Verkstjóraábyrgð – réttur starfsmanns til að segja nei

Verkstjóraábyrgð

– réttur starfsmanns til að segja nei

t.d. við að fara inn í aðstæður sem hann telur lífsógnandi

Starf slökkviliðsmanna er fjölbreytt en fer oft á tíðum fram við mjög erfiðar og krefjandi aðstæður. Aðstæðurnar á vettvangi verkefnis eru oft þannig að fólk gerir allt sem í þeirra valdi stendur til að komast út úr aðstæðunum á meðan slökkviliðsmenn eru sendir inn í þær til björgunar. Í tengslum við þær hættulegu aðstæður sem slökkviliðsmenn geta þurft að vinna í geta vaknað spurningar um rétt slökkviliðsmanns til að neita skipun verkstjóra um að fara inn í lífsógnandi aðstæður. Koma þá til skoðunar réttindi og skyldur slökkviliðsmanna starfs síns vegna.

Hlutverk verkstjóra

Til að átta sig á boðvaldi verkstjóra og skyldu almennra starfsmanna til að hlíta fyrirmælum þeirra þarf að skoða hver er réttarstaða verkstjóra. Segja má að hún sé eins konar samblanda af réttarstöðu atvinnurekanda og launamanns. Verkstjóri hefur trúnaðarskyldum að gegna gagnvart atvinnurekanda og kemur fram fyrir hans hönd gagnvart starfsmönnum. Hann hefur stöðuumboð til ýmissa ráðstafana og eru skyldur hans gagnvart atvinnurekanda að ýmsu leyti meiri en annarra starfsmanna. Verkstjóri skal beita sér fyrir að starfsskilyrði innan þess starfssviðs sem hann stjórnar séu fullnægjandi að því er varðar aðbúnað, hollustuhætti og öryggi. Hann skal sjá um að þeim ráðstöfunum sem gerðar eru í því skyni sé framfylgt. Verði verkstjóri var við að einhver þau atriði sem leitt geta til hættu á slysum eða sjúkdómum séu fyrir hendi, skal hann tryggja að hættunni sé afstýrt. Verkstjóri er þannig fulltrúi atvinnurekanda á vinnustað og fer í daglegu starfi sínu með rétt hans til að stjórna verkum. Samhliða því hlýtur hann í raun að annast framkvæmd á ýmsum þáttum öryggismála sem atvinnurekanda/ fyrirtæki er skylt að sinna, s.s. fræðslu og þjálfun nýliða, viðeigandi meðferð varasamra efna, miðlun upplýsinga og tilkynningaskyldu. Nauðsynlegt er því fyrir verkstjóra og atvinnurekanda að þekkja þær öryggisreglur sem í gildi eru og varða þau störf er hann stjórnar. Hlutverkið krefst bæði þekkingar, árvekni og myndugleika. Verkstjóri verður að tryggja örugg starfsskilyrði og tryggja að öryggisráðstöfunum sé framfylgt.

Agnar Þór Guðmundsson hæstaréttarlögmaður á Fulltingi

Staða almenns starfsmanns/ slökkviliðsmanns

Slökkviliðsmenn eru opinberir starfsmenn og gilda ákvæði laga um opinbera starfsmenn nr. 70/1996 um þá. Kemur skýrt fram í lögunum að starfsmanni ber að hlýða löglegum fyrirskipunum yfirmanna um starf sitt. Einnig hvíla skyldur á slökkviliðsmönnum skv. reglugerð um reykköfun nr. 1088/2013. Þar segir m.a. að reykkafari að störfum skal ætíð vera meðvitaður um að ákvarðanir sem hann tekur og aðgerðir sem hann framkvæmir meðan á reykköfun stendur hafa eða geta haft áhrif á hans eigið öryggi sem og öryggi starfsfélaga hans. Reykkafari skal fyrir reykköfun fullvissa sig um að reykköfunarbúnaður hans sé í lagi. Skal hann ætíð fara eftir fyrirmælum stjórnanda reykkafara og skrá sérhverja reykköfun eins og nánar greinir í 19. gr. reglugerðarinnar. Þá ber slökkviliðsmanni við lífshættuleg skilyrði ávallt að gæta þess að stofna hvorki eigin lífi né annarra í tvísýnu.

Ábyrgð á vettvangi

Samkvæmt lögum um brunavarnir nr. 75/2000 hefur slökkviliðsstjóri eftirlit með öllum tækjum slökkviliðs og stjórnar slökkvistarfi við eldsvoða. Í reglugerð um reykköfun nr. 1088/2013 skal slökkviliðsstjóri tryggja eins og framast er unnt að reykköfun sé skipulögð og framkvæmd þannig að heilsu og öryggi allra sem þátt taka í aðgerðinni sé ekki hætta búin. Þá kemur fram í 17. gr. reglugerðarinnar að stjórnandi reykkafara hafi umsjón með þeim reykköfurum sem tilheyra hans teymi við tiltekna reykköfun og leiðir framkvæmd reykköfunarinnar undir yfirumsjón stjórnanda á vettvangi. Hann skal sjá til þess að unnið sé eftir reykköfunaráætlun og að öryggisreglur séu haldnar. Hann skal yfirfara búnað reykkafara áður en þeir reykkafa.

Varðstjórar

Varðstjórar hjá slökkviliðinu eru stjórnendur og fara með daglegt leiðtoga- og verkstjórnarhlutverk innan slökkviliðsins. Hafa þeir á höndum mannaforráð og bera verkstjóraábyrgð á sinni starfsstöð. Hlutverk þeirra er margþætt og fara þeir m.a. með stjórnun á vettvangi útkalls í umboði slökkviliðsstjóra.

