεταποίησης τους τα υλικά αυτά είναι το μέσο ποίησης της Αρχιτεκτονικής. Τα παραγόμενα οικοδομικά υλικά, όταν έρχονται να οικοδομήσουν, ή καλύτερα, αρθρώσουν ένα κτήριο αναστώνται, μετουσιώνονται και ξεκινούν μια νέα ζωή, ως μέλη ενός νέου οργανισμού που ριζώνει διαμέσου των ιδίων, στην φύση.

Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα του πως ο δομημένος χώρος διαμορφώνεται από τα διαθέσιμα υλικά. Αρχικά λόγω της τοποθεσίαςστο Αιγαίο - με το ξερό του κλίμα και το άγονο κυρίως έδαφος, οι πρώτες ύλες είναι περιορισμένες. Σημαντικό είναι επίσης, ότι κάθε νησί είναι μια απομονωμένη μονάδα, αλλά και η γεωγραφική θέση του συνόλου των Κυκλάδων στην μέση του Αιγαίου.

Με βάση όλα τα προαναφερθέντα, προϋποτίθεται μια μερική αυτονομία σε ότι αφορά τα μέσα παραγωγής αλλά και την μεταποίηση τους, σε κλίμακα νησιού ή στις Κυκλάδες ως σύνολο. Με τον άξονα της υλικότητας λοιπόν, δημιουργείται ένα αρχιτεκτονικό μικρόκλιμα στο Αιγαίο, με μια κοινή αρχιτεκτονική εικόνα στα νησιά, που προχωράει αυτόνομα στην ιστορία σε σχέση με τον υπόλοιπο Ελλαδικό χώρο. Μια ενιαία αρχιτεκτονική γλώσσα, «καθαρή και λιτή» και ριζωμένη στον τόπο που την γέννησε.74

74 Κωνσταντινίδης, 1947, ο.π.

Πιο συγκεκριμένα, αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ως ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα λαϊκής αρχιτεκτονικής, λειτουργεί ως απόρροια των διαθέσιμων υλικών για κατασκευή76, έτσι ο δομημένος χώρος ριζώνεται στον τόπο διαμέσου της υλικότητας με τα βασικά υλικά που χρησιμοποιούνται στην οικοδομική των νησιών των

να είναι φυσικά

(λίθος)

υλικά77:

Η πέτρα σαν υλικό «ριζώνει» στο έδαφος, στον τόπο αφού προέρχεται από αυτόν, είναι κομμάτι του, «ζητά να ακυρώσει με το βάρος της τα κτήρια στην γη» .79 Πέτρες, σε διάφορα μεγέθη και κυρίως ακατέργαστες, είναι το βασικό υλικό δόμησης και θεμελίωσης των κατοικιών και γενικότερα όλων των κτισμάτων του Κυκλαδικού χώρου. Η πλινθοδομή είναι ο παραδοσιακός τρόπος δόμησης των κτισμάτων σε όλο το Αιγαίο. Αποτελεί μια πρακτική που ξεκίνησε ήδη από τα προϊστορικά χρόνια και συνεχίζεται μέχρι και σήμερα. Στο σύμπλεγμα των Κυκλάδων, κυρίως λόγω τής έκρηξης του ηφαιστείου της Θήρας, η ύπαρξη διάφορων μετάλλων ή πετρωμάτων που είναι χαρακτηριστικά σε επιμέρους νησιά, η πέτρα έχει διαφορετικό χρώμα ή χρώματα, και σύσταση ή αντοχή ανάλογα με το κάθε νησί. Σε όλα όμως τα νησιά η πέτρα αποτελεί το βασικό υλικό κατασκευής. 79 ο.π., σελ. 21

Η υλικότητα, εκτός από την φυσική της υπόσταση, φέρει και μια μεταφυσική. Η ανοικοδόμηση με πέτρα, «Δίνει στο οικοδόμημα κάτι από τον χαρακτήρα και την τραχύτητα φυσικού σχηματισμού.»81 Χαρακτηριστική η περίπτωση χρήσης πέτρας είναι στις γραμμικές μονολιθικές κατασκευές των «ξερολιθιών» που δημιουργούν ένα δίκτυο καμπύλων γραμμών και διακοσμούν σαν γιρλάντες το ύπαιθρο των νησιών. Οι ξερολιθιές, αποτελούνται στην ουσία από ανεπίχριστες στοιβαγμένες πέτρες χωρίς κονιάματα που με την σωστή τεχνοτροπία παραλαμβάνουν την κλίση και τις δυνάμεις του εδάφους ενώ συγκρατούν το νερό. Η εικόνα των ξερολιθιών, είναι χαρακτηριστική του Κυκλαδίτικου τοπίου, αυτή η ελάχιστη αρχιτεκτονική πράξη ορίζει το τοπίο των νησιών και διαμορφώνοντας το, γίνεται ένα με αυτό, ριζώνοντας στην ίδια του την υπόσταση. Πρόκειται ίσως για την πιο ισορροπημένη αρχιτεκτονική πράξη μεταξύ ανθρώπου και φύσης.

2.2. Ξύλο

Η λέξη ξύλο, έχει ρίζα την ύλη, ενώ στα λατινικά

εμφανίζεται ως “Materia”, ρίζα του αγγλικού material που μεταφράζεται ως υλικό82 . Δεν είναι τυχαίο λοιπόν το γεγονός ότι αποτελεί ένα από τα βασικά αρχέγονα υλικά

δόμησης. Το ξύλο, σε αντίθεση με τον λίθο μπορεί να στεγάσει ευθύγραμμα ένα άνοιγμα. Αυτή του η ιδιότητα «ριζώνει» τα κτίσματα στον τόπο, λόγω της εξάρτησης τους από αυτόν.

82 Καβαλλα, 2022 . Archisearch. [online], Διαθέσιμο στο: https://www archisearch gr/press/summer workshop 2022 students young architects cyprus architects association %CE%BCateria/ [ 18.09.2022]

Το ξύλο στην περίπτωση των Κυκλάδων αποτελεί βασικό υλικό στην κατασκευή αλλά και διακόσμηση της κατοικίας και των υπόλοιπων κτισμάτων των οικισμών. Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιείται στον στατικό φορέα, τα διακοσμητικά στοιχεία, τα έπιπλα και τα παραθυρόφυλλα και πόρτες των κτισμάτων. Το ξύλο, ως βασικό στοιχείο του στατικού φορέα των κατασκευών ορίζει και το μέγεθος τους. Το άγονο κλίμα σε συνδυασμό με την λειψυδρία των νησιών έχουν ως αποτέλεσμα την ύπαρξη πολύ περιορισμένης βλάστησης και άρα και διαθέσιμης ξυλείας, με το μήκος των δέντρων να μην ξεπερνάει συνήθως τα 5 μ.83 Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, οι κατοικίες, συναρτήσει του μεγέθους των ξύλων, άρα και δοκαριών ενός οικοδομήματος, να έχουν ένα μέγιστο μήκος τυπικού χώρου τα 5μ, ή 10μ με ενδιάμεση τοξοτή καμάρα εάν πρόκειται για δίχωρο κτίσμα. 84

Tourte, Roger, 1960.

de l’Egee. Athens, Pervolorakis

Οι κορμοί των δέντρων άρα, το ξύλο, αναδεικνύεται ως ένας κρίσιμος παράγοντας διαμόρφωσης του δομημένου χώρου, καθορίζοντάς την τυπική εικόνα που έχει κανείς για τις Κυκλάδες, ως ένα σύνολο εκατοντάδων μικρών μονάδων εφόσον αυτοί (οι κορμοί του ξύλου), ορίζουν με το μέγεθός τους, την κλίμακα των κτιρίων μονάδων. Οι ρίζες που ριζώνουν τα κτίσματα στον τόπο μέσω της υλικότητας, στην περίπτωση του ξύλου είναι κυριολεκτικές. Το ξύλο άλλωστε ένα οικοδομικό υλικό ζωντανό και με ρίζες. Η διαθέσιμη ξυλεία είναι ένας δραστικός παράγοντας, καθώς διαμορφώνει τα κτίσματα και τα ριζώνει με τη σειρά της στον τόπο.

Τα κτίσματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, φέρουν μέσα τους την φύση, ως αρχή αλλά και πεπρωμένο. Παράγονται από τον τόπο και γίνονται με τη σειρά τους μέρος του Ο Άρης Κωνσταντινίδης αναφέρει χαρακτηριστικά για τα ταπεινά χτίσματα της λαϊκής αρχιτεκτονικής, πως ξεφυτρώνουν «ωσάν λουλούδια στην ύπαιθρο».87

Ο σπόρος φυτεύεται στο έδαφος και σιγά σιγά βγαίνει από αυτό και γεννιέται το «λουλούδι». Με την παραδοχή ότι για να ξεφυτρώσει κάτι θα πρέπει να έχει προηγηθεί το ρίζωμα του στον τόπο, το λουλούδι ορίζεται από τον τόπο αφού οι ρίζες του, αν και αθέατο σημείο είναι αυτές που «κρατάνε» και του δίνουν ζωή. Με μια απλή αντιστοιχία του λουλουδιού με ένα λαϊκό κτίσμα, οι ρίζες που το αγκυρώνουν στην γη είναι μεταφυσικές. Ριζώνει στον τόπο φέροντας «την ψυχή, τις γραμμές, την υφή και το πνεύμα του» 89 και εν τέλει γίνεται ένα με αυτόν. Με την παραδοχή ότι ένα λαϊκό κτίσμα είναι σαν αγριολούλουδο, που ξεφυτρώνει στο τοπίο, αυτό δεν μπορεί παρά να είναι κομμάτι της φύσης Στα νησιά των Κυκλάδων παρατηρείται μια σχεδόν πνευματική90 σχέση του δομημένου χώρου με την φύση. Όλα συνυπάρχουν αρμονικά, το ανθρώπινο και το φυσικό σε μια σύμπραξη μοναδική.

ο.π., σελ. 15

ο.π., σελ. 18

Ο χρόνος φέρει μέσα του όλα τα άϋλα χαρακτηριστικά ενός πολιτισμού. Τις παραδόσεις, την ιστορία, την θρησκεία και όλα όσα συνθέτουν το πνεύμα του. Οι εκφάνσεις αυτών των παραγόντων, συνθέτουν και ορίζουν τον υλικό χώρο. Οι άϋλες ρίζες της αρχιτεκτονικής, είναι το αντίκρισμα αυτών ακριβώς των χαρακτηριστικών που μεταλαμπαδεύονται μέσω της παράδοσης. Το πνεύμα των Κυκλάδων, έχει τις καταγωγικές του ρίζες στα βάθη του χρόνου. Η αρχιτεκτονική, η τέχνη και ο πολιτισμός τους, ριζώνουν σε αυτόν, μέσω 2 κεντρικών πυλώνων, της Θρησκείας και της Ιστορικής Συνέχειας, βαθιά ριζωμένες στο ασυνείδητο των κατοίκων.

