زانستی نوێ ژمارە ١٧

Page 1

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژماره‌ (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫پـسـپـۆڕێـکــی کـورد لـەبــارەی تەکـنـەلــۆجــیـای نانــۆوە دەدوێـت‬

‫بۆچی هەندێک کەس زۆردەخۆن؟‬ ‫کاریگەرییە درێژخایەنەکانی‬

‫ژەهراویی بوون‬

‫زاناکان چۆن‬ ‫رووداوەکان‬

‫ئەو دەرمانانەی لەبواری‬

‫سێکسیدا الوازتان دەکات‬

‫دەشارنەوە؟‬

‫مەڕەکان لەبری‬ ‫دەینەسورەکان زەوی‬ ‫گەرم دەکەن‬

‫شیرینی ئاستی‬ ‫زیرەکی‬

‫دادەبەزێنێت‬

‫قاوە‬

‫چەندین ساڵ‬ ‫نهێنییەکانی کاتژمێرەکەی مەککە مردنت دوادەخات‬



‫‪N we‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫پـسـپـۆڕێـکــی کـورد لـەبــارەی تەکـنـەلــۆجــیـای نانــۆوە دەدوێـت‬

‫بۆچی هەندێک کەس زۆردەخۆن؟‬ ‫کاریگەرییە درێژخایەنەکانی‬

‫ژەهراویی بوون‬

‫زاناکان چۆن‬ ‫رووداوەکان‬

‫ئەو دەرمانانەی لەبواری‬

‫سێکسیدا الوازتان دەکات‬

‫دەشارنەوە؟‬

‫مەڕەکان لەبری‬ ‫دەینەسورەکان زەوی‬ ‫گەرم دەکەن‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫شیرینی ئاستی‬ ‫زیرەکی‬

‫دادەبەزێنێت‬

‫قاوە‬

‫چەندین ساڵ‬ ‫نهێنییەکانی کاتژمێرەکەی مەککە مردنت دوادەخات‬

‫‪No.17, June 2012‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪20 10‬‬ ‫‪40 26‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫ون‪ ،‬یان‬ ‫شێتب‬

‫ناساغی‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫تا كۆتایی‬ ‫وە‬ ‫كترۆنی جێیدەگیرێتە زۆر ئاڵۆزە‬ ‫مێرێكی ئەل‬ ‫سیستەمێكی‬ ‫ەئا‬ ‫چی مێشكە‬ ‫ت‪ ،‬چاوگی‬ ‫كی مرۆڤی دڵ ب رییەكە‪ ،‬هەر‬ ‫دیاریدەكا‬ ‫رانەی مێش‬ ‫نەشتەرگە‬ ‫ونی مرۆڤ‬ ‫تا ئەمڕۆش‬ ‫یارە هەژێنە‬ ‫ووە ئەمەیە‪،‬‬ ‫بوترێت بو‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ر‬ ‫زت‬ ‫ۆ‬ ‫پرس‬ ‫اڵ‬ ‫د‬ ‫ئ‬ ‫وار‬ ‫ت‬ ‫ی نەخۆش‬ ‫پ‬ ‫یەكێك لەو دییەوە گیری پێوە خ غی مێشكی دەكرێ ییەو گەلێك لەپەم جێی یەكێك‬ ‫ی هۆشمەن‬ ‫جامی ناسا‬ ‫هۆشمەند‬ ‫ت داهێنراوە‪،‬‬ ‫كێكی ساغ‬ ‫سەرەتا‬ ‫ن ئەن‬ ‫انن‪.‬‬ ‫یە‬ ‫ش‬ ‫لە ەخۆشییە دەروونییەكا اڵیەتی‪ ،‬یان هەردووكی ن‪ ،‬ناكرێت مێشكی مپیوتەری ئاڵۆزو بەبڕ انی مێشك‪،‬‬ ‫‪ .‬راستە كۆ‬ ‫ت فەنكشنەك‬ ‫ئایا ن‬ ‫مە‬ ‫ە ئ�ەم�ان�ە‬ ‫ێتەوە‬ ‫یان دەورووبەری كۆ نەخۆشییەك‬ ‫وانێ‬ ‫مرۆڤن‪،‬‬ ‫ەنیشانەكانی‬ ‫دەورووپشت‌و بگر هیچ ئامرازێك نییە بت دابینبكات‪.‬‬ ‫ەن�دێ�ك ل‬ ‫ن‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ی‬ ‫ە‪،‬‬ ‫م‬ ‫ه�‬ ‫(زلكردنی دیاردەكان ن‪ ،‬وڕێنەكردن بەاڵ كردنەوەو بیركەوتنەو ۆڤەوە نزیك‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ی م �رۆڤ‬ ‫و وەك بی‬ ‫كە لەمر‬ ‫)‪ ،‬دەنگبیست‬ ‫ونی پارانۆ‬ ‫گیاندارانەی‬ ‫لەتێگەیشتن‬ ‫)‪ ،‬كە وەك‬ ‫ۆچو‬ ‫وە‬ ‫ودی خ���ۆ‬ ‫ون‬ ‫ن بەڕاست‬ ‫ەو‬ ‫ڤ خۆیدا‪،‬‬ ‫ب تنیان ب�ەخ�‬ ‫خەونلێببوو‬ ‫دادەن �ران‪.‬‬ ‫ئ رەك��ان‪ ،‬ه��اوك��ارب��و انی مـــرۆ‬ ‫هۆشمەندی‬ ‫و ئەنـــدام‬ ‫بەس ەیشین‪ ،‬یان‬ ‫ش��ی���ردە‬ ‫ۆشێك كە‬ ‫بایلـــۆژی‌‬ ‫وسن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫پلـــەنەخ‬ ‫ایەخی خۆ‬ ‫انی داڕمان‬ ‫لەپێكهاتەی‬ ‫بەهەمـــان‬ ‫قەبارەو ب‬ ‫(هل سەرەتاییەك‬ ‫ت‪ ،‬دەكرێت‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫نیشانە‬ ‫رنگ دادەنرێ‬ ‫ەند‬ ‫كا‬ ‫بێت لەوەی‬ ‫ەڵكدار بەگ‬ ‫ن�ەك لەهۆشـــم مێشكی ئاسایی كارب اڵم كەسێك‬ ‫بێتوانا دە‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫بكـــات‪ ،‬بە‬ ‫و‬ ‫مێش‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ت‬ ‫دەكان‪ ،‬بێكەڵ‬ ‫زاری هەبێ‬ ‫ختە ئەمەش‬ ‫ـــەی خۆی‬ ‫وێ�ت ئ��ا‬ ‫دات بەدیار‬ ‫نەخۆشییەك‬ ‫الی سە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ل��ێ�دەردەك�‬ ‫ی‬ ‫ەخۆشەكە‪.‬‬ ‫ەكە بێبەش‬ ‫نیشانانەیان‬ ‫وەسف شمەندی داڕمابێـــت‪ ،‬ی نەخۆشیی‬ ‫الی ن‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫ئ‬ ‫را‬ ‫نیــــــشانەكان‬ ‫كەسانەی‬ ‫ۆسی دادەن‬ ‫ك �ە هۆ‬ ‫زتر دەب�ن‪،‬‬ ‫سایك‬ ‫ئ �ەو‬ ‫ك لە‬ ‫ەدا›‬ ‫اڵۆ‬ ‫ۆشی سیزۆفرینی‪ ،‬یان خۆشەكان لە›شێتخان ر پسپۆڕان لەهەندێ وە چارەســـەرەكان ئ ت هاوكار‬ ‫ە‬ ‫كرێ‬ ‫سە‬ ‫ەخ‬ ‫ن‬ ‫ـــە‬ ‫بەن وو دەی�ە لەمەوبەر‪ ،‬شێت‌و مەترسیدار لە و دەك��ات‪ ،‬لێرەش ی زۆر ه�ەن كە دە لەكاتێكدایە‬ ‫ە تێدەگەین‌‬ ‫د‬ ‫دەخراو بە‬ ‫ی تەكنیــــك‬ ‫لەشدا ئەمە‬ ‫شییەك‬ ‫لێدا‬ ‫داهێنراوە بۆ‬ ‫�راز‬ ‫انی‬ ‫دەركییان خڕ ‪.‬ئەمڕۆ‪ ،‬باشتر لەنەخۆ زۆر نەخۆشی ئ��ام تێگەیشتـــنی ئەندامەك دێك ئامراز‬ ‫ی بن لە‬ ‫ن‬ ‫ڵێكــــە هەن‬ ‫كۆمەڵ دادەنرا شتریش دەس��ت��ەب��ەرە‪ ،‬كی ئاسای‬ ‫‪.‬‬ ‫چەند سا‬ ‫ان �ن ژیانێ‬ ‫كە تەنیا‬ ‫لەمێشك‌و پڕۆسەكانی بن؟ الی‬ ‫با‬ ‫س��ەری‬ ‫�و‬ ‫ەوە‪ ،‬هێشتا‬ ‫شییانە چی‬ ‫چ��ارە یان سایكۆسی دەت ساڵ لەتوێژین‬ ‫تێڕوانین‌و تێگەیشتن ئەم نەخۆ‬ ‫ایە ڕۆژانە‬ ‫رینی‬ ‫كانی‬ ‫نین بۆچی‬ ‫ڕمان‬ ‫سیزۆف ڵبەت سەرباری دەیان گەین‌و نازا‬ ‫داخ�ۆ نیشانە ینی هەموو شتێك پ ���ادات كە‬ ‫ە‬ ‫نا‬ ‫بژین‪ ،‬ه‬ ‫تێ‬ ‫وون‬ ‫ۆفر‬ ‫م ناساغییە‬ ‫یا نەخۆشێكی سیز ەدا‪ ،‬هیچ شتێك ر كێكی زۆر‬ ‫ە‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ك‬ ‫هۆكارە‬ ‫ە گەر خەڵ‬ ‫نەخۆشەك‬ ‫ە ئەمانە تەن‬ ‫دار دەبێت‪.‬‬ ‫وون‬ ‫لەمێشكی‬ ‫وا دەزانرا ك‬ ‫هەموویان‬ ‫رۆڤ دەردە‬ ‫هۆشمەندی‬ ‫بەمەوە نەبێت‪ ،‬بۆ نم وا دەزانێت‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫وب‬ ‫م‬ ‫دەیە لەمە‬ ‫دی‬ ‫تێپەڕن‪ ،‬ئەم‬ ‫و‬ ‫نێت هەموو‬ ‫تەنیا دوو ۆژی خودی مێشكن‌ نوێكانە ئەم پەیوەن كی ماڵیاندا‬ ‫ن وا دەزا‬ ‫بە بەردەر‬ ‫ئەم هاتوو‬ ‫ەكی بایول‬ ‫لێكۆڵینەوە‬ ‫دەشارنەوەو‬ ‫خۆشیی‬ ‫ەسەر‬ ‫ییەكە‬ ‫�ی‬ ‫ن‬ ‫نە دەڵ دەك���ەن‪ ،‬ه �ەرچ هۆكارەكانی نەخۆش ە‪ ،‬بۆ هەواڵگرتن ل منن بەم بەمەش خۆیا دەوروبەردا‬ ‫ژ‬ ‫دو‬ ‫ون‬ ‫عی‬ ‫ەن �‬ ‫گ � دەخ�ەن�ە بەرپرسیارو ۆمەاڵیەتییەوە‪ ،‬بۆ نمو ی دنیا دژی ئەمن‌و گفتگۆیان لەگەڵ واق ر بەشێتییان‬ ‫دەورووب����ە‬ ‫ووبەری ك‬ ‫تا دانیشتوان‬ ‫لێدەنیشێت‪،‬‬ ‫تێزە‬ ‫دەور‬ ‫رە‬ ‫خۆشێكی تر‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫دەبەستنەوە بە سی توشبوونییان زۆرت ورەت �ر بێت‪ ،‬ترسیا ت‌و خەڵكی ن �ەزان � ەوانەوە‪ ،‬نە‬ ‫ەپێچ‬ ‫گ �ە‬ ‫چ �ڕێ �‬ ‫ەتر‬ ‫دەورووبەری‬ ‫شارنشینەكان م �ان‪ ،‬ت��ا ش��ارەك �ەش یادتر دەبێت‪ ،‬دەپ � دەكەن‪ ،‬نەك نەخۆش ب وودەدات لە‬ ‫ۆشییەكە ز‬ ‫ی ش��ارەك�‬ ‫ی شتێك ر‬ ‫ن ناوزەند‬ ‫ە‪ ،‬بۆیە ئەم‬ ‫وون بەنەخ‬ ‫دەرەوە‬ ‫ت كە هەرچ‬ ‫راو‬ ‫ووشبوونییا‬ ‫دووچ��ارب�‬ ‫ت‬ ‫وا دەزانێ‬ ‫ئەم تایبەتەو هەڵبژێ ایی دەبن‌و‬ ‫مەترسی‬ ‫شەشجار مەترسی ت كە باری‬ ‫ئەماندایەو‬ ‫لەخۆیان ب‬ ‫ئ��اوارەك��ان‬ ‫وە دەسەلمێنێ‬ ‫لەخزمەتی‬ ‫ت‪ ،‬بەمەش‬ ‫ون��دە‬ ‫ش ئە‬ ‫ەكە‪،‬‬ ‫دێ‬ ‫ن‪.‬‬ ‫رە خویەكان زیاترە ئەمە چاربوون بەنەخۆشیی ت شتانەی بەسەردا بەرزتر لەخەڵك دەزان خۆرهەاڵتی‬ ‫لەخانە‬ ‫ەرە لەدوو‬ ‫ەسەركردەو‬ ‫ی‬ ‫دانوساوبێ‬ ‫ریگ‬ ‫نب‬ ‫كی‬ ‫نەخۆشیانە لەزۆر جێ كان لەماڵەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتی كا كە ئەنجامی تێكەڵێ گەڵ چۆنیەتی خۆیا مڕۆش ئەم‬ ‫ن‪ ،‬نەخۆشە‬ ‫ییە‬ ‫تا ئە‬ ‫ۆماوەیی لە‬ ‫وزەنددەكرێ‬ ‫ن‪ ،‬زۆرجار‬ ‫دەكرێت نەخۆش ی مێشك‌و ب‬ ‫ومت‬ ‫ن نا‬ ‫كرێ‬ ‫ەی بایۆلۆژ‬ ‫هێشتا نازانین كوت ش نێوەنددا بەشێتبوو سوكاریان شەرمەزارب گەڕەكەكەدا‬ ‫لەپێكهات‬ ‫كە‬ ‫لە‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ .‬هەڵبە ن‪ ،‬خۆ رەنگە ئەم ن بەنددەكرێن‪ ،‬نەك �ن كە نەخۆشێك س‌و پەڕۆو‬ ‫�ازان‬ ‫شییەكە چی‬ ‫ەخ‬ ‫دیا‬ ‫ژیانی‬ ‫خۆ‬ ‫نەخۆشییانەی پەیوەن رە دراوسێكانیش ن� ەبرێنە سەر شێخ‌و ش نەخۆشەكە‬ ‫هۆكارەكانی نە ەگشتی ئەو‬ ‫خۆشەكان د‬ ‫م رەوتارانە‬ ‫ن زەحمەتت‬ ‫ەب‬ ‫یا‬ ‫ت‪ ،‬دیارە ئە‬ ‫هەیە نە‬ ‫دەڵتردەكەن‪.‬‬ ‫لەبەرئەوە بێت ك ییەوە هەیە‪ ،‬تێگەیشتنی ەكانی تری‬ ‫پێوەدەكرێ‬ ‫ەن‬ ‫گ‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫ەن‬ ‫شمەن‬ ‫نوشتەیا‬ ‫ۆلۆژی ئەن‬ ‫وەك هەموو‬ ‫بەمێشك‌و هۆشم ەندن بەبایل‬ ‫دادەڕمێنن‌و باری هۆ رن پێویستە‬ ‫و‬ ‫ەی‬ ‫ل �ەڕووی‬ ‫دا‬ ‫ر‬ ‫رت‬ ‫دە‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫كۆنن‌و ز‬ ‫ەی كە دە‬ ‫تا ئەوانەی كە پ دین هۆكار‪.‬‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ئەو كەسان‬ ‫مر ۆ ڤ ز ۆ ر‬ ‫لەبەر چەن‬ ‫ەڵەیان لەگەڵدا بكرێ خۆشێك كە‬ ‫كانی‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ژی مۆرڤ‬ ‫ی تر مام‬ ‫نە‬ ‫لەشەو ی بایلۆلۆژی ئەندامە ەی بایلۆلۆ‬ ‫نەخۆشێك‬ ‫جودایەك نییە لەنێوان سیزۆفرینیایە‪،‬‬ ‫ات‬ ‫ست‬ ‫ه‬ ‫شمان لەپێك‬ ‫ان‬ ‫گەین‬ ‫چ‬ ‫ز ەیشتنێكی با‬ ‫جگەری مرۆڤ تێب ت تەندروستییەوە هی ی دی كە دووچاری ی ئەمڕۆدا‪،‬‬ ‫گ‬ ‫تێ‬ ‫ن‬ ‫غەو یەكێك‬ ‫ر لەڕۆژگار‬ ‫یا‬ ‫ئێستا‬ ‫رێ‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫گەیشتن دە‬ ‫ت لەدڵ‪ ،‬س‬ ‫دڵی ناسا‬ ‫بەچارەسە‬ ‫دوای تێ‬ ‫رێ‬ ‫ك‬ ‫دە‬ ‫ن‬ ‫‪.‬‬ ‫یا‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ست‬ ‫ە‬ ‫ڕی‬ ‫هەی‬ ‫ن پێوی‬ ‫دنیان‪،‬‬ ‫بشگۆ‬ ‫دەستەبەرە‪.‬‬ ‫بەلێكۆڵینەوەو توێكر كرێن‪ ،‬یان تەنانەت رێت بۆ هەردووكیا هەردووكیان‬ ‫رەسەرب‬ ‫ن دەنێ‬ ‫چارەسەر بۆ‬ ‫ئەم ئەندامانە چا كی ئاڵۆزە كە خوێ شتەرگەریدا‪،‬‬ ‫ەمپێ‬ ‫ل��ەزۆر نە‬ ‫بۆ نموونە دڵ پ ەش‪ ،‬ئێستا‬ ‫ت �ری ل��‬ ‫بەشەكانی‬


