لڤینی زانستی ژمارە ٧

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪7‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬ئابی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫به‌رمۆدا‬ ‫سێگۆشه‌ی مه‌رگ‬

‫ژنه‌بااڵبه‌رزه‌کان‬ ‫ئه‌گه‌ری تووشبوونیان‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌ زیاتره‌‬

‫رێگه‌یه‌کی زانستی‬ ‫بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی‬ ‫تینوێتی له‌مانگی‬ ‫ره‌مه‌زاندا‬ ‫پیاوانی الده‌ری سێکسی‬ ‫به‌ئێسکه‌په‌یکه‌ری روخساریان‬ ‫ده‌ناسرێنه‌وه‌‬ ‫چاویلکه‌یه‌ک هه‌ستی‬ ‫شه‌شه‌م چاالکده‌کات‬ ‫خۆشه‌ویستی ئازار که‌مده‌کاته‌وه‌‬


‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژماره ‪7‬‬

‫‪ ،‬ئابی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫به‌رمۆدا‬ ‫سێگۆشهی مهرگ‬

‫ژنهبااڵبهرزهکان‬ ‫ئهگهری تووشبوونیان‬ ‫بهشێرپهنجه زیاتره‬

‫رێگهیهکی زانستی‬ ‫بۆ کهمکردنهوهی‬ ‫تینوێتی لهمانگی‬ ‫رهمهزاندا‬ ‫پیاوانی الدهری سێکسی‬ ‫بهئێسکهپهیکهری روخساریان‬ ‫دهناسرێنهوه‬ ‫چاویلکهیهک ههستی‬ ‫شهشهم چاالکدهکات‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫خۆشهویستی ئازار کهمدهکاتهوه‬

‫‪No.07, August 2011‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪26 22‬‬ ‫‪38 30‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪4‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫بۆچی فەزاگەرەکان هەمیشە تەڕن؟‬ ‫وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬ ‫عارەقکردنەوە بەهۆی‬ ‫هەواوە دەبێت بەهۆکاری‬ ‫پێست‪.‬‬ ‫فێنککردنەوەی‬ ‫ل��ێ��رەدا کێشکردنی زەوی‬ ‫دەوری ه����ەی����ە‪ .‬ئایا‬ ‫بێبوونی کێشکردن لەفەزادا‬ ‫پێست بەچاالکی بێمانای‬ ‫خ��ۆی ب��ۆ فێنککردنەوە‬ ‫درێژەدەدات؟‬ ‫ژیان لەفەزاداو بەگشتی‬ ‫لە ناوەندەکانیدا بەبێهێزی‬ ‫کێشکردن‪ ،‬وەک ئەوەی‬ ‫ک��ە ئێمە ل��ەس��ەر زەوییدا‬ ‫هەستیپێدەکەین دەکرێت‬ ‫زۆرجیاوازبێت‪ .‬لەوانەیە‬ ‫بەهۆی ئەوەی ئیَمە زۆر‬ ‫لە سەر کارییگەرییەکانی‬ ‫هێزی کێشکردن لەسەر‬ ‫ج���ەس���ت���ەم���ان هۆشیار‬ ‫ن��ەب��ی��ی��ن‪ ،‬ب����ەاڵم کاتێک‬ ‫زەوی ب���ە جێدەهێڵین‬ ‫ئ�����ەم ک���اری���ی���گ���ەری���ان���ە‬

‫دەردەک���ەوێ���ت‪ .‬یەکێک‬ ‫کارییگەرییەکانی‬ ‫ل���ە‬ ‫ه�����ێ�����زی ک���ێ���ش���ک���ردن‬ ‫ب��ری��ت��ی��ە ل��ە کارییگەری‬ ‫لەسەرعارەقکردنه‌وه‌ ‪.‬‬ ‫جەستە عارەقدەکات‬ ‫چ��ون��ک��ه‌ دەی����ەوێ����ت بە‬ ‫تەڕکردنی پێست ‪ ،‬فێنکی‬ ‫ب��ک��ات��ەوە‪ .‬ب���ەاڵم عارەق‬ ‫چ������ۆن پ���ێ���س���ت فێنک‬

‫دەک���ات���ەوە ؟ ع���ارەق بۆ‬ ‫ب��وون بە هەڵم گەرمای‬ ‫س��ەر پێست دەگ��رێ��ت و‬ ‫فێنکی دەکاتەوە‪ .‬هەوا بۆ‬ ‫ئەنجامبوونی ئەم کردارە‬ ‫یارمەتیدەرێکی گەورەیە‪.‬‬ ‫ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر زەوی هەرچەند‬ ‫ب����ەرەو روب�����ەری زەوی‬ ‫ن��زی��ک��ت��ر دەب���ی���ن���ەوە‪ ،‬بە‬

‫ه��ۆی کێشکردنی زەوی‪،‬‬ ‫مۆلكیولی‌ ه���ەوای زیاتر‬ ‫ل��ە دەروب��ەرت��ان��دا بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬هەرچی لەزەوی‬ ‫دورب��ک��ەوی��ن��ەوە ‪ ،‬بەهۆی‬ ‫کەمبوونەوەی کارییگەری‬ ‫ک��ێ��ش��ک��ردن��ی زەوی ‪،‬‬ ‫مولکیولەکانی هەوا زیاتر‬ ‫ل��ەی��ەک دوردەک���ەون���ەوەو‬ ‫پەستانی هەوا کەمدەبێتەوە‪،‬‬

‫هەر ئەم جیاوازی پەستانە‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ە ه��ۆی ئەوەی‬ ‫ه���ەوای س��ووک��ت��ر بەرەو‬ ‫سەرەوە بڕوات بۆیە هەوا‬ ‫دەجوڵێت‪.‬‬ ‫بەاڵم لە فەزادا هێزی‬ ‫ک��ێ��ش��ک��ردن ب��وون��ی نییە‬ ‫‪ ،‬ب��ۆی��ە ج��وڵ��ەی هەواش‬ ‫ب��وون��ی نییە‪ ،‬جەستە لە‬ ‫وەه���ا ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��دا بۆ‬ ‫فینککردنەوە زیاتر عارەق‬ ‫دەک��ات‪ .‬ب��ەاڵم عارەقەکە‬ ‫بە هۆی نەبوونی هەواوە‬ ‫ن��اب��ی��ت ب���ەه���ەڵ���م ‪ .‬لە‬ ‫ئاکامدا پێست زیاترو زیاتر‬ ‫عارەقدەکات‪ .‬لە الیەکی‬ ‫ت���رەوە‪ ،‬ب��ەه��ۆی نەبوونی‬ ‫کێشکردنەوە‪،‬‬ ‫ه���ێ���زی‬ ‫دڵۆپەکانی عارەق لەسەر‬ ‫جەستە ب��ەرن��اب��ن��ەوە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ت��ەس��ەوری پێستێک بکە‬ ‫کە دڵۆپەکانی عارەقەکەی‬ ‫نەبەردەبنەوە نە دەب��ن بە‬ ‫هەڵم‪ ،‬ئەمە دەکرێت ناو‬ ‫ب��ن��رێ��ت س��ەف��ەرێ��ک��ی تەڕ‬ ‫بەرەو قواڵیی گەردوون !‪.‬‬

‫کەمتر لە(‪ )8‬مانگیتر ئینتەرنێتی جانتایی دێتە بازارەوە‬ ‫جانتایەکی ئاساییە کە لە ناویدا کۆمپیوتەرێکی‬ ‫الپتۆپ و ئالێرێکی بێوایەر و هەندێک سی دی‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬بە بەکارهێنانی ئەم کۆمەڵە ئامێرە‬ ‫دەک��رێ��ت لەهەر شوێنێکی ئ��ەم جیهانەدا بیت بە‬ ‫تۆڕی ئەنتەرنێتەوە پەیوەست ببیت‪ ،‬ئەم ئەنتەرنێتە بۆ‬ ‫ئەو واڵتانەی کە بەکارهێنانی ئەنتەرنێت سنوردارە‬ ‫گرنگی تایبەتی هەیە‪ ،‬ئەم پرۆژەیە کە ناوی ئەنتەرنێتی‬ ‫جانتایی لێنراوە‪ ،‬لەسەر بودجەی وەزارەتی دەرەوەی‬ ‫ئەمریکاو لەالیەن گروپێک لەپسپۆرانی ئەنستیتۆی‬ ‫کەوتوتە بواری‬ ‫توێژینەوەی نیو ئەمریکەنەوە‬ ‫جێبەجێکردنەوە‪ ،‬هەروەها بەڕێوەبەری ئەم پرۆژەیە‬ ‫داوای لە هاكکەرە دۆستەکان کردووە کە هێرشبکەنە‬ ‫سەر نەرمەکار (‪)Software‬ی پرۆژەکە لەسەر تۆری‬ ‫ئەنتەرنێت‪ ،‬تاوەکو بتوانن خاڵە الوازەکانی بدۆزنەوە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی ئاسایشی بەکار هێنەرانی لە واڵتانەی‬ ‫کە بەسەرکوتکاری ئەنتەرنێتی ئازاد ئەژماردەکرێن‬ ‫پارێزراو بێت‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫هەموو مرۆڤێک یەک میلیۆن ساڵ مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە‬ ‫(ری����چ����ارد دورب����ی����ن و‬ ‫هەنگ لی) لە دوو ئەنستیتۆی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ب��ەری��ت��ان��ی��ای��ی و‬ ‫ئەمریکایی توانیویانە مێتۆدێک‬ ‫ب��دۆزن��ەوە کە بەیارمەتی ئەم‬ ‫م��ێ��ت��ۆدە دەک���رێ���ت زان���ی���اری‬ ‫جێنێتیکی کۆمەڵێک خەڵک لە‬ ‫جێنۆمێکی تەنهاو تاوەکو یەک‬ ‫میلیۆن ساڵ پێشتر بدۆزرێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم م��ێ��ت��ۆدەدا ئالێلەکان‬ ‫(‪( )alleles‬ک��ۆپ��ی جنێتێکی‬ ‫هەرکام لە داییک یان باوک )‬ ‫لە دوو جێنۆمی تەواودا لەگەڵ‬ ‫یەکتری ب����ەراورد دەک��رێ��ن ‪.‬‬ ‫هەرچەند جیاوازی نێوان ئەم‬

‫دو کۆپیە جنێتێکیە زیاتر بێت‬ ‫کاتی جیا بوونەوەیان دورترەو‬ ‫ه��ەرچ��ی ئ����ەوان جیاوازییان‬ ‫لەیەکتری کەمتر بێت کاتی‬ ‫جیابوونەوەیان نزیکترە ‪.‬‬ ‫دەکرێت بە خوێندنەوەی‬ ‫ه����ەزاران ئ��ال��ێ�ل‌و ب����ەرواردی‬ ‫ب��ڕی بازدانەکانیان‪ ،‬مێژوویی‬ ‫ج����ی����اب����وون����ەوەی ه���ەرک���ام‬ ‫ل��ە ئ��ال��ێ��ل��ەک��ان‌و راب�����ردووی‬ ‫کۆمەڵەیەکەیان ئه‌ژمار بکرێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئەو بەڵگانەی کە‬ ‫پیشانی دەدەن ئالێلێکی زۆر کاتی‬ ‫جیابوونەوەی هاوبەشیان هەیە‪،‬‬ ‫باسی کۆمەڵەیەکی بچووک‬

‫دەکەن کە لەسەردەمێکدا تایبەتە‬ ‫جنیتیکیەکانیان لەگەڵ یەکترییدا‬ ‫یەکسان بووە‬ ‫(دوورب���ی���ن و ل��ی ) لەم‬

‫تاقیکردنەوەدا لەسەر حەوت‬ ‫جێنۆمی تەواو لێکۆڵینەوەیان کرد‬ ‫‪ .‬ئەم جێنۆمانە سەرو دانە لە‬ ‫چین‌و کوریاوەو لە ئەوروپا سێ‬

‫دانەو لە خۆرئاوای ئەفریقاشەوە‬ ‫‪ ٢‬دان����ە هەڵبژێردرابوون‪.‬‬ ‫ڵێکۆڵینەوەکان پیشانیان دەدا لە‬ ‫نێوان ‪ ١٠‬هەزار تا ‪ ٦٠‬هەزار‬ ‫س���اڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش‪ ،‬ئەوروپا‬ ‫ت��ووش��ی ک��ەم��ب��وون��ەی چەند‬ ‫ج��ۆر لەخەڵكبووە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫کەمبوونەوەی چەندجۆرییە لە‬ ‫ئەفریقادا ‌هێواشتر بووە ‪ .‬ئەمە‬ ‫یەکەمجارە لێکۆڵینەوە لە سەر‬ ‫مێژووی جنیتیکی بە یارمەتی‬ ‫جێنۆمێکی تاقانە دەکرێت‪.‬‬ ‫توێژەرانێکی زۆر سەرسامن‬ ‫بەم لێکۆڵینەوەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Newsientist :‬‬

‫خۆشەویستی ئازار کەمدەکاتەوە‬ ‫ئ��ەگ��ەر س��ەی��ری وێ��ن��ەی ک��ەس��ێ��ک کە‬ ‫بۆ چەندین س��اڵ عاشقی بووبین بکەین‪،‬‬ ‫ئازارێکی کەمتر هەست پێدەکەین‪ .‬هەرچەند‬ ‫ئەمە باوەڕێکی شاعیرانەیە‪ ،‬لەوەدەچێت ئەم‬ ‫دی��اردە سەڕسوڕهێنەرە‪ ،‬بەهۆی چاالکبوونی‬ ‫ناوەندی هەستی بەرگری لە نێو مێشکدا بێت‪.‬‬ ‫سەیرکردنی وێنەی کەسێک کە خۆشتان‬ ‫دەوێ���ت‪ ،‬ئ��ازار کەمدەکاتەوە‪ .‬ئ��ەم رستەیە‬ ‫ش��اع��ی��ران��ە نییە‌و ب��ە ت���ەواوەت���ی زانستییە‪.‬‬ ‫پێشتر زاناکان گەشتبوون بەو ئەنجامەی کە‬ ‫سەیرکردنی وێنەی کەسێکی خۆشەویست‪،‬‬ ‫ئ����ازار ک��ەم��دەک��ات��ەوە‪ .‬ئ��ەم��ج��ار (نایومی‬ ‫ئایزنبرگر)‪ ،‬دەروونناس لە زانکۆی کالیفۆڕنیا‬ ‫بەدوای واڵمی ئەو پرسیارەوەیە ك‌ه ئەمە چۆن‬ ‫روودەدات ‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران ب��ە (‪ )FMRI‬لێکۆڵینەوەیان‬ ‫لەسەر مێشکی ‪ ١٧‬ژنی خۆبەخش لە کاتێکدا‬ ‫س��ەی��ری وێ��ن��ەی کەسێکی خۆشەویست‪،‬‬ ‫کەسێکی نەناسراو‪ ،‬یان سەیری شتێکیان دەکرد‬ ‫‪ ،‬بە ئەنجام گەیاندو لە هەموو حاڵه‌تەکاندا‬ ‫داوای��ان کرد بڕی ئەو ئ��ازارەی پێیاندەگات‪،‬‬ ‫بەراورد بکەن‪.‬‬ ‫وەک چاوەڕواندەکرا ‪ ،‬کەسەکان کاتێک‬ ‫سەیری وێنەی کەسێکیان دەکرد کە بۆ ماوەیەکی‬

‫درێ��ژ خۆشەویستیان ب��وو‪،‬ئ��ازاری کەمتریان‬ ‫بە هۆی شۆکەوە هەستپێدەکرد‪ .‬ئایزانبرگر‬ ‫گەیشت بەو ئەنجامەی کە کەمبوونەوەی ئازار‬ ‫پەیوەندی بەچاالکی بەشی پێش ناوچاوانی‬ ‫(‪ventromedial prefrontal‬‬ ‫مێشکەوە‬ ‫‪ )cortex‬هەیە ‪ ،‬ئەم بەشە لە مێشک پەیوەندی‬ ‫بەهەستی دڵنیاییەوە هەیە ‪.‬‬ ‫گریمانەی ئایزنبرگر ئەوە بوو کە کاریگەری‬ ‫وێنەی کەسە خۆشەویستەکە‪ ،‬تەنها بەند نییە‬ ‫لەسەر وروژان��ی سیستەمی پاداشتی مێشک‬ ‫کە پرۆسەیەکە زۆرت��ر لە نێوان ژن‌و مێردە‬ ‫گەنجەکان کە لەسەرەتایی ژیانی هاوبەشیاندان‬

‫بوونی هەیە‪ .‬یەکێک لە هۆکارەکان کەئایزنبرگر‬ ‫لە گریمانەکەی خۆیدا ئاماژەی بۆدەکات‪،‬‬ ‫بینینی هەندێک ب��وون��ەوەری وەک م��ار و‬ ‫جاڵجۆڵەکەیە کە هەستکردن بە ژان زیاتر‬ ‫دەکات‪ .‬ئێمە بە شێوەی غەریزەیی بۆ ترسان‬ ‫لەم بوونەوەرانە ئامادەییمان تێدایە‪ ،‬چونک‌ه لە‬ ‫مێژووی پەرەسەندنی مرۆڤدا‪ ،‬بۆ زیندوومانەوە‬ ‫دەبێت لەوانە دورکەوینەوە‪ .‬ئەمەش جۆرێکە‬ ‫لە خۆ گونجاندن‪.‬‬ ‫بە بروای ئایزنبرگر ئەو کەسانەی خۆشمان‬ ‫دەوێن‪ ،‬بە پێجەوانەی بوونەوەرە ترسناکەکان‬ ‫‪ ،‬نیشانەیەکن لە هەست بەئارامی‌و ئاسایش‬ ‫ک��ە ئێمە ل��ە دەروون���ی خۆماندا هەمانە ‪.‬‬ ‫لەراستییدا ئەوانە نموونەی کەسانێکن کە بە‬ ‫درێژی پەرەسەندنی مرۆڤ‪ ،‬بۆ رزگاربوونمان‬ ‫یارمەتیدەرمان بوون ‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەدا پیاوی تێدا نییە‪ ،‬بە وتەی‬ ‫ئایزنبێرگر ‪ ،‬هێچ هۆکارێک نییە کە بیربکەینەوە‬ ‫کاردانەوەی پیاوان ل‌ه لێکۆڵینەوەیەکی وەهادا‬ ‫لە ژن��ان ج��ی��اوازە‪ .‬ئ��ەو دەڵێت " لەوانەیە‬ ‫خەلکی بڵێن ژنان هەستیارترن لە پیاوان‪،‬‬ ‫بەاڵم وەها پرۆسەگەلێک بە ئەندازەی ژنان بۆ‬ ‫پیاوانیش گرنگە " ‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Wierd :‬‬


‫‪6‬‬

‫میکرۆبەکان‬ ‫لەفەزادا ترسناکترن‬

‫دی��اردە زەمینیەکان ل��ەف��ەزادا دەگ��ۆڕدرێ��ن و شێوەی تر‬ ‫بەخۆیانەوە دەگ��رن کەتایبەتە بەفەزای بێکێشکردن‪ ،‬به‌کتریا‬ ‫کوشندەکان لە فەزای بێهێزی کێشکردندا‪ ،‬بۆ نموونە لە نێو‬ ‫فەزاپێودا لە نێوان سێ بۆ حەوت جار خێراتر باڵودەبنەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیە گەورەترین میراتی فەزایی بەشەر وێستگەی فەزایی‬ ‫نێودەوڵەتی فەزایی بێت‪ .‬بەاڵم لەساڵی ‪١٩٨١‬ب��ەدواوە لەو‬ ‫فەزاپێوانەی کە لەزەمینەوە بەرەو فەزا رۆیشتوون‪ ،‬تاقیکردنەوەی‬ ‫سەرنجراکێش و گرنگیان ل��ەن��اوەن��دی ج��ی��اواز ل��ە زەوی‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬زۆر پێشتر لەوەی وێستگەی فەزایی دروستبکرێت‬ ‫و بکەوێتە کار‪ ،‬لەچاالکییە فەزاییەکاندا دەرگایەک بۆ جیهانێکی‬ ‫نوێ لەلێکۆڵینەوە لەناوەندی بێهێزی کێشکردن و بارۆدۆخی‬ ‫زۆر جیاواز لە زەوی کراوەتەوە‪ .‬یەکێک لە لێکۆڵینەوەکان‬ ‫بریتییە لەوەی لە فەزای بێهێزی کێشکردندا میکرۆبەکان خێراتر‬ ‫باڵودەبنەوە! بۆ نموونە به‌کتریای سالمونال‪ ،‬ئەو باکتریایەی کە‬ ‫خواردەمەنی ژەهراوی دەکات‪ ،‬بە پێی لێکۆڵینەوەکان لەفەزادا‪،‬‬ ‫ئەم باکتریایە لە نێو ناوەندنی بێهێزی کێشکردندا خێراتر باڵو‬ ‫دەبێتەوە‪ ،‬ئەویش بە بڕی سێ تا حەوتجار زیاتر‪ .‬بەاڵم بۆ‬ ‫وایە؟ توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن ناوەندی فەزاپێو دەبێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی باکتریاکە وەها رەفتار بکات وەک ئەوەی لە‬ ‫نێو کۆئەندامی هەرسکردنی مرۆڤدایە‪ .‬توێژەران لە نێو‬ ‫فەزاپپێوەکەدا چەندین جێنیان دۆزیوەتەوە کە وەها دێتە پێشچاو‬ ‫لەم باڵوبوونەوەدا دەوریان هەیە‪ .‬تاقیکردنەوەکانی ئاتالنتیس‬ ‫پیشانی دەدات کە لەناوەندی ف��ەزادا دەرکەوتنی ‪ ١٦٧‬جێن‬ ‫گۆڕانی بەسەردا دێت‪ .‬هەروەها ئەوان لە کرداری پروتینیدا‬ ‫گۆرانیان دۆزیوەتەوە‪ .‬لەراستییدا زانایان وابیردەکەنەوە‪ ،‬نەبوونی‬ ‫کێشکردن لە رێگەی شێوازی جوڵەی شلەی سەر روبەری‬ ‫خانەکان و دروستکردنی پەستانی میکانیکی‪ ،‬پروتینی (‪)HFQ‬‬ ‫دەوروژێت تاوەکو بچێتە ئەو دۆخەی کە بە دۆخی رزگاری‬ ‫ناوبانگی دەرکردووە‪ ،‬لەم بارودۆخەدا پروتینی (‪ )HFQ‬خانەکان‬ ‫ناچار دەکات تاوەکو بە خێرایی زیاتر باڵوببنەوە‪ .‬توێژەران لە‬ ‫تێکۆشاندان لەسەر ئەم بنچینیەدا ڤاکسینێک بۆ باڵوبوونەوەی‬ ‫خێرایی به‌کترییەکان بدۆزنەوە‪ .‬بۆ نموونە لەوانەیە پەستانی‬ ‫دەزگ��ای بەرگری لەشیش لەسەر به‌کترییەکان بتوانێت وەها‬ ‫دۆخێک لەواندا چاالک بکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Space :‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫هه‌واڵ‬

‫لەجیاتی ئۆتۆمبێل لەداهاتوودا‬ ‫کۆپتەر بەکاردەهێنین‬ ‫یەکیەتی ئ��ەوروپ��ا پ��رۆژەی��ەک��ی نوێی‬ ‫بۆ کەمکردنەوەی بڕی پیسبوونی هەواو‬ ‫و ق��ەرەب��اڵ��غ��ی ل��ە ش����ارە گەورەکاندا‬ ‫دەستپێکردووە‪ ،‬ئەم پرۆژەیە ن��اوی (‪My‬‬ ‫‪ )Copter‬ی لێنراوە‪ .‬ئامانجی ئەم پرۆژە‬ ‫(‪ )6.2‬میلیۆن دۆالری��ی��ە ‪ ،‬دی��زای��ن و‬ ‫دروستکردنی " کەرەستەی گواستنەوەی‬ ‫تایبەتی ئاسمانییە " کە بە کورتی (‪)PAVs‬‬ ‫پێدەوترێت ‪ .‬ئەم کەرەستەی گواستنەوە‬ ‫ئاسمانییە لەبەرزایی زۆر نزمدا دەفڕێت‬ ‫و دەک��رێ��ت هەڵبژاردنێکی ئ��ای��دی��اڵ بۆ‬ ‫رزگاربوون لە ترافیکی قورسی ناو شارە‬ ‫گەورەکانی ئاییندە بێت ‪ .‬بەاڵم لە ئێستادا‬ ‫کێشەی سەرەکی بریتییە دیزاین و لێخوڕین‬ ‫و پاراستنی گیانی ئەوانەی سواری دەبن‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر هاینرش بالتوف لە بەشی‬ ‫بایوسایبرنتیکی ئەنستیتۆی ماکس پالنک‬ ‫لە توبینگنی ئەڵمانیا دەڵێت ‪ " :‬ئێمە بۆ‬ ‫گەشەپێدان بەو تەکنەلۆژیایەی کە دەتوانێت‬ ‫بۆ دروستکردنی سیستەمێکی گواستنەوەی‬ ‫ئاسمانی ب��ەک��ار بهینرێت تێدەکۆشین‪.‬‬ ‫لە گەڵ چارەسەی کێشە تەکنیکییەکان‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر شێوازی هەڵسوکەوتی‬ ‫کۆمەڵگا لەگەڵ ئەم ئامێرە نوێیانەدا گرنگی‬ ‫تایبەتی بۆ ئێمە هەیە "‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەت��ای��ی داهێنەرانی‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژەی��ە‪ ،‬دروستکردنی کەرەسەی‬ ‫گواستنەوەی ئاسمانییە کەبتوانێت لە بەرزایی‬ ‫‪ ٦١٠‬مه‌تریدا بفرێت و پێویستی بە کۆنتڕۆڵ‬ ‫کردن لە زەوییەوە نەبێت و هەروەها نەبێت‬ ‫بە هۆی زیادکردنی قەرەباڵغی ئاسمان و‬ ‫پێکدادانی ئاسمانی‪ .‬ئەم کەرەستە تایبەتە‬

‫توانای هەڵگرتنی ‪ ١‬یان ‪ ٢‬کەسی دەبێت‬ ‫و تاوەکو ‪ ١٠٠‬کیلو متر بۆیان هەیە بفڕن‬ ‫و دەکڕیت بۆ سەفەرەکانی ناوشار بەکار‬ ‫بهێنرێن و تا رادەیەکی زۆر بڕی پیسبوونی‬ ‫ه��ەوا و قەرەباڵغی ن��اوش��ارە گەورەکان‬ ‫کەمدەکەنەوە‪.‬‬ ‫داهاتوویی ئەم کەرەسەیە زۆر رووناک‬ ‫و هیوا بەخشە‪ ،‬بەاڵم دەبێت بزانین پێویستی‬ ‫بەدانانی یاسای ترافیک و پاراستنی ئاسایشی‬ ‫کەسەکانی ن���اوی و ل��ەب��ەرچ��او گرتنی‬ ‫شوێنی نیشتنەوە لەشوێنە جۆربەجۆرکانی‬ ‫ش��اردا هەیە‪ .‬دکتۆر باڵتۆف دەڵێت‪" :‬‬ ‫کاتێک ئەم پرۆژەیە بگاتە ئەنجام‪ ،‬ئاسایش‬ ‫یەکێک لە گەورەترین نیگەرانییەکانمان‬ ‫دەبێت‪ .‬بەژلنییایەوە زۆر لە نیگەرانییەکانی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ام��ان‪،‬ب��ەی��ارم��ەت��ی ئۆتۆماسیون‬ ‫(‪ )Automation‬واتە بە کار هێنانی ئامێر‬ ‫و ب��ڕی��اری پێشوەختە لە جیاتی بڕیاری‬ ‫کاتی مرۆڤ ناهێڵیین‪ .‬بۆ نموونە بۆ ئەم‬ ‫کەرەستە ئاسمانیانە ناوچەی قەدەغەکردنی‬ ‫فرێن لە ناو شارەکاندا دیاری دەکرێت "‬ ‫خاڵێکی گرنگتر لێرەدا فڕێنی راستەوخۆ‬ ‫و رێگەی کورتی ئاسمانی لە جیاتی رێگە‬ ‫پێچاوپێچە قەرەباڵغە زەومینیەکانە‪ ،‬کە‬ ‫دەکرێت لە بڕی پیسبوونی ژینگە کەمکاتەوە‪.‬‬ ‫لەالیەکی ت��رەوە دیزاین و دروستکردنی‬ ‫نموونەی تەواو ئەلکترۆنیش پێشبینی کراوە‬ ‫‪ .‬بەم تێکۆشان و خەرجکردنی پارانە بۆ‬ ‫ئەم پرۆژەیە‪ ،‬ئەگەری زۆر هەیە‪ ،‬زۆر لە‬ ‫پایتەختە ئەوروپییەکان ئاسمانێکی گەش و‬ ‫قەرەباڵغیان لە داهاتوودا هەبێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Gizmag :‬‬

‫‪7‬‬

‫ی یەکەمین‬ ‫ی شیر ‌‬ ‫مانگا ده‌توانێت شیری‌ هاوشێوه‌ ‌‬ ‫پەیوەندی‬ ‫دایك به‌رهه‌مبێنێت‬ ‫ئەندامی‬ ‫دەستکرد‬

‫وه‌رگێڕانی‌‪:‬‬ ‫سه‌روه‌ت قادر‬ ‫بوینوس ئایرس ‪-‬‬ ‫ی ئه‌رجه‌نتینی‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ په‌یمانگا ‌‬‫ی‬ ‫ی ی�ه‌ك�ه‌م مانگا ‌‬ ‫دایكبوون ‌‬ ‫ی له‌جیهاندا‬ ‫ك���ۆپ���ی���ك���راو ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاگ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬ك �‌ه دوو جین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تێدای‌ه بۆ به‌رهه‌مهێنان ‌‬ ‫مرۆڤ ‌‬ ‫ی دایك‌و‬ ‫ی شیر ‌‬ ‫ی هاوتا ‌‬ ‫شیر ‌‬ ‫ده‌توانێت شیره‌خۆر‌ه بپارێزێت‬ ‫ی‬ ‫ل‌ه هه‌ندێك نه‌خۆشی‌‌و هاندان ‌‬ ‫بۆ گه‌شه‌كردن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫نیشتیمان ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌یمانگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كشتوكاڵ ‌‬ ‫بۆ ته‌كنه‌لۆجیا ‌‬ ‫(انتا) ڕوونیكرده‌و‌ه ئه‌و مانگا‬ ‫كۆپیكراو‌ه ك�‌ه ناویلێنراو‌ه‬ ‫ی ئێس ئ‌هی‌) یه‌كه‌م‬ ‫(ڕۆزیتا ئ‌ه ‌‬ ‫مانگای‌ه له‌جیهاندا ك‌ه دوو بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی تێدای‌ه ك‌ه گره‌نت ‌‬ ‫ی مرۆڤ ‌‬ ‫هێڵ ‌‬ ‫ی دایك‬ ‫ی ن��او ش��ی��ر ‌‬ ‫پرۆتین ‌‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ن��ی��ك��ۆال م��وت��ش�� ‌‬ ‫ی توێژینه‌وه‌كان‬ ‫ب �ه‌رپ��رس��ان � ‌‬ ‫ی ئه‌رجه‌نتینی‌‌و‬ ‫كه‌په‌یمانگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س����ان مارتن ‌‬ ‫زان����ك����ۆ ‌‬ ‫ی فرانس‬ ‫ی بۆ ئاژانس ‌‬ ‫نیشیتمان ‌‬ ‫ی كرده‌و‌ه " ئه‌م‌ه‬ ‫پرێس ڕوون ‌‬ ‫ی دایكان‬ ‫هیچ شتێك ل‌ه كار ‌‬ ‫ی‬ ‫ناگۆڕێت ته‌نها كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ی‌ه له‌سه‌ر شیره‌خۆر ل‌ه كات ‌‬ ‫ی ل‌ه نه‌خۆشی‌‌و باشتر‬ ‫پارێزگار ‌‬ ‫‪AFP‬‬

‫ی ئاسن "‬ ‫ی توخم ‌‬ ‫مژین ‌‬ ‫ی ك����رده‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ڕوون��ی��ش � ‌‬ ‫توێژه‌ر‌ه چینیه‌كان له‌م دواییانه‌دا‬ ‫ی‬ ‫ڕای��ان��گ��ه‌ی��ان��د كردارێك ‌‬ ‫ی ئه‌مه‌یان ئه‌نجامداو‌ه‬ ‫هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ك‌ه دوو مانگایان كۆپیكردوو‌ه‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ه�ه‌ری�ه‌ك�ه‌ی��ان ی��ه‌ك جین ‌‬ ‫ل �ه‌و دوو جین‌ه هه‌ڵگرتبوو‪،‬‬ ‫ل‌ه كاتێكا تیم‌ه ئه‌رجه‌نتینیه‌ك‌ه‬ ‫توانیان دوو جین ل‌ه هه‌مان‬ ‫مانگادا بڕوێنن‪.‬‬ ‫گ���وێ���ره‌ك���ه‌ك���‌ه ل���‌ه ‪6‬ی‬ ‫ی‬ ‫نیسان له‌دایكبوو "له‌ڕێگا ‌‬ ‫ی له‌به‌ر‬ ‫ی قه‌یسه‌ر ‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ر ‌‬ ‫ی ك‌ه (‪ 45‬كگم)‬ ‫ی كێش ‌‬ ‫گه‌وره‌ی ‌‬ ‫ی‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا گوێره‌ك‌ه ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی كێش ‌‬ ‫ی جێرس ‌‬ ‫مانگا ‌‬ ‫(‪ 22‬كگم) تێپه‌ڕناكات " و‌ه‬ ‫ی ڕاشیگه‌یاند گوێره‌كه‌ك‌ه‬ ‫موتش ‌‬ ‫ی ل���‌ه ژێر‬ ‫" ب����ه‌ب����ه‌رده‌وام���� ‌‬ ‫چاودێردایه‌"‬ ‫ئه‌دریان مۆتۆ توێژه‌ر ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمان ‌‬ ‫ی سانمارتن ‌‬ ‫زانكۆ ‌‬ ‫ڕایگه‌یاند " ئامانج له‌م كار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی خۆراك ‌‬ ‫ی به‌ها ‌‬ ‫باشكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مانگای‌ه به‌زیادكردن ‌‬ ‫شیر ‌‬ ‫ی‬ ‫دوو ج��ی��ن (ب���ۆه���ێ���ڵ) ‌‬ ‫ی‬ ‫مرۆڤ ك‌ه ئه‌وانیش پرۆتین ‌‬ ‫الكتۆفیرین و لیزوزیم"‬ ‫ی‬ ‫لیزۆزیم ئه‌نزیمێك‌ه بوون ‌‬ ‫ی مانگادا كه‌مه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل‌ه شیر ‌‬ ‫ی زۆر چ��ڕ ل‌ه‬ ‫ب �‌ه شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دایكدا هه‌ی‌ه ل‌ه ماو‌ه ‌‬ ‫شیر ‌‬

‫ی شیرداندا‪.‬‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫حه‌فته‌كان ‌‬ ‫الكتۆفیرین ل �‌ه هه‌موو‬ ‫شیرده‌رێكدا هه‌یه‌و ڕێگه‌ده‌دات‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسن بۆ دروستكردن ‌‬ ‫ب‌ه مژین ‌‬ ‫خڕۆك‌ه سوره‌كان‪ .‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫هه‌ر ڕه‌گه‌زێكدا تایبه‌تمه‌ند ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ج��ی��اواز ‌‬ ‫ی مانگا كارناكات‌ه‬ ‫الكتۆفیرین ‌‬ ‫سه‌ر مرۆڤ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ���ه‌م پ��رۆت��ی��ن�‌ه یارمه‌ت ‌‬ ‫ی ددان���ه‌ك���ان‌و‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن�� ‌‬ ‫ی ڕیخۆڵ‌ه ده‌دات‌و‬ ‫خانه‌كان ‌‬ ‫ی ب �ه‌ك��ت��ری��او ڤایرۆس‌و‬ ‫دژ ‌‬ ‫مشه‌خۆره‌كانه‌‪.‬‬ ‫پاش د‌ه مانگ توێژه‌ره‌كان‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫دڵ��ن��ی��اب��وون ل��ه‌ب��وون�� ‌‬ ‫ی ڕۆزیتا ل‌ه‬ ‫پرۆتینان‌ه له‌شیر ‌‬ ‫ی سكه‌كاندا‬ ‫ی لێكچواندن ‌‬ ‫كات ‌‬ ‫(حه‌مله‌كاندا)‪ .‬ئامانج له‌م‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه مانگا‬ ‫ی‬ ‫ی هاوشێو‌ه ‌‬ ‫بتوانێت " شیر ‌‬ ‫ی مرۆڤ به‌رهه‌م بهێنێت‬ ‫شیر ‌‬ ‫ی په‌یمانگاك‌ه‬ ‫" وه‌ك��و ئ��ه‌و‌ه ‌‬ ‫ڕوونیكردوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ڕوونكرده‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ش ‌‬ ‫تا ئێستا هیچ شیرده‌رێك نیی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب‌ه تێكڕا هه‌ردوو بۆهێڵه‌ك‌ه ‌‬ ‫تێدابێت‪.‬‬ ‫زان���ا ئه‌رجه‌نتینییه‌كان‬ ‫ه����ه‌ردوو ب��ۆه��ێ��ڵ�ه‌ك�ه‌ی��ان ل‌ه‬ ‫ی یه‌ك پێكوته‌و‌ه به‌كارهێنا‬ ‫ڕێگا ‌‬ ‫نه‌ك دوو پێكوت‪ ،‬وه‌كو پێشتر‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��ده‌درا‪ .‬په‌یمانگاك‌ه‬

‫ڕوونیشیكرده‌و‌ه " ئه‌م‌ه زۆر‬ ‫گرنگ‌ه چونك‌ه كرداره‌ك‌ه باشتر‬ ‫چاالك ده‌كات "‬ ‫ی بۆ زیادكرد ئه‌و‬ ‫ئه‌وه‌ش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی " ڕێكخستن ‌‬ ‫م��ان��گ��ای��ان�‌ه ‌‬ ‫ی ‪- 25%‬‬ ‫جینه‌كانیان به‌ڕێژ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ 30%‬ده‌مێنێته‌وه‌و ڕه‌نگ‌ه نه‌و‌ه ‌‬ ‫ی خۆیان بخه‌نه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی داهاتوودا ك‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫نه‌وه‌كان ‌‬ ‫ی ئه‌گه‌ره‌وه‌"‬ ‫ده‌چێت‌ه بوار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌رجه‌نتین ‌‬ ‫تاقیگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ‪ 2004‬ب‌ه‬ ‫تایبه‌ت ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی بۆهێڵ یه‌كه‌م‬ ‫ڕێكخستن ‌‬ ‫ی به‌رهه‌مهێنا ب‌ه‬ ‫گ��وێ��ره‌ك �‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌ش‌ه ‌‬ ‫ی هۆڕمۆن ‌‬ ‫تێكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫م����رۆڤ ب���ۆ ن���اوك���‌ه ترش ‌‬ ‫ی‬ ‫ك �ه‌م ئۆكسجین‌و هۆڕمۆن ‌‬ ‫ی له‌ناو شیره‌كه‌یدا‬ ‫گه‌شه‌كردن ‌‬ ‫به‌رهه‌م هێنا‪.‬‬ ‫ی ‪ 2007‬یشدا‬ ‫ل �‌ه س��اڵ� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت ‌‬ ‫ل���‌ه ت��اق��ی��گ �ه‌ی �ه‌ك � ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌رج��ه‌ن��ت��ی��ن��ی��دا ب���ه‌ه���ۆ ‌‬ ‫بۆهێڵه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ڕێكخستن ‌‬ ‫چوار مانگایتر به‌رهه‌مهێنرا ك‌ه‬ ‫له‌شیره‌كه‌یاندا ئه‌نسۆلین هه‌بوو‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌خۆش ‌‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردن ‌‬ ‫شه‌كر‌ه ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ی �ه‌ك �ه‌م مانگا ‌‬ ‫وێ��ن �‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆپیكراو له‌جیهاندا ك‌ه شیر ‌‬ ‫ی دایك به‌رهه‌م‬ ‫ی شیر ‌‬ ‫هاوتا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمان ‌‬ ‫دێنێت ك‌ه په‌یمانگا ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی كشتوكاڵ ‌‬ ‫بۆ تێكنه‌لۆجیا ‌‬ ‫ئه‌رجه‌نتین باڵویكردۆته‌و‌ه‬