Οι ρίζες είναι σχεδόν ταυτόσημες με την παράδοση. Η έννοια της παράδοσης ορίζεται ως, «η μετάδοση στους μεταγενέστερους, ηθών, εθίμων, δοξασιών, διδαχών, αντιλήψεων, δραστηριοτήτων, πρακτικών κλπ. Το σύνολο των κληρονομικών μεταβιβασθέντων και δια μέσω των γενεών, τα παραδεδομένα, τα πατροπαράδοτα»93 . Η παράδοση είναι η διαδικασία μεταφοράς γνώσεων από το παρελθόν, άρα είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τoν χρόνο. Μέσω αυτής, διαιωνίζονται εκφάνσεις του πολιτισμού με την επακόλουθη συνέχεια της υλικής τους υπόστασης στον χρόνο. Οι οικισμοί των Κυκλάδων τους οποίους ονομάζουμε «παραδοσιακούς» είναι αποτέλεσμα της «παράδοσης» τέτοιων γνώσεων μέσω της λαϊκής σοφίας, που διαπερνάει όλα τα άυλα στρώματα του πολιτισμού και διασώζεται μέχρι σήμερα με την οικοδομική συνέχεια που παρατηρείται στα νησιά. 93 Βικιλεξικό, 2022. Παράδοση. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE% AC%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B7 [8 Σεπτέμβριου 2022]

2.2 Από γενιά σε γενιά- Διαδικασία-

Οικοδομικά Πρότυπα

“Και ως τέτοια, η γνώση αυτή μπορεί

(ευτυχώς) να λειτουργεί προς όφελός

μας, ενωτικά, ως κοινή πρωτογενής βάση

αναφοράς και στοιχειώδους συνεννόησης

μεταξύ μας. Από την οποία στη συνέχεια

γεννιούνται και αναπτύσσονται όλες οι

αρχιτεκτονικές (και όχι μόνο) διαφορές

μας, που και αυτές είναι μέρος της φύσης

μας.” 94

Μπίρης, 2018 94 Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia to elliniko laiko monterno [ 18.09.2022], σελ. 24

Η λαϊκή σοφία, είναι στην ουσία μια γνώση που μεταλαμπαδεύεται από γενιά σε γενιά. Στην αρχιτεκτονική, η γνώση- ή καλύτερα γνώσεις-αυτές που επιβιώνουν στον χρόνο και συνεχίζουν να διαμορφώνουν τον υλικό χώρο διαμορφώνουν οικοδομικά πρότυπα. Ένα ακόμα χαρακτηριστικό της λαϊκής αρχιτεκτονικής, είναι η ιδιότητα της ως “work in progress”, να αλλάζει από

γενιά σε γενιά. Στην λαϊκή αρχιτεκτονική, η σύνθεση της κατοικίας είναι μια αέανη οικοδομική διαδικασία, που δεν τελειώνει ποτέ. Χαρακτηριστικό των ανώνυμων κτισμάτων άλλωστε,

ικανότητα, για την κάλυψη

πάροδο του χρόνου.95

Rapoport,

Οι Κυκλάδες είχαν ανέκαθεν τον ρόλο του θρησκευτικού κέντρου. Το ίδιο το όνομα του συμπλέγματος των νησιών, συνδέεται άμεσα με την χωρική τους οργάνωση, που ήταν σύμφωνα με τον μύθο, απόρροια της Θρησκείας. Από την αρχαιότητα, με την Δήλο ως το ιερό νησί του μέχρι τότε γνωστού κόσμου, μέχρι και σήμερα, με την μετατόπιση του κέντρου στην Τήνο, το ιερό νησί της Μεγαλόχαρης.97 97 Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ, σελ.131

Η Θρησκεία αποτελεί κεντρικό κομμάτι του πολιτισμού των οικισμών του Αιγαίου. Ακόμα και ο αριθμός των ιερών χώρων στα νησιά των Κυκλάδων μαρτυρεί μια κοινωνία βαθιά ριζωμένη ακόμα στην Θρησκεία, με αυτήν να ρυθμίζει την οργάνωση και τον τρόπο ζωής των κατοίκων, τουλάχιστον μέχρι τον προηγούμενο αιώνα. Με την μετάβαση από το Δωδεκάθεο στον Χριστιανισμό φαίνεται να διατηρείται η έννοια της ιερότητας στην περιοχή. Οι Άγιοι παίρνουν τις ιδιότητες που είχαν οι Θεοί του Ολύμπου, οι αρχαίοι ναοί καταστρέφονται και στην θέση τους κτίζονται εκκλησίες και ξωκλήσια.

Η διαδικασία του ξασπρίσματος της πέτρας των ναών, αλλά και το αποτέλεσμα- μια καθαρή, λευκή επιφάνεια που αντανακλά τόσο έντονα το φως, έχουν την καταγωγή τους στα βάθη του χρόνου, την αρχαία Θρησκεία του Δωδεκάθεου. Μετά την εδραίωση του Χριστιανισμού στις Κυκλάδες, όπως συνέβη και στην υπόλοιπη Ελλάδα, οι Αρχαίοι ναοί σταδιακά καταστρέφονται. Το οικοδομικό τους υλικό επαναχρησιμοποιείται με διάφορους τρόπους, μεταξύ άλλων για δόμηση ή διακόσμηση νέων ναών. Ο πιο καταστροφικός (τρόπος μεταποίησης) αποτέλεσε το κάψιμο των μαρμάρων σε καμίνια, με απότοκο την πολτοποίηση τους και την παραγωγή ασβέστη. Ο ίδιος ασβέστης που χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα για το "ντύσιμο» των κτισμάτων στον Κυκλαδικό χώρο. Ο Αρχαίος ναός, και εν δυνάμει η αρχαία Θρησκεία, με την διαδικασία της ασβεστοποίησης, συνδέεται με το μικρό ξωκλήσι και τον Άγιο στον οποίο είναι αφιερωμένο.

Η μεταφυσική σχεδόν μυθική σύνδεση των Αρχαίων ναών με τα παραδοσιακά ξωκλήσια του Κυκλαδικού χώρου, έχει να κάνει με το λευκό των Κυκλάδων. Στα εκτυφλωτικά λευκά ξωκλήσια που βρίσκει κανείς στο ύπαιθρο των Κυκλάδων, ανακαλύπτει το μυθικό φως του Απόλλωνα, Θεού του Ηλίου. Λέγεται ότι η Δήλος είναι ένα από τα πιο φωτεινά σημεία στον πλανήτη. Ακόμα και ο Corbu, μετά το ταξίδι του στα νησιά αυτά αναφέρθηκε στο φως των Κυκλάδων αναγνωρίζοντας την μεταφυσική του.101 Αυτό μπορεί να μην είναι πλήρως αιτιολογημένο επιστημονικά, αλλά να είναι μία προβολή του μύθου στην πραγματικότητα του νησιού, δημιουργώντας μια μεταφυσική του φωτός. Ο κύριος λόγος της φωτεινότητας είναι το ασβέστωμα των κτηρίων που αντανακλούν το φως του ήλιου δημιουργώντας αυτό το εκτυφλωτικό λευκό. Με τον ασβέστη δημιουργείται μια συνέχεια της μεταφυσικής του φωτός, από την Αρχαία Ελλάδα μέχρι και σήμερα.

101 Corbusier, L. 1987. Κείμενα για την Ελλάδα: φωτογραφίες και σχέδια. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Λ. Παλλάντιου. Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ

Η οικοδομική συνέχεια, εκτός από την διαδικασία της ασβεστοποίησης, επιτελείται και με την κυριολεκτική ή μεταφορική «παράδοση», μορφών ή μερών, των Αρχαίων ναών σε νέα κτίσματα. Στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ήδη πριν την εισαγωγή νέων προτύπων και στυλ από το εξωτερικό, ξεχωρίζει η οικοδομική τέχνη της Ναοδομίας. Αυτό είναι ένα γενικό γνώρισμα σε παγκόσμια κλίμακα, με τα ιερά κτήρια στις περισσότερες κουλτούρες του κόσμου να ξεχωρίζουν με κάποιο τρόπο από τις υπόλοιπες τυπολογίες (σε κλίμακα, διάκοσμο, μορφολογία κ.α.)103 Οι οικισμοί των Κυκλάδων χαρακτηρίζονται από μια αρχιτεκτονική ομοιογένεια μικρών μονάδων κατοίκησης, με εξαίρεση, τα δημόσια-κοινωφελή κτήρια, τις εκκλησίες και κάποιες κατοικίες μεγαλοαστών επαναπατρισθέντων104. Μπορεί η μεγάλη κλίμακα των Αρχαίων ναών να μην διασώζεται στα παραδοσιακά ιερά κτίσματα, με μια ενδελεχή ανάγνωση όμως της ναοδομίας των Κυκλάδων, αναδεικνύονται κάποια μορφολογικά ή και πιο κυριολεκτικά δάνεια από τους Αρχαίους ναούς.

Rapoport, ο.π., σελ. 27 104 Φιλιππίδης, 2003. ο.π., σελ. 140

Η εγγύτητα στον Αρχαίο πολιτισμό, έδωσε την ευκαιρία στον λαό, αξιοποίησης του διαθέσιμου υλικού πλούτου των Ναών, των αγαλμάτων κλπ σε ένα νέο πλαίσιο106 Παραδείγματα ενσωμάτωσης θραυσμάτων αρχαίων ναών ή και την δημιουργία ολόκληρων ναών από οικοδομικά θραύσματα διαφόρων περιόδων, «ιερά παλίμψηστα», υπάρχουν διάσπαρτα σε όλη την έκταση των Κυκλάδων. Στην ναοδομία των παραδοσιακών κοινωνιών του προηγούμενου αιώνα, υπάρχουν αρκετές αναφορές στην παλιά τυπολογία. Εκτός από τα κυριολεκτικά δάνεια και την επανάχρηση του οικοδομικού υλικού των Αρχαίων Ναών, οι εκκλησιές και τα ξωκλήσια των Κυκλάδων προσομοιάζουν και μορφολογικά με τους προγενέστερους τους ιερούς χώρους. Ο τύπος εκκλησίας που εμφανίζεται κυρίως στην Μύκονο, με την πρόσοψη να προσομοιάζει στο αρχέτυπο της καλύβας, είναι καθαρά επηρεασμένος από το Κλασσικό ιδεώδες των Αρχαίων ναών. Το ίδιο συμβαίνει και με το εικονοστάσι εσωτερικά του ναού, που συνήθως έχει τριγωνικό τέμπλο. Η ιερότητα που είναι αγκυρωμένη σε συγκεκριμένες μορφές διαπερνάει τον χρόνο μέσω της συνέχισης παραγωγής των μορφών αυτών και άρα και των νοημάτων που αυτές φέρουν.

