ژمار ه
7
،ئابی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
بهرمۆدا سێگۆشهی مهرگ
ژنهبااڵبهرزهکان ئهگهری تووشبوونیان بهشێرپهنجه زیاتره
رێگهیهکی زانستی بۆ کهمکردنهوهی تینوێتی لهمانگی رهمهزاندا پیاوانی الدهری سێکسی بهئێسکهپهیکهری روخساریان دهناسرێنهوه چاویلکهیهک ههستی شهشهم چاالکدهکات خۆشهویستی ئازار کهمدهکاتهوه
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات ژماره 7
،ئابی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
بهرمۆدا سێگۆشهی مهرگ
ژنهبااڵبهرزهکان ئهگهری تووشبوونیان بهشێرپهنجه زیاتره
رێگهیهکی زانستی بۆ کهمکردنهوهی تینوێتی لهمانگی رهمهزاندا پیاوانی الدهری سێکسی بهئێسکهپهیکهری روخساریان دهناسرێنهوه چاویلکهیهک ههستی شهشهم چاالکدهکات
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
خۆشهویستی ئازار کهمدهکاتهوه
No.07, August 2011
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
26 22 38 30
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
ههواڵ
4
ههواڵ
بۆچی فەزاگەرەکان هەمیشە تەڕن؟ وهرگێرانی: لڤینی زانستی عارەقکردنەوە بەهۆی هەواوە دەبێت بەهۆکاری پێست. فێنککردنەوەی ل��ێ��رەدا کێشکردنی زەوی دەوری ه����ەی����ە .ئایا بێبوونی کێشکردن لەفەزادا پێست بەچاالکی بێمانای خ��ۆی ب��ۆ فێنککردنەوە درێژەدەدات؟ ژیان لەفەزاداو بەگشتی لە ناوەندەکانیدا بەبێهێزی کێشکردن ،وەک ئەوەی ک��ە ئێمە ل��ەس��ەر زەوییدا هەستیپێدەکەین دەکرێت زۆرجیاوازبێت .لەوانەیە بەهۆی ئەوەی ئیَمە زۆر لە سەر کارییگەرییەکانی هێزی کێشکردن لەسەر ج���ەس���ت���ەم���ان هۆشیار ن��ەب��ی��ی��ن ،ب����ەاڵم کاتێک زەوی ب���ە جێدەهێڵین ئ�����ەم ک���اری���ی���گ���ەری���ان���ە
دەردەک���ەوێ���ت .یەکێک کارییگەرییەکانی ل���ە ه�����ێ�����زی ک���ێ���ش���ک���ردن ب��ری��ت��ی��ە ل��ە کارییگەری لەسەرعارەقکردنهوه . جەستە عارەقدەکات چ��ون��ک��ه دەی����ەوێ����ت بە تەڕکردنی پێست ،فێنکی ب��ک��ات��ەوە .ب���ەاڵم عارەق چ������ۆن پ���ێ���س���ت فێنک
دەک���ات���ەوە ؟ ع���ارەق بۆ ب��وون بە هەڵم گەرمای س��ەر پێست دەگ��رێ��ت و فێنکی دەکاتەوە .هەوا بۆ ئەنجامبوونی ئەم کردارە یارمەتیدەرێکی گەورەیە. ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە، ل��ەس��ەر زەوی هەرچەند ب����ەرەو روب�����ەری زەوی ن��زی��ک��ت��ر دەب���ی���ن���ەوە ،بە
ه��ۆی کێشکردنی زەوی، مۆلكیولی ه���ەوای زیاتر ل��ە دەروب��ەرت��ان��دا بوونی هەیە .هەرچی لەزەوی دورب��ک��ەوی��ن��ەوە ،بەهۆی کەمبوونەوەی کارییگەری ک��ێ��ش��ک��ردن��ی زەوی ، مولکیولەکانی هەوا زیاتر ل��ەی��ەک دوردەک���ەون���ەوەو پەستانی هەوا کەمدەبێتەوە،
هەر ئەم جیاوازی پەستانە دەب��ێ��ت ب��ە ه��ۆی ئەوەی ه���ەوای س��ووک��ت��ر بەرەو سەرەوە بڕوات بۆیە هەوا دەجوڵێت. بەاڵم لە فەزادا هێزی ک��ێ��ش��ک��ردن ب��وون��ی نییە ،ب��ۆی��ە ج��وڵ��ەی هەواش ب��وون��ی نییە ،جەستە لە وەه���ا ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��دا بۆ فینککردنەوە زیاتر عارەق دەک��ات .ب��ەاڵم عارەقەکە بە هۆی نەبوونی هەواوە ن��اب��ی��ت ب���ەه���ەڵ���م .لە ئاکامدا پێست زیاترو زیاتر عارەقدەکات .لە الیەکی ت���رەوە ،ب��ەه��ۆی نەبوونی کێشکردنەوە، ه���ێ���زی دڵۆپەکانی عارەق لەسەر جەستە ب��ەرن��اب��ن��ەوە ،بۆیە ت��ەس��ەوری پێستێک بکە کە دڵۆپەکانی عارەقەکەی نەبەردەبنەوە نە دەب��ن بە هەڵم ،ئەمە دەکرێت ناو ب��ن��رێ��ت س��ەف��ەرێ��ک��ی تەڕ بەرەو قواڵیی گەردوون !.
کەمتر لە( )8مانگیتر ئینتەرنێتی جانتایی دێتە بازارەوە جانتایەکی ئاساییە کە لە ناویدا کۆمپیوتەرێکی الپتۆپ و ئالێرێکی بێوایەر و هەندێک سی دی بوونی هەیە .بە بەکارهێنانی ئەم کۆمەڵە ئامێرە دەک��رێ��ت لەهەر شوێنێکی ئ��ەم جیهانەدا بیت بە تۆڕی ئەنتەرنێتەوە پەیوەست ببیت ،ئەم ئەنتەرنێتە بۆ ئەو واڵتانەی کە بەکارهێنانی ئەنتەرنێت سنوردارە گرنگی تایبەتی هەیە ،ئەم پرۆژەیە کە ناوی ئەنتەرنێتی جانتایی لێنراوە ،لەسەر بودجەی وەزارەتی دەرەوەی ئەمریکاو لەالیەن گروپێک لەپسپۆرانی ئەنستیتۆی کەوتوتە بواری توێژینەوەی نیو ئەمریکەنەوە جێبەجێکردنەوە ،هەروەها بەڕێوەبەری ئەم پرۆژەیە داوای لە هاكکەرە دۆستەکان کردووە کە هێرشبکەنە سەر نەرمەکار ()Softwareی پرۆژەکە لەسەر تۆری ئەنتەرنێت ،تاوەکو بتوانن خاڵە الوازەکانی بدۆزنەوە بۆ ئ��ەوەی ئاسایشی بەکار هێنەرانی لە واڵتانەی کە بەسەرکوتکاری ئەنتەرنێتی ئازاد ئەژماردەکرێن پارێزراو بێت.
5
هەموو مرۆڤێک یەک میلیۆن ساڵ مێژووی مرۆڤایەتی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە (ری����چ����ارد دورب����ی����ن و هەنگ لی) لە دوو ئەنستیتۆی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ب��ەری��ت��ان��ی��ای��ی و ئەمریکایی توانیویانە مێتۆدێک ب��دۆزن��ەوە کە بەیارمەتی ئەم م��ێ��ت��ۆدە دەک���رێ���ت زان���ی���اری جێنێتیکی کۆمەڵێک خەڵک لە جێنۆمێکی تەنهاو تاوەکو یەک میلیۆن ساڵ پێشتر بدۆزرێتەوە. ل��ەم م��ێ��ت��ۆدەدا ئالێلەکان (( )allelesک��ۆپ��ی جنێتێکی هەرکام لە داییک یان باوک ) لە دوو جێنۆمی تەواودا لەگەڵ یەکتری ب����ەراورد دەک��رێ��ن . هەرچەند جیاوازی نێوان ئەم
دو کۆپیە جنێتێکیە زیاتر بێت کاتی جیا بوونەوەیان دورترەو ه��ەرچ��ی ئ����ەوان جیاوازییان لەیەکتری کەمتر بێت کاتی جیابوونەوەیان نزیکترە . دەکرێت بە خوێندنەوەی ه����ەزاران ئ��ال��ێ�لو ب����ەرواردی ب��ڕی بازدانەکانیان ،مێژوویی ج����ی����اب����وون����ەوەی ه���ەرک���ام ل��ە ئ��ال��ێ��ل��ەک��انو راب�����ردووی کۆمەڵەیەکەیان ئهژمار بکرێت. بۆ نموونە ئەو بەڵگانەی کە پیشانی دەدەن ئالێلێکی زۆر کاتی جیابوونەوەی هاوبەشیان هەیە، باسی کۆمەڵەیەکی بچووک
دەکەن کە لەسەردەمێکدا تایبەتە جنیتیکیەکانیان لەگەڵ یەکترییدا یەکسان بووە (دوورب���ی���ن و ل��ی ) لەم
تاقیکردنەوەدا لەسەر حەوت جێنۆمی تەواو لێکۆڵینەوەیان کرد .ئەم جێنۆمانە سەرو دانە لە چینو کوریاوەو لە ئەوروپا سێ
دانەو لە خۆرئاوای ئەفریقاشەوە ٢دان����ە هەڵبژێردرابوون. ڵێکۆڵینەوەکان پیشانیان دەدا لە نێوان ١٠هەزار تا ٦٠هەزار س���اڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش ،ئەوروپا ت��ووش��ی ک��ەم��ب��وون��ەی چەند ج��ۆر لەخەڵكبووە ،ب��ەاڵم ئەم کەمبوونەوەی چەندجۆرییە لە ئەفریقادا هێواشتر بووە .ئەمە یەکەمجارە لێکۆڵینەوە لە سەر مێژووی جنیتیکی بە یارمەتی جێنۆمێکی تاقانە دەکرێت. توێژەرانێکی زۆر سەرسامن بەم لێکۆڵینەوەیە. سەرچاوەNewsientist :
خۆشەویستی ئازار کەمدەکاتەوە ئ��ەگ��ەر س��ەی��ری وێ��ن��ەی ک��ەس��ێ��ک کە بۆ چەندین س��اڵ عاشقی بووبین بکەین، ئازارێکی کەمتر هەست پێدەکەین .هەرچەند ئەمە باوەڕێکی شاعیرانەیە ،لەوەدەچێت ئەم دی��اردە سەڕسوڕهێنەرە ،بەهۆی چاالکبوونی ناوەندی هەستی بەرگری لە نێو مێشکدا بێت. سەیرکردنی وێنەی کەسێک کە خۆشتان دەوێ���ت ،ئ��ازار کەمدەکاتەوە .ئ��ەم رستەیە ش��اع��ی��ران��ە نییەو ب��ە ت���ەواوەت���ی زانستییە. پێشتر زاناکان گەشتبوون بەو ئەنجامەی کە سەیرکردنی وێنەی کەسێکی خۆشەویست، ئ����ازار ک��ەم��دەک��ات��ەوە .ئ��ەم��ج��ار (نایومی ئایزنبرگر) ،دەروونناس لە زانکۆی کالیفۆڕنیا بەدوای واڵمی ئەو پرسیارەوەیە كه ئەمە چۆن روودەدات . ت��وێ��ژەران ب��ە ( )FMRIلێکۆڵینەوەیان لەسەر مێشکی ١٧ژنی خۆبەخش لە کاتێکدا س��ەی��ری وێ��ن��ەی کەسێکی خۆشەویست، کەسێکی نەناسراو ،یان سەیری شتێکیان دەکرد ،بە ئەنجام گەیاندو لە هەموو حاڵهتەکاندا داوای��ان کرد بڕی ئەو ئ��ازارەی پێیاندەگات، بەراورد بکەن. وەک چاوەڕواندەکرا ،کەسەکان کاتێک سەیری وێنەی کەسێکیان دەکرد کە بۆ ماوەیەکی
درێ��ژ خۆشەویستیان ب��وو،ئ��ازاری کەمتریان بە هۆی شۆکەوە هەستپێدەکرد .ئایزانبرگر گەیشت بەو ئەنجامەی کە کەمبوونەوەی ئازار پەیوەندی بەچاالکی بەشی پێش ناوچاوانی (ventromedial prefrontal مێشکەوە )cortexهەیە ،ئەم بەشە لە مێشک پەیوەندی بەهەستی دڵنیاییەوە هەیە . گریمانەی ئایزنبرگر ئەوە بوو کە کاریگەری وێنەی کەسە خۆشەویستەکە ،تەنها بەند نییە لەسەر وروژان��ی سیستەمی پاداشتی مێشک کە پرۆسەیەکە زۆرت��ر لە نێوان ژنو مێردە گەنجەکان کە لەسەرەتایی ژیانی هاوبەشیاندان
بوونی هەیە .یەکێک لە هۆکارەکان کەئایزنبرگر لە گریمانەکەی خۆیدا ئاماژەی بۆدەکات، بینینی هەندێک ب��وون��ەوەری وەک م��ار و جاڵجۆڵەکەیە کە هەستکردن بە ژان زیاتر دەکات .ئێمە بە شێوەی غەریزەیی بۆ ترسان لەم بوونەوەرانە ئامادەییمان تێدایە ،چونکه لە مێژووی پەرەسەندنی مرۆڤدا ،بۆ زیندوومانەوە دەبێت لەوانە دورکەوینەوە .ئەمەش جۆرێکە لە خۆ گونجاندن. بە بروای ئایزنبرگر ئەو کەسانەی خۆشمان دەوێن ،بە پێجەوانەی بوونەوەرە ترسناکەکان ،نیشانەیەکن لە هەست بەئارامیو ئاسایش ک��ە ئێمە ل��ە دەروون���ی خۆماندا هەمانە . لەراستییدا ئەوانە نموونەی کەسانێکن کە بە درێژی پەرەسەندنی مرۆڤ ،بۆ رزگاربوونمان یارمەتیدەرمان بوون . لەم لێکۆڵینەوەدا پیاوی تێدا نییە ،بە وتەی ئایزنبێرگر ،هێچ هۆکارێک نییە کە بیربکەینەوە کاردانەوەی پیاوان له لێکۆڵینەوەیەکی وەهادا لە ژن��ان ج��ی��اوازە .ئ��ەو دەڵێت " لەوانەیە خەلکی بڵێن ژنان هەستیارترن لە پیاوان، بەاڵم وەها پرۆسەگەلێک بە ئەندازەی ژنان بۆ پیاوانیش گرنگە " . سەرچاوەWierd :
6
میکرۆبەکان لەفەزادا ترسناکترن
دی��اردە زەمینیەکان ل��ەف��ەزادا دەگ��ۆڕدرێ��ن و شێوەی تر بەخۆیانەوە دەگ��رن کەتایبەتە بەفەزای بێکێشکردن ،بهکتریا کوشندەکان لە فەزای بێهێزی کێشکردندا ،بۆ نموونە لە نێو فەزاپێودا لە نێوان سێ بۆ حەوت جار خێراتر باڵودەبنەوە. لەوانەیە گەورەترین میراتی فەزایی بەشەر وێستگەی فەزایی نێودەوڵەتی فەزایی بێت .بەاڵم لەساڵی ١٩٨١ب��ەدواوە لەو فەزاپێوانەی کە لەزەمینەوە بەرەو فەزا رۆیشتوون ،تاقیکردنەوەی سەرنجراکێش و گرنگیان ل��ەن��اوەن��دی ج��ی��اواز ل��ە زەوی ئەنجامداوە .زۆر پێشتر لەوەی وێستگەی فەزایی دروستبکرێت و بکەوێتە کار ،لەچاالکییە فەزاییەکاندا دەرگایەک بۆ جیهانێکی نوێ لەلێکۆڵینەوە لەناوەندی بێهێزی کێشکردن و بارۆدۆخی زۆر جیاواز لە زەوی کراوەتەوە .یەکێک لە لێکۆڵینەوەکان بریتییە لەوەی لە فەزای بێهێزی کێشکردندا میکرۆبەکان خێراتر باڵودەبنەوە! بۆ نموونە بهکتریای سالمونال ،ئەو باکتریایەی کە خواردەمەنی ژەهراوی دەکات ،بە پێی لێکۆڵینەوەکان لەفەزادا، ئەم باکتریایە لە نێو ناوەندنی بێهێزی کێشکردندا خێراتر باڵو دەبێتەوە ،ئەویش بە بڕی سێ تا حەوتجار زیاتر .بەاڵم بۆ وایە؟ توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن ناوەندی فەزاپێو دەبێت بەهۆی ئەوەی باکتریاکە وەها رەفتار بکات وەک ئەوەی لە نێو کۆئەندامی هەرسکردنی مرۆڤدایە .توێژەران لە نێو فەزاپپێوەکەدا چەندین جێنیان دۆزیوەتەوە کە وەها دێتە پێشچاو لەم باڵوبوونەوەدا دەوریان هەیە .تاقیکردنەوەکانی ئاتالنتیس پیشانی دەدات کە لەناوەندی ف��ەزادا دەرکەوتنی ١٦٧جێن گۆڕانی بەسەردا دێت .هەروەها ئەوان لە کرداری پروتینیدا گۆرانیان دۆزیوەتەوە .لەراستییدا زانایان وابیردەکەنەوە ،نەبوونی کێشکردن لە رێگەی شێوازی جوڵەی شلەی سەر روبەری خانەکان و دروستکردنی پەستانی میکانیکی ،پروتینی ()HFQ دەوروژێت تاوەکو بچێتە ئەو دۆخەی کە بە دۆخی رزگاری ناوبانگی دەرکردووە ،لەم بارودۆخەدا پروتینی ( )HFQخانەکان ناچار دەکات تاوەکو بە خێرایی زیاتر باڵوببنەوە .توێژەران لە تێکۆشاندان لەسەر ئەم بنچینیەدا ڤاکسینێک بۆ باڵوبوونەوەی خێرایی بهکترییەکان بدۆزنەوە .بۆ نموونە لەوانەیە پەستانی دەزگ��ای بەرگری لەشیش لەسەر بهکترییەکان بتوانێت وەها دۆخێک لەواندا چاالک بکات. سەرچاوەSpace :
ههواڵ
ههواڵ
لەجیاتی ئۆتۆمبێل لەداهاتوودا کۆپتەر بەکاردەهێنین یەکیەتی ئ��ەوروپ��ا پ��رۆژەی��ەک��ی نوێی بۆ کەمکردنەوەی بڕی پیسبوونی هەواو و ق��ەرەب��اڵ��غ��ی ل��ە ش����ارە گەورەکاندا دەستپێکردووە ،ئەم پرۆژەیە ن��اوی (My )Copterی لێنراوە .ئامانجی ئەم پرۆژە ( )6.2میلیۆن دۆالری��ی��ە ،دی��زای��ن و دروستکردنی " کەرەستەی گواستنەوەی تایبەتی ئاسمانییە " کە بە کورتی ()PAVs پێدەوترێت .ئەم کەرەستەی گواستنەوە ئاسمانییە لەبەرزایی زۆر نزمدا دەفڕێت و دەک��رێ��ت هەڵبژاردنێکی ئ��ای��دی��اڵ بۆ رزگاربوون لە ترافیکی قورسی ناو شارە گەورەکانی ئاییندە بێت .بەاڵم لە ئێستادا کێشەی سەرەکی بریتییە دیزاین و لێخوڕین و پاراستنی گیانی ئەوانەی سواری دەبن. پرۆفیسۆر هاینرش بالتوف لە بەشی بایوسایبرنتیکی ئەنستیتۆی ماکس پالنک لە توبینگنی ئەڵمانیا دەڵێت " :ئێمە بۆ گەشەپێدان بەو تەکنەلۆژیایەی کە دەتوانێت بۆ دروستکردنی سیستەمێکی گواستنەوەی ئاسمانی ب��ەک��ار بهینرێت تێدەکۆشین. لە گەڵ چارەسەی کێشە تەکنیکییەکان، لێکۆڵینەوە لەسەر شێوازی هەڵسوکەوتی کۆمەڵگا لەگەڵ ئەم ئامێرە نوێیانەدا گرنگی تایبەتی بۆ ئێمە هەیە " ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەت��ای��ی داهێنەرانی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە ،دروستکردنی کەرەسەی گواستنەوەی ئاسمانییە کەبتوانێت لە بەرزایی ٦١٠مهتریدا بفرێت و پێویستی بە کۆنتڕۆڵ کردن لە زەوییەوە نەبێت و هەروەها نەبێت بە هۆی زیادکردنی قەرەباڵغی ئاسمان و پێکدادانی ئاسمانی .ئەم کەرەستە تایبەتە
توانای هەڵگرتنی ١یان ٢کەسی دەبێت و تاوەکو ١٠٠کیلو متر بۆیان هەیە بفڕن و دەکڕیت بۆ سەفەرەکانی ناوشار بەکار بهێنرێن و تا رادەیەکی زۆر بڕی پیسبوونی ه��ەوا و قەرەباڵغی ن��اوش��ارە گەورەکان کەمدەکەنەوە. داهاتوویی ئەم کەرەسەیە زۆر رووناک و هیوا بەخشە ،بەاڵم دەبێت بزانین پێویستی بەدانانی یاسای ترافیک و پاراستنی ئاسایشی کەسەکانی ن���اوی و ل��ەب��ەرچ��او گرتنی شوێنی نیشتنەوە لەشوێنە جۆربەجۆرکانی ش��اردا هەیە .دکتۆر باڵتۆف دەڵێت" : کاتێک ئەم پرۆژەیە بگاتە ئەنجام ،ئاسایش یەکێک لە گەورەترین نیگەرانییەکانمان دەبێت .بەژلنییایەوە زۆر لە نیگەرانییەکانی ئ��ێ��س��ت��ام��ان،ب��ەی��ارم��ەت��ی ئۆتۆماسیون ( )Automationواتە بە کار هێنانی ئامێر و ب��ڕی��اری پێشوەختە لە جیاتی بڕیاری کاتی مرۆڤ ناهێڵیین .بۆ نموونە بۆ ئەم کەرەستە ئاسمانیانە ناوچەی قەدەغەکردنی فرێن لە ناو شارەکاندا دیاری دەکرێت " خاڵێکی گرنگتر لێرەدا فڕێنی راستەوخۆ و رێگەی کورتی ئاسمانی لە جیاتی رێگە پێچاوپێچە قەرەباڵغە زەومینیەکانە ،کە دەکرێت لە بڕی پیسبوونی ژینگە کەمکاتەوە. لەالیەکی ت��رەوە دیزاین و دروستکردنی نموونەی تەواو ئەلکترۆنیش پێشبینی کراوە .بەم تێکۆشان و خەرجکردنی پارانە بۆ ئەم پرۆژەیە ،ئەگەری زۆر هەیە ،زۆر لە پایتەختە ئەوروپییەکان ئاسمانێکی گەش و قەرەباڵغیان لە داهاتوودا هەبێت. سەرچاوەGizmag :
7
ی یەکەمین ی شیر مانگا دهتوانێت شیری هاوشێوه پەیوەندی دایك بهرههمبێنێت ئەندامی دەستکرد
وهرگێڕانی: سهروهت قادر بوینوس ئایرس - ی ئهرجهنتینی ،له پهیمانگا ی ی ی�هك�هم مانگا دایكبوون ی لهجیهاندا ك���ۆپ���ی���ك���راو ی ڕاگ��هی��ان��د ،ك �ه دوو جین ی ی تێدایه بۆ بهرههمهێنان مرۆڤ ی دایكو ی شیر ی هاوتا شیر دهتوانێت شیرهخۆره بپارێزێت ی له ههندێك نهخۆشیو هاندان بۆ گهشهكردن. ی نیشتیمان ی پهیمانگا ی ی كشتوكاڵ بۆ تهكنهلۆجیا (انتا) ڕوونیكردهوه ئهو مانگا كۆپیكراوه ك�ه ناویلێنراوه ی ئێس ئهی) یهكهم (ڕۆزیتا ئه مانگایه لهجیهاندا كه دوو بۆ ی ی تێدایه كه گرهنت ی مرۆڤ هێڵ ی دایك ی ن��او ش��ی��ر پرۆتین دهكات. ی له ن��ی��ك��ۆال م��وت��ش�� ی توێژینهوهكان ب �هرپ��رس��ان � ی ئهرجهنتینیو كهپهیمانگا ی ی س����ان مارتن زان����ك����ۆ ی فرانس ی بۆ ئاژانس نیشیتمان ی كردهوه " ئهمه پرێس ڕوون ی دایكان هیچ شتێك له كار ی ناگۆڕێت تهنها كاریگهر ی ههیه لهسهر شیرهخۆر له كات ی له نهخۆشیو باشتر پارێزگار AFP
ی ئاسن " ی توخم مژین ی ك����ردهوه كه ڕوون��ی��ش � توێژهره چینیهكان لهم دواییانهدا ی ڕای��ان��گ��هی��ان��د كردارێك ی ئهمهیان ئهنجامداوه هاوشێوه كه دوو مانگایان كۆپیكردووه ی ك�هه�هری�هك�هی��ان ی��هك جین ل �هو دوو جینه ههڵگرتبوو، له كاتێكا تیمه ئهرجهنتینیهكه توانیان دوو جین له ههمان مانگادا بڕوێنن. گ���وێ���رهك���هك���ه ل���ه 6ی ی نیسان لهدایكبوو "لهڕێگا ی لهبهر ی قهیسهر نهشتهرگهر ی كه ( 45كگم) ی كێش گهورهی ی ب��ووه ،لهكاتێكدا گوێرهكه ی له ی كێش ی جێرس مانگا ( 22كگم) تێپهڕناكات " وه ی ڕاشیگهیاند گوێرهكهكه موتش ی ل���ه ژێر " ب����هب����هردهوام���� چاودێردایه" ئهدریان مۆتۆ توێژهر له ی ی نیشتمان ی سانمارتن زانكۆ ڕایگهیاند " ئامانج لهم كاره ی ی خۆراك ی بهها باشكردن ی ی مانگایه بهزیادكردن شیر ی دوو ج��ی��ن (ب���ۆه���ێ���ڵ) ی مرۆڤ كه ئهوانیش پرۆتین الكتۆفیرین و لیزوزیم" ی لیزۆزیم ئهنزیمێكه بوون ی مانگادا كهمه ،بهاڵم له شیر ی زۆر چ��ڕ له ب �ه شێوهیهك ی ی دایكدا ههیه له ماوه شیر
ی شیرداندا. ی یهكهم حهفتهكان الكتۆفیرین ل �ه ههموو شیردهرێكدا ههیهو ڕێگهدهدات ی ی ئاسن بۆ دروستكردن به مژین خڕۆكه سورهكان .بهاڵم له ی ههر ڕهگهزێكدا تایبهتمهند ی ههیه لهبهر ئهوه ج��ی��اواز ی مانگا كارناكاته الكتۆفیرین سهر مرۆڤ. ی ئ���هم پ��رۆت��ی��ن�ه یارمهت ی ددان���هك���انو گ��هش��هك��ردن�� ی ڕیخۆڵه دهداتو خانهكان ی ب �هك��ت��ری��او ڤایرۆسو دژ مشهخۆرهكانه. پاش ده مانگ توێژهرهكان ی ئهم دڵ��ن��ی��اب��وون ل��هب��وون�� ی ڕۆزیتا له پرۆتینانه لهشیر ی سكهكاندا ی لێكچواندن كات (حهملهكاندا) .ئامانج لهم تاقیكردنهوهیه ئهوهیه كه مانگا ی ی هاوشێوه بتوانێت " شیر ی مرۆڤ بهرههم بهێنێت شیر ی پهیمانگاكه " وهك��و ئ��هوه ڕوونیكردوهتهوه. ی ڕوونكردهوه كه ئهوهش تا ئێستا هیچ شیردهرێك نییه ی به تێكڕا ههردوو بۆهێڵهكه تێدابێت. زان���ا ئهرجهنتینییهكان ه����هردوو ب��ۆه��ێ��ڵ�هك�هی��ان له ی یهك پێكوتهوه بهكارهێنا ڕێگا نهك دوو پێكوت ،وهكو پێشتر ئ �هن��ج��ام��دهدرا .پهیمانگاكه
ڕوونیشیكردهوه " ئهمه زۆر گرنگه چونكه كردارهكه باشتر چاالك دهكات " ی بۆ زیادكرد ئهو ئهوهش ی ی " ڕێكخستن م��ان��گ��ای��ان�ه ی - 25% جینهكانیان بهڕێژه ی 30%دهمێنێتهوهو ڕهنگه نهوه ی خۆیان بخهنهوه له هاوشێوه ی داهاتوودا كه ئهمهش نهوهكان ی ئهگهرهوه" دهچێته بوار ی ی ئهرجهنتین تاقیگهیهك ی 2004به تایبهت له ساڵ ی بۆهێڵ یهكهم ڕێكخستن ی بهرههمهێنا به گ��وێ��رهك �ه ی ی گهشه ی هۆڕمۆن تێكردن ی م����رۆڤ ب���ۆ ن���اوك���ه ترش ی ك �هم ئۆكسجینو هۆڕمۆن ی لهناو شیرهكهیدا گهشهكردن بهرههم هێنا. ی 2007یشدا ل �ه س��اڵ� ی ی تایبهت ل���ه ت��اق��ی��گ �هی �هك � ی ئ��هرج��هن��ت��ی��ن��ی��دا ب���هه���ۆ بۆهێڵهكانهوه ی ڕێكخستن چوار مانگایتر بهرههمهێنرا كه لهشیرهكهیاندا ئهنسۆلین ههبوو ی ی نهخۆش بۆ چارهسهركردن شهكره . ی ی ی �هك �هم مانگا وێ��ن �ه ی كۆپیكراو لهجیهاندا كه شیر ی دایك بهرههم ی شیر هاوتا ی ی نیشتمان دێنێت كه پهیمانگا ی له ی كشتوكاڵ بۆ تێكنهلۆجیا ئهرجهنتین باڵویكردۆتهوه
پزیشکانی نەشتەرگەر لەاڵتی سوید ،یەکەم پەیوەندی ئ��ەن��دام��ی دەس��ت��ک��ردی��ان کە ل��ەق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی خودی دروستکرابوو نەخۆشەکە بەئەنجام گەیاند. زانایان لە لەندەن بۆری دەستکردیان هەناسەیەکی ل��ە ش��ووش��ە دروستکردو ل���ە دوای����ی����دا روکەشێک ل��ە ق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی خودی ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ان ب���ەس���ەردا هێنا .نەخۆشێکی ٣٦ساڵە ک��ە نەخۆشی شێرپەنجەی هەبوو بەشێوەیەک ئەگەر ئەم نەشتەرگەرییەی بۆ نەکرایە دەم��رد ،مانگێک لەوەو پێش نەشتەرگری بەسەرکەوتوویی بۆ ک��را ،پرۆفیسۆر (مایول ماچیارینی) رێبەرایەتی تیمە ن��ەش��ت��ەرگ��ەرەک��ەی دەک���رد، ئ���ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی لە ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەی زانکۆی (کارولینسکا) ب��ە ئەنجام گەیاندو هیوادارە ئەم تەکنیکە ب��ۆ منداڵێکی ٩مانگانیش لەواڵتی کۆریا بەکار بهێنێت ک���ە ب���ە ش���ێ���وەی زگماک ب��ە ق��ورگ��ێ��ک��ی نەخۆشەوە ل��ە دای��ی��ک��ب��ووە ،پێشتر ئەم نەشتەرگەرییە ب��ە تەنها لە کاتی گواستنەوەی ئەندامی دەس��ت��ک��رد لەکەسێکەوە بۆ ک��ەس��ێ��ک��ی��ت��ردەک��را .ئۆمێد دەکرێت ئەم کردارە بۆ زۆر نەخۆشی تریش بکرێت.