‫پزیشکانی نەشتەرگەر‬ ‫لەاڵتی سوید‪ ،‬یەکەم پەیوەندی‬ ‫ئ��ەن��دام��ی دەس��ت��ک��ردی��ان کە‬ ‫ل��ەق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی خودی‬ ‫دروستکرابوو‬ ‫نەخۆشەکە‬ ‫بەئەنجام گەیاند‪.‬‬ ‫زانایان لە لەندەن بۆری‬ ‫دەستکردیان‬ ‫هەناسەیەکی‬ ‫ل��ە ش��ووش��ە دروستکردو‬ ‫ل���ە دوای����ی����دا روکەشێک‬ ‫ل��ە ق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی خودی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ان ب���ەس���ەردا‬ ‫هێنا‪ .‬نەخۆشێکی ‪ ٣٦‬ساڵە‬ ‫ک��ە نەخۆشی شێرپەنجەی‬ ‫هەبوو بەشێوەیەک ئەگەر ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییەی بۆ نەکرایە‬ ‫دەم��رد‪ ،‬مانگێک لەوەو پێش‬ ‫نەشتەرگری بەسەرکەوتوویی‬ ‫بۆ ک��را‪ ،‬پرۆفیسۆر (مایول‬ ‫ماچیارینی) رێبەرایەتی تیمە‬ ‫ن��ەش��ت��ەرگ��ەرەک��ەی دەک���رد‪،‬‬ ‫ئ���ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی لە‬ ‫ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەی زانکۆی‬ ‫(کارولینسکا) ب��ە ئەنجام‬ ‫گەیاندو هیوادارە ئەم تەکنیکە‬ ‫ب��ۆ منداڵێکی ‪ ٩‬مانگانیش‬ ‫لەواڵتی کۆریا بەکار بهێنێت‬ ‫ک���ە ب���ە ش���ێ���وەی زگماک‬ ‫ب��ە ق��ورگ��ێ��ک��ی نەخۆشەوە‬ ‫ل��ە دای��ی��ک��ب��ووە‪ ،‬پێشتر ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییە ب��ە تەنها لە‬ ‫کاتی گواستنەوەی ئەندامی‬ ‫دەس��ت��ک��رد لەکەسێکەوە بۆ‬ ‫ک��ەس��ێ��ک��ی��ت��ردەک��را‪ .‬ئۆمێد‬ ‫دەکرێت ئەم کردارە بۆ زۆر‬ ‫نەخۆشی تریش بکرێت‪.‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪8‬‬

‫بۆ بەرزکردنەوەی چانسی منداڵبوون‪،‬‬ ‫باشتروایە ژنان بەکرەی ددان بەکاربهێنن‬

‫نەوەی نوێی‬ ‫گلۆپەکانی سەرشەقام‬

‫ل��ە زان��ک��ۆی ئوسترالیای‬ ‫خۆرئاوا دەڵێت " تا ئێستا‬ ‫هیچ لێکۆڵینەوەیەک لەئارادا‬ ‫نەبووە کە باسی کاریگەری‬ ‫نەخۆشی پ��ووک ل��ە سەر‬ ‫شانسی منداڵبوونی ژناندا‬ ‫ب��ک��ات‪ ،‬بۆیە ئ��ەم راپۆرتە‬ ‫پیشاندەدات نەخۆشی پوک‬ ‫یەکێکە لە هۆکارانەی کە‬ ‫دەکرێت بەچارەسەر کردنی‬ ‫ش��ان��س��ی س��ک��پ��ڕی بەرز‬ ‫بکرێتەوە"‬ ‫ئ��ەو وت��ی ئ��ەو ژنانەی‬ ‫منداڵیان نابێت با سەردانێکی‬ ‫ی دان بکەن‪ ،‬ئاماری‬ ‫پزیشك ‌‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی پ���وک ب����ەرزەو‬ ‫ل��ەوەدەچ��ێ��ت ل��ە واڵتێکی‬ ‫وەک ب��ەری��ت��ان��ی��ادا النی‬ ‫ک��ەم ل��ەس��ەدا دەی خەڵک‬ ‫نەخۆشی پووکیان هەبێت‪.‬‬

‫ت��وێ��ژەران��ی ئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای باندۆنگی‬ ‫ئەندەنوسیا‪ ،‬سیستەمێکی نوێی گلۆپی سەرشەقامیان‬ ‫دروستکردووە کە نزیکبوونەوەی ئۆتۆمبیل تێدەگات‬ ‫و بەشێوەی ئۆتۆماتیک دادەگیرسێت‪ .‬شاری گەورەی‬ ‫جاکارتا ئامانجی ئەم پرۆژەیەو ئەم شارە زیاد لە ‪٢٠٠‬‬ ‫هەزار گلۆپ لە شەقامەکانیدا هەیەو تەنها لەساڵی ‪٢٠٠٧‬دا‬ ‫نزییک ‪ ١٧‬میلیۆن دۆالر کارەبایان بەکار هێناوە‪.‬‬ ‫توێژەرانی ئەم ناوەندە نموونەیەکی تاقیکردنەوەیی‬ ‫لەم سیستەمەیان دروستکردووە کەبریتیە لە کامێرایەک‬ ‫و گلۆپێک و کۆمپیوتەرێک و ئۆتۆمبێلێکی یاری‪،‬‬ ‫کامێراکە بە خێرایی ‪ ٢٥‬فرێم لە چرکەدا وێنە دەگرێت‬ ‫و کۆمپیوتەرەکەش بە شیکاری وێنەکان دیاری دەکات‬ ‫ئایا ئەوەی نزییکدەبێتەوە ئۆتۆمبێلە یان نا‪.‬‬ ‫سیستەمەکە لە سەدا ‪ ٩١‬بۆ خێرایی نزم بەدروستی‬ ‫ک��اری��دەک��ردو کاتێک خێراییەکان ب���ەرز دەب���ووەوە‬ ‫رێژەکە دادەب��ەزی‪ ،‬هێشتا چاکسازی زۆر لەسەر ئەم‬ ‫سیستەمە پێوویستەو دەبێت بارۆدۆخی تایبەتی وەکو‬ ‫نزییکبوونەوەی ریبوار و پاسکیل س��وار لەبەرچاو‬ ‫بگیرێت‪.‬‬

‫پ��زی��ش��ک��ان دەڵ���ێ���ن ئەو‬ ‫ژنانەی کە دەیانەوێ شانسی‬ ‫بەرزبکەنەوە‬ ‫منداڵبوونیان‬ ‫دەب���ێ���ت ب�������ەردەوام بەینی‬ ‫ددان���ەک���ان���ی���ان ب���ە بەکرە‬ ‫پاکبکەنەوە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە‬ ‫دەم‌و دان����ی ن���ەخ���ۆش بە‬ ‫ئەندازەی قەڵەوی ده‌توانێت‬ ‫ببێت‌ه ه���ۆی ن���ەزۆک���ی‪ ،‬بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک دروستکردنی‬ ‫کۆرپەلە بۆماوەی دوو مانگ‌و‬ ‫نیو دوادەخ��ات‪ .‬شارەزایان‬ ‫لە کۆبوونەوەیەک دەربارەی‬ ‫سکپڕی لە واڵتی سوید وتیان‬ ‫کە چاوەڕوانی بۆ سکپڕی لەو‬ ‫ژنانەی کەتووشی نەخۆشی‬ ‫دەم و دانن زیاتر لە حەوت‬ ‫مانگ درێژەی کێشا لە کاتێکدا‬ ‫بە شێوەی ئاسایی ئەم ماوەیە‬

‫‪ ٥‬مانگە‪ .‬ب��ە وت��ەی ئەوان‬ ‫ه��ۆک��اری س��ەره‌ک��ی بوونی‬ ‫چڵکە لە جەستەدا‪.‬‬ ‫ئەگەر پێش بە ئاوسانی‬ ‫پووک نەگیرێت دەبێت‌ه هۆی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی زنجیرەیەک‬ ‫کارلێک کە کارکردنی ئاسایی‬ ‫جەستە تێکدەدات‪.‬‬ ‫نەخۆشییەکانی پووک‪،‬‬ ‫پێشتر پەیوەندی دەدران بە‬ ‫نەخۆشیەکانی دڵ‪ ،‬نەخۆشی‬ ‫ش����ەک����رەی ج�����ۆری دوو‪،‬‬ ‫لەبارچوونی منداڵ‌و هەروەها‬ ‫کوالیتی نزمی سپێرمی پیاوان‪.‬‬ ‫لەتازەترین لێکۆڵینەوەدا کە‬ ‫‪ ٣٥٠٠‬ژن تێیدا بەشدار بوون‬ ‫نیشانەی چلک لە خوێندا بە‬ ‫هۆی نەخۆش بوونی پوکەوە‬ ‫دەبینرا‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر راج��ر هارت‬

‫ژنە بااڵبەرزەکان ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجە زیاترە‬ ‫گ��روپ��ێ��ک ل���ە ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی‬ ‫ئۆکسفۆردی بەریتانیا دەڵێن ‪ ،‬لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫یەک میلیۆن ژن پیشایندەدات‪ ،‬کە تووشبوون‬ ‫بەهەندێک لە جۆرەکانی شیرپەنجە لە ژناندا‬ ‫پەیوەندی بە بەرزی بااڵیانەوە هەیە‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم توێژینەوەیە بە پێی هەر ‪١٠‬‬ ‫سانتیم بەرزی بااڵ بە بەراورد لەگەڵ بەرزی‬ ‫مامناوەند‪ ،‬مەترسی تووشبوون بە شیرپەنجە‬ ‫ل��ەس��ەددا ش��ان��زدە زی��اد دەک��ات و هەرچی‬ ‫بااڵ زیاتر بکشێت ئەگەری تووشبوون زیاتر‬ ‫ەبێت‪.‬‬ ‫توێژەران ئەمە بۆ ئەوە دەگێرنەوە لەوانەیە‬ ‫ئەمە پەیوەندی ب��ەو هۆڕمۆنانەوە هەبێت‬ ‫کە بەرپرسن لە ب��ااڵ ب��ەرزی ‪ .‬لەهەمان‬ ‫کاتدا رێکخراوەکانی بەربەرەکانێ لەگەڵ‬ ‫شێرپەنجەدا لەسەر ئەو بڕوایەن کە شێوەی‬ ‫ژیان و پاراستنی تەندروستی وەکو جۆری‬ ‫خواردمەنی و جگەرەکێشان لە ئەگەری‬ ‫تووشبوون بە شێرپەنجەدا رۆڵ��ی زیاتریان‬ ‫هەیە‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪9‬‬

‫الپتۆپه‌كان له‌سه‌ر كۆشتان‬ ‫دامه‌نێن باتووشی‌ نه‌زۆكی‌ نه‌بن‬ ‫ی‬ ‫ی ئ �ه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ل�‌ه ‪‌ 60%‬‬ ‫به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫الپ���ت���ۆپ‬ ‫ی پشت‌و سه‌رو‬ ‫دووچار ئازار ‌‬ ‫مل ده‌بن‬ ‫ی ك���‌ه‬ ‫ی ئ�������ه‌وه‌ ‌‬ ‫س�����ه‌رب�����ار ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆمپیوته‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نازانست ‌‬ ‫الپتۆپ به‌شێو‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ دروستبوون ‌‬ ‫چ����ه‌ن����دان ن���ه‌خ���ۆش���ی‌ بۆ‬ ‫پ�����ی�����اوان‌و ژن�������ان‪ ،‬ب����ه‌اڵم‬ ‫سه‌رچاوه‌زانستییه‌كان ئاماژ‌ه‬ ‫ی الپتۆپ‬ ‫ب�ه‌وه‌ ده‌ك �ه‌ن دانان ‌‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ك����ۆش له‌كات ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهێناندا ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی بۆ پیاوان‪.‬‬ ‫نه‌زۆك ‌‬ ‫ی (‪2000‬‬ ‫ل���ه‌دوای‌ س��ااڵن � ‌‬ ‫ی به‌رچاو‬ ‫) ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك � ‌‬ ‫ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ان���ی‌ الپ���ت���ۆپ‬ ‫ته‌كنه‌لۆجیاو‬ ‫ی‬ ‫له‌نێوجیهان ‌‬ ‫كۆمپیوته‌ردا باڵوبووه‌ته‌وه‌‪,‬‬ ‫ی مایه‌ی‌ سه‌رنج‌ه‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهێنه‌ران ‌‬ ‫زۆرب�����ه‌ی‌‬ ‫ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ دروست به‌كار ‌‬ ‫ی چه‌ندان‬ ‫ناهێنن‌و ده‌بێته‌ مایه‌ ‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ بۆیان‪ ،‬به‌تایبه‌ت بۆ‬ ‫ی‬ ‫پ��ی��اوان ك�ه‌ ده‌بێت‌ه مه‌ترس ‌‬ ‫نه‌زۆكی‌‪.‬‬ ‫(ش���ێ���ن���ێ‌) ك����‌ه كچ‌ه‬ ‫خوێندكارێكی‌ زانكۆی‌ه ده‌ڵێت‬ ‫"من وه‌ك گه‌نجێك الپتۆپ‬ ‫ی‬ ‫زۆر به‌كارده‌هێنم‌و زۆربه‌ ‌‬ ‫كات بۆ وه‌رگرتنی‌ زانیاری‌‪،‬‬ ‫ێ ل‌ه گۆرانیگرتن‪،‬‬ ‫یاخود گو ‌‬ ‫ی����ان ق���س���ه‌ك���ردن له‌گه‌ڵ‬ ‫ی دێنم‪،‬‬ ‫هاوڕێكانم ب �ه‌ك��ار ‌‬ ‫ی كه‌مه‌و‌ه‬ ‫وه‌ ڕۆژان�‌ه به‌الیه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫نزیكه‌ی‌ (‪ )8‬كاتژمێر به‌كار ‌‬ ‫ێ‬ ‫ده‌هێنم‪ ,‬شێن ‌‬

‫ی وت كه‌به‌و هۆیه‌و‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ش ‌‬ ‫ی پشتبووه‌‪.‬‬ ‫تووشی‌ ئازار ‌‬ ‫ی‬ ‫پێشه‌وا ئازاد كه‌خوێندكار ‌‬ ‫زان��ك��ۆی��ه‌و زی��ات��ر به‌تۆڕ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌و‌ه سه‌رقاڵ‌ه‬ ‫وتی‌"من ڕۆژان‌ه الپتۆپ زۆر‬ ‫ی زۆر‬ ‫به‌كار ده‌هێنم‪ ،‬له‌ئه‌نجام ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهێنانیشه‌وه‌ به‌ شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی كردۆته‌ر‬ ‫ن��ادروس��ت ك��ار ‌‬ ‫ی بینینم‌و ئێستا‬ ‫س �ه‌ر ئاست ‌‬ ‫چاویلك‌ه به‌كارده‌هێنم"‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌و خ��وێ��ن��دك��اره‌ ئاماژه‌ ‌‬ ‫به‌وه‌شدا كه‌ پێشتر له‌كۆشیدا‬ ‫ی به‌كارهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫الپتۆپ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه له‌زیانه‌كان ‌‬ ‫پاش ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئ���ه‌و ش��ێ��وه‌ به‌كارهێنان‌ه‬ ‫ئ��اگ��ادارب��ووه‌ت �ه‌وه‌ ك �ه‌ زیان‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت به‌ته‌ندروستی‌‪،‬‬ ‫ئێستا ب �ه‌ شێوه‌یه‌كی‌ شیاو‬ ‫ی‬ ‫به‌كاری‌ ده‌هێنێت‪ ،‬وه‌ك خۆ ‌‬ ‫ده‌ڵ���ێ‌ " ئێستا ل �ه‌س �ه‌ر مێز‬ ‫دایده‌نێم‌و به‌كاریده‌هێنم"‪.‬‬ ‫د‪.‬عبدولفه‌تاح حه‌مه‌ره‌حیم‬ ‫ی‬ ‫هه‌ورامی‌ پسپۆڕ ل‌ه پزیشك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌نته‌ر ‌‬ ‫كۆمه‌ڵ‌و به‌رپرس ‌‬ ‫ه��ۆش��ی��اری‌ ته‌ندروستی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫به‌زیانه‌كان ‌‬ ‫س����ه‌ب����اره‌ت‬ ‫ی‬ ‫ی الپ��ت��ۆپ وت ‌‬ ‫كۆمپیوته‌ر ‌‬ ‫ی الپ���ت���ۆپ بۆ‬ ‫"زی���ان���ه‌ك���ان��� ‌‬ ‫ه���ه‌ردوو ڕه‌گ��ه‌ز له‌هه‌ندێك‬ ‫ی‬ ‫رووه‌وه‌ وه‌ك���وی���ه‌ك زیان ‌‬ ‫ی الپتۆپ‬ ‫هه‌یه‌‪ ,‬به‌كارهێنان ‌‬ ‫له‌ شوێنی‌ نه‌گونجاودا ئه‌بێت‌ه‬ ‫هۆی‌ دروستبوونی‌ ئ��ازار ل‌ه‬ ‫ی مرۆڤدا‪،‬‬ ‫ی له‌ش ‌‬ ‫چه‌ند شوێنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫بۆ نموونه‌ ب‌ه هۆ ‌‬

‫نوشتاندنه‌وه‌ی‌ ب���ه‌رده‌وام ب‌ه‬ ‫هۆی‌ به‌كارهێنانی‌ الپتۆپه‌و‌ه‬ ‫كار ده‌كات‌ه سه‌ر مل‌و پشت‌و‬ ‫بڕبڕه‌كانی‌‪ ،‬وه‌كو توێژینه‌وه‌كان‬ ‫ئاماژه‌یان پێكردوو‌ه له‌ ‪60%‬‬ ‫ی الپتۆپ‬ ‫ی ئ��ه‌و ك�ه‌س��ان�ه‌ ‌‬ ‫‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫به‌كارده‌هێنن دووچ��ار ‌‬ ‫نه‌خۆشیان‌ه ده‌بن له‌ ژیانیاندا"‪.‬‬ ‫ی‬ ‫دكتۆر عه‌بدولفه‌تاح هه‌ورام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیكه‌ ‌‬ ‫ئ��ام��اژ‌ه به‌زیانێك ‌‬ ‫خراپ به‌كارهینانی‌ الپتۆپ‬ ‫ده‌ك���ات‌و ده‌ڵێت "یه‌كێكیتر‬ ‫ی‬ ‫ل�‌ه گرفته‌كان هیالككردن ‌‬ ‫ی خه‌و و سه‌ر‬ ‫چاو و زڕاندن ‌‬ ‫ئێشه‌یه‌‪ ،‬چونك‌ه له‌ ئێستادا‬ ‫ی‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫زۆر جار به‌هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��ۆڕ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ‌‬ ‫فه‌یسبووك‌و تویته‌ر و‬ ‫‪ ،...‬وا له‌مرۆڤ‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك���ات ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫بمێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫زۆر‬ ‫ئه‌مه‌ش وا ده‌كات‬ ‫م���رۆڤ هه‌ست‬ ‫به‌قورسبوونی‌‬ ‫چ��او و ئازار‬ ‫ل���ه‌ چاویدا‬ ‫ب�����ك�����ات‌و‬ ‫دواتر سه‌ر‬ ‫ئ���ێ���ش���ه‌و‬ ‫ز ۆ ر‬

‫ی‬ ‫ج��اری��ش ت��ووش��ی‌ فشار ‌‬ ‫ی ده‌كات‪.‬‬ ‫ده‌روون ‌‬ ‫ی ئ �ه‌و دك��ت��ۆر‌ه بۆ‬ ‫ب �ه‌وت �ه‌ ‌‬ ‫ڕه‌گ������ه‌زی‌ ن��ێ��ر ج��گ �ه‌ له‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫نه‌خۆشیانه‌ مه‌ترس ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نه‌زۆك ‌‬ ‫لێده‌كرێت تووش ‌‬ ‫ب��ب��ن‪ ,‬ئ��ه‌‌و پزیشك‌ه ده‌ڵێت‬ ‫"ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�ی‌ الپ��ت��ۆپ ل‌ه‬ ‫كۆشی‌ كوڕاندا مه‌ترسی‌ بۆ‬ ‫س �ه‌ر ته‌ندروستییان هه‌یه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌م ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ب‌ه پله‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌زۆكبوونیان‪ ,‬به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫الپتۆپ بۆ ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪2,7‬پله‌ ‌‬ ‫ل‌ه كۆشدا نزیكه‌ ‌‬ ‫ی له‌ش به‌رز ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫گه‌رم ‌‬ ‫ئ �ه‌و پل‌ه گه‌رمییه‌ش نزیك‌ه‬

‫ی‬ ‫ل��ه‌ك��ۆئ��ه‌ن��دام��ی‌ زاوزێ���ی��� ‌‬ ‫ن��ێ��ری��ن�ه‌و‌ه ك �ه‌ل �ه‌وێ��ش��دا تۆو‬ ‫دروست ده‌بێت‪ ,‬كاتێك ئه‌و‬ ‫پله‌ گه‌رمیی‌ه ب�ه‌رز ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی ئ�ه‌و تیشكانه‌وه‌ ك‌ه‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫له‌الپتۆپه‌كه‌و‌ه ده‌رده‌چێت‪،‬‬ ‫ڕاسته‌وخۆ كار ده‌كاته‌ سه‌ر‬ ‫تۆوه‌كان‌و تێكیان ده‌شكێنێت‌و‬ ‫ی نه‌زۆكبوونیان"‪.‬‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫(ش��ڤ��ان ئ �ه‌ن��وه‌ر) شاره‌زا‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ ،)IT‬له‌باره‌ ‌‬ ‫ل �ه‌ب��وار ‌‬ ‫ی‬ ‫شێوازی‌ به‌كارهێنانی‌ دروست ‌‬ ‫الپتۆپه‌وه‌‪ ،‬روونی‌ ده‌كاته‌وه‌و‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ ":‬وه‌ك له‌وێنه‌كه‌دا‬ ‫دی��اره‌‪ ،‬ده‌بێت له‌سه‌ر مێزێك‬ ‫دابنیشیت به‌گۆشه‌ی‌ (‪)90‬‬ ‫پ��ل �ه‌ پ��ش��ت��ت ڕێ��ك��ب��ێ��ت و‌ه‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كه‌ له‌ چاوته‌و‌ه‬ ‫(‪) 50‬سم دوور بێت و‌ه ‪15‬‬ ‫ی‬ ‫خوله‌ك جارێك پشوویه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫كورت وه‌رگریت‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی هیچ كام له‌و كێشان‌ه‬ ‫تووش ‌‬ ‫نه‌بیت‪.‬‬ ‫راپۆرتی‪ :‬الن‌ه کاشان‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪10‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫بەچاویلکەیەک هەستی شەشەمی‬ ‫خۆتان چاالک بکەن‬ ‫ه����ەن����دێ����ک ئ���ام���ێ���ری‬ ‫وەک����و چ��اوی��ل��ک��ە لەالیەن‬ ‫ئەندازیارانی زانکۆی (‪)MIT‬‬ ‫وە دروستکراوە نیشانەکانی‬ ‫ه��ەس��ت��ەک��ان��ت��ان لەکاتی‬ ‫قسەکردندا دەردەخەن‪ ،‬ئەمانە‬ ‫دەتوانن ژیانی کۆمەاڵیەتی‬ ‫ئێوە رزگاربکەن یان دەبن‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی خ��ەڵ��ک بۆ‬ ‫هەمیشە پ��ەی��وەن��دی لەگەڵ‬ ‫ئێوەدا بپچڕێنن‪.‬‬ ‫ب����ەڕای (س��اڵ��ی ئ���ادی)‬ ‫نیوساینتێست‪،‬‬ ‫پەیامنێری‬ ‫(روزال��ی��ن��د پیکارد)سەری‬ ‫س����وڕم����اب����وو‪ ،‬ئ������ەوان لە‬ ‫نووسینگەی پیکارد لە تاقیگەی‬ ‫میدیایی (‪ )MIT‬دانیشتبوون‬ ‫و پرسیارەکانی ئ��ادی وەکو‬ ‫پ��ەی��ام��ن��ێ��رێ��ک‪ ،‬بەتەواوەتی‬ ‫قووڵ‌و گێژکەربوون‪.‬‬ ‫پ��ی��ک��ارد چاویلکەیەکی‬ ‫تایبەتی دا بە ئادی‪ .‬هەرکە‬ ‫ئ���ادی چ��اوی��ل��ک��ەک��ەی دانا‬ ‫تێگەیشت ه��ەم��وو ئ���ەوەی‬ ‫ت��ێ��ی��گ��ەی��ش��ت��ب��وو هەڵەیە‪.‬‬

‫نیگای پیکارد ن��ەک بەهۆی‬ ‫س����ەرس����وورم����ان بەڵکو‬ ‫ب���ەه���ۆی خ��ۆ ون���ک���ردن و‬ ‫ن��ارەزای��ەت��ی��ی��ەوە ب��وو‪ .‬لەوە‬ ‫خراپتر خەریکبوو کۆنتڕۆڵی‬ ‫خ��ۆی ل��ەدەس��ت��دەدا‪ .‬ئادی‬ ‫ئەمە بە هۆی دەنگێکی کزەوە‬ ‫کە لە رێگەی هێدفۆنێکەوە‬ ‫ک����ە ب����ە ج���اوی���ل���ک���ەک���ەوە‬ ‫دەگەیشتە‬ ‫ب���ەس���ت���راب���وو‬ ‫گوێچکەی تێگەیشت‪ .‬هەر‬ ‫ل��ەم ک��ات��ەدا گلۆپێکی سور‬ ‫کە لە چاویلکەکە دانرابوو ‪،‬‬ ‫لە گۆشەی چ��اوی راستییدا‬ ‫دەستی بەلێدانکردو هۆشیاری‬ ‫بە ئادی دەدا گفتۆگۆکە کۆتایی‬ ‫پێبێنێت‪ .‬هەموو ئەمانە وەک‬ ‫ئەوە واب��وو هەستێکی زیادە‬ ‫س��ەرەڕای پێنج هەستەکە بۆ‬ ‫ئادی دروستبووبێت‪.‬‬ ‫ل��ەچ��اوێ��ل��ک��ەی تایبەتی‬ ‫پیکارددا ‪ ،‬کامێراێک دانرابوو‬ ‫کە نەرمەکارێکی شیکاری‬ ‫دەم���وچ���ای لێبەسترابوو‪.‬‬ ‫نموونەیەک‬ ‫ئەمانە تەنها‬

‫ل��ە " ئ��ام��ێ��رەک��ان��ی تیشکی‬ ‫ئ��ێ��ک��س��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ن "‬ ‫ک��ە زان���ی���اری پەیوەندیدار‬ ‫ب��ەش��ێ��وازی رەف��ت��اری ئێمە‬ ‫لەگەڵ خەلکیتردا‪ ،‬بۆ ئیمە‬ ‫دەگ��وازن��ەوە‪ .‬بەتێگەیشتن‬ ‫ل��ەو هەستانەی کە ئێمە بە‬ ‫شێوەی ئاسایی تێیناگەیین‪،‬‬ ‫ئ��ەم تەکنەلۆژیایە دەتوانێت‬ ‫پ��ێ��ش ب��ەه��ەڵ��ەی گ����ەورەی‬ ‫ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ب��گ��رێ��ت و‬ ‫یارمەتیمان دەدات تاوەکو‬ ‫باشتر لەیەکتری تێبگەین‪ .‬لە‬ ‫ئێستادا زۆر لە کۆمپانیاکان‬ ‫ک��ارم��ەن��دان��ی خ��ۆی��ان بەم‬ ‫ئامێرە تەیار کردووە‪ ،‬تاوەکو‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��ان ب���دەن شێوەی‬ ‫پ���ەی���وەن���دی���گ���رت���ن لەگەڵ‬ ‫چێ‌کتر‬ ‫مشته‌رییەکانیاندا‬ ‫ب��ک��ەن‪ .‬ئ��ەم تەکنەلۆژیایە‬ ‫هەستیارانەمان‬ ‫تێڕوانینی‬ ‫بەهێز دەکات‪ ،‬بەاڵم ئایا ئێمە‬ ‫ئامادەیی باڵوکردنەوەی ئەو‬ ‫هەستانەمان هەیە کەبمانەوێ‬ ‫بە خسوسی بمێنێتەوە؟‪.‬‬

‫هەستە بنچینەییەکان‬ ‫رووخساری ئێمە حاڵه‌تی‬ ‫ج���ۆرب���ەج���ۆری ه���ەی���ە کە‬ ‫دەنگدانەوەی هەستەکانمانە‪.‬‬ ‫ل��ە س��ااڵن��ی ‪ ١٩٧٠‬کاندا‬ ‫‪ ،‬دەروون��ن��اس��ی ئەمریکایی‬ ‫(پ��ۆل ئیکمەن) کۆمەڵەیەک‬ ‫لە ح��ەوت هەستی سەرکی‬ ‫دەسنیشانکرد‪ ،‬کە بریتیبوون‬ ‫ل����ە‪ :‬دڵ���خ���ۆش���ی‪ ،‬خ����ەم ‪،‬‬ ‫ت��رس ‪ ،‬ت��وڕەی��ی ‪ ،‬نەفرەت‬ ‫‪ ،‬ب��ە ب��چ��وک��س��ەی��رک��ردن و‬ ‫سەڕسوڕمان‪ .‬ئەمانە بنچینەی‬ ‫ت���ی���وری درۆپ�����ێ�����وون‪ ،‬کە‬ ‫وایدادەنێت بەتێگەیشتن لە‬ ‫حاڵه‌تی وردی نائەنقەست‪،‬‬ ‫دەک��رێ��ت پ��ێ��ش��ئ��ەوەی ئەو‬ ‫ک���ەس���ەی ک�����ەدرۆ دەک���ات‬ ‫ب��ت��وان��ێ��ت ح��اڵ��ەت��ێ��ک لە‬ ‫راس��ت��گ��ۆی��ی و راس��ت��ی لە‬ ‫رووخ������س������اری خ���ۆی���ی���دا‬ ‫رێکبخات ‪ ،‬درۆکەی ئاشکرا‬ ‫بکرێت‪ ،‬هەرچەند ئەم تیورییە‬ ‫لە دواییدا کەوتە ژێر رەخنەو‬ ‫پرسیار‪ ،‬بەاڵم ئەو پره‌نسیپانەی‬

‫کە بەکاری دەهێنا تا رادەیەک‬ ‫راستی تێدابوو‪.‬‬ ‫لەکاتی قسەکردن لەگەڵ‬ ‫خ��ەڵ��ک��دا ئ��ێ��م��ە هەندێک‬ ‫نیشانەی هەست لە خۆمان‬ ‫پیشاندەدەین ‪،‬هەندێک جار‬ ‫لەخۆمانەوە سەر دەلەقێنین‬ ‫تاوەکو بڕواکردن بەقسەی‬ ‫بەرامبەرەکەمان پیشانبدەین‪،‬‬ ‫ی���ان چ��اوەک��ان��م��ان تۆزێک‬ ‫تاوەکو‬ ‫بچووکدەکەینەوە‬ ‫واپیشانبدەین ک��ە خەریکە‬ ‫بیردەکەینەوە‪ ،‬زۆر لەم نیشانانە‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ش��ی��ک��اری هەڵەی‬ ‫بۆبکرێت‪ ،‬بۆ نموونە لەکلتورە‬ ‫جیاوازەکاندا نیشانەی تایبەت‌و‬ ‫جیاوازی خۆیان هەیە‪.‬‬ ‫ه�����ەروەه�����ا‪ ،‬ئ��ێ��م��ە لە‬ ‫تیگەیشتنی هاوکاتی هەموو‬ ‫ئەم نیشانانە تووشی شکست‬ ‫دەبیین‪ .‬لەکاتی چاوپێکەوتنی‬ ‫روبەڕوودا ‪ ،‬هەزاران نیشانەی‬ ‫وردی وەک���و هێنانەیەکی‬ ‫ب���رۆ و داخ���ران���ی لێوەکان‬ ‫ل��ە رووخ��س��اری کەسەکەدا‬

‫دەردەک����ەوێ����ت‪ .‬هەروەها‬ ‫هەندێک نیشانەی ناگوفتاری‬ ‫ت��ر ب��وون��ی هەیە ‪ ،‬ک��ە ئێمە‬ ‫ل��ە ق��س��ەک��ان��م��ان��دا بەکاری‬ ‫دەهێنین‪ .‬تەنها ئەگەر چاو‬ ‫بنوقێنین زۆر ل��ەو نیشانانە‬ ‫لەدەست دەدەین‪.‬‬ ‫تەکنەلۆژیای تێگەیشتن‬ ‫لەهەست‬ ‫ئ��ای��دی��ای بەکارهێنانی‬ ‫تەکنەلۆژیا کە بتوانێت ئەم‬ ‫نیشانانە بەهێز ب��ک��ات‪ ،‬بۆ‬ ‫ی��ەک��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن (ران���ا‬ ‫ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی) ل��ە زانکۆی‬ ‫ک��ەم��ب��ری��ج لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەسەرکرا‪ .‬ئەو دەیوویست‬ ‫تاوەکو یارمەتی بە خەڵکی‬ ‫ئ��ۆت��ی��زم (ک��ە تێگەیشتن لە‬ ‫هەستی کەسانیتر بۆیان ئاسان‬ ‫نییە) بدات‪.‬‬ ‫(ئەلکالیوبی) تێگەیشت‬ ‫ک��ە هەستیە حەوتییەکانی‬ ‫(ئیکمەن) ب��ۆ بەهێزکردنی‬ ‫گ��ف��ت��ۆگ��ۆی��ەک��ی رووب�����ەڕو‬ ‫سوودمەند نییە‪ .‬هەروەها‪،‬‬ ‫ئێوە چۆن دەتوانن نیشانەی‬ ‫ی و ن����ەف����رەت لە‬ ‫س���وك��� ‌‬ ‫روخساری کەسی بەرامبەردا‬ ‫ببینن ؟‪ .‬ئەو لەساڵی ‪٢٠٠٥‬‬ ‫دا داوای لە (سیمون بارون)‬ ‫ک��رد تاوەکو بۆ تێگەیشتن‬ ‫کۆمەڵەیەک لە هەستە حاڵه‌تی‬ ‫روخ���س���ار یارمەتیبدات‪.‬‬ ‫ئ��ەوان ‪ ٦‬دان��ەی��ان هەڵبژارد‪،‬‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوە‪ ،‬رەزام���ەن���دی‪،‬‬ ‫ت��ەرک��ی��ز‪ ،‬ح���ەز‪ ،‬پەریشانی‌و‬ ‫دژای��ەت��ی‪ .‬بۆدروستکردنی‬ ‫مەرجەعی پەیوەندیدار بەم‬ ‫هەستانەوە‪ ،‬ئ��ەوان هەندێک‬ ‫ئەکتەریان هەڵبژارد تاوەکو‬ ‫نیشانەکانی ئ���ەم هەستانە‬ ‫دووب��ارەب��ک��ەن��ەوە ؛ دوای‬ ‫ئ���ەوە داوای�����ان لەهەندێک‬ ‫خەڵکی خۆبەخشکرد تاوەکو‬ ‫واتاکەیان شیبکەنەوە‪.‬‬ ‫ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی‬ ‫نموونەی چاویلکەیەک کە‬ ‫بتوانێت ئەم نیشانانە تێبگات‬ ‫‪( ،‬ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی)ل��ەگ��ەڵ (‬ ‫پ��ی��ک��ارد)ک��ە ئەندازیارێکی‬ ‫ئەلکترۆنیک بوو هاوکاری‬ ‫دەکرد‪ .‬لە ناو چاویلکەکەدا‬

‫کامێرایەک بەئەندازەی یەکدانە‬ ‫برینج دانرا کە بە وایەرێک‪،‬‬ ‫بەئامێرێکی پرۆسێسی تایبەتی‬ ‫ک��ە ب��ەئ��ەن��دازەی دەستەیەک‬ ‫کارتی یارییە دەبسرێتەوە‪.‬‬ ‫کامێراکە ‪ ٢٤‬خاڵی دەموچاو‬ ‫لەسەر رووخ��س��اری کەسی‬ ‫ب��ەرام��ب��ەرت��ان دەپشکنێت‌و‬ ‫ن��ەرم��ەک��اری (‪)Software‬‬ ‫نوسراو لەالیەن (پیکارد)ەوە‪،‬‬ ‫ج��وڵ��ەی هەندێک نیشانەی‬ ‫پەیوەندیدار‬ ‫زۆر وردی‬ ‫لەگەڵیاندا ت��ۆم��ار دەکات‌و‬ ‫ج��ارەک��ان��ی دەرک���ەوت���ن و‬ ‫م��اوەی دەرکەوتنەکە شیکار‬ ‫دەک�����ات‪ .‬ل���ەدوای���ی���دا ئەم‬ ‫ش��ی��ک��اران��ە ل��ەگ��ەڵ بانکی‬ ‫زانیاری نیشانە ناسراوەکان‬ ‫بەراورد دەکرێت‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ە سەرەتاییەکان‬ ‫لەالیەن کەسانی ئۆتیزمەوە‪،‬‬ ‫کە تاقیانکردبوەوە پێشوازی‬ ‫لێکرا‪( .‬پ��ی��ک��ارد) دەڵێت‪:‬‬ ‫"ئ�����������ەوان ب����ە خەڵکی‬ ‫نزییکدەبوونەوەو نیشانەکانی‬ ‫روخساریان تاقیدەکرده‌وەو‬ ‫تێدەکۆشان ت��اوەک��و نیشانە‬ ‫جۆربەجۆرەکان لە روخساری‬

‫خەڵکی ت���رەوە تێبگەن "‪.‬‬ ‫ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو بڕوایەیە‬ ‫دەکرێت ئەم سیستەمە لەگەڵ‬ ‫چاویلکەیەکی تایبەتییدا کە‬ ‫زانیاری وێنەی کۆمپیوتەری‬ ‫دەربارەی دیمەنی روو به‌روو‬ ‫یەکبخرێت‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک (پ���ی���ک���ارد) و‬ ‫(ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی) خەریکی‬ ‫ی نموونەی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ ‌‬ ‫س��ەرەت��ای��ی چاویلکەکان‬ ‫ب����وون‪ ،‬بەسەرسوڕمانەوە‬ ‫بینیان کەکەسانی ئاسایی‬ ‫ت��ەن��ه��ا دەت���وان���ن ل��ە سەدا‬ ‫پ��ەن��ج��او چ�����واری نیشانە‬ ‫پ��ێ��ن��اس��ەک��راوەک��ان بەراستی‬ ‫ت��ێ��ب��گ��ەن‪ .‬ئ����ەم کێشەیە‬ ‫پیشانیدەدات کە زۆربەی‬ ‫خەڵک ‪ -‬نەتەنها تووشبوان‬ ‫بە ئۆتیزم ‪ -‬دەت��وان��ن لەم‬ ‫چاویلکانە بۆ یارمەتیدان‬ ‫لە تێگەیشتن لە دۆخی ئەو‬ ‫کەسەی قسەی لەگەڵدا دەکەن‬ ‫س���وود وەرگ�����رن‪ .‬پیکارد‬ ‫دەڵێت‪" :‬خەڵک لەم کارەدا‬ ‫زۆر س��ەرک��ەوت��وو نەبوون‪،‬‬ ‫کەچی نەرمەکارەکە دەیتوانی‬ ‫ل��ەس��ەدا ‪ ٦٤‬ی نیشانەکان‬

‫‪11‬‬

‫بەدروستی تێبگات‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان بەم کێشانە‬ ‫‪( ،‬پیکارد) و (ئەلکالیوبی)‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ەک��ی��ان بەناوی‬ ‫(‪ )Affectiva‬دروستکردوەو‬ ‫تاوەکو نەرمەکاری تێگەیشتن‬ ‫لەبارودۆخی خەڵک بفرۆشن‪.‬‬ ‫مشته‌رییەکانیان بۆ نموونە ئەو‬ ‫کۆمپانیانەن ک��ە حەزیان‬ ‫لێیە بڕی رەزامه‌ندی خەڵک‬ ‫دەرب�����ارەی ریکالمەکانیان‬ ‫بزانن‪ .‬بەوتەی هاوکارەکەیان‬ ‫(م��وح��ەم��ەد ح���ەق) ئ���ەوان‬ ‫(ئ��ەل��گ��ۆری��س��م)ەک��ەی��ان بە‬ ‫شێوەیەک رێکخستووە کە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ج��ی��اوازی وردو‬ ‫بچووک لە نێوان نیشانەکانی‬ ‫روخ��س��ار‪ ،‬وەک���و پێکەنیین‬ ‫ب��ەه��ۆی دڵ��خ��ۆش��ی��ی��ەوە یان‬ ‫ب���ە ه����ۆی نائومێدییەوە‬ ‫دەربخات‪ .‬ئەلگوریسمەکەی‬ ‫ئەوان ‪ ،‬کاری جیاکردنەوەی‬ ‫نێوان دوو پێکەنیین باشتر لە‬ ‫هەرجۆرە مرۆڤێک بەئەنجام‬ ‫دەگەێنێت‪( .‬ح��ەق) دەڵێت‬ ‫" مەکینەکان ل��ە شیکاری‬ ‫وردەک��������اری ج���ۆرەک���ان���ی‬ ‫پێکەنیین لە مرۆڤ باشترن "‪.‬‬

‫ئەم کۆمپانیایە هەروەها‬ ‫خەریکی دان��وس��ت��ان لەگەڵ‬ ‫کۆمپانیایەکی ژاپۆنییە کە‬ ‫دەی��ەوێ��ت ل��ەم ئەلگۆریسمە‬ ‫ب��ۆ تێگەیشتن ل��ە پیکەنیین‬ ‫لە روخساری ژاپۆنییەکاندا‬ ‫س���������وود وەرگ������رێ������ت‪.‬‬ ‫ژاپۆنییەکان دە جۆر پێکەنینی‬ ‫ج���ی���اوازی���ان ه��ەی��ە وەکو‬ ‫باکوشو (پێکەنینی دڵخۆشی)‬ ‫شیشو (پێکەنینی نابەجێ) و‬ ‫ت���راواری (پێکەنین بەهۆی‬ ‫شەرمەزاری زۆرەوە)‪.‬‬ ‫ل��ە کۆتاییدا (پیکارد)‬ ‫ل���ەواڵم���ی ئ���ەم پرسیارەدا‬ ‫ئایا ئامادەیی ئ��ەوەت تێدایە‬ ‫ک��ە ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو هەستانەدا‬ ‫ب��ەرەوروب��ی��ت کە لەوانەیە‬ ‫ی بمێنێتەوە‬ ‫بمانەوێت تایبه‌ت ‌‬ ‫‪ ،‬دەڵێت‪ " .‬ئەم نەرمەکارە‬ ‫تەنها ئەو نیشانانە بەرجەستە‬ ‫دەک��ات کە ئێمە ئێستاش لە‬ ‫رووخساری خۆماندا پیشانی‬ ‫دەدەی���ن‪ .‬ئ��ەم تەکنەلۆژیایە‬ ‫کاری بەسەر ئەو زانیاریانەو‌ه‬ ‫نییە ک��ە کەسەکە نایەوێت‬ ‫بەکەسی بڵێت"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪NewScientist :‬‬