‫‪5‬‬

‫ئەگەر زۆر خۆری‪ ،‬خەتای خۆت نییە‬ ‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫قەلەوی نەخۆشییە‪ ،‬ئەم‬ ‫سەردەمە خواردنی شیرینی‌و‬ ‫چەوری لەالیەك‌و نەجوواڵن‬ ‫ه��ۆك��ارن ب��ۆق��ەڵ��ەو ب��وون‪،‬‬ ‫راس��ت��ە خ����واردن ق��ەڵ��ەوت‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم پرسیار ئەوەیە‬ ‫بۆ زیاددەخۆیت؟‬ ‫ئ�������ەگ�������ەر ب�����ەه�����ۆی‬ ‫زۆرخ����واردن‌و زی���ادەڕەوی‬ ‫لەبەكارهێنانی شیرینییەكاندا‪،‬‬ ‫یان لەچێشتخانە دادەنیشن‌و‬ ‫چەندین قاپ خواردەمەنی‬ ‫لەسەر یەكدەخۆن‌و دوایی‬ ‫ت��ێ��رخ��واردن س��ەرزەن��ش��ت��ی‬ ‫خ���ۆت���ان دەك������ەن‪ ،‬ب��زان��ن‬ ‫تاوانبار ئێوە نیین‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ب��اك��ت��ری لەنێو‬ ‫سیستەمی ه��ەرس��ی ئ��ێ��وەدا‬ ‫بوونی هەبێت كە لەسەر‬ ‫حەزی خواردن كاریگەری‬ ‫دادەن��ێ��ت‪ ،‬لەڕاستیدا ئەو‬ ‫ب��اك��ت��ری��ی��ان��ە ب��ەرپ��رس��ن‬ ‫ل�������ەزۆرخ�������واردن‌و‬ ‫ك��اری��گ��ەری‬

‫ل��ەس��ەر ح����ەزی خ����واردن‬ ‫دادەنێن‪ ،‬لەساڵی (‪)٢٠٠٦‬‬ ‫دا زی��ن��دەن��اس��ان گەیشتن‬ ‫ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ج���ۆری‬ ‫بەكتریاكانی نێو سیستەمی‬ ‫ه���ەرس���ی م��ش��ك��ی ق��ەڵ��ەو‬ ‫لەگەڵ ج��ۆری بەكتری نێو‬ ‫سیستەمی هەرسی مشكی‬ ‫لەڕ جیاوازە‪.‬‬ ‫لەئێستادا میها كوواساو‬ ‫هاوكارەكانی لەئەستیتۆی‬ ‫ن���ەت���ەوەی���ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە‬ ‫لەفەرانسا‬ ‫كشتوكاڵییەكان‬ ‫( ‪)I N R E‬‬ ‫ل��ەف��ەران��س��ا‬ ‫ب�������������ۆ‬

‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی زی��ات��ر ل��ەم‬ ‫ب������وارەدا ب��ەك��ت��ری��ی��ەك��ان��ی‬ ‫سیستەمی ه��ەرس��ی مشكە‬ ‫ل������ەڕو ق���ەڵ���ەوەك���ان���ی���ان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا ئاڵوگۆڕ‬ ‫پ���ێ���ك���رد‪ ،‬ئ��ەن��ج��ام��ەك��ەی‬ ‫زۆر س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ب��وو‪،‬‬ ‫ئ��ەو مشكانەی بەرگرییان‬ ‫لەبەرانبەر قەڵەوبوون هەیە‬ ‫دەستكردیان بەقەڵەوبوون‪،‬‬ ‫هەروەها ئاستی هۆڕمۆنەكان‬ ‫لەلەشیاندا گەیشتە ئاستی‬ ‫ئەو مشكانەی ئامادەن بۆ‬

‫قەڵەوبوون‪.‬‬ ‫م���رۆڤ���ەك���ان���ی���ش وەك‬ ‫مشكەكان دوو دەس��ت��ەن‪،‬‬ ‫ئ���ەوان���ەی ك��ە ل��ەب��ەران��ب��ەر‬ ‫قەڵەویدا بەرگرییان هەیە‌و‬ ‫ئ���ەوان���ەی ك���ە ئ��ام��ادەی��ی‬ ‫ق���ەڵ���ەوب���وون���ی���ان ت��ێ��دای��ە‪،‬‬ ‫ه���ەر ب��ۆی��ە ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم‬ ‫دەتوانێت‬ ‫تاقیكردنەوەیە‬ ‫ك��اری��گ��ەری زۆر ل��ەس��ەر‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ل��ەس��ەر‬ ‫م����رۆڤ داب��ن��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫بتوانیین بەكتریاكانی نێو‬ ‫سیستەمی هەرسی مرۆڤ‬ ‫بناسیین‌و ك��ردارەك��ان��ی��ان‬ ‫تێبگەین‪ ،‬بەوتەی توێژەران‬ ‫لەوانەیە رێگەی گونجاوتر‬ ‫ب��ۆ ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی خ��واردن��ی‬ ‫ئەو كەسانەی كە ئامادەیی‬ ‫قەڵەوبوونیان تێدایە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪6‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ئەو دەرمانانەی لەبواری‬ ‫سێكسییەوە زیاتر الوازتان دەكات‬


‫‪7‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫زیادەڕۆیی بەكارهێنانی‬ ‫ئ���ەو چ���ارەس���ەران���ەی كە‬ ‫بۆ بەهێزكردنی پێوەندی‬ ‫سێكسی بەكاردێن دەتوانێت‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی پ��ێ��چ��ەوان��ەی‬ ‫هەبێت س���ەرەڕای ئ��ەوەی‬ ‫دەبێت بەهۆی خووگرتن‬ ‫بەدەرمانەكە‪‌ ،‬وارەزووی‬ ‫سێكسی پیاوان لەسێكس‬ ‫كەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیە ئامارێكی ورد‬ ‫لەو كەسانەی بۆ پێوەندی‬ ‫سێكسی بەهێزتری خۆیان‬ ‫چ��ارەس��ەری ج��ۆرب��ەج��ۆر‬ ‫بەكاردەهێنن لەبەردەستدا‬ ‫ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬ب����ەاڵم ئ����ەوەی‬ ‫روونە ژمارەیەك لەخەڵك‬ ‫بەتایبەتی پیاوانی الو‪ ،‬بۆ‬ ‫دروستكردنی پێوەندییەكی‬ ‫سێكسی بەهێزتر هەندێك‬ ‫چارەسەر بە بەرفراونی‌و‬ ‫ب��ەب��ێ راوێ�����ژی پزیشك‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی الب���ردن���ی‬ ‫ك���ێ���ش���ەك���ان���ی ئ���ەن���دام���ە‬ ‫سێكسییەكان بەكاردەهێنن‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەم چارەسەرانە‬ ‫ژی�����ان�����ی س��ێ��ك��س��ی��ی��ان‬ ‫لێتێكبدات‪.‬‬ ‫ك��ری��س��ت��وف��ێ��ر ه��ارت��ر‪،‬‬ ‫ل��ەت��وێ��ژەران��ی سیستەمی‬ ‫س�����ەالم�����ەت�����ی (‪)VA‬‬ ‫لەهۆستۆن‪ ،‬كە لەلێكۆڵینەوە‬ ‫نوێیەكەیدا گەیشتووە بەو‬ ‫ئەنجامەی النیكەم (‪)%٦‬ی‬ ‫ئەو پیاوە الوانەی چاالكی‬ ‫سێكسییان هەیە دەرمانی‬ ‫(‪ )ED druge‬بەكاردەهێنن‬ ‫ب���ێ���ئ���ەوەی ل���ەگ���ەڵ هیچ‬ ‫پ��زی��ش��ك��ێ��ك��دا راوێ���ژی���ان‬ ‫ك���ردب���ێ���ت‪ ،‬ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا‬ ‫دەكرێت بەكارهێنانی ئەم‬ ‫چ���ارەس���ەرە ناولێبنرێت‬ ‫بەچارەسەری سەرەڕۆیانە‪.‬‬ ‫ئ����ەو پ���ی���اوان���ەی ئ��ەم‬ ‫چ��ارەس��ەرە بەكاردەهێنن‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ����ەو پ��ی��اوان��ەی‬

‫ك�����ە ئ������ەم چ�����ارەس�����ەرە‬ ‫ب��ەك��ارن��اه��ێ��ن��ن‪ ،‬ل��ەك��رداری‬ ‫سێكسیدا وەك یەكن بەو‬ ‫ج���ی���اوازی���ی���ەوە ئ���ەوان���ەی‬ ‫چ���ارەس���ەر ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن‬ ‫ئاستی متمانەبوون بەخۆیان‬ ‫ن��زم��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئەنجامی‬ ‫لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات‬ ‫تەنانەت ئەو كەسانەی كە‬ ‫ب���ەردەوام ئەم چارەسەرانە‬ ‫بەكاردەهێنن لەژیانی سێكسی‬ ‫خۆیاندا هەست بەئارامی‌و‬ ‫رەزای��ەت��ی كەمتر دەك���ەن‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر لەپێوەندییە‬ ‫سێكسییەكانیشییان رازیبن‪.‬‬ ‫هارتەر لەم بارەوە دەڵێت‬ ‫«كاتێك كەسێك دەیەوێت‬ ‫ب����ەردەوام چ��ارەس��ەرەك��ان��ی‬ ‫(‪ )ed‬وەرب��گ��رێ��ت دەبێت‬ ‫ئاگاداربێت ئەم چارەسەرانە‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە چ����اوەڕوان����ی‬ ‫ن���ال���ۆژی���ك���ی ل��ەزێ��ه��ن��ی��دا‬ ‫دروستبكات»‪.‬‬ ‫ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی ئ��ەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە كاری لەسەر‬ ‫هەستی خەڵك لەدرێژماوەدا‬ ‫نەكردووە‪ ،‬ناكرێت دڵنیابین‬ ‫ل����ەوەی پ��ێ��وەن��دی ن��ێ��وان‬ ‫قەلەقی‌و بەكارهێنانی ئەم‬ ‫دەرمانانە بە چ شێوەیەكە‪،‬‬ ‫ه��ارت��ر دەڵ��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ئ���ەم چ���ارەس���ەران���ە ببێت‬ ‫بەهۆی قەلەقییەكی شاراوە‬ ‫ل���ەپ���ی���اوان���داو ب������ەردەوام‬ ‫بەكاریبهێنن‪.‬‬ ‫پێوەندی لەگەڵ زێهندا‬ ‫ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەك���ەی‬ ‫هارتەردا (‪ )١٢٠٠‬قوتابی‬ ‫زان���ك���ۆ ل���ەس���ەران���س���ەری‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ادا ب��ەش��دارب��وون‪،‬‬ ‫دك��ت��ۆر دروگ����و م��ون��ت��اگ‪،‬‬ ‫ئ��ورول��وژی��س��ت��ی كلینیكی‬ ‫ك��ل��ول��ەن��د ل��ەو ب��ڕوای��ەدای��ە‬ ‫دۆزی���ن���ەوەك���ان���ی ه��ارت��ەر‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی ئ��ەو‬ ‫دوو دڵییەیە كە ژمارەیەكی‬

‫زۆر ل��ەس��ەر دەرم��ان��ەك��ان��ی‬ ‫(‪ )ed‬هەیانبوو‪ ،‬ئەو دەڵێت‬ ‫«ئ��ەم چارەسەرانە كێشەی‬ ‫جەستەیی بۆ ئەو بەتەمەنانەی‬ ‫پێویستیان پێیەتی‪ ،‬یان ئەو‬ ‫الوان����ەی پێویستیان پێی‬ ‫نییە دروس��ت��ب��ك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫هەندێكجار‬ ‫دەبێتە ه��ۆی دروستكردنی‬ ‫كێشەی دەروونی»‪.‬‬ ‫بەوتەی مونتاگ‪ ،‬زۆربەی‬ ‫پ��ی��اوان دوای بەكارهێنانی‬ ‫ئ��ەم چ��ارەس��ەران��ە سەیری‬ ‫ك���اردان���ەوەك���ان���ی ل��ەش��ی��ان‬ ‫دەكەن‪ ،‬لەوەها بارۆدۆخێكدا‬ ‫چێژی پێویست لەپێوەندییە‬ ‫سێكسییەكانیان وەرناگرن‌و‬ ‫لەوانەیە سیستەمی دەماری‬ ‫سمپاتیك لە لەشدا چاالك‬ ‫ببێت‪ ،‬ئ��ەم��ە لەكاتێكدایە‬ ‫لەكاتی پێوەندی سێكسیدا‪،‬‬ ‫ل��ەش چ��االك��ی سیستەمی‬ ‫دەم�����������اری س��م��پ��ات��ی��ك‬ ‫كەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫خوپێوەگرتن‬ ‫ئورولوژیستەكان لەسەر‬ ‫ئەو بڕوایەن هیچ بەڵگەیەكی‬ ‫زانستی س��ەب��ارەت ب��ەوەی‬ ‫بەكارهێنانی (‪)ed‬ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫بەرگەی لەش بەرزدەكاتەوە‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬ب��ەاڵم بەوتەی‬ ‫دك��ت��ۆر ت��وب��ی��اس ك��ه��ل��ەر‪،‬‬ ‫بەكارهێنانی نەگونجاوی‬ ‫ئ����ەم چ���ارەس���ەران���ە‬ ‫دەتوانێت ببێت بەهۆی‬ ‫ك��ەم��ب��وون��ەوەی��ەك��ی‬ ‫سروشتی ل��ەك��رداری‬ ‫س���ێ���ك���س���ی���دا‪ ،‬ئ���ەم‬ ‫چ���ارەس���ەران���ە تەنیا‬ ‫ب��ۆم��اوەی (‪ )٥‬ساڵ‬