ههواڵ
8
بۆ بەرزکردنەوەی چانسی منداڵبوون، باشتروایە ژنان بەکرەی ددان بەکاربهێنن
نەوەی نوێی گلۆپەکانی سەرشەقام
ل��ە زان��ک��ۆی ئوسترالیای خۆرئاوا دەڵێت " تا ئێستا هیچ لێکۆڵینەوەیەک لەئارادا نەبووە کە باسی کاریگەری نەخۆشی پ��ووک ل��ە سەر شانسی منداڵبوونی ژناندا ب��ک��ات ،بۆیە ئ��ەم راپۆرتە پیشاندەدات نەخۆشی پوک یەکێکە لە هۆکارانەی کە دەکرێت بەچارەسەر کردنی ش��ان��س��ی س��ک��پ��ڕی بەرز بکرێتەوە" ئ��ەو وت��ی ئ��ەو ژنانەی منداڵیان نابێت با سەردانێکی ی دان بکەن ،ئاماری پزیشك ن��ەخ��ۆش��ی پ���وک ب����ەرزەو ل��ەوەدەچ��ێ��ت ل��ە واڵتێکی وەک ب��ەری��ت��ان��ی��ادا النی ک��ەم ل��ەس��ەدا دەی خەڵک نەخۆشی پووکیان هەبێت.
ت��وێ��ژەران��ی ئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای باندۆنگی ئەندەنوسیا ،سیستەمێکی نوێی گلۆپی سەرشەقامیان دروستکردووە کە نزیکبوونەوەی ئۆتۆمبیل تێدەگات و بەشێوەی ئۆتۆماتیک دادەگیرسێت .شاری گەورەی جاکارتا ئامانجی ئەم پرۆژەیەو ئەم شارە زیاد لە ٢٠٠ هەزار گلۆپ لە شەقامەکانیدا هەیەو تەنها لەساڵی ٢٠٠٧دا نزییک ١٧میلیۆن دۆالر کارەبایان بەکار هێناوە. توێژەرانی ئەم ناوەندە نموونەیەکی تاقیکردنەوەیی لەم سیستەمەیان دروستکردووە کەبریتیە لە کامێرایەک و گلۆپێک و کۆمپیوتەرێک و ئۆتۆمبێلێکی یاری، کامێراکە بە خێرایی ٢٥فرێم لە چرکەدا وێنە دەگرێت و کۆمپیوتەرەکەش بە شیکاری وێنەکان دیاری دەکات ئایا ئەوەی نزییکدەبێتەوە ئۆتۆمبێلە یان نا. سیستەمەکە لە سەدا ٩١بۆ خێرایی نزم بەدروستی ک��اری��دەک��ردو کاتێک خێراییەکان ب���ەرز دەب���ووەوە رێژەکە دادەب��ەزی ،هێشتا چاکسازی زۆر لەسەر ئەم سیستەمە پێوویستەو دەبێت بارۆدۆخی تایبەتی وەکو نزییکبوونەوەی ریبوار و پاسکیل س��وار لەبەرچاو بگیرێت.
پ��زی��ش��ک��ان دەڵ���ێ���ن ئەو ژنانەی کە دەیانەوێ شانسی بەرزبکەنەوە منداڵبوونیان دەب���ێ���ت ب�������ەردەوام بەینی ددان���ەک���ان���ی���ان ب���ە بەکرە پاکبکەنەوە. بە پێی ئەم لێکۆڵینەوەیە دەمو دان����ی ن���ەخ���ۆش بە ئەندازەی قەڵەوی دهتوانێت ببێته ه���ۆی ن���ەزۆک���ی ،بە ش��ێ��وەی��ەک دروستکردنی کۆرپەلە بۆماوەی دوو مانگو نیو دوادەخ��ات .شارەزایان لە کۆبوونەوەیەک دەربارەی سکپڕی لە واڵتی سوید وتیان کە چاوەڕوانی بۆ سکپڕی لەو ژنانەی کەتووشی نەخۆشی دەم و دانن زیاتر لە حەوت مانگ درێژەی کێشا لە کاتێکدا بە شێوەی ئاسایی ئەم ماوەیە
٥مانگە .ب��ە وت��ەی ئەوان ه��ۆک��اری س��ەرهک��ی بوونی چڵکە لە جەستەدا. ئەگەر پێش بە ئاوسانی پووک نەگیرێت دەبێته هۆی دروس��ت��ب��وون��ی زنجیرەیەک کارلێک کە کارکردنی ئاسایی جەستە تێکدەدات. نەخۆشییەکانی پووک، پێشتر پەیوەندی دەدران بە نەخۆشیەکانی دڵ ،نەخۆشی ش����ەک����رەی ج�����ۆری دوو، لەبارچوونی منداڵو هەروەها کوالیتی نزمی سپێرمی پیاوان. لەتازەترین لێکۆڵینەوەدا کە ٣٥٠٠ژن تێیدا بەشدار بوون نیشانەی چلک لە خوێندا بە هۆی نەخۆش بوونی پوکەوە دەبینرا. پرۆفیسۆر راج��ر هارت
ژنە بااڵبەرزەکان ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجە زیاترە گ��روپ��ێ��ک ل���ە ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی ئۆکسفۆردی بەریتانیا دەڵێن ،لێکۆڵینەوە لەسەر یەک میلیۆن ژن پیشایندەدات ،کە تووشبوون بەهەندێک لە جۆرەکانی شیرپەنجە لە ژناندا پەیوەندی بە بەرزی بااڵیانەوە هەیە. بە پێی ئەم توێژینەوەیە بە پێی هەر ١٠ سانتیم بەرزی بااڵ بە بەراورد لەگەڵ بەرزی مامناوەند ،مەترسی تووشبوون بە شیرپەنجە ل��ەس��ەددا ش��ان��زدە زی��اد دەک��ات و هەرچی بااڵ زیاتر بکشێت ئەگەری تووشبوون زیاتر ەبێت. توێژەران ئەمە بۆ ئەوە دەگێرنەوە لەوانەیە ئەمە پەیوەندی ب��ەو هۆڕمۆنانەوە هەبێت کە بەرپرسن لە ب��ااڵ ب��ەرزی .لەهەمان کاتدا رێکخراوەکانی بەربەرەکانێ لەگەڵ شێرپەنجەدا لەسەر ئەو بڕوایەن کە شێوەی ژیان و پاراستنی تەندروستی وەکو جۆری خواردمەنی و جگەرەکێشان لە ئەگەری تووشبوون بە شێرپەنجەدا رۆڵ��ی زیاتریان هەیە.
تهندروستی
9
الپتۆپهكان لهسهر كۆشتان دامهنێن باتووشی نهزۆكی نهبن ی ی ئ �هو كهسانه ل�ه 60% بهكاردههێنن، الپ���ت���ۆپ ی پشتو سهرو دووچار ئازار مل دهبن ی ك���ه ی ئ�������هوه س�����هرب�����ار ی كۆمپیوتهر ی بهكارهێنان ی ی نازانست الپتۆپ بهشێوه ی دهبێته ه��ۆی دروستبوون چ����هن����دان ن���هخ���ۆش���ی بۆ پ�����ی�����اوانو ژن�������ان ،ب����هاڵم سهرچاوهزانستییهكان ئاماژه ی الپتۆپ ب�هوه دهك �هن دانان ی ل���هس���هر ك����ۆش لهكات ی بهكارهێناندا دهبێته هۆ ی بۆ پیاوان. نهزۆك ی (2000 ل���هدوای س��ااڵن � ی بهرچاو ) ب �هش��ێ��وهی �هك � ب���هك���اره���ێ���ن���ان���ی الپ���ت���ۆپ تهكنهلۆجیاو ی لهنێوجیهان كۆمپیوتهردا باڵوبووهتهوه, ی مایهی سهرنجه بهاڵم ئهوه ی بهكارهێنهران زۆرب�����هی ی بهشێوهیهكی دروست بهكار ی چهندان ناهێننو دهبێته مایه نهخۆشی بۆیان ،بهتایبهت بۆ ی پ��ی��اوان ك�ه دهبێته مهترس نهزۆكی. (ش���ێ���ن���ێ) ك����ه كچه خوێندكارێكی زانكۆیه دهڵێت "من وهك گهنجێك الپتۆپ ی زۆر بهكاردههێنمو زۆربه كات بۆ وهرگرتنی زانیاری، ێ له گۆرانیگرتن، یاخود گو ی����ان ق���س���هك���ردن لهگهڵ ی دێنم، هاوڕێكانم ب �هك��ار ی كهمهوه وه ڕۆژان�ه بهالیهن ی نزیكهی ( )8كاتژمێر بهكار ێ دههێنم ,شێن
ی وت كهبهو هۆیهوه ئهوهش ی پشتبووه. تووشی ئازار ی پێشهوا ئازاد كهخوێندكار زان��ك��ۆی��هو زی��ات��ر بهتۆڕه كۆمهاڵیهتییهكانهوه سهرقاڵه وتی"من ڕۆژانه الپتۆپ زۆر ی زۆر بهكار دههێنم ،لهئهنجام ی بهكارهێنانیشهوه به شێوهیهك ی كردۆتهر ن��ادروس��ت ك��ار ی بینینمو ئێستا س �هر ئاست چاویلكه بهكاردههێنم". ی ئ��هو خ��وێ��ن��دك��اره ئاماژه بهوهشدا كه پێشتر لهكۆشیدا ی بهكارهێناوه ،بهاڵم الپتۆپ ی ی كه لهزیانهكان پاش ئهوه ئ���هو ش��ێ��وه بهكارهێنانه ئ��اگ��ادارب��ووهت �هوه ك �ه زیان دهگهیهنێت بهتهندروستی، ئێستا ب �ه شێوهیهكی شیاو ی بهكاری دههێنێت ،وهك خۆ دهڵ���ێ " ئێستا ل �هس �هر مێز دایدهنێمو بهكاریدههێنم". د.عبدولفهتاح حهمهرهحیم ی ههورامی پسپۆڕ له پزیشك ی ی سهنتهر كۆمهڵو بهرپرس ه��ۆش��ی��اری تهندروستی، ی بهزیانهكان س����هب����ارهت ی ی الپ��ت��ۆپ وت كۆمپیوتهر ی الپ���ت���ۆپ بۆ "زی���ان���هك���ان��� ه���هردوو ڕهگ��هز لهههندێك ی رووهوه وهك���وی���هك زیان ی الپتۆپ ههیه ,بهكارهێنان له شوێنی نهگونجاودا ئهبێته هۆی دروستبوونی ئ��ازار له ی مرۆڤدا، ی لهش چهند شوێنێك ی بۆ نموونه به هۆ
نوشتاندنهوهی ب���هردهوام به هۆی بهكارهێنانی الپتۆپهوه كار دهكاته سهر ملو پشتو بڕبڕهكانی ،وهكو توێژینهوهكان ئاماژهیان پێكردووه له 60% ی الپتۆپ ی ئ��هو ك�هس��ان�ه ی ئهم بهكاردههێنن دووچ��ار نهخۆشیانه دهبن له ژیانیاندا". ی دكتۆر عهبدولفهتاح ههورام ی ی دیكه ئ��ام��اژه بهزیانێك خراپ بهكارهینانی الپتۆپ دهك���اتو دهڵێت "یهكێكیتر ی ل�ه گرفتهكان هیالككردن ی خهو و سهر چاو و زڕاندن ئێشهیه ،چونكه له ئێستادا ی ی بهكارهێنان زۆر جار بههۆ ی ت��ۆڕه كۆمهاڵیهتییهكان فهیسبووكو تویتهر و ،...وا لهمرۆڤ ی دهك���ات ماوهیهك بمێنێتهوه، زۆر ئهمهش وا دهكات م���رۆڤ ههست بهقورسبوونی چ��او و ئازار ل���ه چاویدا ب�����ك�����اتو دواتر سهر ئ���ێ���ش���هو ز ۆ ر
ی ج��اری��ش ت��ووش��ی فشار ی دهكات. دهروون ی ئ �هو دك��ت��ۆره بۆ ب �هوت �ه ڕهگ������هزی ن��ێ��ر ج��گ �ه لهو ی ی ئهوه نهخۆشیانه مهترس ی ی نهزۆك لێدهكرێت تووش ب��ب��ن ,ئ��هو پزیشكه دهڵێت "ب�هك��اره��ێ��ن��ان�ی الپ��ت��ۆپ له كۆشی كوڕاندا مهترسی بۆ س �هر تهندروستییان ههیهو ی ی یهكهم دهبێته هۆ به پله ی نهزۆكبوونیان ,بهكارهێنان ی زۆر الپتۆپ بۆ ماوهیهك ی ی 2,7پله له كۆشدا نزیكه ی لهش بهرز دهكاتهوه گهرم ئ �هو پله گهرمییهش نزیكه
ی ل��هك��ۆئ��هن��دام��ی زاوزێ���ی��� ن��ێ��ری��ن�هوه ك �هل �هوێ��ش��دا تۆو دروست دهبێت ,كاتێك ئهو پله گهرمییه ب�هرز دهبێتهوه، ی ئ�هو تیشكانهوه كه بههۆ لهالپتۆپهكهوه دهردهچێت، ڕاستهوخۆ كار دهكاته سهر تۆوهكانو تێكیان دهشكێنێتو ی نهزۆكبوونیان". دهبێته هۆ (ش��ڤ��ان ئ �هن��وهر) شارهزا ی ی ( ،)ITلهباره ل �هب��وار ی شێوازی بهكارهێنانی دروست الپتۆپهوه ،روونی دهكاتهوهو دهڵ��ێ��ت ":وهك لهوێنهكهدا دی��اره ،دهبێت لهسهر مێزێك دابنیشیت بهگۆشهی ()90 پ��ل �ه پ��ش��ت��ت ڕێ��ك��ب��ێ��ت وه كۆمپیوتهرهكه له چاوتهوه () 50سم دوور بێت وه 15 ی خولهك جارێك پشوویهك ی كورت وهرگریت ،بۆ ئهوه ی هیچ كام لهو كێشانه تووش نهبیت. راپۆرتی :النه کاشان
دهرونناسی
10
دهرونناسی
بەچاویلکەیەک هەستی شەشەمی خۆتان چاالک بکەن ه����ەن����دێ����ک ئ���ام���ێ���ری وەک����و چ��اوی��ل��ک��ە لەالیەن ئەندازیارانی زانکۆی ()MIT وە دروستکراوە نیشانەکانی ه��ەس��ت��ەک��ان��ت��ان لەکاتی قسەکردندا دەردەخەن ،ئەمانە دەتوانن ژیانی کۆمەاڵیەتی ئێوە رزگاربکەن یان دەبن ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی خ��ەڵ��ک بۆ هەمیشە پ��ەی��وەن��دی لەگەڵ ئێوەدا بپچڕێنن. ب����ەڕای (س��اڵ��ی ئ���ادی) نیوساینتێست، پەیامنێری (روزال��ی��ن��د پیکارد)سەری س����وڕم����اب����وو ،ئ������ەوان لە نووسینگەی پیکارد لە تاقیگەی میدیایی ( )MITدانیشتبوون و پرسیارەکانی ئ��ادی وەکو پ��ەی��ام��ن��ێ��رێ��ک ،بەتەواوەتی قووڵو گێژکەربوون. پ��ی��ک��ارد چاویلکەیەکی تایبەتی دا بە ئادی .هەرکە ئ���ادی چ��اوی��ل��ک��ەک��ەی دانا تێگەیشت ه��ەم��وو ئ���ەوەی ت��ێ��ی��گ��ەی��ش��ت��ب��وو هەڵەیە.
نیگای پیکارد ن��ەک بەهۆی س����ەرس����وورم����ان بەڵکو ب���ەه���ۆی خ��ۆ ون���ک���ردن و ن��ارەزای��ەت��ی��ی��ەوە ب��وو .لەوە خراپتر خەریکبوو کۆنتڕۆڵی خ��ۆی ل��ەدەس��ت��دەدا .ئادی ئەمە بە هۆی دەنگێکی کزەوە کە لە رێگەی هێدفۆنێکەوە ک����ە ب����ە ج���اوی���ل���ک���ەک���ەوە دەگەیشتە ب���ەس���ت���راب���وو گوێچکەی تێگەیشت .هەر ل��ەم ک��ات��ەدا گلۆپێکی سور کە لە چاویلکەکە دانرابوو ، لە گۆشەی چ��اوی راستییدا دەستی بەلێدانکردو هۆشیاری بە ئادی دەدا گفتۆگۆکە کۆتایی پێبێنێت .هەموو ئەمانە وەک ئەوە واب��وو هەستێکی زیادە س��ەرەڕای پێنج هەستەکە بۆ ئادی دروستبووبێت. ل��ەچ��اوێ��ل��ک��ەی تایبەتی پیکارددا ،کامێراێک دانرابوو کە نەرمەکارێکی شیکاری دەم���وچ���ای لێبەسترابوو. نموونەیەک ئەمانە تەنها
ل��ە " ئ��ام��ێ��رەک��ان��ی تیشکی ئ��ێ��ک��س��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ن " ک��ە زان���ی���اری پەیوەندیدار ب��ەش��ێ��وازی رەف��ت��اری ئێمە لەگەڵ خەلکیتردا ،بۆ ئیمە دەگ��وازن��ەوە .بەتێگەیشتن ل��ەو هەستانەی کە ئێمە بە شێوەی ئاسایی تێیناگەیین، ئ��ەم تەکنەلۆژیایە دەتوانێت پ��ێ��ش ب��ەه��ەڵ��ەی گ����ەورەی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ب��گ��رێ��ت و یارمەتیمان دەدات تاوەکو باشتر لەیەکتری تێبگەین .لە ئێستادا زۆر لە کۆمپانیاکان ک��ارم��ەن��دان��ی خ��ۆی��ان بەم ئامێرە تەیار کردووە ،تاوەکو ی��ارم��ەت��ی��ان ب���دەن شێوەی پ���ەی���وەن���دی���گ���رت���ن لەگەڵ چێکتر مشتهرییەکانیاندا ب��ک��ەن .ئ��ەم تەکنەلۆژیایە هەستیارانەمان تێڕوانینی بەهێز دەکات ،بەاڵم ئایا ئێمە ئامادەیی باڵوکردنەوەی ئەو هەستانەمان هەیە کەبمانەوێ بە خسوسی بمێنێتەوە؟.
هەستە بنچینەییەکان رووخساری ئێمە حاڵهتی ج���ۆرب���ەج���ۆری ه���ەی���ە کە دەنگدانەوەی هەستەکانمانە. ل��ە س��ااڵن��ی ١٩٧٠کاندا ،دەروون��ن��اس��ی ئەمریکایی (پ��ۆل ئیکمەن) کۆمەڵەیەک لە ح��ەوت هەستی سەرکی دەسنیشانکرد ،کە بریتیبوون ل����ە :دڵ���خ���ۆش���ی ،خ����ەم ، ت��رس ،ت��وڕەی��ی ،نەفرەت ،ب��ە ب��چ��وک��س��ەی��رک��ردن و سەڕسوڕمان .ئەمانە بنچینەی ت���ی���وری درۆپ�����ێ�����وون ،کە وایدادەنێت بەتێگەیشتن لە حاڵهتی وردی نائەنقەست، دەک��رێ��ت پ��ێ��ش��ئ��ەوەی ئەو ک���ەس���ەی ک�����ەدرۆ دەک���ات ب��ت��وان��ێ��ت ح��اڵ��ەت��ێ��ک لە راس��ت��گ��ۆی��ی و راس��ت��ی لە رووخ������س������اری خ���ۆی���ی���دا رێکبخات ،درۆکەی ئاشکرا بکرێت ،هەرچەند ئەم تیورییە لە دواییدا کەوتە ژێر رەخنەو پرسیار ،بەاڵم ئەو پرهنسیپانەی
کە بەکاری دەهێنا تا رادەیەک راستی تێدابوو. لەکاتی قسەکردن لەگەڵ خ��ەڵ��ک��دا ئ��ێ��م��ە هەندێک نیشانەی هەست لە خۆمان پیشاندەدەین ،هەندێک جار لەخۆمانەوە سەر دەلەقێنین تاوەکو بڕواکردن بەقسەی بەرامبەرەکەمان پیشانبدەین، ی���ان چ��اوەک��ان��م��ان تۆزێک تاوەکو بچووکدەکەینەوە واپیشانبدەین ک��ە خەریکە بیردەکەینەوە ،زۆر لەم نیشانانە ل��ەوان��ەی��ە ش��ی��ک��اری هەڵەی بۆبکرێت ،بۆ نموونە لەکلتورە جیاوازەکاندا نیشانەی تایبەتو جیاوازی خۆیان هەیە. ه�����ەروەه�����ا ،ئ��ێ��م��ە لە تیگەیشتنی هاوکاتی هەموو ئەم نیشانانە تووشی شکست دەبیین .لەکاتی چاوپێکەوتنی روبەڕوودا ،هەزاران نیشانەی وردی وەک���و هێنانەیەکی ب���رۆ و داخ���ران���ی لێوەکان ل��ە رووخ��س��اری کەسەکەدا
دەردەک����ەوێ����ت .هەروەها هەندێک نیشانەی ناگوفتاری ت��ر ب��وون��ی هەیە ،ک��ە ئێمە ل��ە ق��س��ەک��ان��م��ان��دا بەکاری دەهێنین .تەنها ئەگەر چاو بنوقێنین زۆر ل��ەو نیشانانە لەدەست دەدەین. تەکنەلۆژیای تێگەیشتن لەهەست ئ��ای��دی��ای بەکارهێنانی تەکنەلۆژیا کە بتوانێت ئەم نیشانانە بەهێز ب��ک��ات ،بۆ ی��ەک��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن (ران���ا ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی) ل��ە زانکۆی ک��ەم��ب��ری��ج لێکۆڵینەوەی لەسەرکرا .ئەو دەیوویست تاوەکو یارمەتی بە خەڵکی ئ��ۆت��ی��زم (ک��ە تێگەیشتن لە هەستی کەسانیتر بۆیان ئاسان نییە) بدات. (ئەلکالیوبی) تێگەیشت ک��ە هەستیە حەوتییەکانی (ئیکمەن) ب��ۆ بەهێزکردنی گ��ف��ت��ۆگ��ۆی��ەک��ی رووب�����ەڕو سوودمەند نییە .هەروەها، ئێوە چۆن دەتوانن نیشانەی ی و ن����ەف����رەت لە س���وك��� روخساری کەسی بەرامبەردا ببینن ؟ .ئەو لەساڵی ٢٠٠٥ دا داوای لە (سیمون بارون) ک��رد تاوەکو بۆ تێگەیشتن کۆمەڵەیەک لە هەستە حاڵهتی روخ���س���ار یارمەتیبدات. ئ��ەوان ٦دان��ەی��ان هەڵبژارد، ب��ی��رک��ردن��ەوە ،رەزام���ەن���دی، ت��ەرک��ی��ز ،ح���ەز ،پەریشانیو دژای��ەت��ی .بۆدروستکردنی مەرجەعی پەیوەندیدار بەم هەستانەوە ،ئ��ەوان هەندێک ئەکتەریان هەڵبژارد تاوەکو نیشانەکانی ئ���ەم هەستانە دووب��ارەب��ک��ەن��ەوە ؛ دوای ئ���ەوە داوای�����ان لەهەندێک خەڵکی خۆبەخشکرد تاوەکو واتاکەیان شیبکەنەوە. ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی نموونەی چاویلکەیەک کە بتوانێت ئەم نیشانانە تێبگات ( ،ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی)ل��ەگ��ەڵ ( پ��ی��ک��ارد)ک��ە ئەندازیارێکی ئەلکترۆنیک بوو هاوکاری دەکرد .لە ناو چاویلکەکەدا
کامێرایەک بەئەندازەی یەکدانە برینج دانرا کە بە وایەرێک، بەئامێرێکی پرۆسێسی تایبەتی ک��ە ب��ەئ��ەن��دازەی دەستەیەک کارتی یارییە دەبسرێتەوە. کامێراکە ٢٤خاڵی دەموچاو لەسەر رووخ��س��اری کەسی ب��ەرام��ب��ەرت��ان دەپشکنێتو ن��ەرم��ەک��اری ()Software نوسراو لەالیەن (پیکارد)ەوە، ج��وڵ��ەی هەندێک نیشانەی پەیوەندیدار زۆر وردی لەگەڵیاندا ت��ۆم��ار دەکاتو ج��ارەک��ان��ی دەرک���ەوت���ن و م��اوەی دەرکەوتنەکە شیکار دەک�����ات .ل���ەدوای���ی���دا ئەم ش��ی��ک��اران��ە ل��ەگ��ەڵ بانکی زانیاری نیشانە ناسراوەکان بەراورد دەکرێت. ن��م��وون��ە سەرەتاییەکان لەالیەن کەسانی ئۆتیزمەوە، کە تاقیانکردبوەوە پێشوازی لێکرا( .پ��ی��ک��ارد) دەڵێت: "ئ�����������ەوان ب����ە خەڵکی نزییکدەبوونەوەو نیشانەکانی روخساریان تاقیدەکردهوەو تێدەکۆشان ت��اوەک��و نیشانە جۆربەجۆرەکان لە روخساری
خەڵکی ت���رەوە تێبگەن ". ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو بڕوایەیە دەکرێت ئەم سیستەمە لەگەڵ چاویلکەیەکی تایبەتییدا کە زانیاری وێنەی کۆمپیوتەری دەربارەی دیمەنی روو بهروو یەکبخرێت. ک��ات��ێ��ک (پ���ی���ک���ارد) و (ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی) خەریکی ی نموونەی ت��اق��ی��ك��ردن �هوه س��ەرەت��ای��ی چاویلکەکان ب����وون ،بەسەرسوڕمانەوە بینیان کەکەسانی ئاسایی ت��ەن��ه��ا دەت���وان���ن ل��ە سەدا پ��ەن��ج��او چ�����واری نیشانە پ��ێ��ن��اس��ەک��راوەک��ان بەراستی ت��ێ��ب��گ��ەن .ئ����ەم کێشەیە پیشانیدەدات کە زۆربەی خەڵک -نەتەنها تووشبوان بە ئۆتیزم -دەت��وان��ن لەم چاویلکانە بۆ یارمەتیدان لە تێگەیشتن لە دۆخی ئەو کەسەی قسەی لەگەڵدا دەکەن س���وود وەرگ�����رن .پیکارد دەڵێت" :خەڵک لەم کارەدا زۆر س��ەرک��ەوت��وو نەبوون، کەچی نەرمەکارەکە دەیتوانی ل��ەس��ەدا ٦٤ی نیشانەکان
11
بەدروستی تێبگات. بەسەرنجدان بەم کێشانە ( ،پیکارد) و (ئەلکالیوبی) ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ەک��ی��ان بەناوی ( )Affectivaدروستکردوەو تاوەکو نەرمەکاری تێگەیشتن لەبارودۆخی خەڵک بفرۆشن. مشتهرییەکانیان بۆ نموونە ئەو کۆمپانیانەن ک��ە حەزیان لێیە بڕی رەزامهندی خەڵک دەرب�����ارەی ریکالمەکانیان بزانن .بەوتەی هاوکارەکەیان (م��وح��ەم��ەد ح���ەق) ئ���ەوان (ئ��ەل��گ��ۆری��س��م)ەک��ەی��ان بە شێوەیەک رێکخستووە کە دەت��وان��ێ��ت ج��ی��اوازی وردو بچووک لە نێوان نیشانەکانی روخ��س��ار ،وەک���و پێکەنیین ب��ەه��ۆی دڵ��خ��ۆش��ی��ی��ەوە یان ب���ە ه����ۆی نائومێدییەوە دەربخات .ئەلگوریسمەکەی ئەوان ،کاری جیاکردنەوەی نێوان دوو پێکەنیین باشتر لە هەرجۆرە مرۆڤێک بەئەنجام دەگەێنێت( .ح��ەق) دەڵێت " مەکینەکان ل��ە شیکاری وردەک��������اری ج���ۆرەک���ان���ی پێکەنیین لە مرۆڤ باشترن ".