Τα αρχαιολογικά ευρήματα που ήρθαν στο φως και αφορούν οικισμούς στις Κυκλάδες, μπορούν να χωριστούν σε δυο διακριτές χρονικές περιόδους με πολλά κοινά εν τέλει χαρακτηριστικά. Στα νησιά των Κυκλάδων εξάλλου υπάρχει μια ιστορική συνέχεια που ενώνει τους κατά καιρούς πολιτισμούς ή ιστορικές περιόδους μέσω μιας κοινής αρχιτεκτονικής παράδοσης. Από τα Προϊστορικά χρόνια και τον Κυκλαδικό Πολιτισμό, με κορωνίδα τον οικισμό του Ακρωτηρίου της Θήρας μέχρι και τα μεταγενέστερα Αρχαιοελληνικά ή Ρωμαϊκά οικοδομήματα που παρατηρούνται στην Δήλο, με ενδιάμεσο σταθμό τον Μεσαίωνα και τερματικό σταθμό την Προβιομηχανική εποχή του περασμένου αιώνα Η αρχιτεκτονική κληρονομιά των Κυκλάδων είναι ένας ζωντανός οργανισμός.

Η ιστορία της οικοδομικής δραστηριότητας στον Κυκλαδικό χώρο, που χάνεται στα βάθη του χρόνου, μπορεί να χωριστεί σε δυο κατηγορίες. Η πρώτη, «αποτελεί την παλαιότερη μορφή Κυκλαδικής αρχιτεκτονικής»109, τα πρωτόγονα, μονόχωρα κυβόσχημα κτίσματα των προϊστορικών χρόνων που δίνουν ακόμα το παρόν τους στα νησιά των Κυκλάδων. Μαζί με αυτό τον τύπο κτηρίου, που ανοικοδομείται με ελάχιστα υλικά μέσα, σε μικρές επιμέρους οικιστικές ομάδες στο ύπαιθρο110 , επιβιώνει και ένας άλλος τύπος αστικής ανάπτυξης, που εδραιώνεται στην περιοχή λίγους αιώνες μετά, στο οικοδομικό πρότυπο του Μινωικού πολιτισμού, που επανεμφανίζεται στον Μεσαίωνα για να επιβιώσει μέχρι σήμερα ως «Χώρες» των νησιών. Από τους Προϊστορικούς οικισμούς στο Αιγαίο, είναι δύσκολο να αντληθούν πολλές πληροφορίες λόγω της επικάλυψης των ευρημάτων από άλλα μεταγενέστερα στρώματα.

Ο προϊστορικός οικισμός του Ακρωτηρίου της Θήρας, αποτελεί ένα από τους σημαντικότερους οικισμούς στο Αιγαίο την συγκεκριμένη χρονική περίοδο111 Το γεγονός αυτό, σε συνδυασμό με την επικάλυψη του κάτω από στρώματα τέφρας από

Το Ακρωτήρι, κατοικείται από την Ύστερη Νεολιθική

Εποχή και άκμασε στην εποχή του Χαλκού. Πρόκειται για

μία πόλη, πολύ εξελιγμένη για την εποχή της. Τα κτήρια

της είναι κυρίως διώροφα, με εξελιγμένο στατικό σύστημα.

Η αρχιτεκτονική της, δεν παρουσιάζει πολλά κοινά με την

πρωτόγονη αρχιτεκτονική της υπαίθρου των νησιών. Τα διώροφα σπίτια, ο διαχωρισμός των χρήσεων σε ισόγειο

και όροφο και το επίπεδο δώμα, παράλληλα με την αστική

οργάνωση τους, θυμίζουν τους οχυρούς οικισμούς των

Κυκλάδων από τον Μεσαίωνα και μετά. 112 Από τα ευρήματα, εικάζεται και τρόπος ζωής- η καθημερινότητα των κατοίκων που δεν φαίνεται να άλλαξε πολύ μέχρι και τον 19ο αιώνα. Ξύλινα κρεβάτια, δίχτυα ψαρέματος και πιθάρια για αποθήκευση των τροφίμων.113

Φιλιππίδης, 2003. ο.π., σελ. 132

Ευθυμιόπουλος, ο.π., σελ. 43

προϊστορικά

έργα τέχνης και

κυκλαδικά ειδώλια και

πολύχρωμες

με

δυνατό

του

με καψαλισμένη γη στο

και της

αποτέλεσαν πραγματικό

του

κόσμου

Ρωμαϊκή Εποχή και Αρχαία

Ελλάδα

Η Δήλος, μετά από πολλά χρόνια χωρίς κατοίκους, κατά

την Ελληνιστική εποχή ανθίζει και οικονομικά, με μια

παράλληλη οικοδομική ανάπτυξη που αφορά αυτή τη

φορά και κατοικίες. Η πορεία αυτή θα συνεχιστεί μέχρι και

την ρωμαϊκή εποχή, με την Δήλο να αποτελεί οικονομικό

κέντρο της Μεσογείου με ένα μεγάλο ανοικτό λιμάνι και

ανοιχτή αγορά, χαρακτηριστικά που αναγνωρίζονται και

σήμερα στα νησιά του Αιγαίου.

Οι κατά καιρούς ανασκαφές στο νησί, εκτός από την

ανακάλυψη μεγάλης κλίμακας ναούς και πολυτελείς

κατοικίες με αίθρια, έφερε στο φως και μια πιο μικρή

τυπολογία μονόχωρων κτισμάτων.

Η M. Truemper115 κατηγοριοποιεί αυτά τα κτίσματα ως “tabernae”, στα πρότυπα παρόμοιας τυπολογίας που ανακαλύφθηκε στην Πομπηία. Τα σχεδόν 500 μονόχωρα αυτά κτίσματα, φαίνεται να ήταν υποδοχείς διάφορων χρήσεων, πολλές φορές και ταυτόχρονα. Από χώροι κατοικίας ή εφήμερης διανυκτέρευσης, μέχρι εργαστήρια καταστήματα .

115Trumper, M., 2005. Ancient Greek Houses and Households: Chronological, Regional, and Social Diversity. Modest Housing in Late Hellenistic Delos. Edited by Ault, N. and Nevett, L., University of Pennsylvania Press

Για κάποια από αυτά γίνεται λόγος και για ύπαρξη ορόφου, βάσει οπών στην τοιχοποιία που θα μπορούσαν να υποδεχτούν δοκούς για το πάτωμα. Συμπεραίνεται επίσης ο διαχωρισμός χρήσεων ανά όροφο, που υποστηρίζεται λόγω της ύπαρξης διπλού κατωφλιού και ανεξάρτητου κλιμακοστασίου δίπλα στην είσοδο στον χώρο. Χωροταξικά, τα κτίσματα αυτά ορίζονται από τους βασικούς άξονες του οικισμού δημιουργώντας συνεχή μέτωπα παράλληλα με αυτούς διευκολύνοντας το εμπόριο. Ενώ συμπεραίνεται ότι οι κάτοικοι των κτισμάτων αυτών ήταν χαμηλών κοινωνικών στρωμάτων, έμπορες ή τεχνίτες, η επισκέπτες.116 Ο οικισμός, ή τουλάχιστον κάποιες από τις συνοικίες του οικισμού αυτού της Δήλου, μπορούν να νοηθούν ως η αρχή-το πρότυπο της χωροταξικής και αρχιτεκτονικής οργάνωσης και των «Χωρών» των υπόλοιπων νησιών των Κυκλάδων μέχρι την προβιομηχανική εποχή. Ο τρόπος λειτουργίας του κτηριακού αποθέματος των μονόχωρων αυτών κτισμάτων στις «Χώρες» των νησιών των Κυκλάδων σήμερα, προσιδιάζει σε αυτόν της Δήλου στην Ύστερη ελληνιστική Εποχή, σε χρήσεις και χαρακτήρα.

Το ξερίζωμα του ανθρώπου από τον τόπο και δη την αρχιτεκτονική περιγράφεται στην Ελληνική γλώσσα με τον όρο «Ξεριζωμός», που έχει την ρίζα της στην αρχαία Ελληνική λέξη ἐκριζόω118 . Ο ξεριζωμός, ορίζεται κυριολεκτικά ως: «η απόσπαση δια της βίας, ο διωγμός ή η αναγκαστική για οικονομικούς λόγους αποχώρηση ατόμου ή κοινότητας ή έθνους από την πατρίδα του ή από τον τόπο στον οποίο γεννήθηκε»119. Με την μεταφορική χρήση του όρου δύναται να περιγράφει « η βίαιη απόσπαση από τις πολιτιστικές ρίζες» 120 Στον παρόν κεφάλαιο, διερευνώνται οι τρόποι «ξεριζωμού» του ανθρώπου από τον υλικό χώρο των νησιών των Κυκλάδων, και εν γένει από την αρχιτεκτονική σαν πράξη. Με την διασαφήνιση του τι είναι ο Άνθρωπος, αναθεωρείται η σχέση του με την αρχιτεκτονική ως αίτιουαποτελέσματος, ενώ η τρέχουσα συνθήκη, της συνέχειας της λαϊκής αρχιτεκτονικής χωρίς τον λαό που την παρήγαγε, επιβεβαιώνει το ξερίζωμα αυτής από τον άνθρωπο.

2.0 ξερίζωμα από τον λαό

2.1 Γενικά

Η Λαϊκή Αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, αποτελείται

σήμερα από έργα ενός λαού που δεν είναι πλέον εν ζωή.

Το κάθε κτήριο, δημιουργημένο «ως προέκταση του σώματος και της ψυχής του»121 δημιουργού στο πλαίσιο μιας κοινότητας, είναι πλέον αποκομμένο από αυτόν. Με την παραδοχή ότι ένα κτίσμα δεν είναι προορισμένο για να κατοικείται αποκλειστικά και μόνο από αυτόν που το δημιούργησε, ειδικότερα στο πεδίο των Κυκλάδων, έρχονται στο προσκήνιο οι βραχυπρόθεσμες σχέσεις της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς των προηγούμενων αιώνων με ανθρώπους άλλους-από διαφορετικά υπόβαθρα που έρχονται σε επαφή με αυτήν μέσω του τουρισμού- οι τουρίστες. Οι σχέσεις αυτές είναι όμως αμφίδρομες, με τον λαό των Κυκλάδων, που παρήγαγε την αρχιτεκτονική αυτή, να οι άλλοι, που καθορίσαν με το μέτρο τους την αρχιτεκτονική παραγωγή και εκτός των ορίων των νησιών.

