Cronica
Q
Lo sens de l’istòria
uań los pòples amerindians e descobriscón la civilisacion europèa, a la fin deu sècle XVau, qu’estón segur més estonats d’aqueth encontre que no pas los aventurèrs de qui debarcavan a loa. Las mors deus Amerindians, lo loé anar economic e sociau, las loas tecnicas rudimentàrias, entaus envadidors europèus, a qui anavan condar las loas epopèias, que hèvan pensar de qu’èran un monde primitiu mès pas totaument estrangèr. Faiçóns de víver, e de víver amasssa, de qui’us podèvan hèr brembar sovièrs de quań èran mainats. E tad aqueths de qui avèvan driń de coneishenças istoricas, quań no serén pas que biblicas, que podèva evocar lo passat de loa pròpia civilisacion. Que’us espièn dab quauque mesprètz e a bèths còps driń de nostalgia abarrejada de religion sentimentau. Los poblants d’America, eths, que descobriscón, a tot lo contre, un genre de civilisacion totaument desconegut e dinc ad aqueth moment inimaginable. E que podem díder que la descobèrta de l’Euròpa peus Amerindians ei un eveniment istoric e culturau plan més hòrt e de plan més de pes qu’aquèra de qui hesón los pòques marinèrs espanhòus suus ribatges de las Caribas. Instruments de guèrra : lanças, picas, balestras, armaduras, casques, tots de hèrr. Armas de huec : arcabusas, mosquets, permers canons. Shibaus e carrs tà poder carrejar tot aquerò. Segur que dab çò de qui arribava que volèva èster de ua beròia eficacitat e provocar estupor, esglàs , e pèrta deu compréner. Aqueths visitaires qu’èran portaires de ua sciéncia de crànher.
Mès plan se’n manca que los Amerindians estóssien estats esbleugits per las tecnicas deus envadidors : « La mia sageta no tueré pas ? Que n’èi a hèr deus vòstes pistolets ?... tornatz-ve’n en païs d’aoń arribatz. No volem pas deus vòstes presents, e ne volem pas de vosauts sus nostas tèrras ! » be declarava un capdau pawnee au moment de un permer encontre deu sué pòple dab los Europèus1. E per aquera sciéncia e a l’ensenhament de qui serveish a trasmeter-la, qu’avón lèu hèit de meshidar-se’n. Tan lèu lo sècle XVIIIau , l’Assemblada de las sheis nacions indianas qu’arrefusava d’enviar los loés mainats enas escòlas deus envadidors : « Mantuns deus nostes joens e son estats bèth temps a eslhevats en vòstes collègis (…) Qu’estón assabentats de totas vòstas sciéncias mès, quań e nos tornèn (…) n’èran absoludament bons per arren2. » E que vejón pro viste, los Amerindians, los domaus amiats per aqueras tecnicas : « Que desfiguran la tèrra dab las loas construccions e dab loas sobras e hasti. Aquera nacion qu’ei coma un parrabast de neu honida de qui sorteish deu lheit e de qui at destruseish tot suu sué passatge3. » Adobat P. L. 1 Bird Grinnell, Pawnee hero stories and folk-tales, 1961 University of Nebraska 1961. 2 Samuel G. Drake, Biography and history of the Indians of North America, 1834. 3 Jacobs & Landau, To serve the devil, New York, Vintage Books 1971.
« A new map of the whole world with the trade of winds » (una novèla mapa del monde entièr amb les alisis), Herman Moll, Atlas minor, 3ena edicion, Londres, 1736.
N°27 – Dintrada 2015
3