ئەم کۆمپانیایە هەروەها خەریکی دان��وس��ت��ان لەگەڵ کۆمپانیایەکی ژاپۆنییە کە دەی��ەوێ��ت ل��ەم ئەلگۆریسمە ب��ۆ تێگەیشتن ل��ە پیکەنیین لە روخساری ژاپۆنییەکاندا س���������وود وەرگ������رێ������ت. ژاپۆنییەکان دە جۆر پێکەنینی ج���ی���اوازی���ان ه��ەی��ە وەکو باکوشو (پێکەنینی دڵخۆشی) شیشو (پێکەنینی نابەجێ) و ت���راواری (پێکەنین بەهۆی شەرمەزاری زۆرەوە). ل��ە کۆتاییدا (پیکارد) ل���ەواڵم���ی ئ���ەم پرسیارەدا ئایا ئامادەیی ئ��ەوەت تێدایە ک��ە ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو هەستانەدا ب��ەرەوروب��ی��ت کە لەوانەیە ی بمێنێتەوە بمانەوێت تایبهت ،دەڵێت " .ئەم نەرمەکارە تەنها ئەو نیشانانە بەرجەستە دەک��ات کە ئێمە ئێستاش لە رووخساری خۆماندا پیشانی دەدەی���ن .ئ��ەم تەکنەلۆژیایە کاری بەسەر ئەو زانیاریانەوه نییە ک��ە کەسەکە نایەوێت بەکەسی بڵێت". سەرچاوەNewScientist :
12
چێل
تهکنهلۆژیا
تهکنهلۆژیا
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
سوودی زۆره ههندێك لهكۆمپانیاكان ت����ازه ب���هت���ازه ر ێگهگهلێكیا ن دۆزی�����وهت�����هوه بۆ ئهوهی لهدروستكردنی ش��ت��وم��هك��ی رۆژان������ه لهههموو ئهندامهكانی ئ��اژهاڵن سوودوهرگرن، ب��ۆ ن��م��وون �ه لهئهندامه ج��ۆرب��هج��ۆرهك��ان��ی مهڕ س��اب��وون دروستدهكرێت، ه���هروهه���ا بهشگهلێكی ج�����هس�����ت�����هی م����اس����ی ل �هدروس��ت��ك��ردن��ی بیرهدا ب �هك��اردهه��ێ��ن��رێ��ت ،ئهگهر ئهندامهكانی ه���هم���وو ئ����اژهاڵن����ی وهك م���هڕو م���اس���یو م��ان��گ��ا نهیهته س �هر سفرهكهمان ئهوه ل �هدروس��ت��ك��ردن��ی شتی تردا بهكاردههێنرێت. ك����ۆم����پ����ان����ی����ا پیشهسا ز ییهكا ن ه�هن��دێ��ك شێوازی سهر نجڕ ا كێشیا ن داه����ێ����ن����اوه بۆ ئ������هوهی ئهو ب���هش���ان���هی ئاژ هاڵنی
13
و هك م���ان���گ���ا، ب���هرازو م �هڕ كه ب�هك�هڵ��ك��ی خ���واردن ن��ای�هن بكهن بهكااڵی ن��ای��اب ب��ۆ بهكارهێنان لهژیانی رۆژانهدا. كۆمپانیای نورفۆلك یهكێكه ل�هو كۆمپانیانهیه كه ریخۆڵهی گوێرهكهو گ������ا ،ك�����ۆدهك�����ات�����هوهو دهی��ك��ات ب �هت��ۆڕی رێکته ك �ه ق��ارهم��ان �هك��ان��ی تنیس بهكاریدههێنن. رۆزی��ن��ا بهڕێوهبهری كۆمپانیای كلر مۆترزد دهڵێت "ههموو رێکتێكی تێنس بهنزیكهیی ریخۆڵهی چوار مانگای پێویسته". ئ�������هم ری����خ����ۆاڵن����ه پ��اك��دهك��رێ��ن�هوهو لهدوایدا ب �هدرێ��ژی ( )١٢٠سانتیم بهش بهش دهكرێنو لهگهڵ ماددهی كیمیایی پارێزهردا ت��ێ��ك��هڵ��دهك��رێ��ن .دوای وش��ك��ك��ردن �هوه لههۆدهی ت���هڕدا ه�هن��دێ��ك قۆناغی تر دهبڕێت تاوهكو دهبێت بهتۆڕی تێنس. رۆزی��ن��ا دهڵ��ێ��ت ئهمه ك��ارێ��ك��ی پ��روك��ێ��ن �هره كه ن��زی��ك �هی ش���هش حهفته درێژهدهكێشت ،بهاڵم زۆر پڕبایهخه: "ك��ات��ێ��ك ت��ۆپ�هك�ه بهر رێ��ک��ت��هک��ه دهك����هوێ����ت، رێکتهکه دهكشێت ،بهاڵم ب����هزووی����ی ق���هب���ارهك���هی خ����ۆی وهردهگ����رێ����ت����هوه، چونكه ریخۆڵه ههرگیز ب���ڕی ك��ش��ان �هك �هی خۆی ل �هدهس��ت��ن��اداتو ناپسێت، ههروهها لێدانه بههێزهكان لهناوخۆیدا ههڵدهگرێتو ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت ئهنیشكی یاریچییهكه زیانی پێبگات".
ئ�����������������هم كۆمپانیایه زی���اد له ( )١٠٠س��اڵ��ه خهریكی ئهم كارهیهو ئهم تهكنییكه ب��ۆ دروستكردنی چهنگو ئامێره كۆنهكانی موسیقا بهكاردێت. ئاگركوژینهوه ری�����خ�����ۆڵ�����ه ت���هن���ی���ا ب��هش��ی م��ان��گ��ا ن��ی��ی �ه كه ب��هك��اردهه��ێ��ن��رێ��ت ،لهو ك��ات �هوهی م��رۆڤ گۆشتی گا دهخوات ،لهپێستهكهشی چ����هرم دروس���ت���دهك���اتو لهئێسكهكهشی قاپی نایاب ب�هره�هم��دهه��ێ��ن��ێ��ت ،بهاڵم ل���هم س����هردهم����هدا سمی گ���ا ب����ۆ دروستكردنی ب���هره���هم���ێ���ك���ی گرنگ س���وودی لێوهردهگیرێت، لهكیراتینو پرۆتینی سمی گا م��اددهی ئاگركوژێنهوه دروس��ت��دهك��رێ��ت ك �ه زۆر ل��هئ��اگ��ر ك���ۆژی���ن���هوهك���ان بهتایبهتی لهفڕۆكهخانهكاندا ب �هك��اری��دهه��ێ��ن��ن ،كهفو ب���ڵ���ق���ێ���ك���ی ت���ای���ب���هت���ی دروس������ت������دهك������ات بۆ ك����وژان����دن����هوهی ئاگری زۆر ب �هت��ی��ن ك��ه بههۆی س��ووت��هم��هن��ی ف���ڕۆك���هوه دروستدهبێت. كیراتین دهبێت بههۆی ئ����هوهی ب��ڵ��ق�هك��ان��ی كهفی م������اددهی ك���وژان���دن���هوهی ئ��اگ��ر پ��ێ��ك �هوه بمێننهوهو وهك��و بهتانی بكهونه سهر ئاگرهكهو خێرا بیكوژێننهوه، گا تهنیا گیانلهبهرێك نییه كه ئهندامهكانو ناوسكهكهی سوودی لێدهبینرێت ،بهڵكو كارگهكانی بهرههمهێنانی بیره بهزیادكردنی ماددهی زراوی م��اس��ی ب��ۆ بیرهكه لهناودهبهنو لێڵییهكهی بیرهیهكی رووندروستدهكهن، ئهمانه تهنیا بهشێكی كهمبوون ل�هو س��وودان �هی كه مرۆڤ ل���هو ب��هش��ان��هی جهستهی ئ���اژهاڵن كه فڕێی دهدات، دهتوانێت سوودی لێببینێت.
تهکنهلۆژیا
14
تهکنهلۆژیا
تێکەڵبوونی خەیاڵی جێف جارڤیس دەڵێت م��ارک زاک��رب��رێ��گ ،خاوەنی ف���ەی���س���ب���ووک ئ����ەم خاڵە ب��ە ج��وان��ی تێگەیشتووە. ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو بڕوایەیە ک��ە م��رۆڤ��ەک��ان هەریەکەی ناسنامەو کەسایەتێکی تایبەت و رەسەنیان هەیە .ئ��ەو لە گفتوگۆ ل��ەگ��ەڵ جارڤیسدا دەڵێت دروستکردن کەسایەتی و ن��اس��ن��ام��ەی جیا جیاو پارێزگاری لێکردنی لە گروپە ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان��دا کارێکی نامومکینە.
گوگڵ پڵهس
رکهبهره بههێزهکهی فهیسبووک دەسپێکی بەهێزی گوگل پ�لاس (ت���ۆڕی کۆمەاڵیەتی گوگڵ) پرسیارێکی هێناوەتە ئاراوە کە بە تەنها پەیوەندی بەجیهانی خەیاڵییەوە نییە. پرسیارەکەش ئەمەیە جیاوازی نێوان هاوڕێ و ناسیاو چییە؟ ئەگەر سەیری الپەڕەکانی فەیسبووک بکەیت دەبینرێ لە ئێستادا هەبوونی سەدان هاوڕێ لە جیهانی خەیاڵیدا بووە بە شتێکی ئاسایی .بەاڵم ئایا ئەمانە بە وات��ای راستی وشەکە هاوڕێن !؟ داهێنانی گوگڵ پالس لە بەرامبەر فەیسبووکدا ئەوەیە کە ه��ەل بۆ بەکارهێنەران دەرەخ���س���ێ���ن���ێ���ت ت���اوەک���و ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان ل��ە بازنەی جۆربەجۆردا دابنێن .هەموو ئەندامێکی نوێ دەتوانێت کە کەسانیتر لە بازنەی خزمان، ه��اوڕێ��ی��ان و ناسیاوەکاندا دابنێت و ئەگەریش حەزی لێبوو بازنەی تر بە ناوی ترەوە
دروستبکات. الیەنگرانی فەیسبووک ل��ەوان��ەی��ە بڵێن ئ��ەم��ە وەکو دروس��ت��ک��ردن��ی گروپێکی نوێیە لە فەیسبووکدا .بەاڵم گوگڵ پالس بەکارهێنەرانی تارادەیەک ناچار دەک��ات کە ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان دەستەبەندی بکەن پرۆفیسۆر رابین دانبار، ن���ووس���ەری کتێبی ' یەک نەفەر چەند هاوڕێی پێوویستە ؟" دەڵێت" من لە لۆجیکی دەستەبەندی گوگڵ تێدەگەم. ه��اوڕێ و ئەندامانی بنەماڵە گ��روپ��گ��ەل��ێ��ک��ی ب���ەت���ەواوی ج���ی���اوازن .ئ��ەن��دام��ان��ی ئەم گروپانە بە شێوەی جیاواز لەگەڵ بەکارهێنەردا پەیوەندیان هەیە". ب���ەڕای ئ��ەو ل���ەدەرەوەی گروپێکی ١٥٠کەسی – کە بریتین لە هاوڕێیانی نزییک، ئەندامانی بنەماڵەو و هاوڕێیانی ئاسایی – کەسەکانی تر لە
باشترین بارودۆخدا دەکرێت ناوی لێبنرێ" ناسیاوی دوور". سندووقی نهێنی ب���ەاڵم جێف جارڤیس، ن���وس���ەری م��اڵ��پ��ەر دەڵێت جیاوازی کردن لەنیوان هاوڕێ و ناسیاو لە جیهانی خەیاڵیدا بێمانایە .ئەو دەڵێت ":ناسیاو تەنها ناوێکە کە بەکاری کەس نایەت" ب��ەوت��ەی ئ��ەو بازنەکانی گ����وگ����ڵ پ���ل��اس ه���ەم���ان پێڕستی ئیمێلەکانە ،بەاڵم بە شێوەیەکی ت��ازەت��ر .جێف جارڤیس دەڵێت بازنەکانی گوگڵی دەستەبەندی بابەتی کردووەو هەندێک ناونیشانی وەک ' ئەڵمانیا ' و 'جیهان' و 'کەسەناسراوەکانی ' بۆ دان����اوە .ه��ەروەه��ا دەڵیت" ئەو ئایدیایەی کە لەسایتەکان دەکرێت وەک سندووقی نهێنی بۆ بیرکردنەوە تایبەتییەکانتان س��وود وەربگرین ،بێواتایە. ئەگەر نهێنیێکتان هەیە باشتر
وایە لە دڵتانا بیشارنەوە" ب���ەڕای جێف جارویس ف���ەی���س���ب���ووک زی����ات����ر بۆ دروس��ت��ک��ردن��ی پەیوەندی گ��ون��ج��اوەو و ت��وی��ت��ەر بۆ گەیاندنی خەبەر و تامبلێر بۆ گواستنەی قسەو گوگڵ پالسیش بۆ هاوبەشی پێکردن گونجاوە. گ�لادی��ن��ا م���ەک ماهون، ک���ارن���اس���ی دەروون���ن���اس���ی ت��اک دەڵ��ێ��ت ل��ە سەردەمی فەیسبووکدا مرۆڤەکان زۆر بەئاسانی ناتوانن درک بە واتای هاوڕێیەتی بکەن .بە وتەی خاتوو مەک ماهون" هاوڕێ کەسێکە ی��ان ل��ە راب���ردوودا پەیوەندییت هەبووە لەگەڵییدا یان لە ئێستادا ئەو پەیوندییە ه��ەی��ە .وات���ە ل��ە سەرژیانی کارییگەرییت هەیە". بەپێی ئەم پێناسەیە"،ناسیاو کەسێکە ک��ە بینیوتە بەاڵم پەیوەندی دۆستانەت لەگەڵییدا نییە .بەاڵم ئەگەری ئەوە هەیە
ک��ە ناسیاویەتی بکرێت بە هاوڕێیەتی". ب������ەب������ڕوای گ�ل�ادی���ن���ا مەکماهوون ،ئێوە لەدنیای خەیاڵییدا دەتوانن پەیوەندی وات��ادار دروستبکەن .ئەگەر ئەم پەیوەندییە ئامانجدار بێت لەوانەیە ببێت بە هاوڕێیەتی لە جیهانی راستییدا .بەاڵم ئەو ئەگەرەش هەیە ببێت بە هاوڕییەتی نامەیی ،هەڵبەت بە واتا مودێنەکەی ،واتە بە بێ بینین و لە رێگەی فەیسبووک و سکایپ. خ���ات���وو م����ەک ماهون ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت ت���ۆڕە خەیاڵییەکان کۆمەاڵیەتییە هەرگیز توانایی ئەوەیان نییە بە تەواوەتی لەگەڵ فراوانی و هەمەچەشنی پەیوەندییە مرۆڤایەتییەکاندا بگونجێن" ئەگەر بتەوێت بزانی ئەو شتە چییە کە لە ن��او قوتویەکدا جێگەی نابێتەوە واڵمەکەی ئەوەیە ئەو شتە مرۆڤە".
لە روانگەی جارڤیسەوە کەسایەتی ک��اری ،تەفریهی و بنەماڵەیی ل��ە بنچینەدا یەکێکن .لەوانەیە لە رۆژێکی پ��ش��وودا ه��اوک��ارێ��ک��ت��ان لە فرۆشگەیەک بە پانتۆڵێکی کورتەوە لە کاتێکدا منداڵێکی لە باوشدایە ببینن ،بەاڵم ئەو کەسە مرۆڤێکیترنییە ،ئەوهەر ئ��ەو کەسایەتیەیه کەتەنها رواڵەتەکەی گۆڕاوە . پ���رۆف���ی���س���ۆر دان���ب���ام ل���ە زان���ک���ۆی ئۆکسفۆرد جیاکردنەوەی دەڵ���ێ���ت کەسایەتی لەوانەیە لەتەمەنی
خ��وێ��ن��دک��اری��ی��دا بکرێت ت��ەس��ەور بکرێت ،ب��ەاڵم بە نزییکبوونەوە لەتەمەنی سی ساڵی ئیتر ناکرێت بە کردار بکرێت و تەنانەت قەبووڵیش ناکرێت .لەگەڵ خەلكێک بە باگگراوندی جۆربەجۆرو ب��ارۆدۆخ��ی جۆربەجۆرەوە ب��ەرەوڕووب��ی��ن ،هاوڕێکانی س����ەردەم����ی گەنجەتیمان ب�����ە ه�����ەم�����وو ج���ی���ه���ان���دا باڵوبوونەتەوەو ئیتر ناتوانین ب��ە ئ��اس��ان��ی ل��ە نزییکەوە بیانبینین و قسەیان لەگەڵدا بکەیین.
15
هاوڕێیەتییه لەرزۆکەکان بە وتەی پرۆفیسۆر رابین دانبام هێشتنەوەی هاوڕیەتی لە تۆڕە خەیاڵییەکاندا پێویستی بە بەکارهێنانی کات و وزەی زۆر هەیە .ئەگەر هەستی نزییکایەتی نەمێنێت ،پەیوەندییە خ��ەی��اڵ��ی��ی��ەک��ان��ی��ش لەکەمتر لەچەندمانگدا لەناو دەچێت. ئەو دەڵێت لە پەیوەندی نێوان ه���اوڕێ زۆر نزییکەکاندا ئەوەی قسەی یەکەم دەکات پەیامە تەلەفۆنییەکانە نەک ئەنتهرنێت. ئاکامی لێکۆڵینەوەیەکی
پرۆفیسۆر خوێندکارێکی دانبام لەسەر ٣٠خوێندکاری قۆناغی کۆتایی دواناوەندی لە ش��اری شفیلدی بەریتانیا پیشاندەدات کە لە سەدا ٨٥ پەیامە تەلەفۆنییەکان ی بۆ یەکێک ل��ەم دو گروپانە دەنێردرێت هاوڕێی کچ / ه��اوڕێ��ی ک��وڕ ،ی��ان هاوڕێ زۆر نزیکەکان .ب��ە وتەی بەرێز دانبام ئەمە پیشاندەدات هێشتا زۆر شت هەیە کە ئ��ێ��م��ە دەم�����ان�����ەوێ تەنها بەهاوڕێ زۆر نزیکەکان و خۆشەویستەکانمان بیڵێین.
16
تهندروستی
لهمانگی رهمهزاندا چی بخۆین؟ رێگهیهکی زانستی بۆ کهمکردنهوهی تینوێتی لهمانگی رهمهزاندا
تهندروستی
چۆنیەتی خواردەمەنییەکانی پارشێو پارشێو رۆڵ��ی گرنگی ب��ۆ داب��ی��ن��ک��ـ��ـ��ـ��ردن��ی وزە ب��ۆ ل��ەش ل����ەرۆژدا هەیە ب��ۆی �ه دەب��ێ��ت رۆژوەوان بەرنامەی ژیانی بەجۆرێک داب���رژێ���ت ب��ت��وان��ێ��ت لە پارشێـــو باشترین سوود وەربگرێت .لە پارشێودا خ��ۆت��ان ل��ە خ���واردن���ی ، خ���واردەم���ەن���ی س��وێ��ر و چەور بپارێزن و لەم ژەمە خ��واردن��ەدا تەنها یەکجۆر خواردەمەنی بەکاربهێنن. زۆر گرنگە لە خواردنی پ���ارش���ێ���ودا هاوسەنگی راب��گ��رن ئ��ەوەن��دە نەخۆن ک��ە ک��ۆئ��ەن��دام��ی هەرس تووشی کێشە ببێت ،زۆر خ�����واردن ل��ە پارشێودا ئ��ەو وات��ای��ە ناگەێنێت کە رۆژوەوان لە رۆژدا کەمتر برسی ببێت .لە پارشێودا هەرچی خواردەمەنییەکان س��وێ��رت��ر و ش��ی��ری��ن��ت��ر و چەورتر بن لەرۆژدا زیاتر تینو دەب��ن ،نان وپەتاتە و برینج و ماکارۆنی واتە خواردەمەنیـــانەی ئ��ەو نشاستەیان زۆرت��رە زیاتر ب��ە ک��ار بهێنن .گۆشتی سوور کەمتر بەکار بهێنن و ت���ا ئ����ەو جێگەیەی دەک��رێ��ت گۆشتی ماسی و مریشک ب��ەک��ار بهێنن ه��ەروەه��ا دانەوێڵەکـــان ب�����ا ک�����ەم�����چ�����ەوری و ک��ەم��خ��وێ ب��ن .ل��ە پێش و لەنێوان خواردنەکەدا ئ���او م���ەخ���ۆن���ەوە دوای ن��ان��خ��واردن��ی��ش ماوەیەک ب��ۆ خ��واردن��ەوە راوەستن .ل��ەم��ان��گ��ی رەم���ەزان���دا باشترین خ��واردن��ەوە ئاو ،چ���ای روون و چای س��ەوزە ،لە خواردنەوەی دۆ و ئەو خواردنەوانەی ک��ە ب��ە ش��ەک��ری ئاسایی ش��ی��ری��ن��ک��ـ��ـ��ـ��راون خۆتان ب��پ��ارێ��زن چونــکه ئەمە
دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی لە هەستبەتینویەتی رۆژدا ب��ک��ەن و ب���ڕی شەکری خوێنتان بەرز ببێتەوە. ب�����ڕی خ���واردم���ەن���ی پارشـــــێو وا رێکبخەن کە لە دوایی نان خواردن ب���ت���وان���ن ئ�����او و میوە و س������ەوزەی پێویست بەکاربهێنن چۆنیەتی خواردەمەنییەکانی بەربانگ ب���ەرب���ان���گ ب���ە ژەم���ە خ���واردن ئەژماردەکرێت .ل���ەالی ئێمە زۆرب���ەی خ��ەل��ک دەی��ب��ەس��ت��ن��ەوە بە ن��ان خ��واردن��ی ش���ەوەوە، ئەم شێوازە راست نییەو زیانبەخشە ،بۆیە باشتر وایە لە نێوان رۆژوشکاندن و بەربانگ و نانخواردنی جیاکارییەک ش������ەودا ه���ەب���ێ���ت ب�����ۆ ئ������ەوەی دوو ژەم����ی جیاوازتان ه��ەب��ێ��ت .پێشخواردنی ه��ەر چەشنە خواردنێک باشتر وای��ە رۆژوەکەتان بە خواردنەوەیەکی گەرم بشکێنن ،باشتر وایە بە چ��ای روون ی��ان سەوز دەس��پ��ێ��ب��ک��ەن ب��ۆ ئ���ەوەی کۆئەندامی هەرس کە بۆ م��اوەی��ەک��ی زۆر ئارامی گ��رت��ووە دەستبەچاالکی ق��ورس ن��ەک��ات .دوایی ئ�����ەوە بە خ����واردن����ی
هەندێک میوە و خواردنی کۆئـــەندامی س����ووک هەرس ئامادەی کارکردن لەبەربانـــگدا ب��ک��ەن. خ����ۆت����ان ل���ەخ���واردن���ی ه��ەرچ��ەش��ن��ە خواردنێکی چەور بپارێزن ،هەندێک ل����ەو خ���واردن���ان���ەی کە ب��ۆ ب��ەرب��ان��گ گونجاون بریتین لە ،خ��ورم��ا ،پەنیر ،س��ەوزەوات ،کەلەرم ، ک��ەرەوز ،بیبەری سەوز، پ��ی��از ،س��ی��ر ،گ��ێ��زەر ، پەتاتەی کواڵو ،هەنگوین م��ی��وە (ج��گ��ە ل��ە ت���ڕێ و ک���اڵ���ەک و ش���ووت���ی) ، محەلەبی ،جۆرەکانی شلە ،تۆزێک گوێز ،شیربرنج ،ئاو بڕێکی کەم ،مێوژ ،توو ،ک��ەرەو هەنگوین و ،ق���ەی���م���اخ ه���ەن���گ���وی���ن ،ه���ێ���ل���ک���ەی کواڵتوویی شل. نانخواردنی شەو ن����ان����ی ش���ەو دەب��ێ��ت بڕەکەی ل�����ە پ���ارش���ێ���و کەمتر بێت و دەبێت کاتی خ���واردن���ی ن�������ان�������ی ش����ەو بە
17
ش��ێ��وەی��هک ب��ێ��ت لەسەر گ�����ەدەی پ���ڕ ن���ەخ���ەون ، چۆنیەتی خ��واردن��ی شەو دەکرێت وەک هی پارشێو بێت ب��ەاڵم دەبێت بڕی چ���ەوری���ی���ەک���ەی کەمتر ب��ێ��ت ،ل���ە دوای�����ی نانی شەو دەکرێت چەرەسات بخورێت بەاڵم دەبێت بە ش��ێ��وەی��ەک هەڵبژێردرێت ت������اوەک������و ب���ت���وان���ێ���ت ت���ەواوک���ەری خواردنەکە بێت ،خواردنە باشەکانی پیش خەوتن بریتین لە ، دۆن��درم��ە ،چ��ەرەس��ات ، میوە ،ه��ەڵ��وا ،شیرینی بە بڕی کەم ،موحەلەبی و ، ......خواردنەوەی چ���ای روون و سەوز دەکڕێت یارمەتیدەر بێت بۆ هەرسی خواردەمەنی و پاککردنەوەی جەستە لە ژەهری خواردەمەنییەکان. چەند خاڵێکی گرنگ هەندێک لە رۆژوەوانان لە مانگی رەم��ەزان وەکو هەلێک بۆ کەمکردنەوەی کێش دەڕوان��ن ،دەکرێت ب��ووت��رێ��ت هەلێکی باشە ئەگەر بە باشی بە کا ر بهێنر ێت ،ب��ەاڵم کاتێک لە دوایی بانگی ئێوارە رۆژوەوان ت���ێ���ب���ک���ۆش���ێ���ت ب��ەخ��واردن��ی زۆر
ق���ەرەب���ووی نەخواردنی رۆژب��ک��ات��ەوە و پێویستی دەرونی و چێژ هانیدەبدات ه��ەن��دێ��ک خواردەمەنی نەگونجاو هەلبژێرێت لە جیاتی کەمبوونی کێش لە راستییدا لەوانەیە کێشەکەی زیاد بکات. خ��ال��ێ��ک��ی گرنگیتر خۆپارێزییە لە خواردنی خ��واردم��ەن��ی��ی��ە خێراکان ( )Fast foodو خواردنەوە رەنگییەکان کە لە ئیستادا زۆر بەکار دەهێنرێت. رێگەیەک بۆ کەمکردنەوەی تینوویەتی ئەگەر رۆژوەوان لە لێمــــۆیەک پ��ارش��ێ��ودا لەگەڵ ئ��او و هەنگویندا پێکەوە تێکەڵ ب��ک��ات و بیخۆاتەوە لە رۆژدا کەمتر ه��ەس��ت ب���ە تینوویەتی دەک���ات ،کەمبوونەوەی ئ��او ل��ە ج��ەس��ت��ەدا هـــەر لەسەرەتادا زیانی گەورە بە گورچـــــیلە دەگەینێت و کاریگەری لەسەر تەواوی ک��ارل��ێ��ک��ە کیمیاییەکانی ج��ەس��ت��ە دادەن����ێ����ت کە لەوانەیە ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا تووشــی ک���ەس���ەک���ە ب���ووران���ەوە ببێت .لە ئیمساڵدا مانگی پیرۆزی رەم���ەزان هاوکاتە لەگەڵ وەرزی گ��ەرم��ادا ،بۆیە رۆژوەوان�������ان لەوانەیە ئاوی زۆر لەدەست بدەن بۆیە دەبێت بە ئەندازەی پێویست چای روون ،شیر ،ئاوی میوەو میوەو سەوزە بەکار بهێنن بۆ ئەوەی لە رۆژدا تووشی کەم ئاوی نەبنەوە.