‫‪12‬‬

‫چێل‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫سوودی زۆره‌‬ ‫هه‌ندێك‬ ‫له‌كۆمپانیاكان‬ ‫ت����ازه‌ ب���ه‌ت���ازه‌‬ ‫ر ێگه‌گه‌لێكیا ن‬ ‫دۆزی�����وه‌ت�����ه‌وه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌دروستكردنی‬ ‫ش��ت��وم��ه‌ك��ی رۆژان������ه‌‬ ‫له‌هه‌موو ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫ئ��اژه‌اڵن سوودوه‌رگرن‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون �ه‌ له‌ئه‌ندامه‌‬ ‫ج��ۆرب��ه‌ج��ۆره‌ك��ان��ی مه‌ڕ‬ ‫س��اب��وون دروستده‌كرێت‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا به‌شگه‌لێكی‬ ‫ج�����ه‌س�����ت�����ه‌ی م����اس����ی‬ ‫ل �ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی بیره‌دا‬ ‫ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫ه���ه‌م���وو‬ ‫ئ����اژه‌اڵن����ی وه‌ك م���ه‌ڕو‬ ‫م���اس���ی‌و م��ان��گ��ا نه‌یه‌ته‌‬ ‫س �ه‌ر سفره‌كه‌مان ئه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی شتی‬ ‫تردا به‌كارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫ك����ۆم����پ����ان����ی����ا‬ ‫پیشه‌سا ز ییه‌كا ن‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك شێوازی‬ ‫سه‌ر نجڕ ا كێشیا ن‬ ‫داه����ێ����ن����اوه‌ بۆ‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫ب���ه‌ش���ان���ه‌ی‬ ‫ئاژ ه‌اڵنی‬

‫‪13‬‬

‫و ه‌ك‬ ‫م���ان���گ���ا‪،‬‬ ‫ب���ه‌رازو م �ه‌ڕ كه‌‬ ‫ب�ه‌ك�ه‌ڵ��ك��ی خ���واردن‬ ‫ن��ای�ه‌ن بكه‌ن به‌كااڵی‬ ‫ن��ای��اب ب��ۆ به‌كارهێنان‬ ‫له‌ژیانی رۆژانه‌دا‪.‬‬ ‫كۆمپانیای نورفۆلك‬ ‫یه‌كێكه‌ ل�ه‌و كۆمپانیانه‌یه‌‬ ‫كه‌ ریخۆڵه‌ی گوێره‌كه‌و‬ ‫گ������ا‪ ،‬ك�����ۆده‌ك�����ات�����ه‌وه‌و‬ ‫ده‌ی��ك��ات ب �ه‌ت��ۆڕی رێکته‌‬ ‫ك �ه‌ ق��اره‌م��ان �ه‌ك��ان��ی تنیس‬ ‫به‌كاریده‌هێنن‪.‬‬ ‫رۆزی��ن��ا به‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫كۆمپانیای كلر مۆترزد‬ ‫ده‌ڵێت "هه‌موو رێکتێكی‬ ‫تێنس به‌نزیكه‌یی ریخۆڵه‌ی‬ ‫چوار مانگای پێویسته‌"‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌م ری����خ����ۆاڵن����ه‌‬ ‫پ��اك��ده‌ك��رێ��ن�ه‌وه‌و له‌دوایدا‬ ‫ب �ه‌درێ��ژی (‪ )١٢٠‬سانتیم‬ ‫به‌ش به‌ش ده‌كرێن‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫مادده‌ی كیمیایی پارێزه‌ردا‬ ‫ت��ێ��ك��ه‌ڵ��ده‌ك��رێ��ن‪ .‬دوای‬ ‫وش��ك��ك��ردن �ه‌وه‌ له‌هۆده‌ی‬ ‫ت���ه‌ڕدا ه�ه‌ن��دێ��ك قۆناغی‬ ‫تر ده‌بڕێت تاوه‌كو ده‌بێت‬ ‫به‌تۆڕی تێنس‪.‬‬ ‫رۆزی��ن��ا ده‌ڵ��ێ��ت ئه‌مه‌‬ ‫ك��ارێ��ك��ی پ��روك��ێ��ن �ه‌ره‌ كه‌‬ ‫ن��زی��ك �ه‌ی ش���ه‌ش حه‌فته‌‬ ‫درێژه‌ده‌كێشت‪ ،‬به‌اڵم زۆر‬ ‫پڕبایه‌خه‌‪:‬‬ ‫"ك��ات��ێ��ك ت��ۆپ�ه‌ك�ه‌ به‌ر‬ ‫رێ��ک��ت��ه‌ک��ه‌ ده‌ك����ه‌وێ����ت‪،‬‬ ‫رێکته‌که‌‌ ده‌كشێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب����ه‌زووی����ی ق���ه‌ب���اره‌ك���ه‌ی‬ ‫خ����ۆی وه‌رده‌گ����رێ����ت����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ریخۆڵه‌ هه‌رگیز‬ ‫ب���ڕی ك��ش��ان �ه‌ك �ه‌ی خۆی‬ ‫ل �ه‌ده‌س��ت��ن��ادات‌و ناپسێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها لێدانه‌ به‌هێزه‌كان‬ ‫له‌ناوخۆیدا هه‌ڵده‌گرێت‌و‬ ‫ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت ئه‌نیشكی‬ ‫یاریچییه‌كه‌ زیانی‬ ‫پێبگات"‪.‬‬

‫ئ�����������������ه‌م‬ ‫كۆمپانیایه‌ زی���اد ل‌ه‬ ‫(‪ )١٠٠‬س��اڵ��‌ه خه‌ریكی‬ ‫ئه‌م كاره‌یه‌و ئه‌م ته‌كنییك‌ه‬ ‫ب��ۆ دروستكردنی چه‌نگ‌و‬ ‫ئامێره‌ كۆنه‌كانی موسیقا‬ ‫به‌كاردێت‪.‬‬ ‫ئاگركوژینه‌وه‌‬ ‫ری�����خ�����ۆڵ�����ه‌ ت���ه‌ن���ی���ا‬ ‫ب��ه‌ش��ی م��ان��گ��ا ن��ی��ی �ه‌ كه‌‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬له‌و‬ ‫ك��ات �ه‌وه‌ی م��رۆڤ گۆشتی‬ ‫گا ده‌خوات‪ ،‬له‌پێسته‌كه‌شی‬ ‫چ����ه‌رم دروس���ت���ده‌ك���ات‌و‬ ‫له‌ئێسكه‌كه‌شی قاپی نایاب‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م��ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل���ه‌م س����ه‌رده‌م����ه‌دا سمی‬ ‫گ���ا ب����ۆ دروستكردنی‬ ‫ب���ه‌ره���ه‌م���ێ���ك���ی گرنگ‬ ‫س���وودی لێوه‌رده‌گیرێت‪،‬‬ ‫له‌كیراتین‌و پرۆتینی سمی‬ ‫گا م��ادده‌ی ئاگركوژێنه‌وه‌‬ ‫دروس��ت��ده‌ك��رێ��ت ك �ه‌ زۆر‬ ‫ل��ه‌ئ��اگ��ر ك���ۆژی���ن���ه‌وه‌ك���ان‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌فڕۆكه‌خانه‌كاندا‬ ‫ب �ه‌ك��اری��ده‌ه��ێ��ن��ن‪ ،‬كه‌ف‌و‬ ‫ب���ڵ���ق���ێ���ك���ی ت���ای���ب���ه‌ت���ی‬ ‫دروس������ت������ده‌ك������ات بۆ‬ ‫ك����وژان����دن����ه‌وه‌ی ئاگری‬ ‫زۆر ب �ه‌ت��ی��ن ك��ه‌ به‌هۆی‬ ‫س��ووت��ه‌م��ه‌ن��ی ف���ڕۆك���ه‌وه‌‬ ‫دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫كیراتین ده‌بێت به‌هۆی‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ب��ڵ��ق�ه‌ك��ان��ی كه‌فی‬ ‫م������ادده‌ی ك���وژان���دن���ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��اگ��ر پ��ێ��ك �ه‌وه‌ بمێننه‌وه‌و‬ ‫وه‌ك��و به‌تانی بكه‌ونه‌ سه‌ر‬ ‫ئاگره‌كه‌و خێرا بیكوژێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫گا ته‌نیا گیانله‌به‌رێك نیی‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌ندامه‌كان‌و ناوسكه‌كه‌ی‬ ‫سوودی لێده‌بینرێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كارگه‌كانی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫بیره‌ به‌زیادكردنی مادده‌ی‬ ‫زراوی م��اس��ی ب��ۆ بیره‌ك‌ه‬ ‫له‌ناوده‌به‌ن‌و‬ ‫لێڵییه‌كه‌ی‬ ‫بیره‌یه‌كی رووندروستده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌مانه‌ ته‌نیا به‌شێكی كه‌مبوون‬ ‫ل�ه‌و س��وودان �ه‌ی كه‌ مرۆڤ‬ ‫ل���ه‌و ب��ه‌ش��ان��ه‌ی جه‌سته‌ی‬ ‫ئ���اژه‌اڵن ك‌ه فڕێی ده‌دات‪،‬‬ ‫ده‌توانێت سوودی لێببینێت‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪14‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫تێکەڵبوونی خەیاڵی‬ ‫جێف جارڤیس دەڵێت‬ ‫م��ارک زاک��رب��رێ��گ‪ ،‬خاوەنی‬ ‫ف���ەی���س���ب���ووک ئ����ەم خاڵە‬ ‫ب��ە ج��وان��ی تێگەیشتووە‪.‬‬ ‫ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو بڕوایەیە‬ ‫ک��ە م��رۆڤ��ەک��ان هەریەکەی‬ ‫ناسنامەو کەسایەتێکی تایبەت‬ ‫و رەسەنیان هەیە‪ .‬ئ��ەو لە‬ ‫گفتوگۆ ل��ەگ��ەڵ جارڤیسدا‬ ‫دەڵێت دروستکردن کەسایەتی‬ ‫و ن��اس��ن��ام��ەی جیا جیاو‬ ‫پارێزگاری لێکردنی لە گروپە‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان��دا کارێکی‬ ‫نامومکینە‪.‬‬

‫گوگڵ پڵه‌س‬

‫رکه‌به‌ره‌ به‌هێزه‌که‌ی فه‌یسبووک‬ ‫دەسپێکی بەهێزی گوگل‬ ‫پ�لاس (ت���ۆڕی کۆمەاڵیەتی‬ ‫گوگڵ) پرسیارێکی هێناوەتە‬ ‫ئاراوە کە بە تەنها پەیوەندی‬ ‫بەجیهانی خەیاڵییەوە نییە‪.‬‬ ‫پرسیارەکەش ئەمەیە جیاوازی‬ ‫نێوان هاوڕێ و ناسیاو چییە؟‬ ‫ئەگەر سەیری الپەڕەکانی‬ ‫فەیسبووک بکەیت دەبینرێ‬ ‫لە ئێستادا هەبوونی سەدان‬ ‫هاوڕێ لە جیهانی خەیاڵیدا‬ ‫بووە بە شتێکی ئاسایی‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئایا ئەمانە بە وات��ای راستی‬ ‫وشەکە هاوڕێن !؟‬ ‫داهێنانی گوگڵ پالس لە‬ ‫بەرامبەر فەیسبووکدا ئەوەیە‬ ‫کە ه��ەل بۆ بەکارهێنەران‬ ‫دەرەخ���س���ێ���ن���ێ���ت ت���اوەک���و‬ ‫ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان ل��ە بازنەی‬ ‫جۆربەجۆردا دابنێن‪ .‬هەموو‬ ‫ئەندامێکی نوێ دەتوانێت کە‬ ‫کەسانیتر لە بازنەی خزمان‪،‬‬ ‫ه��اوڕێ��ی��ان و ناسیاوەکاندا‬ ‫دابنێت و ئەگەریش حەزی‬ ‫لێبوو بازنەی تر بە ناوی ترەوە‬

‫دروستبکات‪.‬‬ ‫الیەنگرانی فەیسبووک‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە بڵێن ئ��ەم��ە وەکو‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی گروپێکی‬ ‫نوێیە لە فەیسبووکدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫گوگڵ پالس بەکارهێنەرانی‬ ‫تارادەیەک ناچار دەک��ات کە‬ ‫ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان دەستەبەندی‬ ‫بکەن‬ ‫پرۆفیسۆر رابین دانبار‪،‬‬ ‫ن���ووس���ەری کتێبی ' یەک‬ ‫نەفەر چەند هاوڕێی پێوویستە‬ ‫؟" دەڵێت" من لە لۆجیکی‬ ‫دەستەبەندی گوگڵ تێدەگەم‪.‬‬ ‫ه��اوڕێ و ئەندامانی بنەماڵە‬ ‫گ��روپ��گ��ەل��ێ��ک��ی ب���ەت���ەواوی‬ ‫ج���ی���اوازن‪ .‬ئ��ەن��دام��ان��ی ئەم‬ ‫گروپانە بە شێوەی جیاواز‬ ‫لەگەڵ بەکارهێنەردا پەیوەندیان‬ ‫هەیە"‪.‬‬ ‫ب���ەڕای ئ��ەو ل���ەدەرەوەی‬ ‫گروپێکی ‪ ١٥٠‬کەسی – کە‬ ‫بریتین لە هاوڕێیانی نزییک‪،‬‬ ‫ئەندامانی بنەماڵەو و هاوڕێیانی‬ ‫ئاسایی – کەسەکانی تر لە‬

‫باشترین بارودۆخدا دەکرێت‬ ‫ناوی لێبنرێ" ناسیاوی دوور"‪.‬‬ ‫سندووقی نهێنی‬ ‫ب���ەاڵم جێف جارڤیس‪،‬‬ ‫ن���وس���ەری م��اڵ��پ��ەر دەڵێت‬ ‫جیاوازی کردن لەنیوان هاوڕێ‬ ‫و ناسیاو لە جیهانی خەیاڵیدا‬ ‫بێمانایە‪ .‬ئەو دەڵێت‪ ":‬ناسیاو‬ ‫تەنها ناوێکە کە بەکاری کەس‬ ‫نایەت"‬ ‫ب��ەوت��ەی ئ��ەو بازنەکانی‬ ‫گ����وگ����ڵ پ���ل��اس ه���ەم���ان‬ ‫پێڕستی ئیمێلەکانە‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫شێوەیەکی ت��ازەت��ر‪ .‬جێف‬ ‫جارڤیس دەڵێت بازنەکانی‬ ‫گوگڵی دەستەبەندی بابەتی‬ ‫کردووەو هەندێک ناونیشانی‬ ‫وەک ' ئەڵمانیا ' و 'جیهان'‬ ‫و 'کەسەناسراوەکانی ' بۆ‬ ‫دان����اوە‪ .‬ه��ەروەه��ا دەڵیت"‬ ‫ئەو ئایدیایەی کە لەسایتەکان‬ ‫دەکرێت وەک سندووقی نهێنی‬ ‫بۆ بیرکردنەوە تایبەتییەکانتان‬ ‫س��وود وەربگرین‪ ،‬بێواتایە‪.‬‬ ‫ئەگەر نهێنیێکتان هەیە باشتر‬

‫وایە لە دڵتانا بیشارنەوە"‬ ‫ب���ەڕای جێف جارویس‬ ‫ف���ەی���س���ب���ووک زی����ات����ر بۆ‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی پەیوەندی‬ ‫گ��ون��ج��اوەو و ت��وی��ت��ەر بۆ‬ ‫گەیاندنی خەبەر و تامبلێر‬ ‫بۆ گواستنەی قسەو گوگڵ‬ ‫پالسیش بۆ هاوبەشی پێکردن‬ ‫گونجاوە‪.‬‬ ‫گ�لادی��ن��ا م���ەک ماهون‪،‬‬ ‫ک���ارن���اس���ی دەروون���ن���اس���ی‬ ‫ت��اک دەڵ��ێ��ت ل��ە سەردەمی‬ ‫فەیسبووکدا مرۆڤەکان زۆر‬ ‫بەئاسانی ناتوانن درک بە واتای‬ ‫هاوڕێیەتی بکەن‪ .‬بە وتەی‬ ‫خاتوو مەک ماهون" هاوڕێ‬ ‫کەسێکە ی��ان ل��ە راب���ردوودا‬ ‫پەیوەندییت هەبووە لەگەڵییدا‬ ‫یان لە ئێستادا ئەو پەیوندییە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬وات���ە ل��ە سەرژیانی‬ ‫کارییگەرییت هەیە"‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم پێناسەیە‪"،‬ناسیاو‬ ‫کەسێکە ک��ە بینیوتە بەاڵم‬ ‫پەیوەندی دۆستانەت لەگەڵییدا‬ ‫نییە‪ .‬بەاڵم ئەگەری ئەوە هەیە‬

‫ک��ە ناسیاویەتی بکرێت بە‬ ‫هاوڕێیەتی‪".‬‬ ‫ب������ەب������ڕوای گ�ل�ادی���ن���ا‬ ‫مەکماهوون‪ ،‬ئێوە لەدنیای‬ ‫خەیاڵییدا دەتوانن پەیوەندی‬ ‫وات��ادار دروستبکەن‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەم پەیوەندییە ئامانجدار بێت‬ ‫لەوانەیە ببێت بە هاوڕێیەتی‬ ‫لە جیهانی راستییدا‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەو ئەگەرەش هەیە ببێت بە‬ ‫هاوڕییەتی نامەیی‪ ،‬هەڵبەت بە‬ ‫واتا مودێنەکەی‪ ،‬واتە بە بێ‬ ‫بینین و لە رێگەی فەیسبووک‬ ‫و سکایپ‪.‬‬ ‫خ���ات���وو م����ەک ماهون‬ ‫ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت ت���ۆڕە‬ ‫خەیاڵییەکان‬ ‫کۆمەاڵیەتییە‬ ‫هەرگیز توانایی ئەوەیان نییە‬ ‫بە تەواوەتی لەگەڵ فراوانی‬ ‫و هەمەچەشنی پەیوەندییە‬ ‫مرۆڤایەتییەکاندا بگونجێن"‬ ‫ئەگەر بتەوێت بزانی ئەو شتە‬ ‫چییە کە لە ن��او قوتویەکدا‬ ‫جێگەی نابێتەوە واڵمەکەی‬ ‫ئەوەیە ئەو شتە مرۆڤە"‪.‬‬

‫لە روانگەی جارڤیسەوە‬ ‫کەسایەتی ک��اری‪ ،‬تەفریهی‬ ‫و بنەماڵەیی ل��ە بنچینەدا‬ ‫یەکێکن‪ .‬لەوانەیە لە رۆژێکی‬ ‫پ��ش��وودا ه��اوک��ارێ��ک��ت��ان لە‬ ‫فرۆشگەیەک بە پانتۆڵێکی‬ ‫کورتەوە لە کاتێکدا منداڵێکی‬ ‫لە باوشدایە ببینن‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫کەسە مرۆڤێکیترنییە‪ ،‬ئەوهەر‬ ‫ئ��ەو کەسایەتیەی‌ه کەتەنها‬ ‫رواڵەتەکەی گۆڕاوە ‪.‬‬ ‫پ���رۆف���ی���س���ۆر دان���ب���ام‬ ‫ل���ە زان���ک���ۆی ئۆکسفۆرد‬ ‫جیاکردنەوەی‬ ‫دەڵ���ێ���ت‬ ‫کەسایەتی لەوانەیە لەتەمەنی‬

‫خ��وێ��ن��دک��اری��ی��دا بکرێت‬ ‫ت��ەس��ەور بکرێت‪ ،‬ب��ەاڵم بە‬ ‫نزییکبوونەوە لەتەمەنی سی‬ ‫ساڵی ئیتر ناکرێت بە کردار‬ ‫بکرێت و تەنانەت قەبووڵیش‬ ‫ناکرێت‪ .‬لەگەڵ خەلكێک‬ ‫بە باگگراوندی جۆربەجۆرو‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ی جۆربەجۆرەوە‬ ‫ب��ەرەوڕووب��ی��ن‪ ،‬هاوڕێکانی‬ ‫س����ەردەم����ی گەنجەتیمان‬ ‫ب�����ە ه�����ەم�����وو ج���ی���ه���ان���دا‬ ‫باڵوبوونەتەوەو ئیتر ناتوانین‬ ‫ب��ە ئ��اس��ان��ی ل��ە نزییکەوە‬ ‫بیانبینین و قسەیان لەگەڵدا‬ ‫بکەیین‪.‬‬

‫‪15‬‬

‫هاوڕێیەتیی‌ه لەرزۆکەکان‬ ‫بە وتەی پرۆفیسۆر رابین‬ ‫دانبام هێشتنەوەی هاوڕیەتی‬ ‫لە تۆڕە خەیاڵییەکاندا پێویستی‬ ‫بە بەکارهێنانی کات و وزەی‬ ‫زۆر هەیە‪ .‬ئەگەر هەستی‬ ‫نزییکایەتی نەمێنێت‪ ،‬پەیوەندییە‬ ‫خ��ەی��اڵ��ی��ی��ەک��ان��ی��ش لەکەمتر‬ ‫لەچەندمانگدا لەناو دەچێت‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت لە پەیوەندی نێوان‬ ‫ه���اوڕێ زۆر نزییکەکاندا‬ ‫ئەوەی قسەی یەکەم دەکات‬ ‫پەیامە تەلەفۆنییەکانە نەک‬ ‫ئەنته‌رنێت‪.‬‬ ‫ئاکامی لێکۆڵینەوەیەکی‬

‫پرۆفیسۆر‬ ‫خوێندکارێکی‬ ‫دانبام لەسەر ‪ ٣٠‬خوێندکاری‬ ‫قۆناغی کۆتایی دواناوەندی‬ ‫لە ش��اری شفیلدی بەریتانیا‬ ‫پیشاندەدات کە لە سەدا ‪٨٥‬‬ ‫پەیامە تەلەفۆنییەکان‬ ‫ی‬ ‫بۆ یەکێک ل��ەم دو گروپانە‬ ‫دەنێردرێت هاوڕێی کچ ‪/‬‬ ‫ه��اوڕێ��ی ک��وڕ‪ ،‬ی��ان هاوڕێ‬ ‫زۆر نزیکەکان‪ .‬ب��ە وتەی‬ ‫بەرێز دانبام ئەمە پیشاندەدات‬ ‫هێشتا زۆر شت هەیە کە‬ ‫ئ��ێ��م��ە دەم�����ان�����ەوێ تەنها‬ ‫بەهاوڕێ زۆر نزیکەکان و‬ ‫خۆشەویستەکانمان بیڵێین‪.‬‬


‫‪16‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫له‌مانگی ره‌مه‌زاندا چی بخۆین؟‬ ‫رێگه‌یه‌کی زانستی بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی‬ ‫تینوێتی له‌مانگی ره‌مه‌زاندا‬

‫ته‌ندروستی‬

‫چۆنیەتی‬ ‫خواردەمەنییەکانی‬ ‫پارشێو‬ ‫پارشێو رۆڵ��ی گرنگی‬ ‫ب��ۆ داب��ی��ن��ک��ـ��ـ��ـ��ردن��ی وزە‬ ‫ب��ۆ ل��ەش ل����ەرۆژدا هەیە‬ ‫ب��ۆی �ه‌ دەب��ێ��ت رۆژوەوان‬ ‫بەرنامەی ژیانی بەجۆرێک‬ ‫داب���رژێ���ت ب��ت��وان��ێ��ت لە‬ ‫پارشێـــو باشترین سوود‬ ‫وەربگرێت‪ .‬لە پارشێودا‬ ‫خ��ۆت��ان ل��ە خ���واردن���ی ‪،‬‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی س��وێ��ر و‬ ‫چەور بپارێزن و لەم ژەمە‬ ‫خ��واردن��ەدا تەنها یەکجۆر‬ ‫خواردەمەنی بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫زۆر گرنگە لە خواردنی‬ ‫پ���ارش���ێ���ودا هاوسەنگی‬ ‫راب��گ��رن ئ��ەوەن��دە نەخۆن‬ ‫ک��ە ک��ۆئ��ەن��دام��ی هەرس‬ ‫تووشی کێشە ببێت‪ ،‬زۆر‬ ‫خ�����واردن ل��ە پارشێودا‬ ‫ئ��ەو وات��ای��ە ناگەێنێت کە‬ ‫رۆژوەوان لە رۆژدا کەمتر‬ ‫برسی ببێت‪ .‬لە پارشێودا‬ ‫هەرچی خواردەمەنییەکان‬ ‫س��وێ��رت��ر و ش��ی��ری��ن��ت��ر و‬ ‫چەورتر بن لەرۆژدا زیاتر‬ ‫تینو دەب��ن‪ ،‬نان وپەتاتە و‬ ‫برینج و ماکارۆنی واتە‬ ‫خواردەمەنیـــانەی‬ ‫ئ��ەو‬ ‫نشاستەیان زۆرت��رە زیاتر‬ ‫ب��ە ک��ار بهێنن‪ .‬گۆشتی‬ ‫سوور کەمتر بەکار بهێنن‬ ‫و ت���ا ئ����ەو جێگەیەی‬ ‫دەک��رێ��ت گۆشتی ماسی‬ ‫و مریشک ب��ەک��ار بهێنن‬ ‫ه��ەروەه��ا دانەوێڵەکـــان‬ ‫ب�����ا ک�����ەم�����چ�����ەوری و‬ ‫ک��ەم��خ��وێ ب��ن‪ .‬ل��ە پێش‬ ‫و لەنێوان خواردنەکەدا‬ ‫ئ���او م���ەخ���ۆن���ەوە دوای‬ ‫ن��ان��خ��واردن��ی��ش ماوەیەک‬ ‫ب��ۆ خ��واردن��ەوە راوەستن‬ ‫‪ .‬ل��ەم��ان��گ��ی رەم���ەزان���دا‬ ‫باشترین خ��واردن��ەوە ئاو‬ ‫‪ ،‬چ���ای روون و چای‬ ‫س��ەوزە‪ ،‬لە خواردنەوەی‬ ‫دۆ و ئەو خواردنەوانەی‬ ‫ک��ە ب��ە ش��ەک��ری ئاسایی‬ ‫ش��ی��ری��ن��ک��ـ��ـ��ـ��راون خۆتان‬ ‫ب��پ��ارێ��زن چونــکه‌ ئەمە‬

‫دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی لە‬ ‫هەستبەتینویەتی‬ ‫رۆژدا‬ ‫ب��ک��ەن و ب���ڕی شەکری‬ ‫خوێنتان بەرز ببێتەوە‪.‬‬ ‫ب�����ڕی خ���واردم���ەن���ی‬ ‫پارشـــــێو وا رێکبخەن‬ ‫کە لە دوایی نان خواردن‬ ‫ب���ت���وان���ن ئ�����او و میوە‬ ‫و س������ەوزەی پێویست‬ ‫بەکاربهێنن‬ ‫چۆنیەتی‬ ‫خواردەمەنییەکانی‬ ‫بەربانگ‬ ‫ب���ەرب���ان���گ ب���ە ژەم���ە‬ ‫خ���واردن ئەژماردەکرێت‬ ‫‪ .‬ل���ەالی ئێمە زۆرب���ەی‬ ‫خ��ەل��ک دەی��ب��ەس��ت��ن��ەوە بە‬ ‫ن��ان خ��واردن��ی ش���ەوەوە‪،‬‬ ‫ئەم شێوازە راست نییەو‬ ‫زیانبەخشە ‪ ،‬بۆیە باشتر‬ ‫وایە لە نێوان رۆژوشکاندن‬ ‫و بەربانگ و نانخواردنی‬ ‫جیاکارییەک‬ ‫ش������ەودا‬ ‫ه���ەب���ێ���ت ب�����ۆ ئ������ەوەی‬ ‫دوو ژەم����ی جیاوازتان‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ .‬پێشخواردنی‬ ‫ه��ەر چەشنە خواردنێک‬ ‫باشتر وای��ە رۆژوەکەتان‬ ‫بە خواردنەوەیەکی گەرم‬ ‫بشکێنن ‪ ،‬باشتر وایە بە‬ ‫چ��ای روون ی��ان سەوز‬ ‫دەس��پ��ێ��ب��ک��ەن ب��ۆ ئ���ەوەی‬ ‫کۆئەندامی هەرس کە بۆ‬ ‫م��اوەی��ەک��ی زۆر ئارامی‬ ‫گ��رت��ووە دەستبەچاالکی‬ ‫ق��ورس ن��ەک��ات ‪ .‬دوایی‬ ‫ئ�����ەوە بە خ����واردن����ی‬

‫هەندێک میوە و خواردنی‬ ‫کۆئـــەندامی‬ ‫س����ووک‬ ‫هەرس ئامادەی کارکردن‬ ‫لەبەربانـــگدا‬ ‫ب��ک��ەن‪.‬‬ ‫خ����ۆت����ان ل���ەخ���واردن���ی‬ ‫ه��ەرچ��ەش��ن��ە خواردنێکی‬ ‫چەور بپارێزن ‪ ،‬هەندێک‬ ‫ل����ەو خ���واردن���ان���ەی کە‬ ‫ب��ۆ ب��ەرب��ان��گ گونجاون‬ ‫بریتین لە ‪،‬خ��ورم��ا‪ ،‬پەنیر‬ ‫‪ ،‬س��ەوزەوات ‪ ،‬کەلەرم ‪،‬‬ ‫ک��ەرەوز ‪ ،‬بیبەری سەوز‪،‬‬ ‫پ��ی��از ‪ ،‬س��ی��ر ‪ ،‬گ��ێ��زەر ‪،‬‬ ‫پەتاتەی کواڵو ‪ ،‬هەنگوین‬ ‫م��ی��وە (ج��گ��ە ل��ە ت���ڕێ و‬ ‫ک���اڵ���ەک و ش���ووت���ی) ‪،‬‬ ‫محەلەبی ‪ ،‬جۆرەکانی شلە‬ ‫‪ ،‬تۆزێک گوێز ‪ ،‬شیربرنج‬ ‫‪ ،‬ئاو بڕێکی کەم ‪ ،‬مێوژ‬ ‫‪ ،‬توو ‪ ،‬ک��ەرەو هەنگوین‬ ‫و‬ ‫‪ ،‬ق���ەی���م���اخ‬ ‫ه���ەن���گ���وی���ن‬ ‫‪ ،‬ه���ێ���ل���ک���ەی‬ ‫کواڵتوویی شل‪.‬‬ ‫نانخواردنی شەو‬ ‫ن����ان����ی ش���ەو‬ ‫دەب��ێ��ت بڕەکەی‬ ‫ل�����ە پ���ارش���ێ���و‬ ‫کەمتر بێت و‬ ‫دەبێت کاتی‬ ‫خ���واردن���ی‬ ‫ن�������ان�������ی‬ ‫ش����ەو بە‬

‫‪17‬‬

‫ش��ێ��وەی��ه‌ک ب��ێ��ت لەسەر‬ ‫گ�����ەدەی پ���ڕ ن���ەخ���ەون ‪،‬‬ ‫چۆنیەتی خ��واردن��ی شەو‬ ‫دەکرێت وەک هی پارشێو‬ ‫بێت ب��ەاڵم دەبێت بڕی‬ ‫چ���ەوری���ی���ەک���ەی کەمتر‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ل���ە دوای�����ی نانی‬ ‫شەو دەکرێت چەرەسات‬ ‫بخورێت بەاڵم دەبێت بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک هەڵبژێردرێت‬ ‫ت������اوەک������و ب���ت���وان���ێ���ت‬ ‫ت���ەواوک���ەری خواردنەکە‬ ‫بێت‪ ،‬خواردنە باشەکانی‬ ‫پیش خەوتن بریتین لە ‪،‬‬ ‫دۆن��درم��ە ‪ ،‬چ��ەرەس��ات ‪،‬‬ ‫میوە ‪ ،‬ه��ەڵ��وا ‪ ،‬شیرینی‬ ‫بە بڕی کەم ‪ ،‬موحەلەبی‬ ‫و‪ ، ......‬خواردنەوەی‬ ‫چ���ای روون و سەوز‬ ‫دەکڕێت یارمەتیدەر بێت‬ ‫بۆ هەرسی خواردەمەنی‬ ‫و پاککردنەوەی جەستە لە‬ ‫ژەهری خواردەمەنییەکان‪.‬‬ ‫چەند خاڵێکی گرنگ‬ ‫هەندێک لە رۆژوەوانان‬ ‫لە مانگی رەم��ەزان وەکو‬ ‫هەلێک بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫کێش دەڕوان��ن ‪ ،‬دەکرێت‬ ‫ب��ووت��رێ��ت هەلێکی باشە‬ ‫ئەگەر بە باشی‬ ‫بە کا ر بهێنر ێت‬ ‫‪ ،‬ب��ەاڵم کاتێک‬ ‫لە دوایی بانگی‬ ‫ئێوارە رۆژوەوان‬ ‫ت���ێ���ب���ک���ۆش���ێ���ت‬ ‫ب��ەخ��واردن��ی زۆر‬

‫ق���ەرەب���ووی نەخواردنی‬ ‫رۆژب��ک��ات��ەوە و پێویستی‬ ‫دەرونی و چێژ هانیدەبدات‬ ‫ه��ەن��دێ��ک خواردەمەنی‬ ‫نەگونجاو هەلبژێرێت لە‬ ‫جیاتی کەمبوونی کێش لە‬ ‫راستییدا لەوانەیە کێشەکەی‬ ‫زیاد بکات‪.‬‬ ‫خ��ال��ێ��ک��ی گرنگیتر‬ ‫خۆپارێزییە لە خواردنی‬ ‫خ��واردم��ەن��ی��ی��ە خێراکان‬ ‫(‪ )Fast food‬و خواردنەوە‬ ‫رەنگییەکان کە لە ئیستادا‬ ‫زۆر بەکار دەهێنرێت‪.‬‬ ‫رێگەیەک بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی تینوویەتی‬ ‫ئەگەر رۆژوەوان لە‬ ‫لێمــــۆیەک‬ ‫پ��ارش��ێ��ودا‬ ‫لەگەڵ ئ��او و هەنگویندا‬ ‫پێکەوە تێکەڵ ب��ک��ات و‬ ‫بیخۆاتەوە لە رۆژدا کەمتر‬ ‫ه��ەس��ت ب���ە تینوویەتی‬ ‫دەک���ات ‪ ،‬کەمبوونەوەی‬ ‫ئ��او ل��ە ج��ەس��ت��ەدا هـــەر‬ ‫لەسەرەتادا زیانی گەورە بە‬ ‫گورچـــــیلە دەگەینێت و‬ ‫کاریگەری لەسەر تەواوی‬ ‫ک��ارل��ێ��ک��ە کیمیاییەکانی‬ ‫ج��ەس��ت��ە دادەن����ێ����ت کە‬ ‫لەوانەیە‬ ‫ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا‬ ‫تووشــی‬ ‫ک���ەس���ەک���ە‬ ‫ب���ووران���ەوە ببێت ‪ .‬لە‬ ‫ئیمساڵدا مانگی پیرۆزی‬ ‫رەم���ەزان هاوکاتە لەگەڵ‬ ‫وەرزی گ��ەرم��ادا ‪ ،‬بۆیە‬ ‫رۆژوەوان�������ان لەوانەیە‬ ‫ئاوی زۆر لەدەست بدەن‬ ‫بۆیە دەبێت بە ئەندازەی‬ ‫پێویست چای روون ‪ ،‬شیر‬ ‫‪ ،‬ئاوی میوەو میوەو سەوزە‬ ‫بەکار بهێنن بۆ ئەوەی لە‬ ‫رۆژدا تووشی کەم ئاوی‬ ‫نەبنەوە‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪18‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫مانگە دەستکردەکان‬

‫ئیسپاتنیک‪ ،‬یەکەمین مانگی دەستکردی جیهانە‪ ،‬ئەم مانگە دەستکردە لە ساڵی ‪ ١٩٥٧‬دا لە الیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشووەوە بۆ فەزا‬ ‫نێردرا‪ ،‬تا ئێستا زیاتر لە ‪ ٦٠٠٠‬مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراون ‪ .‬گرنگی مانگە دەستکردەکان بۆ ژیانی سەرزەوی بەردەوام زیاد دەکات‪.‬‬ ‫لە مانگە دەستکردەکان بۆ سەرگەرمی ‪ ،‬ئاسایش‪ ،‬پەیوەندییەکان و دۆزینەوەی ئاراستە سوود وەردەگیریەت‪ .‬گرنگترین تایبەتمەندی مانگە‬ ‫دەستکردەکان لەوەدایە ئەو هەلە دەره‌خسێنێت تاوەکو هەسارەکەمان لە گۆشەیەکی ترەوە ببینین ‪.‬‬ ‫یاریچییە سەرەکییەکانی‬ ‫فەزا‬ ‫(‪ )٤٢٣‬دان�������ە لە‬ ‫(‪ )٩٥٧‬مانگی دەستکردی‬ ‫چ����االک ل��ە ف�����ەزادا هی‬ ‫ویالیەتە یەکگـــرتووەکانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ای��ە‪ ،‬دووه‌م پلە‬ ‫ه��ی روس��ی��ای��ی��ەو چینیش‬ ‫دەورێ��ک��ی ب���ااڵی هەیە‪.‬‬ ‫الن��ی ک��ەم (‪ )١١٥‬واڵت‬ ‫لە ف��ەزادا خاوەنی مانگی‬ ‫دەستکردن ‪.‬‬ ‫(‪ )٤٤‬واڵت لە‬ ‫جیهاندا لەگەڵ دوو یان‬ ‫یەک واڵتی تــــردا خاوەنی‬ ‫یەک مانگـــی دەستکردن‪.‬‬ ‫ئ�����ەم ب���ەش���داری���ک���ردن���ە‬ ‫ل��ێ��رەدا وەک���و هاوکاری‬ ‫ن���اودەب���رێ���ت‪ .‬ئەمریکا‪،‬‬ ‫تایوان‪ ،‬ژاپ��ۆن و فەره‌نسا‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ب��ەش��ی ئەم‬ ‫هاوکارییە بۆ خۆیان دەبن‪،‬‬ ‫م��ان��گ دەس��ت��ک��ردە چەند‬ ‫نەتەوەییەکان ب��ەو مانگە‬ ‫دەستکردانە دەگوترێت کە‬ ‫خاوەنەکەیان زیاد لە سێ‬ ‫واڵتە‪.‬‬ ‫فەزای قەرەبالغکراو‪-‬‬ ‫مێژووه‌کەی ناردنی مانگی‬ ‫دەستکرده‌ بۆ فەزا‬ ‫ی��ەک��ی��ەت��ی سۆڤیەتی‬ ‫پێشوو‪ ،‬یەکەمین مانگی‬ ‫دەس��ت��ک��ـ��ـ��ـ��ردی لەساڵی‬ ‫(‪ )١٩٥٧‬دا بۆ فەزا نارد‬ ‫لەوکاتـــــەوە ت��ا ئێستا‬ ‫زی��اد لە (‪ )٦٠٠٠‬مانگی‬ ‫دەس��ت��ک��ردی��ت��ر ب���ۆ ف���ەزا‬ ‫نێردراون‪.‬‬

‫(وێنەی ژمارە‪) ١‬‬ ‫ی ژێرەوە کات بەندی ناردنی مانگی دەستکرد بۆ‬ ‫ئەم وێنەیه‌ ‌‬ ‫فەزا لەالیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو‪ ،‬روسیا‪ ،‬چین‌و واڵتانیتری‬ ‫جیهان لە ساڵی ‪ ١٩٥٧‬وە تاوەکو ئیمڕۆ پیشاندەدات‪.‬‬

‫(وێنەی ژمارە‪) ٢‬‬ ‫وێنەی مانگی دەستکرد لە هەر گروپێکدا پیشاندەری‬ ‫ئەو ساڵەیە کە زۆرترین مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراوە‪.‬‬ ‫زۆرتریــــــن ناردنی مانگی دەستکرد بۆ فەزا لەالیەن‬ ‫یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو لە دەیەی ‪ ١٩٧٠‬تاوەکو ‪١٩٨٠‬‬ ‫دا ب��ووە ‪ .‬لەوکاتەدا یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو مانگە‬