Fortakslaus hlýðniskylda?

Í ljósi hlýðniskyldu slökkviliðsmanna geta komið upp álitaefni hvar mörkin liggja milli þess að starfsmanni ber að fara að skipunum yfirboðara sinna og hvort og þá við hvaða aðstæður hann getur neitað því að fara að skipununum. Kemur einnig til skoðunar hvaða afleiðingar það getur haft fyrir hann að gera það ekki. Við mat á því er óhjákvæmilegt að hafa í huga að aðstæður á vettvangi eru krefjandi, geta verið mjög hættulegar og lífsógnandi og þ.a.l. krafist þess að ákvarðanir séu teknar hratt.

Auk þeirra reglna sem að framan eru nefndar þarf einnig að hafa hliðsjón af markmiði og verndarandlagi laga um brunavarnir nr. 75/2000, sem er að vernda líf, heilsu fólks, umhverfi og eignir. Til að gera sér í hugarlund við hvaða aðstæður gæti reynt á hvenær starfsmaður geti neitað að fara inn í aðstæður má skoða eftirfarandi mál.

Dómur Landsréttar frá 13. desember 2019 í máli nr. 580/2019 – Bruninn að Kirkjuvegi 18 á Selfossi

Í dómi Landsréttar er aðstæðum á vettvangi lýst með eftirfarandi hætti: „Fyrsta slökkviliðsbifreið mun hafa komið á vettvang kl. 16:00 og kemur fram í dagbók Brunavarna Árnessýslu að það mikill eldur hafi verið í húsinu að ekki hafi verið hægt að senda reykkafara inn. Stigi hafi verið reistur við gafl hússins og rúða brotin en litur reyksins og kraftur hafi verið svo mikill að ekki hafi verið möguleiki á að fara inn. Hafi hiti innandyra mælst meira en 150°C með IR vél og ekki hafi verið hægt að sjá hvort fólk væri innandyra.“ Í þessu tilviki má vera ljóst að starfsmaður hefði getað neitað að fara inn í aðstæður.

Eldur í frystiskipinu Fernöndu 30. október 2013 – skýrsla RNS nr. 155/13

Í skýrslu rannsóknarnefndar um málið kemur eftirfarandi fram: „TF-GNÁ kom að flutningaskipinu kl. 14:35 og TF-LÍF skömmu síðar. Skipverjar höfðu þá yfirgefið íbúðarými og voru á þilfari. Vel tókst að bjarga öllum frá borði í þyrlurnar og var flogið með skipverjana til Reykjavíkur.” „Þann 31. október fóru fimm varðskips- og slökkviliðsmenn frá Slökkviliði höfuðborgarsvæðisins um borð í Fernanda með aðstoð þyrlu til að undirbúa skipið til að draga það til hafnar. Eldur var þá ennþá í skipinu.” Hér má velta fyrir sér hvort forsvaranlegt hefði verið að senda slökkviliðsmenn um borð í brennandi skip sem var mannlaust og hvort starfsmaður hefði getað neitað því að fara um borð. Sprengjuhætta var talin stafa af skipinu sem var dregið úr Hafnarfjarðarhöfn svo að um stórhættulegar aðstæður var að ræða. Hins vegar varð enginn skaði af björgunaraðgerðunum í það skipti.

Bruninn að Miðhrauni 4 í Garðabæ 5. apríl 2018

Í skýrslu Mannvirkjastofnunar um brunann kemur fram í kafla 5.6 að slys hafi orðið á reykkafara sem datt niður um hæð. Tilgangur reykköfunar var að kanna möguleikann á að því að bjarga tölvu með mikilvægum gögnum. Tölvan var á 2. hæð hússins. Reykkafarinn opnaði hurð og féll niður á næstu hæð. Hann bjargaði sjálfum sér með því að klifra upp slönguna sem hann var með og með aðstoð reykkafarans sem var með honum. Reykkafarateymin voru fjarskiptalaus. Í skýrslunni er það talið umhugsunarvert að senda reykkafara inn í byggingu þar sem ekki var um lífbjörgun að ræða. Mikill reykur hafi verið á efri hæðinni og hiti mikill þegar reykkafarar lögðu til atlögu til að bjarga tölvu með mikilvægum upplýsingum. Í húsinu var reyndar búið að gera breytingar sem ekki sáust á teikningum og það getur hafa ruglað bæði stjórnendur og reykkafara segir í skýrslunni.

Afleiðingar rangra ákvarðana?

Öllum ákvörðunum í starfi fylgir ábyrgð og kemur þá til skoðunar hvaða afleiðingar það geti varðað að ákvörðun slökkviliðsstjóra eða verkstjóra byggist á röngu mati. Geta slíkar ákvarðandi bakað slökkviliðsstjóra skaðabótaábyrgð á því tjóni sem rekja má til ákvörðunarinnar. Í alvarlegustu tilvikunum getur það bakað þeim refsiábyrgð. Reynist mat slökkviliðsmanns rangt sem hann byggir ákvörðun sína á að hlíta ekki skipunum getur hann fengið skriflega áminningu skv. 21. gr. laga um opinbera starfsmenn nr. 70/1996, sem er undanfari uppsagnar úr starfi. Einnig getur það bakað slökkviliðsstjóra skaðabótaábyrgð á grundvelli reglunnar um vinnuveitandaábyrgð, þ.e. hann er ábyrgur fyrir tjóni sem starfsmenn hans valda í störfum sínum með saknæmum og ólögmætum hætti. Jafnframt getur starfsmaður í einhverjum tilvikum gerst sekur um brot á almennum hegningarlögum með því að neita að hlíta skipunum.