تهکنهلۆژیا
18
تهکنهلۆژیا
مانگە دەستکردەکان
ئیسپاتنیک ،یەکەمین مانگی دەستکردی جیهانە ،ئەم مانگە دەستکردە لە ساڵی ١٩٥٧دا لە الیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشووەوە بۆ فەزا نێردرا ،تا ئێستا زیاتر لە ٦٠٠٠مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراون .گرنگی مانگە دەستکردەکان بۆ ژیانی سەرزەوی بەردەوام زیاد دەکات. لە مانگە دەستکردەکان بۆ سەرگەرمی ،ئاسایش ،پەیوەندییەکان و دۆزینەوەی ئاراستە سوود وەردەگیریەت .گرنگترین تایبەتمەندی مانگە دەستکردەکان لەوەدایە ئەو هەلە دەرهخسێنێت تاوەکو هەسارەکەمان لە گۆشەیەکی ترەوە ببینین . یاریچییە سەرەکییەکانی فەزا ( )٤٢٣دان�������ە لە ( )٩٥٧مانگی دەستکردی چ����االک ل��ە ف�����ەزادا هی ویالیەتە یەکگـــرتووەکانی ئ��ەم��ری��ک��ای��ە ،دووهم پلە ه��ی روس��ی��ای��ی��ەو چینیش دەورێ��ک��ی ب���ااڵی هەیە. الن��ی ک��ەم ( )١١٥واڵت لە ف��ەزادا خاوەنی مانگی دەستکردن . ( )٤٤واڵت لە جیهاندا لەگەڵ دوو یان یەک واڵتی تــــردا خاوەنی یەک مانگـــی دەستکردن. ئ�����ەم ب���ەش���داری���ک���ردن���ە ل��ێ��رەدا وەک���و هاوکاری ن���اودەب���رێ���ت .ئەمریکا، تایوان ،ژاپ��ۆن و فەرهنسا گ��ەورەت��ری��ن ب��ەش��ی ئەم هاوکارییە بۆ خۆیان دەبن، م��ان��گ دەس��ت��ک��ردە چەند نەتەوەییەکان ب��ەو مانگە دەستکردانە دەگوترێت کە خاوەنەکەیان زیاد لە سێ واڵتە. فەزای قەرەبالغکراو- مێژووهکەی ناردنی مانگی دەستکرده بۆ فەزا ی��ەک��ی��ەت��ی سۆڤیەتی پێشوو ،یەکەمین مانگی دەس��ت��ک��ـ��ـ��ـ��ردی لەساڵی ( )١٩٥٧دا بۆ فەزا نارد لەوکاتـــــەوە ت��ا ئێستا زی��اد لە ( )٦٠٠٠مانگی دەس��ت��ک��ردی��ت��ر ب���ۆ ف���ەزا نێردراون.
(وێنەی ژمارە) ١ ی ژێرەوە کات بەندی ناردنی مانگی دەستکرد بۆ ئەم وێنەیه فەزا لەالیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو ،روسیا ،چینو واڵتانیتری جیهان لە ساڵی ١٩٥٧وە تاوەکو ئیمڕۆ پیشاندەدات.
(وێنەی ژمارە) ٢ وێنەی مانگی دەستکرد لە هەر گروپێکدا پیشاندەری ئەو ساڵەیە کە زۆرترین مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراوە. زۆرتریــــــن ناردنی مانگی دەستکرد بۆ فەزا لەالیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو لە دەیەی ١٩٧٠تاوەکو ١٩٨٠ دا ب��ووە .لەوکاتەدا یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو مانگە
دەستکردی سیخوڕی ،ئاراستە دۆزینەوەو پەیوەندی زۆری بۆ فەزا نارد. ئەمریکا لەساڵی ١٩٩٨دا زۆرترین مانگی دەستکردی بۆ ف��ەزا ن��ارد .ئەمە گەشەپێدانەی ن��اردن ،لە ئاراستەی دروستکردنی سێ تۆر لە مانگە دەستکردەکانی بە مەبەستی پەیوەندییەکاندا بوو .کە بریتی بوون لە (Global star) ، )(Iridiumو ( . )ORB COMبەگشتی دەکرێت زیادبوونی ناردنی مانگی دەستکرد بۆ فەزا لەهەرسەردەمێکدا بەهۆی گۆڕان لە بە کارهێنانەکانی مانگی دەسکرددابێت. ل��ە دەی���ەی ١٩٧٠دا شەپۆلێک ل��ە ن��اردن��ی مانگی دەستکردی پەیوەندییەکان بۆ فەزا دروستبوو ،لە دەیەی ١٩٩٠دا شەپۆلێک لە ناردنی مانگی دەستکردی سیخوڕی و ل��ە دەی���ەی راب��ردووش��دا ش��ای��ەدی زی��ادب��وون��ی مانگی دەستکردە ناعەسکرییەکان بووین . ئەگەر ئەم پرۆسەیە ه��ەروا ب���ەردەوام بێت ،واڵتانی یاریچی لە ف��ەزادا لەوانەیە مانگی دەستکردی گەورەتر درێژتەمەنتر دروستدبکەن و ئەنستیتۆ نێودەوڵەتی نا عەسکەرییەکان وەکو زانکۆکان لەوانەیە مانگی دەستکردی هەرزانترو بچووکتر دروستبکەن .
فەزای لە کیسچوو (وێنەی ژمارە ) ٣ هێڵی سەرەوەی ئەم گرافە پیشاندەری کۆی ناردنی مانگە دەستکردەکانە کە لە نێوان سااڵنی ١٩٥٧تاوەکو ٢٠١٠ بۆ فەزا نێردراون .ناوچەی خۆلەمێشی ژمارەی ئەو مانگە دەستکردانە پیشاندهدات کە بۆ فەزا نێردراون و ئێستا ناچاالکن و ناوچەی پڕتەقاڵی پیشاندەری ئەو مانگە دەسکردانەن کە هێشتا چاالکن .
19
کۆنترین مانگی دەستکرد کە ئێستاش چاالکە مانگی دەستکردی ()Amsat-Oscar 7ە کە لە پێگەی هێزی ئاسمانی ڤاندێربێرگی کالیفۆرنیا لە نوامبێری ١٩٧٤دا بۆ فەزا نێردرا. ئەم مانگی دەستکردە ،مانگی دەستکردێکی رێچکە نزمە (Low )Space Orbitکە بە شێوەی ئاماتۆری بۆ ناردنی شەپۆلە رادیۆییەکان بەکاردەهێنرا . ناوچەی خۆڵەمێشی ک��ۆی پێنج ه��ەزارو ٤٢٨مانگی دەستکرد پیشاندەدات .ئێستا زۆرب���ەی مانگە دەستکرده ناچاالکەکان وەک��و زبڵی فەزایی ئەژمار دەک��رێ��ن ،بە پێی ب��ەراوردی ناسا نزییکەیی ١٩هەزار تەنی گەورەتر لە ١٠ سانتی میتەر بە دەوری زەوییدا دەسوڕێنەوە.
سوڕانەوە بە دەوری زەویی لە ٨٠خوولەکدا (وێنەی ژمارە ) ٥-
سەتەالیتەکان بۆ چ مەبەستێک بەکار دەهێنرێن ؟ (وێنەی ژمارە ) ٤ ئەم گراڤانە چوار بەکارهێنەری سەرەکی مانگی دەستکردی جیهان واتە ئەمریکا ،چین و روسیاو واڵتانیتر پیشاندەدات. ئەم گرافانە پیشاندەدات بەکارهێنانی مانگی دەستکرد لەژێر کارییگەری بارۆدۆخی ئابوری و سیاسیدا گۆڕانی بەسەردا دێت. بەکارهێنانی ( بازرگانی ،حکومی ،عەسکەری ،ناعەسکەری ) پیشاندەری ،بەکارهێنانی سەرەکی مانگەدەستکردکەیە ،ئەگینا ی مانگە دەستکردەکان بەکارهێنای جۆربەجۆریان هەیە ، زۆربە مانگێکی دەستکرد لەوانەیە هاوکات هەم بۆ بازرگانی و هەم بۆ عەسکەری بەکار بهێنرێت. خاوەنداریەتیی مانگەدەسکردە بازەرگانییەکان هی ئەو کۆمپانیاو یەکیەتیانەیە کە لەالیەنی سەرمایەدارەکان و گروپە تایبەتەکانەوە رێکخراوە. زۆرترین بەکارهێنـــانی ئەم مانگە دەستکردانە بۆ کاری گەیاندن و باڵوکردنەوەی بەرنامە تەلەفزیۆنییەکانە .مانگە دەستکردە عەسکەرییەکــــان بۆ پێشـــبینی کەشی ئاووهەواو بینیینی زانستی ب��ەک��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت ،مانــــگە دەستکردە عەسکەرییەکانیش بۆ چاودێری و دۆزی��ن��ەوەو پەیوەنــــدی بەکاردەهێنرێن .نزیکەیی دوو لەسەر سێی هەموو مانگە دەستکــــردەکان بۆ پەیوەندیـــــیەکان بەکار دەهێنرێن .ئەو مانگە دەستکردانەی بۆ دۆزینەوەو چاودێری عەسکەری و بینینی زەوی و فیزیاو زانستی زەوی بەکاردەهێنرێن ،هەر کامەیان لە نێوان ٥بۆ لەسەدا حەوتی مانگە دەستکردەکان پێکدەهێنن .
ئ��ەم گرافە پیشاندەدات کە بە نزیکەیی چەنێک درێژە دەکێشێت تاوەکو مانگێکی دەس��ت��ک��رد ب��ۆ ی��ەک��ج��ار بە دەوری زەوییدا بسوڕێتەوە. مانگە دەسکردەکانی رێچکە ن��زم ()low earth orbit نزییکەی ٣٠ج��ار خێراتر لە جێتەکانی ن��ەف��ەرب��ەر ،لە ب��ەرزی نێوان ٨٠تا ١٧٠٠ کیلۆمیتردا بە دەوری زەویی دەسوڕێنەوە. م��ان��گ��ی دەس���ت���ک���ردی دەوری نزم دەتوانێت لە ٨٨ خولەکدا دەورێک بە دەوری
زەوییدا بسوڕێتەوە ،ژمارەی ئەم مانگە دەستکردانە نیوەی هەموو مانگەدەستکردەکان پێدەهێنن و ب��ە گشتی بۆ چاودێری و بینینی زەوی و وێنەهەڵگرتن بەکار دەهێنرێن چونکه ئەم مانگە دەستکردانە دەت��وان��ن زان��ی��اری زۆر ورد ل���ەس���ەر روب������ەری زەوی کۆبکەنەوە . ب�������������ەرزی م���ان���گ���ە دەس��ت��ک��ردە ک��ان��ی ()GEO (م��ان��گ��ی دەس��ت��ک��ردێ��ک کە بەخێرایی خوالنەوەی زەوی دەس���وڕێ���ت���ەوە) بەنزیکەیی
نەگۆڕە .هەموو ئەم مانگە دەستکردانە لە ب��ەرزی ٣٥ ه��ەزار و ٧٠٠کیلۆمیتری سەر روبەری زەوییدان و لە ٢٤کاتژمێردا سوڕانەوەێکی تەواویان بە دەوری زەوییدا ه���ەی���ە .ب��ۆی��ە ئ���ەم مانگە دەس��ت��ک��ردان��ە ل��ە زەوییەوە وەستاو دەبێنرێن . ب���ەک���اره���ێ���ن���ان���ی ئ���ەم م���ان���گ���ەدەس���ک���ردان���ە بۆ پێشبینی کەشی ئاووهەواو و پ���ەی���وەن���دی���ی���ەک���ان و ب�ڵ�اوک���ردن���ەوەی پرۆگرامە تەلەفزیۆنییەکانە.
ێ بۆ ئایدز ی نو چارهسهرێك توێژەرێکی کهنهدایی ل���ەس���ەر ئ���ەو بڕوایەیە کەبەکارهێنانی تێکەڵەیەک ل���ە دەرم���ان���ەک���ان���ی دژە ( )HIVلە ژێر ناونیشانی "دەرم��ان��ی دژە ڤایرۆسی زۆر چ���������االک "ب����ە ئامانجی پێشگیریکردن لەپەرسەندنی نەخۆشی ئ����ای����دز ل���ەج���ەس���ت���ەدا س����ەرک����ەوت����وو ب�����ووە، ه�������ەروەه�������ا ل����ەگ����ەڵ ک����ۆن����ت����رۆڵ����ک����ردن����ی ن����ەخ����ۆش����ی����ی����ەک����ەدا لەگواستنەوەی تارادەیەکی زۆر پێشگیری دەکات.
ئەم دەرمانە لە چەندین واڵتدا بەکارهاتووەو سەرکەوتوو بووە ،ئامانجی ئەم شێوازە ل��ە چ���ارەس���ەر پێشگیری ل���ە م���ردن���ی ت���ووش���ب���وانو چ��ارەس��ەرک��ردن��ی��ان��ە لەگەڵ ک��ۆن��ت��ڕۆل��ی گواستنەوەی نەخۆشییەكه لە دایکەوە بۆ منداڵ ،یان گواستنەوەی لە رێگەی کرداری سێکسییەوە، چ لە نێوان هاورەگەزبازەکان و چ لەنێو ژن و پیاوەکاندا، ئ���ەم ش��ێ��وازە چارەسەری ئاستی ڤایرۆسی ئایدز لە خوێندا بەرادەیەک دەهێنێتە خ����وارەوە ک��ە ناتوانرێت
ب��پ��ێ��ورێ��ت .رێکخراوی بەربەرەکانێ لەگەڵ نەخۆشی ئ���ای���دز ی رێ���ک���خ���راوی نەتەوەیەکگرتووەکان داوای لە رێبەرانی جیهان کردووە تاوەکو ساڵی ٢٠١٥دەبێت ١٥میلیۆن نەخۆشی ئایدز چارەسەر بکەن .ئەم دەرمانە ن��اوی ت���روڤ���ادا()Truvada ی��ە ک��ە ب��ە ش��ێ��وەی حەپ ل����ە دەرم���ان���خ���ان���ەک���ان���دا پێشکەشدەکرێت ،ژمارەیەکی زۆر لە تووشبوانی ئایدز بە ه��ۆی گ��ران��ی دەرمانەکەوە دەستیان ناکەوێت. سەرچاوەLancet :
20
ئهودیوی زانست
بهرمۆدا؛ یان مهرگ؟
ئهودیوی زانست
س��ێ��گ��ۆش �هی بهرمۆدا دهك���هوێ���ت���ه ڕۆژئ��������اوای زهریای ئهتڵهسیو كهناری ب����اش����ووری ڕۆژه����هاڵت����ی یهكگرتووهكانی ویالیهته ئ �هم��ری��ك��ا .ك��ات��ێ��ك ن���اوی (س��ێ��گ��ۆش��هی ب���هرم���ۆدا) ل �هم ن��اوچ�هی�هن��را ك �ه پێنج ف��رۆك�هی بۆمب هاوێژ له پێنجی دێسهمبهری ساڵی 1945لهم ناوچهیهدا دیار نهمان .ئهم پێنج فڕۆكهیه ك��ه ل��هوان��هی��ه هاوكاتو پێكهوه دیار نهمابن ،بهنیازی ئ��هن��ج��ام��دان��ی م���هش���ق و ڕاهێنانبوون بۆ ئهوهی لهم ن��اوچ �هی �هدا مهشق ئهنجام بدهن .وه ناوی ئهم گروپه پ �هروازی ژم��اره ( )19بوو كه له پێنجی دیسهمبهری 1945ك���هوت���ن���هڕێ بۆ ئهنجامدانی مهشقهكهیان. پێنج ئهفسهری فڕۆكهوانی ڕێنوێنی ئهم پێنج فڕۆكهی دهك���رد ل�هت�هك 9فێرخواز كه بهنیازبوون لهم مهشقهدا ش��ت��ێ��ك�ی زی���ات���ر فێرببن. ف��ڕۆك�هك��ان��ی��ش ل �ه جۆری ( )TBMب��وون و فڕۆكهی جهنگی بۆمب هاوێژ بوون. كهش و ه�هوا گونجاو ب��وو و بهشێوهیهكی كهم ه��هور ب�ه ئاسمانهوه دیار بوو و خۆر دهدرهوشایهوه. ف��ڕۆك �هوان �هك��ان ب �ه باشی باسی گونجاوی ك �هش و ههوایان دهكرد و فڕۆكهكان ل���ه ك��ات��ژم��ێ��ر (دوو)ی دوای ن��ی��وهڕۆ دهستیان به كار هكهیان(مهشقهكهیان) ك����رد( .چ���ارل���ز تیلۆر) فڕۆكهوانی فڕۆكهی پێشهوه بوو كه ئهزموونی ()2500 كاتژمێر فڕۆكهوانی ههبوو، ب�هاڵم بۆ یهكهم جاریانبوو كه ل�هو ناوچهیهدا پهرواز بكهن ،و هیچ نیگهرانییهكان نهبوو و دڵنیابوون له ههموو ش��ت��ێ��ك چ��ون��ك �ه فڕۆكهو فڕۆكهوانهكان ت �هواو و به ئ���هزم���وون ب����وون .دوای ئهمه نزیكهی كاتژمێر سێ
و چ��ارهك �ی دوای نیوهڕۆ دوای ئ����هوهی ڕاهێنانی ب��ۆم��ب هاوێژتنیان تهواو كرد ،سهرۆكی موخابهراتی بورجی چاودێری(بورجی م����راق����ب����ت) چ�����اوهڕێ�����ی وهرگرتنی پهیام بوو لهالیهن فڕۆكهوانهكانهوه بۆ ئهوهی ب��زان��ێ��ت ك���هی فڕۆكهكان مهشقهكهیان كۆتایی دێنن و دهنیشنهوه ،بهاڵم لهم كاتهدا بوو كه پهیامێكی بهدهست گهیشت: ل �ه ف��ڕۆك �هی پێشهوه( چارلز تیلۆر)ـهوه بۆ بوورجی چاودێری :باروودۆخێكی نایاسایی درووس���ت بووه و وا خهریكه له ڕێڕهوهكه الدهدهی��ن و زهوی نابینم، دووبارهی دهكهمهوه زهوی نابینم. له بورجی چاودێریشهوه وهاڵمدرایهوه :ئێوه ئێستا له كوێن؟ ف��ڕۆك �هك �هی پێشهوه: به ڕاستی شوێنی خۆمان نازانین و نازانم له كوێین و ون بووین. بهم شێوهیه ئهم فڕۆكانه لهم ناوچهیهدا دیار نهمان و تا ئێستاش ك�هس نازانێت چیان لێهات .دوای ئهمه له الیهن بوورجی چاودێرییهوه ب����اروودۆخ����ی نایاسایی ڕاگ����هی����هن����دراو ل���هالی���هن بوورجهوه فڕۆكهیهكیان بۆ
ڕزگاركردنی پێنج فڕۆكهكه ڕهوان�����ه ك���رد ،ب���هاڵم ئهم فڕۆكهیهش وهكو ئهوهكانی تر له سێگۆشهی بهرمۆدا دی����ار ن��هم��او ت��ا ئێستاش چ��ارهن��ووس��ی��ان ن���ادی���اره، بۆیه ئهگهر وا دابنێین كه پ��ێ��ك��دادان ل��ه ن��ێ��وان ئهم پێنج ف��ڕۆك��هدا درووس���ت ب��ووب��ێ��ت ئ���هوا ه���هر هیچ نهبێت دهبێت پارچهیهك یان شوێنهوارێكیان مابێت و دیار بێت،كهچی ههتا پارچهیهكی بچووكیشیان دیار نهما .وه س���هرهڕای ئ�هم�هش ههموو پێداویستیهكی وهكو باڵۆن و چ �هن��د پێداویستیهكی ت��ری خ��ۆ ڕزگ���ارك���ردن له ن��او ئ�هم فڕۆكانهدا ههبوو كهچی هیچكامیان بهكاریان نههێناو له ناو فڕۆكهكاندا نههاتنه دهرهوه .وه لهمهش س �هرس��ووڕه��ێ��ن �هرت��ر ئ���هوه بوو كه ئهو فڕۆكهیهی بۆ
21
ڕزگاركردنی پێنج فڕۆكهكه ن��ێ��ردراب��وو ،ب �ه شێوهیهك درووستكرابوو كه دهیتوانی لهسهر ئاو بنیشێتهوه بێئهوهی نوقم ببێت ،كهچی لهكاتی دیارنهمانیدا ههر پهیامێكیشی ب���ۆ ب���ورج���ی چ���اودێ���ری (بورجی مراقبهت) نهنارد. وه ب�هچ�هن��د شێوهیهك لێكدانهوه بۆ ئهم ڕووداوانه دهك��رێ �تو ههندێك كهس دهڵێن كه ئهمه قهزاو قهدهر بووهو ههندێكی تریش دهڵێن به هۆی شهپۆلهكانی دهریاوه و بههۆی بوومهلهرزه یان هێرشی ههیوالی دهریاییهوه ف��ڕۆك �ه و كهشتیهكان له ڕێچكهكهیان الدهدهن. ل �هم ن��ێ��وهدهدا (ئیدگار كایس) پێیوابوو كه دهیان ههزار ساڵ پێش دۆزینهوهی ل��ی��زهر خهڵكی ب��ۆم�ی ئهم ناوچهیه كریستاڵیان بهكار دههێنا وهكو سهرچاوهیهكی
ووزهو لهم ناوچهیهدا جۆره تێدابووه. كریستاڵێكی ب��ه پ��ێ�ی ئ���هم بۆچوونهی (ئ��ی��دگ��ار ك��ای��س) هێزێك ك �ه ن��ات��وان��رێ��ت كۆنتڕۆڵ ب��ك��رێ��ت ل��ه ن���او قواڵیی دهریاكهدایه كه دهبێته هۆی له كاركهوتن و خراپكردنی ئهلیكترۆنیهكانی دهزگ����ا كهشتی و فڕۆكهكان!! .ئهو كهسانهیشی كه زانیاریان ل���هس���هر ئ����هم ناوچهیه( ب����هرم����ۆدا) ه��هی��ه لهگهڵ ئ�هم بۆچوونهدا ه��اوڕان و ههرچهنده تا ئێستاش ئهمه پشت ڕاست نهكراوهتهوه. ل���هت���هك ئ���هم���هش���دا تا ئێستا زیاتر له سهد فڕۆكهو كهشتی لهم ناوچهیهدا ون ب���وون و ب �ه درێ��ژای��ی ئهم س��ااڵن�ه زی��ات��ر ل�ه ه���هزاران ك���هس گ��ی��ان��ی��ان لهدهست داوهو ب��ێ��ئ �هوهی الش���هی كهسێك یان پارچهیهك له كهشتی و فڕۆكهكان بهدی بكرێت .زۆربهی فڕۆكهكان پێش ئ��هوهی دی��ار نامێنێن پهیوهندیان له گهڵ بوورجی چاودێریدا ه�هب��ووه و لهم س��ات��ان�هدا چهندین پهیامی سهرسووڕهێنهریان پێشكهش ب���هب���وورج���ی چ���اودێ���ری كردووهو بهپێی كۆتا پهیامی فڕۆكهوانهكان(:د هزگاكان ب�هش��ێ��وهی�هك�ی ك��وت و پڕ لهكار كهوتوون و ئاسمانی ساف لهناكاو لێڵ و ئاڵۆز ب���ووهو ن��ازان��رێ��ت ل �ه چی ش��وێ��ن��ێ��ك��ی��ش��دان و لهتهك ئ �هم �هش��دا ل �ه پهیامهكاندا بچووكترین ڕوونكردنهوه ل���هس���هر چ��ۆن��ی��هت��ی ئهم ڕووداوانه نهدراوه). ب �هه��ۆی ئ �هم ڕووداوه سهرسوڕهێنهرانهوه چهندین ناو و نازناو له ئهم ناوچهیه ن���راوه وهك���و (سێگۆشهی سێگۆشهی ش���هی���ت���ان، مهرگو دهریای بهدبهختیو گۆڕستانی ئهتڵهسی). و :ساالر عادل حهسهن
22
گهردوون
گهردوون
23
تازهترین پرۆژهی فهزایی لهنێوان ئهم سیانهدا كامیان ههڵدهبژێریت ،ناردنی مانگپێوێكی نوێ بۆ مهریخ ،ناردنی پشكێنهرێكی رۆبۆت بۆ كلكدارێك ،ناردنی كهشتێكی فهزایی بۆ سهر زهریاكانی هایدرۆكاربۆنی تیتان؟
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
ئا ژ ا نسی ن����������اس����������ا رای���گ���هی���ان���د ك���ه لهنێو پرۆژهكانیـانـــدا، ت���هن���ی���ا ی�����هك پ�������رۆژه ه��هڵ��ـ��ـ��ـ��دهب��ژێ��رن ،ئهم پ��رۆژهی�هش بودجهیهكی ( )٤٢٥میلیۆن دۆالری تێدهچێت ،ههڵبهت بێ لهبهرچاوگرتنی تێچوونی هاویشتن. ی��هك��هم ههڵبژاردن، بینینی وی���س���ت���گ���هی ج��ی��ۆف��ی��زی��ای مهریخه ( )GEMSكه لێكۆڵینهوه پێكــــهاتهی ل���هس���هر ن������اوهوهی ه���هس���ارهك���ه دهك��ات ،ئهم وێستـــگهیه س��ێ ئ��ام��ێ��ری سهرهكی ل��هگ��هڵ خ��ۆی��دا دهب���ات ب���ۆ پ��ێ��وان��ی جوڵـــهی ه����هس����ارهك����هو مهریخ ل����هرزهك����انو گ���هرم���ای ناوهوهی مهریخ .بهوتهی ن��اس��ا ئ���هم مهریخپێوه دهتوانێت زان��ی��اری نوێ دهرب�������ارهی چۆنییهتی دروستبوونی ههسارهی سوور دهربخات. پرۆژهكهی تر بریتییه
لهڕ ا و چییهكی ك����ل����ك����دار ،ئ���هم���ه پشكێنهرێكه كه لهكاتی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوه ل���هس���هر ك��ل��ك��دارێ��ك لهنزیكهوه چ �هن��دی��ن��ج��ار لهسهری دهن���ی���ش���ێ���ت���هوه ت���اوهك���و گۆڕانكارییهكانی لهكاتی ك��ارل��ێ��ك ل �هگ �هڵ خۆردا ببینێت .پشكێنهرهكانی پ��ێ��ش��وو ك �ه ت��اك��و ئێستا ب�����ۆالی ك���ل���ك���دارهك���ان نێردراوه ،گولهی بچووك ب��چ��ووك��ی��ان ب���هرهو سهر كلكدارهكه دههاوێشتو وێنهیان لێدهگرت ،بهاڵم ئهم ناردنه نوێیه كاری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوه ل���هس���هر چۆنییهتی گهشهسهندنی س��روش��ت��ی كلكدارهكه دهكات. دوای�����ن ههڵبژاردن لهپشكێنهری ب��ری��ت��ی��ی �ه دهری��ا تاریكهكانی تیتان ( ،)TIMEب��ڕی��ار وای���ه ل �هس �هر یهكێك لهزهریا گهورهكانی ئهم مانگهی بنیشێتهوهو زوح������هل پشكنینبكات. ئ��هم كهشتییه دوای پ��ش��ك��ێ��ن �هری هویگنس دووه����هم����ی����ن كهشتی ئ��اس��م��ان��ی��ی�ه ك���ه بۆسهر ئ���هم م��ان��گ�ه دهچـــێت،
ب���هاڵم ی �هك �هم پشكێنهره كه لێكۆڵینــهوه لهســهر شلهكانی دهرهوهی زهوی دهك���ات ،ئ �هم كـــهشتییه ف�هزای��ی�ه ه��اوك��ات لهگهڵ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوه لهســـهر زهری���اك���ان���ی دروستبوو ل����هم����ی����س����انو ئ���ی���س���ان ل���هس���هرم���ان���گ���ی تیتان، ئ����هگ����هری ئ�����هوه ههیه گیانلهبهری ب�������هدوای م��ی��س��ان��خ��ۆردا بگهڕێت!، ئ���هم كهشتییه ههروهها بوونی ئاو لهناوهندی تیتان یهكالدهكاتهوه ئهو بابهتهی ئ��اس��م��ان��پ��ێ��وی كاسینی نیشانی دابوو. ئــــــهم ل����هگ����هڵ س��ێ ن��اردن �ه فهزاییـــهدا، ن���اس���ا دهب���ێ���ت لهنێوان س��ێ پ����رۆژهی ن���وێ كه لهگـــهڕان بریتیـــــن ب���������هدوای ك���ل���ك���داری زیاترو ههسارۆكهی ورد لهنێو ق��وواڵی��ی ف���هزاداو گ���هڕان ب���هدوای تهنـــی نزیك ل���هزهوی یهكێكیان ههڵبژێرێت ()NEOCam لهتلسكــــۆبێكی بریتییه ف���هزای���ی ك���ه لهخــاڵی الگ���ران���ژی دووهـــهمی دادهنـــرێت زهوی�������دا دهگ �هڕێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت ب����هدوای ئ�هو تهنه وردانــــهی كه ل �هش��وێ��ن��ی س���وڕان���هوهی زهوی تێپـــهڕدهبـــــــــن.