‫دەستکردی سیخوڕی‪ ،‬ئاراستە دۆزینەوەو پەیوەندی زۆری‬ ‫بۆ فەزا نارد‪.‬‬ ‫ئەمریکا لەساڵی ‪ ١٩٩٨‬دا زۆرترین مانگی دەستکردی‬ ‫بۆ ف��ەزا ن��ارد‪ .‬ئەمە گەشەپێدانەی ن��اردن‪ ،‬لە ئاراستەی‬ ‫دروستکردنی سێ تۆر لە مانگە دەستکردەکانی بە مەبەستی‬ ‫پەیوەندییەکاندا بوو‪ .‬کە بریتی بوون لە (‪Global star) ،‬‬ ‫‪ )(Iridium‬و (‪ . )ORB COM‬بەگشتی دەکرێت زیادبوونی‬ ‫ناردنی مانگی دەستکرد بۆ فەزا لەهەرسەردەمێکدا بەهۆی‬ ‫گۆڕان لە بە کارهێنانەکانی مانگی دەسکرددابێت‪.‬‬ ‫ل��ە دەی���ەی ‪ ١٩٧٠‬دا شەپۆلێک ل��ە ن��اردن��ی مانگی‬ ‫دەستکردی پەیوەندییەکان بۆ فەزا دروستبوو‪ ،‬لە دەیەی‬ ‫‪ ١٩٩٠‬دا شەپۆلێک لە ناردنی مانگی دەستکردی سیخوڕی‬ ‫و ل��ە دەی���ەی راب��ردووش��دا ش��ای��ەدی زی��ادب��وون��ی مانگی‬ ‫دەستکردە ناعەسکرییەکان بووین ‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم پرۆسەیە ه��ەروا ب���ەردەوام بێت‪ ،‬واڵتانی‬ ‫یاریچی لە ف��ەزادا لەوانەیە مانگی دەستکردی گەورەتر‬ ‫درێژتەمەنتر دروستدبکەن و ئەنستیتۆ نێودەوڵەتی نا‬ ‫عەسکەرییەکان وەکو زانکۆکان لەوانەیە مانگی دەستکردی‬ ‫هەرزانترو بچووکتر دروستبکەن ‪.‬‬

‫فەزای لە کیسچوو (وێنەی ژمارە ‪) ٣‬‬ ‫هێڵی سەرەوەی ئەم گرافە پیشاندەری کۆی ناردنی مانگە‬ ‫دەستکردەکانە کە لە نێوان سااڵنی ‪ ١٩٥٧‬تاوەکو ‪٢٠١٠‬‬ ‫بۆ فەزا نێردراون‪ .‬ناوچەی خۆلەمێشی ژمارەی ئەو مانگە‬ ‫دەستکردانە پیشانده‌دات کە بۆ فەزا نێردراون و ئێستا ناچاالکن‬ ‫و ناوچەی پڕتەقاڵی پیشاندەری ئەو مانگە دەسکردانەن کە‬ ‫هێشتا چاالکن ‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫کۆنترین مانگی دەستکرد کە ئێستاش چاالکە مانگی‬ ‫دەستکردی (‪)Amsat-Oscar 7‬ە کە لە پێگەی هێزی ئاسمانی‬ ‫ڤاندێربێرگی کالیفۆرنیا لە نوامبێری ‪١٩٧٤‬دا بۆ فەزا نێردرا‪.‬‬ ‫ئەم مانگی دەستکردە ‪ ،‬مانگی دەستکردێکی رێچکە نزمە (‪Low‬‬ ‫‪ )Space Orbit‬کە بە شێوەی ئاماتۆری بۆ ناردنی شەپۆلە‬ ‫رادیۆییەکان بەکاردەهێنرا ‪.‬‬ ‫ناوچەی خۆڵەمێشی ک��ۆی پێنج ه��ەزارو ‪ ٤٢٨‬مانگی‬ ‫دەستکرد پیشاندەدات‪ .‬ئێستا زۆرب���ەی مانگە دەستکرد‌ه‬ ‫ناچاالکەکان وەک��و زبڵی فەزایی ئەژمار دەک��رێ��ن‪ ،‬بە پێی‬ ‫ب��ەراوردی ناسا نزییکەیی ‪ ١٩‬هەزار تەنی گەورەتر لە ‪١٠‬‬ ‫سانتی میتەر بە دەوری زەوییدا دەسوڕێنەوە‪.‬‬

‫سوڕانەوە بە دەوری زەویی لە ‪ ٨٠‬خوولەکدا (وێنەی ژمارە ‪) ٥-‬‬

‫سەتەالیتەکان بۆ چ مەبەستێک بەکار دەهێنرێن ؟‬ ‫(وێنەی ژمارە ‪) ٤‬‬ ‫ئەم گراڤانە چوار بەکارهێنەری سەرەکی مانگی دەستکردی‬ ‫جیهان واتە ئەمریکا‪ ،‬چین و روسیاو واڵتانیتر پیشاندەدات‪.‬‬ ‫ئەم گرافانە پیشاندەدات بەکارهێنانی مانگی دەستکرد لەژێر‬ ‫کارییگەری بارۆدۆخی ئابوری و سیاسیدا گۆڕانی بەسەردا‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫بەکار‌هێنانی ( بازرگانی‪ ،‬حکومی‪ ،‬عەسکەری‪ ،‬ناعەسکەری‬ ‫) پیشاندەری ‪ ،‬بەکارهێنانی سەرەکی مانگەدەستکردکەیە‪ ،‬ئەگینا‬ ‫ی مانگە دەستکردەکان بەکارهێنای جۆربەجۆریان هەیە ‪،‬‬ ‫زۆربە ‌‬ ‫مانگێکی دەستکرد لەوانەیە هاوکات هەم بۆ بازرگانی و هەم‬ ‫بۆ عەسکەری بەکار بهێنرێت‪.‬‬ ‫خاوەنداریەتیی مانگەدەسکردە بازەرگانییەکان هی ئەو‬ ‫کۆمپانیاو یەکیەتیانەیە کە لەالیەنی سەرمایەدارەکان و گروپە‬ ‫تایبەتەکانەوە رێکخراوە‪.‬‬ ‫زۆرترین بەکارهێنـــانی ئەم مانگە دەستکردانە بۆ کاری‬ ‫گەیاندن و باڵوکردنەوەی بەرنامە تەلەفزیۆنییەکانە‪ .‬مانگە‬ ‫دەستکردە عەسکەرییەکــــان بۆ پێشـــبینی کەشی ئاووهەواو‬ ‫بینیینی زانستی ب��ەک��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬مانــــگە دەستکردە‬ ‫عەسکەرییەکانیش بۆ چاودێری و دۆزی��ن��ەوەو پەیوەنــــدی‬ ‫بەکاردەهێنرێن ‪ .‬نزیکەیی دوو لەسەر سێی هەموو مانگە‬ ‫دەستکــــردەکان بۆ پەیوەندیـــــیەکان بەکار دەهێنرێن‪ .‬ئەو‬ ‫مانگە دەستکردانەی بۆ دۆزینەوەو چاودێری عەسکەری و‬ ‫بینینی زەوی و فیزیاو زانستی زەوی بەکاردەهێنرێن‪ ،‬هەر‬ ‫کامەیان لە نێوان ‪ ٥‬بۆ لەسەدا حەوتی مانگە دەستکردەکان‬ ‫پێکدەهێنن ‪.‬‬

‫ئ��ەم گرافە پیشاندەدات‬ ‫کە بە نزیکەیی چەنێک درێژە‬ ‫دەکێشێت تاوەکو مانگێکی‬ ‫دەس��ت��ک��رد ب��ۆ ی��ەک��ج��ار بە‬ ‫دەوری زەوییدا بسوڕێتەوە‪.‬‬ ‫مانگە دەسکردەکانی رێچکە‬ ‫ن��زم (‪)low earth orbit‬‬ ‫نزییکەی ‪ ٣٠‬ج��ار خێراتر‬ ‫لە جێتەکانی ن��ەف��ەرب��ەر‪ ،‬لە‬ ‫ب��ەرزی نێوان ‪ ٨٠‬تا ‪١٧٠٠‬‬ ‫کیلۆمیتردا بە دەوری زەویی‬ ‫دەسوڕێنەوە‪.‬‬ ‫م��ان��گ��ی دەس���ت���ک���ردی‬ ‫دەوری نزم دەتوانێت لە ‪٨٨‬‬ ‫خولەکدا دەورێک بە دەوری‬

‫زەوییدا بسوڕێتەوە‪ ،‬ژمارەی‬ ‫ئەم مانگە دەستکردانە نیوەی‬ ‫هەموو مانگەدەستکردەکان‬ ‫پێدەهێنن و ب��ە گشتی بۆ‬ ‫چاودێری و بینینی زەوی و‬ ‫وێنەهەڵگرتن بەکار دەهێنرێن‬ ‫چونکه‌ ئەم مانگە دەستکردانە‬ ‫دەت��وان��ن زان��ی��اری زۆر ورد‬ ‫ل���ەس���ەر روب������ەری زەوی‬ ‫کۆبکەنەوە ‪.‬‬ ‫ب�������������ەرزی م���ان���گ���ە‬ ‫دەس��ت��ک��ردە ک��ان��ی (‪)GEO‬‬ ‫(م��ان��گ��ی دەس��ت��ک��ردێ��ک کە‬ ‫بەخێرایی خوالنەوەی زەوی‬ ‫دەس���وڕێ���ت���ەوە) بەنزیکەیی‬

‫نەگۆڕە‪ .‬هەموو ئەم مانگە‬ ‫دەستکردانە لە ب��ەرزی ‪٣٥‬‬ ‫ه��ەزار و ‪ ٧٠٠‬کیلۆمیتری‬ ‫سەر روبەری زەوییدان و لە‬ ‫‪ ٢٤‬کاتژمێردا سوڕانەوەێکی‬ ‫تەواویان بە دەوری زەوییدا‬ ‫ه���ەی���ە‪ .‬ب��ۆی��ە ئ���ەم مانگە‬ ‫دەس��ت��ک��ردان��ە ل��ە زەوییەوە‬ ‫وەستاو دەبێنرێن ‪.‬‬ ‫ب���ەک���اره���ێ���ن���ان���ی ئ���ەم‬ ‫م���ان���گ���ەدەس���ک���ردان���ە بۆ‬ ‫پێشبینی کەشی ئاووهەواو‬ ‫و پ���ەی���وەن���دی���ی���ەک���ان و‬ ‫ب�ڵ�اوک���ردن���ەوەی پرۆگرامە‬ ‫تەلەفزیۆنییەکانە‪.‬‬

‫ێ بۆ ئایدز‬ ‫ی نو ‌‬ ‫چاره‌سه‌رێك ‌‬ ‫توێژەرێکی که‌نه‌دایی‬ ‫ل���ەس���ەر ئ���ەو بڕوایەیە‬ ‫کەبەکارهێنانی تێکەڵەیەک‬ ‫ل���ە دەرم���ان���ەک���ان���ی دژە‬ ‫(‪ )HIV‬لە ژێر ناونیشانی‬ ‫"دەرم��ان��ی دژە ڤایرۆسی‬ ‫زۆر چ���������االک "ب����ە‬ ‫ئامانجی پێشگیریکردن‬ ‫لەپەرسەندنی نەخۆشی‬ ‫ئ����ای����دز ل���ەج���ەس���ت���ەدا‬ ‫س����ەرک����ەوت����وو ب�����ووە‪،‬‬ ‫ه�������ەروەه�������ا ل����ەگ����ەڵ‬ ‫ک����ۆن����ت����رۆڵ����ک����ردن����ی‬ ‫ن����ەخ����ۆش����ی����ی����ەک����ەدا‬ ‫لەگواستنەوەی تارادەیەکی‬ ‫زۆر پێشگیری دەکات‪.‬‬

‫ئەم دەرمانە لە چەندین واڵتدا‬ ‫بەکارهاتووەو سەرکەوتوو‬ ‫بووە‪ ،‬ئامانجی ئەم شێوازە‬ ‫ل��ە چ���ارەس���ەر پێشگیری‬ ‫ل���ە م���ردن���ی ت���ووش���ب���وان‌و‬ ‫چ��ارەس��ەرک��ردن��ی��ان��ە لەگەڵ‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆل��ی گواستنەوەی‬ ‫نەخۆشییەكه‌ لە دایکەوە بۆ‬ ‫منداڵ‪ ،‬یان گواستنەوەی لە‬ ‫رێگەی کرداری سێکسییەوە‪،‬‬ ‫چ لە نێوان هاورەگەزبازەکان‬ ‫و چ لەنێو ژن و پیاوەکاندا‪،‬‬ ‫ئ���ەم ش��ێ��وازە چارەسەری‬ ‫ئاستی ڤایرۆسی ئایدز لە‬ ‫خوێندا بەرادەیەک دەهێنێتە‬ ‫خ����وارەوە ک��ە ناتوانرێت‬

‫ب��پ��ێ��ورێ��ت‪ .‬رێکخراوی‬ ‫بەربەرەکانێ لەگەڵ نەخۆشی‬ ‫ئ���ای���دز ی رێ���ک���خ���راوی‬ ‫نەتەوەیەکگرتووەکان داوای‬ ‫لە رێبەرانی جیهان کردووە‬ ‫تاوەکو ساڵی ‪ ٢٠١٥‬دەبێت‬ ‫‪ ١٥‬میلیۆن نەخۆشی ئایدز‬ ‫چارەسەر بکەن‪ .‬ئەم دەرمانە‬ ‫ن��اوی ت���روڤ���ادا(‪)Truvada‬‬ ‫ی��ە ک��ە ب��ە ش��ێ��وەی حەپ‬ ‫ل����ە دەرم���ان���خ���ان���ەک���ان���دا‬ ‫پێشکەشدەکرێت‪ ،‬ژمارەیەکی‬ ‫زۆر لە تووشبوانی ئایدز بە‬ ‫ه��ۆی گ��ران��ی دەرمانەکەوە‬ ‫دەستیان ناکەوێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Lancet :‬‬


‫‪20‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫به‌رمۆدا؛ یان مه‌رگ؟‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫س��ێ��گ��ۆش �ه‌ی‌ به‌رمۆدا‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌ ڕۆژئ��������اوای‌‬ ‫زه‌ریای‌ ئه‌تڵه‌سی‌‌و كه‌ناری‌‬ ‫ب����اش����ووری‌ ڕۆژه����ه‌اڵت����ی‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی‌‬ ‫ویالیه‌ته‌‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��ا‪ .‬ك��ات��ێ��ك ن���اوی‌‬ ‫(س��ێ��گ��ۆش��ه‌ی‌ ب���ه‌رم���ۆدا)‬ ‫ل �ه‌م ن��اوچ�ه‌ی�ه‌ن��را ك �ه‌ پێنج‬ ‫ف��رۆك�ه‌ی‌ بۆمب هاوێژ له‌‬ ‫پێنجی‌ دێسه‌مبه‌ری‌ ساڵی‌‬ ‫‪ 1945‬له‌م ناوچه‌یه‌دا دیار‬ ‫نه‌مان‪ .‬ئه‌م پێنج فڕۆكه‌یه‌‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌وان��ه‌ی��ه‌ هاوكات‌و‬ ‫پێكه‌وه‌ دیار نه‌مابن‪ ،‬به‌نیازی‌‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‌ م���ه‌ش���ق و‬ ‫ڕاهێنانبوون بۆ ئه‌وه‌ی‌ له‌م‬ ‫ن��اوچ �ه‌ی �ه‌دا مه‌شق ئه‌نجام‬ ‫بده‌ن‪ .‬وه‌ ناوی‌ ئه‌م گروپه‌‬ ‫پ �ه‌روازی‌ ژم��اره‌ (‪ )19‬بوو‬ ‫كه‌ له‌ پێنجی‌ دیسه‌مبه‌ری‌‬ ‫‪ 1945‬ك���ه‌وت���ن���ه‌ڕێ‌ بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی‌ مه‌شقه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫پێنج ئه‌فسه‌ری‌ فڕۆكه‌وانی‌‬ ‫ڕێنوێنی‌ ئه‌م پێنج فڕۆكه‌ی‌‬ ‫ده‌ك���رد ل�ه‌ت�ه‌ك ‪ 9‬فێرخواز‬ ‫كه‌ به‌نیازبوون له‌م مه‌شقه‌دا‬ ‫ش��ت��ێ��ك�ی‌ زی���ات���ر فێرببن‪.‬‬ ‫ف��ڕۆك�ه‌ك��ان��ی��ش ل �ه‌ جۆری‌‬ ‫(‪ )TBM‬ب��وون و فڕۆكه‌ی‌‬ ‫جه‌نگی‌ بۆمب هاوێژ بوون‪.‬‬ ‫كه‌ش و ه�ه‌وا گونجاو‬ ‫ب��وو و به‌شێوه‌یه‌كی‌ كه‌م‬ ‫ه��ه‌ور ب�ه‌ ئاسمانه‌وه‌ دیار‬ ‫بوو و خۆر ده‌دره‌وشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ف��ڕۆك �ه‌وان �ه‌ك��ان ب �ه‌ باشی‌‬ ‫باسی‌ گونجاوی‌ ك �ه‌ش و‬ ‫هه‌وایان ده‌كرد و فڕۆكه‌كان‬ ‫ل���ه‌ ك��ات��ژم��ێ��ر (دوو)ی‌‬ ‫دوای‌ ن��ی��وه‌ڕۆ ده‌ستیان به‌‬ ‫كار ه‌كه‌یان(مه‌شقه‌كه‌یان)‬ ‫ك����رد‪( .‬چ���ارل���ز تیلۆر)‬ ‫فڕۆكه‌وانی‌ فڕۆكه‌ی‌ پێشه‌وه‌‬ ‫بوو كه‌ ئه‌زموونی‌ (‪)2500‬‬ ‫كاتژمێر فڕۆكه‌وانی‌ هه‌بوو‪،‬‬ ‫ب�ه‌اڵم بۆ یه‌كه‌م جاریانبوو‬ ‫كه‌ ل�ه‌و ناوچه‌یه‌دا په‌رواز‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬و هیچ نیگه‌رانییه‌كان‬ ‫نه‌بوو و دڵنیابوون له‌ هه‌موو‬ ‫ش��ت��ێ��ك چ��ون��ك �ه‌ فڕۆكه‌و‬ ‫فڕۆكه‌وانه‌كان ت �ه‌واو و به‌‬ ‫ئ���ه‌زم���وون ب����وون‪ .‬دوای‌‬ ‫ئه‌مه‌ نزیكه‌ی‌ كاتژمێر سێ‌‬

‫و چ��اره‌ك �ی‌ دوای‌ نیوه‌ڕۆ‬ ‫دوای‌ ئ����ه‌وه‌ی‌ ڕاهێنانی‌‬ ‫ب��ۆم��ب هاوێژتنیان ته‌واو‬ ‫كرد‪ ،‬سه‌رۆكی‌ موخابه‌راتی‌‬ ‫بورجی‌ چاودێری‌(بورجی‌‬ ‫م����راق����ب����ت) چ�����اوه‌ڕێ�����ی‌‬ ‫وه‌رگرتنی‌ په‌یام بوو له‌الیه‌ن‬ ‫فڕۆكه‌وانه‌كانه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ب��زان��ێ��ت ك���ه‌ی‌ فڕۆكه‌كان‬ ‫مه‌شقه‌كه‌یان كۆتایی‌ دێنن و‬ ‫ده‌نیشنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌م كاته‌دا‬ ‫بوو كه‌ په‌یامێكی‌ به‌ده‌ست‬ ‫گه‌یشت‪:‬‬ ‫ل �ه‌ ف��ڕۆك �ه‌ی‌ پێشه‌وه‌(‬ ‫چارلز تیلۆر)ـه‌وه‌ بۆ بوورجی‌‬ ‫چاودێری‌‪ :‬باروودۆخێكی‌‬ ‫نایاسایی‌ درووس���ت بووه‌‬ ‫و وا خه‌ریكه‌ له‌ ڕێڕه‌وه‌كه‌‬ ‫الده‌ده‌ی��ن و زه‌وی‌ نابینم‪،‬‬ ‫دووباره‌ی‌ ده‌كه‌مه‌وه‌ زه‌وی‌‬ ‫نابینم‪.‬‬ ‫له‌ بورجی‌ چاودێریشه‌وه‌‬ ‫وه‌اڵمدرایه‌وه‌‪ :‬ئێوه‌ ئێستا له‌‬ ‫كوێن؟‬ ‫ف��ڕۆك �ه‌ك �ه‌ی‌ پێشه‌وه‌‪:‬‬ ‫به‌ ڕاستی‌ شوێنی‌ خۆمان‬ ‫نازانین و نازانم له‌ كوێین‬ ‫و ون بووین‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ ئه‌م فڕۆكانه‌‬ ‫له‌م ناوچه‌یه‌دا دیار نه‌مان و‬ ‫تا ئێستاش ك�ه‌س نازانێت‬ ‫چیان لێهات‪ .‬دوای‌ ئه‌مه‌ له‌‬ ‫الیه‌ن بوورجی‌ چاودێرییه‌وه‌‬ ‫ب����اروودۆخ����ی‌ نایاسایی‌‬ ‫ڕاگ����ه‌ی����ه‌ن����دراو ل���ه‌الی���ه‌ن‬ ‫بوورجه‌وه‌ فڕۆكه‌یه‌كیان بۆ‬

‫ڕزگاركردنی‌ پێنج فڕۆكه‌كه‌‬ ‫ڕه‌وان�����ه‌ ك���رد‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫فڕۆكه‌یه‌ش وه‌كو ئه‌وه‌كانی‌‬ ‫تر له‌ سێگۆشه‌ی‌ به‌رمۆدا‬ ‫دی����ار ن��ه‌م��او ت��ا ئێستاش‬ ‫چ��اره‌ن��ووس��ی��ان ن���ادی���اره‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئه‌گه‌ر وا دابنێین كه‌‬ ‫پ��ێ��ك��دادان ل��ه‌ ن��ێ��وان ئه‌م‬ ‫پێنج ف��ڕۆك��ه‌دا درووس���ت‬ ‫ب��ووب��ێ��ت ئ���ه‌وا ه���ه‌ر هیچ‬ ‫نه‌بێت ده‌بێت پارچه‌یه‌ك یان‬ ‫شوێنه‌وارێكیان مابێت و دیار‬ ‫بێت‪،‬كه‌چی‌ هه‌تا پارچه‌یه‌كی‌‬ ‫بچووكیشیان دیار نه‌ما‪ .‬وه‌‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای‌ ئ�ه‌م�ه‌ش هه‌موو‬ ‫پێداویستیه‌كی‌ وه‌كو باڵۆن‬ ‫و چ �ه‌ن��د پێداویستیه‌كی‌‬ ‫ت��ری‌ خ��ۆ ڕزگ���ارك���ردن له‌‬ ‫ن��او ئ�ه‌م فڕۆكانه‌دا هه‌بوو‬ ‫كه‌چی‌ هیچكامیان به‌كاریان‬ ‫نه‌هێناو له‌ ناو فڕۆكه‌كاندا‬ ‫نه‌هاتنه‌ ده‌ره‌وه‌‪ .‬وه‌ له‌مه‌ش‬ ‫س �ه‌رس��ووڕه��ێ��ن �ه‌رت��ر ئ���ه‌وه‌‬ ‫بوو كه‌ ئه‌و فڕۆكه‌یه‌ی‌ بۆ‬

‫‪21‬‬

‫ڕزگاركردنی‌ پێنج فڕۆكه‌كه‌‬ ‫ن��ێ��ردراب��وو‪ ،‬ب �ه‌ شێوه‌یه‌ك‬ ‫درووستكرابوو كه‌ ده‌یتوانی‌‬ ‫له‌سه‌ر ئاو بنیشێته‌وه‌ بێئه‌وه‌ی‌‬ ‫نوقم ببێت‪ ،‬كه‌چی‌ له‌كاتی‌‬ ‫دیارنه‌مانیدا هه‌ر په‌یامێكیشی‌‬ ‫ب���ۆ ب���ورج���ی‌ چ���اودێ���ری‌‬ ‫(بورجی‌ مراقبه‌ت) نه‌نارد‪.‬‬ ‫وه‌ ب�ه‌چ�ه‌ن��د شێوه‌یه‌ك‬ ‫لێكدانه‌وه‌ بۆ ئه‌م ڕووداوانه‌‬ ‫ده‌ك��رێ �ت‌و هه‌ندێك كه‌س‬ ‫ده‌ڵێن كه‌ ئه‌مه‌ قه‌زاو قه‌ده‌ر‬ ‫بووه‌و هه‌ندێكی‌ تریش ده‌ڵێن‬ ‫به‌ هۆی‌ شه‌پۆله‌كانی‌ ده‌ریاوه‌‬ ‫و به‌هۆی‌ بوومه‌له‌رزه‌ یان‬ ‫هێرشی‌ هه‌یوالی‌ ده‌ریاییه‌وه‌‬ ‫ف��ڕۆك �ه‌ و كه‌شتیه‌كان له‌‬ ‫ڕێچكه‌كه‌یان الده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ل �ه‌م ن��ێ��وه‌ده‌دا (ئیدگار‬ ‫كایس) پێیوابوو كه‌ ده‌یان‬ ‫هه‌زار ساڵ پێش دۆزینه‌وه‌ی‌‬ ‫ل��ی��زه‌ر خه‌ڵكی‌ ب��ۆم�ی‌ ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌ كریستاڵیان به‌كار‬ ‫ده‌هێنا وه‌كو سه‌رچاوه‌یه‌كی‌‬

‫ووزه‌و له‌م ناوچه‌یه‌دا جۆره‌‬ ‫تێدابووه‌‪.‬‬ ‫كریستاڵێكی‌‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ�ی‌ ئ���ه‌م بۆچوونه‌ی‌‬ ‫(ئ��ی��دگ��ار ك��ای��س) هێزێك‬ ‫ك �ه‌ ن��ات��وان��رێ��ت كۆنتڕۆڵ‬ ‫ب��ك��رێ��ت ل��ه‌ ن���او قواڵیی‌‬ ‫ده‌ریاكه‌دایه‌ كه‌ ده‌بێته‌ هۆی‌‬ ‫له‌ كاركه‌وتن و خراپكردنی‌‬ ‫ئه‌لیكترۆنیه‌كانی‌‬ ‫ده‌زگ����ا‬ ‫كه‌شتی‌ و فڕۆكه‌كان!!‪ .‬ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌یشی‌ كه‌ زانیاریان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ئ����ه‌م ناوچه‌یه‌(‬ ‫ب����ه‌رم����ۆدا) ه��ه‌ی��ه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ�ه‌م بۆچوونه‌دا ه��اوڕان و‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ تا ئێستاش ئه‌مه‌‬ ‫پشت ڕاست نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ت���ه‌ك ئ���ه‌م���ه‌ش���دا تا‬ ‫ئێستا زیاتر له‌ سه‌د فڕۆكه‌و‬ ‫كه‌شتی‌ له‌م ناوچه‌یه‌دا ون‬ ‫ب���وون و ب �ه‌ درێ��ژای��ی‌ ئه‌م‬ ‫س��ااڵن�ه‌ زی��ات��ر ل�ه‌ ه���ه‌زاران‬ ‫ك���ه‌س گ��ی��ان��ی��ان له‌ده‌ست‬ ‫داوه‌و ب��ێ��ئ �ه‌وه‌ی‌ الش���ه‌ی‌‬ ‫كه‌سێك یان پارچه‌یه‌ك له‌‬ ‫كه‌شتی‌ و فڕۆكه‌كان به‌دی‌‬ ‫بكرێت‪ .‬زۆربه‌ی‌ فڕۆكه‌كان‬ ‫پێش ئ��ه‌وه‌ی‌ دی��ار نامێنێن‬ ‫په‌یوه‌ندیان له‌ گه‌ڵ بوورجی‌‬ ‫چاودێریدا ه�ه‌ب��ووه‌ و له‌م‬ ‫س��ات��ان�ه‌دا چه‌ندین په‌یامی‌‬ ‫سه‌رسووڕهێنه‌ریان پێشكه‌ش‬ ‫ب���ه‌ب���وورج���ی‌ چ���اودێ���ری‌‬ ‫كردووه‌و به‌پێی‌ كۆتا په‌یامی‌‬ ‫فڕۆكه‌وانه‌كان‪(:‬د ه‌زگاكان‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك�ی‌ ك��وت و پڕ‬ ‫له‌كار كه‌وتوون و ئاسمانی‌‬ ‫ساف له‌ناكاو لێڵ و ئاڵۆز‬ ‫ب���ووه‌و ن��ازان��رێ��ت ل �ه‌ چی‌‬ ‫ش��وێ��ن��ێ��ك��ی��ش��دان و له‌ته‌ك‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ش��دا ل �ه‌ په‌یامه‌كاندا‬ ‫بچووكترین ڕوونكردنه‌وه‌‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر چ��ۆن��ی��ه‌ت��ی‌ ئه‌م‬ ‫ڕووداوانه‌ نه‌دراوه‌)‪.‬‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی‌ ئ �ه‌م ڕووداوه‌‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌رانه‌وه‌ چه‌ندین‬ ‫ناو و نازناو له‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌‬ ‫ن���راوه‌ وه‌ك���و (سێگۆشه‌ی‌‬ ‫سێگۆشه‌ی‌‬ ‫ش���ه‌ی���ت���ان‪،‬‬ ‫مه‌رگ‌و ده‌ریای‌ به‌دبه‌ختی‌‌و‬ ‫گۆڕستانی‌ ئه‌تڵه‌سی‌)‪.‬‬ ‫و‪ :‬ساالر عادل حه‌سه‌ن‬


‫‪22‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫گه‌ردوون‬

‫‪23‬‬

‫تازه‌ترین پرۆژه‌ی فه‌زایی‬ ‫له‌نێوان ئه‌م سیانه‌دا كامیان هه‌ڵده‌بژێریت‪ ،‬ناردنی‬ ‫مانگپێوێكی نوێ بۆ مه‌ریخ‪ ،‬ناردنی پشكێنه‌رێكی‬ ‫رۆبۆت بۆ كلكدارێك‪ ،‬ناردنی كه‌شتێكی فه‌زایی بۆ‬ ‫سه‌ر زه‌ریاكانی هایدرۆكاربۆنی تیتان؟‬

‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ئا ژ ا نسی‬ ‫ن����������اس����������ا‬ ‫رای���گ���ه‌ی���ان���د ك���ه‌‬ ‫له‌نێو پرۆژه‌كانیـانـــدا‪،‬‬ ‫ت���ه‌ن���ی���ا ی�����ه‌ك پ�������رۆژه‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ـ��ـ��ـ��ده‌ب��ژێ��رن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پ��رۆژه‌ی�ه‌ش بودجه‌یه‌كی‬ ‫(‪ )٤٢٥‬میلیۆن دۆالری‬ ‫تێده‌چێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت بێ‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی تێچوونی‬ ‫هاویشتن‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫بینینی‬ ‫وی���س���ت���گ���ه‌ی‬ ‫ج��ی��ۆف��ی��زی��ای مه‌ریخه‌‬ ‫(‪ )GEMS‬كه‌ لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫پێكــــهاته‌ی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ن������اوه‌وه‌ی ه���ه‌س���اره‌ك���ه‌‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌م وێستـــگه‌یه‌‬ ‫س��ێ ئ��ام��ێ��ری سه‌ره‌كی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆی��دا ده‌ب���ات‬ ‫ب���ۆ پ��ێ��وان��ی جوڵـــه‌ی‬ ‫ه����ه‌س����اره‌ك����ه‌و مه‌ریخ‬ ‫ل����ه‌رزه‌ك����ان‌و گ���ه‌رم���ای‬ ‫ناوه‌وه‌ی مه‌ریخ‪ .‬به‌وته‌ی‬ ‫ن��اس��ا ئ���ه‌م مه‌ریخپێوه‌‬ ‫ده‌توانێت زان��ی��اری نوێ‬ ‫ده‌رب�������اره‌ی چۆنییه‌تی‬ ‫دروستبوونی هه‌ساره‌ی‬ ‫سوور ده‌ربخات‪.‬‬ ‫پرۆژه‌كه‌ی تر بریتییه‌‬

‫له‌ڕ ا و چییه‌كی‬ ‫ك����ل����ك����دار‪ ،‬ئ���ه‌م���ه‌‬ ‫پشكێنه‌رێكه‌ كه‌ له‌كاتی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ك��ل��ك��دارێ��ك له‌نزیكه‌وه‌‬ ‫چ �ه‌ن��دی��ن��ج��ار له‌سه‌ری‬ ‫ده‌ن���ی���ش���ێ���ت���ه‌وه‌ ت���اوه‌ك���و‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانی له‌كاتی‬ ‫ك��ارل��ێ��ك ل �ه‌گ �ه‌ڵ خۆردا‬ ‫ببینێت‪ .‬پشكێنه‌ره‌كانی‬ ‫پ��ێ��ش��وو ك �ه‌ ت��اك��و ئێستا‬ ‫ب�����ۆالی ك���ل���ك���داره‌ك���ان‬ ‫نێردراوه‌‪ ،‬گوله‌ی بچووك‬ ‫ب��چ��ووك��ی��ان ب���ه‌ره‌و سه‌ر‬ ‫كلكداره‌كه‌ ده‌هاوێشت‌و‬ ‫وێنه‌یان لێده‌گرت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م ناردنه‌ نوێیه‌ كاری‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫چۆنییه‌تی گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫س��روش��ت��ی كلكداره‌كه‌‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫دوای�����ن هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌پشكێنه‌ری‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی �ه‌‬ ‫ده‌ری��ا تاریكه‌كانی تیتان‬ ‫(‪ ،)TIME‬ب��ڕی��ار وای���ه‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر یه‌كێك له‌زه‌ریا‬ ‫گه‌وره‌كانی ئه‌م مانگه‌ی‬ ‫بنیشێته‌وه‌و‬ ‫زوح������ه‌ل‬ ‫پشكنینبكات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م كه‌شتییه‌ دوای‬ ‫پ��ش��ك��ێ��ن �ه‌ری هویگنس‬ ‫دووه����ه‌م����ی����ن كه‌شتی‬ ‫ئ��اس��م��ان��ی��ی�ه‌ ك���ه‌ بۆسه‌ر‬ ‫ئ���ه‌م م��ان��گ�ه‌ ده‌چـــێت‪،‬‬

‫ب���ه‌اڵم ی �ه‌ك �ه‌م پشكێنه‌ره‌‬ ‫كه‌ لێكۆڵینــه‌وه‌ له‌ســه‌ر‬ ‫شله‌كانی ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬ئ �ه‌م كـــه‌شتییه‌‬ ‫ف�ه‌زای��ی�ه‌ ه��اوك��ات له‌گه‌ڵ‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ له‌ســـه‌ر‬ ‫زه‌ری���اك���ان���ی دروستبوو‬ ‫ل����ه‌م����ی����س����ان‌و ئ���ی���س���ان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رم���ان���گ���ی تیتان‪،‬‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ری ئ�����ه‌وه‌ هه‌یه‌‬ ‫گیانله‌به‌ری‬ ‫ب�������ه‌دوای‬ ‫م��ی��س��ان��خ��ۆردا بگه‌ڕێت!‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م كه‌شتییه‌ هه‌روه‌ها‬ ‫بوونی ئاو له‌ناوه‌ندی تیتان‬ ‫یه‌كالده‌كاته‌وه‌ ئه‌و بابه‌ته‌ی‬ ‫ئ��اس��م��ان��پ��ێ��وی كاسینی‬ ‫نیشانی دابوو‪.‬‬ ‫ئــــــه‌م‬ ‫ل����ه‌گ����ه‌ڵ‬ ‫س��ێ ن��اردن �ه‌ فه‌زاییـــه‌دا‪،‬‬ ‫ن���اس���ا ده‌ب���ێ���ت له‌نێوان‬ ‫س��ێ پ����رۆژه‌ی ن���وێ كه‌‬ ‫له‌گـــه‌ڕان‬ ‫بریتیـــــن‬ ‫ب���������ه‌دوای ك���ل���ك���داری‬ ‫زیاترو هه‌سارۆكه‌ی ورد‬ ‫له‌نێو ق��وواڵی��ی ف���ه‌زاداو‬ ‫گ���ه‌ڕان ب���ه‌دوای ته‌نـــی‬ ‫نزیك ل���ه‌زه‌وی یه‌كێكیان‬ ‫هه‌ڵبژێرێت (‪)NEOCam‬‬ ‫له‌تلسكــــۆبێكی‬ ‫بریتییه‌‬ ‫ف���ه‌زای���ی ك���ه‌ له‌خــاڵی‬ ‫الگ���ران���ژی دووهـــه‌می‬ ‫داده‌نـــرێت‬ ‫زه‌وی�������دا‬ ‫ده‌گ �ه‌ڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت ب����ه‌دوای‬ ‫ئ�ه‌و ته‌نه‌ وردانــــه‌ی كه‌‬ ‫ل �ه‌ش��وێ��ن��ی س���وڕان���ه‌وه‌ی‬ ‫زه‌وی تێپـــه‌ڕده‌بـــــــــن‪.‬‬

‫ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫(‬ ‫ده‌نێردرێته‌‬ ‫‪)ROSS‬‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی خۆرو‬ ‫ده‌گ��رێ��ت ب����ه‌دوای ته‌نه‌‬ ‫فه‌زاییه‌ زۆر دووره‌ك���ان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م پ���رۆژان���ه‌ پ���رۆژه‌ی‬ ‫هێشـــتا‬ ‫بچووكـــترن‬ ‫ل �ه‌ق��ۆن��ـ��ـ��ـ��اغ��ی پ�ل�ان بۆ‬ ‫دانــــان له‌كاتێكـــدا پالنی‬ ‫پشكێنه‌ره‌كان له‌قۆناغی‬ ‫كۆتــــایدایه‌‪ .‬ن��اس��ا بۆ‬ ‫هه‌ركام ل�ه‌م پشكێنه‌رانه‌‬ ‫(‪ )٣‬م��ل��ی��ۆن دۆالری‬ ‫ت�ه‌رخ��ان��ك��ردووه‌ تاوه‌كو‬ ‫ن��م��وون �ه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان‬ ‫دروس�����ت�����ب�����ك�����رێ�����ت‌و‬ ‫ت��اق��ی��ب��ك��ه‌ن��ه‌وه‌و دوای����ی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی كۆتایی‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)٢٠١٢‬دا‬ ‫له‌پرۆژه‌كان‬ ‫یه‌كــــێك‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ئه‌مه‌ ته‌نیا‬ ‫یه‌ك ئایـــــدیایه‌‪ ،‬به‌اڵم ئایا‬ ‫ناكرێت باشـــترینه‌كه‌یان‬ ‫هه‌ڵیبـــژێرن؟‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‬ ‫هه‌موو كه‌سێك ده‌زانێت‬ ‫ه �ه‌م��وو پ���رۆژه‌ك���ان زۆر‬ ‫ق���ورس‌و گ��رن��گ��ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫وا دێته‌ پێشچاو بینینی‬ ‫كه‌شتییه‌كی ف �ه‌زای��ی كه‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر زه‌ری�����ای تیتان‬ ‫م���ه‌ل���ه‌ده‌ك���ات له‌هه‌موو‬ ‫ئه‌وانی تر وروژێنتربێت‪.‬‬ ‫‪Whipple-‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪Popscience‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪24‬‬

‫به‌ئێسکەپەیکەری روخساردا‪،‬‬ ‫پیاوانی الده‌ری سێکسی دەناسرێنه‌و‌ه‬ ‫ئەو پیاوانەی رێژەی پانی‬ ‫روخساریان لەبەرزییەکەی‬ ‫زیاترە‪ ،‬توندوتیژترو زۆرتر‬ ‫بیرلەخۆیان دەکەنەوە‪ .‬ئەمانە‬ ‫زۆرتر ئەگەری ئەوەیان هەیە‬ ‫دەستبدەنە کاری‌ نائەخالقی‌و‬ ‫الدانی کۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لەبازرگانی‌و رێبەرایەتیشدا‬ ‫لەخەڵکیتر سەرکەوتووترن‪.‬‬ ‫م���اوەی���ەک���ی زۆرب�����وو‬ ‫ل�����ەس�����ەرئ�����ەوەی الدان�����ە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‌و رەفتاری‬ ‫دژەک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی پەیوەندی‬ ‫ب���ەرواڵ���ەت���ی کەسەکانەوە‬ ‫ه���ەب���ێ���ت؛ ق���س���ەدەک���راو‬ ‫ش��ارەزای��ان رای جیاوازیان‬ ‫هەبوو‪ ،‬بەاڵم ئێستا راستییە‬ ‫زانستییەکان دەڵ��ێ��ن وەها‬ ‫پەیوەندیەک بوونی هەیە‪.‬‬ ‫توێژەران گەیشتوون بەو‬ ‫ئاکامەی کەسانێک کە پانتایی‬ ‫روخساریان بە به‌راورد لەگەڵ‬ ‫بەرزییەکەییدا زیاترە‪ ،‬زۆرتر‬ ‫ئ��ەگ��ەری ئ��ەوەی��ان هەیە کە‬ ‫تووشی رەفتاری نا ئەخالقی‬ ‫ببن‪ ،‬ئەم لێکۆڵینەوەیە درێژەی‬ ‫لەلێکۆڵینەوەیە‬ ‫کۆمەڵێک‬ ‫کە پیشانی دەدات‪ ،‬جنیتیک‬ ‫و گ����ۆڕان����ی ه���ۆرم���ۆن���ی‬ ‫کەسەکان لەسەر رەفتاریان‬ ‫ک���اری���ی���گ���ەری دادەن���ێ���ت‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران ل��ەم لیكۆڵینەوەدا‬ ‫پێداگری لەسەر ئەوەدەکەن‬ ‫کە تایبەتمەندی جەستەیی‬ ‫(ب��ەت��ای��ب��ەت��ی سترۆکتۆرەی‬ ‫ئێسکی روخ��س��ار) دەکرێت‬ ‫نیشانەیەکی جێگەی بڕوا‬ ‫پێکردن بێت‪.‬‬ ‫بەوتەی میشل هازلهان‬ ‫یەکێک لەلێکۆڵەرانی ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬رێژەیی پانی‬ ‫بە بەرزی (‪ )WHR‬لەتەمەنی‬ ‫ب���ڵ���وق���دا دی����اری����دەک����ات‪.‬‬