121 Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ

Η διάρκεια ζωής ενός κτίσματος αλλά και της ιδέας που φέρει, είναι τις περισσότερες φορές μεγαλύτερη από τον ένοικο ή δημιουργό του. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει την απόσταση που έχει ο άνθρωπος-δημιουργός, από το έργο του- αρχιτεκτονική. Ο άνθρωπος- λαός, στην ουσία διαμορφώνει το περιβάλλον του για μια καλύτερη διαβίωση: «Αν η φύση ήτανε άνετη, το ανθρώπινο γένος δεν θα είχε εφεύρει την αρχιτεκτονική»123. Η αρχιτεκτονική που ονομάζεται «λαϊκή», είναι το προϊόν «της εσωτερικής ανάγκης του ανθρώπου που τον κρατά σε επαφή με την φύση»124 , ταυτόχρονα με τις αρχέγονες ανάγκες του είδους για: στέγαση και προστασία από τα φυσικά φαινόμενα. Στην αναζήτηση της αρχής της αρχιτεκτονικής πράξης σε διάφορους πολιτισμούς, διαφαίνεται μια κοινή αφετηρία, με την αρχιτεκτονική να προσλαμβάνει ένα οικουμενικό νόημα για το είδος. Σε μια εποχή συνεχούς αποσταθεροποίησης και μεγάλων αλλαγών, ο σύγχρονος άνθρωπος βρίσκει το ρομαντικό καταφύγιο διαβίωσης του στα λαϊκά κτίσματα των Κυκλάδων. Μέσα από την επαφή του με ένα λαϊκό κτίσμα ο κάθε άνθρωπος γίνεται λαός.

ο.π., σελ. 17

ο.π.

Πλάνητας & Τουρίστας

Ο σύγχρονος άνθρωπος, σύμφωνα με τον Α.

Κωνσταντινίδη, «δεν είναι λαός» 125και σίγουρα δεν είναι ο

λαός που συνέθεσε την αρχιτεκτονική αυτή των Κυκλάδων. Στον χώρο των νησιών σήμερα, πρωταγωνιστικό ρόλο έναντι του ανθρώπου λαού

διαδραματίζει το δίπολο πλάνητα τουρίστα, τους οποίους

ο Bauman αναφέρει επίγονους του προσκυνητή.

Ο “πλάνητας” κατά τον Bauman, είναι ανέστιος,

περιπλανώμενος, «ο ξένος», αυτός που «δεν έχει ρίζες στο χώμα». Με την έλευση της Μετανεωτερικής εποχής, «ο κόσμος συγκλίνει προς τον πλάνητα, και συγκλίνει με γοργούς ρυθμούς».126 Ο όρος πλέον περιγράφει και ανθρώπους με μόνιμη κατοικία, στην οποία όμως νιώθουν ξένοι, ή η οποία δεν δύναται πλέον να τους εξυπηρετήσει. Σε αυτούς μπορεί να συγκαταλέγονται και οι σύγχρονοι κάτοικοι των Κυκλάδων, ξεριζωμένοι από την παραδοσιακή αρχιτεκτονική των νησιών τους, μακριά από τις εξυπηρετήσεις των αστικών κέντρων και με την κατάληψη του τόπου τους από μπουλούκια τουριστών.

125 ο π

126 Bauman, Z., 1996. From Pilgrim to Tourist or a Short History of Identity, Questions of Cultural Identity [Ερωτήματα για την Πολιτιστική Ταυτότητα], επιμ. Stuart Hall και Paul du Gay, Λονδίνο, Sage Publications Ltd

Ο τουρίστας από την άλλη, δεν είναι ανέστιος, αφήνει το σπίτι του και ταξιδεύει επειδή τον γοητεύει η αίσθηση του ανοίκειου και η απόκτηση νέων εμπειριών. Μετά από πολλά ταξίδια, το «ανοίκειν» χάνεται, με τη έννοια της κατοικίας και του άλλου μέρους να συγχέονται. «Ο νόστος σηματοδοτεί ένα όραμα του ανήκειν· να είμαστε, για μια φορά, του τόπου, όχι απλά στον τόπο.»127 . Έτσι κάθε προορισμός ενός τουρίστα μπορεί να νοηθεί σαν μια στιγμιαία κατοικία. Στην λαϊκή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ο τουρίστας επανανακαλύπτει την ουσία του σπιτιού του. Νιώθει σαν το σπίτι του σε ένα ξένο τόπο.

Μετά το δεύτερο ταξίδι του Le Corbusier στην Ελλάδα, με αφορμή το 4ο CIAM, ο Le Corbusier ήρθε σε επαφή με τα «αιώνια σπίτια»129των νησιών του Αιγαίου. Ο αρχιτέκτονας όμως, δεν στάθηκε απλά στην μεταφυσική των κτισμάτων με θαυμασμό σαν απλός παρατηρητής, αλλά σαν ενεργός ερευνητής, αντίκρυσε τo νέο πνεύμα130 της Αρχιτεκτονικής ήδη πραγματοποιημένο στο τοπίο των Κυκλάδων.

Corbusier,

φωτογραφίες και σχέδια.

Λ. Παλλάντιου. Αθήνα,

130 Μετάφραση

L’ esprit nouveau, που

Η έννοια της κλίμακας είναι μια σπουδή που απασχολεί τους αρχιτέκτονες του Μοντέρνου, και ειδικότερα τον Jeannaret, στην αναζήτηση και την θεμελίωση μιας νέας ορθολογιστικής αρχιτεκτονικής. Οι οικισμοί των Κυκλάδων έγινε ο τόπος που το Μοντέρνο ξανά ανακάλυψε το μέτρο, την «ανθρώπινη κλίμακα». 132 Από τα σπίτια των Κυκλάδων, μεταξύ άλλων, ο Corbu παρατηρεί την 3η διάσταση- την τομή του κτηρίου, αναδεικνύοντας το ύψος του χώρου σε ρόλο ρυθμιστή της Αρχιτεκτονικής και των ποιοτήτων που μπορεί να επιφέρει στο κτήριο. Μετά από το ταξίδι του Le Corbusier στην Ελλάδα και της Κυκλάδες και την εντύπωση που του αφήνουν τα νησιά και η ανθρώπινη τους κλίμακα, ο αρχιτέκτονας εμβαθύνει σε αυτήν καταλήγοντας σε ένα σύστημα ιδανικών μετρήσεων. Το μέτρο για μια νέα «σωστή» αρχιτεκτονική.

Ο Κυκλαδίτης ο νησιώτης ο λαός που παρήγαγε το υλικό περιβάλλον των νησιών, ξεριζώνεται έτσι από το έργο του εφόσον η κλίμακά του ρυθμίζει μια νέα αρχιτεκτονική. Ο άνθρωπος αυτός, γίνεται πρότυπο- μοντέλο σε ένα νέο θεσμοθετημένο σύστημα αρχιτεκτονικής παραγωγής καθορίζοντας την ζωή άλλων ανθρώπων. Με την ακριβή μεταφορά της κλίμακας και δη του ύψους στο μεταγενέστερο έργο του, ο Le Corbusier ξεριζώνει την κλίμακα του λαϊκού κτίσματος και μαζί

Ο διαχωρισμός του Homo Sapiens έναντι των υπολοίπων ειδών, με την δημιουργία της έννοιας του Ανθρώπου, είναι ένα κοινωνικό κατασκεύασμα που κατέστη δυνατό με την βοήθεια του design. Στην πραγματικότητα, μάλλον ο άνθρωπος είναι ριζωμένος στην αρχιτεκτονική και όχι το αντίθετο.

Για να διασαφηνιστεί εάν και πως ο άνθρωπος

ξεριζώνεται από το υλικό του περιβάλλον, πρέπει πρώτα

να οριστεί το:

κόσμο;»

και ποια είναι οι σχέση του με τον

στο βιβλίο

ανθρώπινου είδους

τεχνολογίας

Are we human”134, η αρχή

στην γέννηση της

Κατά τον Πλάτωνα, «αυτό το όνομα άνθρωπος σημαίνει ότι τα άλλα θηρία απ' όσα βλέπουν τίποτε δεν ερευνούν ούτε συλλογίζονται ούτε παρατηρούν με προσοχή (ἀ ν α θ ρ ε ῖ ν), ο άνθρωπος όμως συγχρόνως βλέπεικαι αυτό είναι το ὄπωπε- και παρατηρεί με προσοχή (ἀναθρεῖ) και συλλογίζεται εκείνο που έχει ιδεί (δηλ. ὄπωπε). Απ' αυτό λοιπόν βγαίνει ότι από τα θηρία μόνον ο άνθρωπος σωστά ονομάστηκε ἄ ν θ ρ ω π ο ς «ο εξετάζων όσα έχει ιδεί» (ἀναθρῶν ἃ ὄπωπε)» , άνθρωπος είναι το όν που παρατηρεί συλλογίζεται και ανακαλεί. 135 Με τα παραπάνω, συμπεραίνεται, ότι η διαφοροποίηση του ανθρώπου από τα υπόλοιπα ζώα δεν έγινε εξ αρχής, αποτελώντας μια μακρά διαδικασία σχεδιασμού του υλικού περιβάλλοντος και μέσω αυτού, του ενιαυτού του. Η αρχιτεκτονική παραγωγή, τουλάχιστον στην αφετηρία της αρχιτεκτονικής σκέψης είναι εξ αρχής ξεριζωμένη από τον άνθρωπο. 135Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος Ευθύδημος, Αθήνα: Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος

Ο Δαρβίνος, με την θεωρία της Εξέλιξης, αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο ο άνθρωπος να υιοθέτησε την ιδέα του καταφυγίου από τους ανθρωπόμορφους συγγενείς του. Ο άνθρωπος του Πλάτωνα- παρατηρώντας ουρακοτάγκους να δημιουργούν πλατφόρμες για στρώμα και να σκεπάζονται στον ύπνο και μπαμπουίνους να προφυλάσσουν το κεφάλι τους από τον ήλιο με πετάσματα ξεκίνησε το ταξίδι της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.137

Μετά την έξοδο του homo sapiens από τις σπηλιές, και μέχρι να οργανωθούν οι πρώτες κοινωνίες λόγω της γεωργίας και κτηνοτροφίας, οι άνθρωποι έμεναν σε αυτοσχέδια καταφύγια καθώς κινούνταν σαν νομάδες στην γη. Η πρώτη καταγεγραμμένη αρχιτεκτονική πράξη του ανθρώπου, είχε σκοπό την αποθήκευση τροφίμων. Κατά τον Αριστοτέλη, στο ερώτημα: Γιατί υπάρχει το σπίτι, η απάντηση είναι βρίσκεται στην διαφύλαξη των αγαθών139 Με την ανάλυση όλων των παραπάνω, συμπεραίνεται ότι η κατοικία, είναι εξ ολοκλήρου ξεριζωμένη από την άνθρωπο, εφόσον όπως πολύ σωστά επισημαίνεται από τον Πλάτωνα, αυτός, ως καλός παρατηρητής, οικειοποιείται την γνώση του «οικοδομέιν» από συγγενικά είδη και την ενσωματώνει σταδιακά.

139 Buhagiar, K., Dreyfus, G., Bruenslow, J., Azara, P., Pearson, C., Jormakka, K., Barry, F., Baridon, L., Julien, P., Ganado, A., Massu, C., Fernandez, H. and Hunziker, W., 2020. The Founding Myths of Architecture. London: Artifice Press, σελ. 52

Το ξερίζωμα είναι μια έννοια άμεσα συνδεδεμένη με τον

τόπο. Με την κυριολεκτική του σημασία περιγράφει την «απόσπαση ενός φυτού από το έδαφος μαζί με τη ρίζα του»141 .