ه���هروهه���ا ( دهنێردرێته )ROSS دهرهوهی كۆمهڵهی خۆرو دهگ��رێ��ت ب����هدوای تهنه فهزاییه زۆر دوورهك���ان، ئ��هم پ���رۆژان���ه پ���رۆژهی هێشـــتا بچووكـــترن ل �هق��ۆن��ـ��ـ��ـ��اغ��ی پ�ل�ان بۆ دانــــان لهكاتێكـــدا پالنی پشكێنهرهكان لهقۆناغی كۆتــــایدایه .ن��اس��ا بۆ ههركام ل�هم پشكێنهرانه ( )٣م��ل��ی��ۆن دۆالری ت�هرخ��ان��ك��ردووه تاوهكو ن��م��وون �ه سهرهتاییهكان دروس�����ت�����ب�����ك�����رێ�����تو ت��اق��ی��ب��ك��هن��هوهو دوای����ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی كۆتایی ل���هس���اڵ���ی ()٢٠١٢دا لهپرۆژهكان یهكــــێك ههڵدهبژێردرێت. ههرچهنده ئهمه تهنیا یهك ئایـــــدیایه ،بهاڵم ئایا ناكرێت باشـــترینهكهیان ههڵیبـــژێرن؟ خ��هڵ��ك ههموو كهسێك دهزانێت ه �هم��وو پ���رۆژهك���ان زۆر ق���ورسو گ��رن��گ��ن ،بهاڵم وا دێته پێشچاو بینینی كهشتییهكی ف �هزای��ی كه ل��هس��هر زهری�����ای تیتان م���هل���هدهك���ات لهههموو ئهوانی تر وروژێنتربێت. Whipple-
سهرچاوه:
Popscience
دهرونناسی
24
بهئێسکەپەیکەری روخساردا، پیاوانی الدهری سێکسی دەناسرێنهوه ئەو پیاوانەی رێژەی پانی روخساریان لەبەرزییەکەی زیاترە ،توندوتیژترو زۆرتر بیرلەخۆیان دەکەنەوە .ئەمانە زۆرتر ئەگەری ئەوەیان هەیە دەستبدەنە کاری نائەخالقیو الدانی کۆمەاڵیەتی ،هەرچەند لەبازرگانیو رێبەرایەتیشدا لەخەڵکیتر سەرکەوتووترن. م���اوەی���ەک���ی زۆرب�����وو ل�����ەس�����ەرئ�����ەوەی الدان�����ە کۆمەاڵیەتییەکانو رەفتاری دژەک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی پەیوەندی ب���ەرواڵ���ەت���ی کەسەکانەوە ه���ەب���ێ���ت؛ ق���س���ەدەک���راو ش��ارەزای��ان رای جیاوازیان هەبوو ،بەاڵم ئێستا راستییە زانستییەکان دەڵ��ێ��ن وەها پەیوەندیەک بوونی هەیە. توێژەران گەیشتوون بەو ئاکامەی کەسانێک کە پانتایی روخساریان بە بهراورد لەگەڵ بەرزییەکەییدا زیاترە ،زۆرتر ئ��ەگ��ەری ئ��ەوەی��ان هەیە کە تووشی رەفتاری نا ئەخالقی ببن ،ئەم لێکۆڵینەوەیە درێژەی لەلێکۆڵینەوەیە کۆمەڵێک کە پیشانی دەدات ،جنیتیک و گ����ۆڕان����ی ه���ۆرم���ۆن���ی کەسەکان لەسەر رەفتاریان ک���اری���ی���گ���ەری دادەن���ێ���ت. ت��وێ��ژەران ل��ەم لیكۆڵینەوەدا پێداگری لەسەر ئەوەدەکەن کە تایبەتمەندی جەستەیی (ب��ەت��ای��ب��ەت��ی سترۆکتۆرەی ئێسکی روخ��س��ار) دەکرێت نیشانەیەکی جێگەی بڕوا پێکردن بێت. بەوتەی میشل هازلهان یەکێک لەلێکۆڵەرانی ئەم لێکۆڵینەوەیە ،رێژەیی پانی بە بەرزی ( )WHRلەتەمەنی ب���ڵ���وق���دا دی����اری����دەک����ات.
هەرلەم تەمەنەدا ،هۆرمۆنی تستۆسترۆن رۆڵێکی گرنگ لە دی��اری کردنی جیاوازی رواڵ��ەت��ی ن��ێ��وان روخساری کچان و کوڕاندا هەیە ،کە وا دێتە پێشچاو لە دیاریکردنی رێژەیی نێوان ( )WHRرۆڵی هەبێت. توێژەران رێژەیی پانی بە بەرزی کاتێک زۆر دەزانن کە لە ( )1.9البدات .کەسانێکی ن��اس��راو ک��ە ئ��ەم رێژەیەیان ل���ە روخ����س����اری خۆیاندا تێپەڕاندوە ،یان نزییکبوون لەم رێژەیە دەکرێت باسی جان ئیف کندی ( )2.15ریچارد
نیکسن ()2.02و کین لی ( )1.86بکرێت .هەروەها بیل کلینتن ( )2.07و جان ئیدواردز ( )2.38دەکرێت بەم کەسانە زیاد بکرێت ،کە هەردوکیان رەفتاری الدانی کۆمەاڵیەتیان هەبوو. لەالیەکی ت��رەوە ،رێژەی پ��ان��ی ب��ە ب����ەرزی ک���ەم بە رێژەکانی کەمتر لە ()1.7 دەگوترێت ،کەسانێکی وەک ج��ان لنون ( )1.63جۆرج واشینگتن ( )1.7و ویلیام شکسپیەر ( )1.44ل��ە ناو ئ��ەم ک��ەس��ان��ەدان .هەڵبەت هەژمارکردنی رێژەی راستی
ل��ە س��ەر وێ��ن��ەک��ان کارێکی ئاسان نییە. ت�����������وێ�����������ژەران ب���ۆ لێکۆڵینەوەکەیان ،بە گروپێک ل��ە ژن و پ��ی��او ،دوو جۆر چاالکییان پێشنیارکرد ،یەکێک رۆڵ���ی ف��رۆش��ی��ار و ئەوی تریش یاریەک بۆ بردنەوەی ٥٠دۆالر .ل��ە ه����ەردوو چ��االک��ی��ی��ەک��ەدا ئ���ەوان���ەی رێ�����ژەی ()WHRەک����ەی����ان ب��ەرزب��وو ،پێشبینی ئەگەری ت��ەزوی��ر و هەڵخهلەتاندنی زیاتریان لێدەکرا ،هەڵبەت ژن���ەک���ان���ی���ش ت���ەزوی���ری���ان دەک��رد ب��ەاڵم وادەردەک���ەوت
دەوری روخ��س��اری پیاوان ل��ەت��ەزوی��رک��ردنو رەفتاری نائەخالقییدا زیاتر بوو. ب��ە وت����ەی ت���وێ���ژەران، وادێ��ت��ەپ��ێ��ش��چ��او هەموو شتێک پەیوەندی بەهەستی دەس��ەاڵت��ەوە هەبێت .ئەو پ��ی��اوان��ەی ک��ەرێ��ژەی��ی پانی ب���ە ب�����ەرزی روخساریان زی��ات��رە زۆرت���ر ه��ەس��ت بە دەس�����ەاڵت دەک�����ەن .ئەم پ��ی��اوان��ە ت��وون��دوت��ی��ژت��ر و خ��ۆپ��ەرەس��ت��ت��رن .هەڵبەت ناکرێت بە رەهایی بوترێت ئ��ەم تایبەتمەندییە خراپە، لێکٶلینەوەکەی چ��ون��ک �ه (هازلهان) پیشاندەدات ئەم پیاوانە رێ��ب��ەران��ی باشتر و ک���رداری دارای���ی باشتریان ه���ەی���ە .ئ���ەم���ان ل���ە رۆڵ���ی ب��ەڕێ��وەب��ەردا ،سەرکەوتنی دارایی باشتر بەدەستدەهێنن. گالینسکی ئ��������ادام پ��رۆف��ی��س��ۆری ئ���ەخ�ل�اق و ب���ڕی���اردان ل��ە بەرێوەبردن، ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەی��ە ،ئەم بەشێوەێکی لێکۆڵینەوەیە زۆر شایستە توانیویەتی تایبەتمەندی جینیتیکی و پەیوەندی لەگەڵ فاکتەرێکی دەرونناسییدا ،واتە هەستکردن بە دەسەاڵت شیبکاتەوە .لە راستییدا پیشانی دەدات کە پایەکانی فیزیکیی وهۆرمۆنی توندوتیژی و خۆپەرەستی چۆن لە رێگەی کارییگەری لەسەر هەست بە دەسەاڵت، ل��ەس��ەر رەف��ت��اری کەسەکان کارییگەری خۆی دادەنێت. ئ����ەو ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت: "ئ��ەم��ە ب���ەو وات��ای��ە نایەت ئ��ەوان��ەی رێ���ژەی ()WHR ی���ان ل��ەس��ەرەوەی��ە تووشی رەفتاری نا ئەخاڵقی و دژە کۆمەاڵیەتی دەب��ن ،فاکتەری زۆری وەکو ،بەرپرسیارەتی، هەستی پابەندبوون بەکەسانی ت��ر ،ستاندەرەکانی روونی ئەخالق ه��ەن ت��اوەک��و ئەمە هەستە هاوسەنگ و کۆنتڕۆڵ بکات". سەرچاوەDiscovery :
تهکنهلۆژیا
25
( )Wi-Fiچییەو چۆن کاردەکات؟ ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ل��ە هەموو شوێنێک وەک فرۆکەخانە، میوانخانە ،کتێبخانە ،دەتوانرێ ئینتەرنێت بەکاربهێنرێت. لەداهاتوویەکی نزیکدا ت����ۆرەک����ان����ی پ���ەی���وەن���دی بەشێوەیەکی چاوەڕواننەکراو ب��ەرب�ڵاو دەب���ن ،ک��ە ل��ە هەر ک���اتو س��ات��ێ��ک��دا شایەدی خ��زم��ەت��گ��وزاری ئینتەرنێتی ب��ێ��وای��ەر( )wirelessدەبین. بەهۆی تۆرەکانی وەک (Wi- )Fiئەتوانین کۆمپیوتەرەکانی چ����ەن����د ژوورێ������������ک یا ف��ەرم��ان��گ��ەی��ەک بەئاسانی بەیەکەوە ببستین. ت��ۆرەک��ان��ی پەیوەندی ب�������ێ�������وای�������ەر()wireless ل��ەش��ەپ��ۆل��ە ڕادیۆییەکان ک��ەڵ��ک وەردەگ�������رن .لەم ت����ۆڕان����ەدا پارچەیەیەکی ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی زانیارییەکان دەگ��������ۆڕن ب����ۆ شەپۆلی ڕادی��ۆی �یو لە ڕێگەی ئالێر ()antennaهوه زانیارییەکان دەنێردرێن ()transmitter و ل��ەوەرگ��ردا ()receiver گەیشتووەکان ن��ی��ش��ان��ە دی���س���ان ئ���ەگ���ۆڕێ���ن���ەوە بۆ زان��ی��ای��ە س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان تا ل��ەالی��ەن کۆمپیوتەرەکانەوە بەکاربهێنرێن. ب��ەزم��ان��ێ��ک��ی س���ادەت���ر، ئەتوانین سیستەمی()Wi-Fi وەک جوتێ (هوکی-توکی) سەیر بکەین کە دوو هاوڕێ بۆ قسەکردن لەگەڵ یەکترییدا بەکاریدەهێنن ،ی��ا لەالیەن پۆلیسەوە بەکاردەهێنرێت، ئ��ەم ئامێرانە وەک��و ڕادیۆی ب���چ���وکو س�����ادە وان کە دەتوانن نیشانەکانی ڕادیۆیی بنێرنو وەری��ب��گ��رن ،لەکاتی ق��س��ەک��ردن��دا مایکرۆفۆن دەن���گ���ەک���ە وەردەگ����رێ����تو بەتێکەڵکردن لەگەڵ شەپۆلی ڕادیۆیی لەڕێگەی ئالێرەوە
ش��ەپ��ۆل��ەک��ە دەن���ێ���ردرێ���ت، ل����ەوەرگ����ردا ()receiver نیشانەکان ئاشکرادەکرێنو ل���ەڕێ���گ���ەی م���ک���ەب���ەرەوە دەن��گ��ەک��ە باڵودەکرێتەوە. ت��وان��ای ن��اردن��ی ئ��ەم جۆره ئالێرە بەنزیکەیی چوار واتە ()wattو ( ٥٠تا )١٠٠مەتر ئەڕوات. ئ��ێ��س��ت��ا وای���داب���ن���ێ���ن تۆرێک لە دوو کۆمپیوتەر پێکهاتووەو بەشێوەی بێوایەر ( )wirelessوەک هوکی- توکی لەپەیوەندیدان.
بەشێوەیەکی سەرەکی سێ ج��ی��اوازی لەنیوان ئەو رادیۆیانەی که لەسیستەمی ()Wi-Fiدا بەکاردێن لەگەڵ ئەو ڕادیۆیانەی کە لە(هوکی- توکی)دا بەکار دەهێنرێن بەم شێوەیەیە. -١ڕادیۆکانی سیستەمی بەستاندەری ()Wi-Fi ( )802.11bو ()802.11 g کاردەکەنو پرۆسەی ناردنو وەرگرتن لەسەرلەرە لەرەکانی ( )٤.٢گیگاهرتزو ( )٥گێگا بەئەنجامدەگەیەنن. هرتز
ل�����ەم پ���ەی���وەن���دی���ی���ەدا ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی بنچینەیی دروستدەبێت ئەویش ئەوەیە کە ئەم ئالێرانە بە مەبەستی ناردنی دەن��گ دروستکراون و ناتوانن قەبارەیەکی گەورە ل��ەدات��ا ل��ەم��اوەی��ەک��ی کەمدا بنێرن. شەپۆلە رادی��ۆک��ان��ی کە ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی ()Wi-Fiدا بەکاردەهێنرێن توانای ناردنو وەرگرتنیان هەیە ،بەاڵم بەو جیاوازییەی کە ئەم ڕادیۆیانە ئەتوانن زانیارییەکانی وەک سفرو یەکی دیجیتالی بگۆڕن بۆ شەپۆلی ڕادیۆییو بینێرن.
بەاڵم (هوکی-توکی) لەسەر ل��ەرەل��ەرەی ( )٤٩مێگاهرتز کاردەکات. -٢ڕادی�����ۆک�����ان�����ی سیستەمی ( )Wi-Fiچەند ش��ێ��وەی��ەک��ی رەم���زدان���ان بۆ زان���ی���اری ل��ەخ��ۆدەگ��رن کە دەب��ێ��ت��ەه��ۆی زی���ادک���ردن���ی خ���ێ���رای���ی ل���ەگ���ۆڕی���ن���ەوەی دات������ادا .ئ���ەم ش���ی���وازە بۆ ستاندەرەکانی ()802.11 a و ( )802.11 gتەکنیکی OFDM( orthogonal frequency-division
)m u l t i p l e x i n g لەخۆدەگرێت و بۆ ستاندەری
( )802.11bتەکنیکی code
CCK
(complimentary
)keyingلەخۆدەگرێت. -٣ئ���ەو رادی���ۆی���ان���ەی ک��ە لەسیستەمی ()Wi-Fi دا بەکاردەهێنرێن ،توانای گۆڕینی ل��ەرەل��ەری��ان هەیە. ب��اش��ی ئ���ەم تایبەتمەندییە ئ��ەوەی��ە ک��ە توانای
ب����ەرگ����ری����ک����ردن����ی هەیە لەتێکەڵبوونی کاری سیستەمە ج��ی��اوازەک��ان��ی( ( Wi-Fiکە لەنزیکیەکدا بوونیان هەیە. بەم سێ هۆکارە سیستەمە ڕادیۆییەکانی ( )Wi-Fiتوانای هەڵگرتنو خێراییەکی باشتری هەیە بۆ ناردنی داتا بە بەراورد لەگەڵ (هوکی-توکی) ،ئەم خێراییە بۆ ستانداردەکانی ( )١١( )802.11bمێگابایت ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دای��ەو ب��ۆ (a )802.11و ()802.11 g بەنزیکەی ( )٣٠مێگابایت لەچرکەیەکدایە. سیستەمی ()Wi-Fi
لەکۆمپیوتەردا چۆنە؟ لەم سەردەمەدا زۆربەی کات الپتۆپەکان هەڵگری سیستەمی () Wi-Fiن لەناو خۆیانداو لەم کاتانەدا بەس پێویستمان بەدانانی کارتێکی ( )Wi-Fiلەسەر الپتۆپ یا کۆمپیوتەری سەرمێزە. دەت������وان������رێ
بە ئا سا نی ک��ارت��ێ��ک��ی (Wi- (a )Fiلەسیستەمەکانی )802.11یا ( )802.11bو یا ( )802.11 gپەیدابکرێت ک���ە ه��ەڵ��ب��ەت ج����ۆری (g )802.11ب���ە ب�����ەراورد لەگەڵ ئەوانی تر خێراییەکی بەرچاوی هەیە .ئەم ئالێرانە بۆ الپتۆپ لەشێوەی کارتی ( )PCMCIAکە لەشوێنێکی تایبەتدا ل��ەن��او الپتۆپەکەدا دادەنرێت یا لەڕێگەی دەرگای ( )Port USBبەشێوەیەکی دەرەکی دادەنرێن. کۆمپیوتەرەکانی ب���ۆ سەرمێز دەتوانین کارتەکانی ( )PCIیا لەڕێگەی دەرگای ( )Port USBبەکاربهێنین. ل������ەڕێ������گ������ەی ئ�����ەم ک���ارت���ان���ەوە ب���ەش���دارب���وو دەت��وان��ێ��ت ل��ەو شوێنانەی ک��ە ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت لەشێوەی ب���ێ���وای���ەرە ()Wireless ل�����ەم خ���زم���ەت���گ���وزاری���ی���ە س������وودوەرب������گ������رێ������تو پ��ەی��وەس��ت��ب��ێ��ت ب���ەت���ۆڕی ئینتهرنێتەوە. ئا :ئاورنگ بۆسکانی، ئەندازیاری گەیاندن
26
بایۆلۆجی
جینی نیاندرتاڵەکان لەنێو جەستەی ئاسیاییەکانو ئهوروپییەکان
باوانی ئێمە دوای بەجێهێشتنی ئەفریقا لەگەڵ جۆرەکانی تری مرۆڤ وەک نیاندهرتاڵەکان پەیوەندی باشیان هەبووە، تەنانەت منداڵی هاوبەشیان هەبووە ،ئێستا ئاسیایەکانو ئەوروپییەکان هەندێک لەجینەکانی خۆیان ل��ەوان��ەوە بۆ م��اوەت��ەوە .ت��وێ��ژەران بەپێی لێکٶلینەوەکان لەسەر ئەو بڕوایەن کە لەسەردەمێکدا مرۆڤەکان لەگەڵ جۆرەکانیتردا پێوەندیان هەبووە .ساڵی رابردوو جینی نیاندرتاڵ ،یەکێک لەناسراوترین جۆرەکانی م��رۆڤ لەسەردەمەکانی کۆندا، ب�ڵاوب��ووی��ەوەو پیشانیدا کە باوانی سەرەتایی ئێمە واتە هۆموسپینەکان ،دوای ئەوەی ئەفریقایان بەجێهێشت ،لەگەڵ نیاندرتاڵەکاندا تێکەڵبوونو تەنانەت منداڵیان لێیانبووە. هەروەها وادێتەپیشچاو لەگەڵ جۆرەکانیتریشدا پەیوەندێکی باشو گونجاویان هەبووە ،یەکێک لەو جۆرانە دنیسڤانەکانن کە ساڵی رابردوو بەبەردبووەکانیان لەسیبریادا دۆزرایەوە. پرسیارێک لێرەدا هەیە کە ئایا هاوسەرگیری لەنێوان ئەمانەدا هەبووە ،ئەگەر هەبووە ئایا منداڵ بەرهەم هاتووە ،ئایا گۆڕانێک لەئێمەدا بەهۆی ئەوەوە روویداوە ( .پیتەرپرهام ) لەزانکۆی ستنفۆردی کالیفۆڕنیا تێکۆشاوە بەلێکۆڵینەوە لەسەر جینەکان وهاڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە .ئەو لەسەر گروپێکی ()٢٠٠ دانەیی لەجینەکانی ( )LHDکە بۆ سیستەمی پارێزگاری جەستە پێویستن ،کاریکرد .بەهۆی ئەوەی هەموو جینێک سەددان کۆپی جۆربەجۆری لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتییدا هەیە، ئەو ئەوانەی هەڵبژارد کە زۆرترین جۆریان هەیە .بەئەگەری زۆرەوە کاتێک ئەفریقایان بەجێهێشتووە ژمارەیەکی کەم لەم جینانە واتە جینی ( )LHDیان لەجەستەدا هەبووە .هەروەها ئەم جینانە تەنها لەگەڵ نەخۆشییە ئەفریقییەکاندا خۆیان گونجاندبوو ،بۆیە لەبەر نەخۆشیەکانی تردا خۆپارێز نەبوون. ب���ەرواردی نێوان ()HLAی مرۆڤەکان لەشوێنەکانی جۆربەجۆری جیهاندا پیشانیدەدات مرۆڤە نائەفریقییەکان ( )HLAگەلێک لەجینی ن��ی��ان��درت��اڵو دنیسڤانەکانیان لەجەستەدا هەیە .بۆنموونە ( )0702*HLA-Cلەجەستەی ئەوروپییەکانو ئاسیاییەکانی ئیمڕۆدا بوونی هەیە ،بەاڵم لەجەستەی ئەفریقییەکاندا بوونی نییە .ب��ەاڵم ئەم جینە لەنیاندرتاڵەکاندا بوونی ه��ەب��ووە)11*HLA-A( .ی����ش چیرۆکێکی هاوشێوەی هەیە ،لەجەستەی ئاسیاییەکاندا هەیەو لەجەستەی ئەفریقییەکاندا نەبینراوە ،ئەمە یەکێکە لەو شتانەی لەدنیسڤانەکانەوە بۆمان ماوەتەوە. نیاندرتاڵەکانو دنیسڤانەکان زیاد لە ( )٢٠٠هەزار ساڵ لەدەرەوەی ئەفریقا ژیابوون ،بۆیە بەئەگەری زۆرەوە کاتی پێویستیان بۆ بەرگری لەبەرامبەر نەخۆشییەکانی ناوچەکەی خۆیان هەبوو ،لەدوای پەیوەندی لەگەڵ باوانەکانماندا ئەم جینانە بۆ ئێمە گواستراوەتەوە .هەڵبەت ئێمە تەنها لە ()%6 ی جینەکانیمان لەجۆرەکانی ت��رەوە پێگەیشتووە ،بەشی زۆری ئەم جینانەش پێوەندییان بە()HLAوە هەیە .نیوەی ( )HLA_Aئەوروپییەکان لەجۆرەکانیترەوە هاتووە ،ئەم ژمارە بۆ چینیەکان دەگاتە لەسەدا ،٧٢بۆ خەڵکی گینەی نوێ دەگاتە لەسەدا .٩٠بۆیە باوانی ههموو سپینەکان تا بەرەو خۆرهەاڵت رۆیشتبێتن ،پێویستیان بە جینی بەرگری زیاتر هەیە ،رەنگە لە باکور لە چاو ناوچە گەرمهسێرەکانی ئاسیای خۆرهەاڵت بەرەو رووی نەخۆشی کەمتربووبنهوە. سەرچاوەNewscientist :
بایۆلۆجی
27
قارچكهكان چۆن زیاددهكهن زۆرب����ه ق��ارچ��ك �هك��ان بۆ زی���ادب���وون س��پ��ۆر لهكرداری پهڕیندا بهدهوروبهری خۆیاندا باڵودهكهنهوه ،ئهو میكانیزمهی كه قارچكهكان بۆ باڵوكردنهوهی سپۆر سودیلێدهبینن نهێنیهكی گهورهیه ،لهئێستادا زیاد له ()٧٠ ههزار جۆر قارچك ناسراونو ق��ارچ��ك��هك��ان بهشێوازێكی س��هرس��وڕه��ێ��ن��هر دهجوڵێن بهتایبهت لهكاتی باڵوكردنهوهی س��پ��ۆردا ل �هڕوان��گ �هی زانستی بایومیكانیكدا ئهمه تاڕادهیهكی زۆر سهرنجراكێشه ،چونكه سپۆری ههوا وهك بهربهست وان بۆ گهیشتنی سپۆرهكان بهشوێنی م �هب �هس��ت��ی خ���ۆی���ان ،زانایان دۆزی��وی��ان��هت��هوه قارچكهكان دهت��وان��ن سپۆرهكانی خۆیان لهمهودای كاتێكی زۆر كورتی كهمتر ل �هچ��رك �هدا بهخێرایی ( )١١٠كیلۆمهتر لهكاتژمێڕدا باڵوبكهنهوه ،بۆ ئهنجامدانی ئ�����هم ك������اره ق���ارچ���ك���هك���ان لهتایبهتمهندی دروستكردنی ب��ۆش��ای��ی س���ودوهردهگ���رن، ئهم میكانیزمه وهك میكانیزمی ههڵبچرینی س �هری قوتویهكی س��اردی گ��ازدار وای �ه ،بههۆی ئهوهی پهستانی ههوای دهرهوه ك �هم��ت��ره ل �هپ �هس��ت��ان��ی دوان����ه ئۆكسیدی كاربۆنی ناو قوتوهكه بڵقی گاز لهناو شلهكهوه بهرهو دهرهوه دێت ،بۆ تێگهیشتن لهم میكانیزمه لقێك لهبهرچاوبگرن كه سپۆرێكی لهسهرهو بڵقێكی پ���ڕ ل���هئ���او پێكهوه گ���رێ���ی���داون، كا تێك