‫هەرلەم تەمەنەدا‪ ،‬هۆرمۆنی‬ ‫تستۆسترۆن رۆڵێکی گرنگ‬ ‫لە دی��اری کردنی جیاوازی‬ ‫رواڵ��ەت��ی ن��ێ��وان روخساری‬ ‫کچان و کوڕاندا هەیە‪ ،‬کە وا‬ ‫دێتە پێشچاو لە دیاریکردنی‬ ‫رێژەیی نێوان (‪ )WHR‬رۆڵی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫توێژەران رێژەیی پانی بە‬ ‫بەرزی کاتێک زۆر دەزانن کە‬ ‫لە (‪ )1.9‬البدات‪ .‬کەسانێکی‬ ‫ن��اس��راو ک��ە ئ��ەم رێژەیەیان‬ ‫ل���ە روخ����س����اری خۆیاندا‬ ‫تێپەڕاندوە‪ ،‬یان نزییکبوون لەم‬ ‫رێژەیە دەکرێت باسی جان‬ ‫ئیف کندی (‪ )2.15‬ریچارد‬

‫نیکسن (‪)2.02‬و کین لی‬ ‫(‪ )1.86‬بکرێت‪ .‬هەروەها‬ ‫بیل کلینتن (‪ )2.07‬و جان‬ ‫ئیدواردز (‪ )2.38‬دەکرێت‬ ‫بەم کەسانە زیاد بکرێت‪ ،‬کە‬ ‫هەردوکیان رەفتاری الدانی‬ ‫کۆمەاڵیەتیان هەبوو‪.‬‬ ‫لەالیەکی ت��رەوە‪ ،‬رێژەی‬ ‫پ��ان��ی ب��ە ب����ەرزی ک���ەم بە‬ ‫رێژەکانی کەمتر لە (‪)1.7‬‬ ‫دەگوترێت‪ ،‬کەسانێکی وەک‬ ‫ج��ان لنون (‪ )1.63‬جۆرج‬ ‫واشینگتن (‪ )1.7‬و ویلیام‬ ‫شکسپیەر (‪ )1.44‬ل��ە ناو‬ ‫ئ��ەم ک��ەس��ان��ەدان‪ .‬هەڵبەت‬ ‫هەژمارکردنی رێژەی راستی‬

‫ل��ە س��ەر وێ��ن��ەک��ان کارێکی‬ ‫ئاسان نییە‪.‬‬ ‫ت�����������وێ�����������ژەران ب���ۆ‬ ‫لێکۆڵینەوەکەیان‪ ،‬بە گروپێک‬ ‫ل��ە ژن و پ��ی��او‪ ،‬دوو جۆر‬ ‫چاالکییان پێشنیارکرد‪ ،‬یەکێک‬ ‫رۆڵ���ی ف��رۆش��ی��ار و ئەوی‬ ‫تریش یاریەک بۆ بردنەوەی‬ ‫‪ ٥٠‬دۆالر‪ .‬ل��ە ه����ەردوو‬ ‫چ��االک��ی��ی��ەک��ەدا ئ���ەوان���ەی‬ ‫رێ�����ژەی (‪)WHR‬ەک����ەی����ان‬ ‫ب��ەرزب��وو‪ ،‬پێشبینی ئەگەری‬ ‫ت��ەزوی��ر و هەڵخه‌لەتاندنی‬ ‫زیاتریان لێدەکرا‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ژن���ەک���ان���ی���ش ت���ەزوی���ری���ان‬ ‫دەک��رد ب��ەاڵم وادەردەک���ەوت‬

‫دەوری روخ��س��اری پیاوان‬ ‫ل��ەت��ەزوی��رک��ردن‌و رەفتاری‬ ‫نائەخالقییدا زیاتر بوو‪.‬‬ ‫ب��ە وت����ەی ت���وێ���ژەران‪،‬‬ ‫وادێ��ت��ەپ��ێ��ش��چ��او هەموو‬ ‫شتێک پەیوەندی بەهەستی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەوە هەبێت‪ .‬ئەو‬ ‫پ��ی��اوان��ەی ک��ەرێ��ژەی��ی پانی‬ ‫ب���ە ب�����ەرزی روخساریان‬ ‫زی��ات��رە زۆرت���ر ه��ەس��ت بە‬ ‫دەس�����ەاڵت دەک�����ەن‪ .‬ئەم‬ ‫پ��ی��اوان��ە ت��وون��دوت��ی��ژت��ر و‬ ‫خ��ۆپ��ەرەس��ت��ت��رن‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ناکرێت بە رەهایی بوترێت‬ ‫ئ��ەم تایبەتمەندییە خراپە‪،‬‬ ‫لێکٶلینەوەکەی‬ ‫چ��ون��ک �ه‌‬ ‫(هازلهان) پیشاندەدات ئەم‬ ‫پیاوانە رێ��ب��ەران��ی باشتر و‬ ‫ک���رداری دارای���ی باشتریان‬ ‫ه���ەی���ە‪ .‬ئ���ەم���ان ل���ە رۆڵ���ی‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەردا‪ ،‬سەرکەوتنی‬ ‫دارایی باشتر بەدەستدەهێنن‪.‬‬ ‫گالینسکی‬ ‫ئ��������ادام‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆری ئ���ەخ�ل�اق و‬ ‫ب���ڕی���اردان ل��ە بەرێوەبردن‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەی��ە‪ ،‬ئەم‬ ‫بەشێوەێکی‬ ‫لێکۆڵینەوەیە‬ ‫زۆر شایستە توانیویەتی‬ ‫تایبەتمەندی جینیتیکی و‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ فاکتەرێکی‬ ‫دەرونناسییدا‪ ،‬واتە هەستکردن‬ ‫بە دەسەاڵت شیبکاتەوە‪ .‬لە‬ ‫راستییدا پیشانی دەدات کە‬ ‫پایەکانی فیزیکیی وهۆرمۆنی‬ ‫توندوتیژی و خۆپەرەستی‬ ‫چۆن لە رێگەی کارییگەری‬ ‫لەسەر هەست بە دەسەاڵت‪،‬‬ ‫ل��ەس��ەر رەف��ت��اری کەسەکان‬ ‫کارییگەری خۆی دادەنێت‪.‬‬ ‫ئ����ەو ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت‪:‬‬ ‫"ئ��ەم��ە ب���ەو وات��ای��ە نایەت‬ ‫ئ��ەوان��ەی رێ���ژەی (‪)WHR‬‬ ‫ی���ان ل��ەس��ەرەوەی��ە تووشی‬ ‫رەفتاری نا ئەخاڵقی و دژە‬ ‫کۆمەاڵیەتی دەب��ن‪ ،‬فاکتەری‬ ‫زۆری وەکو‪ ،‬بەرپرسیارەتی‪،‬‬ ‫هەستی پابەندبوون بەکەسانی‬ ‫ت��ر‪ ،‬ستاندەرەکانی روونی‬ ‫ئەخالق ه��ەن ت��اوەک��و ئەمە‬ ‫هەستە هاوسەنگ و کۆنتڕۆڵ‬ ‫بکات"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪25‬‬

‫(‪ )Wi-Fi‬چییەو چۆن کاردەکات؟‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ل��ە هەموو‬ ‫شوێنێک وەک فرۆکەخانە‪،‬‬ ‫میوانخانە‪ ،‬کتێبخانە‪ ،‬دەتوانرێ‬ ‫ئینتەرنێت بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫لەداهاتوویەکی نزیکدا‬ ‫ت����ۆرەک����ان����ی پ���ەی���وەن���دی‬ ‫بەشێوەیەکی چاوەڕواننەکراو‬ ‫ب��ەرب�ڵاو دەب���ن‪ ،‬ک��ە ل��ە هەر‬ ‫ک���ات‌و س��ات��ێ��ک��دا شایەدی‬ ‫خ��زم��ەت��گ��وزاری ئینتەرنێتی‬ ‫ب��ێ��وای��ەر(‪ )wireless‬دەبین‪.‬‬ ‫بە‌هۆی تۆرەکانی وەک (‪Wi-‬‬ ‫‪ )Fi‬ئەتوانین کۆمپیوتەرەکانی‬ ‫چ����ەن����د ژوورێ������������ک یا‬ ‫ف��ەرم��ان��گ��ەی��ەک بەئاسانی‬ ‫بەیەکەوە ببستین‪.‬‬ ‫ت��ۆرەک��ان��ی پەیوەندی‬ ‫ب�������ێ�������وای�������ەر(‪)wireless‬‬ ‫ل��ەش��ەپ��ۆل��ە ڕادیۆییەکان‬ ‫ک��ەڵ��ک وەردەگ�������رن‪ .‬لەم‬ ‫ت����ۆڕان����ەدا پارچەیەیەکی‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی زانیارییەکان‬ ‫دەگ��������ۆڕن ب����ۆ شەپۆلی‬ ‫ڕادی��ۆی �ی‌و لە ڕێگەی ئالێر‬ ‫(‪)antenna‬ه‌وه‌ زانیارییەکان‬ ‫دەنێردرێن (‪)transmitter‬‬ ‫و ل��ەوەرگ��ردا (‪)receiver‬‬ ‫گەیشتووەکان‬ ‫ن��ی��ش��ان��ە‬ ‫دی���س���ان ئ���ەگ���ۆڕێ���ن���ەوە بۆ‬ ‫زان��ی��ای��ە س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان تا‬ ‫ل��ەالی��ەن کۆمپیوتەرەکانەوە‬ ‫بەکاربهێنرێن‪.‬‬ ‫ب��ەزم��ان��ێ��ک��ی س���ادەت���ر‪،‬‬ ‫ئەتوانین سیستەمی(‪)Wi-Fi‬‬ ‫وەک جوتێ (هوکی‪-‬توکی)‬ ‫سەیر بکەین کە دوو هاوڕێ‬ ‫بۆ قسەکردن لەگەڵ یەکترییدا‬ ‫بەکاریدەهێنن‪ ،‬ی��ا لەالیەن‬ ‫پۆلیسەوە بەکاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم ئامێرانە وەک��و ڕادیۆی‬ ‫ب���چ���وک‌و س�����ادە وان کە‬ ‫دەتوانن نیشانەکانی ڕادیۆیی‬ ‫بنێرن‌و وەری��ب��گ��رن‪ ،‬لەکاتی‬ ‫‌ق��س��ەک��ردن��دا مایکرۆفۆن‬ ‫دەن���گ���ەک���ە وەردەگ����رێ����ت‌و‬ ‫بەتێکەڵکردن لەگەڵ شەپۆلی‬ ‫ڕادیۆیی لەڕێگەی ئالێرەوە‬

‫ش��ەپ��ۆل��ەک��ە دەن���ێ���ردرێ���ت‪،‬‬ ‫ل����ەوەرگ����ردا (‪)receiver‬‬ ‫نیشانەکان ئاشکرادەکرێن‌و‬ ‫ل���ەڕێ���گ���ەی م���ک���ەب���ەرەوە‬ ‫دەن��گ��ەک��ە باڵودەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ت��وان��ای ن��اردن��ی ئ��ەم جۆر‌ه‬ ‫ئالێرە بەنزیکەیی چوار واتە‬ ‫(‪)watt‬و (‪ ٥٠‬تا ‪ )١٠٠‬مەتر‬ ‫ئەڕوات‪.‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا وای���داب���ن���ێ���ن‬ ‫تۆرێک لە دوو کۆمپیوتەر‬ ‫پێکهاتووەو بەشێوەی بێوایەر‬ ‫(‪ )wireless‬وەک هوکی‪-‬‬ ‫توکی لەپەیوەندیدان‪.‬‬

‫بەشێوەیەکی سەرەکی‬ ‫سێ ج��ی��اوازی لەنیوان ئەو‬ ‫رادیۆیانەی که لەسیستەمی‬ ‫(‪)Wi-Fi‬دا بەکاردێن لەگەڵ‬ ‫ئەو ڕادیۆیانەی کە لە(هوکی‪-‬‬ ‫توکی)دا بەکار دەهێنرێن بەم‬ ‫شێوەیەیە‪.‬‬ ‫‪ -١‬ڕادیۆکانی سیستەمی‬ ‫بەستاندەری‬ ‫(‪)Wi-Fi‬‬ ‫(‪ )802.11b‬و (‪)802.11 g‬‬ ‫کاردەکەن‌و پرۆسەی ناردن‌و‬ ‫وەرگرتن لەسەرلەرە لەرەکانی‬ ‫(‪ )٤.٢‬گیگاهرتزو (‪ )٥‬گێگا‬ ‫بەئەنجامدەگەیەنن‪.‬‬ ‫هرتز‬

‫ل�����ەم پ���ەی���وەن���دی���ی���ەدا‬ ‫ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی بنچینەیی‬ ‫دروستدەبێت ئەویش ئەوەیە‬ ‫کە ئەم ئالێرانە بە مەبەستی‬ ‫ناردنی دەن��گ دروستکراون‬ ‫و ناتوانن قەبارەیەکی گەورە‬ ‫ل��ەدات��ا ل��ەم��اوەی��ەک��ی کەمدا‬ ‫بنێرن‪.‬‬ ‫شەپۆلە رادی��ۆک��ان��ی کە‬ ‫ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی (‪)Wi-Fi‬دا‬ ‫بەکاردەهێنرێن توانای ناردن‌و‬ ‫وەرگرتنیان هەیە‪ ،‬بەاڵم بەو‬ ‫جیاوازییەی کە ئەم ڕادیۆیانە‬ ‫ئەتوانن زانیارییەکانی وەک‬ ‫سفرو یەکی دیجیتالی بگۆڕن‬ ‫بۆ شەپۆلی ڕادیۆیی‌و بینێرن‪.‬‬

‫بەاڵم (هوکی‪-‬توکی) لەسەر‬ ‫ل��ەرەل��ەرەی (‪ )٤٩‬مێگاهرتز‬ ‫کاردەکات‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ڕادی�����ۆک�����ان�����ی‬ ‫سیستەمی (‪ )Wi-Fi‬چەند‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک��ی رەم���زدان���ان بۆ‬ ‫زان���ی���اری ل��ەخ��ۆدەگ��رن کە‬ ‫دەب��ێ��ت��ەه��ۆی زی���ادک���ردن���ی‬ ‫خ���ێ���رای���ی ل���ەگ���ۆڕی���ن���ەوەی‬ ‫دات������ادا‪ .‬ئ���ەم ش���ی���وازە بۆ‬ ‫ستاندەرەکانی (‪)802.11 a‬‬ ‫و (‪ )802.11 g‬تەکنیکی‬ ‫‪OFDM( orthogonal‬‬ ‫‪frequency-division‬‬

‫‪)m u l t i p l e x i n g‬‬ ‫لەخۆدەگرێت و بۆ ستاندەری‬

‫(‪ )802.11b‬تەکنیکی‬ ‫‪code‬‬

‫‪CCK‬‬

‫‪(complimentary‬‬

‫‪ )keying‬لەخۆدەگرێت‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ئ���ەو رادی���ۆی���ان���ەی‬ ‫ک��ە لەسیستەمی (‪)Wi-Fi‬‬ ‫دا بەکاردەهێنرێن‪ ،‬توانای‬ ‫گۆڕینی ل��ەرەل��ەری��ان هەیە‪.‬‬ ‫ب��اش��ی ئ���ەم تایبەتمەندییە‬ ‫ئ��ەوەی��ە ک��ە توانای‬

‫ب����ەرگ����ری����ک����ردن����ی هەیە‬ ‫لەتێکەڵبوونی کاری سیستەمە‬ ‫ج��ی��اوازەک��ان��ی( (‪ Wi-Fi‬کە‬ ‫لەنزیکیەکدا بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫بەم سێ هۆکارە سیستەمە‬ ‫ڕادیۆییەکانی (‪ )Wi-Fi‬توانای‬ ‫هەڵگرتن‌و خێراییەکی باشتری‬ ‫هەیە بۆ ناردنی داتا بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ (هوکی‪-‬توکی)‪ ،‬ئەم‬ ‫خێراییە بۆ ستانداردەکانی‬ ‫(‪ )١١( )802.11b‬مێگابایت‬ ‫ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دای��ەو ب��ۆ (‪a‬‬ ‫‪ )802.11‬و (‪)802.11 g‬‬ ‫بەنزیکەی (‪ )٣٠‬مێگابایت‬ ‫لەچرکەیەکدایە‪.‬‬ ‫سیستەمی (‪)Wi-Fi‬‬

‫لەکۆمپیوتەردا چۆنە؟‬ ‫لەم سەردەمەدا زۆربەی‬ ‫کات الپتۆپەکان هەڵگری‬ ‫سیستەمی (‪) Wi-Fi‬ن لەناو‬ ‫خۆیانداو لەم کاتانەدا بەس‬ ‫پێویستمان بەدانانی کارتێکی‬ ‫(‪ )Wi-Fi‬لەسەر الپتۆپ یا‬ ‫کۆمپیوتەری سەرمێزە‪.‬‬ ‫دەت������وان������رێ‬

‫بە ئا سا نی‬ ‫ک��ارت��ێ��ک��ی (‪Wi-‬‬ ‫(‪a‬‬ ‫‪ )Fi‬لەسیستەمەکانی‬ ‫‪ )802.11‬یا (‪ )802.11b‬و‬ ‫یا (‪ )802.11 g‬پەیدابکرێت‬ ‫ک���ە ه��ەڵ��ب��ەت ج����ۆری (‪g‬‬ ‫‪ )802.11‬ب���ە ب�����ەراورد‬ ‫لەگەڵ ئەوانی تر خێراییەکی‬ ‫بەرچاوی هەیە‪ .‬ئەم ئالێرانە‬ ‫بۆ الپتۆپ لەشێوەی کارتی‬ ‫(‪ )PCMCIA‬کە لەشوێنێکی‬ ‫تایبەتدا ل��ەن��او الپتۆپەکەدا‬ ‫دادەنرێت یا لەڕێگەی دەرگای‬ ‫(‪ )Port USB‬بەشێوەیەکی‬ ‫دەرەکی دادەنرێن‪.‬‬ ‫کۆمپیوتەرەکانی‬ ‫ب���ۆ‬ ‫سەرمێز دەتوانین کارتەکانی‬ ‫(‪ )PCI‬یا لەڕێگەی دەرگای‬ ‫(‪ )Port USB‬بەکاربهێنین‪.‬‬ ‫ل������ەڕێ������گ������ەی ئ�����ەم‬ ‫ک���ارت���ان���ەوە ب���ەش���دارب���وو‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ل��ەو شوێنانەی‬ ‫ک��ە ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت لەشێوەی‬ ‫ب���ێ���وای���ەرە (‪)Wireless‬‬ ‫ل�����ەم خ���زم���ەت���گ���وزاری���ی���ە‬ ‫س������وودوەرب������گ������رێ������ت‌و‬ ‫پ��ەی��وەس��ت��ب��ێ��ت ب���ەت���ۆڕی‬ ‫ئینته‌رنێتەوە‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ئاورنگ بۆسکانی‪،‬‬ ‫ئەندازیاری گەیاندن‬


‫‪26‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫جینی نیاندرتاڵەکان لەنێو‬ ‫جەستەی ئاسیاییەکان‌و‬ ‫ئه‌وروپییەکان‬

‫باوانی ئێمە دوای بەجێهێشتنی ئەفریقا لەگەڵ جۆرەکانی‬ ‫تری مرۆڤ وەک نیانده‌رتاڵەکان پەیوەندی باشیان هەبووە‪،‬‬ ‫تەنانەت منداڵی هاوبەشیان هەبووە‪ ،‬ئێستا ئاسیایەکان‌و‬ ‫ئەوروپییەکان هەندێک لەجینەکانی خۆیان ل��ەوان��ەوە بۆ‬ ‫م��اوەت��ەوە‪ .‬ت��وێ��ژەران بەپێی لێکٶلینەوەکان لەسەر ئەو‬ ‫بڕوایەن کە لەسەردەمێکدا مرۆڤەکان لەگەڵ جۆرەکانیتردا‬ ‫پێوەندیان هەبووە‪ .‬ساڵی رابردوو جینی نیاندرتاڵ‪ ،‬یەکێک‬ ‫لەناسراوترین جۆرەکانی م��رۆڤ لەسەردەمەکانی کۆندا‪،‬‬ ‫ب�ڵاوب��ووی��ەوەو پیشانیدا کە باوانی سەرەتایی ئێمە واتە‬ ‫هۆموسپینەکان‪ ،‬دوای ئەوەی ئەفریقایان بەجێهێشت‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫نیاندرتاڵەکاندا تێکەڵبوون‌و تەنانەت منداڵیان لێیانبووە‪.‬‬ ‫هەروەها وادێتەپیشچاو لەگەڵ جۆرەکانیتریشدا پەیوەندێکی‬ ‫باش‌و گونجاویان هەبووە‪ ،‬یەکێک لەو جۆرانە دنیسڤانەکانن‬ ‫کە ساڵی رابردوو بەبەردبووەکانیان لەسیبریادا دۆزرایەوە‪.‬‬ ‫پرسیارێک لێرەدا هەیە کە ئایا هاوسەرگیری لەنێوان ئەمانەدا‬ ‫هەبووە‪ ،‬ئەگەر هەبووە ئایا منداڵ بەرهەم هاتووە‪ ،‬ئایا گۆڕانێک‬ ‫لەئێمەدا بەهۆی ئەوەوە روویداوە‪ ( .‬پیتەرپرهام ) لەزانکۆی‬ ‫ستنفۆردی کالیفۆڕنیا تێکۆشاوە بەلێکۆڵینەوە لەسەر جینەکان‬ ‫وه‌اڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە‪ .‬ئەو لەسەر گروپێکی (‪)٢٠٠‬‬ ‫دانەیی لەجینەکانی (‪ )LHD‬کە بۆ سیستەمی پارێزگاری‬ ‫جەستە پێویستن‪ ،‬کاریکرد‪ .‬بەهۆی ئەوەی هەموو جینێک‬ ‫سەددان کۆپی جۆربەجۆری لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتییدا هەیە‪،‬‬ ‫ئەو ئەوانەی هەڵبژارد کە زۆرترین جۆریان هەیە‪ .‬بەئەگەری‬ ‫زۆرەوە کاتێک ئەفریقایان بەجێهێشتووە ژمارەیەکی کەم لەم‬ ‫جینانە واتە جینی (‪ )LHD‬یان لەجەستەدا هەبووە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەم جینانە تەنها لەگەڵ نەخۆشییە ئەفریقییەکاندا خۆیان‬ ‫گونجاندبوو‪ ،‬بۆیە لەبەر نەخۆشیەکانی تردا خۆپارێز نەبوون‪.‬‬ ‫ب���ەرواردی نێوان (‪)HLA‬ی مرۆڤەکان لەشوێنەکانی‬ ‫جۆربەجۆری جیهاندا پیشانیدەدات مرۆڤە نائەفریقییەکان‬ ‫(‪ )HLA‬گەلێک لەجینی ن��ی��ان��درت��اڵ‌و دنیسڤانەکانیان‬ ‫لەجەستەدا هەیە‪ .‬بۆنموونە (‪ )0702*HLA-C‬لەجەستەی‬ ‫ئەوروپییەکان‌و ئاسیاییەکانی ئیمڕۆدا بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەجەستەی ئەفریقییەکاندا بوونی نییە‪ .‬ب��ەاڵم ئەم جینە‬ ‫لەنیاندرتاڵەکاندا بوونی ه��ەب��ووە‪)11*HLA-A( .‬ی����ش‬ ‫چیرۆکێکی هاوشێوەی هەیە‪ ،‬لەجەستەی ئاسیاییەکاندا هەیەو‬ ‫لەجەستەی ئەفریقییەکاندا نەبینراوە‪ ،‬ئەمە یەکێکە لەو شتانەی‬ ‫لەدنیسڤانەکانەوە بۆمان ماوەتەوە‪.‬‬ ‫نیاندرتاڵەکان‌و دنیسڤانەکان زیاد لە (‪ )٢٠٠‬هەزار ساڵ‬ ‫لەدەرەوەی ئەفریقا ژیابوون‪ ،‬بۆیە بەئەگەری زۆرەوە کاتی‬ ‫پێویستیان بۆ بەرگری لەبەرامبەر نەخۆشییەکانی ناوچەکەی‬ ‫خۆیان هەبوو‪ ،‬لەدوای پەیوەندی لەگەڵ باوانەکانماندا ئەم‬ ‫جینانە بۆ ئێمە گواستراوەتەوە‪ .‬هەڵبەت ئێمە تەنها لە (‪)%6‬‬ ‫ی جینەکانیمان لەجۆرەکانی ت��رەوە پێگەیشتووە‪ ،‬بەشی‬ ‫زۆری ئەم جینانەش پێوەندییان بە(‪)HLA‬وە هەیە‪ .‬نیوەی‬ ‫(‪ )HLA_A‬ئەوروپییەکان لەجۆرەکانیترەوە هاتووە‪ ،‬ئەم ژمارە‬ ‫بۆ چینیەکان دەگاتە لەسەدا ‪ ،٧٢‬بۆ خەڵکی گینەی نوێ‬ ‫دەگاتە لەسەدا ‪ .٩٠‬بۆیە باوانی هه‌موو سپینەکان تا بەرەو‬ ‫خۆرهەاڵت رۆیشتبێتن‪ ،‬پێویستیان بە جینی بەرگری زیاتر‬ ‫هەیە‪ ،‬رەنگە لە باکور لە چاو ناوچە گەرمه‌سێرەکانی ئاسیای‬ ‫خۆرهەاڵت بەرەو رووی نەخۆشی کەمتربووبنه‌وە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Newscientist :‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪27‬‬

‫قارچكه‌كان چۆن زیادده‌كه‌ن‬ ‫زۆرب����ه‌ ق��ارچ��ك �ه‌ك��ان بۆ‬ ‫زی���ادب���وون س��پ��ۆر له‌كرداری‬ ‫په‌ڕیندا به‌ده‌وروبه‌ری خۆیاندا‬ ‫باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و میكانیزمه‌ی‬ ‫ك‌ه قارچكه‌كان بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫سپۆر سودیلێده‌بینن نهێنیه‌كی‬ ‫گه‌وره‌یه‌‪ ،‬له‌ئێستادا زیاد ل‌ه (‪)٧٠‬‬ ‫هه‌زار جۆر قارچك ناسراون‌و‬ ‫ق��ارچ��ك��ه‌ك��ان به‌شێوازێكی‬ ‫س��ه‌رس��وڕه��ێ��ن��ه‌ر ده‌جوڵێن‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌كاتی باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫س��پ��ۆردا ل �ه‌ڕوان��گ �ه‌ی زانستی‬ ‫بایومیكانیكدا ئه‌مه‌ تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫زۆر سه‌رنجراكێشه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫سپۆری هه‌وا وه‌ك به‌ربه‌ست وان‬ ‫بۆ گه‌یشتنی سپۆره‌كان به‌شوێنی‬ ‫م �ه‌ب �ه‌س��ت��ی خ���ۆی���ان‪ ،‬زانایان‬ ‫دۆزی��وی��ان��ه‌ت��ه‌وه‌ قارچكه‌كان‬ ‫ده‌ت��وان��ن سپۆره‌كانی خۆیان‬ ‫له‌مه‌ودای كاتێكی زۆر كورتی‬ ‫كه‌متر ل �ه‌چ��رك �ه‌دا به‌خێرایی‬ ‫(‪ )١١٠‬كیلۆمه‌تر له‌كاتژمێڕدا‬ ‫باڵوبكه‌نه‌وه‌‪ ،‬بۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ئ�����ه‌م ك������اره‌ ق���ارچ���ك���ه‌ك���ان‬ ‫له‌تایبه‌تمه‌ندی دروستكردنی‬ ‫ب��ۆش��ای��ی س���ودوه‌رده‌گ���رن‪،‬‬ ‫ئه‌م میكانیزم‌ه وه‌ك میكانیزمی‬ ‫هه‌ڵبچرینی س �ه‌ری قوتویه‌كی‬ ‫س��اردی گ��ازدار وای �ه‌‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی په‌ستانی هه‌وای ده‌ره‌و‌ه‬ ‫ك �ه‌م��ت��ر‌ه ل �ه‌پ �ه‌س��ت��ان��ی دوان����‌ه‬ ‫ئۆكسیدی كاربۆنی ناو قوتوه‌ك‌ه‬ ‫بڵقی گاز له‌ناو شله‌كه‌و‌ه به‌ره‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ دێت‪ ،‬بۆ تێگه‌یشتن له‌م‬ ‫میكانیزم‌ه لقێك له‌به‌رچاوبگرن‬ ‫كه‌ سپۆرێكی له‌سه‌ره‌و بڵقێكی‬ ‫پ���ڕ ل���ه‌ئ���او پێكه‌و‌ه‬ ‫گ���رێ���ی���داون‪،‬‬ ‫كا تێك‬

‫قارچكه‌كه‌ وشكده‌بێته‌وه‌و په‌ستانی‬ ‫ناو بڵقه‌كه‌ كه‌مده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م دابه‌زیین‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب�ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی ئ��اوی نێو‬ ‫خانه‌كانی ده‌وروب�ه‌ر ببێت به‌هه‌ڵم‌و‬ ‫بێت‌ه ناو بڵق‌ه وشكبووه‌كه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵم‌ه‬ ‫كۆبووه‌ك‌ه ده‌بێت به‌هۆی ئاوسانی‬ ‫ب��ڵ��ق�ه‌ك�ه‌و ئ���ه‌م گ��ۆڕان��‌ه له‌ناكاو‌ه‬ ‫سپۆره‌ك‌ه به‌ره‌و ئاسمان ده‌هاوێژێت‪.‬‬ ‫زان��ای��ان ب��ۆ دۆزی���ن���ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫میكانیزم‌ه له‌كامێرای ب��ه‌رز‌ه خێرا‬ ‫ك‌ه له‌چركه‌یه‌كدا یه‌ك ملیۆن وێن‌ه‬ ‫ده‌گ����رێ����ت س���ودی���ان‬ ‫ب��ی��ن��ی��ووه‌‪ ،‬گروپێك‬ ‫له‌خوێندكارانی‬ ‫ب������ه‌ش������ی‬

‫رووه‌ك�����ن�����اس�����ی‬ ‫ب �ه‌س �ه‌رپ �ه‌رش��ت��ی ن��ی��ك��ۆالس مانی‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی میامی به‌لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ی �ه‌ك ملیۆن فرێم توانیان‬ ‫(‪ )١٠‬فرێم ب��دۆزن �ه‌وه‌ ك‌ه هه‌موو‬ ‫پرۆسه‌ك‌ه له‌ناو ئه‌واندا روویدابوو‪،‬‬ ‫ئه‌م رووداوه‌ به‌چاو نابینرێت‌و ته‌نیا‬ ‫ئه‌م شیوه‌ی‌ه له‌كامێرا ده‌توانن پێشانی‬ ‫ب��ده‌ن‪ ،‬ل �ه‌ده‌ی �ه‌ی (‪ )١٩٦٠‬زانایان‬ ‫دروستكردنی بۆشایی‪ ،‬ی��ان وه‌كو‬ ‫میكانیزمی هاوێشتن پێشنیاركردبوو‪،‬‬ ‫ئێستا دوای (‪ )٥٠‬س��اڵ تاقمێك‬ ‫له‌زانایان توانییان ئه‌م‌ه بسه‌لمێنن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Popscience :‬‬

‫و‪:‬لڤینی زانستی‬


‫‪28‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫تا ئه‌به‌د ژیانی دیجیتاڵی‬ ‫ئه‌و شتان‌ه نین ك‌ه یادی ئێمه‌ كه‌سی‌و په‌یوه‌ندیی‌ه خه‌یاڵی‌و شه‌رمی لێبكه‌ین بۆ داهاتوو‬ ‫هه‌ڵبژێردرابوون‪.‬‬ ‫ئه‌رواح ئۆنالین‬ ‫له‌وكاته‌دا ئه‌م ك��ار‌ه زۆر به‌زیندوویی ده‌هێڵنه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو راس����ت����ی����ی����ه‌ك����ان‌و ح�����ه‌زو بمێنێته‌وه‌؟‬ ‫نه‌وه‌ی ئێـم‌ه ئه‌و نه‌وه‌یه‌ی‌ه‬ ‫قوتابخانه‌یه‌كی فكری‪،‬‬ ‫ك‌ه زۆرترین به‌ڵگه‌ی به‌شێوه‌ی ده‌گمه‌نبوو‪ ،‬ب �ه‌اڵم له‌ئه‌مرۆدا پ��رۆف��ای��ل��ی وێبسایته‌كان‌و باوه‌ڕه‌كانمانه‌‪.‬‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی هه‌رزانی‌و الی��ه‌ن��گ��ران��ی "پ���ارێ���زگ���اری‬ ‫ئۆنالین تۆماركردووه‌‪ ،‬كاتێك دوای (‪ )٦‬س���اڵ هه‌موو وێبالگ‌ه جۆربه‌جۆره‌كان وه‌كو‬ ‫پاشكه‌وتكردنی له‌میراتی ئ��ۆن�لای��ن" بڕوایان‬ ‫له‌م جیهان‌ه بارده‌كه‌ین چه‌ندێك شتێك گۆڕاوه‌‪ ،‬ژماری ئه‌وانه‌ی فه‌یسبووك‪ ،‬تویته‌ر‪ ،‬فلیكرو‪ ...‬ئ��اس��ان��ی‬ ‫له‌م به‌ڵگان‌ه به‌یادگار ده‌مێننه‌وه‌؟ ئینته‌رنێت به‌كارده‌هێنن زۆر ل�����ه‌دوای ئ��ێ��م�‌ه ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬بابه‌ته‌كانمان سپاسگوزاری وای������‌ه ئ��ێ��م��‌ه ق��������ه‌رزداری‬ ‫كاتێك كاترینی هاوسه‌رم زیادیكردووه‌و زۆر له‌خه‌ڵكی خه‌ڵكی تریش شتی هاوشێو‌ه ئ��ی��ن��ت�ه‌رن��ێ��ت ب��ی��ن به‌هۆی نه‌وه‌كانمانین‪ ،‬به‌اڵم مه‌كته‌بێكی‬ ‫رۆژه‌كانی كۆتایی ژیانی بوو‪ ،‬ب�ه‌ت�ه‌م�ه‌ن��ی��ش به‌كارهێنه‌ری ل �ه‌دوای خۆیان به‌جێده‌هێڵن‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی رۆح��ی دیجیتاڵیمان ت��ر الی�ه‌ن��گ��ران��ی "سڕینه‌وه‌ی‬ ‫دروستكردنی ئه‌و شتانه‌ی به‌وته‌ی هانس ده‌بێت به‌ئه‌به‌دی‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئایا م��ی��رات��ی ئ��ۆن�لای��ن" بڕوایان‬ ‫داوای لێكردم كارێك بكه‌م ئینته‌رنێتن‌و‬ ‫خه‌ڵك رووخساری هه‌میش‌ه به‌و وێبسایت‌و وێبالگی رێزلێنان‌و پ��ی��ت�ه‌ر ب��رون��دم��و‪ ،‬سه‌رۆكی ئ��ێ��م�‌ه ده‌م���ان���ه‌وێ���ت هه‌موو وای‌ه فێركردنی "له‌بیرچوونه‌وه‌"‬ ‫شێوه‌یه‌ی ك‌ه پێش نه‌خۆشییه‌ك‌ه ب��ی��ره‌وه‌ری له‌جیهانی خه‌یاڵی ن�ه‌رم�ه‌ك��ارو خزمه‌تگوزاریی‌ه چ��االك��ی��ی�‌ه ئۆنالینه‌كانمان به‌ئینته‌رنێت یه‌كێك‌ه له‌كار‌ه‬ ‫ب���ووه‌‪ ،‬ج���وان‌و گه‌نج ببینن‪ ،‬ب����وو‌ه ب�ه‌ش��ت��ێ��ك��ی ئاسایی‪ ،‬ك��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ی��ی �ه‌ك��ان��ی نۆكیا ب��ی��روڕا هه‌رزییه‌كانمان‪ ،‬ئه‌و زۆر پێویسته‌كان‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫هه‌ربۆی‌ه بڕیارمدا دوای مردنی ب���ه‌اڵم كاتێك م��ن‌و ت��ۆ ئه‌م ل�ه‌س��ان��ف��ران��س��ی��س��ك��ۆ ئه‌مان‌ه وێ��ن �‌ه ن��اپ��رۆف��ی��ش��ن��االن�ه‌ی ك‌ه داهاتووی ئینته‌رنێت‌و ته‌ریب‬ ‫وێبسایتێكی بۆ دروستیبكه‌م به‌و جیهان‌ه به‌جێده‌هێڵین‪ ،‬پرسه‌و رۆح���ی دیجیتاڵی ئێم‌هن‌و به‌مۆبایل گرتوومانه‌‪ ،‬یان گاڵته‌ له‌گه‌ڵیدا رۆحی دیجیتاڵی ئێم‌ه‬ ‫وێنه‌و نووسینانه‌ی ك‌ه به‌جوانی رێزلێنان‌و ی��ادك��ردن �ه‌و‌ه ته‌نیا ه�ه‌ڵ��گ��ری ه �ه‌م��وو زانیاریی‌ه بێبیركردنه‌وه‌كانمان ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه ك�ه‌وت��ووت�‌ه ده‌س��ت ئ �ه‌م دوو‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪29‬‬