Με μια απλή αναλογία φυτού- κτιρίου, η έννοια, δύναται να περιγράψει την διαδικασία ή τους τρόπους

απόσπασης της αρχιτεκτονικής παραγωγής από την

γενέτειρά της. Η διαδικασία του ξεριζώματος της αρχιτεκτονικής από τον τόπο περιγράφεται με όρους απεδαφικοποίησης142. Στην πραγματικότητα, το ξερίζωμα που θα αναλυθεί στο κεφάλαιο, γίνεται στα πλαίσια «απεδαφικοποίησης» και «επανεδαφικοποίησης» του αρχιτεκτονικού συστήματος, εντός του ιδίου ή σε ένα νέο πλαίσιο. Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ξεριζώνεται από τον τόπο παραγωγής της, τα νησιά του Αιγαίου, με ποικίλους τρόπους. Από την κυριολεκτική μεταφορά ή εύρεση του αρχιτεκτονικού ιδιώματος των Κυκλάδων, σε άλλα μέρη, δηλαδή τις Κυκλάδες εκτός Κυκλάδων, μέχρι το μεταφορικό ξερίζωμα της αρχιτεκτονικής αυτής από τον τόπο παραγωγής της( χωρίς να απομακρύνεται από την γη των Κυκλάδων). Με την παραδοχή επίσης ότι η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων είναι ξεριζωμένη εξ αρχής, υποστηρίζεται ότι αυτή, δεν ήταν ποτέ αρχιτεκτονική αποκλειστικά των Κυκλάδων.

Βικιπαίδεια, 2022. Ξερίζωμα. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE %AF%CE%B6%CF%89%CE%BC%CE%B1 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Deleuze, G. και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie 2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά. Αθήνα, Πάλεθρον

Το ήδη «κατακερματισμένο μωσαϊκό» των Κυκλάδων ξεριζώνεται από τα νησιά και διασπείρεται ολούθε. Η «απεδαφικοποίηση»144 ολόκληρων οικισμών ή και μεμονωμένων κτισμάτων από την μήτρα του Αιγαίου, ακολουθείται: από μια «επανεδαφικοποίηση»145 με το ίδιο όμως πλαίσιο εντός των Ελληνικών συνόρων, είτε σε άλλο πλαίσιο εκτός συνόρων, ως προϊόν μίμησης. Η ύπαρξη παράλληλα, οικισμών με παρόμοια χαρακτηριστικά έξω από τα γεωγραφικά όρια του Αιγαίου, ανατρέπει εξ αρχής το ρίζωμα της λαϊκής αρχιτεκτονικής στις Κυκλάδες.

Deleuze, G. και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie 2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά ,Αθήνα, Πάλεθρον

ο.π.

Τα «Αναφιώτικα» αποτελούν τον πρώτο Κυκλαδίτικο οικισμός εκτός Κυκλάδων, ένα «νησί» στο κέντρο της Αθήνας. Η ανέγερση του οικισμού ξεκίνησε στα μέσα περίπου του 19ου αιώνα, από κατοίκους των νησιών και πιο συγκεκριμένα της Ανάφης, εξού και το όνομα «Αναφιώτικα». Η ιστορία ξεκινά με την έλευση δύο μαστόρων από την

Ανάφη στην Αθήνα μετά την πρόσκληση του Βασιλιά Όθωνα. Οι πρωτομάστορες των Κυκλάδων είχαν μεγάλη δεξιοτεχνία στην πέτρα και το ξύλο και έχαιραν μεγάλης εκτίμησης και σεβασμού εκείνη την εποχή. Επιστέγασμα της αναγνώρισης τους, ήταν η επιλογή τους για την ανέγερση του Παλατιού του Όθωνα (σημερινό κτήριο βουλής). 147

Λόγω των ακριβών ενοικίων της πρωτεύουσας, οι νησιώτες ψάχνουν ένα νέο τόπο να μετοικήσουν. Τον βρίσκουν στον βράχο της Ακρόπολης, που τόσο μοιάζει με το βραχώδες τοπίο της γενέτειράς τους. Εκεί, και συγκεκριμένα ανάμεσα στα δυο ξωκλήσια του Αγίου Συμεών και Αγίου Γεώργιου Βράχου, αναπτύσσουν σιγά σιγά την νέα Ανάφη τους.

147ΑΣΤΥριες, 2018 . TVXS. [online], Διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/blogarontas/anafiotika nisi tis athinas [18.09.2022]

Τα «Αναφιώτικα» ακολουθούν πιστά την οικοδομική παράδοση των νησιών του Αιγαίου, με τα στενά σοκάκια, τον ιδιόρρυθμο τρόπο προσαρμογής στις κλίσεις, τα σκαλάκια και την κάτασπρη από ασβέστη επικάλυψη των πάντων. Κύτταρο του οικισμού, οι κατοικίες, με την μικρή τους κλίμακα, τα επίπεδα δώματα, τα μικρά ανοίγματα και με κέντρο βάρους τους τον δρόμο. Λόγω του ότι οι κάτοικοι του οικισμού, ήταν από τις Κυκλάδες, η καθημερινότητα τους, με την βοήθεια και του δομημένου χώρου που δημιούργησαν, παρέμεινε η ίδια. Η αρχιτεκτονική των «Αναφιώτικων» δεν μιμείται εκείνη των Κυκλάδων απλά μορφολογικά αλλά είναι στην ουσία της Κυκλαδίτικη διότι ξεριζώνεται καθ’ ουσία. Οι κάτοικοι δημιούργησαν το δικό τους νησί στο κέντρο μιας μεγαλούπολης, αποκόπτοντας την Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική από τις ρίζες της στην γη των νησιών και αντιπαραβάλλοντας την με την Ακρόπολη και την σύγχρονη Αθήνα.

Η μοναδικότητα της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων

έγκειται στην προβολή που έχουν πάρει τα νησιά αυτά

(και ο Πολιτισμός τους), έναντι των υπολοίπων

παραδοσιακών οικισμών του Αιγαίου, του Ελλαδικού

χώρου και της Μεσογείου οι οποίοι παρουσιάζουν

παρόμοια αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά. Η μικρή

κλίμακα, τα ορθοκανονικά κτίσματα, οι φιδίσιοι δρόμοι, τα

σκαλιά και όλος ο αρχιτεκτονικός πλούτος που έχει να

προσφέρει η αρχιτεκτονική των νησιών, είναι στην

πραγματικότητα χαρακτηριστικά κοινά και σε άλλες

περιοχές στον ευρύτερο Μεσογειακό χώρο.

Οι πολιτισμοί που αναπτύχθηκαν γύρω από την λεκάνη της Μεσογείου ορίζονται διαχρονικά από την κοινή αυτή θάλασσα. Την υπεροπτική ενότητα των πολιτισμών της Μεσογείου μαρτυρεί και το όνομα της, με τους Αρχαίους Έλληνες να την αποκαλούν «θάλασσα που μας περιβάλλει και τους Ρωμαίους «Mare Nostrum” (δική μας θάλασσα). Με τον όρο Μεσογειακότητα περιγράφεται αυτή η υπερτοπική πολιτισμική ενότητα του ευρύτερου χώρου της Μεσογείου. Κάθε τοπικός παραδοσιακός οικισμός, διαμορφώνει τα δικά του χαρακτηριστικά αλλά γεννιέται μέσα στο πλαίσιο της Μεσογείου (με κοινό κλίμα, γεωμορφολογία, πολιτιστικές επιρροές, ακόμα και νοοτροπία). 149

Bergdol, Β.,2010. Foreword. Modern Architecture and the Mediterranean, Vernacular Dialogs and Contested Identity, σελ

O Bernard Rudofksy, στην πρώτη σελίδα του καταλόγου του150 , παραθέτοντας μια φωτογραφία από ένα οικισμό των Κυκλάδων, κάνει λόγο «για κατοικίες χαρακτηριστικές του Μεσογειακού χώρου», ανάγοντας έτσι την αρχιτεκτονική των Κυκλάδων σε μια αρχιτεκτονική παράδοση της Μεσογείου. Με μικρές αναπροσαρμογές ανάλογα με την περίπτωση, η Λαϊκή αρχιτεκτονική, πριν την έλευση του 19ου αιώνα ήταν κοινή στον Μεσογειακό χώρο. Από το Chefchaouen (το μπλε χωριό στο Μαρόκο) μέχρι την Τυνησία, η αρχιτεκτονική αυτή φαίνεται να αποτελούσε κάποτε μια κοινή αρχιτεκτονική παράδοση.151

Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art

: https://stepfeed com/these arab

Khalife, 2018. Stopfeed. [online] Διαθέσιμο

look just like greece even better 5690 [18.09.2022]

Κυκλάδες ως πρότυπο, στυλ

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός, ενέπνευσε κατά καιρούς από

καλλιτέχνες, ποιητές, αρχιτέκτονες και ιστορικούς, μέχρι

και ολόκληρα ρεύματα τέχνης και Αρχιτεκτονικής. Τα

τελευταία χρόνια παρατηρείται το φαινόμενο της

μεταγραφής ή συχνότερα αντιγραφής του αρχιτεκτονικού

ιδιώματος αυτού εκτός Κυκλάδων.

Ο Α. Κωνσταντινίδης, στο βιβλίο του «Δύο Χωριά απ’ την

Μύκονο» προειδοποιεί για την νέα τάση, τον αρχιτέκτονα

εραστή που «…δεν οικοδομεί με ύλη- μέσα απ’ την

πραγματικότητα- αλλά σκηνογραφεί και πάντα στο ίδιο σχήμα.» 152

Από εστιατόρια, κατοικίες, μέχρι και ολόκληροι οικισμοί

«ξεφυτρώνουν» σήμερα σε όλα τα μήκη και πλάτη της γης, σαφώς επηρεασμένα από την ανώνυμη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων. Με πρωτεργάτες τους αρχιτέκτονες του Μοντέρνου κινήματος, η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ξεκίνησε να αναπαράγεται και εκτός του Αρχιπελάγους, με την μεταγραφή στοιχείων ή συνόλων- από το αρχιτεκτονικό σύστημα των νησιών. Ακολούθησε η «διεθνοποίηση» του αρχιτεκτονικού αυτού ιδιώματος και η τελική αναγωγή του ως το πλέον «Ελληνικό στυλ».

152Κωνσταντινίδης, Άρης. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ, σελ. 31

Οι Κυκλάδες, δεν φέρουν πλέον μόνο τον εαυτό τους, αλλά και ολόκληρη την Ελλάδα. Εφεξής οτιδήποτε αντιπροσωπεύει κάτι ελληνικό στο εξωτερικό αναπαρίσταται σαν μια μικρή σκηνογραφία των Κυκλάδων, ξεριζωμένη από τον τόπο αλλά και την ουσία της.

Οι ρίζες που συνδέουν την αρχιτεκτονική με τον τόπο, είναι πολλές φορές άϋλες. Το ξερίζωμα από τις ρίζες αυτές έχει ως αποτέλεσμα την αποϋλοποίηση της αρχιτεκτονικής, με τη μεταφορική και κυριολεκτική έννοια του όρου.