قارچكهكه وشكدهبێتهوهو پهستانی ناو بڵقهكه كهمدهبێتهوه ،ئهم دابهزیینه دهب��ێ��ت ب�هه��ۆی ئ���هوهی ئ��اوی نێو خانهكانی دهوروب�هر ببێت بهههڵمو بێته ناو بڵقه وشكبووهكهوه ،ههڵمه كۆبووهكه دهبێت بههۆی ئاوسانی ب��ڵ��ق�هك�هو ئ���هم گ��ۆڕان��ه لهناكاوه سپۆرهكه بهرهو ئاسمان دههاوێژێت. زان��ای��ان ب��ۆ دۆزی���ن���هوهی ئهم میكانیزمه لهكامێرای ب��هرزه خێرا كه لهچركهیهكدا یهك ملیۆن وێنه دهگ����رێ����ت س���ودی���ان ب��ی��ن��ی��ووه ،گروپێك لهخوێندكارانی ب������هش������ی
رووهك�����ن�����اس�����ی ب �هس �هرپ �هرش��ت��ی ن��ی��ك��ۆالس مانی ل �هزان��ك��ۆی میامی بهلێكۆڵینهوه ل�هس�هر ی �هك ملیۆن فرێم توانیان ( )١٠فرێم ب��دۆزن �هوه كه ههموو پرۆسهكه لهناو ئهواندا روویدابوو، ئهم رووداوه بهچاو نابینرێتو تهنیا ئهم شیوهیه لهكامێرا دهتوانن پێشانی ب��دهن ،ل �هدهی �هی ( )١٩٦٠زانایان دروستكردنی بۆشایی ،ی��ان وهكو میكانیزمی هاوێشتن پێشنیاركردبوو، ئێستا دوای ( )٥٠س��اڵ تاقمێك لهزانایان توانییان ئهمه بسهلمێنن. سهرچاوهPopscience :
و:لڤینی زانستی
28
تهکنهلۆژیا
تا ئهبهد ژیانی دیجیتاڵی ئهو شتانه نین كه یادی ئێمه كهسیو پهیوهندییه خهیاڵیو شهرمی لێبكهین بۆ داهاتوو ههڵبژێردرابوون. ئهرواح ئۆنالین لهوكاتهدا ئهم ك��اره زۆر بهزیندوویی دههێڵنهوه ،بهڵكو راس����ت����ی����ی����هك����انو ح�����هزو بمێنێتهوه؟ نهوهی ئێـمه ئهو نهوهیهیه قوتابخانهیهكی فكری، كه زۆرترین بهڵگهی بهشێوهی دهگمهنبوو ،ب �هاڵم لهئهمرۆدا پ��رۆف��ای��ل��ی وێبسایتهكانو باوهڕهكانمانه. دهبێت بههۆی ههرزانیو الی��هن��گ��ران��ی "پ���ارێ���زگ���اری ئۆنالین تۆماركردووه ،كاتێك دوای ( )٦س���اڵ ههموو وێبالگه جۆربهجۆرهكان وهكو پاشكهوتكردنی لهمیراتی ئ��ۆن�لای��ن" بڕوایان لهم جیهانه باردهكهین چهندێك شتێك گۆڕاوه ،ژماری ئهوانهی فهیسبووك ،تویتهر ،فلیكرو ...ئ��اس��ان��ی لهم بهڵگانه بهیادگار دهمێننهوه؟ ئینتهرنێت بهكاردههێنن زۆر ل�����هدوای ئ��ێ��م�ه دهمێننهوه ،بابهتهكانمان سپاسگوزاری وای������ه ئ��ێ��م��ه ق��������هرزداری كاتێك كاترینی هاوسهرم زیادیكردووهو زۆر لهخهڵكی خهڵكی تریش شتی هاوشێوه ئ��ی��ن��ت�هرن��ێ��ت ب��ی��ن بههۆی نهوهكانمانین ،بهاڵم مهكتهبێكی رۆژهكانی كۆتایی ژیانی بوو ،ب�هت�هم�هن��ی��ش بهكارهێنهری ل �هدوای خۆیان بهجێدههێڵن ،ئ���هوهی رۆح��ی دیجیتاڵیمان ت��ر الی�هن��گ��ران��ی "سڕینهوهی دروستكردنی ئهو شتانهی بهوتهی هانس دهبێت بهئهبهدی ،ب �هاڵم ئایا م��ی��رات��ی ئ��ۆن�لای��ن" بڕوایان داوای لێكردم كارێك بكهم ئینتهرنێتنو خهڵك رووخساری ههمیشه بهو وێبسایتو وێبالگی رێزلێنانو پ��ی��ت�هر ب��رون��دم��و ،سهرۆكی ئ��ێ��م�ه دهم���ان���هوێ���ت ههموو وایه فێركردنی "لهبیرچوونهوه" شێوهیهی كه پێش نهخۆشییهكه ب��ی��رهوهری لهجیهانی خهیاڵی ن�هرم�هك��ارو خزمهتگوزارییه چ��االك��ی��ی�ه ئۆنالینهكانمان بهئینتهرنێت یهكێكه لهكاره ب���ووه ،ج���وانو گهنج ببینن ،ب����ووه ب�هش��ت��ێ��ك��ی ئاسایی ،ك��ۆم �هاڵی �هت��ی��ی �هك��ان��ی نۆكیا ب��ی��روڕا ههرزییهكانمان ،ئهو زۆر پێویستهكان ،لهئێستادا ههربۆیه بڕیارمدا دوای مردنی ب���هاڵم كاتێك م��نو ت��ۆ ئهم ل�هس��ان��ف��ران��س��ی��س��ك��ۆ ئهمانه وێ��ن �ه ن��اپ��رۆف��ی��ش��ن��االن�هی كه داهاتووی ئینتهرنێتو تهریب وێبسایتێكی بۆ دروستیبكهم بهو جیهانه بهجێدههێڵین ،پرسهو رۆح���ی دیجیتاڵی ئێمهنو بهمۆبایل گرتوومانه ،یان گاڵته لهگهڵیدا رۆحی دیجیتاڵی ئێمه وێنهو نووسینانهی كه بهجوانی رێزلێنانو ی��ادك��ردن �هوه تهنیا ه�هڵ��گ��ری ه �هم��وو زانیارییه بێبیركردنهوهكانمان كه لهوانهیه ك�هوت��ووت�ه دهس��ت ئ �هم دوو
تهکنهلۆژیا
29
میرشونبرگر دهڵێت "ساڵی پاشهكهوت بكرێت! ههروهها گروپه فكرییهو جهدهلهكانیان .لهكۆمهڵێك وێبسایتی كهسی رهن����گ����ب����ێ����ت زۆرك��������هس لهئێستادا داتاكان لهالیهن كه دامهزراندنهكهی دهگهڕیتهوه لهوێنهكانیان فایلی پشتیبانیان رابردوو خاتوونێك پهیوهندی ناكرێت پرۆگرامهكانی دووباره ئینتهرنێتهوه ب��ۆ سالی ()١٩٩٤و یاهوو ه�هب��ێ��ت ،ب���هاڵم ( )Flickerبهمنهوه ك��ردو وتی پێشینهی هێنانهوهو شتی تریش لهبهرچاو كۆمپانیاكانی پاشهكهوت دهكرێن ،گوگڵو لهساڵی ()٢٠٠٩دا بڕیاڕیدا م��ێ��ژووی��هك��ی دهوڵ���هم���هن���ده تاوانهكهی ،بهههڵه ،چووهته ن��هگ��ری��ن .ه �هڵ��ب �هت ئهگهر فهیسبووك ،زۆرترین دات��ا بۆ ئهم كۆمهڵهیه دابخات ،جیسون بهپهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكان سهر ئینتهرنێتو ههر ئهمه بووه لهكۆتایدا نهتوانین پرۆگرامێك درێ��ژت��ری��ن ك��ات پاشهكهوت ههوڵی زۆریداو لهكۆتایدا توانی ل�هن��ێ��وان ئ��هو گ��روپ��ان �هی كه بههۆی ئهوهی ژیانێكی بێدهنگ بۆ سڕینهوهی تهواوو لهبیركردن دهكهن ،تهنانهت "دهرچووی ئهرشیفێكی ( )٦٤١گیگابایتی لهبارهی وێنهكانی یهكترییهوه كه بۆ خۆی دروستیكردبوو ،پهیدابكهین ،دهكرێت ئۆمێدمان دی��ج��ی��ت��اڵ��ی" بهكارهێنهر ،لهالپهرهكانی ( )Geocitiesرایاندهربڕیوه ،ههموو ئهمانه بكهوێته مهترسییهوهو تێروانینی بهشاردنهوه ههبێت. لهمانگی شوباتی ()٢٠١١ وهك��و ئهنجامی گهڕانهكاوو ئامادهبكاتو لهسهر سایتی بۆ ههموو پهیوهندییهكانمان ك��ۆم��هڵ��گ��ه بچووكهكهی كۆمهاڵیهتییهكان دهروب����هری س �هب��ارهت بهئهو دا ل����هدوای ،شكاتی چهند ل���هت���ۆڕه م��ێ��ژوول��ك �هی گ����هڕان لهناو ( )reocities.comدایبنێت. ك �هس��ێ��ك ل����هالی ئاژانسی ب�����هب�����ڕوای ئیسكات راس��ت�ه ،دۆستایهتییهكانمانو بگوڕدرێت". وێبسایتهكاندا لهالیهن ههندێك جگه لهم نموونهیه لهوانهیه پاراستنی داتای واڵت ،دادگای بهڕاستی ك��ۆم��پ��ان��ی��اوه تۆماردهكرێت ئ��هو پێشینانهی ك �ه لهسهر پهیوهندییهكانمان زۆر شتی تریش ههبێت كه ئیسپانیا فهرمانی بهگوگڵ كرد ت��اوهك��و بهسوودوهرگرتنی سایتهكانی وهكو ( )Geocitiesگرنگن. بهدرێژایی ساڵی رابردوو ،ئێمه بهرهو لهبیركردنی ئۆنالینی نزیكهی ( )١٠٠لینك لهپێڕستی ههندێك ریكاڵمی تایبهتیت بۆ ت��ۆم��ارك��راوه ،مێژوولكهیهكی بنێرن ،ههموو ئهم داتایانه بۆ پڕ بایهخه لهسااڵنی سهرهتایی ژم���ارهی ئ �هو ئامێرانهی كه راب��ك��ێ��ش��ێ��ت ،ب��ۆ نموونه داتاكانی بسڕێتهوه ،چونكه ئهم كۆمهڵناسهكان ،دێرینهناسهكانو وێب لهجیهانداو لهچوارچێوهی ب��ۆ دهره��ێ��ن��ان��ی داتاكانی ئهگهر ههموو زانیارییهكانی داتایانه پهیوهندیان بهڕابردووی ئ�هو مرۆڤناسانهی دهربارهی ك���هپ���س���ول���ێ���ك ب����هن����اوی ب���هك���اره���ێ���ن���هران ل���هت���ۆڕه بهكارهێنهرانی ئێستا لهسهر ئ���هم ك �هس��ان �هوه ه �هب��وو كه سهردهمی دیجیتاڵ لێكۆڵینهوه ( )Geocitiesچڕكراوهتهوهو ك��ۆم�هاڵی�هت��ی��ی�هك��ان س���وودی ت��ۆڕی ئینتهرنێت بمێنێتهوه م��ێ��ژووك��هی بهسهرچبوو، دهكهن سهرنجڕاكێشه ،بهاڵم زان�����ی�����اری گرانبههایی لێوهردهگێرت زیادیكردووه ،لهداهاتوویهكی نهك زۆر دوور ه�هرچ�هن��د گوگڵ هاوكاری بههیچ شێوهیهك دیار نییه ئهم ل�هس��ن��وردارب��وون��ی تواناكانی ههڵبهت زۆر لهكۆمپانیاكان جیهانی خ�هی��اڵ��ی پڕدهبێت نهكردن ،بهاڵم بهسودوهرگرتن تۆڕێ ( ،)Dial upپێكهاتهی ئهو سیقهیه دهدهن كه میرات لهزانیاری مردوو ،بهواتهیهكی لهیاسای لهبیركردن وهكو داتایانه چییان بهسهردێت. مارك وێبهر لهمۆزهخانهی س���هرهت���ای���یو نارێكوپێكی ئۆنالینی بهكارهێنران دوای تر ژم��ارهی م��ردووهك��ان زۆر ئامانجی ستراتیژی پارێزگاری كۆمپیوتهر لهكالیفۆرنیا دهڵێت وێب ،پهیوهندی بهكارهێنهران م�هرگ��ی��ان دهپ���ارێ���زنو بهپێی زیاتر دهبێت لهزیندووهكان ،لهداتاكانی یهكێتی ئهوروپا "بهڵگهی دیجیتاڵی زیاتر لهوهی ل��هڕێ��گ��هی ئ��ی��م��ێ �ڵو بێباك خواستی ئ��هوان جیاكارییان بۆ نموونه سایته بیرهوهرییهكه لهساڵی ()٢٠١١دا ههرچهند وهك بهڵگهی ترادشناڵ بن وهكو لهسپام كه له ( )Guestbookبۆ دهك��هن .ههڵبهت ههموو كه بۆ هاوسهرهكهم كاترین ،ش��ك��اتو خ��واس��ت لهسهر قسهوباس وان ئهگهر بهردهوام ب���ڵ���اودهب�������وون�������هوهو ..چیرۆكهكه پهیوهندیدار بهدوای دروس��ت��م��ك��رد ی �هك �هم سایته سڕینهوه زۆرتربێت ،ئهگهری مهرگی بهكارهێنهرهكهوه نییه ،تا كه بهگهڕانی گوگڵ بۆ ناوی سهركهوتنیش زیاتر دهبێت، ك��ۆپ��ی ن �هك��رێ��ن بهئاسانی دهگرێتهخۆ. چ���������ارهن���������ووس���������ی ئێستا زۆر پێشهاتووه كه فایلی كاترین دهدۆزرێتهوه ،جا نازانم ب��ۆی�ه ئ �هگ �هری "لهبیركردن" ون دهب�����ن" .ئ���هو ب����اوهڕی وایه بهئهندازهی پێویست بۆ ( )Geocitiesدهریخست ،وێنه ،یان ...بهكارهێنهران ئهوانهی كه هاوناوی ئهون چ دی��واری ب �هرزی داهاتووه كه دهبێت بشكێندرێت. پارێزگاری لهسهردهمی دیجیتاڵ زۆرێك لهوێبسایتهكان تووشی ونبووه ،بۆیه دهبێت رێگهیهكی ههستێكیان بۆ دروستدهبێت. ئێستا ئێمه لهسهردهمێكی م��ی��رش��ون��ب��رگ��ر لهساڵی تێناكۆشین "ئ �هگ �هر هۆشیار ه �هم��ان چ��ارهن��ووس دهبن .ورد ب��ۆ ه��ێ��ش��ت��ن �هوهی ئهم لهكتێبهكهیدا م��ێ��ژووی��دای��ن ك �ه چۆنیهتی ()٢٠٠٩دا ن �هب��ی��ن ،س���هردهم���ی ئێمهش دیسامبهری ()٢٠١٠دا كاتێك زانیارییه بدۆزرێتهوه. ڤیكتهر میر شونبرگر ،لهژێر ناونیشانی ( )Deleteدروس���ت���ك���ردن���ی میراتێكی وهك���و بهشێك لهسهدهكانی یاهوو خزمهتێكی نوێی وهكو ن��اوهڕاس��ت دهگ��ات �ه كۆتایی )Sunset( ،یان ( del.icio.ل�هئ�هن��س��ت��ی��ت��ۆی ئینتهرنێتی نووسیبووی دهبێت ههندێك بهرباڵوی دیجیتاڵی فێربووین، ههموو شتێك قالبی دیجیتاڵی )usپێشكهشكرد ،ههندێك ئۆكسفۆرد لهبهریتانیا دهڵێت مێتۆد وهكو بهرواری كۆتایی بۆ بهاڵم نازانین چۆن ئهم میراته وهرگ���رت���ووه ،ب��هاڵم چاالكی دهن��گ��ۆ س��هب��ارهت بهنهمانی "لهبیركردن بهشێكه لهزهنی زانیارییه ئۆنالینهكان دابنرێت ،بۆ نهوهكانمان پاكبكهینهوه. نهوهی پێشوو ئهم میراتهی پێویست بۆ پارێزگاریلێكردنیان ب�����هزووی س��ای��ت��ی گ����هورهی م��رۆڤ�هك��ان ،بۆیه مرۆڤایهتی ههربۆیه پرۆگرامێكی ئهڵمانی ( )Flickerباڵوبوویهوه ،یاهوو ههزاران ساڵ تێكۆشاوه تاوهكو بهناوی (( )X-pireوهرگیراو نهبووهو نهوهی دوای ئێمهش ئهنجامنادهین". تێكۆشا تاوهكو ئهم دهنگۆیانه رێگهگهلێك بۆ لهبیرنهچوون ل����هوش����هی ()expireی لهوانهیه جگه لهپرۆفایلێكی الیهنگرانی نوێ دروستكراوه پ���اكو خ��اوێ��ن هیچ ل���هدوای لهئێستادا ههندێك كهس لهمێشكی خهڵكی پاكبكاتهوه ،دروستبكات ،بۆیه تۆماركردنو ئینگلیزییهوه) ل���هم ب������وارهدا ههنگاویان بهاڵم بهكارهێنهرانی ( )Flickerدهستهبهندی زانیاری دیجیتاڵی ،ك��ه ب���هس���وودوهرگ���رت���ن لهو خ��ۆی بهجێنههێڵێت ،بهاڵم ه��هڵ��گ��رت��ووهو دڵ��ن��ی��ای��ی بۆ بهردهوام لهنیگهرانیدابوون كه زۆر ئاسانتره لهدیاریكردنی ئهو پرۆگرامه ،بهكارهێنهران دهتوانن ئ����هوه ئ��ێ��م �هی��ن باشترینو میراتهكهمان جێگهی خاڵی ئهم سایته چۆن زانیاریانهی ك�ه دهمانهوێت لهفهیسبووكدا مێژووی كۆتایی گ �هوج��ان �هت��ری��ن ساتهكانی م����ان����هوهی ب��ی��س��ڕی��ن��هوه ،بهواتایهكی دابنێن بۆ ئ��هوهی دوای ئهو ژیانمان تۆماركردووه ،ههڵبهت دروستبووه ،یهكێك لهو كهسانه پڕبكهنهوه. بهنهمانی ئهم سایتانه زۆرێك ت���ر ئ����هوهن����ده میمۆریمان بهرواره ئیتر لهبهردهستدا نهمێنن ،ل �هوان �هی �ه ئ��هم زان��ی��اری��ان�ه بۆ جیسون ئیسكاته ،ئهم كهسه بۆ پارێزگاری له ( )Geocitiesلهبهكارهێنهران ئهم ههستهیان دروس��ت��ك��ردووه كه دهرقهتی بهاڵم كێشهی ئهم پرۆگرامانه مێژوونووسهكانی نهوهكانی ل �هوهدای �ه ،ئ �هو شتهی لهسهر داهاتوو سوودمهندبێت. ههنگاوی گهورهی ههڵگرتووه ،الدروستدهبێت كه شتێك زیاتر نایهین". سهرچاوهNew Scientist : ئینتهرنێت ببینرێت دهكرێت پێشوازی لهبیركردن بریتییه لهیهك ئهلبوم لهدهستدهدهن . ()Geocities
شارستانییهت
30
شورای چین
ی درێژترین گۆڕستانی زهو
شارستانییهت
31
ئامادهكردنی: ی ئارام مهجید عهل
بهشێكی زۆر لهگۆشتو ئێسكو ی مرۆڤهكان خوێن ی وهك ماددهكان تر لهم شورایهدا بهكارهاتووه
32
دهستپێك یهكێك لهسیمبوله ناسراوو بینراوهكانی واڵت�ی چینو جیهان دیوار (شورا)ی گهورهی چینه ،كه بووهته ناسنامهیهكی شارستانیو ن�هت�هوهی�ی گ��رن�گو ب��ڕب��ای�هخ ب��ۆ چینییهكان, لهمێژووی چیندا تائهمڕۆ ئهم دیواره گرنگی خۆی لهڕووی (هزرو سیاسهتو ئابووریو شارستانیو جهنگ)هوه ههبووه, ئهم دیواره یهكهمین سنووری دهستكردی مرۆڤه نهك تهنیا ه��ۆزێ��ك ،ی��ان ن�هت�هوهی�هك ،بهڵكو سنوری جوگرافی دوو دهوڵهت لێكجیادهكاتهوه ,یهكهمین ههنگاوی گرنگی مرۆڤه كه شارستانیو بهربهرییهت لهیهك جیادهكاتهوه ,ئهم دیواره وهك تهكنیكی س �هرب��ازیو ك��اری ئهندازیاری گهورهترین كاری شارستانیهتو كاری بیناسازیو ئهندازیاری مرۆڤ دهبینرێت ,ل�هم پێودانگهوه تهنیا دروستكراوێكی دهستی م��رۆڤ�ه ،كه گهشتیارانی ئاسمانی لهئاسمانهوه دهیبینن, بههۆی هونهری ئهندازیاریو وردهكاییهوه بووه بهیهكێك ل�هح�هوت سهرسوڕهێنهرهكهی جیهان ,ب�هه��ۆی جوانیو سهرنجڕاكێشیهكهیهوه سااڵنه چهندین ههزار گهشتیارو گهڕیده سهردانی ئهو دیواره دهكهنو ئهمهش دهسكهوتێكی ئابووری گرنگ دهبهخشێته چینییهكان. مێژووی دروستكردنو قۆناغهكانی دیواری چین میژووی دروستكردنی ئهم دیواره دهگهڕێتهوه بۆ سهدهی حهوتهمی پێش زاین ,زۆربهی میژوونووسان رایانوایه ،كه مێژووی ئهم دی��واره لهسهدهكانی ش�هشو حهوتهمی پێش زاینهوه دهستپێدهكاتو تاسهدهی پازدهیهمی زاینی بهردهوام دهبێت ,ههندێكی دیكهش پێیانوایه ئهم دی��واره لهسهدهی پێنجهمی زاینهوه دهستپێدهكات. ( )1ههندێكی دیكهش دهڵێن دروستكردنو بونیاتنانی دی���واری گ���هورهی چ��ی��ن ل��هس��هدهی دووهم���ی زاینییهوه
شارستانییهت
دهستیپێكردو تاوهكو سهدهی حهڤدهی زاینی درێژهی كێشا. ( )2ههندێك میژوونووسی دیكه سهرهتاو بهرنامهی دهستپێكردنی ئهم دیواره دهبهنهوه بۆ ساڵی ( )300پێش زاین. ( )3كۆمهڵێكی دیكهش سهرهتاو دهسپێكی دروستكردنی دیواری چین دهگهڕێننهوه بۆ یهكهم ئیمپراتۆری چین ،كه (كین شینهوانگ)ه ئهم ئیمپراتۆره لهنیوان سااڵنی ( )230تا ()200 پێش زاین ژیاوه. ( )4بهههرحاڵ ئهم دیواره جوگرافییهكی گرنگو پڕبایهخی بۆخۆی داگیركرد. بهپێی دی��رۆكو سهرچاوهكانی مێژوو بونیادنانی ئهم دیواره بهچهند ههنگاو قۆناغێك دروستكرا ,تاگهشته ئهوهی ئهمڕۆ سیماو جوانی بپارێزێت ,س�هرهت��ای دروستكردنو قۆناغی یهكهمی ئهم دیواره دهگهڕێتهوه بۆ فهرمانڕهوایی چین (كین شی هۆنگ) كه لهدوای باوكی هاته سهردهسهاڵتو لهو قۆناغهشدا تهمهنی سیازده ساڵ بوو ,لهسهردهمی ئهم فهرمانڕهواییهدا كۆمهڵێك چاكسازی ئ��اب��ووریو سیاسی فهرههنگی كرا لهچیندا ,یهكێك لهگرنگترین ئهو پرۆژانهی ئهم فهرمانڕهوا گهنجه كردی ،فهرمانیدا بهدروستكردنی ئهم دیواره ئهمهش بۆ ئهو سهردهمهی مێژووی چین گرنگ بوو، چونكه سنوری ئهم واڵته لهبهر مهترسی هێرشی هۆزهكان بوو. قۆناغی دووهمی درستكردنی ئهم دیواره دهگهڕێتهوه بۆ سهردهمی فهرمانڕهوا (مینگ) ،لهم سهردهمهشدا چین كۆمهڵێك رێفۆرمو سیاسهتی بهخۆوه بینی ئهمهش پاش فراوانبوونی س��ن��ورو دهس���هاڵت ,ل�هب�هر ئ�هم�هش ئ �هم فهرمانڕهواییهش لهترسی پهالمارو چهتهگهری هۆزهكانی سنوری چین بیری لهدروستكردنو فراوانكردنی ئهم دیواره ك��ردهوه ,دهكرێت بوترێت ئ�هم دی��واره ه�هر لهسهرهتاوه تا ئهمڕۆ كۆمهڵێك دهستكاریو نۆژهنكردنهوهی تێدا كرابێت.
شارستانییهت
ی ()7350 ی نزیكه گهوره لهچیندا ناو دهبهن دهڵێن درێژییهكه كیلۆمهتر درێژه ،ههندێك ی دیكه دهڵێن بهش ی سهرهك ی دیوارهكهش ی ی ( )3460كیلۆمهرو پارچهكان ی تریش ی نزیكه دهگاته نزیكه ی دیوارهكه ی ئهوهش بهرز ( )2900كیلۆمهتر دهبێت ,س�هرهڕا ی حهوت مهترونیو پانییهكهش ی حهوت مهترونیو، دهگاته نزیكه ی قهاڵكهش ی بهرز لهبنكهوه تا ( )4\6تهسكدهبێتهوه لهلوتكهكه دوازده مهتر دهبێت. ی ئهم دیواره ( )10جگه لهوانهش ههندێك ی دیكه پێیانوایه درێژ ی ( )7000كیلۆمهتر درێژه. نزیكه ( )11بهمهش پێگهیهك ی ج��وانو سهرنجڕاكێش ی بۆ چین نهخشاند.
