Ne parlam
Le jòc de quilhas ! Las quilhas ! Me vatz díser : quin vielh jòc ! Aquò es solide. E n’i a un hum ! Vejam l’istoèra d’aqueth jòc ! Es un jòc que se ditz doblidat ? Nani !
L
es jòcs de quilhas e de bòlas pujan a la Hauta Antiquitat. Se’n tròba traças per l’Egipte ancian. En França, es autanlèu le sègle XIV que se comença de jogar a las quilhas, deu costat de Chably (Oise). Mès, Carles V n’interdiguèc la practica. Le rei pensava qu’aqueth jòc capvirava sons subjèctes de la guèrra. Pr’aquò Enric IV e son hilh Loís XIII le practicava naturalament. Es au sègle XVIII que le jòc de quilhas coneish le som de sa glòria en França. Pendent una partida, Mozart improvisèc le triò de quilhas ende pianò, clarineta e altò. Le musèu de Bourges consèrva una pintrura a l’aiga que representa una visita de Dòna de Maintenon a Sant Cyr ont se vetz dus gropes de gojatas jogant a las quilhas. Le jòc estèc trucat de plan d’interdiccions. A l’Edat Mejana, las gents deu pòble n’avián hèit un jòc d’argent, e plan de practicants i avián perdut lors bens (bòrda, buòus, mòbles…). Le 14 de janvièr de 1816, una ordenança deu maire d’una petita comuna deu Gèrs defen aus proprietaris d’aubèrgas e de cafès d’organisar jòcs a d’oras pas possiblas, pr’amor qu’entrainavan batalhas dolentas ende la tranquillitat deu vilatge. Au nivèu nacionau, serà tot parièr. Le jòc de mesa, estèc interdit en 1956. Pr’aquò jogaires tenaças s’organisèren ende contunhar de jogar sense pariar. S’opausan amistosament a la mesclada o individualament. En America, le jòc de 9 quilhas s’escampèc per le país, portat per les que i emigrèron. Aciu tanben, le jòc estèc lèu interdit. I joguèren d’argent e quauque uns i perdèren lors bens. Ende capvirar la lei que defeniá la practica de las quilhas de 9, ajustèron una quilha e botèron las 10 quilhas en triangle ende inventar le bowling que coneguèm auèi. En França, le jòc de quilhas se desvolopèc plan. En Gasconha, e mès que mès en país d’Armanhac, Lanas, Hauta Garona, Arièja e Avairon... Mès les enjòcs e las roeinas consecutivas menèron un còp de mès a interdíser la practica deu jòc.
20
Calèc esperar 1972 e l’iniciativa de la Fédération Départementale des Foyers Ruraux deu Gèrs, ende que le jòc se reviscolèsse. Existís mès d’un jòc de quilhas Au començament, las quilhas èran desquilhadas dab un baston. Las bòlas hèn lor aparicion au sègle XVII (dus sègles apèi l’aparicion deu jòc). Tot prumèr jòc popular, serà apèi practicat per totas las classas de la societat. Existís un jòc de cinc quilhas, mès es un jòc rare. A sièis, es un jòc practicat per Sud-Oèst de França. I avoc un jòc de 7 quilhas. Atestat dempei le sègle XIV, que desapareish a la fin deu sègle XIX. Le jòc de ueit es una evolucion deu jòc de nau que se jòga en Avairon. Le jòc de 9 quilhas es la fòrma « tradicionala » la mès populara. A dètz le bowling Un jòc dab dotze quilhas existís. Le Mölkky es un jòc practicat en Finlàndia dab un baston. A Müel en Bretanha òm i jòga dab dotze quilhas mès dab una bòla. Ara vam parlar sustot deu jòc de quilhas de siès
N°29 – Genièr Febrièr