‫وەاڵم����دەدات����ەوەو دەبێتە‬ ‫ه����ۆی ب���ەرزب���وون���ەوەی‬ ‫كلسترۆڵ‪ ،‬زەختی خوێن‌و‬ ‫دیابێت‪ ،‬یان كێشەكانیتر‪.‬‬ ‫ه������ەروەه������ا ت��ەن��ی��ا‬ ‫چەندجار ب��ەرەورووب��وون‬ ‫ل��ەگ��ەڵ كێشەدا بەسە بۆ‬ ‫ئەوەی كەسەكە ببەسرێتەوە‬ ‫بەم چارەسەرانەوە‪ ،‬دكتۆر‬ ‫جیكۆب راجفێر‪ ،‬مامۆستای‬ ‫ئورولۆژی فاكڵتی پزیشكی‬ ‫دەی��ڤ��ی��د ف��ەن��ی زان��ك��ۆی‬ ‫(‪ )UCLA‬ل���ەم ب����ارەوە‬ ‫دەڵ���ێ���ت «ه���ەرج���ارێ���ك‬ ‫پیاوێك كێشەی سێكسی‬ ‫بۆدروستببێت‪ ،‬ب��ەردەوام‬ ‫ن���ی���گ���ەران دەب���ێ���ت ك��ە‬ ‫جارێكیتر هەمان كێشەی‬ ‫بۆ دروستببێتەوە‪ ،‬ئەمە ئایا‬ ‫خوگرتنی دەروونییە‪ ،‬یان‬ ‫جەستەیی‪ ،‬نازانم بەوردی‬ ‫وەاڵمەكەی چییە!»‪.‬‬ ‫ئەنجامی هەموو ئەمانە‬ ‫لەالی توێژەران‌و شارەزایان‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل�����ەوەی «ئ���ەو‬ ‫پ��ی��اوان��ەی ب��ەب��ێ راوێ���ژی‬ ‫پ��زی��ش��ك چ��ارەس��ەرك��ان��ی‬ ‫(‪ )ed‬ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن‪،‬‬ ‫ژیانی سێكسییان لەجیاتی‬ ‫باشبوون خراپتر دەبێت»‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪8‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫خواردنی زۆری شیرینی دەبێت‬ ‫بەهۆی دابەزینی زیرەكی‬


‫‪9‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫خ��واردن��ی زۆری شیرینی‬ ‫ل���ەدرێ���ژم���اوەدا ب��ەش��ێ��وەی��ەك‬ ‫ك��اری��گ��ەری خ����راپ ل��ەس��ەر‬ ‫سیناپسەكانی دەماخ دادەنێت‌و‬ ‫توانای فێربوون‌و وەبیرهێنانەوە‬ ‫ت��ووش��ی كێشە دەك���ات‪ ،‬لەم‬ ‫ن����اوەدا خ���واردن���ی هەڵگری‬ ‫ئۆمێگا (‪ )٣‬وەك رۆنی ماسی‬ ‫دەتوانێت پێشگیری لەم زیانە‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لەوانەیە زۆرتان دەربارەی‬ ‫زیانەكانی شیرینییەوە بیستبێت‪،‬‬ ‫چونكە شیرینی كاریگەری‬ ‫زۆری ل����ەس����ەر ق���ەڵ���ەوی‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر نیگەرانی‬ ‫ق��ەڵ��ەوب��وون��ی خ��ۆت��ان نیین‬ ‫هێشتا دەبێت ئاگاداری رادەی‬ ‫خواردنی شیرینی بن‪ ،‬چونكە‬ ‫وادی�����ارە خ���واردن���ی شیرینی‬ ‫ل��ەدرێ��ژم��اوەدا دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ����ەوەی ئ��اس��ت��ی زی��رەك��ی��ت��ان‬ ‫داببەزێت‪ ،‬ئەمە ئەنجامی دوایین‬ ‫لێكۆڵینەوە لەسەر مشكەكانە‪.‬‬ ‫ئ����ەو م��ش��ك��ان��ەی ت��ەن��ی��ا‬ ‫بەرجێمی خواردمەنی تێكەڵەی‬ ‫شەكرو گەنمەشامی تێردەكران‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ ئەو مشكانەی‬ ‫خواردەمەنییەكەیان‬ ‫رجێمی‬ ‫ترشی چ��ەوری ئۆمێگا سێی‬ ‫تێدابوو‪ ،‬دوای تەنیا (‪ )٦‬حەفتە‪،‬‬ ‫لەدۆزینەوەی رێگەدا تووشی‬ ‫كێشە دەبوون‪.‬‬ ‫ف��ێ��رن��ان��دۆ گ��وم��ەز پیلینا‪،‬‬ ‫نەشتەرگەری‌و‬ ‫پرۆفیسۆری‬ ‫فیسیۆلۆژی لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫«ئ��اك��ام��ی لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫ئێمە پیشانیدەدات ئەوشتەی‬ ‫ك���ە دەی��خ��ۆی��ن ك��اری��گ��ەری‬ ‫لەسەر بیركردنەوەمان هەیە‪،‬‬ ‫خواردنی خواردمەنی پڕ شەكر‬ ‫لەدرێژماوەدا‪ ،‬توانای مێشكتان‬ ‫ب��ۆ ف��ێ��رب��وون‌و ل��ەب��ەرك��ردن��ی‬ ‫زان��ی��اری��ی��ەك��ان دەگ���ۆڕێ���ت‪،‬‬ ‫بەاڵم زیادكردنی ئۆمێگا (‪)٣‬‬ ‫لەرجێمی خواردەمەنی رۆژانە‬ ‫ئەم زیانە تاڕادەیەكی زۆر كە‬ ‫مدەكاتەوە»‪.‬‬ ‫ئ����������ەو م����ش����ك����ان����ەی‬

‫ب��ەك��اره��ێ��ن��راب��وون پێشتر بۆ‬ ‫ماوەی (‪ )٥‬رۆژ‪ ،‬رۆژی (‪)٢‬‬ ‫ج���ار ل��ەه��ەن��دێ��ك رێچكەی‬ ‫ئاڵۆزەوە كە هەندێك نیشانەی‬ ‫بینایی لێدانرابوو تێدەپەرێندران‪،‬‬ ‫(‪ )٦‬حەفتە دوای دەستپێكردنی‬ ‫رجێمی خواردەمەنی توێژەران‬ ‫دووب������ارە ئ���ەو م��ش��ك��ان��ەی��ان‬ ‫خستە نێو ه��ەم��ان رێچكەوە‬ ‫ت��اوەك��و توانایی ی���ادەورەی‌و‬ ‫تێپەڕبوونیان لەنێو رێچكەكانەوە‬ ‫تاقیبكەنەوە‪.‬‬ ‫گ��وم��ەز پیلینا دەرب���ارەی‬ ‫ك�������رداری م��ش��ك��ەك��ان ل��ەم‬ ‫تاقیكردنەوەدا دەڵێت «گروپی‬ ‫دووه�����ەم ك��ە ئۆمێگا (‪)٣‬‬ ‫یان پێگەیشتبوو زۆر خێراتر‬ ‫لەگروپەكەیتر توانییان رێگەی‬ ‫خ��ۆی��ان لەنێو رێچكەكانەوە‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬ئەو مشكانەی لەم‬ ‫ماددەیە بێبەش كرابوون لەكاتی‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕب��وون ل��ەڕێ��گ��ەك��ان��ەوە‬ ‫هێواشتربوون‌و كەمبوونەوەی‬ ‫چ��االك��ی سیناپسی دەب��ی��ن��را‬ ‫(سیناپس بەشوێنێك دەوترێت‬ ‫ك��ە ل���ەودا خانەدەمارییەكان‬ ‫بەئازادكردنی ماددەی كیمیایی‬ ‫ن��اس��راو بەنیڤرۆترانسمیتەر‪،‬‬ ‫پەیامە دەمارییەكان بۆ یەكتری‬ ‫دەگوازنەوە)‪.‬‬ ‫خانەكانی مێشكی مشكەكان‬ ‫لەگواستنەوەی نیشانە بۆیەكتری‬ ‫تووشی كێشە ببوون‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫تواناییە بیركردنەوەیان بەڕوونی‬ ‫دابەزیبوو‪ ،‬بۆیە نەیاندەتوانی‬ ‫ئەو شتانەی (‪ )٦‬حەفتە لەوەو‬ ‫پێش فێری ببوون جارێكیتر‬ ‫وەبیری خۆیان بهێننەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ل��ەك��ات��ێ��ك��دای��ە ئ��ەو‬ ‫م��ش��ك��ان��ەی ت��رش��ی چ���ەوری‬ ‫ئۆمێگا (‪)٣‬یان لەڕێگەی رۆنی‬ ‫تۆیی ك��ەت��ان��ەوە‪ ،‬ی��ان ترشی‬ ‫دی��ك��ۆزا هێگزا یونیك (دی‬ ‫ئیچ ئای) پێگەیشتبوو لەكاتی‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕب��وون لەڕێچكەكانەوە‬ ‫خێراتربوون‪ ،‬چونكە وادی��ارە‬ ‫سیناپسەكانی مێشكیان‪ ،‬یان‬ ‫پێوەندییە كێمیاییەكانی نێوان‬

‫خ��ان��ەك��ان��ی مێشكیان زیانی‬ ‫پێنەگەیشتبوو‪.‬‬ ‫یەكێكیتر لەدۆزینەوەكانی‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەوە بوو ئەو‬ ‫گروپەی كە (دی ئیچ ئای)یان‬ ‫پێنەگەیشتبوو‪ ،‬نیشانەگەلیكیان‬ ‫لەبەرگری لەبەرانبەر ئانسولیندا‬ ‫پێنیشاندەدا‪ ،‬گومەز پیلینا لەو‬ ‫بارەوە دەڵێت «دۆزینەوەكانی‬ ‫ئ��ێ��م��ە پ���ی���ش���ان���ی���دەدات كە‬ ‫بەكارهێنانی (دی ئیچ ئای)‬ ‫بەشێوەی رێوپێك دەتوانێت‬ ‫مێشك لەبەرانبەر زیانەكانی‬ ‫شەكر بپارێزێت‪ ،‬ئەمە وەك‬ ‫پ��اش��ەك��ەوت��ك��ردن��ی پ��ارەی��ە‬

‫ل��ەب��ان��ك��دا‪ ،‬ئ��ێ��وە بەشێوەیەك‬ ‫لەنێو مێشكدا پاشەكەوتی‬ ‫دەك����ەن ت��اوەك��و هەركاتێك‬ ‫پێویستیتان ب��ەس��ووت��ەم��ەن��ی‬ ‫زی��ادە بۆ بەربەرەكانێ لەگەڵ‬ ‫نەخۆشییەكاندا ل��ەداه��ات��وودا‬ ‫ه���ەب���وو‪ ،‬ب��ت��وان��ی��ت ب��ەك��اری‬ ‫بهێنێت»‪.‬‬ ‫بۆیە هەرچی زیاتر ماسی‬ ‫هەڵگری ئۆمێگا (‪ )٣‬بەكاربهێنن‬ ‫س������وودی زی���ات���ر دەب��ی��ن��ن‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا ئ��اگ��اداری‬ ‫بەكارهێنانی زیاد لەحدی شەكر‬ ‫بەهەموو جۆرەكانییەوە بن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪10‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫چۆن دەكرێت جووجەڵەی ناو‬ ‫هێڵكە بەخەبەركەیتەوە؟‬


‫‪11‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫جووجەڵەكان پێشئەوەی‬ ‫ل��ەه��ێ��ل��ك��ە ب����ێ����ن����ەدەرەوە‪،‬‬ ‫زۆربەی كاتەكان خەوتوون‪،‬‬ ‫مێشكیان چ��االك‌و خەریكی‬ ‫گەشەسەندنە‪ ،‬هیچ دەنگێك‬ ‫كاریگەری لەسەریان نییە‪،‬‬ ‫ت��ەن��ی �ا‌و ت��ەن��ی��ا ی���ەك دەن��گ��ە‬ ‫دەتوانێت خەبەریانكاتەوە‪.‬‬ ‫ب��اوك��ی ج��ووج��ەڵ��ەك��ان‬ ‫وات����ە ك��ەڵ��ەب��اب ن��اس��راوە‬ ‫ب������ەوەی ب��ەی��ان��ی��ان زوو‬ ‫لەخەو هەڵدەستێت‌و خەڵك‬ ‫خ��ەب��ەر دەك���ات���ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ج��ووج��ەڵ��ەك��ان��ی ناوهێلكە‬ ‫كاتێكی زۆری����ان پێویستە‬ ‫ت��اوەك��و خەبەریان ببێتەوە‪،‬‬ ‫دەن���گ���ە دەن���گ���ی دەرەوە‬ ‫خەبەریان ناكاتەوە مەگەر‬ ‫ئ���ەوەی دەنگێكی تایبەتی‬ ‫ببیستن‪.‬‬ ‫ئیڤان باالبان پرۆفیسۆری‬ ‫بەشدار لەزانكۆی مەك گیلی‬ ‫مۆنتڕاڵی كەنەدا لەسەر ئەو‬ ‫بڕوایەیە ب���ەوردی نازانیین‬ ‫كۆڕپەڵەی جووجەڵە لە چ‬ ‫كاتێكدا س��ووڕی خەوتن‌و‬ ‫هەستان لەخەو تاقیدەكاتەوە‬ ‫وەك ئ����ەوەی گ���ەورەك���ان‬ ‫دەی��ك��ەن‪ ،‬ب��ۆ مێشكێك كە‬ ‫خ��ەری��ك��ی گ��ەش��ە س��ەن��دن��ە‪،‬‬ ‫م���ان���ەوە ل���ەدۆخ���ی ج��ووڵ��ە‬ ‫حەیاتییەكان‌و بەكارهێنانی‬ ‫ئ��ۆك��س��ی��ج��ن وەك ئ���ەوەی‬

‫لەكاتی كۆمادا روودەدات‬ ‫دوور ل����ەچ����اوەڕوان����ی‌و‬ ‫سەیر نییە‪ ،‬ئەگەر مێشكی‬ ‫كۆڕپەڵە زیاد لەحەد چاالك‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەگ���ەری روودان����ی‬ ‫ك��ەم��ب��وون��ەوەی ئۆكسیجن‬ ‫ه��ەی��ە ك���ە م��ەت��رس��ی��دارەو‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە زی����ان ب��ەدەم��اخ‬ ‫بگەێنێت‪.‬‬ ‫ب��ااڵب��ان‌و هاوكارەكانی‬ ‫ب���ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی زی��ات��ر‬ ‫ل����ەس����ەر ئ�����ەم رووداوە‬ ‫ل��ەج��ووج��ەڵ��ەی ن��او هێلكە‬ ‫وردب��وون��ەوە‪ ،‬بەپێچەوانەی‬ ‫مشكەكان‪ ،‬جووجەڵەی ناو‬ ‫لەكاریگەرییەكانی‬ ‫هێلكە‬ ‫هۆرمۆنەكانی لەشی دایك‬ ‫پ��ارێ��زراوە‪ ،‬بۆیە لێكۆڵینەوە‬ ‫لەسەری ئاسانترە‪ .‬توێژەران‬ ‫ل��ەم لێكۆڵینەوەدا مولكولە‬ ‫شەكرییەكانیان ب��ەم��اددەی‬ ‫رادی���ۆئ���اك���ت���ی���ڤ ن��ی��ش��ان��ە‬ ‫گ��وزاری��ك��ردو ناردیانە نێو‬ ‫هێڵكەكەوە‪ ،‬كاتێك مێشك‬ ‫چاالكی هەبێت ئەم شەكرە‬ ‫بەكاردەهێنێت‌و چاالكییەكەی‬ ‫ل�����ەڕێ�����گ�����ەی ئ���ام���ێ���ری‬ ‫هەستەوەری رادیۆئاكتیڤەوە‬ ‫پیشاندەدرێت‪.‬‬ ‫ب���ەم م��ێ��ت��ۆدە ت��وێ��ژەران‬ ‫ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ك���ە مێشكی‬ ‫ج���ووج���ەڵ���ەی ن��ێ��و هێڵكە‬ ‫نزیكەی (‪)%٨٠‬ی ناچاالكە‪،‬‬

‫ل���ەم ك���ات���ەدا م��ێ��ش��ك ئ��ەم‬ ‫ماددە شەكرییە لەسووڕێكی‬ ‫رێك‌وپێكدا بەكاردەهێنێت‬ ‫ك��ە دەت��وان��ێ��ت پیشاندەری‬ ‫ئ����ەوە ب��ێ��ت ج��ووج��ەڵ��ەك��ە‬ ‫قۆناغگەلێك لەخەوو بێداری‬ ‫تەجروبە دەكات‪.‬‬ ‫زەنگی هەستان لەخەو‬ ‫ت����وێ����ژەران ت��ێ��ك��ۆش��ان‬ ‫تاوەكو بەدروستكردنی دەنگ‬ ‫ج��ووج��ەڵ��ەی نێو هێلكەكە‬ ‫خەبەر بكەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫روویدا زۆر سەرنجڕاكێشبوو‪،‬‬ ‫ج��ووج��ەڵ��ك��ەك��ان ل��ەخ��ەو‬ ‫ه��ەڵ��ن��ەس��ان‌و ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا‬ ‫ه��ی��چ ب���ەالی���ەن���ەوە گ��رن��گ‬ ‫نەبوو‪ ،‬جووجەڵەكان تەنیا‬ ‫ئەوكاتەی لەخەو هەستان‬ ‫ك���ە ت���وێ���ژەرەك���ان دەن��گ��ی‬ ‫مریشكێكی دای��ك��ی��ان كە‬ ‫دەن��گ��ی م��ەت��رس��ی ل��ەخ��ۆی‬ ‫دەردەه���ێ���ن���ا ب�ڵ�اوك���ردەوە‪،‬‬ ‫ب��ااڵب��ان ل��ەو ب��ارەوە دەڵێت‬ ‫«ئ���ەم رێ���ك وەك كاتێك‬ ‫وای��ە كاتێك لۆرییەك لەبەر‬ ‫پ��ەن��ج��ەرەك��ەت��ان��ەوە تێپەڕ‬ ‫دەب��ێ�ت‌و كەسێك ب��ەن��اوەوە‬ ‫لەكاتی نووستندا بەدەنگی‬ ‫بەرز بانگتان بكات»‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا ت����وێ����ژەران‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی‬ ‫تەنانەت كاتێك شێوازەكانی‬ ‫م���ێ���ش���ك پ���ی���ش���ان���دەدات‬ ‫جووجەلەكان نووستوون‪،‬‬ ‫ج����ووڵ����ە دەك��������ەن‪ ،‬ب��ۆی��ە‬