‫میرشونبرگر ده‌ڵێت "ساڵی پاشه‌كه‌وت بكرێت! هه‌روه‌ها‬ ‫گروپ‌ه فكرییه‌و جه‌ده‌له‌كانیان‪ .‬له‌كۆمه‌ڵێك وێبسایتی كه‌سی ره‌ن����گ����ب����ێ����ت زۆرك��������ه‌س‬ ‫له‌ئێستادا داتاكان له‌الیه‌ن ك‌ه دامه‌زراندنه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕیته‌و‌ه له‌وێنه‌كانیان فایلی پشتیبانیان رابردوو خاتوونێك په‌یوه‌ندی ناكرێت پرۆگرامه‌كانی دووبار‌ه‬ ‫ئینته‌رنێته‌و‌ه ب��ۆ سالی (‪)١٩٩٤‬و یاهوو ه�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم (‪ )Flicker‬به‌منه‌و‌ه ك��ردو وتی پێشینه‌ی هێنانه‌وه‌و شتی تریش له‌به‌رچاو‬ ‫كۆمپانیاكانی‬ ‫پاشه‌كه‌وت ده‌كرێن‪ ،‬گوگڵ‌و له‌ساڵی (‪)٢٠٠٩‬دا بڕیاڕیدا م��ێ��ژووی��ه‌ك��ی ده‌وڵ���ه‌م���ه‌ن���د‌ه تاوانه‌كه‌ی‪ ،‬به‌هه‌ڵه‌‪ ،‬چووه‌ت‌ه ن��ه‌گ��ری��ن‪ .‬ه �ه‌ڵ��ب �ه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫فه‌یسبووك‪ ،‬زۆرترین دات��ا بۆ ئه‌م كۆمه‌ڵه‌ی‌ه دابخات‪ ،‬جیسون به‌په‌یوه‌ندیی‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان سه‌ر ئینته‌رنێت‌و هه‌ر ئه‌م‌ه بوو‌ه له‌كۆتایدا نه‌توانین پرۆگرامێك‬ ‫درێ��ژت��ری��ن ك��ات پاشه‌كه‌وت هه‌وڵی زۆریداو له‌كۆتایدا توانی ل�ه‌ن��ێ��وان ئ��ه‌و گ��روپ��ان �ه‌ی ك‌ه به‌هۆی ئه‌وه‌ی ژیانێكی بێده‌نگ بۆ سڕینه‌وه‌ی ته‌واوو له‌بیركردن‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت "ده‌رچووی ئه‌رشیفێكی (‪ )٦٤١‬گیگابایتی له‌باره‌ی وێنه‌كانی یه‌كترییه‌و‌ه ك‌ه بۆ خۆی دروستیكردبوو‪ ،‬په‌یدابكه‌ین‪ ،‬ده‌كرێت ئۆمێدمان‬ ‫دی��ج��ی��ت��اڵ��ی" به‌كارهێنه‌ر‪ ،‬له‌الپه‌ره‌كانی (‪ )Geocities‬رایانده‌ربڕیوه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌مان‌ه بكه‌وێت‌ه مه‌ترسییه‌وه‌و تێروانینی به‌شاردنه‌و‌ه هه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌مانگی شوباتی (‪)٢٠١١‬‬ ‫وه‌ك��و ئه‌نجامی گه‌ڕانه‌كا‌وو ئاماده‌بكات‌و له‌سه‌ر سایتی بۆ هه‌موو په‌یوه‌ندییه‌كانمان ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��‌ه بچووكه‌كه‌ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌روب����ه‌ری س �ه‌ب��اره‌ت به‌ئه‌و دا ل����ه‌دوای‪ ،‬شكاتی چه‌ند‬ ‫ل���ه‌ت���ۆڕ‌ه‬ ‫م��ێ��ژوول��ك �ه‌ی گ����ه‌ڕان له‌ناو (‪ )reocities.com‬دایبنێت‪.‬‬ ‫ك �ه‌س��ێ��ك ل����ه‌الی ئاژانسی‬ ‫ب�����ه‌ب�����ڕوای ئیسكات راس��ت�ه‌‪ ،‬دۆستایه‌تییه‌كانمان‌و بگوڕدرێت"‪.‬‬ ‫وێبسایته‌كاندا له‌الیه‌ن هه‌ندێك‬ ‫جگ‌ه له‌م نموونه‌ی‌ه له‌وانه‌یه‌ پاراستنی داتای واڵت‪ ،‬دادگای‬ ‫به‌ڕاستی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��او‌ه تۆمارده‌كرێت ئ��ه‌و پێشینانه‌ی ك �‌ه له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانمان‬ ‫زۆر شتی تریش هه‌بێت ك‌ه ئیسپانیا فه‌رمانی به‌گوگڵ كرد‬ ‫ت��اوه‌ك��و به‌سوودوه‌رگرتنی سایته‌كانی وه‌كو (‪ )Geocities‬گرنگن‪.‬‬ ‫به‌درێژایی ساڵی رابردوو‪ ،‬ئێم‌ه به‌ره‌و له‌بیركردنی ئۆنالینی نزیكه‌ی (‪ )١٠٠‬لینك له‌پێڕستی‬ ‫هه‌ندێك ریكاڵمی تایبه‌تیت بۆ ت��ۆم��ارك��راوه‌‪ ،‬مێژوولكه‌یه‌كی ‬ ‫بنێرن‪ ،‬هه‌موو ئه‌م داتایان‌ه بۆ پڕ بایه‌خ‌ه له‌سااڵنی سه‌ره‌تایی ژم���اره‌ی ئ �ه‌و ئامێرانه‌ی ك‌ه راب��ك��ێ��ش��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆ نموون‌ه داتاكانی بسڕێته‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه ئه‌م‬ ‫كۆمه‌ڵناسه‌كان‪ ،‬دێرینه‌ناسه‌كان‌و وێب له‌جیهانداو له‌چوارچێوه‌ی ب��ۆ ده‌ره��ێ��ن��ان��ی داتاكانی ئه‌گه‌ر هه‌موو زانیارییه‌كانی داتایان‌ه په‌یوه‌ندیان به‌ڕابردووی‬ ‫ئ�ه‌و مرۆڤناسانه‌ی ده‌رباره‌ی ك���ه‌پ���س���ول���ێ���ك ب����ه‌ن����اوی ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ه‌ران ل���ه‌ت���ۆڕ‌ه به‌كارهێنه‌رانی ئێستا له‌سه‌ر ئ���ه‌م ك �ه‌س��ان �ه‌و‌ه ه �ه‌ب��وو ك‌ه‬ ‫سه‌رده‌می دیجیتاڵ لێكۆڵینه‌و‌ه (‪ )Geocities‬چڕكراوه‌ته‌وه‌و ك��ۆم�ه‌اڵی�ه‌ت��ی��ی�ه‌ك��ان س���وودی ت��ۆڕی ئینته‌رنێت بمێنێته‌وه‌ م��ێ��ژووك��ه‌ی به‌سه‌رچبوو‪،‬‬ ‫ده‌كه‌ن سه‌رنجڕاكێشه‌‪ ،‬به‌اڵم زان�����ی�����اری گرانبه‌هایی لێوه‌رده‌گێرت زیادیكردووه‌‪ ،‬له‌داهاتوویه‌كی نه‌ك زۆر دوور ه�ه‌رچ�ه‌ن��د گوگڵ هاوكاری‬ ‫به‌هیچ شێوه‌یه‌ك دیار نییه‌ ئه‌م ل�ه‌س��ن��وردارب��وون��ی تواناكانی هه‌ڵبه‌ت زۆر له‌كۆمپانیاكان جیهانی خ�ه‌ی��اڵ��ی پڕده‌بێت نه‌كردن‪ ،‬به‌اڵم به‌سودوه‌رگرتن‬ ‫تۆڕێ (‪ ،)Dial up‬پێكهاته‌ی ئه‌و سیقه‌ی‌ه ده‌ده‌ن ك‌ه میرات له‌زانیاری مردوو‪ ،‬به‌واته‌یه‌كی له‌یاسای له‌بیركردن وه‌كو‬ ‫داتایان‌ه چییان به‌سه‌ردێت‪.‬‬ ‫مارك وێبه‌ر له‌مۆزه‌خانه‌ی س���ه‌ره‌ت���ای���ی‌و نارێكوپێكی ئۆنالینی به‌كارهێنران دوای تر ژم��اره‌ی م��ردووه‌ك��ان زۆر ئامانجی ستراتیژی پارێزگاری‬ ‫كۆمپیوته‌ر له‌كالیفۆرنیا ده‌ڵێت وێب‪ ،‬په‌یوه‌ندی به‌كارهێنه‌ران م�ه‌رگ��ی��ان ده‌پ���ارێ���زن‌و به‌پێی زیاتر ده‌بێت له‌زیندووه‌كان‪ ،‬له‌داتاكانی یه‌كێتی ئه‌وروپا‬ ‫"به‌ڵگه‌ی دیجیتاڵی زیاتر له‌وه‌ی ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی ئ��ی��م��ێ �ڵ‌و بێباك خواستی ئ��ه‌وان جیاكارییان بۆ نموون‌ه سایت‌ه بیره‌وه‌رییه‌ك‌ه له‌ساڵی (‪)٢٠١١‬دا هه‌رچه‌ند‬ ‫وه‌ك به‌ڵگه‌ی ترادشناڵ بن وه‌كو له‌سپام ك‌ه ل‌ه (‪ )Guestbook‬بۆ ده‌ك��ه‌ن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت هه‌موو ك‌ه بۆ هاوسه‌ره‌كه‌م كاترین‪ ،‬ش��ك��ات‌و خ��واس��ت له‌سه‌ر‬ ‫قسه‌وباس وان ئه‌گه‌ر به‌رده‌وام ب���ڵ���اوده‌ب�������وون�������ه‌وه‌و‪ ..‬چیرۆكه‌كه‌ په‌یوه‌ندیدار به‌دوای دروس��ت��م��ك��رد ی �ه‌ك �ه‌م سایت‌ه سڕینه‌و‌ه زۆرتربێت‪ ،‬ئه‌گه‌ری‬ ‫مه‌رگی به‌كارهێنه‌ره‌كه‌و‌ه نییه‌‪ ،‬تا ك‌ه به‌گه‌ڕانی گوگڵ بۆ ناوی سه‌ركه‌وتنیش زیاتر ده‌بێت‪،‬‬ ‫ك��ۆپ��ی ن �ه‌ك��رێ��ن به‌ئاسانی ده‌گرێته‌خۆ‪.‬‬ ‫چ���������اره‌ن���������ووس���������ی ئێستا زۆر پێشهاتوو‌ه ك‌ه فایلی كاترین ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ ،‬جا نازانم ب��ۆی�‌ه ئ �ه‌گ �ه‌ری "له‌بیركردن"‬ ‫ون ده‌ب�����ن"‪ .‬ئ���ه‌و ب����اوه‌ڕی‬ ‫وایه‌ به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست بۆ (‪ )Geocities‬ده‌ریخست‪ ،‬وێنه‌‪ ،‬یان ‪ ...‬به‌كارهێنه‌ران ئه‌وانه‌ی ك‌ه هاوناوی ئه‌ون چ دی��واری ب �ه‌رزی داهاتوو‌ه ك‌ه‬ ‫ده‌بێت بشكێندرێت‪.‬‬ ‫پارێزگاری له‌سه‌رده‌می دیجیتاڵ زۆرێك له‌وێبسایته‌كان تووشی ونبووه‌‪ ،‬بۆی‌ه ده‌بێت رێگه‌یه‌كی هه‌ستێكیان بۆ دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫ئێستا ئێم‌ه له‌سه‌رده‌مێكی‬ ‫م��ی��رش��ون��ب��رگ��ر له‌ساڵی‬ ‫تێناكۆشین "ئ �ه‌گ �ه‌ر هۆشیار ه �ه‌م��ان چ��اره‌ن��ووس ده‌بن‪ .‬ورد ب��ۆ ه��ێ��ش��ت��ن �ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫له‌كتێبه‌كه‌یدا م��ێ��ژووی��دای��ن ك �‌ه چۆنیه‌تی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا‬ ‫ن �ه‌ب��ی��ن‪ ،‬س���ه‌رده‌م���ی ئێمه‌ش دیسامبه‌ری (‪)٢٠١٠‬دا كاتێك زانیاریی‌ه بدۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڤیكته‌ر میر شونبرگر‪ ،‬له‌ژێر ناونیشانی (‪ )Delete‬دروس���ت���ك���ردن���ی میراتێكی‬ ‫وه‌ك���و به‌شێك له‌سه‌ده‌كانی یاهوو خزمه‌تێكی نوێی وه‌كو‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت ده‌گ��ات �‌ه كۆتایی‪ )Sunset( ،‬یان (‪ del.icio.‬ل�ه‌ئ�ه‌ن��س��ت��ی��ت��ۆی ئینته‌رنێتی نووسیبووی ده‌بێت هه‌ندێك به‌رباڵوی دیجیتاڵی فێربووین‪،‬‬ ‫هه‌موو شتێك قالبی دیجیتاڵی ‪ )us‬پێشكه‌شكرد‪ ،‬هه‌ندێك ئۆكسفۆرد له‌به‌ریتانیا ده‌ڵێت مێتۆد وه‌كو به‌رواری كۆتایی بۆ به‌اڵم نازانین چۆن ئه‌م میرات‌ه‬ ‫وه‌رگ���رت���ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم چاالكی ده‌ن��گ��ۆ س��ه‌ب��اره‌ت به‌نه‌مانی "له‌بیركردن به‌شێك‌ه له‌زهنی زانیاریی‌ه ئۆنالینه‌كان دابنرێت‪ ،‬بۆ نه‌وه‌كانمان پاكبكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌وه‌ی پێشوو ئه‌م میراته‌ی‬ ‫پێویست بۆ پارێزگاریلێكردنیان ب�����ه‌زووی س��ای��ت��ی گ����ه‌وره‌ی م��رۆڤ�ه‌ك��ان‪ ،‬بۆی‌ه مرۆڤایه‌تی هه‌ربۆی‌ه پرۆگرامێكی ئه‌ڵمانی‬ ‫(‪ )Flicker‬باڵوبوویه‌وه‌‪ ،‬یاهوو هه‌زاران ساڵ تێكۆشاو‌ه تاوه‌كو به‌ناوی (‪( )X-pire‬وه‌رگیراو نه‌بووه‌و نه‌وه‌ی دوای ئێمه‌ش‬ ‫ئه‌نجامناده‌ین"‪.‬‬ ‫تێكۆشا تاوه‌كو ئه‌م ده‌نگۆیان‌ه رێگه‌گه‌لێك بۆ له‌بیرنه‌چوون ل����ه‌وش����ه‌ی (‪)expire‬ی له‌وانه‌ی‌ه جگ‌ه له‌پرۆفایلێكی‬ ‫الیه‌نگرانی نوێ‬ ‫دروستكراو‌ه پ���اك‌و خ��اوێ��ن هیچ ل���ه‌دوای‬ ‫له‌ئێستادا هه‌ندێك كه‌س له‌مێشكی خه‌ڵكی پاكبكاته‌وه‌‪ ،‬دروستبكات‪ ،‬بۆی‌ه تۆماركردن‌و ئینگلیزییه‌وه‌)‬ ‫ل���ه‌م ب������واره‌دا هه‌نگاویان به‌اڵم به‌كارهێنه‌رانی (‪ )Flicker‬ده‌سته‌به‌ندی زانیاری دیجیتاڵی‪ ،‬ك��‌ه ب���ه‌س���وودوه‌رگ���رت���ن له‌و خ��ۆی به‌جێنه‌هێڵێت‪ ،‬به‌اڵم ‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌و دڵ��ن��ی��ای��ی بۆ به‌رده‌وام له‌نیگه‌رانیدابوون كه‌ زۆر ئاسانتر‌ه له‌دیاریكردنی ئه‌و پرۆگرامه‌‪ ،‬به‌كارهێنه‌ران ده‌توانن ئ����ه‌و‌ه ئ��ێ��م �ه‌ی��ن باشترین‌و‬ ‫میراته‌كه‌مان جێگه‌ی خاڵی ئه‌م سایت‌ه چۆن زانیاریانه‌ی ك�ه‌ ده‌مانه‌وێت له‌فه‌یسبووكدا مێژووی كۆتایی گ �ه‌وج��ان �ه‌ت��ری��ن ساته‌كانی‬ ‫م����ان����ه‌وه‌ی‬ ‫ب��ی��س��ڕی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬به‌واتایه‌كی دابنێن بۆ ئ��ه‌وه‌ی دوای ئه‌و ژیانمان تۆماركردووه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫دروستبووه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌و كه‌سان‌ه پڕبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌نه‌مانی ئه‌م سایتان‌ه زۆرێك ت���ر ئ����ه‌وه‌ن����د‌ه میمۆریمان به‌روار‌ه ئیتر له‌به‌رده‌ستدا نه‌مێنن‪ ،‬ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ئ��ه‌م زان��ی��اری��ان�‌ه بۆ‬ ‫جیسون ئیسكاته‌‪ ،‬ئه‌م كه‌س‌ه بۆ‬ ‫پارێزگاری ل‌ه (‪ )Geocities‬له‌به‌كارهێنه‌ران ئه‌م هه‌سته‌یان دروس��ت��ك��ردوو‌ه ك‌ه ده‌رقه‌تی به‌اڵم كێشه‌ی ئه‌م پرۆگرامان‌ه مێژوونووسه‌كانی نه‌وه‌كانی‬ ‫ل �ه‌وه‌دای �ه‌‪ ،‬ئ �ه‌و شته‌ی له‌سه‌ر داهاتوو سوودمه‌ندبێت‪.‬‬ ‫هه‌نگاوی گه‌وره‌ی هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬الدروستده‌بێت ك‌ه شتێك زیاتر نایه‌ین"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New Scientist :‬‬ ‫ئینته‌رنێت ببینرێت ده‌كرێت‬ ‫پێشوازی له‌بیركردن‬ ‫بریتیی‌ه له‌یه‌ك ئه‌لبوم له‌ده‌ستده‌ده‌ن‪ .‬‬ ‫(‪)Geocities‬‬


‫شارستانییه‌ت‬

‫‪30‬‬

‫شورای‌ چین‬

‫ی‬ ‫درێژترین گۆڕستانی‌ زه‌و ‌‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫‪31‬‬

‫ئاماده‌كردنی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ئارام مه‌جید عه‌ل ‌‬

‫به‌شێكی‌ زۆر‬ ‫له‌گۆشت‌و ئێسك‌و‬ ‫ی مرۆڤه‌كان‬ ‫خوێن ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌ك مادده‌كان ‌‬ ‫تر له‌م شورایه‌دا‬ ‫به‌كارهاتووه‌‬


‫‪32‬‬

‫ده‌ستپێك‬ ‫یه‌كێك له‌سیمبوله‌ ناسراوو بینراوه‌كانی‌ واڵت�ی‌ چین‌و‬ ‫جیهان دیوار (شورا)ی‌ گه‌وره‌ی‌ چینه‌‪ ،‬كه‌ بووه‌ته‌ ناسنامه‌یه‌كی‌‬ ‫شارستانی‌‌و ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی�ی‌ گ��رن�گ‌و ب��ڕب��ای�ه‌خ ب��ۆ چینییه‌كان‪,‬‬ ‫له‌مێژووی‌ چیندا تائه‌مڕۆ ئه‌م دیواره‌ گرنگی‌ خۆی‌ له‌ڕووی‌‬ ‫(هزرو سیاسه‌ت‌و ئابووری‌‌و شارستانی‌‌و جه‌نگ)ه‌وه‌ هه‌بووه‌‪,‬‬ ‫ئه‌م دیواره‌ یه‌كه‌مین سنووری‌ ده‌ستكردی‌ مرۆڤه‌ نه‌ك ته‌نیا‬ ‫ه��ۆزێ��ك‪ ،‬ی��ان ن�ه‌ت�ه‌وه‌ی�ه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو سنوری‌ جوگرافی‌ دوو‬ ‫ده‌وڵه‌ت لێكجیاده‌كاته‌وه‌‪ ,‬یه‌كه‌مین هه‌نگاوی‌ گرنگی‌ مرۆڤه‌‬ ‫كه‌ شارستانی‌‌و به‌ربه‌رییه‌ت له‌یه‌ك جیاده‌كاته‌وه‌‪ ,‬ئه‌م دیواره‌‬ ‫وه‌ك ته‌كنیكی‌ س �ه‌رب��ازی‌‌و ك��اری‌ ئه‌ندازیاری‌ گه‌وره‌ترین‬ ‫كاری‌ شارستانیه‌ت‌و كاری‌ بیناسازی‌و ئه‌ندازیاری مرۆڤ‬ ‫ده‌بینرێت‪ ,‬ل�ه‌م پێودانگه‌وه‌ ته‌نیا دروستكراوێكی‌ ده‌ستی‌‬ ‫م��رۆڤ�ه‌‪ ،‬كه‌ گه‌شتیارانی‌ ئاسمانی‌ له‌ئاسمانه‌وه‌ ده‌یبینن‪,‬‬ ‫به‌هۆی‌ هونه‌ری‌ ئه‌ندازیاری‌‌و ورده‌كاییه‌وه‌ بووه‌ به‌یه‌كێك‬ ‫ل�ه‌ح�ه‌وت سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كه‌ی‌ جیهان‪ ,‬ب�ه‌ه��ۆی‌ جوانی‌‌و‬ ‫سه‌رنجڕاكێشیه‌كه‌یه‌وه‌ سااڵنه‌ چه‌ندین هه‌زار گه‌شتیارو گه‌ڕیده‌‬ ‫سه‌ردانی‌ ئه‌و دیواره‌ ده‌كه‌ن‌و ئه‌مه‌ش ده‌سكه‌وتێكی‌ ئابووری‌‬ ‫گرنگ ده‌به‌خشێته‌ چینییه‌كان‪.‬‬ ‫مێژووی‌ دروستكردن‌و قۆناغه‌كانی‌ دیواری‌ چین‬ ‫میژووی‌ دروستكردنی‌ ئه‌م دیواره‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ده‌ی‌‬ ‫حه‌وته‌می‌ پێش زاین‪ ,‬زۆربه‌ی‌ میژوونووسان رایانوایه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫مێژووی‌ ئه‌م دی��واره‌ له‌سه‌ده‌كانی‌ ش�ه‌ش‌و حه‌وته‌می‌ پێش‬ ‫زاینه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات‌و تاسه‌ده‌ی‌ پازده‌یه‌می‌ زاینی‌ به‌رده‌وام‬ ‫ده‌بێت‪ ,‬هه‌ندێكی‌ دیكه‌ش پێیانوایه‌ ئه‌م دی��واره‌ له‌سه‌ده‌ی‌‬ ‫پێنجه‌می‌ زاینه‌وه‌ ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫(‪ )1‬هه‌ندێكی‌ دیكه‌ش ده‌ڵێن دروستكردن‌و بونیاتنانی‌‬ ‫دی���واری‌ گ���ه‌وره‌ی‌ چ��ی��ن ل��ه‌س��ه‌ده‌ی‌ دووه‌م���ی‌ زاینییه‌وه‌‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫ده‌ستیپێكردو تاوه‌كو سه‌ده‌ی‌ حه‌ڤده‌ی‌ زاینی‌ درێژه‌ی‌ كێشا‪.‬‬ ‫(‪ )2‬هه‌ندێك میژوونووسی‌ دیكه‌ سه‌ره‌تاو به‌رنامه‌ی‌‬ ‫ده‌ستپێكردنی‌ ئه‌م دیواره‌ ده‌به‌نه‌وه‌ بۆ ساڵی‌ (‪ )300‬پێش زاین‪.‬‬ ‫(‪ )3‬كۆمه‌ڵێكی‌ دیكه‌ش سه‌ره‌تاو ده‌سپێكی‌ دروستكردنی‌‬ ‫دیواری‌ چین ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌ بۆ یه‌كه‌م ئیمپراتۆری‌ چین‪ ،‬كه‌ (كین‬ ‫شینهوانگ)ه‌ ئه‌م ئیمپراتۆره‌ له‌نیوان سااڵنی‌ (‪ )230‬تا (‪)200‬‬ ‫پێش زاین ژیاوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )4‬به‌هه‌رحاڵ ئه‌م دیواره‌ جوگرافییه‌كی‌ گرنگ‌و پڕبایه‌خی‌‬ ‫بۆخۆی‌ داگیركرد‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ دی��رۆك‌و سه‌رچاوه‌كانی‌ مێژوو بونیادنانی‌ ئه‌م‬ ‫دیواره‌ به‌چه‌ند هه‌نگاو قۆناغێك دروستكرا‪ ,‬تاگه‌شته‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌مڕۆ سیماو جوانی‌ بپارێزێت‪ ,‬س�ه‌ره‌ت��ای‌ دروستكردن‌و‬ ‫قۆناغی‌ یه‌كه‌می‌ ئه‌م دیواره‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ فه‌رمانڕه‌وایی‌ چین‬ ‫(كین شی‌ هۆنگ) كه‌ له‌دوای‌ باوكی‌ هاته‌ سه‌رده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫له‌و قۆناغه‌شدا ته‌مه‌نی‌ سیازده‌ ساڵ بوو‪ ,‬له‌سه‌رده‌می‌ ئه‌م‬ ‫فه‌رمانڕه‌واییه‌دا كۆمه‌ڵێك چاكسازی‌ ئ��اب��ووری‌‌و سیاسی‌‬ ‫فه‌رهه‌نگی‌ كرا له‌چیندا‪ ,‬یه‌كێك له‌گرنگترین ئه‌و پرۆژانه‌ی‌ ‬ ‫ئه‌م فه‌رمانڕه‌وا گه‌نجه‌ كردی‌‪ ،‬فه‌رمانیدا به‌دروستكردنی‌ ئه‌م‬ ‫دیواره‌ ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‌ مێژووی‌ چین گرنگ بوو‪،‬‬ ‫چونكه‌ سنوری‌ ئه‌م واڵته‌ له‌به‌ر مه‌ترسی‌ هێرشی‌ هۆزه‌كان‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫قۆناغی‌ دووه‌می‌ درستكردنی‌ ئه‌م دیواره‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ‬ ‫سه‌رده‌می‌ فه‌رمانڕه‌وا (مینگ)‪ ،‬له‌م سه‌رده‌مه‌شدا چین كۆمه‌ڵێك‬ ‫رێفۆرم‌و سیاسه‌تی‌ به‌خۆوه‌ بینی‌ ئه‌مه‌ش پاش فراوانبوونی‌‬ ‫س��ن��ورو ده‌س���ه‌اڵت‪ ,‬ل�ه‌ب�ه‌ر ئ�ه‌م�ه‌ش ئ �ه‌م فه‌رمانڕه‌واییه‌ش‬ ‫له‌ترسی‌ په‌المارو چه‌ته‌گه‌ری‌ هۆزه‌كانی‌ سنوری‌ چین بیری‌‬ ‫له‌دروستكردن‌و فراوانكردنی‌ ئه‌م دیواره‌ ك��رده‌وه‌‪ ,‬ده‌كرێت‬ ‫بوترێت ئ�ه‌م دی��واره‌ ه�ه‌ر له‌سه‌ره‌تاوه‌ تا ئه‌مڕۆ كۆمه‌ڵێك‬ ‫ده‌ستكاری‌‌و نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی‌ تێدا كرابێت‪.‬‬

‫شارستانییه‌ت‬

‫ی (‪)7350‬‬ ‫ی نزیك‌ه ‌‬ ‫گه‌ور‌ه له‌چیندا ناو ده‌به‌ن ده‌ڵێن درێژییه‌ك‌ه ‌‬ ‫كیلۆمه‌تر درێژه‌‪ ،‬هه‌ندێك ‌ی دیك‌ه ده‌ڵێن به‌ش ‌ی سه‌ره‌ك ‌ی دیواره‌كه‌ش‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )3460‬كیلۆمه‌رو پارچه‌كان ‌ی تریش ‌ی نزیك‌ه ‌‬ ‫ده‌گات‌ه نزیك‌ه ‌‬ ‫ی دیواره‌ك‌ه‬ ‫ی ئه‌وه‌ش به‌رز ‌‬ ‫(‪ )2900‬كیلۆمه‌تر ده‌بێت‪ ,‬س�ه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ی حه‌وت مه‌ترونیو پانییه‌كه‌ش ‌ی حه‌وت مه‌ترونیو‪،‬‬ ‫ده‌گات‌ه نزیك‌ه ‌‬ ‫ی قه‌اڵكه‌ش‬ ‫ی به‌رز ‌‬ ‫له‌بنكه‌و‌ه تا (‪ )4\6‬ته‌سكده‌بێته‌و‌ه له‌لوتكه‌ك‌ه ‌‬ ‫دوازد‌ه مه‌تر ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی ئه‌م دیوار‌ه‬ ‫(‪ )10‬جگ‌ه له‌وانه‌ش هه‌ندێك ‌ی دیك‌ه پێیانوای‌ه درێژ ‌‬ ‫ی (‪ )7000‬كیلۆمه‌تر درێژه‌‪.‬‬ ‫نزیك‌ه ‌‬ ‫(‪ )11‬به‌مه‌ش پێگه‌یه‌ك ‌ی ج��وان‌و سه‌رنجڕاكێش ‌ی بۆ چین‬ ‫نه‌خشاند‪.‬‬

‫سنور ‌ی دیوار ‌ی چین‬ ‫س���ن���وری‌ ئ���ه‌م دی�����وار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی رووب�����ار ‌‬ ‫ل���ه‌ڕۆژه���ه‌اڵت��� ‌‬ ‫(لینتاو‪ ،)LINTAO‬ك‌ه ئه‌مڕۆ‬ ‫ی (گانسۆ‪)GANSU‬‬ ‫ناوچه‌ ‌‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‌و‬ ‫پێیده‌ڵێن‪,‬‬ ‫به‌ره‌و باكوور هه‌ڵده‌كشێت‌و‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ت��ا ده‌گ��ات��‌ه كه‌ناره‌كان ‌‬ ‫ی (تاو‬ ‫ی رووب���ار ‌‬ ‫رۆژه �ه‌اڵت � ‌‬ ‫ی‬ ‫‪)TAO‬و له‌وێشه‌و‌ه تاڕووبار ‌‬ ‫(ش���������ی���������ن‪)LANZHOU‬‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬لێره‌شه‌و‌ه‬ ‫ی (ینشان‬ ‫ب��ۆ گ��ردۆڵ��ك�ه‌ك��ان� ‌‬ ‫‪ )YINSHAN‬ده‌كشێت‌و هه‌تا‬ ‫ی (لیۆندۆگ‬ ‫ده‌گات‌ه ناوچه‌ ‌‬ ‫‪ ،)LIAONDOG‬له‌م خاڵه‌و‌ه‬ ‫ی به‌دیواره‌ك‌ه دێت‪ ,‬وات‌ه‬ ‫كۆتای ‌‬ ‫ی دیواره‌كه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێر‌ه دواخاڵ ‌‬ ‫ی دیك‌ه‬ ‫(‪ )5‬به‌شێوازێك ‌‬ ‫ی ئ�ه‌م دی���وار‌ه له‌سه‌ر‬ ‫سنور ‌‬ ‫ی (یالو)‬ ‫ی رووب����ار ‌‬ ‫چ���اوه‌ ‌‬ ‫ی (لیائۆنیگ)‬ ‫ل��ه‌پ��ارێ��زگ��ا ‌‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵت ده‌ستپێده‌كات‌و‬ ‫ی (جایۆگو‬ ‫ت���ا ده‌روازه‌ ‌‬ ‫ی (گانسۆ)‬ ‫وان) له‌پارێزگا ‌‬ ‫له‌ڕۆژئاوا درێژده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌ده‌ربڕینێك ‌‬ ‫(‪)6‬‬ ‫ی ئه‌م دیوار‌ه‬ ‫دیكه‌ش سنور ‌‬ ‫ی چین له‌نێوان‬ ‫ل �ه‌ب��اك��وور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رۆژئ��اواو باكوور ‌‬ ‫كه‌نار ‌‬ ‫ی چین درێژده‌بێته‌و‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاست ‌‬ ‫ی له‌ڕۆژهه‌اڵته‌و‌ه‬ ‫كۆتایه‌كه‌ش ‌‬ ‫ده‌ك�ه‌وێ��ت�‌ه (شنگهایگوان)‪،‬‬

‫ك‌ه ئه‌وه‌ش گوندێك‌ه له‌نزیك‬ ‫(كینهوانگداو)‬ ‫ی‬ ‫ش�����ار ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ڕۆژئاواشه‌و‌ه كۆتاییه‌كه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت��‌ه ن��زی��ك گوند ‌‬ ‫(گیایوگوان)‪.‬‬ ‫ی‬ ‫(‪ )7‬به‌م شێوه‌ی‌ه سنور ‌‬ ‫ئ�ه‌م دی��وار‌ه ل�ه‌م چوارچێو‌ه‬ ‫جوگرافییه‌دا خول ده‌خوات‪.‬‬ ‫درێژ ‌ی دیوار ‌ی چین‬

‫ی‬ ‫س����ه‌ب����اره‌ت ب����ه‌درێ����ژ ‌‬ ‫ی چین راوبۆچوون ‌ی‬ ‫دی���وار ‌‬ ‫ج��ی��اواز ه �ه‌ی �ه‌‪ ,‬ئ��ه‌م دی���وار‌ه‬ ‫ی (‪ )1500‬كیلۆمه‌تر‬ ‫نزیك‌ه ‌‬ ‫درێژاییه‌كه‌یه‌ت ‌ی‌و حه‌وت مه‌ترو‬ ‫نیو ب �ه‌رزی��ی �ه‌ك �ه‌ی �ه‌ت � ‌ی‌و پان ‌ی‬ ‫دی��واره‌ك��ه‌ش هێند‌ه پان‌ه ك‌ه‬ ‫ی ئه‌سپ‬ ‫شه‌ش سوار به‌سوار ‌‬ ‫ده‌توانن به‌ته‌نیشت یه‌كدا به‌سه‌ر‬ ‫دی��واره‌ك �ه‌دا ب��ڕۆن‪ ،‬هه‌ندێك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫دیك‌ه ك‌ه ئه‌م دیوار‌ه به‌دیوار ‌‬

‫چ ‌ی له‌دروستكردن ‌ی ئه‌م دیواره‌دا به‌كارهاتوو‌ه‬ ‫ی م��ی��ژوون��ووس��ان‌و شوێنه‌وارناسان‬ ‫ی ب��ۆچ��وون � ‌‬ ‫ب�ه‌پ��ێ� ‌‬ ‫ی جیاواز‬ ‫ی ئه‌م دیواره‌دا چه‌ندین مادده‌و كه‌ره‌سته‌ ‌‬ ‫له‌دروستكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهاتوو‌ه مه‌به‌ست ل�ه‌وه‌ش بۆ زیاتر قایم‌و به‌هێزكردن ‌‬ ‫دیواره‌ك‌ه بوو‌ه ئه‌وانه‌ش بریتیبوون ل‌ه (به‌ردو خشت)‪ ،‬له‌وه‌ش‬ ‫ی برنجه‌) ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌و‌ه بوو‌ه‬ ‫ی (هاڕاوه‌ ‌‬ ‫گرنگتر به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زیاتر بگرێت له‌و دیاردانه‌ ‌‬ ‫ی مانه‌وه‌ ‌‬ ‫تا دیواره‌ك‌ه به‌رگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ی بن‪ ،‬یان مرۆی ‌‬ ‫ی سروشت ‌‬ ‫ی ده‌بنه‌و‌ه چ ‌‬ ‫رووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وه‌ش له‌نێوان خشت‌و به‌رده‌كانیدا (قوڕو لیته‌و چیمه‌نتۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زیاتر بته‌وبوون ‌‬ ‫قسڵ) به‌كارهاتووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش بووی‌ه مایه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مێژوو تائه‌مڕۆ‪ ،‬له‌قۆناغه‌كان ‌‬ ‫ی به‌درێژ ‌‬ ‫دیواركه‌و مانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌كنیك ‌‬ ‫ی نوێ ‌‬ ‫ی زانست‌و داهێنان ‌‬ ‫ی پێشكه‌وتن ‌‬ ‫دواتردا به‌حوكم ‌‬ ‫ی وه‌ك (گه‌چ‌و‬ ‫ی تر ‌‬ ‫دیواره‌ك‌ه باشتر دروستكراو چه‌ندین مادده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌به‌رد ‌‬ ‫ی ناو كوره‌) به‌كارهاتن‪ ,‬زه‌وییه‌كه‌ش ‌‬ ‫ی بته‌و خشت ‌‬ ‫به‌رد ‌‬ ‫پان‌و ئه‌ستور داپۆشران‪.‬‬ ‫ی قۆناغ‌ه‬ ‫(‪ )14‬هه‌رئه‌مه‌ش‌ه وایكردو‌ه ك‌ه دیواره‌ك‌ه به‌درێژای ‌‬ ‫ی بپارێزێت‪.‬‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی به‌هێز ‌‬ ‫ی مێژوو تائه‌مڕۆ جوان ‌‬ ‫سه‌خته‌كان ‌‬

‫ئه‌وان ‌ه ‌ی به‌شداربوون له‌دروستكردن ‌ی دیواره‌كه‌دا‬ ‫ی برد‌ه به‌ر‬ ‫له‌دروستكردن ‌ی ئه‌م دیواره‌دا ئیمپراتۆریه‌ت ‌ی چین په‌نا ‌‬ ‫ی ره‌گه‌زو‬ ‫ی مرۆی ‌ی ئه‌و سه‌رده‌م‌ه به‌ب ‌ێ جیاواز ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌ی هێزو بازوو ‌‬ ‫ته‌م‌هن‌و له‌شساغ‌و نه‌خۆش‌و پیروپه‌ككه‌وت‌ه ئه‌وانه‌ش بریتیبوون ل‌ه‬ ‫(نووسه‌ران‌و رۆشنبیران‌و هونه‌رمه‌ندان‌و كرێكاران‌و چین ‌ی هه‌ژارو‬ ‫ی پێكه‌و‌ه له‌پێناو ئامانجه‌كه‌یدا خست‌ه ژێر ئیش ‌ی‬ ‫ن �ه‌دار) ئه‌مان‌ه ‌‬ ‫ی‌و هه‌ڵكه‌ندن ‌ی كێوه‌كان‌و زه‌وییه‌كان‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ی به‌ردبڕ ‌‬ ‫قورس‌و كار ‌‬ ‫ی بۆ دروستكردن‌و بونیاتنان ‌ی ئه‌م دیوار‌ه‬ ‫به‌گشت ‌ی هێزێك ‌ی بێئه‌ژمار ‌‬ ‫وه‌ك شورا به‌كارهێنا وه‌ك (سه‌ربازو زیندان ‌ی‌و خه‌ڵك ‌ی ره‌شۆكی‌)‪،‬‬ ‫ی له‌م دیواره‌دا ئیشیانده‌كرد به‌زۆرو زۆره‌ملێ بووه‌‪،‬‬ ‫به‌گشت ‌ی ئه‌وان‌ه ‌‬ ‫بۆی‌ه روونبوویه‌و‌ه ك‌ه زیاد ل‌ه (‪ )960‬هه‌زار كرێكارو سه‌ربازو‬

‫‪33‬‬

‫ئه‌فسه‌ر له‌م دیواره‌دا به‌شداربوون‪ ,‬نابێت ئه‌وه‌شمان له‌یادبچێت‬ ‫ی به‌شداربوون له‌دروستكردن‌و بونیاتنان ‌ی‬ ‫ژماره‌یه‌ك ‌ی زۆر له‌وان‌ه ‌‬ ‫ئه‌م دیوار‌ه تووش ‌ی نه‌خۆش ‌ی بوون‌و پڕوكاون‌و له‌ناوچوون‌و مردن‬ ‫ی ئه‌وانه‌ش ‌ی ك‌ه‬ ‫ی سه‌رنج‌و تێڕامان‌ه به‌شێك ‌ی زۆر ‌‬ ‫ی جێگ‌ه ‌‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی هیالك ‌ی‌و نه‌خۆشییه‌و‌ه مردن ته‌رمه‌كانیان له‌نێو‬ ‫به‌شداربوون‌و به‌هۆ ‌‬ ‫ئه‌و دیواره‌دا ده‌نێژران‪ ,‬بۆی‌ه ئه‌م‌ه بووی‌ه ناوێك بۆ ئه‌م دیواره‌و ئه‌م‬ ‫دیواره‌ ب‌ه (درێژترین گۆڕستان ‌ی زه‌وی‌) ئه‌ژماركرا‪ ،‬بۆی‌ه ده‌شێت‬ ‫بوترێت به‌شێك ‌ی زۆر له‌گۆشت‌و ئێسك‌و خوێن ‌ی مرۆڤه‌كان وه‌ك‬ ‫مادده‌كان ‌ی تر له‌م دیواره‌دا به‌كارهاتوون‪.‬‬ ‫ئامانج له‌دروستكردن ‌ی ئه‌م دیوار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی مرۆڤایه‌ت ‌ی هه‌موو ئه‌و قه‌اڵو دیوارو شوران‌ه ‌‬ ‫به‌درێژای ‌ی مێژوو ‌‬ ‫ك‌ه دروستده‌كران چه‌ندان ئامانج ‌ی گرنگ ‌ی له‌پشته‌و‌ه بوون‪ ,‬بۆ ئه‌م‬ ‫ی بۆ به‌رگریكردن له‌هێرش‌و‬ ‫مه‌به‌ست‌ه ئیمپراتۆریه‌ت ‌ی چین ئه‌م دیوار‌ه ‌‬ ‫په‌المارو تااڵن ‌ی‌و مه‌ترس ‌ی (هۆزه‌كان ‌ی باكوور) دروستكرد ئه‌و‬ ‫ی چین بریتیبوون‬ ‫ی مه‌ترس ‌ی بۆ ئیمپراتۆر ‌‬ ‫هۆزانه‌ش ك‌ه بوون‌ه مای‌ه ‌‬ ‫له‌خێڵ‌ه كۆچه‌رییه‌كان ‌ی وه‌ك (مه‌غۆل‌و تورك‌و هانییه‌كان) ده‌شێت‬ ‫ی‌و سیاس ‌ی رۆڵ ‌ی‬ ‫ی بازرگان ‌ی‌و ئابوور ‌‬ ‫بڵێین جگ‌ه له‌ترس هۆكار ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌بوبێت له‌دروستكردن ‌ی ئه‌م دیواره‌‪ ,‬چونك‌ه هۆزه‌كان له‌سنوور ‌‬ ‫ی چین به‌رده‌وام مه‌ترس ‌ی بوون بۆ ئه‌م ده‌وڵه‌ته‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی زۆر له‌الی‌هك‌و‬ ‫ی هێزوو له‌شكرێك ‌‬ ‫ئه‌نجام له‌گه‌ڵ په‌یدابوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌سه‌اڵت بیر له‌دروستكردن ‌‬ ‫ی قه‌ڵه‌مڕه‌و ‌‬ ‫ی سنور ‌‬ ‫فراوانبوون ‌‬ ‫ی چین له‌خێڵ‌ه به‌ربه‌ریی‌ه‬ ‫ی ئیمپراتۆر ‌‬ ‫ئه‌م دیوار‌ه كرایه‌وه‌‪ ,‬تاسنور ‌‬ ‫ی سه‌ره‌كیش‬ ‫هانییه‌كان‌و تورك‌ه به‌ربه‌رییه‌كان بپارێزێت‪ ,‬مه‌به‌ست ‌‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ی‌و به‌ربه‌ریه‌ت ‌‬ ‫ی چین بوو‪ ,‬له‌تااڵن ‌‬ ‫ی گ‌هل‌و ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫پاراستن ‌‬ ‫ی ناوچه‌كانیان ده‌دا‪،‬‬ ‫خێڵ‌ه به‌ربه‌رییان‌ه ك‌ه هه‌موو كاتێك په‌المار ‌‬ ‫ی ئه‌و خێڵ‌ه‬ ‫ی چین بوون ‌‬ ‫ی گه‌ل ‌‬ ‫دیار‌ه یه‌كێك له‌گه‌وره‌ترین كێش‌ه ‌‬ ‫ی چین ده‌ژیان‪ ،‬ئه‌م خێڵ‌ه‬ ‫به‌ربه‌ریی‌ه توركان‌ه بوو ك‌ه له‌باكوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوو‪ ،‬هه‌ربۆی‌ه به‌به‌رده‌وام ‌‬ ‫به‌ربه‌رییان‌ه ژیانیان به‌ربه‌ریی‌هت‌و تااڵن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ناوچه‌كان ‌‬ ‫پ �ه‌الم��ار ‌‬ ‫چینیان ده‌دا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫ی هێرش ‌‬ ‫دی���وار‌ه توان ‌‬ ‫ی ئ �ه‌م خێڵ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌وام�� ‌‬ ‫به‌ربه‌ریی‌ه كه‌مبكاته‌و‌ه‬ ‫راس���ت���‌ه ئ���ه‌م دی�����وار‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی چین ‌‬ ‫ی جوگراف ‌‬ ‫سنور ‌‬ ‫پ���اراس���ت له‌هێرش‌و‬ ‫ش����ه‌ڕ‌ه بچووكه‌كان‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ل�ه‌ڕاس��ت��ی��دا ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫دی�������وار‌ه ب����ه‌ت����ه‌واو ‌‬ ‫ن�ه‌ب��وو‌ه له‌مپه‌رو رێگر‬ ‫ی چین‪ ,‬بۆ نموون‌ه ئه‌وه‌بوو‬ ‫ی خاك ‌‬ ‫له‌نه‌به‌زاندن‌و داگیرنه‌كردن ‌‬ ‫ی (جه‌نگیزخان)‬ ‫ی سه‌رباز ‌‬ ‫ی رێنما ‌‬ ‫ی مه‌غۆل به‌سه‌ركردایه‌ت ‌‬ ‫هێزه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌د‌ه ‌‬ ‫توانیان ده‌ستبگرن به‌سه‌ر ئه‌و دیواره‌داو له‌سه‌ره‌تاكان ‌‬ ‫ی زۆریان له‌چین داگیركرد‪ ،‬راست‌ه ئه‌م‬ ‫دوازده‌دا زه‌ویوزارێك ‌‬ ‫ی ره‌نجبه‌رو ماندو‬ ‫ی ملیۆنان خه‌ڵك ‌‬ ‫دیوار‌ه له‌سه‌ر ره‌نج‌و مه‌ینه‌ت ‌‬ ‫ی چین بونیاد نرا‪ ,‬به‌اڵم دواتر بووی‌ه گوزارشت‌و سیمبول‌و‬ ‫هه‌ژار ‌‬ ‫ی چین‬ ‫ی سه‌رسه‌ختی خه‌ڵك ‌‬ ‫ی سه‌لیقه‌و هێز ‌‬ ‫ی دیارو روون ‌‬ ‫نیشان‌ه ‌‬ ‫ی له‌ده‌ست نه‌داوه‌‪ ,‬ئه‌م‌ه‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی‌و ته‌لیسم ‌‬ ‫به‌درێژایی مێژوو دڵڕفێن ‌‬ ‫ی‌و ئۆپێراكاندا‪,‬‬ ‫ی تۆماكرال‌ه كتێب‌و گۆران ‌‬ ‫بووی‌ه داستانێك ناو ‌‬ ‫ی ئه‌م دی��وار‌ه به‌یه‌كێك له‌میرات‌ه‬ ‫ی (‪ )1987‬ن��او ‌‬ ‫دوات��ر له‌ساڵ ‌‬ ‫ی جیهان تۆماركرا‪.‬‬ ‫فه‌رهه‌نگییه‌كان ‌‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪34‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی ژینگه‌دا‬ ‫ی نانۆ له‌بوار ‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆجیا ‌‬ ‫ی نانۆ‬ ‫ت���ه‌ك���ن���ۆل���ۆژی���ا ‌‬ ‫ه����ه‌روه‌ك ل��ە ژم�����ارە(‪ )٦‬ی‬ ‫لڤینی زانستییدا بینیمان چۆن‬ ‫ی ژیاندا‬ ‫ی بواره‌كان ‌‬ ‫ل‌ه زۆرب‌ه ‌‬ ‫ی س��ه‌ره‌ك��ی‌‌و كاریگه‌ر‬ ‫رۆڵ��� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پاراستن ‌‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬له‌بوار ‌‬ ‫ژی��ن��گ �ه‌ش��دا به‌هه‌مانشێو‌ه‬ ‫ی پۆزه‌تیڤان‌ه ده‌گێرێت‌و‬ ‫رۆڵێك ‌‬ ‫ی پ��اك‌و خاوێن‌و‬ ‫ژینگه‌یه‌ك ‌‬ ‫دوور ل‌ه گاز‌ه ژه‌هراوییه‌كان‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌رده‌ك��ات‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫یو‬ ‫ی نایاب ‌‬ ‫ی باشتركردن ‌‬ ‫له‌رێگ‌ه ‌‬ ‫ی كه‌ره‌سته‌و‬ ‫ی جۆره‌كان ‌‬ ‫كوالێت ‌‬ ‫كه‌لوپه‌ل‌ه به‌رهه‌مهاتووه‌كان‬ ‫ی‬ ‫و ه����ه‌روه‌ه����ا ل���ه‌رێ���گ���‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاو و هه‌وا ‌‬ ‫پاككردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ژینگه‌‪ ،‬ئه‌ویش به‌دابینكردن ‌‬ ‫ستومه‌نییه‌ك بۆ ئۆتۆمبیله‌كان‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه كه‌متر پیسی‌‌و ژه‌هراو ‌‬ ‫ی‬ ‫ب�ڵاو ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬روویه‌ك ‌‬ ‫ی ب����ه‌رێ����وه‌ب����ردن‌و‬ ‫گ���رن���گ��� ‌‬ ‫ی نانۆ‬ ‫ی ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫پیاده‌كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژینگه‌دا له‌وه‌دا خۆ ‌‬ ‫ل‌ه بوار ‌‬ ‫ی به‌كارهێنان‬ ‫ده‌بینێته‌و‌ه ك‌ه هان ‌‬ ‫ی به‌جۆرێك‬ ‫و به‌جێهێنانه‌كان ‌‬