سنور ی دیوار ی چین س���ن���وری ئ���هم دی�����واره ی ی رووب�����ار ل���هڕۆژه���هاڵت��� (لینتاو ،)LINTAOكه ئهمڕۆ ی (گانسۆ)GANSU ناوچه دهستپێدهكاتو پێیدهڵێن, بهرهو باكوور ههڵدهكشێتو ی ه �هت��ا دهگ��ات��ه كهنارهكان ی (تاو ی رووب���ار رۆژه �هاڵت � ی )TAOو لهوێشهوه تاڕووبار (ش���������ی���������ن)LANZHOU ب��هردهوام دهبێت ،لێرهشهوه ی (ینشان ب��ۆ گ��ردۆڵ��ك�هك��ان� )YINSHANدهكشێتو ههتا ی (لیۆندۆگ دهگاته ناوچه ،)LIAONDOGلهم خاڵهوه ی بهدیوارهكه دێت ,واته كۆتای ی دیوارهكهیه. ئێره دواخاڵ ی دیكه ( )5بهشێوازێك ی ئ�هم دی���واره لهسهر سنور ی (یالو) ی رووب����ار چ���اوه ی (لیائۆنیگ) ل��هپ��ارێ��زگ��ا لهڕۆژههاڵت دهستپێدهكاتو ی (جایۆگو ت���ا دهروازه ی (گانسۆ) وان) لهپارێزگا لهڕۆژئاوا درێژدهبێتهوه. ی بهدهربڕینێك ()6 ی ئهم دیواره دیكهش سنور ی چین لهنێوان ل �هب��اك��وور ی ی رۆژئ��اواو باكوور كهنار ی چین درێژدهبێتهوه ناوهڕاست ی لهڕۆژههاڵتهوه كۆتایهكهش دهك�هوێ��ت�ه (شنگهایگوان)،
كه ئهوهش گوندێكه لهنزیك (كینهوانگداو) ی ش�����ار ی لهڕۆژئاواشهوه كۆتاییهكه ی دهك��هوێ��ت��ه ن��زی��ك گوند (گیایوگوان). ی ( )7بهم شێوهیه سنور ئ�هم دی��واره ل�هم چوارچێوه جوگرافییهدا خول دهخوات. درێژ ی دیوار ی چین
ی س����هب����ارهت ب����هدرێ����ژ ی چین راوبۆچوون ی دی���وار ج��ی��اواز ه �هی �ه ,ئ��هم دی���واره ی ( )1500كیلۆمهتر نزیكه درێژاییهكهیهت یو حهوت مهترو نیو ب �هرزی��ی �هك �هی �هت � یو پان ی دی��وارهك��هش هێنده پانه كه ی ئهسپ شهش سوار بهسوار دهتوانن بهتهنیشت یهكدا بهسهر دی��وارهك �هدا ب��ڕۆن ،ههندێك ی ی دیكه كه ئهم دیواره بهدیوار
چ ی لهدروستكردن ی ئهم دیوارهدا بهكارهاتووه ی م��ی��ژوون��ووس��انو شوێنهوارناسان ی ب��ۆچ��وون � ب�هپ��ێ� ی جیاواز ی ئهم دیوارهدا چهندین ماددهو كهرهسته لهدروستكردن ی بهكارهاتووه مهبهست ل�هوهش بۆ زیاتر قایمو بههێزكردن دیوارهكه بووه ئهوانهش بریتیبوون له (بهردو خشت) ،لهوهش ی برنجه) ئهمهش بۆ ئهوه بووه ی (هاڕاوه گرنگتر بهكارهێنان ی ی زیاتر بگرێت لهو دیاردانه ی مانهوه تا دیوارهكه بهرگه ی ی سهرهڕا ی بن ،یان مرۆی ی سروشت ی دهبنهوه چ رووبهڕوو ی ئهوهش لهنێوان خشتو بهردهكانیدا (قوڕو لیتهو چیمهنتۆ ی ی زیاتر بتهوبوون قسڵ) بهكارهاتووه ،ئهمهش بوویه مایه ی ی مێژوو تائهمڕۆ ،لهقۆناغهكان ی بهدرێژ دیواركهو مانهوه ی ی تهكنیك ی نوێ ی زانستو داهێنان ی پێشكهوتن دواتردا بهحوكم ی وهك (گهچو ی تر دیوارهكه باشتر دروستكراو چهندین مادده ی ی بهبهرد ی ناو كوره) بهكارهاتن ,زهوییهكهش ی بتهو خشت بهرد پانو ئهستور داپۆشران. ی قۆناغه ( )14ههرئهمهشه وایكردوه كه دیوارهكه بهدرێژای ی بپارێزێت. ی خۆ ی بههێز ی مێژوو تائهمڕۆ جوان سهختهكان
ئهوان ه ی بهشداربوون لهدروستكردن ی دیوارهكهدا ی برده بهر لهدروستكردن ی ئهم دیوارهدا ئیمپراتۆریهت ی چین پهنا ی رهگهزو ی مرۆی ی ئهو سهردهمه بهب ێ جیاواز بهكارهێنان ی هێزو بازوو تهمهنو لهشساغو نهخۆشو پیروپهككهوته ئهوانهش بریتیبوون له (نووسهرانو رۆشنبیرانو هونهرمهندانو كرێكارانو چین ی ههژارو ی پێكهوه لهپێناو ئامانجهكهیدا خسته ژێر ئیش ی ن �هدار) ئهمانه یو ههڵكهندن ی كێوهكانو زهوییهكان ،بۆیه ی بهردبڕ قورسو كار ی بۆ دروستكردنو بونیاتنان ی ئهم دیواره بهگشت ی هێزێك ی بێئهژمار وهك شورا بهكارهێنا وهك (سهربازو زیندان یو خهڵك ی رهشۆكی)، ی لهم دیوارهدا ئیشیاندهكرد بهزۆرو زۆرهملێ بووه، بهگشت ی ئهوانه بۆیه روونبوویهوه كه زیاد له ( )960ههزار كرێكارو سهربازو
33
ئهفسهر لهم دیوارهدا بهشداربوون ,نابێت ئهوهشمان لهیادبچێت ی بهشداربوون لهدروستكردنو بونیاتنان ی ژمارهیهك ی زۆر لهوانه ئهم دیواره تووش ی نهخۆش ی بوونو پڕوكاونو لهناوچوونو مردن ی ئهوانهش ی كه ی سهرنجو تێڕامانه بهشێك ی زۆر ی جێگه ئهوه ی هیالك یو نهخۆشییهوه مردن تهرمهكانیان لهنێو بهشداربوونو بههۆ ئهو دیوارهدا دهنێژران ,بۆیه ئهمه بوویه ناوێك بۆ ئهم دیوارهو ئهم دیواره به (درێژترین گۆڕستان ی زهوی) ئهژماركرا ،بۆیه دهشێت بوترێت بهشێك ی زۆر لهگۆشتو ئێسكو خوێن ی مرۆڤهكان وهك ماددهكان ی تر لهم دیوارهدا بهكارهاتوون. ئامانج لهدروستكردن ی ئهم دیواره ی ی مرۆڤایهت ی ههموو ئهو قهاڵو دیوارو شورانه بهدرێژای ی مێژوو كه دروستدهكران چهندان ئامانج ی گرنگ ی لهپشتهوه بوون ,بۆ ئهم ی بۆ بهرگریكردن لههێرشو مهبهسته ئیمپراتۆریهت ی چین ئهم دیواره پهالمارو تااڵن یو مهترس ی (هۆزهكان ی باكوور) دروستكرد ئهو ی چین بریتیبوون ی مهترس ی بۆ ئیمپراتۆر هۆزانهش كه بوونه مایه لهخێڵه كۆچهرییهكان ی وهك (مهغۆلو توركو هانییهكان) دهشێت یو سیاس ی رۆڵ ی ی بازرگان یو ئابوور بڵێین جگه لهترس هۆكار ی ههبوبێت لهدروستكردن ی ئهم دیواره ,چونكه هۆزهكان لهسنوور ی چین بهردهوام مهترس ی بوون بۆ ئهم دهوڵهته. سهرهوه ی زۆر لهالیهكو ی هێزوو لهشكرێك ئهنجام لهگهڵ پهیدابوون ی ی دهسهاڵت بیر لهدروستكردن ی قهڵهمڕهو ی سنور فراوانبوون ی چین لهخێڵه بهربهرییه ی ئیمپراتۆر ئهم دیواره كرایهوه ,تاسنور ی سهرهكیش هانییهكانو توركه بهربهرییهكان بپارێزێت ,مهبهست ی ئهم یو بهربهریهت ی چین بوو ,لهتااڵن ی گهلو دهوڵهت پاراستن ی ناوچهكانیان دهدا، خێڵه بهربهرییانه كه ههموو كاتێك پهالمار ی ئهو خێڵه ی چین بوون ی گهل دیاره یهكێك لهگهورهترین كێشه ی چین دهژیان ،ئهم خێڵه بهربهرییه توركانه بوو كه لهباكوور ی ی بوو ،ههربۆیه بهبهردهوام بهربهرییانه ژیانیان بهربهرییهتو تااڵن ی ی ناوچهكان پ �هالم��ار چینیان دهدا ،بهاڵم ئهم ی ی هێرش دی���واره توان ی ئ �هم خێڵه ب��هردهوام�� بهربهرییه كهمبكاتهوه راس���ت���ه ئ���هم دی�����واره ی ی چین ی جوگراف سنور پ���اراس���ت لههێرشو ش����هڕه بچووكهكان، ب���هاڵم ل�هڕاس��ت��ی��دا ئهم ی دی�������واره ب����هت����هواو ن�هب��ووه لهمپهرو رێگر ی چین ,بۆ نموونه ئهوهبوو ی خاك لهنهبهزاندنو داگیرنهكردن ی (جهنگیزخان) ی سهرباز ی رێنما ی مهغۆل بهسهركردایهت هێزهكان ی ی سهده توانیان دهستبگرن بهسهر ئهو دیوارهداو لهسهرهتاكان ی زۆریان لهچین داگیركرد ،راسته ئهم دوازدهدا زهویوزارێك ی رهنجبهرو ماندو ی ملیۆنان خهڵك دیواره لهسهر رهنجو مهینهت ی چین بونیاد نرا ,بهاڵم دواتر بوویه گوزارشتو سیمبولو ههژار ی چین ی سهرسهختی خهڵك ی سهلیقهو هێز ی دیارو روون نیشانه ی لهدهست نهداوه ,ئهمه ی خۆ یو تهلیسم بهدرێژایی مێژوو دڵڕفێن یو ئۆپێراكاندا, ی تۆماكراله كتێبو گۆران بوویه داستانێك ناو ی ئهم دی��واره بهیهكێك لهمیراته ی ( )1987ن��او دوات��ر لهساڵ ی جیهان تۆماركرا. فهرههنگییهكان
تهکنهلۆژیا
34
تهکنهلۆژیا
ی ژینگهدا ی نانۆ لهبوار تهكنهلۆجیا ی نانۆ ت���هك���ن���ۆل���ۆژی���ا ه����هروهك ل��ە ژم�����ارە( )٦ی لڤینی زانستییدا بینیمان چۆن ی ژیاندا ی بوارهكان له زۆربه ی س��هرهك��یو كاریگهر رۆڵ��� ی ی پاراستن دهبینێت ،لهبوار ژی��ن��گ �هش��دا بهههمانشێوه ی پۆزهتیڤانه دهگێرێتو رۆڵێك ی پ��اكو خاوێنو ژینگهیهك دوور له گازه ژههراوییهكان دهس��ت��هب��هردهك��ات ،ئهویش یو ی نایاب ی باشتركردن لهرێگه ی كهرهستهو ی جۆرهكان كوالێت كهلوپهله بهرههمهاتووهكان ی و ه����هروهه����ا ل���هرێ���گ���ه ی ی ئاو و ههوا پاككردنهوه ی ژینگه ،ئهویش بهدابینكردن ستومهنییهك بۆ ئۆتۆمبیلهكان ی كه كهمتر پیسیو ژههراو ی ب�ڵاو دهك��ات��هوه .روویهك ی ب����هرێ����وهب����ردنو گ���رن���گ��� ی نانۆ ی تهكنۆلۆژیا پیادهكردن ی ی ژینگهدا لهوهدا خۆ له بوار ی بهكارهێنان دهبینێتهوه كه هان ی بهجۆرێك و بهجێهێنانهكان
دهدات كه هاوڕا و بهكهڵكبن ی دهوروب������هر. ب���ۆ ژی��ن��گ �ه ی ی ه����������هرهزۆر زۆرب���������ه ی ی تهكنۆلۆژیا بهجێهێنانهكان نانۆ بهكهڵك و سوودبهخشن ی ژینگه ،ئهویش بۆ پاراستن ی ی كهمكردنهوه ل �هرێ��گ �ه ئ�����هو ت���وخ���م و ئ���اوێ���ت���ه ی كه لهپێكهاتهو پێویستانه ی كهرهسهكاندا دروستكردن ب �هك��اردهب��رێ��ن .ب��ۆ نموونه ی ی تهكنۆلۆژیا ك �هرهس��ت �ه ن��ان��ۆ ب �هك��اردهه��ێ��ن��رێ��ت بۆ ی توخمه كهمكردنهوهو البردن ی ژهه��راویو زیان بهخشهكان ی لهناوچه ی زهو گڵو خۆڵ ی پیسبووهكاندا .دهستپێشخهر ی ح��ك��وم��هت��هك��ان ل���هب���وار ی ئ �هم تهكنۆلۆژیایه هاندان بۆ ژینگه دهبێت بهجۆرێك ی ی بهجێهێنانهكان بێت كههان ئ�هم تهكنۆلۆژیایه ب��دات كه ی ی گشت ی تهندروست رهچ��او ه��اواڵت��ی��ان ب��ك �هن .دهبێت ی ئهم حكومهت بۆ بهدیهێنان
ی ههنگاوهش لهپێناو پاراستن ی هاواڵتیاندا ژینگهو تهندروست ئ���هم رێ��گ��ای��ان�ه بگرێته بهر ی بهردهوامو وهك توێژینهوه ی ب��اج لهسهر ك�هم��ك��ردن�هوه ئهم جۆره كهرهستانه كهلهو توێژینهوانهدا بهكاردههێنرێنو ی ی پهیرهو وپرۆگرامێك دانان رێكوپێكو تۆكمه ،ههرچهنده ی س����هرۆك كلینتۆن لهساڵ ی ()2000دا دهستپێشخهر ی به ی ن���ان���ۆ ت �هك��ن��ۆل��ۆژی��ا ی ( )422ملیۆن دۆالر ب��ر ی چهندان ب��ۆ دام���هزران���دن��� ی جۆراوجۆر بهرقهرار ئاژانس ی 2004دا ك����رد .ل �هس��اڵ � ی زانستو ی گشت بهرێوهبهرایهت ی ی بر ی نهتهوهی تهكنۆلۆژیا ی وهك ( )989ملیۆن دۆالر ی تهرخانكراو بۆ ()11 بودجه ی توێژینهوه ئاژانسو دامهزراوه لهو بوارهدا دهستهبهر كردووهو ی ی 2005یشدا ئهو بره لهساڵ ب��ۆ ( 1,08بلیۆن دۆالر) ب �هرزك��راوهت �هوه .هاوسهنگ
ی ی پێداویستیهكان راگ��رت��ن � ی ئ��ادهم��ی��زادهك��ان بۆ رۆژان���ه ی ی زهو وزه ل��هس��هر گ���ۆ ی ی ژینگهی ل �هگ �هڵ ت��ێ��چ��وو ئ �هم كهرهسانه بهیهكێك له بهرهبهرهكانییه سهرهكیهكان ی ی داواكار دادهنرێت .پێشبین ی جیهان بۆ و پێداویستیهكان ی ()2025دا به وزه لهساڵ ی ( )%50زی��اد دهكاتو ب��ر ی ئ����هم وزهی�����هش زۆرب�������ه فۆسیلهكان لهستومهنییه (ب �هب �هردب��ووهك��ان) دهبێت. ی ی ح����ازردا نزیكه ل �هح��اڵ � ( )1.6بلیۆن كهس لهجیهاندا ی ك��ارهب��ا بێبهشنو ل����هوزه ( )2.4بلیۆن كهسیش بۆ ی ئهم وزهیه وهك بهدهستهێنان ی ی وزهو گهرم س��هرچ��اوه ی رووهكیو پشت به پاشماوه ی دهب���هس���ت���ن. ك��ش��ت��وك��اڵ�� ی كهرهسته ب �هك��اره��ێ��ن��ان � ستومهنییهكان بهرهو ههڵكشان دهچێتو دهبێته دوو بهرابهر، ی ی گۆ بهمهش بهستهڵهكهكان
ی دهتوێنهوه ههر بۆیهش زهو ی ی ئهمرۆ گۆ ئ�هو گهرمایه ی ب �هخ��ۆی �هوه دهبینێت زهو ێ هاوتایه .لهم رووهشهوه ب ی نانۆ یارمهتیدهره تهكنۆلۆژیا ی پاكترو ی وزهیهك بۆ دابینكردن ی كهمخهرجیتر ،ئهویش لهرێگه ی ی شانهكان چ��وس��ت��رك��ردن � ی ك���ارۆرون���اك���یو خانهكان ستومهنیو هایدرۆجین .ئاو یهكێكه له سهرچاوه سروشتیه ی س���هر زهوی، گ��رن��گ�هك��ان� ی ئهم ئاوهش خوێیاویهو زۆربه ی ئهم رێژهیهش تهنیا ( )%3 بۆ بهكارهێنان گونجاوه كه ی ئهم ( )2/3دوو لهسهر سێ رێ��ژهی�هش له بهستهڵهكهكان و شاخه بهفرینهكاندایه ،واته ی تهنیا ( )%1بۆ بهكارهێنان ی ی دهشێت .له رۆژگار مرۆی ئهمرۆشماندا ( )1.1بلیۆن ی پاك بێبهشنو كهس له ئاو ( )2.4بلیۆن كهسیش له ی ی پاكگژكردنهوه ئامرازهكان ی ئ���او ب��ێ��ب �هش��ن )%80( .
ی ی پهرهسهندوو نهخۆشییهكان ی ی ئ���او ج��ی��ه��ان��ی��ش ب��هه��ۆ پ��ی��س �هوه دهگ���وازرێ���ت���هوه. ی جیهان بۆ داواك��اری��ی�هك��ان� ی خواردنهوه ی شیرین ئ���او رۆژ بهرۆژ لهزیادبووندایه ،له ی ی ئهمرۆماندا %70 رۆژگار ی ئاو لهجیهاندا سهرچاوهكان ی بۆ ب��ۆ كشتوكاڵ و %19 ی بهكاردههێنرێت پیشهساز ی بۆ دانیشتوان و تهنها %9 ی بهكاردههێنرێت .بۆ پێداویست ی ( )2بلیۆن ك��هس لهساڵ
ی لهسهر ()2030دا داواك��ار ی ی ئ���او بهرێژه داب��ی��ن��ك��ردن� ( )%60زی����اددهك����ات .به ی ی ئێستا ی رێژه لهبهرچاوگرتن ب �هك��اره��ێ��ن��انو دانیشتوانو گ �هش �هس �هن��دن ،ب�هش��ێ��ك له ی ی ( )2/3 دوو لهسهر سێ ی ی جیهان لهساڵ دانیشتوان ی وشك ()2050دا ت��ووش � ی دهبن .لهم بوونهوهو بێئاو ی سۆنگهیهشهوه تهكنۆلۆژیا ی نانۆ بهشێك لهههوڵهكان ی ب���هگ���هردهخ���ات بۆ خ����ۆ
ی ئاوو زیاتر پاكگژكردنهوه ی دهستنیشان كردنو دۆزینهوه توخمه پیسبووهكان لهسهر ی گ���هردی���ل���هك���انو ئ���اس���ت��� ی پااڵوتنو ی ئامراز دابینكردن ی چوستو پ���اك���ك���ردن���هوه چ��االكو نایاب .دهتوانرێت ی زیاتر ئهو مادانه بۆ پیشهساز بهكاربهێنرێن كه لهگهردیلهكان دروس�������ت دهك�����رێ�����نو بۆ ی ك��ش��ت��وك��ال��ی��ش خ���ان���وو ی پالستیكیو سهبارهت به ئاو ی هاواڵتیانیش خ���واردن���هوه
35
ی ی دهزگاكان دووب���اره لهرێ ی پاكگژكردنهوه و پااڵوتن تایبهتیهوه ئاوه بهكاربراوهكه ێ بهكاربێتهوه، س��هر ل �هن��و ی ئهم ههنگاوانهش پیادهكردن ی ل��هت��وان��ای��دای��ه ك��ه %50 ی ئاو كهم بكاتهوه بهكارهێنان ی ی پهرهپێدان و رهنگه لهرێ ی نانۆ لهو بوارهدا تهكنۆلۆژیا رێژهكه بۆ ( )%90كهمببێتهوه. ه���هروهه���ا س���هب���ارهت بهو ی ی ك��ه بههۆ ن �هخ��ۆش��ی��ان �ه ی پیسهوه دهگوازرێتهوه ئ��او
ی ئهم دهت���وان���رێ���ت ل���هرێ��� تهكنۆلۆژیایهوه بۆ ههتا ههتایه ی بن بڕبكرێت ،ئهویش لهرێگه ی ی كهرهسته ب�هك��اره��ێ��ن��ان� ی ب���هزو ههرزانترو ك��وال��ی��ت� ی سادهو ی كارگه بهكارهێنان ێ به بچووكو ه��اوڕاو ه��اوڕ ژینگه. ی ئ �هم بابهته ب��ۆ نوسین ی پشت بهچهندان سهرچاوه ی بهستراوه ئینتهرنیت ی ی ئ���هن���دازی���ار ن��وس��ی��ن� ی كارهبا :محهمهد دوكان
تهکنهلۆژیا
36
تهکنهلۆژیا
لە()%23ی وتارە زانستییەکان تەزویرن ک���ۆم���پ���ان���ی���اک���ان���ی ب�ڵ�اوک���ردن���ەوەی وت���ارە زانستییەکان بە بەکارهێنانی ن��ەرم��ەک��ارێ��ک بەناوی ک���رۆس چ��ێ��ک (Cross )checkدەتوانن بەگەڕان
لەنێو وتارە زانستییەکانی پێشووداو بەراوردکردنی ل��ەگ��ەڵ وت����ارە نوێکان، نموونە گومانلێکراوەکان بەتەزویر بدۆزنەوەو پێش بەباڵوکردنەوەی بگرن.
ئەم نەرمەکارە تائێستا ت��وان��ی��وی��ەت��ی چەندین حاڵەتی تەزویر بدۆزێتەوە، گەڕانەکەی لە نێو ئارشیفی ( )٩گ��ۆڤ��اری گ���ەورەی زانستی جیهاندایە ،یەکێک
لە گۆڤارەکان وتوویەتی ()%٢٣وتارە زانستییەکانی ب����ەه����ۆی ت�����ەزوی�����رەوە گەڕاندوەتەوە. ب���ەپ���ێ���ی راپ����ۆرت����ی گ����ۆڤ����اری ن���ەی���چ���ەر لە
س��ێ س��اڵ��ی راب������ردوودا ژمارەیەکی زۆر لەگۆڤارە زانستییەکان لەم نەرمەکارە س���وودی���ان وەرگ���رت���ووە، خ���زم���ەت���گ���وزاری���ێ���ک���ی ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ لەگەڵ
دزی زان���س���ت���ی���دا لە ل���ەالی���ەن ()٢٠٠٨دا رێ��ک��خ��راوێ��ک��ی قازانج ن��ەوی��س��ت بەهاوکاری ( )٣١٠٨ب�ڵ�اوک���راوەی زان���س���ت���یو کۆمەڵگای فێرکاری بەناوی کرۆس ()Cross Ref رف پێشکەشکرا. تایبەتمەندی گرینگی ئ��ەم خزمەتگوزاریە (کە لەنەرمەکاری دژ بەدزی iThenticate زان��س��ت��ی س�����وود وەردەگ����رێ����ت) بانکە زانیارییەکەیەتی کە تەواوی وتارە زانستییەکان لەخۆدەگرێتو دەکرێت بەبەکارهێنانی ب���ەراورد ل���ەن���ێ���وان وت���ارەک���ان���دا بکرێت. ئەنستیتۆیانەی ئ���ەو تر کە دەی��ان��ەوێ کرۆس چێک بەکاربهێنن دەبێت قەبووڵی بکەن کە بانکی زانیاری خۆیان بەهاوبەش داب��ن��ێ��ن ،ت���اوەک���و ئێستا زی���اد ل��ە ()٨٣دەزگ�����ای وەش���ان���دن ب���ەم بانکی زانیارییەوە پێوەستبوونو ( )٢.٥وت��اری زانستیو کتێبو ()٤٨٥١٧ باڵوکراوە لەنێو ئەم بانکی زانیارییەدایە. ک��ات��ێ��ک دەزگاکانی بەکارهێنانی وەش�����ان نەرمەکارەکەیان بۆ سەر زانستییەکانی وت�����ارە دوومانگ پیشتر بەکارهێنا ب��ی��ن��ی��ان ئ��اس��ت��ی تەزویر لەئاستێکی سەرەوەیە ،کە پهراگرافێکەوە لەکۆپی تاوەکو بەشێکی سەرەکی وتارەکە دەگرێتەوە .کاتێک دەزگ��ای وەشانی(Taylor )& Francisک���رۆس چ��ێ��ک��ی��ان ل��ەس��ەر شەش مانگ باڵوکراوەی خۆیان لەسێ گۆڤاردا بەکارهێنا، بینیان لە یەکەمیاندا ()٢١ وت����ار ل��ە ( )٢١٦وتار (نزیکەی )%10تەزویرە. ل���ەدووه���ەم���دا لەسەددا
شەشو لەسێهەمدا سێزدە دانە لە ( )٥٦دانە وتاری زان��س��ت��ی وات����ە ()%٢٣ تەزویرە. بەوتەی ریچل المی، لەبەڕێوەبەرانی یەکێک دەزگ�����������ای وەش����ان����ی ئ��اب��ی��ن��گ��دۆن��ی بەریتانی، ئ��ەم سێ گۆڤارە بەهۆی هیڵبژێردران ئ������ەوەوە چونکو لەرابردوودا چەند ت��ەزوی��رێ��ک لەناویاندا روی���داب���وو .ئ��ەو دەڵێت "گومانموایە ئەگەر ئەمە لەسەر هەموو گۆڤارەکان ت��اق��ی��ب��ک��ەی��ن��ەوە ،رێ���ژەی تەزویرەکە دادەبەزێت". ب��ە وت���ەی ئ���ادام ئەتکین بەرێوەبەری خزمهتگوزاری ئ��ەن�لای��ن و ئینتەرنێتی ئ���ان الب��ێ��رت نیوراشلی نیویۆرک ،ئەم کۆمپانیایە دوای تاقیکردنەوە بۆی دەرک���������ەوت ل����ەس����ەددا ح��ەوت��ی وت���ارە زانستییە وەرگ���ی���راوەک���ان دەبێت ب�����ۆ خ���اوەن���ەک���ان���ی���ان بگەڕێندرێتەوە. ک��ری��س��ت��ی مدینگز، بەڕێوەبەری وەبەرهێنانی ک��رۆس��چ��ێ��ک ل��ە کرۆس رێ������ف ،ئ���ەک���س���ف���ۆردی
بەریتانیا ،دەڵێت لە ئێستادا دەزگاکانی وەشان هەموو مانگێک ٨هەزار وتاری زان��س��ت��ی تاقیدەکەنەوە، بەاڵم بە بڕوای زۆر کەس ئ��ەوان ئامارێکی وردیان ل���ەس���ەر دزی زانستی لەبەردەستدا دۆزراوە نییە .چونکه زۆربەیان ت���اق���ی���ک���ردن���ەوە لەسەر زانستییەکانیان وت����ارە بە هە ڵسە نگێنە ر ە کا ن سپاردووە کە تاوەکو ئێستا ئەنجام و وردەکارییەکانیان ب��ڵ�او ن����ەک����ردوەت����ەوە. ب����ە وت������ەی کاتریونا
ف��ن��ل ،س���ەرۆک���ی بەشی خ��زم��ەت��گ��وزاری گۆڤار لە ئەلزەڤیری ئەمستردام دهڵێت" ئێمە بەکار هێننای ئ��ەم خزمەتگوزاریەمان داوەت���ە دەس���ت سەرۆک هەڵسەنگێنەرانی گۆڤارەکە، ب���ڕێ���ک ل�����ەوان هەموو وت��ارەک��ان تاقیدەکەنەوە بڕێکی ت��ری��ان تەنها ئەو وتارانە تاقیدەکەنەوە کە گومانیان لێیان هەیە بۆیە ئێمە بە بەرباڵوی بەکاری دەهێنین" دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ە نیین دزی زانستی زۆر باڵو بووبێتەوە یان ئامارەکەیان زی��ادی��ک��ردب��ێ��ت .برنارد روس بەڕێوەبەری وەشان لەئەنجوومەنی مەکینەکانی حسێبکردنە زانستییەکان لەنیویۆرک کە گەورەترین ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی فێرکاری ح��س��ێ��ب��ک��ردن��ی زانستی ج��ی��ه��ان��ە دەڵ����ێ����ت ":لە س��اڵ��ەک��ان��ی پ��ێ��ش��وودا لە ساڵێکدا تەنها ی��ەک یان
دووان دزی زانستی دەدۆزرای���ەوە ب��ەاڵم ئێستا ئ��ەم ئ��ام��ارە ب��ە ی��ەک یان دوان لە مانگدا گەیشتووە، ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە ئاماری راس��ت��ی زۆر ل��ەوە زیاتر بێت". رادەی دزی زانستی دۆزراوە لەالیەن کرۆس چێکەوە بەرادەیەک زۆرە ک���ە س��ەرن��ج��ی هەموو دەزگاکانی وەشانی بەرەو الی خ���ۆی راکێشاوە. المی دەڵێت ":هەروەک
37
دەب��ی��ن��ن ،ک����رۆس چێک هەم لەسەر ئەو وتارانەی ک��ە ه��ەڵ��ی��ان دەسنگێنین و ه��ەم ل��ەس��ەر ئەوانەی هە ڵما نسە نگا ند و و ن ک��اری��ی��گ��ەری ه���ەب���ووە، ب��ۆی��ە ئ��ێ��م��ە دەم���ان���ەوێ ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ەک��ان��ی بۆ گ���ۆڤ���ارەک���ان���ی تریش ب��گ��وازی��ن��ەوە" .زۆرب���ەی دەزگ����اک����ان����ی وەش�����ان ک��ە ت���اوەک���و ئێستا لەم ن���ەرم���ەک���ارە س���وودی���ان وەرگرتووە پرۆگرامی هاو شێوەیان هەیە. بەکارهێنانی کرۆس چێک تێچوونی دارای���ی دەخاتە سەر گۆڤارەکان. ب����ەاڵم وادێ���ت���ە پێشچاو دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان ئەم خ��ەرج��ی��ە ب���ە گونجاو ب��ۆ ک��ارەک��ان��ی��ان بزانن.
دەکات و ئەو ناوەرۆکانەی ک���ە ه���اوش���ێ���وەی یەکن ب����ەرج����ەس����ت����ەدەک����ات. ب���ەاڵم ه��ەن��دێ��ک��ج��ار ئەم هاوشێوەیە بە رێکەوتەو هەندێکجاریش دزییەکە زۆر قوڵترە لەوانیتر. ب��ەاڵم بە وت��ەی فنل، تەزویر ،دەکرێت هەندێک جار بۆ بڕێک لە شێوازەکان و م��ادەک��ان رێگە پێدراو ب��ێ��ت ب���ۆ ن��م��وون��ە ئەو دەڵێت" مێتۆدی زۆر بۆ وەسفی ژێلێک لە مێشکدا دروس����ت ن��اب��ێ��ت بەاڵم تەزویر لەئەنجامەکان زۆر جێگەی نیگەرانییە" .بە وتەی المی جیاکردنەوەی ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���هک���ی پ��ەس��ەن��دک��راو ل��ە شتێکی لەوانەیە هەڵخهڵێتێنەر کاتی زۆر بگرێت".