‫ب��ەئ��ەگ��ەری زۆرەوە‪ ،‬پێش‬ ‫ل���ەدای���ك���ب���وون ئ��اس��ت��ێ��ك��ی‬ ‫ن��زم��ی چ��االك��ی مێشكیان‬ ‫ه��ەی��ە ك���ە م��اس��ول��ك��ەك��ان‬ ‫كۆنتڕۆڵدەكات‪.‬‬ ‫م������ارك������وس ف����ران����ك‬ ‫ل��ەزان��ك��ۆی پنسیلڤانیای‬ ‫پ��ی��ت��زب��ورگ ل���ەس���ەر ئ��ەو‬ ‫بڕوایەیە ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫ئاماژە بەخاڵێكی زۆر گرنگ‬ ‫دەك����ات‪ ،‬ك��ۆرپ��ەی هەموو‬ ‫ج��ۆرەك��ان لەباڵندەكانەوە‬ ‫ب��گ��رە ت���اوەك���و م����رۆڤ بە‬ ‫ب���ەراورد لەگەڵ گەورەكان‬ ‫زۆر زی��ات��ر دەخ���ەون‪ ،‬ئێمە‬ ‫ه��ۆك��اری ئەمە بەتەواوەتی‬ ‫ن���ازان���ی���ی���ن‪ ،‬ئ����ەو دەڵ��ێ��ت‬ ‫«ئ���ەم ن��ووس��ت��ن��ەی م���اوەی‬ ‫كۆرپەڵەی رۆڵێكی گرنگی‬ ‫ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی مێشكدا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر بەهەر هۆكارێك‬ ‫ئەم نووستنە تێكبچێت‪ ،‬چ‬ ‫كاریگەرییەكی لەسەر مێشك‬ ‫دەبێت؟»‪.‬‬ ‫ب����ەوت����ەی ت����وێ����ژەران‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی ن��ووس��ت��ن��ی‬ ‫تازەلەدایكبووانی نەوەكام‪،‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەه��ۆك��ارەك��ان��ی‬ ‫ك���ێ���ش���ەك���ان���ی داه����ات����وو‬ ‫لەفێربووندا‪ ،‬بااڵبان لەئێستادا‬ ‫دەیەوێت بەهەستان لەخەوی‬ ‫ج��ووج��ەڵ��ەك��ان��ی ناوهێڵكە‬ ‫ب��زان��ێ��ت كاریگەرییەكانی‬ ‫ل���ەس���ەر دوای ل��ەه��ێ��ڵ��ك��ە‬ ‫دەرهاتن چۆن دەبێت‌و ئەم‬ ‫كاریگەرییە تا چ رادەی��ەك‌و‬ ‫بەچ شێوازێكە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪12‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫لەوانەیە (‪ )٣٦‬ساڵ لەوەوپێش‬ ‫لەمەریخ ژیان دۆزرابێتەوە‬


‫‪13‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ئ��ەن��ج��ام��ی ش��ی��ك��ارێ��ك��ی‬ ‫ن�����وێ ل����ەس����ەر دۆزی����ن����ەوە‬ ‫كۆنەكانی پشكنەری وایكینگ‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫پ��ش��ك��ن��ەرەك��ەی (‪ )٣٦‬س��اڵ‬ ‫لەوەوپێش بەدروستی ژیانی‬ ‫میكرۆبی لەمەریخدا دۆزیبێتەوە!‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٧٦‬پشكنەری‬ ‫ڤ��ای��ك��ی��ن��گ ل���ەس���ەر م��ەری��خ‬ ‫داب������ەزی‪ ،‬ل���ەوك���ات���ەوە ناسا‬ ‫چەندین پشكنەرو مەریخ‌ پێوی‬ ‫بۆ هەسارەی س��وور ن��اردووە‬ ‫ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ستركتۆرەی هەسارەكە بكەن‌و‬ ‫بگەڕن بەدوای نیشانەكانی ژیان‬ ‫لەم هەسارەدا‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەگەری ئ��ەوە هەیە‬ ‫كە نیشانەكانی ژیان لەهەموو‬ ‫ئ��ەم س��ااڵن��ەدا لەنێو داتاكانی‬ ‫ڤایكینگدا ش��اردراب��ێ��ت��ەوە‪،‬‬ ‫شیكاری نوێی داتا كۆكراوەكان‬ ‫لەالیەن پشكنەرەكانی ڤایكینگی‬ ‫(‪)١‬و (‪ )٢‬پیشانیدەدات‪ ،‬ئەم‬ ‫پشكنەرانە نزیكەی (‪ )٣٦‬ساڵ‬ ‫ل��ەوەوپ��ێ��ش بەڵگەیان لەسەر‬ ‫ژیانی میكرۆبی لەهەسارەكەدا‬ ‫دۆزیوەتەوە‪.‬‬ ‫ش��ی��ك��اری ن���وێ ل��ەس��ەر‬ ‫یەكێك لەسێ تاقیكردنەوەكەی‬ ‫پ��ش��ك��ن��ەرەك��ە چ��ڕب��ووەت��ەوە‪،‬‬

‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی‬

‫(‪Labeled‬‬

‫‪)Release Experiment‬‬ ‫بەتێكەڵكردنی خۆڵی مەریخ‬ ‫لەگەڵ دڵۆپی ئاوی هەڵگری‬ ‫م���اددەی خ��ۆراك �ی‌و كاربۆنی‬ ‫رادی���وئ���اك���ت���ی���ڤ ب������ەدووای‬ ‫نیشانەكانی ژیاندا دەگەڕن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫خاكەكە هەڵگری میكرۆب‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬دەب��ێ��ت ئ��ەت��ۆم��ەك��ان��ی‬ ‫كاربۆن‌و م��اددە خۆراكییەكان‬ ‫بەكاربهێنێت‌و گازی میسان‌و‬ ‫دووان����ە ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆن‬ ‫ئ��ازادب��ك��ات‪ ،‬ب��وون��ی هەركام‬ ‫ل���ەم م���اددان���ە بەپشكنەرەكە‬ ‫دەڵ��ێ��ت ژی����ان ل��ەخ��اك��ەك��ەدا‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬ئەمە رێ��ك ئەو‬ ‫رووداوەبوو كە روویدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تاقیكردنەوەكانیتری ڤایكینگ‬ ‫پشتڕاستی تاقیكرنەوەی (‪)LR‬‬ ‫ی��ان ن��ەك��رد‌و زان��ای��ان��ی ناسا‬ ‫ناچاربوون كە دۆزینەوەكانی‬ ‫(‪ )LR‬وەكو دات��ای دژبەیەك‬ ‫لەپاڵ بەكتریدا دابنێن‪.‬‬ ‫بەاڵم لەئێستادا شیكارێك‬ ‫ل��ەالی��ەن زی��ن��دە دەم��ارن��اس��ی‬ ‫زانكۆی كالیفۆرنیای باشووری‬ ‫(ب����ەڕێ����وەب����ەری پ��ێ��ش��ووی‬ ‫پ��رۆژەی شاتڵی فەزایی ناسا)‬ ‫و م��ات��م��ات��ی��ك��زان��ی زان��ك��ۆی‬ ‫سیەنایی ئیتالیا ئەنجامدراوەو‬

‫دەت��وان��ێ��ت تێگەیشتنەكانی‬ ‫پێشوو راستبكاتەوە‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫لەشیكارێك بەناوی (شیكاری‬ ‫بۆڵێ)‪)Cluster Analysis( ،‬‬ ‫س��وودی��ان وەرگ���رت���ووە‪ ،‬ئەم‬ ‫شیكارە جارێكیتر داتاكانی‬ ‫ب�������ەڕواڵ�������ەت چ���وون���ی���ەك‬ ‫دەستەبەندی دەكاتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫تێبگات چی رووی��داوە‪ ،‬ئەوان‬ ‫دۆزی��ی��ان��ەوە شیكارەكە دوو‬ ‫بۆڵ دروستدەكات‪ ،‬بۆڵێك بۆ‬ ‫دوو تاقیكردنەوەی كاریگەری‬ ‫ڤایكینگ‌و بۆڵێكیتر بۆ پێنج‬ ‫تاقیكردنەوەی كۆنتڕۆڵی‪.‬‬ ‫س����ەرەڕای ئ��ەم��ە‪ ،‬كاتێك‬ ‫ئ���ەوان دات��اك��ان��ی ڤایكینگیان‬ ‫لەگەڵ سەرچاوەكانی ژیانی‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��راوەی زەوینییدا‬ ‫وەكو پلەی گەرمی مشكەكانی‬ ‫تاقیگە بەراوردكرد‪ ،‬شیكارەكە‬ ‫بەدروستی دۆزینەوە ژیانییەكانی‬ ‫ج��ی��ا ل���ەدات���ا ن��اژی��ان��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫كۆنتڕۆڵی‬ ‫تاقیكردنەوەكانی‬ ‫زەوی����ن����ی‪ ،‬ه�����اوڕێ ل��ەگ��ەڵ‬ ‫تاقیكردنەوەكانی‬ ‫ئەنجامی‬ ‫كاریگەری ڤایكینگ خستە نێو‬ ‫بۆڵەكانەوە‪.‬‬ ‫هەموو ئەم ئەنجامانە بەو‬ ‫واتایەن شیكاری بۆڵی كاتێك‬ ‫ب���ەڕادەی گونجاو ل��ەه��ەردوو‬

‫دات������ای ژی����ان����ی‌و ن��اژی��ان��ی‬ ‫تێربكرێت‪ ،‬بەڕاستی ئەم دوو‬ ‫داتایە لەیەكتری جیادەكاتەوە‌و‬ ‫كاتێك ئەم كارە بۆدۆزینەوەكانی‬ ‫(‪ )LR‬ئەنجامدەدرێت‪ ،‬داتاكانی‬ ‫ڤایكینگ دەخ��ات��ە ن��ێ��و دات��ا‬ ‫ژیانییەكانەوە‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەم ئەنجامانە‬ ‫ب���وون���ی ژی���ان���ی م��ی��ك��رۆب��ی‬ ‫ل���ەس���ەر م���ەری���خ ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫پشتڕاستناكاتەوە‪،‬‬ ‫(‪)%١٠٠‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ت��ەن��ی��ا ج��ەخ��ت ل��ەوە‬ ‫دەك����ات����ەوە ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫(‪)LR‬ی ڤایكینگ‌و داتاكانی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ‬ ‫بەتەواوەتی لەگەڵ یەكترییدا‬ ‫جیاوازن‪ ،‬هەروەها پیشانیدەدات‬ ‫دات��اك��ان��ی ڤایكینگ دات���ای‬ ‫ژیانیین‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی زیاتر پێویستە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر شیكاری بۆڵی ئێمە‬ ‫بەوەها ئەنجامێك دەگەێنێت‪،‬‬ ‫لەوانەیە یەكەم تێڕوانیینمان‬ ‫بۆدۆزینەوەی ژیانی میكڕۆبی‬ ‫لەخۆڵەكانی مەریخدا هەڵە‬ ‫بووبێت‪ ،‬تێڕوانینێك كە بوو‬ ‫بەهۆی ئەوەی ئەم كانە زێڕە بۆ‬ ‫ماوەیەكی دوورودرێ��ژ بێسوود‬ ‫بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬


‫‪14‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬


‫‪15‬‬

‫لێكۆڵینەوەیەكی نوێ كە لەئەمریكادا ئەنجامدراوە پیشانیدەدات خواردنەوەی‬ ‫رۆژانەی قاوە‪ ،‬چ قاوەی ئاسایی‪ ،‬یان قاوەی بێكافیین تەمەن درێژدەكات‪،‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی گۆڤاری پزیشكی نیو ئینگلەند‪ ،‬ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە‬ ‫پیشانیدەدات ئەو پیاوانەی لەڕۆژدا دوو یان سێ كوپ قاوە دەخۆنەوە‬ ‫تەمەنیان (‪ )%١٠‬لەوانەی قاوە ناخۆنەوە درێژترە‪ ،‬دەربارەی ژنان ئەم‬ ‫درێژبوونی تەمەنە دەگاتە (‪)%١٣‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫خواردنەوەی قاوە‬ ‫تەمەن درێژدەكات‬


‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ئەم لێكۆڵینەوەیە كە لەالیەن توێژەرانی «ئەنستیتۆی نەتەوەیی‬ ‫توێژینەوەی شێرپەنجەی» ئەمریكاوە ئەنجامدراوە بەرفراوانترین‬ ‫لێكۆڵینەوەیە دەربارەی كاریگەرییەكانی خواردنەوەی قاوە لەسەر‬ ‫نەخۆشییە ئاساییەكانی سەردەمی پیری وەكو نەخۆشییەكانی دڵ‪،‬‬ ‫نەخۆشی شەكرە‌و كێشەكانی هەناسەدان‪ ،‬هەڵبەت هێشتا بەتەواوەتی‬ ‫دیار نییە كە ئایا خواردنەوەی قاوە بەتەواوەتی سوودمەندە‪ ،‬یان‬ ‫نا؟ دەبێت بۆ دۆزینەوەی كاریگەرییە خراپەكانی لێكۆڵینەوەی زیاتر‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫یەكێك لەتوێژەرانی بەشی لێكۆڵینەوەی شێرپەنجە لەزانكۆی‬ ‫مریلەند دەڵێت «ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە دەتوانێت جۆرێك‬ ‫لەدڵنیایی بداتە ئەو كەسانەی نیگەرانی الیەنە خراپەكانی قاوەن‪،‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ئ��ەو وادی���ارە خ��واردن��ەوەی ق��اوە ئ��ەگ��ەری تووشبوون‬ ‫بەنەخۆشییە كوشەندەكان بەرزناكاتەوە‪ ،‬بەوتەی ئەو پێوەندی نێوان‬ ‫قاوەو نەخۆشییە كوشەندەكان روون نییە‌و ئەم لێكۆڵینەوەیە خاڵێكی‬ ‫نوێ دەربارەی رۆڵی خواردنەوەی قاوە وەكو هۆكار‪ ،‬یان ئەنجامی‬ ‫نەخۆشییە ئاساییەكان پینیشان نادات»‪.‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەیەكیتر كە لەالیەن ئەنستیتۆی لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫خووە خۆراكییەكان لەئەمریكادا ئەنجامدراوە‪ ،‬شارۆمەندانی ئەم‬ ‫واڵتە لەیەك ساڵی رابردوودا زیاد لە (‪ )٧٥‬ملیارد كوپ قاوەیان‬ ‫خواردووەتەوە كە بەنزیكەی (‪ )٣٥‬ملیارد دۆالر دەخەمڵێنرێت‪،‬‬ ‫نزیكەی (‪)%٦٥‬ی ئەمریكاییەكان رۆژانە قاوە دەخۆنەوەو نزیكەی‬ ‫(‪ )%٧٣‬حەفتانە‪ ،‬هەر پێی ئەم راپۆرتە ئەمریكاییەكان بەتێكڕایی (‪)٣‬‬ ‫كوپ قاوە لەڕۆژدا دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫لەتوێژینەوەی «ئەنستیتۆی نەتەوەیی توێژینەوەی شێرپەنجە»‬ ‫خووەكان‌و بارودۆخی تەندروستی نزیكەی (‪ )٤٠٠‬هەزار پیاوو‬ ‫ژنی تەمەن لەنێوان (‪ )٥٠‬تاوەكو (‪ )٧١‬ساڵ بەشداریان تێداكردووە‬ ‫ئەو كەسانەی نەخۆشی شێرپەنجە‌و دڵ جەڵتەی دەماخیان هەبوو‬ ‫لەم توێژینەوە بەدەركرابوون‪ .‬ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە پیشانی‬ ‫دەدا ئەو كەسانەی لەڕۆژدا (‪ ،)٢‬یان (‪ )٣‬كوپ قاوە دەخۆنەوە‬ ‫ئەگەری تووشبوونیان بەنەخۆشییەكانی دڵ (‪ )%١٤‬ئەگەری مردنیان‬ ‫بەنەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسە‪ ،‬ئەگەری مردنیان بەهۆی‬ ‫جەڵتەی دڵەوە (‪)%١٦‬و ئەگەری مردنیان بەهۆی نەخۆشی شەكرە‬ ‫(‪ )%٢٥‬كەمترە لەوانەی قاوە ناخۆنەوە‪.‬‬ ‫دەرب���ارەی ئ��ەو ژنانەی ل���ەڕۆژدا (‪ ،)٢‬ی��ان (‪ )٣‬ك��وپ قاوە‬ ‫دەخۆنەوە هەمان ژمارەی زۆرە بەڕێژەیەكی زیاترەوە دەبینرێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر رادەی قاوە خواردنەوە ببێت بە (‪ ،)٥‬یان (‪ )٦‬كوپ‬ ‫لەڕۆژدا ئەگەری مردن زیاتر دادەبەزێت‪.‬‬ ‫خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە خواردنەوەی قاوە لەسەر ئەگەری‬ ‫تووشبوون بەشێرپەنجە كاریگەری نییە‪ ،‬تەنانەت ئەو كەسانەی‬ ‫لەڕۆژدا (‪ )٣‬كوپ قاوە دەخۆنەوە ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجە‬ ‫زیاترە‪.‬‬ ‫ئەنجامدەرانی ئەم توێژینەوەیە دەڵێن قاوە زیاد لەهەزار پێكهاتەی‬ ‫جۆربەجۆری هەیە‪ ،‬هەركامێكیان دەتوانێت لەسەر بارودۆخی‬ ‫تەندروستی كاریگەری دابنێت‪ ،‬بۆیە دەبێت لەسەر كاریگەری‬ ‫قاوە لەسەر ئەو كەسانەی پێشینەیی نەخۆشییان هەیە توێژینەوەی‬ ‫بەرباڵوتربكرێت‪.‬‬