Το υλικό τοπίο των Κυκλάδων, μέσω της υλικότητας, αποκόπτεται- δημιουργεί μια ρήξη με την συνέχεια και τον ολοκληρωτισμό της Κυκλαδικής γης. Ήδη από την ανάγνωση του τοπίου σαν εικόνα, οι «λευκοί κύβοι» που αρθρώνουν τους οικισμούς, έρχονται σε ρήξη με το άγονο, σκούρο τις περισσότερες φορές, πετρώδες έδαφος των νησιών.

Το ασβέστωμα των κατοικιών και εν συνεχεία, όλων των επιφανειών ενός τυπικού οικισμού των Κυκλάδων, μπορεί να νοηθεί και ως ένα «ένδυμα», ένα «χαλί», σαν μια στρώση χιονιού156 . Σαν διαδικασία, το ασβέστωμα, επικαλύπτει τα επιμέρουςτις διάφορες τυπολογίες-δημιουργώντας ένα ομογενοποιημένο όλον. Η αρχιτεκτονική αυτή των Κυκλάδων, που είναι τόσο καλά μετρημένη στην κλίμακα του ανθρώπου, στην μεγάλη εικόνα χάνει της μικροκλίμακά της και ξεριζώνεται εν εαυτώ.

Τα επιμέρους χαρακτηριστικά του οικισμού ομογενοποιούνται από το θεωρημένο πλέον ως σύνολο οικισμό και υποχωρούν στον ολοκληρωτισμό του «λευκού». Το αποτέλεσμα, ένα ξένο σώμα-λευκό και αποστειρωμένο, διασπείρεται σαν παράσιτο στη γη των Κυκλάδων.

Για να ανταποκριθούν στις νέες απαιτήσεις ή να

δημιουργήσουν συνθήκες ανάπτυξης, τα νησιά καλούνται ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα, να αλλάξουν τον εαυτό τους μέσω της οικοδομικής τους παράδοσης και αρχιτεκτονικής. Λόγω της εμπορευματοποίησης της κληρονομίας των νησιών, προωθούνται νέα πρότυπα ανάπτυξης για την υποδοχή χρήσεων που δεν υπήρχαν τον προηγούμενο αιώνα. Στο Κυκλαδίτικο τοπίο εμφανίζονται όλο και πιο συχνά νέες τυπολογίες, αρχιτεκτονικά υβρίδια και πειραματισμοί που διευρύνουν συνεχώς το «αυτοποιητικό σύστημα»159 της αρχιτεκτονικής των Κυκλάδων. 159 όπως ορίζεται στο κεφάλαιο Κ (Κυκλάδες)

Η νέα αυτή αρχιτεκτονική, είναι ήδη από

την γέννηση της

ξεριζωμένη από τις Κυκλάδες. Η μόνη σχέση που έχει με

τους παραδοσιακούς οικισμούς του προβιομηχανικού

παρελθόντος των νησιών, είναι ένα πλέον τυποποιημένο

αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο ιδιωμάτων, στο οποίο

ενσωματώνονται πολλές φορές και ετερόκλητα στοιχεία.

Οι χρήσεις, η τεχνική ανοικοδόμησης, οι επιρροές και η

σχέση με το υλικό και φυσικό τοπίο, παράγουν μια

αρχιτεκτονική ετερογένειας.

Χαρακτηριστικό παράδειγμα νέας τυπολογίας και χρήσης είναι τα beach bars και τα συγκροτήματα παραθεριστικών κατοικιών. Τεράστιες εκτάσεις παραλίας ιδιωτικοποιούνται και αλλάζουν χαρακτήρα για την ανέγερση boho εστιατορίων και bar πάνω στο κύμα, με φύτευση και διάκοσμο τροπικών νησιών, κουζίνα και φαγητά από όλο τον κόσμο και σκηνογραφικές εισόδους που θυμίζουν τις χώρες των νησιών σε μικρογραφία. Χώρες νησιών που πολλαπλασιάζονται χρόνο με τον χρόνο για την δημιουργία περισσότερων κλινών για το συνεχώς αυξανόμενο τουριστικό κοινό. Τεράστια η ανοικοδόμηση ξενοδοχειακών μονάδων και συγκροτημάτων κατοικιών, όπου τεράστιες εκτάσεις παρθένας γης, ολόκληρα βουνά- φυσικά τοπία απαράμιλλης ομορφιάς καταστρέφονται για την δημιουργία νέων ιδιωτικών οικισμών, στα πρότυπα των προ υπάρχοντών στα νησιά. Νέες «χώρες», που στην ουσία, αποτελούν ιδιωτικές αναπτύξεις με περιορισμένη πρόσβαση, ξεκάθαρα όρια μέσα-έξω (σε κλίμακα οικισμού και εκτός) και αλλότριο χαρακτήρα ως προς την παραδοσιακή οικοδομική παράδοση.

Κυβιστικό αρχέτυπο

Η Κυκλαδική αρχιτεκτονική είναι εξ’ αρχής «ξεριζωμένη»

αφού ανάγεται στην παραγωγή και άρθρωση αρχέτυπων

μορφών. Τα νησιά των Κυκλάδων, με μια απλούστευση,

αποτελούν «άτακτο σύμπλεγμα όμοιων κύβων». 161Οι

καθαροί γεωμετρικοί όγκοι που παραλαμβάνουν τις

διάφορες χρήσεις, ορίζουν και αρθρώνουν το δομημένο

περιβάλλον, «το ομοούσιο όλο» 162των Κυκλάδων.

Το αρχέτυπο του λευκού κύβου, που πολλοί αρχιτέκτονες

ανέγνωσαν στους οικισμούς των νησιών, αποτελεί μια

ενσωμάτωση του «αρχέτυπου της καλύβας» στον Αιγιακό χώρο, αφού: χαρακτηρίζει ανώνυμα μονόχωρα κτίσματα χωρίς ή με ελάχιστο διάκοσμο και ανοίγματα, με καθαρό γεωμετρικό όγκο και με την ξεκάθαρη διάκριση μεταξύ στατικού φορέα και στοιχείων πλήρωσης. Το αρχετυπικό/α προϊόν/τα που διασώζεται/νται ως κληρονομιά των Κυκλάδων, μπορεί να ταυτιστεί/ουν με κτίσματα και οικισμούς σε όλα τα μήκη και πλάτη της γηςδίνοντας λύση στις βασικές ανάγκες του ανθρώπου για στέγαση και προστασία από τις καιρικές συνθήκες και το κατάλληλο μέγεθος για οικειοποίηση και διαμονή.

ο.π., σελ. 10

ο.π.

Η ανάγνωση του κυβιστικού αρχετύπου από τον Le

Corbusier και η μετέπειτα επεξεργασία του για την παραγωγή νέων αρχιτεκτονικών τύπων, επαληθεύει την ίδια την φύση των αρχετύπων ως:

«μια εκ βαθεών προερχόμενη,

ασυνείδητη, διαρκούς αξίας συλλογική

γνώση για τον άνθρωπο και τα

ανθρώπινα, για τις σκέψεις και τις

πράξεις μας μέσα στον χρόνο και πάνω στον τόπο, σε αναφορά με την

αρχιτεκτονική και όχι μόνο.» 163

Μπίρης, 2018

163ο.π., σελ. 14

ρίζες που τις συνδέει με τον χρόνο, περιγράφει μια ρήξη με την γραμμική υπόσταση της έννοιας, μιας έννοιας που λαμβάνει διαφορετικές προεκτάσεις και ερμηνείες αναλόγως του τι καλείται να περιγράψει . Σε αυτό το κεφάλαιο αναζητείται το πώς οι Κυκλάδες, διαμέσου του Κυκλαδίτικου πολιτισμού και του παραγόμενου έργου αρχιτεκτονικής και τέχνης, «σπάνε» τις ρίζες που τις συνδέουν με τον χρόνο. ά χρόνο αιώνιο διαχρονικό

Με τα παραπάνω επίθετα, εκτός από την περιγραφή του αποτελέσματος, υπονοείται και η διαδικασία οι τρόποι, με τους οποίους η αρχιτεκτονική ξεριζώνεται από τον χρόνο χαράσσοντας τη δικιά της, ανεξάρτητη πορεία.

Βικιπαίδεια,

2.0 Χρόνος

Ανάλογα με τον τρόπο που χρησιμοποιείται ο χρόνος, η

ρήξη με ή το ξερίζωμα από αυτόν διαφέρουν. Για να γίνει

δυνατή η διερεύνηση των τρόπων με τους οποίους η

αρχιτεκτονική των Κυκλάδων «σπάει» τις ρίζες του

χρόνου, χρειάζεται μια εμβάθυνση στην ίδια την έννοια

του χρόνου.

Ο χρόνος νοείται ως "η ακαθόριστη κίνηση της ύπαρξης

και των γεγονότων στο παρελθόν, το παρόν, και

το μέλλον, θεωρούμενη ως σύνολο".166 Με μια απλή αναλογία με τον χώρο εάν χώρος, είναι ένα σύνολο από τόπους τότε χρόνος, είναι ένα σύνολο από στιγμές. Οι στιγμές, μπορεί να αποτελούν προϊόντα το παρελθόντος, του παρόντος ή του μέλλοντος με την παραδοχή ότι ο χρόνος είναι γραμμικός. Κάθε στιγμή, αποτελεί παράλληλα και το εκάστοτε τώρα, με τον χρόνο να αποκτά έτσι, μια υποκειμενική διάσταση. Η έννοια του χρόνου είναι σχετική, αφού εκτός από μονάδα μέτρησης με σταθερή διάρκεια στην έννοια ενυπάρχει και η φιλοσοφική διάσταση, ο βιωμένος χρόνος.