خ����ەرج����ی����ی����ەک����ان لە ٠.٧٥دۆالرەوە بۆ لێکۆڵینەوەیەک ه����ەر دەس���ت���پ���ێ���دەک���ات و بە زی����ادب����وون����ی ق���ەب���ارە ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوە .بەوتەی ئ������������ەوان زۆرب����������ەی خ���ەرج���ی���ی���ەک���ان���ی ئ���ەم نەرمەکارە بۆ ئەو کاتەیە کە لەهەڵسێنگەران دەبردرێت تاوەکو لێکۆڵینەوە لەسەر ئ���ەو وت���اران���ە ب��ک��ەن کە گومانیان لێی هەیە. ب�����ە وت��������ەی ف���ن���ل، دیاریکردنی دزی زانستی وت��ارێ��ک پێوویستی بە" شیکاری پسپۆریانە" لە هەردوو گۆڤارەکە هەیە. نەرمەکارەکە ،بەراوردێک ل��ە رێ��ژەی��ی هاوشێوەیی نێوان وتارێکی تۆمارکراو و وت���ارێ���ک ک���ە پێشتر ب�ڵاوک��راوەت��ەوە پێشکەش
بەگشتی وەشانکاران دەڵ����ێ����ن ک����ە ل���ەب���وون���ی ئ��ام��ێ��رێ��ک ب��ۆ چاودێری بەسەر وتارە زانستییەکان خۆشحاڵن ،ئالدودی پیپ، بەڕێوەبەری چاالکییەکانی وەش������ان������ی زان���س���ت���ی ب��ازرگ��ان��ی لەشپرینگێری هۆڵەندا دەڵێت ؛" ئێمە ک��راس��چ��ێ��ک ل��ەس��ەر ١٠ گۆڤارو باڵوکراوە بەکار دەهێنین ،ئ��ەم نەرمەکارە هەندێک شتی دەرخست ک��ەئ��ەگ��ەر ئ��ەوە نەبووایە ب��ەس��ەرم��ان��دا تێدەپەڕی، هەندێک لەوانە ریسوایی گ��ەورەی ب��ەدوای خۆیدا دەهێنا .ئ��ەم نەرمەکارە ئێمەی ل��ەش��ەرم��ەزاری و دەردەس���ەری زۆر رزگار کردووە". سەرچاوە:
Nature
38
تهندروستی
شێرپەنجەی مەمک
تهندروستی
شێر پ��ەن��ج��ەی مەمک ی��ەک��ێ��ک��ە ل����ە ب���اوت���ری���ن نەخۆشییەکانی ناو ژنانو زانینی زان��ی��اری بنچینەیی دەرب���ارەی ئ��ەم نەخۆشییە بۆ هەموو ژنێک پێوویستە ه���ەرچ���ەن���ده ئ���ەو کەسە تووشی ئ��ەم نەخۆشییەش نەبووبێت .دەب��ێ بزانین زۆربەی لوو ،یان گرێکانی ناو مەمک شێرپەنجە نیینو چ��ارەس��ەری شێرپەنچەی م��ەم��ک م���ەرج نییە ببێت ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی مەمک الب��ب��رێ�تو لەقۆناغەکانی سەرەتایی نەخۆشییەکە بە چارەسەرە نوێکان چانسی چ���ارەس���ەری راستەقینە بوونی هەیە .شێرپەنجەی مەمک باڵوترین هۆکاری م��ردن��ی ژن��ان �ه ل��ە تەمەنی ٣٥تاوەکو ٥٥ساڵیدا . هەموو ساڵێک یەک یان دوو ژن لە نێو هەر هەزار ژندا تووشی ئەم نەخۆشییە دەبن . شانەی مەمک لە پاڵ خۆیدایەو ماسولکەکانی ناسینی کۆئەندامی لیمفی م��ەم��ک ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی نەخۆشیو دەرم��ان گرنگی تایبەتی هەیە .لووەکانی مەمک دەتوانن لە رێگەی کۆئەندامی لیمفەوە باڵو ببنەوەو بچنە نێو هەموو لەراستییدا ج���ەس���ت���ەوە کۆئەندامی لیمف رێگەیەکە بۆ پەیوەندی نێوان لیمفو خ��وێ��ن��ب��ەرەک��انو گەیاندنی خوێن بە بەشەکانی ناوەوه ی مەمک ،مهمك هەروەها کۆئەندامی دەماریشی هەیە. نیشانەکانی نەخۆشی لەمەمکدا ب���اوت���ری���ن نیشانەی نەخۆشی لە مەمکدا بریتییە ل �ه ه��ەس��ت��ک��ردن بەبوونی لوو یان گرێ لە مەمکدا، بەربوونی خوێن لە گۆی مەمکو ئ���ازاری مەمک ، ل��ە ک��ات��ی بینینی هەرکام ل���ەم نیشانانە دەب��ێ��ت بە
زووت��ری��ن ک��ات سەردانی پزیشک بکرێت ،هەرچەند زۆرب��ەی ه��ەره زۆری ئەم نیشانانە نابن بە نیشانەی شێر پەنجە. ئەو نیشانانەی کە لەوانەیە لەکاتی شێر پەنجەی مەمکدا دەرکەون گ����رێ ی����ان ل����وو لە مەمکدا ،گ��ۆڕان��ی قەبارە یان شێوەی مەمک ،چوونە ن��اوەوە یان هاتنەدەرەوەی گۆی مەمک،سووربوونەوە ی����ان ب���وون���ی زی��پ��ک��ە لە دەوروب��ەری گۆی مەمکدا ،خوێنبەربوون ی��ان رژانی شلەمەنی لە گۆی مەمکەوە، ک��ش��ان��ی پێستی مەمک، وەرەم یان هەستکردنی بە بوونی لوو و گرێ لە ژێر باڵدا ،دەماری رەش لەسەر مەمک ،بوونی برین لەسەر پێستی مەمک ،نیشانەکانی وەرەم��ی دووەم لە شوێنی تر ،ئاوسانی قۆڵ ،ئازار. هۆکارەکانی دروستبوونی شێرپەنجەی مەمک توێژینەوە دەرب���ارەی هۆکارەکانی دروستبوونی شێرپەنجەی مەمک ،گرنگی ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە چونکه ب���ەدۆزی���ن���ەوەی هۆکاری دروستبوون ،چارەسەر و پێشگیریش ئاسان دەبێت ،چوونکه دەبێت بە هۆی دۆزی���ن���ەوەی ئ��ەو ژنانەی ک��ە م��ەت��رس��ی تووشبوون بەم نەخۆشیەیان لەسەرەو ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی پێشگیری ئاسانتر دادەنرێت . فاکتەرەکانی ترسناکی پێشینەی شێرپەنجەی مەمک لە بنەماڵەکەدا ،سک نەکردن ،تەمەنی نائومێدی دوای ٥٥ساڵ ،بەرزبوونی ت��ەم��ەن س����ەرو ٣٥ساڵ ،کارییگەرییەکانی هۆرمۆنی ،شێرپەنجەی تر ،رژێمی خ��واردەم��ەن��ی (چ���ەوری و گۆشت )،قەڵەوی ،کحول، ن��ەخ��ۆش��ی��ە ئاساییەکانی م��ەم��ک ،ڤ��ای��رۆس��ەک��ان ،
تێشکی وزەب���ەرز ،جۆری شانەی مەمک ،کەسایەتی (قەلەق ) ،بەکار هێنانی ئیسترۆجین ،دەسپێکردنی س���وڕی مانگانە زوت���ر لە ک��ات��ی خ���ۆی ،یەکهمین سکپری دوای ٢٥ساڵ . دۆزینەوەی خێرای شێرپەنجەی مەمک ئ�����ەو ل�����ووان�����ەی کە ب����ە ب����چ����ووک����یو خێرا دەدۆزرێنەوە زوتر دەرمان دەکرێن و چانسی زیندوو مانەوە لەسەرەوە دەبێت. ژن���ان دەب��ێ��ت هەرچەشنە ک��ە دەیبینن نیشانەیەک خێرا بە پزیشکی پسپۆری بڵێن. پێشگیری سەرەتایی پێشگیری بریتیە ل��ە کەمکردنەوەی کارییگەری فاکتەرەکانی ترسناکی ،قۆناغی دووەمی پ��ێ��ش��گ��ی��ری ب��ری��ت��ی��ە لە پشکنینی مەمک بە مەبەستی دۆزی���ن���ەوەو چارەسەری شێرپەنجە تاوەکو مەترسی ب��ڵ�اوب����وون����ەوەو م����ردن کەمبکرێتەوە. پشکنین پ���ش���ک���ن���ی���ی���ن ب����ەو وات��ای��ە ک���ە ژن��ان��ی ساخ پێشئەوەی ت���ەن���ان���ەت ه��ەر چەشنە نیشانەیەکی نەخۆشیان لێدەربکەوێت، ت��اق��ی��ک��ردن��ەوهی��ان لەسەر بکرێت بۆ ئ��ەوەی گۆڕانە ناسروشتییەکان دەربخرێت و چ����ارەس����ەر بکرێت، مێتۆدەکانی پشکنین بریتین لە مامۆگرافی سااڵنە بۆ ژن��ان��ی س���ەرو چ��ل ساڵ، پشکنینینی مەمکی ژنان بە شێوەی مانگانە لە تەمەنی ٢٠ساڵییەوە (باشترین کاتی پشکنین پاش سوڕی م��ان��گ��ان��ە و پ��ێ��ش دانانی ه��ێ��ل��ک��ەی��ە وات���ە تاوەکو ١٤رۆژ پێشدەستپێکردنی سورەمانگانەی دوای��ی )، پشکنینی مەمک لەالیەن
39
پ��زی��ش��ک��ەوە ه��ەم��وو سێ س��اڵ ج��ارێ��ک ل��ە تەمەنی نێوان ٢٠بۆ ٤٠ساڵ و لە سەرو چل ساڵ هەر ساڵ جارێک . مێتۆدەکانی چارەسەر کردن م�����ێ�����ت�����ۆدەک�����ان�����ی چ������ارەس������ەرک������ردن بۆ شێرپەنجەی مەمک بریتیە ل���ە ،ن���ەش���ت���ەرگ���ەری ، چارەسەرکردن بە تیشک، چ���ارەس���ەری هۆرمۆنیو چارەسەری کیمیایی . نەشتەرگەری چ���ارەس���ەری کۆتایی دوای قسەکردنی نەخۆش لەگەڵ پزیشکو لەبەرچاو گ��رت��ن��ی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک لە فاکتەرەکان وەکو قەبارەی گ��رێ ل��ە چ��او قــەبارەی م���ەم���ک ،ش��وێ��ن��ی گ���رێ، ق���ۆن���اغ و پ��ل��ەی گ���رێو ح�������ەزی ن�����ەخ�����ۆش لە وەرگ��رت��ن��ی دەرم���ان���ی تر نەشتەرگەرییدا ل��ەگ��ەڵ دی��اری دەکرێت .زۆربەی ل���ووە ب��چ��ووک��ەک��ان دوای هەڵگرتنی بەشێک لە شانەی مەمک دەهینرێنە دەرەوەو کارییگەری زۆر لە سەر شێوەی مەمکەکە دانانێن، بەاڵم لە لووە گەورەکاندا لەوانەیە جێگەیەکی دوای چارەسەری بەجێ بمێنێت. البردنی مەمک (مەستکتۆمی) م��ەس��ت��ک��ت��ۆم��ی بریتیە ل��ە دەرک��ردن��ی بەتەواتی م��ەم��ک ل���ە ج��ەس��ت��ە ،لە مەستکتۆمی ژێ��ر پێستیدا ،پ��ێ��س��ت��ی م��ەم��ک��ەک��ە بە س���اخ���ی دەم���ێ���ن���ێ���ت���ەوە و ن���اوەک���ەی دەردەهینرێت و هەندێکجاریش رژێنە لیمفەکانیش دەگرێتەوە. البردنی رژێنە لیمفییەکان لە ئێستادا بڕوا لەسەر ئ���ەوەی���ە ب��وون��ی خانەی شێرپەنجەیی لە نێو لیمفە رژێ��ن��ەک��ان��دا نیشانەیەکە ل���ەس���ەر ب�ڵ�اوب���وون���ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ە ل��ە هەموو
جەستەدا ،هەڵگرتنی ئەم رژێنانە لەوانەیە بۆ نههێشتنی نیشانەکانو هێورکردنەوەی ئ�����ازار ب���ە س����وود بێت، ب��ەاڵم کارییگەری لەسەر چ��ارەس��ەری نەخۆشییەکە نییە. چارەسەرکردن بە تیشک چ������ارەس������ەرک������ردن ب��ەت��ی��ش��ک زۆرب�����ەی کات ل���ەدوای���ی نەشتەرگەری ب����ۆ ت���ی���اب���ردن���ی خ���ان���ە شێرپەنجییە بەجێماوەکان بەکاردەهێنرێت کە لەودا تیشک دەدرێت لە بەشێک لە مەمکو دەبێت بەهۆی ک���ەم���ب���وون���ەی مەترسی پەرەسەندن چارەسەری یارمەتیدەر ئ���ام���ان���ج چ����ارەس����ەر ت�����ی�����اب�����ردن�����ی خ����ان����ە شێرپەنجەییەکانە ک��ە لە مەمکەوە بە هەموو لەشدا باڵو بوونەتەوە بەدوو شێوە ئەنجامدەدرێت .چارەسەر بە هۆرموون و چارەسەری کیمیایی چارەسەری کیمیایی ی��������ەک��������ێ��������ک ل����ە چارەسەرەکانی شێرپەنجە ب��ری��ت��ی��ە ل���ە چ���ارەس���ەری ک��ی��م��ی��ای �یو لەناوبردنی شانە شیرپەنجەییەکان لە سەراسەری جەستەدا .ئەم دەرمانە دوایی نەشتەرگەری مەترسیداردا لەخەڵکانی کە ئەگەری باڵوبوونەوەی خانە لە لەشدا لە پێش و دوایی نەشتەرگەرییدا هەیە ب��ەک��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت .ئەم چ��ارەس��ەره زی��ات��ر ب��ۆ ئەو ژنانە بەکار دەهێنرێت کە لە تەمەنی پێش نائومێدیدان، بە تایبەتی ئەوانەی لووەکە لەژێر باخەڵیاندایە. تێکدانی هێلکەدانەکان تێکدانی هێلکەدان لە لهسەددا سی نەخۆشەکاندا دەبێت بە هۆی زیاد بوونی تەمەن و لەله سەددا سیو پێنجیشدا دەبێت بە هۆی کەمبوونەوەی نەخۆشی.
ئهودیوی زانست
40
ئهودیوی زانست
رۆژهەاڵتی ناوەراست ،راپەڕینی گەنجان چەکی دەستیان ،موبایل و میدیا کۆمەاڵیەتییەکانە، بڕیاری گەنجانی باکوری ئەفریقاو رۆژهەاڵتی ناوەراست ئەمەیە : خەبات بۆ گرتنەدەستی ئایندەیان جێفری بارسولێت فۆتۆگراف :مایکل براون نەوەیەکی چاوەڕوان، ئ��������ەوان چ�����اوەڕوان�����ی پ���ەروەردەی���ەک���ی باشیان دەک���رد ک��ە ب��ە زەحمەت دەس��ت��ی��ان دەک�����ەوت ،لە دوای��ی��دا چ��اوەڕوان��ی بۆ دەس���ک���ەوت���ن���ی ک���ارێ���ک، داهاتێکی م����ووچ����ەو
ک��ەم ،ت��ازه ئەگەر کاریان بێبوونی دەستبکەوتایە. کارێکی تایبەتی ئەوان ک���ە ت���ا ت��ەم��ەن��ی س���ەرو س��ی س��اڵ ل��ەگ��ەڵ دایک و ب���اوک���ی���ان���دا دەژی���ی���ن چاوەڕوانی هاوسەرگیری و دروس�����ت�����ک�����ردن�����ی
بنەماڵە دەک���ەن ،لەدوای هاوسەرگیریش زۆربەیان دەب����ێ����ت ل����ە خ���ان���ووی دای�����ک و باوکییاندا درێــژە بەژیانیـــان بدەن، گرنگترین شت کە ئەوان چاوەڕێیان دەک��رد ئازادی ب����وو :م��اف��ی دەنگدانی
ئازادانە ،بۆ بەشداریکردن ل��ە س��ی��اس��ەت و گۆڕینی جیهانەکەیان .تاکەی ئەم گەنجانە دەتوانن چاوەڕێ بن؟ . ن���زی���ک���ەی ل���ە س���ەدا شەستی خەڵکی رۆژهەاڵتی ن��اوەڕاس��ت تەمەنیان ژێر
سی ساڵەو زۆربەیان لەو ژیانەی کە تێیدان توڕەن. وەک���و گ��ەن��ج��ان��ی هەموو شوێنێک ئ��ەوان خ��ەون و خولیایان ه��ەی��ە .ئەوان داخ��وازی��ی��ان هەیە ،ئەوان پێویستیان ه��ەی��ەو ئەوان ئامانجیان هەیە .ئەوان
کاتێک بەتایبەتی سەیری ک�هن��اڵ�ه ئاسمانییهکان و کۆمەاڵیەتیەکان م��ی��دی��ا دەک��ەن یان لە ئینتەرنێتدا ک�����ات ب����ەس����ەردەب����ەن، هەستدەکەن لە واڵتەکەی خ��ۆی��ان��دا ب���ەن���دک���راون. ئ��ەوان دەت��وان��ن ببینن کە چ��ۆن خەڵک ل��ە جیهانی پ��ێ��ش��ک��ەوت��وودا دەژی���ن . میدیا کۆمەاڵیەتیـــیەکان ( وەکو بلۆگە کەسیەکان ،فەیسبووک ،تویتەر ، یوتیوب و ....هتد ) ئ��ەو هەلە بۆ پیاو و ژنە دەرخسێنێت گەنجەکان خەمەکــــانیان ت��اوەک��و بەیەک بڵێن ،ئەمە پێشتربە ئاسانی ن��ەدەک��را .ئەوان ئێستا تەنها نیین ،ئەوان ی���ەک���گ���رت���وون ،ئ�����ەوان بەهێزن. ه���ەڵ���ب���ەت خەلکی
رۆژه���ەاڵت���ی ناوەراست یەکجۆر نیین ،زۆربەی ناوچـــەکە خ���ەڵ���ک���ی موسڵمانن و ب��ە زمانە ج��ی��اوازەک��ان��ی ع��ەرەب��ی و ف��ارس��ی و ک���وردی قسە دەک����ەن .ه��ەن��دێ��ک لە واڵت���ەک���ان دەوڵەمەندن بە ن��ەوت و هەندێکیشان ل���ەم ب�����وارەدا ه����ەژارن. ح��ک��وم��ران��ەک��ان��ی��ش لە درەندەیی و توندو تیژییدا جیاوازن .سوریا جۆرێکە لە دیکتاتۆری؛ مەراکش پ��اش��ای��ەت��ی دەستورییەو یەمەن و لیبیا گیرۆدەن ب���ە دەس���ت���ی پێشبڕکێی خ��ێ��ڵ��ەک��ان��ەوە ؛ ئ���ەردەن و ل��وب��ن��ان م���ی���وان���داری ح��ەش��ی��م��ەت��ێ��ک��ی زۆر لە ئاوارەکان فەلهستینـــیە دەکەن ؛ چەندین واڵتیش ب���ە دەس�����ت جیاکاری
تایفییەوە ئ��ازار دەکێشن. ک��ات��ێ��ک ن���ارەزای���ەت���ی و توڕەییەکان لە روانگەی ت��ای��ف��ی و خێڵەکییەوە دەردەب����ڕدرێ����ن زۆرب���ەی ک��ات ک��اول��ک��اری گەورە دروستدەکات. (ن��اڤ��ت��ێ��ژ ده��ی��ل��ن) ، ه��اوک��ارێ��ک��ی پێشووی ئەنستیتۆی ب��رۆک��ن کە سەرپەرشتی پرۆژەیەکی لێکۆڵینەوە لەسەر گەنجانی رۆژه���ەاڵت���ی ناوەراست دەک��ات لە ساڵی ٢٠٠٨ دا دەربارەی ئەو کێشانەی کە بەرەو روویی ناوچەکە دەبێتەوە قسەی کردبوو. ئەو وتبوویی ناوچەکە گۆڕانێکی ه����اوک����ات گ��������ەورەی ئ����اب����وری و دی��م��ۆگ��راف��ی ب���ە خ���ۆوە ب���ی���ن���ی���ووە ،گەنجەکان ه��ەس��ت ب��ە م��ەح��روم��ی و
41
بێبەشی دەک����ەن ،ئ���ەوان بە دەس��ت نرخی بەرزی ب���ێ���ک���اری���ی���ەوە ک����ە بە نزیکەیی دو بەرامبەری ت��ێ��ک��ڕای ن��رخ��ی بێکاری جیهانییە ئ��ازار دەکێشن. ئ����اب����وری و ئەنستیتۆ کۆ مـــــە اڵ یە تییە کا ن هەنگاوی نەیانتوانییوە پێویست بۆ دروستکردنی چ��ی��ن��ێ��ک��ی ن���اوەراس���ت���ی ت����ەن����دروس����ت ب��ن��ێ��ن . (ده��ی��ل��ن) ب���ەم شێوەیە باسی ئەم پرسە بۆ ستافی کۆمیتەی پەیوەندییەکانی دەرەوەی سیناتی واڵتە یەکگرتووەکان دەکات. " ناوچەکە بەرهوڕوویی داخوازی یەکســـــانی زیاتر و ئازاری زیاتر دەبێتەوە". رێ��ب��ەران ل��ە رۆژهەاڵتی ناوەراستدا دوو رێگـــەیان ل��ەب��ەردەم��دای��ە ،دەتوانن
لەم ناوچەیەدا کە تەژییە ل���ە گ���ەن���ج سەرمایەی واڵت��ەک��ەی��ان ب��ۆ گەشەی ئ���اب���وریو تەندروستی ب���ەرز وداه��ات��ی ب���ەرز و خ��ۆش��گ��وزەران��ی بەرزتر ب����ەک����ار ب���ه���ێ���ن���ن ،ی���ان ئ��ەوەت��ا درێ����ژە ب���دەن بە سەرکوتکردنی ئ��اوات و ئارەزووەکـــانی گەنجەکان و ئ����ازاری زیاتــــریان پێببدەن کە دەرئەنجامەی گ��ەش��ەی ئ��اب��وری نزمتر و ک��ێ��ش��ەی کۆمەاڵیەتی زیاترە. ئ���ەن���ج���ام���ەک���ەی چ خ��راپ��ت��رک��ردن ب��ێ��ت یان ب���اش���ت���رک���ردن ،ک��ێ��ش��ە و ب��ەی��ەک��دادان��ەک��ە دەستی پێکردووە س���ەرچ���اوە:
Geographic
National
تهکنهلۆژیا
42
پشکنیینی سەالمەتی ئاو
بەکارهێنانی ئ��ام��ێ��رێ��ک بۆ پێوانی چۆنایەتی ئەو ئاوەی کەخەڵکی ئاسایی بەکاریدەهێنن، دەکرێت ببێت بەهۆی ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی هەندێک نەخۆشی وەک کۆلێرا. ئەم ئامێرە ناوی کەناری ئ��اوی��ی��ە ک��ە ب��ەخ��ێ��رای��ی ئاو ت��اق��ی��دەک��ات��ەوەو لەئەگەری بوونی نەخۆشی ئاگادارمان
دەک�����ات�����ەوە .ئ����ەم ئامێرە هەروەها زانیاری بەدەستهاتوو لەتاقیکردنەوەکە دەنێرێت بۆ بانکی زانیاری لەئینتهرنێت کە زانایان دەتوانن لەرێگەی خاڵی س��ەرەت��اوە لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر ن��اوچ��ەو رێچکەی دەستپێکی پەتاکە بکەن. ئەم ئامێرە لە کۆبوونەوەی تەکنەلۆژیاو تەفریهو دیزاین ( )TEDل���ە ئەدینبۆرگ ناسێنراو زانایان هیوادارن ئەم ئامێرە لەداهاتوودا بەخۆرایی ب��ک��ەوێ��ت��ە دەس��ت��ی خەڵک. بەپێی راپ��ۆڕت��ی رێکخراوی تەندروستی جیهانی هەموو ساڵێک س��ەد میلیۆن کەس بەهۆی ئاوی پیسەوە دەمرن. س��ون��ار ل��وت��را یەکێک ل��ەدام��ەزرێ��ن��ەران��ی ()TED لەبارەی گرنگی ئەم ئامێرەوە
دەڵێت"لە ئێستادا تاقیکردنەوە لەسەر ئاو کاتێکی زۆر دەبات و تێچوونی ئەم تاقیکردنەوەیە زۆرەو کاتێک تاقیکردنەوە لەسەر ئاو ئەنجامدەدرا کاتەکە درەنگ ببوو. ل��وت��را دەڵ��ێ��ت "کاتێک کۆلێرا لە هایتی باڵو بوویەوە ب��ەه��ی��چ چەشنێک نەئەکرا بزانرێ خێرایی باڵوبوونەوەی چەندهیە" ئەم ئامێرە بە بەکارهێنانی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای شەبەنگی ئ����اوەک����ە ه����ەم لەالیەنی م���ای���ک���رۆب���ای���ۆل���ۆژی���ی���ەوەو ه��ەم ل��ەالی��ەن��ی کیمیاییەوە تاقیدەکاتەوەو بە خێرایی بە بەکارهێنانی گلۆپی سورو سەوز پیشانیدەدات کە ئایا ئەم ئ��اوە بۆ خ��واردن��ەوە دەشێت یان نا.
لوترا هیوادارە كه نرخی ئ��ەم ئامێرە بۆ ١٠٠دۆالر ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوەو ئۆمێدی هەیە بەکارهێنەر پارەیەکی ک��ەم��ت��ری��ش ب��ۆ ئ���ەم ئامێرە ب���دات .ئ��ەو دەڵ���ێ���ت":زۆر باشدەبێت ئێمە بە خۆرایی ئەم ئامێرە بدەین بە خەڵک، چونکه ئەو زانیاریانەی ئەم ئامێرە ک��ۆی دەک��ات��ەوە زۆر گرانبەهایە" ئ���ەم ئ��ام��ێ��رە دەتوانێت ل��ەرێ��گ��ەی ت���ۆڕی بێوایەر، تاقیکردنەوەکە وهاڵم�����ی لەگەڵ شوێنی جۆگرافیایی تاقیکردنەوەکە بۆ بانکێکی زانیاری بنێرێت .بەرێز لوترا دەڵێت "ئێمە زانیاری هەزاران ئامێر کۆدەکەینەوەو بە پێی ئەو ب��ارۆدۆخ��ی نەخۆشیەکە هەڵدەسەنگێنین .ئامانجی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە کۆکردنەوەی زانیاری بە شێوەی هاوکات و چاککردنی ژیانی خەڵک لە رێگەی ئەم زانیاریانەوەیە" ئ�����ەم زان���ی���اری���ان���ە بۆ ح��ک��وم��ەت��ەک��ـ��ـ��ان لەهەموو جیهاندا زۆر گـــــــرنگو پ��ڕب��ای��ەخ��ە ،ت��اوەک��و بتوانن نەخۆشیە پەتاکان کۆنتڕۆڵ ب��ک��ەنو پێش بەکارەساتی مرۆیی بگرن .بەرێز سونار دەڵ���ێ���ت :ه��ەم��وو ساڵێک ژمارەی ئەو کەسانەی بەهۆێ نەخۆشیەوە گیان لەدەست دەدەن ل���ە ژم������ارەی ئەو کەسانەی کە لە جەنگەکاندا دەم��رن زیاترە ،بەاڵم تاوەکو ئێستا مێتۆدێکی یەکسان بۆ تاقیکردنــەوەی ئ��او بوونی نییە. ئەو دەڵێت "رێگەی جۆر بەجۆر بۆ پێوانی ئاو بوونی هەیە .ئەم ئامێرە دەتوانێت ب��ۆ گەیشتن ب��ە بڕیارێکی گشتگیر بۆ دیاریکردنی ئاوی تەندروست یارمەتیدەر بێت".
مرۆناسیا �ه زانستی هتایبهت ل ئامادهبوون ۆده ب انی ئ �هم میت ژیدا) باوه .چاودێر ی سانێک یان رکردنی که (ئهنترۆپۆلۆ ودێ یبهتدا ههتا ه جێگایهک بۆ چا وارێکی تا ل نێک له ب و تێروانیان مهڵه کهسا هڵسوکهوت ۆ ک چاودێریکهر ی ه زانیاری دهرب��اره ره کهسی زنجیره بابهتێکه؛ م��ێ�ژوو و �ا � نێت .دی و سی بهتهنها ههموو ژمارهیهک هفهرنا بهدهستبهێ هک بێت ب�ه پاشخان یان ئهکات، هب��ێ پ�ڕچ� که چاودێر ک ستمان له چهمکی س ك دیاریدهیه سهردار عهزیز دهینوسێت د و کهسانهی له میانهی ئه وه مهبه ه له سهر سهفهر وه ی جیاجیا، سهکردن نیی به شێواز کهلتوری وێته ههڵهی کوشنده ان���ی ژیانی که مرۆڤ ق رووداوهك��� مێژوویدا هگینا ئهکه ک ئ درێ �ژای �ی دی��اری �ده و یان کردهیه چاودێری له ه ل ی ی ز، � راڤ�هك�ردن ک زانستێک .میتۆدی زۆره ،بۆ بۆ مهبهستی ج��ی��اوا هرناسی وه ۆژان �هی کهسهكانهوه وازی تری ن دی ن ه چ وویهتی .بهڵكو سهف دهگرین که ر ی ت�ردا شێ دێریکهر له ه توێ وهر د الن وونی چاو ی ئهگرێت. ه کر هشن و فر ناسینی گ ی بهشدارب دێریدا .ئهم ۆ خ چ ه ل ه دا فر و وونه ئاست ۆسهی چاو ۆدو دیسپلینی جوداج س �ی ب �ه م �ان��ای تر نم میانهی پر ک ئابوری، �ا هرن� میت ۆمهڵگادا له وه �اره چ�هم�ک�ی س �هف � الی دوو فهیلهسوفی ک هها له زانستی تری واری تردا �� � دی یتۆده ههرو له زۆرب�� ت ی ه وه؛ به تایب چهمکهکه ڵناسی ،وه م گواتاری. بهکارهاتو گێری ،ئاژه و ی سی ،مهبهست ز کار ی ئهوانیتر فهرهنسی ژیل دۆلۆ ی کۆچهرنا کاردهبرێت. رووب���هروو ه ان ب ی ن ۆژیه، �ا � ب ێبی ه �هزار به ۆڤ ت ،دهتوانێ ئهوان نۆمادۆل وهک له کت هنهوه؛ که له سهفهردا م�ر ن دهک �هوێ � هوهی�ه، روونی ئهک پێیا و شێوازی ئ �هوان ل� یلۆ پالنتیو، هجێبووانهوه دهب��ێ��ت �هوه ،چ��اوی ی له زمان شت م وێ ت بهرامبهر فهرهنسی دهم له روانگهی نێ هوه قسهی لهگهڵیاندا بدوێت ،گ رداری��ان بێ ی دهوڵ �هت � مێژوو ه �هر پ �هرچ �هك � سهفهره به وه به ن��او کۆچهریان رب��ری��ن و هها ده س�راوهت�هوه بابهتهکهشی کهواته سهفهر ،ههرو راستهوخۆ ن�و یاریدهكان. انستێک که انهوانیدا .ز دووه ،تهنانهت ئهگهر ک�ه دهب��ێ�ت ههبێت ،د و ئهزموون ر م ک ه، و زانستی ز بیرکردنهوه نێ وب��ی�ت .ئ���هوهی نیی مێژووبێت. ه به بواری سهرباری و ب� وهندی ههی پێچهوانهی ی ئهوانیتر. مکه جودایه .پهی که و تێگهیشتن جوگرافیا چونه نیو كۆچناسیه ،ه مهبهستمان لهم چه ستێکا مانا و وێناکردن رنامه بهاڵم ئێم ئا کێشمهکێشه ب�ۆ م�ن ل�ه چهند سهفهرکهره ،ههموو ئهمانه سهفه جوداکان و سهفهرناسی سیاسیهکانه. ره ی هم؛ سهربوردهی من کی دابراوه جیاوازهکان و کهلتو هاڵیهتی و ک ی و کۆم رێ ه هم میتۆدانه بهخشه .ی و لت وهن که تنی و ئاین گهرچی ئ کی ک�ورد ،که خ��ا رۆژگاری ئهمرۆدا به ئی م بابهتانهدا ناکهنه سهر منێ نوسینی ئه ه کاریگهری دونیا؛ ههرچهنده ل سته بهدونیاوه .دیاره له هاڵم هێنده ه کهش پهیوه برێن ب تیو ل هیهکی روو دیاریدهیهكی کۆمهاڵیه .بهکارده نوسینهکه. و شی ابڵیی ئاڵۆزه تایبهتمهند ون بۆخۆی و ت رووکهشب هلتوریو سیاسی هه وازی ژیانی روونیو ک ێته بهر شێ ده کهو ت ل�ه گهڵ کهواته نهستی من ده �هردهک �هوێ � ب ��ودا ،ک�هل��ت�وری م�ن ن خۆی له ج� ئاگایی م ردا، بهرواورد کهلتوری ت هوانی تردا ئاگایی ئ ئهنێت ،من گهڵ من بونیاد همه خۆی .ئهم ئهکات .ئ وه له منێتی ئاگا ئهکاته وهی ئهویتر به ونه شێوازه له رووبهرووب کاریگهری خود رۆڵی ۆ بونیادنانی رێکهوه له ب گشت بوا ههبووه له بیرو پێگهو ی ئاگایی و زانست له بوونیادنان ی ئهدهب و هی سهفهر پلهو گهشه ۆس ۆژئ��اوا .کهواته پر هبهشێک له ر ویتر ب بریتیه له کردنی ئه ی خوددا. ی بونیادنان م بهرکهوتن و خود له پێنا قاڵبدانی ئه ه وردکاریانه، له پێناو ل هرا رووبهرووبوونهوه و ب دهن ،چهند ستدا رووئه و ت .یهکێک چهندین ئا بهکاردهبرێ ه ل ه ک ۆبزیرڤهیشن، دا میتۆدی ج �ودا ج �و چاودێریه ،ئ انه میتۆدی لهو میتۆد
سهف
هرناسی