‫‪17‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ملوانەكەیەك كە بڕی پیسی هەوا دەپێوێت‬ ‫زان��ای��ان ملوانكەیەكییان‬ ‫دروس���ت���ك���ردووە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫لەهەموو شوێنێكدا بڕی ماددە‬ ‫پیسكەرەكانی ه��ەوا بپێوێت‌و‬ ‫بەپێوانی چاالكی‌و رادەی هەوا‬ ‫هەڵمژینەكان پیشانیبدات كە‬ ‫ماددە پیسكەرەكانی ناوەندەكان‬ ‫ت��ا چ رادەی���ەك���ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫زیانبەخش بێت‪.‬‬ ‫ماددە پیسكەرەكانی ژینگە‬ ‫بەنزیكەی هەموو دەورووبەری‬ ‫ئێمەیان داگیركردووەو لەگەڵ‬ ‫ئ���ەو ه���ەوای���ەی هەڵیدەمژین‬ ‫دەچێتە نێو لەشمانەوە‪.‬‬ ‫لەڕاستییدا ساڵەهایە دەزانیین‬ ‫ئ��ال��وودەب��وون��ی ه���ەوا لەسەر‬ ‫تەندروستیمان كاریگەری خراپی‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەوەی ئێستا بەدروستی‬ ‫نایزانیین ئەوەیە كاتێك خەریكی‬ ‫چ���االك���ی ج��ۆرب��ەج��ۆری��ی��ن‪،‬‬ ‫كاریگەری بڕی ئەم پیسكەرانە‬ ‫كە لەگەڵ ه��ەوادا هەڵیدەمژین‬

‫چ رادەی���ەك���ە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫ت��ا ‌‬ ‫زانایان دەیانەوێت ئەم كێشەیە‬ ‫بەملوانكەیەك چارەسەربكەن‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەم ملوانكەیە‬ ‫بۆ هەموومان سوودمەندبێت‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی‬ ‫بڕوایان بەكاریگەرییە خراپەكانی‬ ‫پیسبوونی هەوا نییە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ملوانكەیە لەهەموو‬ ‫شوێنێك‌و لەهەموو بارودۆخێكدا‬ ‫دەت��وان��ێ��ت لەگەڵتاندا بێت‌و‬ ‫پێتانبڵێت بڕی ئەو ماددە پیسانەی‬ ‫لەگەڵ هەوادا هەڵیدەمژن تا چ‬ ‫ردایەكەو تا چ رادەیەك دەتوانێت‬ ‫زیانتان پێبگەێنێت‪.‬‬ ‫ئ���ەم ئ��ام��ێ��رە نوێیە ن��اوی‬ ‫(‪)Micro PEM‬و كۆمپانیای‬ ‫نێودەوڵەتی (‪ )RTI‬لەكارولینایی‬ ‫باكووری دروستیكردووەو تا‬ ‫ئەو رادەیە بچووكە كە دەكرێت‬ ‫لێدروستبكرێت‪،‬‬ ‫ملوانكەی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ل���ەوان���ەی���ە كاتێك‬

‫س��ەی��ری��دەك��ەی��ت زۆر الت‬ ‫بچووك نەبێت!‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەش��دا‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫قەبارەو رووخسارەكەی زۆر‬ ‫گرنگ نەبێت‪ ،‬یان النیكەم ئەو‬ ‫كارەی دەیكات جێگەیەك بۆ‬ ‫كێشەی ج��وان��ی نەهێڵێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم ئامێرە نەتەنیا دەتوانێت‬ ‫بڕی پیسییەكانی دەورووبەرتان‬ ‫بپێویت دەش��ت��وان��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ت��اوپ��ێ��وێ��ك��ەوە ك��ە ل��ەن��اوی��دا‬ ‫دان��راوە ئاستی چاالكییەكانتان‬ ‫دیاریبكات‪.‬‬ ‫(‪ )Micro PEM‬ل��ەم‬ ‫دواییەدا لەلێكۆڵینەوەیەكدا كە‬ ‫لەالیەن ئەنستیتۆیی نەتەوەی‬ ‫زانستی تەندروستی ناوەندەكان‌و‬ ‫زان��ای��ان��ی (‪)RTI‬و چەندین‬ ‫زانكۆی ئەمریكادا ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫بەكارهێنرا‪.‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەدا بەهەركام‬ ‫ل���ەب���ەش���دارب���ووان دان���ەی���ەك‬

‫ملوانكە دراو داوای��ان��ل��ێ��ك��را‬ ‫تاوەكو هەندێك چاالكی وەكو‬ ‫دانیشتن‪ ،‬وەستان‌و رێگەرۆیشتن‬ ‫لەسەر ترێدمیل‌و سەركەوتن‬ ‫ل���ەق���ادرم���ەك���ان‌و گ��س��گ��دان‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬زانایان توانییان‬ ‫ب��ڕی هەناسەدان بپێون‌و بڕی‬ ‫پیسكەرەكان تۆماربكەن‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر ستیڤ چ��ی��ل��رود‪،‬‬ ‫یەكێك لەتوێژەرانی (‪ )RTI‬كە‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەدا بەشداربووە‪،‬‬ ‫ل���ەو ب�����ارەوە دەڵ��ێ��ت «ئ��ەم‬ ‫تەكنەلۆژیایە گرنگی تایبەتی بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن لەتەندروستی‬ ‫هەیە‪ ،‬بڕی هەڵمژینی هەوا لەنێو‬ ‫خەڵكی بەتەمەندا جیاوازە‪ ،‬بۆیە‬ ‫گرنگە بڕی ئەو ماددە پیسانەی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه����ەوادا دەچ��ێ��ت��ە نێو‬ ‫سییەكان بزانرێت‪ ،‬چونكە ئەمە‬ ‫بۆ چ��اودێ��ری‌ك��ردن��ی نەخۆش‬ ‫گرنگی زۆری هەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬

‫دایناسۆرەبێتەربیەتەکان هۆكاری‬ ‫گەرمبوونی زەوی بوون‬ ‫لەئێستاشدا مانگاو مەڕوبزن هۆکاری گەرمبوونی زەوین‬


‫‪19‬‬

‫وەك چێل بەكتریاكانی نێو‬ ‫رێخۆڵەیی پێشەوە (‪)foregut‬‬ ‫گ��ازی میسان دروستدەكات‪،‬‬ ‫ئاژەڵەكە بەقرقێنە ئ��ەم گازە‬ ‫لەخۆی دەردەكات كە بەشدارە‬ ‫لەگۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا‪،‬‬ ‫لەوەدەچێت سارۆپادەكان ئەم‬ ‫بەكتریایەیان لەریخۆڵەیی دواوە‬ ‫(‪ )hindgut‬هەڵگرتبێت‌و گازە‬ ‫میسانەكەیان بەشێوەی بای‬ ‫سك دەركردبێت‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ەو دات��ای��ان��ەی كە‬ ‫ل���ەس���ەر رووەك���خ���ۆرەك���ان���ی‬ ‫ئ����ەم����ڕۆ ك�����ۆك�����راوەت�����ەوە‪،‬‬ ‫ویلكنسن‌و ه��اوەك��ارەك��ان��ی‬ ‫ب���ەراوردی���ان���ك���ردووە ه��ەم��وو‬ ‫سارۆپادەكان پێكەوە لەوانەیە‬ ‫س��ااڵن��ە (‪ )٥٢٠‬ت��ەن گ��ازی‬ ‫میسانیان دروستكردبێت كە‬

‫بەنزیكەی یەكسانە بەقەبارەی‬ ‫گ��ازەك��ان��ی ژووری س��ەوز‬ ‫لەئەمڕۆدا‪ ،‬هەڵبەت ویلكنسن‬ ‫دەڵ��ێ��ت «ئ��ەم ب��ەراوردك��ردن��ە‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ه��ەڵ��گ��ری هەڵە‬ ‫بەهاوكۆڵەكەی (‪)٢‬وە بێت»‪.‬‬ ‫دەی����ڤ����ی����د ب���ی���رل���ی���ن���گ‪،‬‬ ‫م���ودێ���ل���س���ازی ك���ەش���وه���ەوا‬ ‫لەزانكۆی شفیڵدی بەریتانیا‬ ‫دەڵێت «كاتێك داتاكان لەپاڵ‬ ‫یەكترییدا دادەنیین‪ ،‬پیشانیدەدا‬ ‫سارۆپادەكان دەبێت زەوییان‬ ‫ت��اوەك��و رادەی (‪ )١‬پلەی‬ ‫سانتیگراد گەرمكردبێت»‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو بە بەردبووانەی‬ ‫دۆزراون������ەت������ەوە دەزان��ی��ی��ن‬ ‫ك���ەش���وه���ەوا ل���ەس���ەردەم���ی‬ ‫دایناسۆڕەكاندا زۆر گەرمتر‬ ‫لەئێستابووە‪ ،‬لەو سەردەمەدا‬

‫‪scientist‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫بەپێی توێژینەوە نوێیەكانی‬ ‫زانایان‪ ،‬بای سكی گەورەترین‬ ‫دای��ن��اس��ۆرە رووەك��خ��ۆرەك��ان‬ ‫وات��ە سارۆپادە مل درێژەكان‬ ‫رۆڵێكی گرنگی لەزیادبوونی‬ ‫پلەی گەرمی زەوییدا هەبووەو‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا چ��ێ �ل‌و پ��ەزەك��ان‬ ‫ئ���ەو رۆڵ���ە دەگ���ێ���ڕن‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە ب��ای سكی‬ ‫ئ���ەم گ��ی��ان��دارە زەب��ەاڵح��ان��ە‬ ‫هەڵگری قەبارەیەكی گەورەی‬ ‫گ��ازی ژووری س��ەوز ب��ووەو‬ ‫ئ��ەم گ���ازەش دەب���وو بەهۆی‬ ‫گەرمبوونی زەوی‪.‬‬ ‫ل����ەزۆرب����ەی ك��ات��ەك��ان��ی‬ ‫سەردەمی میزۆزوییك سەردەمی‬ ‫دایناسۆرەكان س��ارۆپ��ادە مل‬ ‫درێژەكان یەكێكبووە لەگروپە‬ ‫بەرچاوەكانی دایناسۆرەكان‪،‬‬ ‫وەكو هەموو رووەكخۆرەكان‪،‬‬ ‫س��ارۆپ��ادەك��ان��ی��ش هەڵگری‬ ‫بەكتریای رێخووڵەیی بوون‬ ‫كە یارمەتییاندەدات بۆ هەرسی‬ ‫خواردەمەنی‪.‬‬ ‫دەی���ڤ���ی���د وی��ل��ك��ی��ن��س��ن‪،‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆری زان��ك��ۆی جان‬ ‫مورسی لیڤەرپوولی بەریتانیا لەو‬ ‫بارەوە دەڵێت «ئەو گیاندارانە‬ ‫ت��ان��ك��ی گ�����ەورەی ه��ەڵ��گ��ری‬ ‫ژم��ارەی��ەك��ی زۆر میكرۆب‬ ‫ب���وون»‪ ،‬لەڕووەكخۆرەكانی‬

‫س��ەه��ۆڵ ل��ەج��ەم��س��ەرەك��ان��دا‬ ‫بوونی نەبووە‪ ،‬مۆدێلی بیرلینگ‬ ‫پیشانیدەدات ئاستی ب��ەرزی‬ ‫دوان����ە ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆن‌و‬ ‫میسان هۆكاری نەبوونی ئەم‬ ‫سەهۆڵە بووە‪.‬‬ ‫پۆل بارت لەمۆزەخانەیی‬ ‫ل��ەن��دەن ل��ەو ب����ارەوە دەڵێت‬ ‫«ل��ەوان��ەی��ە دایناسۆرەكانیتر‬ ‫لەسەر كەشوهەوا كاریگەری‬ ‫زۆرت���ری���ان ه��ەب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫دەڵێت هەرچەند لەسەردەمی‬ ‫ژوراس����ی����ك����دا زۆرت���ری���ن���ی‬ ‫دایناسۆرەكان سارۆپادەكان‬ ‫ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم بەرزترین پلەی‬ ‫گەرمی لەسەردەمی كەرتاسەدا‬ ‫بووە كە لەدوای ژوراسیكەوە‬ ‫دەستپێدەكات»‪ ،‬ئ��ەو دەڵێت‬ ‫«ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ئ��ێ��م��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ب��ەرزت��ری��ن پ��ل��ەی گ��ەرم��ادا‬ ‫بەرەوڕوویین‪ ،‬ئەم گیاندارانە‬ ‫بوونیان نەبووە»‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی ئ��ەو لەسەردەمی‬ ‫ك��ەرت��اس��ەدا زۆرب���ەی رووەك‬ ‫خۆرەكانیتری وەك هادروسورە‬ ‫دەن��������ووك س���ۆن���ەی���ی���ەك���ان‌و‬ ‫سەرئەتوپسیانكانی دەنووكدار‬ ‫بەرپرسی باڵوبوونەوەی گازی‬ ‫میسان لەكەشوهەودا بوون‪.‬‬ ‫س�������ەرچ�������اوە‪New :‬‬


‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫مرۆڤ بۆ بەردەوامیدان بەژیان‬ ‫پێویستی بەهەسارەیەكیترە‬


‫‪21‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی ئ��ەم‬ ‫دوایەی «سندوقی جیهانی‬ ‫ب�����ەرگ�����ری ل���ەس���روش���ت‬ ‫«(‪ )WWF‬خێرایی مرۆڤ‬ ‫لەبەكارهێنانی س��ەرچ��اوە‬ ‫سروشتییەكان ن��اچ��ارم��ان‬ ‫دەكات لەئایندیەكی نزیكدا‬ ‫بۆ دابینكردنی پێداویستییە‬ ‫ب��ن��چ��ی��ن��ەی��ی��ەك��ان��م��ان وەك‬ ‫داب���ی���ن���ك���ردن���ی ب��ەره��ەم��ە‬ ‫خۆراكییەكان‌و دارس��ت��ان‌و‬ ‫ئ��اژەڵ��داری سەیارەیەكیتری‬ ‫وەك زەویمان لەبەردەستدا‬ ‫بێت»‪.‬‬ ‫ئ�������ەم رێ����ك����خ����راوە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ە ناحكومییە‬ ‫لەڕاپۆرتەكەی خۆییدا كە‬ ‫لەژێر ناونیشانی «هەسارەی‬ ‫زیندوو» باڵویكردووەتەوە‬ ‫دەڵێت «لەساڵی (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫دا كۆی نیازەكانی مرۆڤ‬ ‫بۆ دابینكردنی بەروبوومە‬ ‫(‪)%٣٠‬‬ ‫كشتوكاڵییەكان‬ ‫لەوە كە لەڕاستییدا لەزەویدا‬ ‫هەیە زیاترە»‪.‬‬ ‫رادەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫س��ەرچ��اوە سروشتییەكانی‬ ‫گ���ۆی زەوی‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫زەوی��ی��ە كشتوكاڵییەكان‌و‬ ‫دارس��ت��ان��ەك��ان ب���ەڕادەی���ەك‬ ‫بەرزبووەتەوە كە بۆ قەرەبوو‬