‫ده‌دات ك‌ه هاوڕا و به‌كه‌ڵكبن‬ ‫ی ده‌وروب������ه‌ر‪.‬‬ ‫ب���ۆ ژی��ن��گ �‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ه����������ه‌ره‌زۆر ‌‬ ‫زۆرب���������‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫به‌جێهێنانه‌كان ‌‬ ‫نانۆ به‌كه‌ڵك و سوودبه‌خشن‬ ‫ی ژینگه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫بۆ پاراستن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌مكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌رێ��گ �‌ه ‌‬ ‫ئ�����ه‌و ت���وخ���م و ئ���اوێ���ت���‌ه‬ ‫ی ك‌ه له‌پێكهاته‌و‬ ‫پێویستان‌ه ‌‬ ‫ی كه‌ره‌سه‌كاندا‬ ‫دروستكردن ‌‬ ‫ب �ه‌ك��ارده‌ب��رێ��ن‪ .‬ب��ۆ نموون‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫ك �ه‌ره‌س��ت �‌ه ‌‬ ‫ن��ان��ۆ ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت بۆ‬ ‫ی توخم‌ه‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌و البردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ژه‌ه��راوی‌‌و زیان به‌خشه‌كان ‌‬ ‫ی له‌ناوچ‌ه‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گڵ‌و خۆڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫پیسبووه‌كاندا‪ .‬ده‌ستپێشخه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ه‌ك��ان ل���ه‌ب���وار ‌‬ ‫ی ئ �ه‌م ته‌كنۆلۆژیای‌ه‬ ‫هاندان ‌‬ ‫بۆ ژینگ‌ه ده‌بێت به‌جۆرێك‬ ‫ی‬ ‫ی به‌جێهێنانه‌كان ‌‬ ‫بێت كه‌هان ‌‬ ‫ئ�ه‌م ته‌كنۆلۆژیای‌ه ب��دات ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ی ته‌ندروست ‌‬ ‫ره‌چ��او ‌‬ ‫ه��اواڵت��ی��ان ب��ك �ه‌ن‪ .‬ده‌بێت‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫حكومه‌ت بۆ به‌دیهێنان ‌‬

‫ی‬ ‫هه‌نگاوه‌ش له‌پێناو پاراستن ‌‬ ‫ی هاواڵتیاندا‬ ‫ژینگه‌و ته‌ندروست ‌‬ ‫ئ���ه‌م رێ��گ��ای��ان�‌ه بگرێت‌ه به‌ر‬ ‫ی به‌رده‌وام‌و‬ ‫وه‌ك توێژینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ب��اج له‌سه‌ر‬ ‫ك�ه‌م��ك��ردن�ه‌و‌ه ‌‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه كه‌ره‌ستان‌ه كه‌له‌و‬ ‫توێژینه‌وانه‌دا به‌كارده‌هێنرێن‌و‬ ‫ی‬ ‫ی په‌یره‌و وپرۆگرامێك ‌‬ ‫دانان ‌‬ ‫رێكوپێك‌و تۆكمه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫ی‬ ‫س����ه‌رۆك كلینتۆن له‌ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪)2000‬دا ده‌ستپێشخه‌ر ‌‬ ‫ی ب‌ه‬ ‫ی ن���ان���ۆ ‌‬ ‫ت �ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ا ‌‬ ‫ی (‪ )422‬ملیۆن دۆالر‬ ‫ب��ر ‌‬ ‫ی چه‌ندان‬ ‫ب��ۆ دام���ه‌زران���دن��� ‌‬ ‫ی جۆراوجۆر به‌رقه‌رار‬ ‫ئاژانس ‌‬ ‫ی ‪2004‬دا‬ ‫ك����رد‪ .‬ل �ه‌س��اڵ � ‌‬ ‫ی زانست‌و‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫به‌رێوه‌به‌رایه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بر ‌‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫ی وه‌ك‬ ‫(‪ )989‬ملیۆن دۆالر ‌‬ ‫ی ته‌رخانكراو بۆ (‪)11‬‬ ‫بودج‌ه ‌‬ ‫ی توێژینه‌و‌ه‬ ‫ئاژانس‌و دامه‌زراو‌ه ‌‬ ‫له‌و بواره‌دا ده‌سته‌به‌ر كردووه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ‪2005‬یشدا ئه‌و بر‌ه ‌‬ ‫له‌ساڵ ‌‬ ‫ب��ۆ (‪ 1,08‬بلیۆن دۆالر)‬ ‫ب �ه‌رزك��راوه‌ت �ه‌وه‌‪ .‬هاوسه‌نگ‬

‫ی‬ ‫ی پێداویستیه‌كان ‌‬ ‫راگ��رت��ن � ‌‬ ‫ی ئ��اده‌م��ی��زاده‌ك��ان بۆ‬ ‫رۆژان���‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫وز‌ه ل��ه‌س��ه‌ر گ���ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژینگه‌ی ‌‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ت��ێ��چ��وو ‌‬ ‫ئ �ه‌م كه‌ره‌سان‌ه به‌یه‌كێك ل‌ه‬ ‫به‌ره‌به‌ره‌كانیی‌ه سه‌ره‌كیه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی داواكار ‌‬ ‫داده‌نرێت‪ .‬پێشبین ‌‬ ‫ی جیهان بۆ‬ ‫و پێداویستیه‌كان ‌‬ ‫ی (‪)2025‬دا ب‌ه‬ ‫وز‌ه له‌ساڵ ‌‬ ‫ی (‪ )%50‬زی��اد ده‌كات‌و‬ ‫ب��ر ‌‬ ‫ی ئ����ه‌م وزه‌ی�����ه‌ش‬ ‫زۆرب�������‌ه ‌‬ ‫فۆسیله‌كان‬ ‫له‌ستومه‌نیی‌ه‬ ‫(ب �ه‌ب �ه‌ردب��ووه‌ك��ان) ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ح����ازردا نزیك‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌ح��اڵ � ‌‬ ‫(‪ )1.6‬بلیۆن كه‌س له‌جیهاندا‬ ‫ی ك��اره‌ب��ا بێبه‌شن‌و‬ ‫ل����ه‌وز‌ه ‌‬ ‫(‪ )2.4‬بلیۆن كه‌سیش بۆ‬ ‫ی ئه‌م وزه‌ی‌ه وه‌ك‬ ‫به‌ده‌ستهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وزه‌و گه‌رم ‌‬ ‫س��ه‌رچ��او‌ه ‌‬ ‫ی رووه‌كی‌‌و‬ ‫پشت ب‌ه پاشماو‌ه ‌‬ ‫ی ده‌ب���ه‌س���ت���ن‪.‬‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ�� ‌‬ ‫ی كه‌ره‌ست‌ه‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان � ‌‬ ‫ستومه‌نییه‌كان به‌ره‌و هه‌ڵكشان‬ ‫ده‌چێت‌و ده‌بێت‌ه دوو به‌رابه‌ر‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی گۆ ‌‬ ‫به‌مه‌ش به‌سته‌ڵه‌كه‌كان ‌‬

‫ی ده‌توێنه‌و‌ه هه‌ر بۆیه‌ش‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مرۆ گۆ ‌‬ ‫ئ�ه‌و گه‌رمای‌ه ‌‬ ‫ی ب �ه‌خ��ۆی �ه‌و‌ه ده‌بینێت‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ێ هاوتایه‌‪ .‬له‌م رووه‌شه‌و‌ه‬ ‫ب‌‬ ‫ی نانۆ یارمه‌تیده‌ر‌ه‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫ی پاكترو‬ ‫ی وزه‌یه‌ك ‌‬ ‫بۆ دابینكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌مخه‌رجیتر‪ ،‬ئه‌ویش له‌رێگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شانه‌كان ‌‬ ‫چ��وس��ت��رك��ردن � ‌‬ ‫ی‬ ‫ك���ارۆرون���اك���ی‌‌و خانه‌كان ‌‬ ‫ستومه‌نی‌‌و هایدرۆجین‪ .‬ئاو‬ ‫یه‌كێك‌ه ل‌ه سه‌رچاو‌ه سروشتی‌ه‬ ‫ی س���ه‌ر زه‌وی‌‪،‬‬ ‫گ��رن��گ�ه‌ك��ان� ‌‬ ‫ی ئه‌م ئاوه‌ش خوێیاویه‌و‬ ‫زۆرب‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌م رێژه‌یه‌ش‬ ‫ته‌نیا (‪‌ )%3‬‬ ‫بۆ به‌كارهێنان گونجاو‌ه ك‌ه‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫(‪ )2/3‬دوو له‌سه‌ر سێ ‌‬ ‫رێ��ژه‌ی�ه‌ش ل‌ه به‌سته‌ڵه‌كه‌كان‬ ‫و شاخ‌ه به‌فرینه‌كاندایه‌‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ی‬ ‫ته‌نیا (‪ )%1‬بۆ به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌شێت‪ .‬ل‌ه رۆژگار ‌‬ ‫مرۆی ‌‬ ‫ئه‌مرۆشماندا (‪ )1.1‬بلیۆن‬ ‫ی پاك بێبه‌شن‌و‬ ‫كه‌س ل‌ه ئاو ‌‬ ‫(‪ )2.4‬بلیۆن كه‌سیش ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پاكگژكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ئامرازه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ���او ب��ێ��ب �ه‌ش��ن‪‌ )%80( .‬‬

‫ی‬ ‫ی په‌ره‌سه‌ندوو ‌‬ ‫نه‌خۆشییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ���او ‌‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ش ب��ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫پ��ی��س �ه‌و‌ه ده‌گ���وازرێ���ت���ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی جیهان بۆ‬ ‫داواك��اری��ی�ه‌ك��ان� ‌‬ ‫ی خواردنه‌و‌ه‬ ‫ی شیرین ‌‬ ‫ئ���او ‌‬ ‫رۆژ به‌رۆژ له‌زیادبووندایه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مرۆماندا ‪‌ %70‬‬ ‫رۆژگار ‌‬ ‫ی ئاو له‌جیهاندا‬ ‫سه‌رچاوه‌كان ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ب��ۆ كشتوكاڵ و ‪‌ %19‬‬ ‫ی به‌كارده‌هێنرێت‬ ‫پیشه‌ساز ‌‬ ‫ی بۆ دانیشتوان‬ ‫و ته‌نها ‪‌ %9‬‬ ‫ی‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ .‬بۆ پێداویست ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )2‬بلیۆن ك��ه‌س له‌ساڵ ‌‬

‫ی له‌سه‌ر‬ ‫(‪)2030‬دا داواك��ار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ���او به‌رێژ‌ه ‌‬ ‫داب��ی��ن��ك��ردن� ‌‬ ‫(‪ )%60‬زی����ادده‌ك����ات‪ .‬ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئێستا ‌‬ ‫ی رێژ‌ه ‌‬ ‫له‌به‌رچاوگرتن ‌‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان‌و دانیشتوان‌و‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌س �ه‌ن��دن‪ ،‬ب�ه‌ش��ێ��ك ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی (‪‌ )2/3‬‬ ‫دوو له‌سه‌ر سێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جیهان له‌ساڵ ‌‬ ‫دانیشتوان ‌‬ ‫ی وشك‬ ‫(‪)2050‬دا ت��ووش � ‌‬ ‫ی ده‌بن‪ .‬له‌م‬ ‫بوونه‌وه‌و بێئاو ‌‬ ‫ی‬ ‫سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫ی‬ ‫نانۆ به‌شێك له‌هه‌وڵه‌كان ‌‬ ‫ی ب���ه‌گ���ه‌رده‌خ���ات بۆ‬ ‫خ����ۆ ‌‬

‫ی ئاوو‬ ‫زیاتر پاكگژكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستنیشان كردن‌و دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫توخم‌ه پیسبووه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫ی گ���ه‌ردی���ل���ه‌ك���ان‌و‬ ‫ئ���اس���ت��� ‌‬ ‫ی پااڵوتن‌و‬ ‫ی ئامراز ‌‬ ‫دابینكردن ‌‬ ‫ی چوست‌و‬ ‫پ���اك���ك���ردن���ه‌و‌ه ‌‬ ‫چ��االك‌و نایاب‪ .‬ده‌توانرێت‬ ‫ی زیاتر ئه‌و مادان‌ه‬ ‫بۆ پیشه‌ساز ‌‬ ‫به‌كاربهێنرێن ك‌ه له‌گه‌ردیله‌كان‬ ‫دروس�������ت ده‌ك�����رێ�����ن‌و بۆ‬ ‫ی‬ ‫ك��ش��ت��وك��ال��ی��ش خ���ان���وو ‌‬ ‫ی‬ ‫پالستیكی‌‌و سه‌باره‌ت ب‌ه ئاو ‌‬ ‫ی هاواڵتیانیش‬ ‫خ���واردن���ه‌و‌ه ‌‬

‫‪35‬‬

‫ی‬ ‫ی ده‌زگاكان ‌‬ ‫دووب���ار‌ه له‌رێ ‌‬ ‫ی‬ ‫پاكگژكردنه‌و‌ه و پااڵوتن ‌‬ ‫تایبه‌تیه‌و‌ه ئاو‌ه به‌كاربراوه‌ك‌ه‬ ‫ێ به‌كاربێته‌وه‌‪،‬‬ ‫س��ه‌ر ل �ه‌ن��و ‌‬ ‫ی ئه‌م هه‌نگاوانه‌ش‬ ‫پیاده‌كردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌ت��وان��ای��دای��‌ه ك��‌ه ‪‌ %50‬‬ ‫ی ئاو كه‌م بكاته‌و‌ه‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌ره‌پێدان ‌‬ ‫و ره‌نگ‌ه له‌رێ ‌‬ ‫ی نانۆ له‌و بواره‌دا‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا ‌‬ ‫رێژه‌ك‌ه بۆ (‪ )%90‬كه‌مببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا س���ه‌ب���اره‌ت به‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ك��‌ه به‌هۆ ‌‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ان �‌ه ‌‬ ‫ی پیسه‌و‌ه ده‌گوازرێته‌و‌ه‬ ‫ئ��او ‌‬

‫ی ئه‌م‬ ‫ده‌ت���وان���رێ���ت ل���ه‌رێ��� ‌‬ ‫ته‌كنۆلۆژیایه‌و‌ه بۆ هه‌تا هه‌تای‌ه‬ ‫ی‬ ‫بن بڕبكرێت‪ ،‬ئه‌ویش له‌رێگ‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌ره‌ست‌ه ‌‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان� ‌‬ ‫ی ب���ه‌زو هه‌رزانترو‬ ‫ك��وال��ی��ت� ‌‬ ‫ی ساده‌و‬ ‫ی كارگ‌ه ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ێ ب‌ه‬ ‫بچووك‌و ه��اوڕاو ه��اوڕ ‌‬ ‫ژینگه‌‪.‬‬ ‫ی ئ �ه‌م بابه‌ت‌ه‬ ‫ب��ۆ نوسین ‌‬ ‫ی‬ ‫پشت به‌چه‌ندان سه‌رچاو‌ه ‌‬ ‫ی به‌ستراو‌ه‬ ‫ئینته‌رنیت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ���ه‌ن���دازی���ار ‌‬ ‫ن��وس��ی��ن� ‌‬ ‫ی‬ ‫كاره‌با‪ :‬محه‌مه‌د دوكان ‌‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪36‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫لە(‪)%23‬ی وتارە زانستییەکان تەزویرن‬ ‫ک���ۆم���پ���ان���ی���اک���ان���ی‬ ‫ب�ڵ�اوک���ردن���ەوەی وت���ارە‬ ‫زانستییەکان بە بەکارهێنانی‬ ‫ن��ەرم��ەک��ارێ��ک بەناوی‬ ‫ک���رۆس چ��ێ��ک (‪Cross‬‬ ‫‪ )check‬دەتوانن بەگەڕان‬

‫لەنێو وتارە زانستییەکانی‬ ‫پێشووداو بەراوردکردنی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ وت����ارە نوێکان‪،‬‬ ‫نموونە گومانلێکراوەکان‬ ‫بەتەزویر بدۆزنەوەو پێش‬ ‫بەباڵوکردنەوەی بگرن‪.‬‬

‫ئەم نەرمەکارە تائێستا‬ ‫ت��وان��ی��وی��ەت��ی چەندین‬ ‫حاڵەتی تەزویر بدۆزێتەوە‪،‬‬ ‫گەڕانەکەی لە نێو ئارشیفی‬ ‫(‪ )٩‬گ��ۆڤ��اری گ���ەورەی‬ ‫زانستی جیهاندایە‪ ،‬یەکێک‬

‫لە گۆڤارەکان وتوویەتی‬ ‫(‪)%٢٣‬وتارە زانستییەکانی‌‬ ‫ب����ەه����ۆی ت�����ەزوی�����رەوە‬ ‫گەڕاندوەتەوە‪.‬‬ ‫ب���ەپ���ێ���ی راپ����ۆرت����ی‬ ‫گ����ۆڤ����اری ن���ەی���چ���ەر لە‬

‫س��ێ س��اڵ��ی راب������ردوودا‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەگۆڤارە‬ ‫زانستییەکان لەم نەرمەکارە‬ ‫س���وودی���ان وەرگ���رت���ووە‪،‬‬ ‫خ���زم���ەت���گ���وزاری���ێ���ک���ی‬ ‫ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ لەگەڵ‬

‫دزی زان���س���ت���ی���دا لە‬ ‫ل���ەالی���ەن‬ ‫(‪)٢٠٠٨‬دا‬ ‫رێ��ک��خ��راوێ��ک��ی قازانج‬ ‫ن��ەوی��س��ت بەهاوکاری‬ ‫(‪ )٣١٠٨‬ب�ڵ�اوک���راوەی‬ ‫زان���س���ت���ی‌و کۆمەڵگای‬ ‫فێرکاری بەناوی کرۆس‬ ‫(‪)Cross Ref‬‬ ‫رف‬ ‫پێشکەشکرا‪.‬‬ ‫تایبەتمەندی گرینگی‬ ‫ئ��ەم خزمەتگوزاریە (کە‬ ‫لەنەرمەکاری دژ بەدزی‬ ‫‪iThenticate‬‬ ‫زان��س��ت��ی‬ ‫س�����وود وەردەگ����رێ����ت)‬ ‫بانکە زانیارییەکەیەتی کە‬ ‫تەواوی وتارە زانستییەکان‬ ‫لەخۆدەگرێت‌و دەکرێت‬ ‫بەبەکارهێنانی ب���ەراورد‬ ‫ل���ەن���ێ���وان وت���ارەک���ان���دا‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫ئەنستیتۆیانەی‬ ‫ئ���ەو‬ ‫تر کە دەی��ان��ەوێ کرۆس‬ ‫چێک بەکاربهێنن دەبێت‬ ‫قەبووڵی بکەن کە بانکی‬ ‫زانیاری خۆیان بەهاوبەش‬ ‫داب��ن��ێ��ن‪ ،‬ت���اوەک���و ئێستا‬ ‫زی���اد ل��ە (‪)٨٣‬دەزگ�����ای‬ ‫وەش���ان���دن ب���ەم بانکی‬ ‫زانیارییەوە پێوەستبوون‌و‬ ‫(‪ )٢.٥‬وت��اری زانستی‌و‬ ‫کتێب‌و‬ ‫(‪)٤٨٥١٧‬‬ ‫باڵوکراوە لەنێو ئەم بانکی‬ ‫زانیارییەدایە‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک دەزگاکانی‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫وەش�����ان‬ ‫نەرمەکارەکەیان بۆ سەر‬ ‫زانستییەکانی‬ ‫وت�����ارە‬ ‫دوومانگ پیشتر بەکارهێنا‬ ‫ب��ی��ن��ی��ان ئ��اس��ت��ی تەزویر‬ ‫لەئاستێکی سەرەوەیە‪ ،‬کە‬ ‫په‌راگرافێکەوە‬ ‫لەکۆپی‬ ‫تاوەکو بەشێکی سەرەکی‬ ‫وتارەکە دەگرێتەوە‪ .‬کاتێک‬ ‫دەزگ��ای وەشانی(‪Taylor‬‬ ‫‪ )& Francis‬ک���رۆس‬ ‫چ��ێ��ک��ی��ان ل��ەس��ەر شەش‬ ‫مانگ باڵوکراوەی خۆیان‬ ‫لەسێ گۆڤاردا بەکارهێنا‪،‬‬ ‫بینیان لە یەکەمیاندا (‪)٢١‬‬ ‫وت����ار ل��ە (‪ )٢١٦‬وتار‬ ‫(نزیکەی ‪ )%10‬تەزویرە‪.‬‬ ‫ل���ەدووه���ەم���دا لەسەددا‬

‫شەش‌و لەسێهەمدا سێزدە‬ ‫دانە لە (‪ )٥٦‬دانە وتاری‬ ‫زان��س��ت��ی وات����ە (‪)%٢٣‬‬ ‫تەزویرە‪.‬‬ ‫بەوتەی ریچل المی‪،‬‬ ‫لەبەڕێوەبەرانی‬ ‫یەکێک‬ ‫دەزگ�����������ای وەش����ان����ی‬ ‫ئ��اب��ی��ن��گ��دۆن��ی بەریتانی‪،‬‬ ‫ئ��ەم سێ گۆڤارە بەهۆی‬ ‫هیڵبژێردران‬ ‫ئ������ەوەوە‬ ‫چونکو لەرابردوودا چەند‬ ‫ت��ەزوی��رێ��ک لەناویاندا‬ ‫روی���داب���وو‪ .‬ئ��ەو دەڵێت‬ ‫"گومانموایە ئەگەر ئەمە‬ ‫لەسەر هەموو گۆڤارەکان‬ ‫ت��اق��ی��ب��ک��ەی��ن��ەوە‪ ،‬رێ���ژەی‬ ‫تەزویرەکە دادەبەزێت"‪.‬‬ ‫ب��ە وت���ەی ئ���ادام ئەتکین‬ ‫بەرێوەبەری خزمه‌تگوزاری‬ ‫ئ��ەن�لای��ن و ئینتەرنێتی‬ ‫ئ���ان الب��ێ��رت نیوراشلی‬ ‫نیویۆرک‪ ،‬ئەم کۆمپانیایە‬ ‫دوای تاقیکردنەوە بۆی‬ ‫دەرک���������ەوت ل����ەس����ەددا‬ ‫ح��ەوت��ی وت���ارە زانستییە‬ ‫وەرگ���ی���راوەک���ان دەبێت‬ ‫ب�����ۆ خ���اوەن���ەک���ان���ی���ان‬ ‫بگەڕێندرێتەوە‪.‬‬ ‫ک��ری��س��ت��ی مدینگز‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری وەبەرهێنانی‬ ‫ک��رۆس��چ��ێ��ک ل��ە کرۆس‬ ‫رێ������ف‪ ،‬ئ���ەک���س���ف���ۆردی‬

‫بەریتانیا‪ ،‬دەڵێت لە ئێستادا‬ ‫دەزگاکانی وەشان هەموو‬ ‫مانگێک ‪ ٨‬هەزار وتاری‬ ‫زان��س��ت��ی تاقیدەکەنەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم بە بڕوای زۆر کەس‬ ‫ئ��ەوان ئامارێکی وردیان‬ ‫ل���ەس���ەر دزی زانستی‬ ‫لەبەردەستدا‬ ‫دۆزراوە‬ ‫نییە‪ .‬چونکه‌ زۆربەیان‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوە لەسەر‬ ‫زانستییەکانیان‬ ‫وت����ارە‬ ‫بە هە ڵسە نگێنە ر ە کا ن‬ ‫سپاردووە کە تاوەکو ئێستا‬ ‫ئەنجام و وردەکارییەکانیان‬ ‫ب��ڵ�او ن����ەک����ردوەت����ەوە‪.‬‬ ‫ب����ە وت������ەی کاتریونا‬

‫ف��ن��ل‪ ،‬س���ەرۆک���ی بەشی‬ ‫خ��زم��ەت��گ��وزاری گۆڤار‬ ‫لە ئەلزەڤیری ئەمستردام‬ ‫ده‌ڵێت" ئێمە بەکار ‌هێننای‬ ‫ئ��ەم خزمەتگوزاریەمان‬ ‫داوەت���ە دەس���ت سەرۆک‬ ‫هەڵسەنگێنەرانی گۆڤارەکە‪،‬‬ ‫ب���ڕێ���ک ل�����ەوان هەموو‬ ‫وت��ارەک��ان تاقیدەکەنەوە‬ ‫بڕێکی ت��ری��ان تەنها ئەو‬ ‫وتارانە تاقیدەکەنەوە کە‬ ‫گومانیان لێیان هەیە بۆیە‬ ‫ئێمە بە بەرباڵوی بەکاری‬ ‫دەهێنین"‬ ‫دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ە نیین‬ ‫دزی زانستی زۆر باڵو‬ ‫بووبێتەوە یان ئامارەکەیان‬ ‫زی��ادی��ک��ردب��ێ��ت‪ .‬برنارد‬ ‫روس بەڕێوەبەری وەشان‬ ‫لەئەنجوومەنی مەکینەکانی‬ ‫حسێبکردنە زانستییەکان‬ ‫لەنیویۆرک کە گەورەترین‬ ‫ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی فێرکاری‬ ‫ح��س��ێ��ب��ک��ردن��ی زانستی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ە دەڵ����ێ����ت‪ ":‬لە‬ ‫س��اڵ��ەک��ان��ی پ��ێ��ش��وودا لە‬ ‫ساڵێکدا تەنها ی��ەک یان‬

‫دووان دزی زانستی‬ ‫دەدۆزرای���ەوە ب��ەاڵم ئێستا‬ ‫ئ��ەم ئ��ام��ارە ب��ە ی��ەک یان‬ ‫دوان لە مانگدا گەیشتووە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە ئاماری‬ ‫راس��ت��ی زۆر ل��ەوە زیاتر‬ ‫بێت‪".‬‬ ‫رادەی دزی زانستی‬ ‫دۆزراوە لەالیەن کرۆس‬ ‫چێکەوە بەرادەیەک زۆرە‬ ‫ک���ە س��ەرن��ج��ی هەموو‬ ‫دەزگاکانی وەشانی بەرەو‬ ‫الی خ���ۆی راکێشاوە‪.‬‬ ‫المی دەڵێت ‪ ":‬هەروەک‬

‫‪37‬‬

‫دەب��ی��ن��ن‪ ،‬ک����رۆس چێک‬ ‫هەم لەسەر ئەو وتارانەی‬ ‫ک��ە ه��ەڵ��ی��ان دەسنگێنین‬ ‫و ه��ەم ل��ەس��ەر ئەوانەی‬ ‫هە ڵما نسە نگا ند و و ن‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری ه���ەب���ووە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ئ��ێ��م��ە دەم���ان���ەوێ‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ەک��ان��ی بۆ‬ ‫گ���ۆڤ���ارەک���ان���ی تریش‬ ‫ب��گ��وازی��ن��ەوە"‪ .‬زۆرب���ەی‬ ‫دەزگ����اک����ان����ی وەش�����ان‬ ‫ک��ە ت���اوەک���و ئێستا لەم‬ ‫ن���ەرم���ەک���ارە س���وودی���ان‬ ‫وەرگرتووە پرۆگرامی هاو‬ ‫شێوەیان هەیە‪.‬‬ ‫بەکارهێنانی کرۆس‬ ‫چێک تێچوونی دارای���ی‬ ‫دەخاتە سەر گۆڤارەکان‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم وادێ���ت���ە پێشچاو‬ ‫دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان ئەم‬ ‫خ��ەرج��ی��ە ب���ە گونجاو‬ ‫ب��ۆ ک��ارەک��ان��ی��ان بزانن‪.‬‬

‫دەکات و ئەو ناوەرۆکانەی‬ ‫ک���ە ه���اوش���ێ���وەی یەکن‬ ‫ب����ەرج����ەس����ت����ەدەک����ات‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ه��ەن��دێ��ک��ج��ار ئەم‬ ‫هاوشێوەیە بە رێکەوتەو‬ ‫هەندێکجاریش دزییەکە‬ ‫زۆر قوڵترە لەوانیتر‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم بە وت��ەی فنل‪،‬‬ ‫تەزویر‪ ،‬دەکرێت هەندێک‬ ‫جار بۆ بڕێک لە شێوازەکان‬ ‫و م��ادەک��ان رێگە پێدراو‬ ‫ب��ێ��ت ب���ۆ ن��م��وون��ە ئەو‬ ‫دەڵێت" مێتۆدی زۆر بۆ‬ ‫وەسفی ژێلێک لە مێشکدا‬ ‫دروس����ت ن��اب��ێ��ت بەاڵم‬ ‫تەزویر لەئەنجامەکان زۆر‬ ‫جێگەی نیگەرانییە"‪ .‬بە‬ ‫وتەی المی جیاکردنەوەی‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ه‌ک���ی‬ ‫پ��ەس��ەن��دک��راو ل��ە شتێکی‬ ‫لەوانەیە‬ ‫هەڵخه‌ڵێتێنەر‬ ‫کاتی زۆر بگرێت"‪.‬‬

‫خ����ەرج����ی����ی����ەک����ان لە‬ ‫‪ ٠.٧٥‬دۆالرەوە بۆ‬ ‫لێکۆڵینەوەیەک‬ ‫ه����ەر‬ ‫دەس���ت���پ���ێ���دەک���ات و بە‬ ‫زی����ادب����وون����ی ق���ەب���ارە‬ ‫ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬بەوتەی‬ ‫ئ������������ەوان زۆرب����������ەی‬ ‫خ���ەرج���ی���ی���ەک���ان���ی ئ���ەم‬ ‫نەرمەکارە بۆ ئەو کاتەیە کە‬ ‫لەهەڵسێنگەران دەبردرێت‬ ‫تاوەکو لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ئ���ەو وت���اران���ە ب��ک��ەن کە‬ ‫گومانیان لێی هەیە‪.‬‬ ‫ب�����ە وت��������ەی ف���ن���ل‪،‬‬ ‫دیاریکردنی دزی زانستی‬ ‫وت��ارێ��ک پێوویستی بە"‬ ‫شیکاری پسپۆریانە" لە‬ ‫هەردوو گۆڤارەکە هەیە‪.‬‬ ‫نەرمەکارەکە‪ ،‬بەراوردێک‬ ‫ل��ە رێ��ژەی��ی هاوشێوەیی‬ ‫نێوان وتارێکی تۆمارکراو‬ ‫و وت���ارێ���ک ک���ە پێشتر‬ ‫ب�ڵاوک��راوەت��ەوە پێشکەش‬

‫بەگشتی وەشانکاران‬ ‫دەڵ����ێ����ن ک����ە ل���ەب���وون���ی‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ک ب��ۆ چاودێری‬ ‫بەسەر وتارە زانستییەکان‬ ‫خۆشحاڵن‪ ،‬ئالدودی پیپ‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەری چاالکییەکانی‬ ‫وەش������ان������ی زان���س���ت���ی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی لەشپرینگێری‬ ‫هۆڵەندا دەڵێت ؛" ئێمە‬ ‫ک��راس��چ��ێ��ک ل��ەس��ەر ‪١٠‬‬ ‫گۆڤارو باڵوکراوە بەکار‬ ‫دەهێنین‪ ،‬ئ��ەم نەرمەکارە‬ ‫هەندێک شتی دەرخست‬ ‫ک��ەئ��ەگ��ەر ئ��ەوە نەبووایە‬ ‫ب��ەس��ەرم��ان��دا تێدەپەڕی‪،‬‬ ‫هەندێک لەوانە ریسوایی‬ ‫گ��ەورەی ب��ەدوای خۆیدا‬ ‫دەهێنا‪ .‬ئ��ەم نەرمەکارە‬ ‫ئێمەی ل��ەش��ەرم��ەزاری و‬ ‫دەردەس���ەری زۆر رزگار‬ ‫کردووە"‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪Nature‬‬


‫‪38‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫شێرپەنجەی مەمک‬

‫ته‌ندروستی‬

‫شێر پ��ەن��ج��ەی مەمک‬ ‫ی��ەک��ێ��ک��ە ل����ە ب���اوت���ری���ن‬ ‫نەخۆشییەکانی ناو ژنان‌و‬ ‫زانینی زان��ی��اری بنچینەیی‬ ‫دەرب���ارەی ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫بۆ هەموو ژنێک پێوویستە‬ ‫ه���ەرچ���ەن���ده‌ ئ���ەو کەسە‬ ‫تووشی ئ��ەم نەخۆشییەش‬ ‫نەبووبێت ‪ .‬دەب��ێ بزانین‬ ‫زۆربەی لوو‪ ،‬یان گرێکانی‬ ‫ناو مەمک شێرپەنجە نیین‌و‬ ‫چ��ارەس��ەری شێرپەنچەی‬ ‫م��ەم��ک م���ەرج نییە ببێت‬ ‫ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی مەمک‬ ‫الب��ب��رێ�ت‌و لەقۆناغەکانی‬ ‫سەرەتایی نەخۆشییەکە بە‬ ‫چارەسەرە نوێکان چانسی‬ ‫چ���ارەس���ەری راستەقینە‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬شێرپەنجەی‬ ‫مەمک باڵوترین هۆکاری‬ ‫م��ردن��ی ژن��ان �ه‌ ل��ە تەمەنی‬ ‫‪ ٣٥‬تاوەکو ‪ ٥٥‬ساڵیدا ‪.‬‬ ‫هەموو ساڵێک یەک یان‬ ‫دوو ژن لە نێو هەر هەزار‬ ‫ژندا تووشی ئەم نەخۆشییە‬ ‫دەبن ‪.‬‬ ‫شانەی مەمک لە پاڵ‬ ‫خۆیدایەو‬ ‫ماسولکەکانی‬ ‫ناسینی کۆئەندامی لیمفی‬ ‫م��ەم��ک ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫نەخۆشی‌و دەرم��ان گرنگی‬ ‫تایبەتی هەیە‪ .‬لووەکانی‬ ‫مەمک دەتوانن لە رێگەی‬ ‫کۆئەندامی لیمفەوە باڵو‬ ‫ببنەوەو بچنە نێو هەموو‬ ‫لەراستییدا‬ ‫ج���ەس���ت���ەوە‬ ‫کۆئەندامی لیمف رێگەیەکە‬ ‫بۆ پەیوەندی نێوان لیمف‌و‬ ‫خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان‌و گەیاندنی‬ ‫خوێن بە بەشەکانی ناوەوه‌‬ ‫ی مەمک‪ ،‬مه‌مك هەروەها‬ ‫کۆئەندامی دەماریشی هەیە‪.‬‬ ‫نیشانەکانی نەخۆشی‬ ‫لەمەمکدا‬ ‫ب���اوت���ری���ن نیشانەی‬ ‫نەخۆشی لە مەمکدا بریتییە‬ ‫ل �ه‌ ه��ەس��ت��ک��ردن بەبوونی‬ ‫لوو یان گرێ لە مەمکدا‪،‬‬ ‫بەربوونی خوێن لە گۆی‬ ‫مەمک‌و ئ���ازاری مەمک ‪،‬‬ ‫ل��ە ک��ات��ی بینینی هەرکام‬ ‫ل���ەم نیشانانە دەب��ێ��ت بە‬