166 Blackburn, Simon,

σημείο του κύκλου είναι πριν και ποιο μετά; Πόσο διαρκεί το τώρα;

3.1 Γενικά Στις Κυκλάδες, παρατηρείται ένα φαινόμενο ιστορικής ασυνέχειας, με την δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού παλίμψηστου από ετερόκλητα μέλη με πέρασμα του χρόνου (με την γραμμική του έννοια). Εξωγενείς παράγοντες οδήγησαν στην προσθήκη και ενσωμάτωση νέων μορφών και ιδιωμάτων στο αυτοποιητικό σύστημα 168 που ονομάζεται σήμερα Κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική. Αποτέλεσαν σημεία ρήξης με τις ρίζες στον χρόνο, δηλαδή την παράδοση- και αίτια μετάλλαξης της «παραδοσιακής» κατά τ ‘άλλα λαϊκής αρχιτεκτονικής των νησιών. Πιο συγκεκριμένα, οι κύριοι παράγοντες αλλαγών είναι: Φυσικές καταστροφές Κοινωνικοπολιτικές αλλαγές Πανδημίες Τουρισμός 168 Όπως αναφέρεται και αναλύεται στο κεφάλαιο «Κ» (Κυκλάδες)

Η έκρηξη του Ηφαιστείου της Θήρας ήταν μια από τις μεγαλύτερες φυσικές καταστροφές που έλαβαν χώρα στον ευρύτερο χώρο της Μεσογείου. Μετά την έκρηξη του ηφαιστείου, τίποτα δεν ήταν το ίδιο. Η έκρηξη δημιούργησε «εκ-ρήξη» (και) στον χρόνο. Οι νησιώτες αναγκάστηκαν να αφήσουν την εύφορη πεδιάδα του Ακρωτηρίου και εφηύραν νέους τρόπους διαμονής και διαβίωσης, με την σταδιακή δημιουργία της Αρχαίας Θήρας. Μέχρι και σήμερα, ο τρόπος διαχείρισης των κλίσεων στα υπόσκαφα κτίσματα αλλά και το τοπικό ιδίωμα της θολοδομίας στην Θήρα, είναι μοναδικά σε όλο το Αιγαίο. 3,500 χρόνια μετά, μια νέα καταστροφή βρίσκει το νησί. Ο σεισμός του 1956 ήταν καταστροφικός για την Θήρα. Για ακόμα μια φορά παρατηρείται μια τομή στην αρχιτεκτονική, με την λαϊκή κατοικία και τις παραδοσιακές μεθόδους δόμησής, να υποχωρούν έναντι ενός μοντέλου μαζικής ανοικοδόμησης, ως απόρροια του Μοντερνισμού. Μία απόλυτη ρήξη με το παρελθόν που όμως ανατρέπεται από το γεγονός ότι, στα νέα κτίσματα χρησιμοποιείται ένα είδος ελαφρομπετόν με πρόσμιξη ηφαιστειακών πετρωμάτων. Η λύση στην τελευταία καταστροφή βρέθηκε στις «στάχτες» της πρώτης.

Οι Κυκλάδες, λόγω της στρατηγικής τους θέσης ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή, αποτελούσαν ανέκαθεν στρατηγικό σημείο για πολλούς κατακτητές. Το μεγάλο ιστορικό βάθος της ενότητας των νησιών αυτών, που ξεκινάει ήδη από την Παλαιολιθική εποχή και φτάνει στο σήμερα, 7000 χρόνια μετά, άφησε στο πέρασμα του χρόνου υλικά κατάλοιπα από πολλούς πολιτισμούς. Υπό αυτή την έννοια, οι Κυκλάδες στην ουσία ένα αρχιτεκτονικό παλίμψηστο. Από την κάθε ιστορική φάση που πέρασαν, τα νησιά των Κυκλάδων επηρεάστηκαν και στην αρχιτεκτονική, υιοθετώντας καινούριες τυπολογίες, ή προσαρμόζοντας ανάλογα την υπάρχουσα οικοδομική παράδοση στις νέες απαιτήσεις της κοινωνίας. Χαρακτηριστική ήταν η μετάβαση από το Δωδεκάθεο στην τότε νέα θρησκεία, τον Χριστιανισμό. Η φαινομενικά απλή αυτή μετάβαση διήρκησε αιώνες, με τους Αγίους να παίρνουν τις ιδιότητες και δυνάμεις των παλιών Θεών και τους αρχαίους ναούς να καταστρέφονται για να δώσουν χώρο για τις εκκλησίες. Ρωγμή στο παρελθόν αποτελεί η πρακτική της ασβεστοποίησης.

Ολόκληροι ναοί και αρχαία γλυπτά μαζί και η εποχή που τα παρήγαγε-καίγονται, και από τις στάχτες τους γεννιέται μια νέα εποχή. Ο ασβέστης αυτός, αιώνες μετά ξανάχρησιμοποιείται στο βάψιμο των οικισμών. Το χαρακτηριστικό γνώρισμα των Κυκλάδων-το λευκό χρώμα που από τα κτίσματα επεκτείνεται στο δάπεδο και καλύπτει όλη την υλική δημιουργία του ανθρώπου, είναι μια εικόνα που δεν μετράει ούτε ένα αιώνα. Η εδραίωση της πράξης του ασβεστώματος, κατά την Μ. Καβάγια, ήρθε μετά από το προεδρικό διάταγμα του 1938 από τον Μεταξά, αλλάζοντας ριζικά την εικόνα των Κυκλάδων. Με αφορμή την χολέρα, και αίτια την απαίτηση για τάξη και ομοιομορφία, η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική δημιουργεί μια ρωγμή με το παρελθόν της και ντύνεται στα λευκά. 172 Σύμφωνα με την παράδοση, οι οικισμοί ασβεστώνονται μέχρι και σήμερα 3 φορές τον χρόνο, τα Χριστούγεννα, το Πάσχα και τον 15γουστο.

172 Ελευθεριάδη, Ε.,2002. Τα Νέα. [online] Διαθέσιμο από: https://www tanea gr/2002/11/12/lifearts/culture/to kykladitiko leyko-einai-polyxrwmo/ [18 Σεπτέμβριου 2022]

Η έννοια του τουρισμού στις Κυκλάδες, εισάχθηκε

επίσημα στα νησιά στα μέσα του προηγούμενα αιώνα, βάζοντας τα σε μια νέα τροχιά ανάπτυξης και αλλάζοντας για πάντα την Αρχιτεκτονική τους παράδοση.

Περιηγητές και ταξιδιώτες κατέφθαναν στα νησιά ήδη από

τον 18ο αι., περιγράφοντας το Κυκλαδίτικο τοπίο. Οι Κυκλάδες όμως μπαίνουν στο «τοπίο» του τουρισμού

μόλις το 1950, με την πρώτη δημιουργία ξενοδοχειακών

καταλυμάτων στο πρότυπο ξενώνων.173 Η ροπή για την αναγωγή των νησιών και των οικισμών

τους σε αξιοθέατα υπήρχε, και ενισχύθηκε μετά την πρωτοβουλία συμπερίληψης των Κυκλάδων174 στο ταξίδι του CIAM στην Ελλάδα. Η προβολή που πήραν τα νησιά, οδήγησε σε μία επανανοηματοδότηση των παραδοσιακών οικισμών, στα πλαίσια της «νέας» αρχιτεκτονικής σκέψης. Στο πρότυπο της σκέψης αυτής, εισάγονται τα «Ξενία», που δημιουργούν το χωρικό πρότυπο της «νέας» τουριστικής ανάπτυξης, όπου σε συνδυασμό με νέους τύπους κτηρίων (beach bar, εστιατόρια κ.α) δημιουργούν ένα «Νέο Κυκλαδίτικο» στυλ, που είναι αποκομμένο από το πρότερο παρελθόν του, αλλά εξελίσσει και μεταλλάσσει το αυτοποιητικό175 αυτό σύστημα των Κυκλάδων.

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου:

Επιμέλεια

Με μια ματιά στην σύγχρονη εποχή, με όχημα τον Τουρισμό, τα νησιά ανάγονται σε εφαλτήρια Αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας, με πειραματισμούς σε τυπολογίες και μορφολογικά ιδιώματα, σε μια αέναη τροχιά εξέλιξης της Κυκλαδίτικης Αρχιτεκτονικής.

Όταν η αρχιτεκτονική ριζώνει εξίσου στο παρελθόν, στο παρόν και στο μέλλον, σπάει τον κύκλο του χρόνου. ‘Ήταν, είναι και πρόκειται να είναι διαχρονικά σύγχρονη. Με αυτό το συλλογισμό, η αρχιτεκτονική αυτή είναι αιώνια σύγχρονη. Η αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ξεφεύγοντας από το ιστορικό πλαίσιο από το οποίο έχει παραχθεί (και στο οποίο ήταν σύγχρονη), εμπνέει ήδη από τον 19ο αιώνα αρχιτεκτονικά κινήματα, με τους πρωτοπόρους του Μοντερνισμού να την αναβαπτίζουν σύγχρονη, αιώνες μετά την παραγωγή της. Από τότε, έχει περάσει σχεδόν ένας αιώνας, ο Μοντερνισμός έκανε τον κύκλο του, αλλά η Κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική είναι και πάλι πιο σύγχρονη από ποτέ.

4.2

Ο Κυκλαδικός πολιτισμός, επανεισήχθη στο προσκήνιο

της Αρχιτεκτονικής μετά το 4ο Ciam και την επίσκεψη των

πρωτεργατών του Μοντέρνου κινήματος στα νησιά του

Αιγαίου. Στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων, ο Le

Corbusier είδε υλοποιημένο το «νέο πνεύμα» 178της

αρχιτεκτονικής, σε αυτήν ξεχώρισε την πλαστικότητα των

μορφών, την έλλειψη διακόσμου και την σχεδόν γλυπτική

προσέγγιση του χώρου.

«Στα αιώνια σπίτια των Κυκλάδων» ο Le Corbusier αναγνώρισε κάτι ριζοσπαστικότητα. Το γεγονός ότι τα πάντα ήταν λευκά, η μεταφυσική του φωτός και η πλαστικότητα των μορφών, η ελάχιστη κατοίκηση με τις κατοικίες «μηχανές» που προσφέρουν τον ελάχιστο αναγκαίο χώρο για ύπνο και μαγείρεμα συνηγορούν στον χαρακτηρισμό τους ως αιώνια μια έμμεση αναγνώριση της συνέχισης τους στον χρόνο. Μέσα στην αρχιτεκτονική των Κυκλάδων ο Corbu βλέπει το σήμερα, ένα σήμερα που δεν έχει γίνει ακόμη

4.3 Σύγχρονη

Οι Κυκλάδες είναι σήμερα ένα από τα πιο αναγνωρίσιμα σημεία στον πλανήτη. Η δυναμική των νησιών αυτών του Αιγαίου φάνηκε ήδη από το τελευταίο μισό του προηγούμενου αιώνα, αποτελώντας την κινητήριο δύναμη για την περαιτέρω ανάπτυξη και ανάδειξη των νησιών σε ειδυλλιακούς προορισμούς διακοπών. Με την επισκεψιμότητα να ανεβαίνει χρόνο με τον χρόνο, και την ευκολία διάδοσης φωτογραφιών από τα Κυκλαδίτικα τοπία, άνθρωποι από κάθε άκρη της γης ανακαλύπτουν έστω έμμεσα την Κυκλαδίτικη Αρχιτεκτονική. Στους παραδοσιακούς οικισμούς των Κυκλάδων αλλά και στα παραμερισμένα, αγροτικά κτίσματα, υπάρχει η έννοια της διαμονής στον κόσμο σε συνέργεια με την φύση180. Το περιβαλλοντικό αντίκτυπο των κατοικιών που κτίζονται με τον παραδοσιακό τρόπο, με τοπικά μέσα παραγωγής είναι μηδαμινό προς το περιβάλλον. Τα μεμονωμένα κτίσματα στο ύπαιθρο είναι αυτόνομα από άποψη ύδρευσης, με μηχανισμούς αποθήκευσης όμβριων και πηγάδια, ενώ συνυπάρχουν αρμονικά με το τοπίο που τα περιβάλλει, προτείνοντας νέους τρόπους ελάχιστης κατοίκησης (που είναι όμως ήδη παλιοί). Ο τρόπος επίσης

Ένας ακόμα τρόπος ρήξης του υλικού χώρου των Κυκλάδων από την έννοια του χρόνου, είναι η διαμονή στο «τώρα». Στα νησιά του Αιγαίου, κανείς ανακαλύπτει την έννοια του μη- χρόνου… την στασιμότητα…….. την διαμονή στο τώρα. Περιδιαβαίνοντας τους οικισμούς των Κυκλάδων, κανείς ανακαλύπτει το τέλος του χρόνου- ο χρόνος φαίνεται πως σταματάει να κυλάει.