‫ك��ردن��ەوە زی��ن��دووك��ردن��ەوەی‬ ‫بەكارهێنانی یەك ساڵی مرۆڤ‪،‬‬ ‫زەوی پێویستی بە (‪ )١.٥‬ساڵ‬ ‫كات هەیە‪.‬‬ ‫بەپێی راپ��ۆرت��ی ن��اون��دی‬ ‫ه�����ەواڵ�����ی «ب���ل���وم���ب���رگ»‬ ‫بەڕێوەبەری «سندوقی جیهانی‬ ‫بەرگری لەسروشت» دەڵێت‬ ‫«مرۆڤ لەم چەند دە ساڵەدا‬ ‫بەشێوەك دەژی‌و بەكاردەهێنێت‪،‬‬ ‫وەك ئەوە وایە ئێمە سەیارەیەكی‬ ‫زەویتریشمان هەبێت‪ ،‬رادەی‬ ‫بەكارهێنانی م��رۆڤ (‪)%٥٠‬‬ ‫زیاترە لەوەی رادەی سەرچاوە‬ ‫س���روش���ت���ی���ی���ەك���ان���ی زەوی‬ ‫دەتواننبەرهەمی بهێنن‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ش��ێ��وازو رادەی بەكارهێنان‬ ‫ن���ەگ���ۆڕی���ن‪ ،‬ت���اوەك���و س��اڵ��ی‬ ‫(‪ )٢٠٣٠‬دەگەین بەبارۆدۆخێك‬ ‫كە بۆ دابینكردنی نیازەكانمان‬ ‫بەزەویێكیتریش‬ ‫پێویستیمان‬ ‫دەبێت»‪.‬‬ ‫ئ��ەم راپ��ۆرت��ە كە جەخت‬ ‫ل����ەس����ەر ك���ەم���ك���ردن���ەوەی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س���ەرچ���اوە‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی وەك ئ��او‪،‬‬ ‫دارس����ت����ان����ەك����ان‌و زەوی���ی���ە‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان دەك����ات‪،‬‬ ‫بەمەبەستی كاریگەری دانان‬ ‫لەسەر گردبوونەوەی مانگی‬ ‫داهاتووی رێكخراوی نەتەوە‬

‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ك��ە ب��ڕی��ارە‬ ‫ل���ەش���اری ری��ودۆج��ان��ی��رۆی‬ ‫بەرازیل بەمەبەستی رێگەكانی‬ ‫پشگیری لەناوچوونی سەرچاوە‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان ببەسترێت‪،‬‬ ‫باڵوبووەتەوە‪.‬‬ ‫ش���ارەزای���ان���ی س��ەرچ��اوە‬ ‫س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان ب��ۆ پ��ێ��وان��ی‬ ‫س��ەرچ��اوەك��ان��ی گ��ۆی زەوی‬ ‫لەبەراووردێك سوودوەردەگرن‬ ‫ك��ە پێی دەوت��رێ��ت هكتاری‬ ‫ج��ی��ه��ان �ی‌و ت��ێ��ك��ڕای ه��ەم��وو‬ ‫س���ەرچ���اوە سروشتییەكانی‬ ‫وەك دارستانەكان‌و سەرچاوە‬ ‫ئاوییەكان‌و كشتوكاڵییەكانی‬ ‫لەخۆگرتووە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەو لێكۆڵینەوانەی‬ ‫ك����ە ل���ەس���اڵ���ی (‪)٢٠٠٨‬‬ ‫دا ئ���ەن���ج���ام���دراوە رادەی‬ ‫بەكارهێنانی هەر كەسێك لەم‬ ‫س��ەرچ��اوان��ە (‪ )٢.٧‬هكتار‬ ‫بووە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە زەوی‬ ‫لەباشترین ب��ارۆدۆخ��دا تەنیا‬ ‫دەتوانێت (‪ )١.٨‬هكتار بۆ‬ ‫هەركەسێك دابیینبكات‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئامارەكانی رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان دانیشتووانی‬ ‫گۆی زەوی گەیشتووە بە (‪)٧‬‬ ‫ملیارد كەس‪.‬‬ ‫رادەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫س���ەرچ���اوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان‬

‫ل��ەه��ەر واڵت��ێ��ك��دا لەگەڵ‬ ‫واڵتەكەیتردا جیاوازە‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە رادەی بەكارهێنانی‬ ‫ئەم سەرچاوانە لەواڵتێكی‬ ‫وەك قەتەر (‪ )١٢‬هكتارە‌و‬ ‫دوایی ئەوە واڵتە واڵتانی‬ ‫ك����وێ����ت‪ ،‬ل��ەم��ی��رن��ش��ی��ن��ە‬ ‫یەكگرتووەكانی ع��ەرەب‪،‬‬ ‫ئەمریكا‌و دانیمارك دێن‪،‬‬ ‫ئەمە لەكاتێكدایە رادەی‬ ‫بەكارهێنانی دانیشتووانی‬ ‫ناوچەی فەلەستیین تەنیا‬ ‫یەك «هكتاری جیهانییە»‪.‬‬ ‫س���ن���دوق���ی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫ب����ەرگ����ری ل���ەس���روش���ت‬ ‫ئ���اگ���ادارم���ان دەك���ات���ەوە‬ ‫ش���ێ���وازی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫س��ەرچ��اوە سروشتییەكان‬ ‫لەئێستادا وەكو هەڵگرتنی‬ ‫پ���ارە لەحسابێكی بانكی‬ ‫وای��ە كە پ��ارەی پێویستی‬ ‫ت���ێ���دا ن���ی���ی���ە‪ ،‬ه��ەن��دێ��ك‬ ‫لەسەرچاوە سروشتییەكان‬ ‫بەڕادەیەك لەژێر فشاردان‬ ‫ك��ە ل��ەوان��ەی��ە ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫تیابچن‌و زیندووكردنەوەیان‬ ‫نامومكین دەبێت‪.‬‬ ‫وەرگ���ێ���ڕان���ی‪ :‬م��ێ��ه��رداد‬ ‫رۆژهەاڵتی‬


‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫كاریگەرییە ژینگەیی‌و‬ ‫تەندروستییەكانی پاشماوە‬ ‫مەترسیدارەكان‬


‫‪23‬‬ ‫رێكان فەیسەڵ حەیدەری‪..................................................................‬‬ ‫پاشماوە مەترسیدارەكان‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫دەتوانین پێناسەی پاشماوە ترسناكەكان بەم شێوەیە بكەین پاشماوەیەك‪ ،‬یان كۆمەڵێك پاشماوەیە لەئەنجامی چاالكییە‬ ‫پیشەسازی‌و پزیشكی‌و كشتوكاڵییەكان دەردەچێت‌و هەندێك كاریگەری كیمیایی‌و فیزیایی‌و بایلۆژی دەبێت لەسەر تەندروستی‬ ‫مرۆڤ‌و ژینگە لەڕێگەی هەڵگرتنی‪ ،‬یان گواستنەوەی‪ ،‬یان چارەسەركردنی‪ ،‬هەروەها پاشماوە ترسناكەكان بەوە دەناسرێت‬ ‫كە توانای تەقینەوەو گڕگرتنییان هەیەو لەهەندێك حاڵەتدا بەكارلێككردنییان لەگەڵ هەوا‪ ،‬یان ئاوو ماددەیەكی مەترسیدارتر‬ ‫دروستدەكەن)‪.‬‬ ‫پێناسەی جیهانی بۆ پاشماوە ترسناكەكانیش دەڵێت (هەر ماددەیەك‪ ،‬یان شتێك كە پێویستی بەكۆتاییپێهێنان هەبێت‌و رێگەو‬ ‫شێوازی تایبەتی هەبێت بۆ لەناوبردنی‌و چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵی‪ ،‬نابێت لەو ناوچەیە بەكۆتابهێنرێت كە پاشماوەی مااڵنی‬ ‫لێفڕێ دەدرێت‪ ،‬چونكە كاریگەری هەیە لەسەر ژینگەو تەندروستی گشتی‪ ،‬ئەوە پاشماوەی ترسناكە‪.‬‬


‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫سەرچاوەكانی پاشماوە‬ ‫مەترسیدارەكان‬ ‫‪-1‬پ����������اش����������م����������اوە‬ ‫پیشەسازییەكان‪ :‬هەرچەندە‬ ‫پیشەسازی بنەمایەكی گرنگی‬ ‫ئابوورییە‪ ،‬بەاڵم سەرچاوەیەكی‬ ‫س�������ەرەك�������ی پ����اش����م����اوە‬ ‫بەجۆرێك‬ ‫مەترسیدارەكانە‪،‬‬ ‫رێ�����ژەی (‪)%90‬ی ه��ەم��وو‬ ‫پاشماوە ترسناكەكان لەجیهاندا‬ ‫لەدەوڵەتە پیشەسازییەكانەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ ،‬لەنموونەی‬ ‫ئ����ەو پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ان��ەی كە‬ ‫پ����اش����م����اوەی م���ەت���رس���ی���دار‬ ‫ج��ێ��دەه��ێ��ڵ��ن‪ ،‬پ��ی��ش��ەس��ازی‬ ‫پ��ی��ت��رۆك��ی��م��ی��ای��ی ب��ەه��ەم��وو‬ ‫ج��ۆرەك��ان��ی��ی��ەوە‪ ،‬پیشەسازی‬ ‫پ��اك��ژك��ەرەوەك��ان (س��اب��وون‌و‬ ‫ت��ای��ت‪...‬ه��ت��د)‪ ،‬پیشەسازی‬ ‫پێستەو خۆشكردنی‪ ،‬پیشەسازی‬ ‫تەختە‪ ،‬پیشەسازی ئەلیكترۆنی‪.‬‬ ‫‪ -2‬پاشماوە پزیشكییەكان‪:‬‬ ‫ئەم پاشماوەیە زۆر مەترسیدارە‬ ‫ب��ەه��ۆی پێكهاتەكەیەوە كە‬ ‫ب��ەزۆری لەپێكهاتەی كیمیایی‬ ‫ت���رس���ن���اك دروس����ت����ك����راون‬ ‫دەب��ن��ە ه��ۆی ب�ڵاوب��وون��ەوەی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی‪ ،‬ه���ەروەه���ا دەب��ن��ە‬

‫هۆی باڵوبوونەوەی ڤایرۆس‌و‬ ‫بەكتریای زیانبەخش‪ ،‬لەنموونەی‬ ‫پ��اش��م��اوە پزیشكییەكانیش‪،‬‬ ‫س��رن�ج‌و خوێنی رۆیشتووی‬ ‫ن��ەخ��ۆش‌و دەرم����ان‌و ح��ەپ‌و‬ ‫ئەو ماددانەی كە دەرمانەكانی‬ ‫تێدا هەڵگیراوەو ئامێرەكانی‬ ‫نەشتەرگەری‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ك����ی����م����ی����ای����ی����ە‬ ‫‪-3‬‬ ‫كشتوكاڵییەكان‪ :‬بەكارهێنانی‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ج����ۆر ل���ە پ��ەی��ن��ە‬ ‫كیمیاییەكان‌و كە بەمەبەستی‬ ‫بەپیتكردنی خاك بەكاردەهێنرێت‬ ‫س���ەرچ���اوەن ب��ۆ پ��اش��م��اوەی‬ ‫مەترسیدار‪ ،‬چونكە ئەم ماددە‬ ‫كیمیاییانە بەهۆی ئ��اودان��ەوە‬ ‫دەتوێنەوەو دەچنە نێو چینەكانی‬ ‫خاكەوەو پاشان دەچنە ئاوی‬ ‫ژێر زەوییەوەو بەمەش رێژەی‬ ‫نیترات ل��ەئ��اودا زی��اددەك��ات‌و‬ ‫دەبێتە هۆی نەخۆشی بەتایبەت‬ ‫بۆ مندااڵن‪.‬‬ ‫‪ -4‬پ��اش��م��اوەی م���ااڵن‪:‬‬ ‫هەندێك شتومەكی بەكاربراوی‬ ‫م��ااڵن لەپێكهاتەی كیمیایی‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارن وەك���و پ��ات��ری‌و‬ ‫شتومەكە پالستیكییەكان‪ ،‬بۆیە‬ ‫ت��رش��ە پ��اك��ك��ەرەوەك��ان‌و ئەو‬

‫هۆیانەی بۆ قڕكردنی مێروولەو‬ ‫مێش‌و مەگەز بەكاردەبرێت‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك واڵت زۆر‬ ‫گرنگی بەپۆلێنكردنی پاشماوەی‬ ‫مااڵن دەدەن‌و هەر ماددەیەك‬ ‫جیادەكرێتەوە لەماددەكانی تر‪.‬‬ ‫هەندێك پێكهێنەری سەرەكی‬ ‫پاشماوە مەترسیدارەكان‬ ‫‪ -1‬جیوە‪ :‬بەكاردەهێنرێت‬ ‫ل�����ەزۆرب�����ەی پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ە‬ ‫پیشەسازی‬ ‫پزیشكییەكان‌و‬ ‫ئ��ەل��ی��ك��ت��رۆن�ی‌و كشتوكاڵیی‪،‬‬ ‫بەگوێرەی پێوەری جیهانی بۆ‬ ‫رێ��ژەی جیوە ل��ەئ��اودا دەبێت‬ ‫(‪ )0.002‬ب��ەش لەملیۆنێكدا‬ ‫بێت‪ ،‬مرۆڤ لەجەستەی زۆر‬ ‫ب��ەدەگ��م��ەن پێویستی بەجیوە‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫دەرك����ەوت����ووە ك��ە جیوە‬ ‫زۆرترین كارلێك لەگەڵ (مپیل)‬ ‫دەك���ات‌و ج��ی��وەی ئەندامی‌و‬ ‫ن��ائ��ەن��دام��ی ش��ی��دەك��ات��ەوە‌و‬ ‫دەی����گ����ۆڕێ����ت ب����ۆ م��پ��ی��ل��ی‬ ‫جیوەیی‌و ئەمەش پێكهاتەیەكی‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارە تێكەڵ دەبێت‬ ‫ل��ەگ��ەڵ خ���اك‌و ئ���او‪ ،‬ئەمەش‬ ‫بەشێكە لەو كاریگەرییانەی كە‬ ‫جیوە هەیەتی لەسەر ژینگە‪.‬‬

‫‪ -2‬ك����ادم����ی����ۆم‪ :‬ئ���ەم‬ ‫م���اددەی���ە ل��ەب��ۆی��اخ‌و م���اددە‬ ‫ك��ارەب��ای��ی��ەك��ان‌و پالستیك‌و‬ ‫شوشەو حیبر بەكاردەهێنرێت‪،‬‬ ‫ل��ەدۆخ��ی دووان����ە ئۆكساندا‬ ‫مەترسیدارییەكەی بێئەندازەیە‪،‬‬ ‫تێكەڵ دەبێت ب��ەه��ەواو ئاوو‬ ‫پاشان دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ‪،‬‬ ‫ب��ەگ��وێ��رەی لێكۆلینەوەكان‬ ‫دەرك���ەوت���ووە رێ����ژەی چ��ڕی‬ ‫كادمیۆم ل��ەه��ەواو ئ��او خاكی‬ ‫ئەو ناوچانەدا زۆر ب��ەرزە كە‬ ‫چڕن بەپیشەسازی‪.‬‬ ‫‪ -3‬زەرن���ی���خ‪ :‬زەرن��ی��خ‬ ‫یەكێكە لەو ماددە ژەهراوییانەی‬ ‫ك���ە ل���ەم���ێ���ژوودا ن��اوب��ان��گ��ی‬ ‫زۆری ه��ەی��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ��ەم‬ ‫م���اددەی���ە ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‬ ‫ب��ۆ ژەه��راوی��ك��ردن��ی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫هەروەها بۆ چەكە كیمیایی‌و‬ ‫ب��ۆم��ب��ە ك��ۆم��ەڵ��ك��وژەك��ان��ی��ش‬ ‫ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬زەرن��ی��خ‬ ‫باڵودەبێتەەوە لەناو هەرسێ‬ ‫پێكهێنەرە سەرەكییەكەی ژینگە‬ ‫(ئاو‪ ،‬هەوا‪ ،‬خاك)‪.‬‬ ‫‪ -4‬ق��ورق��وش��م‪ :‬یەكێكە‬ ‫لەماددە ب�ڵاوەك��ان‌و بەئاسانی‬ ‫مرۆڤ دەستیپێدەگات‪ ،‬هەربۆیە‬