‫زووت��ری��ن ک��ات سەردانی‬ ‫پزیشک بکرێت‪ ،‬هەرچەند‬ ‫زۆرب��ەی ه��ەره‌ زۆری ئەم‬ ‫نیشانانە نابن بە نیشانەی‬ ‫شێر پەنجە‪.‬‬ ‫ئەو نیشانانەی کە لەوانەیە‬ ‫لەکاتی شێر پەنجەی‬ ‫مەمکدا دەرکەون‬ ‫گ����رێ ی����ان ل����وو لە‬ ‫مەمکدا ‪،‬گ��ۆڕان��ی قەبارە‬ ‫یان شێوەی مەمک‪ ،‬چوونە‬ ‫ن��اوەوە یان هاتنەدەرەوەی‬ ‫گۆی مەمک‪،‬سووربوونەوە‬ ‫ی����ان ب���وون���ی زی��پ��ک��ە لە‬ ‫دەوروب��ەری گۆی مەمکدا‬ ‫‪،‬خوێنبەربوون ی��ان رژانی‬ ‫شلەمەنی لە گۆی مەمکەوە‪،‬‬ ‫ک��ش��ان��ی پێستی مەمک‪،‬‬ ‫وەرەم یان هەستکردنی بە‬ ‫بوونی لوو و گرێ لە ژێر‬ ‫باڵدا‪ ،‬دەماری رەش لەسەر‬ ‫مەمک‪ ،‬بوونی برین لەسەر‬ ‫پێستی مەمک‪ ،‬نیشانەکانی‬ ‫وەرەم��ی دووەم لە شوێنی‬ ‫تر‪ ،‬ئاوسانی قۆڵ‪ ،‬ئازار‪.‬‬ ‫هۆکارەکانی دروستبوونی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬ ‫توێژینەوە دەرب���ارەی‬ ‫هۆکارەکانی دروستبوونی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‪ ،‬گرنگی‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە چونکه‌‬ ‫ب���ەدۆزی���ن���ەوەی هۆکاری‬ ‫دروستبوون ‪ ،‬چارەسەر و‬ ‫پێشگیریش ئاسان دەبێت‬ ‫‪ ،‬چوونکه‌ دەبێت بە هۆی‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی ئ��ەو ژنانەی‬ ‫ک��ە م��ەت��رس��ی تووشبوون‬ ‫بەم نەخۆشیەیان لەسەرەو‬ ‫ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی پێشگیری‬ ‫ئاسانتر دادەنرێت ‪.‬‬ ‫فاکتەرەکانی ترسناکی‬ ‫پێشینەی شێرپەنجەی‬ ‫مەمک لە بنەماڵەکەدا‪ ،‬سک‬ ‫نەکردن ‪،‬تەمەنی نائومێدی‬ ‫دوای ‪ ٥٥‬ساڵ‪ ،‬بەرزبوونی‬ ‫ت��ەم��ەن س����ەرو ‪ ٣٥‬ساڵ‬ ‫‪،‬کارییگەرییەکانی هۆرمۆنی‬ ‫‪ ،‬شێرپەنجەی تر‪ ،‬رژێمی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی (چ���ەوری و‬ ‫گۆشت )‪،‬قەڵەوی ‪ ،‬کحول‪،‬‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ە ئاساییەکانی‬ ‫م��ەم��ک ‪،‬ڤ��ای��رۆس��ەک��ان ‪،‬‬

‫تێشکی وزەب���ەرز‪ ،‬جۆری‬ ‫شانەی مەمک‪ ،‬کەسایەتی‬ ‫(قەلەق ) ‪ ،‬بەکار هێنانی‬ ‫ئیسترۆجین ‪ ،‬دەسپێکردنی‬ ‫س���وڕی مانگانە زوت���ر لە‬ ‫ک��ات��ی خ���ۆی ‪ ،‬یەکه‌مین‬ ‫سکپری دوای ‪ ٢٥‬ساڵ ‪.‬‬ ‫دۆزینەوەی خێرای‬ ‫شێرپەنجەی مەمک‬ ‫ئ�����ەو ل�����ووان�����ەی کە‬ ‫ب����ە ب����چ����ووک����ی‌و خێرا‬ ‫دەدۆزرێنەوە زوتر دەرمان‬ ‫دەکرێن و چانسی زیندوو‬ ‫مانەوە لەسەرەوە دەبێت‪.‬‬ ‫ژن���ان دەب��ێ��ت هەرچەشنە‬ ‫ک��ە دەیبینن‬ ‫نیشانەیەک‬ ‫خێرا بە پزیشکی پسپۆری‬ ‫بڵێن‪.‬‬ ‫پێشگیری‬ ‫سەرەتایی‬ ‫پێشگیری‬ ‫بریتیە ل��ە کەمکردنەوەی‬ ‫کارییگەری فاکتەرەکانی‬ ‫ترسناکی‪ ،‬قۆناغی دووەمی‬ ‫پ��ێ��ش��گ��ی��ری ب��ری��ت��ی��ە لە‬ ‫پشکنینی مەمک بە مەبەستی‬ ‫دۆزی���ن���ەوەو چارەسەری‬ ‫شێرپەنجە تاوەکو مەترسی‬ ‫ب��ڵ�اوب����وون����ەوەو م����ردن‬ ‫کەمبکرێتەوە‪.‬‬ ‫پشکنین‬ ‫پ���ش���ک���ن���ی���ی���ن ب����ەو‬ ‫وات��ای��ە ک���ە ژن��ان��ی ساخ‬ ‫پێشئەوەی‬ ‫ت���ەن���ان���ەت‬ ‫ه��ەر چەشنە نیشانەیەکی‬ ‫نەخۆشیان لێدەربکەوێت‪،‬‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوه‌ی��ان لەسەر‬ ‫بکرێت بۆ ئ��ەوەی گۆڕانە‬ ‫ناسروشتییەکان دەربخرێت‬ ‫و چ����ارەس����ەر بکرێت‪،‬‬ ‫مێتۆدەکانی پشکنین بریتین‬ ‫لە‬ ‫مامۆگرافی سااڵنە بۆ‬ ‫ژن��ان��ی س���ەرو چ��ل ساڵ‪،‬‬ ‫پشکنینینی مەمکی ژنان بە‬ ‫شێوەی مانگانە لە تەمەنی‬ ‫‪ ٢٠‬ساڵییەوە (باشترین‬ ‫کاتی پشکنین پاش سوڕی‬ ‫م��ان��گ��ان��ە و پ��ێ��ش دانانی‬ ‫ه��ێ��ل��ک��ەی��ە وات���ە تاوەکو‬ ‫‪ ١٤‬رۆژ پێشدەستپێکردنی‬ ‫سورەمانگانەی دوای��ی )‪،‬‬ ‫پشکنینی مەمک لەالیەن‬

‫‪39‬‬

‫پ��زی��ش��ک��ەوە ه��ەم��وو سێ‬ ‫س��اڵ ج��ارێ��ک ل��ە تەمەنی‬ ‫نێوان ‪ ٢٠‬بۆ ‪ ٤٠‬ساڵ و لە‬ ‫سەرو چل ساڵ هەر ساڵ‬ ‫جارێک ‪.‬‬ ‫مێتۆدەکانی چارەسەر کردن‬ ‫م�����ێ�����ت�����ۆدەک�����ان�����ی‬ ‫چ������ارەس������ەرک������ردن بۆ‬ ‫شێرپەنجەی مەمک بریتیە‬ ‫ل���ە ‪ ،‬ن���ەش���ت���ەرگ���ەری ‪،‬‬ ‫چارەسەرکردن بە تیشک‪،‬‬ ‫چ���ارەس���ەری هۆرمۆنی‌و‬ ‫چارەسەری کیمیایی ‪.‬‬ ‫نەشتەرگەری‬ ‫چ���ارەس���ەری کۆتایی‬ ‫دوای قسەکردنی نەخۆش‬ ‫لەگەڵ پزیشک‌و لەبەرچاو‬ ‫گ��رت��ن��ی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک لە‬ ‫فاکتەرەکان وەکو قەبارەی‬ ‫گ��رێ ل��ە چ��او قــەبارەی‬ ‫م���ەم���ک‪ ،‬ش��وێ��ن��ی گ���رێ‪،‬‬ ‫ق���ۆن���اغ و پ��ل��ەی گ���رێ‌و‬ ‫ح�������ەزی ن�����ەخ�����ۆش لە‬ ‫وەرگ��رت��ن��ی دەرم���ان���ی تر‬ ‫نەشتەرگەرییدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ‬ ‫دی��اری دەکرێت‪ .‬زۆربەی‬ ‫ل���ووە ب��چ��ووک��ەک��ان دوای‬ ‫هەڵگرتنی بەشێک لە شانەی‬ ‫مەمک دەهینرێنە دەرەوەو‬ ‫کارییگەری زۆر لە سەر‬ ‫شێوەی مەمکەکە دانانێن‪،‬‬ ‫بەاڵم لە لووە گەورەکاندا‬ ‫لەوانەیە جێگەیەکی دوای‬ ‫چارەسەری بەجێ بمێنێت‪.‬‬ ‫البردنی مەمک‬ ‫(مەستکتۆمی)‬ ‫م��ەس��ت��ک��ت��ۆم��ی بریتیە‬ ‫ل��ە دەرک��ردن��ی بەتەواتی‬ ‫م��ەم��ک ل���ە ج��ەس��ت��ە‪ ،‬لە‬ ‫مەستکتۆمی ژێ��ر پێستیدا‬ ‫‪ ،‬پ��ێ��س��ت��ی م��ەم��ک��ەک��ە بە‬ ‫س���اخ���ی دەم���ێ���ن���ێ���ت���ەوە و‬ ‫ن���اوەک���ەی دەردەهینرێت‬ ‫و هەندێکجاریش رژێنە‬ ‫لیمفەکانیش دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫البردنی رژێنە لیمفییەکان‬ ‫لە ئێستادا بڕوا لەسەر‬ ‫ئ���ەوەی���ە ب��وون��ی خانەی‬ ‫شێرپەنجەیی لە نێو لیمفە‬ ‫رژێ��ن��ەک��ان��دا نیشانەیەکە‬ ‫ل���ەس���ەر ب�ڵ�اوب���وون���ەوەی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ە ل��ە هەموو‬

‫جەستەدا‪ ،‬هەڵگرتنی ئەم‬ ‫رژێنانە لەوانەیە بۆ نه‌هێشتنی‬ ‫نیشانەکان‌و هێورکردنەوەی‬ ‫ئ�����ازار ب���ە س����وود بێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم کارییگەری لەسەر‬ ‫چ��ارەس��ەری نەخۆشییەکە‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫چارەسەرکردن بە تیشک‬ ‫چ������ارەس������ەرک������ردن‬ ‫ب��ەت��ی��ش��ک زۆرب�����ەی کات‬ ‫ل���ەدوای���ی نەشتەرگەری‬ ‫ب����ۆ ت���ی���اب���ردن���ی خ���ان���ە‬ ‫شێرپەنجییە بەجێماوەکان‬ ‫بەکاردەهێنرێت کە لەودا‬ ‫تیشک دەدرێت لە بەشێک‬ ‫لە مەمک‌و دەبێت بەهۆی‬ ‫ک���ەم���ب���وون���ەی مەترسی‬ ‫پەرەسەندن‬ ‫چارەسەری یارمەتیدەر‬ ‫ئ���ام���ان���ج چ����ارەس����ەر‬ ‫ت�����ی�����اب�����ردن�����ی خ����ان����ە‬ ‫شێرپەنجەییەکانە ک��ە لە‬ ‫مەمکەوە بە هەموو لەشدا‬ ‫باڵو بوونەتەوە بەدوو شێوە‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪ .‬چارەسەر‬ ‫بە هۆرموون و چارەسەری‬ ‫کیمیایی‬ ‫چارەسەری کیمیایی‬ ‫ی��������ەک��������ێ��������ک ل����ە‬ ‫چارەسەرەکانی شێرپەنجە‬ ‫ب��ری��ت��ی��ە ل���ە چ���ارەس���ەری‬ ‫ک��ی��م��ی��ای �ی‌و لەناوبردنی‬ ‫شانە شیرپەنجەییەکان لە‬ ‫سەراسەری جەستەدا‪ .‬ئەم‬ ‫دەرمانە دوایی نەشتەرگەری‬ ‫مەترسیداردا‬ ‫لەخەڵکانی‬ ‫کە ئەگەری باڵوبوونەوەی‬ ‫خانە لە لەشدا لە پێش و‬ ‫دوایی نەشتەرگەرییدا هەیە‬ ‫ب��ەک��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬ئەم‬ ‫چ��ارەس��ەره‌ زی��ات��ر ب��ۆ ئەو‬ ‫ژنانە بەکار دەهێنرێت کە لە‬ ‫تەمەنی پێش نائومێدیدان‪،‬‬ ‫بە تایبەتی ئەوانەی لووەکە‬ ‫لەژێر باخەڵیاندایە‪.‬‬ ‫تێکدانی هێلکەدانەکان‬ ‫تێکدانی هێلکەدان لە‬ ‫له‌سەددا سی نەخۆشەکاندا‬ ‫دەبێت بە هۆی زیاد بوونی‬ ‫تەمەن و لەله‌ سەددا سی‌و‬ ‫پێنجیشدا دەبێت بە هۆی‬ ‫کەمبوونەوەی نەخۆشی‪.‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪40‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫رۆژهەاڵتی ناوەراست‪ ،‬راپەڕینی گەنجان‬ ‫چەکی دەستیان‪ ،‬موبایل و میدیا کۆمەاڵیەتییەکانە‪،‬‬ ‫بڕیاری گەنجانی باکوری ئەفریقاو رۆژهەاڵتی ناوەراست ئەمەیە ‪:‬‬ ‫خەبات بۆ گرتنەدەستی ئایندەیان‬ ‫جێفری بارسولێت‬ ‫فۆتۆگراف‪ :‬مایکل براون‬ ‫نەوەیەکی چاوەڕوان‪،‬‬ ‫ئ��������ەوان چ�����اوەڕوان�����ی‬ ‫پ���ەروەردەی���ەک���ی باشیان‬ ‫دەک���رد ک��ە ب��ە زەحمەت‬ ‫دەس��ت��ی��ان دەک�����ەوت‪ ،‬لە‬ ‫دوای��ی��دا چ��اوەڕوان��ی بۆ‬ ‫دەس���ک���ەوت���ن���ی ک���ارێ���ک‪،‬‬ ‫داهاتێکی‬ ‫م����ووچ����ەو‬

‫ک��ەم‪ ،‬ت��ازه‌ ئەگەر کاریان‬ ‫بێبوونی‬ ‫دەستبکەوتایە‪.‬‬ ‫کارێکی تایبەتی ئەوان‬ ‫ک���ە ت���ا ت��ەم��ەن��ی س���ەرو‬ ‫س��ی س��اڵ ل��ەگ��ەڵ دایک‬ ‫و ب���اوک���ی���ان���دا دەژی���ی���ن‬ ‫چاوەڕوانی هاوسەرگیری‬ ‫و دروس�����ت�����ک�����ردن�����ی‬

‫بنەماڵە دەک���ەن‪ ،‬لەدوای‬ ‫هاوسەرگیریش زۆربەیان‬ ‫دەب����ێ����ت ل����ە خ���ان���ووی‬ ‫دای�����ک و باوکییاندا‬ ‫درێــژە بەژیانیـــان بدەن‪،‬‬ ‫گرنگترین شت کە ئەوان‬ ‫چاوەڕێیان دەک��رد ئازادی‬ ‫ب����وو‪ :‬م��اف��ی دەنگدانی‬

‫ئازادانە‪ ،‬بۆ بەشداریکردن‬ ‫ل��ە س��ی��اس��ەت و گۆڕینی‬ ‫جیهانەکەیان‪ .‬تاکەی ئەم‬ ‫گەنجانە دەتوانن چاوەڕێ‬ ‫بن؟ ‪.‬‬ ‫ن���زی���ک���ەی ل���ە س���ەدا‬ ‫شەستی خەڵکی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت تەمەنیان ژێر‬

‫سی ساڵەو زۆربەیان لەو‬ ‫ژیانەی کە تێیدان توڕەن‪.‬‬ ‫وەک���و گ��ەن��ج��ان��ی هەموو‬ ‫شوێنێک ئ��ەوان خ��ەون و‬ ‫خولیایان ه��ەی��ە‪ .‬ئەوان‬ ‫داخ��وازی��ی��ان هەیە‪ ،‬ئەوان‬ ‫پێویستیان ه��ەی��ەو ئەوان‬ ‫ئامانجیان هەیە‪ .‬ئەوان‬

‫کاتێک بەتایبەتی سەیری‬ ‫ک�ه‌ن��اڵ�ه‌ ئاسمانییه‌کان و‬ ‫کۆمەاڵیەتیەکان‬ ‫م��ی��دی��ا‬ ‫دەک��ەن یان لە ئینتەرنێتدا‬ ‫ک�����ات ب����ەس����ەردەب����ەن‪،‬‬ ‫هەستدەکەن لە واڵتەکەی‬ ‫خ��ۆی��ان��دا ب���ەن���دک���راون‪.‬‬ ‫ئ��ەوان دەت��وان��ن ببینن کە‬ ‫چ��ۆن خەڵک ل��ە جیهانی‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��وودا دەژی���ن ‪.‬‬ ‫میدیا کۆمەاڵیەتیـــیەکان‬ ‫( وەکو بلۆگە کەسیەکان‬ ‫‪ ،‬فەیسبووک ‪ ،‬تویتەر ‪،‬‬ ‫یوتیوب و‪ ....‬هتد )‬ ‫ئ��ەو هەلە بۆ پیاو و ژنە‬ ‫دەرخسێنێت‬ ‫گەنجەکان‬ ‫خەمەکــــانیان‬ ‫ت��اوەک��و‬ ‫بەیەک بڵێن‪ ،‬ئەمە پێشتربە‬ ‫ئاسانی ن��ەدەک��را‪ .‬ئەوان‬ ‫ئێستا تەنها نیین‪ ،‬ئەوان‬ ‫ی���ەک���گ���رت���وون‪ ،‬ئ�����ەوان‬ ‫بەهێزن‪.‬‬ ‫ه���ەڵ���ب���ەت خەلکی‬

‫رۆژه���ەاڵت���ی ناوەراست‬ ‫یەکجۆر نیین ‪ ،‬زۆربەی‬ ‫ناوچـــەکە‬ ‫خ���ەڵ���ک���ی‬ ‫موسڵمانن و ب��ە زمانە‬ ‫ج��ی��اوازەک��ان��ی ع��ەرەب��ی و‬ ‫ف��ارس��ی و ک���وردی قسە‬ ‫دەک����ەن ‪ .‬ه��ەن��دێ��ک لە‬ ‫واڵت���ەک���ان دەوڵەمەندن‬ ‫بە ن��ەوت و هەندێکیشان‬ ‫ل���ەم ب�����وارەدا ه����ەژارن‪.‬‬ ‫ح��ک��وم��ران��ەک��ان��ی��ش لە‬ ‫درەندەیی و توندو تیژییدا‬ ‫جیاوازن‪ .‬سوریا جۆرێکە‬ ‫لە دیکتاتۆری؛ مەراکش‬ ‫پ��اش��ای��ەت��ی دەستورییەو‬ ‫یەمەن و لیبیا گیرۆدەن‬ ‫ب���ە دەس���ت���ی پێشبڕکێی‬ ‫خ��ێ��ڵ��ەک��ان��ەوە ؛ ئ���ەردەن‬ ‫و ل��وب��ن��ان م���ی���وان���داری‬ ‫ح��ەش��ی��م��ەت��ێ��ک��ی زۆر لە‬ ‫ئاوارەکان‬ ‫فەله‌ستینـــیە‬ ‫دەکەن ؛ چەندین واڵتیش‬ ‫ب���ە دەس�����ت جیاکاری‬

‫تایفییەوە ئ��ازار دەکێشن‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ن���ارەزای���ەت���ی و‬ ‫توڕەییەکان لە روانگەی‬ ‫ت��ای��ف��ی و خێڵەکییەوە‬ ‫دەردەب����ڕدرێ����ن زۆرب���ەی‬ ‫ک��ات ک��اول��ک��اری گەورە‬ ‫دروستدەکات‪.‬‬ ‫(ن��اڤ��ت��ێ��ژ ده��ی��ل��ن) ‪،‬‬ ‫ه��اوک��ارێ��ک��ی پێشووی‬ ‫ئەنستیتۆی ب��رۆک��ن کە‬ ‫سەرپەرشتی پرۆژەیەکی‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر گەنجانی‬ ‫رۆژه���ەاڵت���ی ناوەراست‬ ‫دەک��ات لە ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫دا دەربارەی ئەو کێشانەی‬ ‫کە بەرەو روویی ناوچەکە‬ ‫دەبێتەوە قسەی کردبوو‪.‬‬ ‫ئەو وتبوویی ناوچەکە‬ ‫گۆڕانێکی‬ ‫ه����اوک����ات‬ ‫گ��������ەورەی ئ����اب����وری و‬ ‫دی��م��ۆگ��راف��ی ب���ە خ���ۆوە‬ ‫ب���ی���ن���ی���ووە‪ ،‬گەنجەکان‬ ‫ه��ەس��ت ب��ە م��ەح��روم��ی و‬

‫‪41‬‬

‫بێبەشی دەک����ەن‪ ،‬ئ���ەوان‬ ‫بە دەس��ت نرخی بەرزی‬ ‫ب���ێ���ک���اری���ی���ەوە ک����ە بە‬ ‫نزیکەیی دو بەرامبەری‬ ‫ت��ێ��ک��ڕای ن��رخ��ی بێکاری‬ ‫جیهانییە ئ��ازار دەکێشن‪.‬‬ ‫ئ����اب����وری و ئەنستیتۆ‬ ‫کۆ مـــــە اڵ یە تییە کا ن‬ ‫هەنگاوی‬ ‫نەیانتوانییوە‬ ‫پێویست بۆ دروستکردنی‬ ‫چ��ی��ن��ێ��ک��ی ن���اوەراس���ت���ی‬ ‫ت����ەن����دروس����ت ب��ن��ێ��ن ‪.‬‬ ‫(ده��ی��ل��ن) ب���ەم شێوەیە‬ ‫باسی ئەم پرسە بۆ ستافی‬ ‫کۆمیتەی پەیوەندییەکانی‬ ‫دەرەوەی سیناتی واڵتە‬ ‫یەکگرتووەکان دەکات‪.‬‬ ‫" ناوچەکە بەره‌وڕوویی‬ ‫داخوازی یەکســـــانی زیاتر‬ ‫و ئازاری زیاتر دەبێتەوە"‪.‬‬ ‫رێ��ب��ەران ل��ە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا دوو رێگـــەیان‬ ‫ل��ەب��ەردەم��دای��ە‪ ،‬دەتوانن‬

‫لەم ناوچەیەدا کە تەژییە‬ ‫ل���ە گ���ەن���ج سەرمایەی‬ ‫واڵت��ەک��ەی��ان ب��ۆ گەشەی‬ ‫ئ���اب���وری‌و تەندروستی‬ ‫ب���ەرز وداه��ات��ی ب���ەرز و‬ ‫خ��ۆش��گ��وزەران��ی بەرزتر‬ ‫ب����ەک����ار ب���ه���ێ���ن���ن‪ ،‬ی���ان‬ ‫ئ��ەوەت��ا درێ����ژە ب���دەن بە‬ ‫سەرکوتکردنی ئ��اوات و‬ ‫ئارەزووەکـــانی گەنجەکان‬ ‫و ئ����ازاری زیاتــــریان‬ ‫پێببدەن کە دەرئەنجامەی‬ ‫گ��ەش��ەی ئ��اب��وری نزمتر‬ ‫و ک��ێ��ش��ەی کۆمەاڵیەتی‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���ەک���ەی چ‬ ‫خ��راپ��ت��رک��ردن ب��ێ��ت یان‬ ‫ب���اش���ت���رک���ردن‪ ،‬ک��ێ��ش��ە و‬ ‫ب��ەی��ەک��دادان��ەک��ە دەستی‬ ‫پێکردووە‬ ‫س���ەرچ���اوە‪:‬‬

‫‪Geographic‬‬

‫‪National‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪42‬‬

‫پشکنیینی سەالمەتی ئاو‬

‫بەکارهێنانی‬ ‫ئ��ام��ێ��رێ��ک بۆ‬ ‫پێوانی چۆنایەتی‬ ‫ئەو ئاوەی کەخەڵکی‬ ‫ئاسایی بەکاریدەهێنن‪،‬‬ ‫دەکرێت ببێت بەهۆی‬ ‫ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی هەندێک‬ ‫نەخۆشی وەک کۆلێرا‪.‬‬ ‫ئەم ئامێرە ناوی کەناری‬ ‫ئ��اوی��ی��ە ک��ە ب��ەخ��ێ��رای��ی ئاو‬ ‫ت��اق��ی��دەک��ات��ەوەو لەئەگەری‬ ‫بوونی نەخۆشی ئاگادارمان‬

‫دەک�����ات�����ەوە‪ .‬ئ����ەم ئامێرە‬ ‫هەروەها زانیاری بەدەستهاتوو‬ ‫لەتاقیکردنەوەکە دەنێرێت بۆ‬ ‫بانکی زانیاری لەئینته‌رنێت‬ ‫کە زانایان دەتوانن لەرێگەی‬ ‫خاڵی س��ەرەت��اوە لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر ن��اوچ��ەو رێچکەی‬ ‫دەستپێکی پەتاکە بکەن‪.‬‬ ‫ئەم ئامێرە لە کۆبوونەوەی‬ ‫تەکنەلۆژیاو تەفریهو دیزاین‬ ‫(‪ )TED‬ل���ە ئەدینبۆرگ‬ ‫ناسێنراو زانایان هیوادارن ئەم‬ ‫ئامێرە لەداهاتوودا بەخۆرایی‬ ‫ب��ک��ەوێ��ت��ە دەس��ت��ی خەڵک‪.‬‬ ‫بەپێی راپ��ۆڕت��ی رێکخراوی‬ ‫تەندروستی جیهانی هەموو‬ ‫ساڵێک س��ەد میلیۆن کەس‬ ‫بەهۆی ئاوی پیسەوە دەمرن‪.‬‬ ‫س��ون��ار ل��وت��را یەکێک‬ ‫ل��ەدام��ەزرێ��ن��ەران��ی (‪)TED‬‬ ‫لەبارەی گرنگی ئەم ئامێرەوە‬

‫دەڵێت"لە ئێستادا تاقیکردنەوە‬ ‫لەسەر ئاو کاتێکی زۆر دەبات‬ ‫و تێچوونی ئەم تاقیکردنەوەیە‬ ‫زۆرەو کاتێک تاقیکردنەوە‬ ‫لەسەر ئاو ئەنجامدەدرا کاتەکە‬ ‫درەنگ ببوو‪.‬‬ ‫ل��وت��را دەڵ��ێ��ت "کاتێک‬ ‫کۆلێرا لە هایتی باڵو بوویەوە‬ ‫ب��ەه��ی��چ چەشنێک نەئەکرا‬ ‫بزانرێ خێرایی باڵوبوونەوەی‬ ‫چەنده‌یە"‬ ‫ئەم ئامێرە بە بەکارهێنانی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای شەبەنگی‬ ‫ئ����اوەک����ە ه����ەم لەالیەنی‬ ‫م���ای���ک���رۆب���ای���ۆل���ۆژی���ی���ەوەو‬ ‫ه��ەم ل��ەالی��ەن��ی کیمیاییەوە‬ ‫تاقیدەکاتەوەو بە خێرایی بە‬ ‫بەکارهێنانی گلۆپی سورو‬ ‫سەوز پیشانیدەدات کە ئایا ئەم‬ ‫ئ��اوە بۆ خ��واردن��ەوە دەشێت‬ ‫یان نا‪.‬‬

‫لوترا هیوادارە ك‌ه نرخی‬ ‫ئ��ەم ئامێرە بۆ ‪ ١٠٠‬دۆالر‬ ‫ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوەو ئۆمێدی‬ ‫هەیە بەکارهێنەر پارەیەکی‬ ‫ک��ەم��ت��ری��ش ب��ۆ ئ���ەم ئامێرە‬ ‫ب���دات‪ .‬ئ��ەو دەڵ���ێ���ت‪":‬زۆر‬ ‫باشدەبێت ئێمە بە خۆرایی‬ ‫ئەم ئامێرە بدەین بە خەڵک‪،‬‬ ‫چونک‌ه ئەو زانیاریانەی ئەم‬ ‫ئامێرە ک��ۆی دەک��ات��ەوە زۆر‬ ‫گرانبەهایە"‬ ‫ئ���ەم ئ��ام��ێ��رە دەتوانێت‬ ‫ل��ەرێ��گ��ەی ت���ۆڕی بێوایەر‪،‬‬ ‫تاقیکردنەوەکە‬ ‫وه‌اڵم�����ی‬ ‫لەگەڵ شوێنی جۆگرافیایی‬ ‫تاقیکردنەوەکە بۆ بانکێکی‬ ‫زانیاری بنێرێت‪ .‬بەرێز لوترا‬ ‫دەڵێت "ئێمە زانیاری هەزاران‬ ‫ئامێر کۆدەکەینەوەو بە پێی‬ ‫ئەو ب��ارۆدۆخ��ی نەخۆشیەکە‬ ‫هەڵدەسەنگێنین‪ .‬ئامانجی‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژەی��ە کۆکردنەوەی‬ ‫زانیاری بە شێوەی هاوکات‬ ‫و چاککردنی ژیانی خەڵک لە‬ ‫رێگەی ئەم زانیاریانەوەیە"‬ ‫ئ�����ەم زان���ی���اری���ان���ە بۆ‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ەک��ـ��ـ��ان لەهەموو‬ ‫جیهاندا زۆر گـــــــرنگ‌و‬ ‫پ��ڕب��ای��ەخ��ە‪ ،‬ت��اوەک��و بتوانن‬ ‫نەخۆشیە پەتاکان کۆنتڕۆڵ‬ ‫ب��ک��ەن‌و پێش بەکارەساتی‬ ‫مرۆیی بگرن‪ .‬بەرێز سونار‬ ‫دەڵ���ێ���ت‪ :‬ه��ەم��وو ساڵێک‬ ‫ژمارەی ئەو کەسانەی بەهۆێ‬ ‫نەخۆشیەوە گیان لەدەست‬ ‫دەدەن ل���ە ژم������ارەی ئەو‬ ‫کەسانەی کە لە جەنگەکاندا‬ ‫دەم��رن زیاترە‪ ،‬بەاڵم تاوەکو‬ ‫ئێستا مێتۆدێکی یەکسان بۆ‬ ‫تاقیکردنــەوەی ئ��او بوونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت "رێگەی جۆر‬ ‫بەجۆر بۆ پێوانی ئاو بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەم ئامێرە دەتوانێت‬ ‫ب��ۆ گەیشتن ب��ە بڕیارێکی‬ ‫گشتگیر بۆ دیاریکردنی ئاوی‬ ‫تەندروست یارمەتیدەر بێت"‪.‬‬


‫مرۆناسیا‬ ‫�ه زانستی‬ ‫ه‌تایبه‌ت ل‬ ‫ئاماده‌بوون‬ ‫ۆده ب‬ ‫انی‬ ‫ئ �ه‌م میت ژیدا) باوه‪ .‬چاودێر ی سانێک یان‬ ‫رکردنی که‌‬ ‫(ئه‌نترۆپۆلۆ‬ ‫ودێ‬ ‫یبه‌تدا هه‌‌تا‬ ‫ه جێگایه‌ک بۆ چا وارێکی تا‬ ‫ل‬ ‫نێک له ب‬ ‫و تێروانیان‬ ‫مه‌ڵه که‌سا‬ ‫ه‌ڵسوکه‌وت‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫چاودێریکه‌ر‬ ‫ی ه‬ ‫زانیاری ده‌رب��اره‌ ره که‌سی‬ ‫زنجیره‌ با‌به‌تێکه‌؛‬ ‫م��ێ�ژوو و‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫نێت‪ .‬دی‬ ‫و‬ ‫سی به‌ته‌نها‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫ه‌فه‌رنا‬ ‫به‌ده‌ستبهێ ه‌ک بێت ب�ه پاشخان یان ئه‌کات‪،‬‬ ‫ه‌ب��ێ پ�ڕچ�‬ ‫که چاودێر‬ ‫ک‬ ‫ستمان له چه‌مکی س ك دیاریده‌یه‌‬ ‫سه‌ردار عه‌زیز ده‌ینوسێت‬ ‫د‬ ‫و که‌سانه‌‌ی‬ ‫له میانه‌ی‬ ‫ئه‌‬ ‫وه‬ ‫مه‌به‌ ه له سه‌ر سه‌فه‌ر وه‌ ی جیاجیا‪،‬‬ ‫سه‌کردن نیی‬ ‫به شێواز‬ ‫که‌لتوری وێته هه‌ڵه‌ی کوشنده‌ ان���ی ژیانی‬ ‫که مرۆڤ‬ ‫ق‬ ‫رووداوه‌ك���‬ ‫مێژوویدا ه‌گینا ئه‌که‌‬ ‫ک‬ ‫ئ‬ ‫درێ �ژای �ی‬ ‫دی��اری �ده‌ و‬ ‫یان کرده‌یه‌‬ ‫چاودێری له‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ز‪،‬‬ ‫�‬ ‫راڤ�ه‌ك�ردن‬ ‫ک زانستێک‬ ‫‪ .‬میتۆدی‬ ‫زۆره‪ ،‬بۆ‬ ‫بۆ مه‌به‌ستی ج��ی��اوا ه‌رناسی وه‌‬ ‫ۆژان �ه‌ی که‌سه‌كانه‌وه وازی تری‬ ‫ن‬ ‫دی‬ ‫‌ن‬ ‫ه‬ ‫چ‬ ‫وویه‌تی‪ .‬به‌ڵكو سه‌ف ده‌گرین که‬ ‫ر‬ ‫ی ت�ردا شێ‬ ‫دێریکه‌ر له‬ ‫ه توێ وه‌ر‬ ‫د‬ ‫الن‬ ‫وونی چاو‬ ‫ی ئه‌گرێت‪.‬‬ ‫ه‌‬ ‫کر ه‌شن و فر‬ ‫ناسینی گ ی به‌شدارب‬ ‫دێریدا‪ .‬ئه‌م‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫چ‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫دا‬ ‫فر‬ ‫و‬ ‫وونه ئاست‬ ‫ۆسه‌ی چاو‬ ‫ۆدو دیسپلینی جوداج س �ی ب �ه م �ان��ای تر نم‬ ‫میانه‌ی پر‬ ‫ک ئابوری‪،‬‬ ‫�ا‬ ‫ه‌رن�‬ ‫میت‬ ‫ۆمه‌ڵگادا له‬ ‫وه‌‬ ‫�اره چ�ه‌م�ک�ی س �ه‌ف � الی دوو فه‌یله‌سوفی ک‬ ‫ه‌ها له زانستی تری واری تردا‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫دی‬ ‫یتۆده هه‌رو‬ ‫له زۆرب��‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وه؛ به تایب‬ ‫چه‌مکه‌که‌‬ ‫‌ڵناسی‪ ،‬وه‬ ‫م‬ ‫گواتاری‪.‬‬ ‫به‌کارهاتو‬ ‫گێری‪ ،‬ئاژه‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫سی‪ ،‬مه‌به‌ست‬ ‫ز‬ ‫کار‬ ‫ی ئه‌وانیتر‬ ‫فه‌‌ره‌نسی ژیل دۆلۆ ی کۆچه‌رنا‬ ‫کارده‌برێت‪.‬‬ ‫رووب���ه‌‌روو‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ۆژیه‪،‬‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫ێبی ه �ه‌‌زار‬ ‫به‌‬ ‫ۆڤ‬ ‫ت‪ ،‬ده‌توانێ‬ ‫ئه‌وان نۆمادۆل وه‌ک له کت‬ ‫ه‌نه‌وه؛ که‬ ‫له سه‌فه‌ردا م�ر ن ده‌ک �ه‌وێ �‬ ‫ه‌وه‌ی�ه‪،‬‬ ‫روونی ئه‌ک‬ ‫پێیا‬ ‫و شێوازی‬ ‫ئ �ه‌وان ل� یلۆ پالنتیو‪،‬‬ ‫ه‌جێبووانه‌وه ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‪ ،‬چ��اوی ی له زمان‬ ‫شت‬ ‫م‬ ‫وێ‬ ‫ت به‌رامبه‌ر‬ ‫فه‌ره‌نسی ده‌م له روانگه‌ی نێ ه‌وه قسه‌ی له‌گه‌ڵیاندا بدوێت‪ ،‬گ رداری��ان بێ‬ ‫ی ده‌وڵ �ه‌ت �‬ ‫مێژوو ه �ه‌ر‬ ‫پ �ه‌رچ �ه‌ك �‬ ‫سه‌فه‌ره به‬ ‫وه به ن��او‬ ‫کۆچه‌ریان ‌رب��ری��ن و‬ ‫ه‌ها‬ ‫ده‬ ‫س�راوه‌ت�ه‌وه‬ ‫بابه‌ته‌که‌شی‬ ‫که‌واته سه‌فه‌ر‪ ،‬هه‌رو راسته‌وخۆ‬ ‫ن�و‬ ‫یاریده‌كان‪.‬‬ ‫انستێک که‬ ‫انه‌‌وانیدا‪ .‬ز‬ ‫دووه‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ک�ه ده‌ب��ێ�ت هه‌بێت‪ ،‬د‬ ‫و ئه‌‌زموون‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ک‬ ‫ه‪،‬‬ ‫و زانستی ز‬ ‫بیرکردنه‌وه‬ ‫نێ‬ ‫وب��ی�ت‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی نیی مێژووبێت‪.‬‬ ‫ه به بواری‬ ‫سه‌رباری‬ ‫و‬ ‫ب�‬ ‫وه‌ندی هه‌ی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ی ئه‌وانیتر‪.‬‬ ‫مکه‌ جودایه‪ .‬په‌ی‬ ‫که‬ ‫و تێگه‌یشتن‬ ‫جوگرافیا‬ ‫چونه نیو‬ ‫كۆچناسیه‪ ،‬ه مه‌به‌ستمان له‌م چه‌ ستێکا مانا و وێناکردن‬ ‫رنامه‬ ‫به‌اڵم ئێم‬ ‫ئا‬ ‫کێشمه‌کێشه‬ ‫ب�ۆ م�ن ل�ه چه‌ند سه‌فه‌رکه‌ره‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه سه‌فه‌ جوداکان و‬ ‫سه‌فه‌رناسی‬ ‫سیاسیه‌کانه‪.‬‬ ‫ره‬ ‫ی‬ ‫ه‌م؛ سه‌ربورده‌ی من کی دابراوه جیاوازه‌کان و که‌لتو ه‌اڵیه‌تی و‬ ‫ک‬ ‫ی و کۆم‬ ‫رێ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‌م میتۆدانه‬ ‫به‌خشه‪ .‬ی‬ ‫و‬ ‫لت‬ ‫وه‌ن که‌‬ ‫تنی و ئاین‬ ‫گه‌رچی ئ‬ ‫کی ک�ورد‪ ،‬که خ��ا رۆژگاری ئه‌مرۆدا به ئی‬ ‫م بابه‌تانه‌دا‬ ‫ناکه‌نه سه‌ر‬ ‫منێ‬ ‫نوسینی ئه‌‬ ‫ه‬ ‫کاریگه‌ری‬ ‫دونیا؛ هه‌رچه‌نده ل سته بهدونیاوه‪ .‬دیاره له‬ ‫ه‌اڵم هێنده‬ ‫ه‬ ‫که‌ش په‌یوه‌‬ ‫‌برێن ب‬ ‫‌تی‌و‬ ‫ل ه‌یه‌کی روو‬ ‫دیاریده‌یه‌كی کۆمه‌اڵیه ‪ .‬به‌کارده نوسینه‌که‪.‬‬ ‫و‬ ‫شی‬ ‫ابڵیی ئاڵۆزه‬ ‫تایبه‌تمه‌ند‬ ‫ون بۆخۆی‬ ‫و‬ ‫‌ت‬ ‫رووکه‌شب ه‌لتوری‌‌و سیاسی هه وازی ژیانی‬ ‫‌روونی‌و ک‬ ‫ێته به‌ر شێ‬ ‫ده‬ ‫که‌و‬ ‫ت ل�ه گه‌ڵ‬ ‫که‌واته نه‌ستی من ده‌ �ه‌رده‌ک �ه‌وێ �‬ ‫ب‬ ‫��ودا‪ ،‬ک�ه‌ل��ت�وری م�ن ن خۆی له‬ ‫ج�‬ ‫ئاگایی م‬ ‫ردا‪،‬‬ ‫به‌رواورد‬ ‫که‌لتوری ت ه‌وانی تردا‬ ‫ئاگایی ئ‬ ‫ئه‌نێت‪ ،‬من‬ ‫گه‌ڵ‬ ‫من بونیاد‬ ‫ه‌مه‬ ‫خۆی‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئه‌کات‪ .‬ئ وه له منێتی‬ ‫ئاگا ئه‌کاته‌‬ ‫وه‌ی ئه‌ویتر‬ ‫به‬ ‫ونه‌‌‬ ‫شێوازه له رووبه‌رووب کاریگه‌ری‬ ‫خود رۆڵی‬ ‫ۆ بونیادنانی‬ ‫رێکه‌وه له‬ ‫ب‬ ‫گشت بوا‬ ‫هه‌بووه له‬ ‫بیرو پێگه‌و‬ ‫ی ئاگایی و‬ ‫زانست له‬ ‫بوونیادنان ی ئه‌ده‌ب و‬ ‫ه‌ی سه‌فه‌ر‬ ‫پله‌و گه‌شه‌‬ ‫ۆس‬ ‫ۆژئ��اوا‪ .‬که‌واته پر ه‌به‌شێک له‬ ‫ر‬ ‫ویتر ب‬ ‫بریتیه له کردنی ئه‌ ی خوددا‪.‬‬ ‫ی بونیادنان‬ ‫م به‌رکه‌وتن‬ ‫و‬ ‫خود له پێنا قاڵبدانی ئه‌‬ ‫ه‬ ‫وردکاریانه‪،‬‬ ‫له پێناو ل‬ ‫ه‌را‬ ‫رووبه‌رووبوونه‌وه و ب ده‌ن‪ ،‬چه‌ند‬ ‫ستدا رووئه‌‬ ‫و‬ ‫ت‪ .‬یه‌کێک‬ ‫چه‌ندین ئا‬ ‫به‌کارده‌برێ‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫ک‬ ‫ۆبزیرڤه‌یشن‪،‬‬ ‫دا‬ ‫میتۆدی ج �ودا ج �و چاودێریه‪ ،‬ئ‬ ‫انه میتۆدی‬ ‫له‌و میتۆد‬

‫سه‌ف‬

‫ه‌رناسی‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.