Μέσω της υλικότητας τους, τα κτίσματα και εν δυνάμει η αρχιτεκτονική, αποκόπτονται από τον χρόνου. Αυτή η ποιητική σχεδόν ανάπαυλα από την καθημερινότητα υποδηλώνει μια παύση ή απομάκρυνση από τον γραμμικό χρόνο. Η ζωή στο παρόν, στο τώρα, η ύπαρξη του «α χρόνου». Σε ένα υλικό περιβάλλον βαμμένο στο χρώμα του λευκού, με τους ασβεστωμένους οικισμούς στα μάτια του κατοίκου η επισκέπτη το υλικό περιβάλλον μεταμορφώνεται σε ένα σκηνικό. Σαν μια λευκή όαση μέσα στο άγονο τοπίο των νησιών, οι οικισμοί των νησιών με τα λευκά σπιτάκια, τα ξωκκλήσια το λευκό πλακόστρωτο προσφέρουν μια ανάπαυλα από την καθημερινότητα. Ξαφνικά οι γρήγοροι ρυθμοί της ζωής της πόλης χάνονται. Ο χρόνος σταματάει καθώς το βλέμμα χάνεται στην προοπτική που δημιουργούν τα σοκάκια, στις τυχαίες καμπύλες και το ομοιογενοποιημένο περιβάλλον σκηνικό. Με την πρακτική του ασβεστώματος, τα κτήρια «σκοτώνουν τον χρόνο». Με την παραδοχή ότι η έννοια του χρόνου φέρει την ιστορία,τα ήθη και έθιμα και την παράδοση183 και με τον ασβέστη να αποτελεί ένα παράγωγο ρήξης με την ιστορία- είναι σαν, τα κτήρια που επικαλύπτονται από ασβέστη να ξεριζώνονται από το πλαίσιο τους, τον χρόνο.

183 Όπως αναύεται στο κεφάλαιο Ρ Χ(Ριζικό Χρόνος)

2011, αρχείο Τ. Παπαϊωάννου

Bauman, Z., 1996. From Pilgrim to Tourist or a Short History of Identity, Questions of Cultural Identity [Ερωτήματα για την Πολιτιστική Ταυτότητα], επιμ. Stuart Hall και Paul du Gay, Λονδίνο, Sage Publications Ltd

Bergdol, Β.,2010. Foreword Modern Architecture and the Mediterranean, Vernacular Dialogs and Contested Identity, σελ. 16

Blackburn, Simon, 1996. Time Oxford University Press. Broodbank, C. 2000. An Island Archaeology of the Early Cyclades. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Γ., Παπαδάτο. Αθήνα, ΜΙΕΤ

Buhagiar, K., Dreyfus, G., Bruenslow, J., Azara, P., Pearson, C., Jormakka, K., Barry, F., Baridon, L., Julien, P., Ganado, A., Massu, C., Fernandez, H. and Hunziker, W., 2020. The Founding Myths of Architecture. London: Artifice Press. Colomina, B. And Wigley, M., 2016. Are we Human: notes on an archaeology of design. s.l., Lars Muller Publishers

Corbusier, L. 1987. Κείμενα για την Ελλάδα: φωτογραφίες και σχέδια. Μεταφράστηκε από Γαλλικά από Λ. Παλλάντιου. Αθήνα, Εκδόσεις ΑΓΡΑ

Deleuze, G και Guattari, F. 1980. Capitalisme et Schizophrenie2. Mille Plateaux. Μεταφράστηκε από Γαλλικά. Αθήνα, Πάλεθρον

Heidegger, M., 1952. Bauen Wohen Denken. Vortage und Aufsatze, χ.α. Μεταφράστηκε από Γερμανικά από Γ., Ξηροπαϊδη. Αθήνα, εκδόσεις ΠΑΛΕΘΡΟΝ

Issuu, 2021. Μύκονος Ημέρες. [online] Διαθέσιμο από: https://issuu.com/pelpal/docs/_mykonos_days__municipality_of_mykonos_2021 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Jung, C. G., 1959. The Archetypes and the Collective Unconscious. Translated from German by R.F.C., Hull, England, Routledge & Kegan Paul LTD

Khalife, 2018. Stopfeed. [online] Διαθέσιμο στο: https://stepfeed com/these arab destinations look just like greece even better 5690 [18.09.2022]

Loos, A., 1913. Ornament und Verbrechen/ Architektur. Frankfurter Zeitung, χ.α. Μεταφράστηκε από Γερμανικά από Ο., Κωνσταντά. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος

Melville, H., 1947. Collected Poems of Herman Melville. Edited by. Howard P. Vincent, Chicago, Packard

Michaux, Η., 1956. Miserable Miracle χ τ., χ ε

Rapoport, A. 1969. House Form Culture. Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα Rapoport, A. 1969. House Form Culture Μεταφράστηκε από Αγγλικά από Δ., Φιλιππίδη. Αθήνα, Αρχιτεκτονικά Θέματα

Rudofsky, Bernard., 1964. Architecture without Architects. New York, Museum of Modern Art

Simmel, G., 2004. Φιλοσοφία του Τοπίου. ΤΟ ΤΟΠΙΟ. Επιμέλεια από Δασκαλοθανάσης, Δ. Αθήνα, εκδόσεις ΠΟΤΑΜΟΣ

Tourte, Roger, 1960. Mykonos Île de l’Egee. Athens, Pervolorakis

Trumper, M., 2005. Ancient Greek Houses and Households: Chronological, Regional, and Social Diversity. Modest Housing in Late Hellenistic Delos. Edited by Ault, N. and Nevett, L., University of Pennsylvania Press

ΑΣΤΥριες, 2018 . TVXS. [online], Διαθέσιμο στο: https://tvxs.gr/news/blogarontas/anafiotika nisi tis athinas [18.09.2022]

Βαρβιτσιώτης, Γ., 2021. Μινωική Επιρροή στο Ακρωτήρι της

Θήρας: Συγκρότημα Δ. Αθήνα, εκδόσεις οσελότος

Βικιλεξικό, 2022. Αρχέτυπο. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE% AD%CF%84%CF%85%CF%80%CE%BF [8 Σεπτέμβριου 2022]

Βικιλεξικό, 2022. Ξεριζωμός. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/w/index.php?title=%CE%BE%CE%B5%

CF%81%CE%B9%CE%B6%CF%89%CE%BC%CF%8C%CF%

82&oldid=5386927 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Βικιλεξικό, 2022. Παράδοση. [online] Διαθέσιμο από:

https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CE%B1%CF%81%CE%

AC%CE%B4%CE%BF%CF%83%CE%B7 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Βικιπαίδεια, 2022. Αυτοποίηση. [online] Διαθέσιμο από: https://el wikipedia org/wiki/%CE%91%CF%85%CF%84%CE% BF%CF%80%CE%BF%CE%AF%CE%B7%CF%83%CE%B7 [8 Σεπτέμβριου 2022] Βικιπαίδεια, 2022. Κυκλάδες. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CF%85%CE%BA%CE% BB%CE%AC%CE%B4%CE%B5%CF%82 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Βικιπαίδεια, 2022. Ξερίζωμα. [online] Διαθέσιμο από: https://el.wiktionary.org/wiki/%CE%BE%CE%B5%CF%81%CE %AF%CE%B6%CF%89%CE%BC%CE%B1 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Βικιπαίδεια, 2022.Χρόνος. [online] Διαθέσιμο από: //el.wikipedia.org/w/index.php?title=%CE%A7%CF%81%CF%8 C%CE%BD%CE%BF%CF%82&oldid=9480727 [8 Σεπτέμβριου 2022]

Γιαμαρέλος, Σ., 2019. Τα αρχέτυπα

Ευθυμιόπουλος, Ηλίας., 2018 . Η Καταγωγή του Φωτός: Αρχαία τοπία στο Αιγαίο. Αθήνα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια Θωμόπουλος, Δ., 2019. χ.τ. ΔΟΜΕΣ: Διεθνής Επιθεώρηση Αρχιτεκτονικής, Αρχέτυπα, 153 Καβαλλα, 2022 . Archisearch. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archisearch.gr/press/summer workshop 2022 students young architects cyprus architects association %CE%BCateria/ [ 18.09.2022] Κωνσταντινίδης, Α.,1933. Χάθηκε το Όραμα. Βήμα, Θ. Λάλας

Κωνσταντινίδης, Ά. 2008. Τα Θεόκτιστα. Κρήτη, ΠΕΚ. Κωνσταντινίδης, Ά. 1947. Δύο «Χωριά» απ’ τη Μύκονο και μερικές πιο γενικές σκέψεις μαζί τους. Αθήνα, ΠΕΚ Μανωλίδης, Κώστας. 2017. Εδαφολόγιο: κείμενα για την ύλη της αρχιτεκτονικής. Αθήνα, Εκδόσεις Νήσος Μπίρης, 2018 . Archetype. [online], Διαθέσιμο στο: https://www.archetype.gr/blog/arthro/gia to elliniko laiko monterno [ 18.09.2022] Μπούρας, Χ., 2003. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ. Νησιά του Αιγαίου: αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ

Πλάτων, Κρατύλος, 399. Μετάφραση (μεταγραμμένη σε μονοτονικό): Ηλίας Λάγιος. Κρατύλος-Ευθύδημος, Αθήνα: Δαίδαλος Ι. Ζαχαρόπουλος

Σβορώνος, Ν., 1992. Μία αναδρομή στην ιστορία του Αιγιακού χώρου: Το Αιγαίο Επίκεντρο

Αθήνα,

Τσιράκη, Σ., 2019. χ.τ. ΔΟΜΕΣ: Διεθνής Επιθεώρηση

Αρχιτεκτονικής, Αρχέτυπα, 153

Φιλιππίδης, Δ., 2003. ΚΥΚΛΑΔΕΣ. Νησιά του Αιγαίου:

αρχιτεκτονική. Επιμέλεια από Φιλιππίδη, Δ., Αθήνα, Εκδοτικός

Οίκος ΜΕΛΙΣΣΑ

Φούφα, Α., 1928. χ.τ. Θεατής, χ.α

Χατζηαγγελίδης, Π., 2019. χ.τ.. ΔΟΜΕΣ: Διεθνής Επιθεώρηση

Αρχιτεκτονικής, Αρχέτυπα, 153, σελ.95