‫‪25‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫میسرییە كۆنەكان‌و رۆمانەكان‬ ‫لەگڵێنەكاری‌و ب���ۆری ئ��اودا‬ ‫بەكاریان هێناوە‪ ،‬بەدوو شێوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ی��ان ئ��ەوەت��ا بەتواوەیی‬ ‫تێكەڵ دەبێت بەئاو‪ ،‬یان بەهۆی‬ ‫پاشماوەی گازی ئۆتۆمۆمبێل‌و‬ ‫ك��ارگ��ەك��ان��ەوە تێكەڵ بەهەوا‬ ‫دەب���ێ���ت‪ ،‬ه��ەن��دێ��ك راپ���ۆرت‬ ‫ئاماژە بەبەرزبوونەوەی رێژەی‬ ‫ق��ورق��وش��م دەك����ەن ل��ەئ��اوی‬ ‫زەریای ئەتڵەسی بۆ (‪ )5‬جار‬ ‫لەهێندی ئاسایی ئەویش بەهۆی‬ ‫ئەوەیە كە سااڵنە كارگەكان‬ ‫زیاتر لە (‪ )250‬ه��ەزار تۆن‬ ‫لەقورقوشم فرێدەدەنە ناو ئەم‬ ‫زەریایەوە‪ ،‬ئەمەش تێكچوونی‬ ‫ژینگەی ئ��اوی لێدەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها منداڵ زۆر كاریگەرە‬ ‫ب��ەق��ورق��وش �م‌و دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی‬ ‫دوواك��ەوت��ووی��ی ه��ۆش��ی ئەو‬

‫مندااڵنەی كە بەر قورقوشم‬ ‫دەكەون‪.‬‬ ‫هەندێك م��اددەی تر هەن‬ ‫كە پێكهێنەری پاشماوەكانن‬ ‫ب�����ەاڵم ئ���ەم���ان���ەی س�����ەرەوە‬ ‫لەگرینگترینییان‪.‬‬ ‫چەند نموونەیەك لەپاشماوە‬ ‫مەترسیدارەكان‬ ‫‪ -1‬ل��ەس��اڵ��ی (‪)1956‬‬ ‫رووداوێ��ك��ی ل��ەن��اك��او یابانی‬ ‫ه��ەژان��د ك��ە ژم��ارەی��ەك��ی زۆر‬ ‫ل��ەدان��ی��ش��ت��وان��ی ك���ەن���داوی‬ ‫(میناماتا)و ئ���اژەڵ‌و رووەك‬ ‫نەخۆشییەكی ن��ادی��ار تێیاندا‬ ‫س���ەری ه��ەڵ��دا‌و ب���ووە هۆی‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەدەس��ت��دان��ی زی��ات��ر لە‬ ‫(‪ )235‬كەس‌و برینداربوونی‬ ‫دەی��ان ه��ەزار ك��ەس‪ ،‬دووای‬ ‫پشكنین‌و لێكۆلینەوە بۆیان‬ ‫دەركەوت كە ئاوی ئەم كەنداوە‬

‫پیسبووە بەجیوەی پاشماوەی‬ ‫ك��ارگ��ەك��ان��ی دەوروب�������ەری‪،‬‬ ‫دووای تێكەڵبوونی بەم ئاوە‬ ‫ماسییەكانیش بەركەوتوون‌و‬ ‫لەڕێگەی خواردنی ئەم ماسیانە‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ی��ان��ی ئ��ەم ك��ەن��داوە‬ ‫ژەهراوی بوون‪ ،‬واتە مرۆڤ‌و‬ ‫ژینگەش زیانییان بەركەوتووە‪.‬‬ ‫‪ -2‬دزەك����ردن����ی گ���ازی‬ ‫كیمیایی (م��پ��ی��ل) لەیەكێك‬ ‫دروستكردنی‬ ‫لەكارگەكانی‬ ‫پەیین لەشاری بۆبالی واڵتی‬ ‫هندستان بووە هۆی كوشتنی‬ ‫ی��ات��ر ل��ە (‪ )2500‬ك��ەس‌و‬ ‫ب��ەس��ەدان��ی ت��ری��ش ت��ووش��ی‬ ‫كۆئەندامی‬ ‫نەخۆشییەكانی‬ ‫هەناسەو جگەرو كۆئەندامی‬ ‫هەرس بوونەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬س����ەدان ه��اوواڵت��ی‬ ‫ئەمریكی لەهەرێمی (هاردمان)‬ ‫تووشی نەخۆشییەكانی جگەرو‬ ‫كۆئەندامی هەناسەو هەستیاری‬ ‫پێست بوون بەهۆی ژەهراوی‬ ‫بوونی ئ��اوی بیرەكانەوە‪ ،‬كە‬ ‫لەماوەی نێوان سااڵنی (‪-1964‬‬ ‫‪ )1972‬كۆمپانیای (فلیسكۆ)‬ ‫زیاتر لە (‪ )300‬ه��ەزار تۆن‬ ‫پاشماوەی پەیینەكانی خستبووە‬

‫ژێرخاكەوە‪.‬‬ ‫‪ -4‬ل���ەع���ێ���راق���ی���ش���دا‬ ‫ساڵی (‪ )1972‬بەمەبەستی‬ ‫بەرهەمهێنانی جۆرە قڕكەرێك‬ ‫بۆ كشتوكاڵكردنی گەنم‪ ،‬زیاتر‬ ‫ل��ە (‪ )6000‬ك��ەس تووشی‬ ‫ژەهراویبوون هاتن لەنێویشیاندا‬ ‫نزیكەی (‪ )500‬ك��ەس بەو‬ ‫هۆیەوە گیانیان لەدەستدا‪.‬‬ ‫پوختە‬ ‫پاشماوە مەترسیدارەكان‬ ‫ه��ەم��وو ئ���ەو م���اددان���ەن كە‬ ‫زی��ان��ب��ەخ��ش��ن ب��ۆ سیستەمی‬ ‫ژی���ن���گ���ەی���ی���م���ان‌و پ��ێ��وی��س��ت��ە‬ ‫رێوشوینی زانستی‌و تەكنەلۆژی‬ ‫پێشكەوتوو بگیرێتەبەر بۆ‬ ‫كۆتاییپێهینانییان‌و كارگەكانیش‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك بەرهەمبهێنن‬ ‫ك���ە ب��ەت��ی��ا ق����ازان����ج ل��ەب��ەر‬ ‫چاونەگرن‪ ،‬بەڵكو بەرژەوەندی‬ ‫ژینگەیی‌و تەندروستی گشتی‬ ‫لەبەرچاوبگرن‪.‬‬ ‫س����ەرچ����اوە‪ :‬ال��ن��ف��ای��ات‬ ‫ال��خ��گ��رە وال��ب��ی��ئ��ە‪ ،‬المهندس‬ ‫خالد عنانزە‪ ،‬االهلیە للنشرو‬ ‫وال��ت��وزی��ع‪ ،‬عمان‪،)2002( ،‬‬ ‫كتاب الفائزفی مسابقە التالیف‬ ‫والنشر‪.‬‬


‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫المبۆرگینی لەهەر چركەیەكدا‬ ‫(‪١٠٠‬م) دەجوڵێت‬ ‫ئەم نموونە مەفهوومییە‬ ‫(‪ )concept‬لەگەڵ هەموو‬ ‫نموونەكانیتردا جیاوازە‪ ،‬ئەم‬ ‫نموونەیە لەالیەن كۆمپانای‬ ‫(‪)Prindiville‬و‬ ‫بەریتانی‬ ‫لەسەر نموونەی مەفهوومی‬ ‫الم��ب��رۆگ��ی��ن��ی ئ��ۆن��ت��ادۆری‬ ‫(‪ )J‬دروس����ت����ك����راوە‌ كە‬ ‫لەمانگی مارسی راب��ردوودا‬ ‫ل��ەپ��ی��ش��ان��گ��ای ئۆتۆمبێلی‬ ‫جێنێڤ ك��ەوت��ە ب��ەردی��دی‬ ‫خوازیارانی ئۆتۆمبێل‪ ،‬لەو‬ ‫پێشانگادا تاقە ئۆتۆمبێلی‬

‫المبورگینی ئۆنتادۆری (‪)J‬‬ ‫ب��ەن��رخ��ی (‪)٢،٧٥٠،٠٠٠‬‬ ‫دۆالر فرۆشرا‪ ،‬بەاڵم ئێستا‬ ‫ت��ەن��ی��ا دوای چ��ەن��د مانگ‬ ‫نموونەیەكی باشتركراوی‬ ‫ئەم ئۆتۆمبێلە لەالیەن گروپی‬ ‫دی��زای��ن��ی (‪)Prindiville‬‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��راوە ك��ە زۆر‬ ‫سەرنجڕاكێشترە‪.‬‬ ‫ئەم ئۆتۆمبێلە پرۆگرامی‬ ‫بەهێزتر بۆ بەشی (‪)ECU‬‬ ‫وەكەی نووسراوەو ساڵنسا‬

‫تیتانیۆمەكەی تواناكەی لە‬ ‫(‪ )٧٠٠‬ئەسپی هەڵمییەوە‬ ‫بۆ (‪ )٨٠٥‬ئەسپی هەڵمی‬ ‫بەرزكردووەتەوەو بەرزترین‬ ‫خێراییەكەی گەیاندراوەتەوە‬ ‫(‪ )٣٥٠‬كیلۆمەتر لەكاتژمێردا‬ ‫وات������ە (‪ )٩٧،٢‬م��ی��ت��ەر‬ ‫لەچركەدا‪.‬‬ ‫ئ��ەم گ��روپ��ە ئ��ەزم��وون��ی‬ ‫زۆری س���ەرك���ەوت���ووی‬ ‫لەبەرهەمهینانی بەشەكانی‬ ‫فایبەری كاربۆنییدا هەیە‌و‬

‫ل���ەت���ەواوی تەكنیكەكانی‬ ‫دروستكردن ئامێری دەریایی‌و‬ ‫ئاسمانی ب��ۆ باشتركردنی‬ ‫دی��زای��ن��ی ئ���ەم ئۆتۆمبێلە‬ ‫س������وودی وەرگ�����رت�����ووە‪،‬‬ ‫كێشی ئ��ەم ئۆتۆمبێلە زۆر‬ ‫ك���ەم���ك���راوەت���ەوەو ستۆپی‬ ‫سرامیكی لەجیاتی ستۆپی‬ ‫دی��س��ك��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��راوە‪،‬‬ ‫ئ���ەم س��ت��ۆپ��ە زۆرگ��ران��ت��رە‬ ‫ل��ەس��ت��ۆپ��ەك��ان��ی پ��ێ��ش��وو‪،‬‬


‫‪27‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫كرداری ئەم ستۆپە لەهەموو‬ ‫ب����ارۆدۆخ����ەك����ان����دا زۆر‬ ‫ئایدیاڵە‪.‬‬ ‫ب��ەش��ەك��ان��ی ن�����اوەوەی‬ ‫دەرچەكانی‬ ‫ئۆتۆمبێلەكەو‬ ‫ه��ەوا هەمووی لەئاڵۆمنیۆم‬ ‫دروس��ت��ك��راوە‌و شاشەیەكی‬ ‫(‪)LCD‬ی پ��ێ��ن��چ ئینچی‬ ‫بۆ بەكارهێنانی سیستەمی‬ ‫سەرگەرمی ئۆتۆمبێل وەكو‬

‫دی ڤیدی پلەیەرو خەریتە‌و‬ ‫دوری پێو دانراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم گ��رووپ��ە پێشتریش‬ ‫دی��زای��ن��ی چ��ەن��دی��ن نموونە‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی��ت��ری��ان وەك���و‬ ‫فیراری (‪)٤٥٨‬و لەندریڤەر‬ ‫(‪)Defender‬یان كردووە‬ ‫و‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Giz mag :‬‬


‫‪28‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫چاوپێکەوتنێک لەگەڵ پسپۆڕێکی‬ ‫بواری نانۆتەکنۆلۆجی‬ ‫د‪ .‬سەاڵح رەزا سەعید‪ ،‬پرۆفیسۆری یاریدەدەر لەبواری نانۆ تەكنەلۆجی‪ ،‬خوێندنی دكتۆراو پۆست‬ ‫دكتۆرای لەزانكۆی جاگیلۆنیان لەپۆڵۆنیا ساڵی (‪ )٢٠٠٩‬تەواوکردووە‪ ،‬ماستەری لەساڵی (‪ )١٩٩٢‬لەزانكۆی‬ ‫سەاڵحەدین لەبواری نیمچەگەیەنەرەكان تەواوكردووە‪ ،‬زیاد لە (‪ )٩‬وتاری زانستی لەجورناڵە جیهانییەكاندا‬ ‫باڵوكردووەتەوە جگە لەدەیان توێژینەوە لەجورناڵە ناوخۆییەكان‪ ،‬بەشداری (‪ )١٤‬كۆنفرانسی زانستی‬ ‫لەبواری نانۆدا كردووەو ئێستا راگڕی فاكەڵتی پەروەردەو پەروەردەی بنەڕەتە لەچەمچەماڵ‬


‫‪29‬‬

‫زان��س��ت��ی ن����وێ‪ :‬بەچی‬ ‫دەوترێت نانۆ تەكنەلۆجی‌؟‬ ‫د‪ .‬س�������ەاڵح رەزا‪:‬‬ ‫بەئەندازیاری كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫تەنۆلكەكان ل��ەم��ەودای (‪-١‬‬ ‫‪ )١٠٠‬نانۆمەتر دەوترێت نانۆ‬ ‫تەكنەلۆجی‪ ،‬بەو زانستەی كە‬ ‫وەسفی دانان‌و رێكخستنی كاری‬ ‫ئەم هەیكەلە بەكۆنتڕۆڵكراوەی‬ ‫دەك��ات پێیدەوترێت زانستی‬ ‫نانۆ‪ ،‬ئ��ەم دوان��ە ت��ەواوك��ەری‬ ‫یەكترین‪ ،‬وشەی نانۆ وشەیەكی‬

‫گریكییە بەمانای كورتەبااڵیەو‬ ‫یەكسانە بەیەك لەسەر ملیارد‪،‬‬ ‫بۆ نموونە تیرەی تاڵێك قژ‬ ‫نزیكەی (‪ )٨٠٠٠٠‬تاوەكو‬ ‫(‪ )١٠٠٠٠٠‬نانۆمەترە‪ ،‬بۆ زیاتر‬ ‫ب��ەرچ��اوڕوون��ی ل���ەوردی ئەم‬ ‫ب��وارە‪ ،‬ئەگەر تێكڕای درێژی‬ ‫مرۆڤێك بە (‪ )١٠٠‬نانۆمەتر‬ ‫داب��ن��ێ��ی��ت‪ ،‬ئ����ەوا ب��ەن��زی��ك��ەی‬ ‫تیرەی مانگ دەبیت (‪)٢٠،٥‬‬ ‫س��ان��ت��ی��م��ەت��رو زەوی (‪)٧٦‬‬ ‫سانتیمەتر دەبێت‪.‬‬