au malhet que se jòga auèi en çò noste. Aqueth espòrt a son campionat de França individuau e per equipa. Autanlèu 1972 les jogaires son adujats per le movement de la Fédération Départementale des Foyers Ruraux de Gèrs que sosteng la practica d’aqueth espòrt. Atau, aquera practica s’incriviá dins l’animacion deus vilatges a l’ocasion de las hèstas patronalas. En 1992 les comitats departamentaus rejónhen la (FFBSQ) Fédération de Bowling et Sport de Quilles ende hèr una seccion nacionau quilhas au malhet. Una carta sufís ende jogar. Que cau 3 quilhas de 50 cm de haut en reng de davant e 3 quilhas de 55 cm en reng darrèr, plaçadas a 30 cm d’eish a eish suu quilhèr. A la basa, las quilhas son cercladas dab hèr, ende assegurar una mès grana estabilitat. Le diamètre de la basa es de cap a 7 cm. Le diamètre deu còs de la quilha deu èster de cap a 8 cm. Una barra es plaçada a 1 mètre davant las quilhas ; los jogaires deven hèr tombar le malhet per delà la barra, si que non es perdut. Le malhet es un cilindre gran coma una botelha longa de 30 cm e d’un diamètre de 7 cm maximum. Le pes deu malhet depen de la densitat deu boès. Ende aver una bona tenguda en man, un jogaire dab una man petita a interès a aver un malhet mès petit e pas tant pesuc (le boish hè l’afar). Ende les joves de mens de dotze ans le malhet es mès petit (de cap a 6 cm de diamètre). L’airau de jòc es rectangular : onze mètres de longor per tres o quate mètres de largor minimala. A cada extremitat, cau prevéser una zòna de securitat de dus mètres. Tot sòu planèr pòt èster emplegat : ciment, bitum, tèrra batuda... L’airau de jòc poderà pas èster mercat sus una zòna d’un penent superior aus 10 %. Las equipas son constituidas de tres jogaires e pòden èster mixtas : òmes hemnas, mainats, joens. Les òmes de mès de 17 ans tiran a 10 mètres. Le pas de tir es mès petit ende les autes : 5 mètres ende les mens de 10 ans, 7 mètres ende les mens de 12 ans, 8 mètres ende les mens de 14 ans, 9 mètres ende les
mens de 17 ans, 9 mètres ende les jogaires de mès de 65 ans au 1èr de janvièr de l’annada en cors. Las hemnas jògan a 9 mètres autanlèu 17 ans e a 8 mètres un còp passat 65 ans. Les mès ancians pòden jogar tanben. Les òmes de mès de 75 ans jògan a 8 mètres e las hemnas de mès de 75 ans a 7 mètres. Cau jogar sense préner de lanç, ni passar le pas de tir. Lo principi deu jòc es simple. 6 quilhas, 3 malhets. En 3 lançats cau deishar sonque una quilha dreta –quina que siá la quilha– ende mercar 1 punt ! Las equipas son formadas de tres jogaires, e cada equipa lança sons tres malhets a son torn. La prumèra que merca 11 punts –a tir egau dab l’auta equipa– a ganhat. Se las duas equipas son a egalitat, continuan a tir egau ende se despartatjar. Se le prumèr jogaire o les dus prumèrs jogaires hèn tombar totas las quilhas le o les darrèrs pòden pas jogar. Arriba çaquelà que le prumèr jogaire hasca càiger 5 quilhas alavetz merca 1 punt, les 2 autes ensajan de ne hèr autant, o en tot cas de doblar. En Hauta-Garona, cau saber que se jòga a las quilhas a Montesquieu de Volvèstre, Peishias, Marinhac de las Claras, Gordan-Polinhan, Clarac, Ponlat. Cada club a sons trofèus o sons critèriums. En 2016, le campionat per equipa se jogarà en Avairon, a Ònes del Castèl. Les comitats de las hèstas, las associacions e las comunas que vòlon hèr una animacion per le vilatge, ac pòden demandar de les adujar au club le mès pròche. Ac haràn dab plaser. A Montesquiu de Volvèstre, cada annada, se jòga le Trofèu deu Volvèstre per equipa e le trofèu Jean Guilhem (estèc President deu Cercle Occitan de Carbona) coorganisat per le club de Montesquiu e le Cercle Occitan de Carbona. Es una vrespada de convivéncia, que s’acaba dab un repaish partatjat e una serada de danças.
N°29 – Genièr Febrièr
Gisèla Lafarga.
21