‫زانستی ن���وێ‪ :‬م��ێ��ژووی‬ ‫ن��ان��ۆ ت��ەك��ن��ەل��ۆژی ب��ۆ ك��ەی‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬ ‫د‪ .‬س���ەاڵح رەزا‪ :‬نانۆ‬ ‫تەكنەلۆجی وەك پرۆسێس‌و‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی م��ێ��ژووی��ەك��ی‬ ‫زۆر كۆنی هەیەو لەبەرهەمە‬ ‫ك��ۆن��ەك��ان��دا دەب��ێ��ن��رێ��ن‪ ،‬بۆیە‬ ‫دەك�����رێ�����ت ئ�����ەم م���ێ���ژووە‬ ‫دابەشبكەین بەمێژووی كۆن‌و‬ ‫ن����وێ‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��د زۆرب����ەی‬ ‫خەڵك نانۆ تەكنەلۆجی وەك‬ ‫زان��س��ت��ی س����ەردەم دەن��اس��ن‪،‬‬ ‫بەاڵم هونەرمەندانی شێوەكار‬ ‫لەكۆنەوە كۆنتڕۆڵی ماددەیان‬ ‫لەمەوادی ئەتۆم‌و مولكیولدا‬ ‫ك��ردووە بۆ ئ��ەوەی كۆنتڕۆڵی‬ ‫تایبەتمەندییەكانی میكانیكی‌و‬ ‫رەن���گ���ی���ی���ەك���ان���ی م����اددەك����ە‬ ‫ب���ك���ەن‪ ،‬ن��م��وون��ەی ن��اس��راو‬ ‫ل��ەم��ان��ە ك���اری ئەنتیكەیی‌و‬ ‫بەناوبانگی رۆمانییەكانە كە‬ ‫ب��ەك��وپ��ی الی��ك��ورگ��وس (‪Ly‬‬ ‫‪ )Curguse Cup‬ن��اس��راوە‪،‬‬ ‫كە پاشماوەیەكی دەستكردی‬ ‫ش��ووش��ەی ن��ەخ��ش��ێ��ن��راوە لە‬ ‫(‪ ٤٠٠‬پ‪ .‬ز)‪ ،‬ئەم ئەنتیكەیە‬ ‫كاتێك تیشكی بەردەكەوێت‬ ‫رەنگەكەی دەگۆڕێت‪ ،‬چونكە‬ ‫لەگەڵ تەنۆلكەی نانۆی زیوو‬ ‫ئاڵتوندا تێكەڵكراوە‪.‬‬ ‫ن������م������وون������ەی������ەك������ی‬ ‫سەرنجڕاكێشیتری رۆژهەاڵتی‬ ‫ن���اوەڕاس���ت دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫دەمشقییەكان لەنێوان (‪-١٧٠٠‬‬ ‫‪ ٣٠٠‬پ‪ .‬ز) ئەویش بریتیبوو‬

‫لەشمشێرە تیژو رەقەكانیان‪،‬‬ ‫ئێستا دەرك���ەوت���ووە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ستیلەكەدا تێكەڵەی وای��ەری‬ ‫ن��ان��ۆی ئ��اراس��ت��ەك��راو تیوبی‬ ‫نانۆی كاربیدی تێدابووە نانۆ‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ی فیرعەونەكان‌و‬ ‫مایاكانیشدا بەكارهاتووە‪.‬‬ ‫ئ����ەوەی س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ە‬ ‫ن���ازان���رێ���ت ئ����ەم ك���رداران���ە‬ ‫چ����ۆن ك������راوە‪ ،‬ل��ەك��ات��ێ��ك��دا‬ ‫م��ای��ك��رۆس��ك��ۆپ��ی ئ��ەت��ۆم �ی‌و‬ ‫ئ��ام��ێ��رەك��ان��ی ئ��ام��ادەك��ردن��ی‬ ‫تەنۆلكە وەك ئێستا نەبووەو‬ ‫بوارێك بەناوی زانستی نانۆ‬ ‫بوونی نەبووە‪.‬‬ ‫بەاڵم سەبارەت بەمێژووی‬ ‫م��ودێ��رن‪ ،‬یەكەمیین مێژووی‬ ‫چ��ەم��ك��ی ن��ان��ۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‬ ‫ب��ۆ وتەكانی فاینمەن زان��ای‬ ‫ب���ەن���اوب���ان���گ���ی ئ��ەم��ری��ك��ی‬ ‫لەدانشتنێكی كۆمەڵەی فیزیایی‬ ‫ئەمریكی لەكالتچ (‪)Caltich‬‬ ‫لە (‪ )٢٩‬دیسامبەری (‪)١٩٥٩‬‬ ‫دا ب����ەن����اوی «ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك‬ ‫ژووری زۆر ه��ەن لەبنەوە»‬ ‫‪There›s‬‬ ‫‪plenty‬‬ ‫(‪of‬‬ ‫‪ )room at the bottom‬كە‬ ‫تێیدا ئاماژە بەكۆنتڕۆڵكردن‌و‬ ‫دان��ان��ی (‪)manipolation‬‬ ‫م���ول���ك���ی���ول���ەك���ان دەك�����ات‬ ‫لەپیشەسازی‪ ،‬یان كارخانەی‬ ‫(‪molecule‬‬ ‫م��ول��ك��ی��ول��دا‬ ‫ب��ۆ‬ ‫‪)manufactory‬‬ ‫دروستكردنی مەكینەی ئەتۆمی‬ ‫ل��ەم��ەودای نانۆییدا‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٧٤‬دا نوریوتانیكیوچی‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫هەندێك لەدەرمانە مولكیولییەكان بەشێوەیەك‬ ‫دەخرێنە قەفەسی نانۆوە‪ ،‬كە تەنیا‬ ‫دەنووسێن‌ بەخانە لووەكانی شێرپەنجەوەو‬ ‫هیچ زیانێك بەخانەكانیتر ناگەیەنن‬


‫‪30‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫‪)Norio‬‬ ‫(‪Taniquichi‬‬ ‫لەزانكۆی تۆكیو بۆیەكەمجار‬ ‫وش����ەی ن��ان��ۆ ت��ەك��ن��ەل��ۆج��ی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ا ب���ۆ ب��اس��ك��ردن��ی‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی پ��رۆس��ێ��س��ەك��ان‬ ‫لەنیمچەگەیەنەرەكاندا لەمەودای‬ ‫نانۆمەتردا‪ ،‬لەتێڕوانینی ئەودا‬ ‫نانۆ تەكنەلۆجی پێكهاتووە‬ ‫ل����ەپ����رۆس����ەی ج���ی���اك���ردن���ە‪،‬‬ ‫پ��ێ��ك��دال��ك��ان ل��ەس��ەر بنەمای‬ ‫ئەتۆمی‌و مولكیولی‪.‬‬ ‫پ�����اش�����ان ل����ەس����ااڵن����ی‬ ‫هەشتاكاندا (‪)Erick-Drexkr‬‬ ‫زانای فیزیایی لەژێر كاریگەری‬ ‫ب��ی��رۆك��ەك��ەی ف��ای��ن��م��ان ئ��ەو‬ ‫چەمكەی خستەگەڕو یەكەم‬ ‫وتاری زانستی لەژێر ناونیشانی‬ ‫ئەندازیاری ئەتۆمی (‪Atomic‬‬ ‫‪ )engineering‬باڵوكردەوەو‬ ‫كتێبێكی ب��ەن��اوی (‪engine‬‬ ‫‪ )and creation‬باڵوكردەوە‬ ‫ك��ە ئ���ام���اژە ب��ەق��ۆن��اغ��ەك��ان��ی‬ ‫داه��ات��ووی نانۆ تەكنەلۆجی‬ ‫دەكات‪ ،‬بەاڵم هەموو ئەوانەی‬ ‫باسكرابوو هەموویان تیۆری‬ ‫ب��وون‪ ،‬چونكە مایكرۆسكۆپە‬ ‫ئاساییەكان ت��وان��ای بینینییان‬ ‫ناگاتە ئاستی ئەتۆمی‪ ،‬بۆیە نانۆ‬ ‫تەكنەلۆجی لەدوای دۆزینەوەی‬ ‫مایكرسكۆپی‬ ‫تایبەتمەندی‬ ‫سكانی تونێلی (‪Scanning‬‬ ‫‪)tunneling microscopy‬‬ ‫ك��ەوت��ە ب���واری ك��رداری��ی��ەوە‪،‬‬ ‫وات��ە دوای ساڵی (‪،)١٩٨١‬‬ ‫لەدوای ئەمانە زۆر جۆریتری‬ ‫مایكرۆسكۆپ‌و ئامێری بینیین‌و‬ ‫شیكردنەوە كە هەستیاربوون‬ ‫بەئەتۆم دۆزرانەوە‪ ،‬لێرە بەدواوە‬ ‫نانۆ تەكنەلۆجی زۆر بەخێرایی‬ ‫گەشەی سەندو هاتە نێو هەموو‬ ‫بوارەكانی ژیانەوە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫ل��ەم س��ااڵن��ەی دوای���دا توانرا‬ ‫سوڕی نانۆوایەری پرۆگرامكراو‬ ‫لەنانۆ پرۆسێسەكان‌و رۆبۆتی‬ ‫(‪ ،)DNA‬ه���ەروەه���ا دان��ان��ی‬ ‫دایمەڕی سلیكۆن لەسەر روی‬ ‫سیلیكۆن‪.‬‬ ‫زان������س������ت������ی ن�������وێ‪:‬‬

‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی م���اددە‬ ‫لەمەودای نانۆدا چۆنە؟‬ ‫د‪ .‬س��ەاڵح رەزا‪ :‬كاتێك‬ ‫م���اددە بچووكدەكرێتەوە بۆ‬ ‫ئاستی نانۆ تایبەتمەندییەكانی‬ ‫بەتەواوەتی دەوڕێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫زێر لەدۆخی رەقی‌و تۆكمەیدا‬ ‫رەنگی زەردی درەوش���اوەی‬ ‫كانزایی هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتێك‬ ‫چ��ەن��د ئ��ەت��ۆم��ێ��ك��ی زێ��ڕم��ان‬ ‫ل��ەب��ەردەس��ت��دا ب��ێ��ت‪ ،‬هەموو‬ ‫تایبەتمەندییەكانی دەوڕێ �ت‌و‬ ‫رەنگەكەی دەبێت بەپەمەی‪،‬‬ ‫ه����ەروەه����ا ه���ەم���وو ئ��ام��ێ��رە‬ ‫پێویستیان‬ ‫تەكنەلۆجییەكان‬ ‫بەباتری دەتوانرێت بەشێوەیەك‬ ‫بچووكبكرێتەوە‌و وزەیەكی زۆر‬ ‫پاشەكەوت بكات‌و بەخێرایش‬ ‫بارگاوی بكرێت‪ ،‬لەجیاتی (‪)٢‬‬ ‫كاتژمێر بۆ بارگاویكردن تەنیا‬ ‫(‪ )٢‬خولەكی پێویستە‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەگۆڕێنی ماددە كیمیاییەكانی‬ ‫ناو باتری ئاساییە بۆ تەنۆلكەی‬ ‫نانۆ‪.‬‬ ‫ج���ۆرێ���ك���ی���ت���ری ن���ان���ۆ‬ ‫تەكنەلۆجی خاڵە كوانتەمییەكانە‬ ‫(‪ )Quantum Dot‬كە نزیكەی‬ ‫(‪ )٥‬نانۆمەتر تیرەكەیەتی‪،‬‬ ‫ژم���ارەی���ەك���ی ك���ەم ئ��ەت��ۆم��ی‬ ‫تێدایە‌و توانایەكی زۆرباشی‬ ‫ل��ەه��ەڵ��م��ژی��ن‌و ئ��اف��ران��دن��ی‬ ‫تیشكدا ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەه��ۆی ئەم‬ ‫خاڵە كوانتەمییەوە دەتوانرێت‬ ‫گ��ل��وپ��ی ن��وێ��ی ك��وان��ت��ەم �ی‌و‬ ‫خ��ان �ە‌خ��ۆری��ی��ەك��ان (‪Solar‬‬ ‫‪ )cell‬زۆر ه���ەرزان‌و بەتوانا‬ ‫دروستبكرێت‪.‬‬ ‫ه���ەن���دێ���ك ل���ەدەرم���ان���ە‬ ‫بەشێوەیەك‬ ‫مولكیولییەكان‬ ‫دەخ��رێ��ن��ە ق��ەف��ەس��ی ن��ان��ۆوە‪،‬‬ ‫ك��ە تەنیا دەن��ووس��ێ� ‌ن بەخانە‬ ‫لووەكانی شێرپەنجەوەو هیچ‬ ‫زیانێك بەخانەكانیتر ناگەیەنن‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬هەرچەند‬ ‫ل��ەوەاڵم��ی پرسیاری س��ەرەوە‬ ‫ه���ەن���دێ���ك ئ�����ام�����اژەت ب��ە‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ەك��ان��ی زان��س��ت��ی‬ ‫ن��ان��ۆك��ردووە‪ ،‬ب���ەاڵم تۆزێك‬

‫یەكەمین مێژووی‬ ‫چەمكی نانۆ‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫وتەكانی فاینمەن‬ ‫زانای بەناوبانگی‬ ‫ئەمریكی‬ ‫لەدانشتنێكی‬ ‫كۆمەڵەی فیزیایی‬ ‫ئەمریكی لەكالتچ‬ ‫(‪ )Caltich‬لە (‪)٢٩‬‬ ‫دیسامبەری (‪)١٩٥٩‬‬ ‫دا بەناوی «كۆمەڵێك‬ ‫ژووری زۆر هەن‬ ‫لەبنەوە»‬ ‫تێروتەسلتر باسی ئ��ەوە بكە‬ ‫بۆچی دەبێت گرنگی بەزانستی‬ ‫نانۆ بدەین؟‬ ‫د‪ .‬سەاڵح رەزا‪ :‬پێمخۆشە‬ ‫لەم وتەی گالیلۆوە دەستپێبكەم‬ ‫«شتە بچووكەكان لەسروشتدا‬ ‫تەنیا الساییكەرەوەی هەمان‬ ‫شتە گەورەكان نیین»‪ ،‬لێرەدا‬ ‫لێكۆڵینەوەی وردی لەسەر‬ ‫ئێسكی ئاژەڵ كرد‌و وتی ئەو‬ ‫كێشەی ئیسكێك هەڵیدەگرێت‬ ‫راس��ت��ەوان��ە ل��ەگ��ەڵ ق��ەب��ارەدا‬ ‫دەگۆڕیت واتە (درێژی سێجا)‪،‬‬

‫بەاڵم هێزو توانای هەمان ئێسك‬ ‫راس��ت��ەوان��ە دەگ��ۆڕێ��ت لەگەڵ‬ ‫رووب��ەری پانەبڕگەدا‪ ،‬كەواتە‬ ‫ئەگەر ئاژەڵێك گەورەبوو دەبێت‬ ‫پانەبڕگەی ئێسكەكەی فراوان‬ ‫بێت تابتوانێت ئەو كێشە زۆرە‬ ‫هەڵبگرێت‪ ،‬لەئێسكی ئاژەڵەوە‬ ‫بابچینە چیپێكی سیلیكۆن‪،‬‬ ‫هەمان بیرۆكە دەتوانێت لەنانۆ‬ ‫ئەكترۆنیكدا بەكاربهێنرێت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە دروستكردنی گەرمی‬ ‫راستەوانە پەیوەندی بەقابەرەوە‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم البردنی گەرمی‬ ‫راستەوانە لەگەڵ پانەبڕگەدا‬ ‫دەگ���ۆڕێ���ت‪ ،‬ك���ەوات���ە ئ��ەگ��ەر‬ ‫بمانەوێت چیپێك دروستبكەین‬ ‫(‪ )١٠‬ج���ار بچووكتربێت‪،‬‬ ‫وات��ە رێ��ژەی البردنی گەرمی‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ب��وون��ەك��ەی (‪)١٠‬‬ ‫جار باشترە واتە بچووكترە‌و‬ ‫خێراترە‪ ،‬كەواتە پێكهاتەی نانۆ‬ ‫(‪ )Nano structure‬كە بنەمای‬ ‫نانۆ تەكنەلۆجییە كارەكانمان‬ ‫بۆ ئەنجامدەدات بەشێوەیەكی‬ ‫وا ك��ە بەتەكنیكی ئاسایی‬ ‫ئەنجامنادرێت‪ ،‬لەوانە خێرایی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان‪ ،‬ك��ەم��ب��وون��ەوەی‬ ‫دروستبوونی گەرمی‌و فیڕودانی‬ ‫وزەو ك��ەم��ب��وون��ەوەی ب��ڕی‬ ‫ماددەی خاوی بەكارهاتوو‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬جیاوازی‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی م���اددە‬ ‫ل����ەدۆخ����ی ن����ان����ۆدا ب��ۆچ��ی‬ ‫دەگەڕێتەوە؟‬ ‫د‪ .‬س���ەاڵح رەزا‪ :‬ئ��ەو‬ ‫ج��ی��اوازی��ان��ە دوو ه��ۆك��اری‬ ‫گرنگی هەیە‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ی��ەك��ەم پێوەندی‬ ‫ب�����ەژم�����ارەی ئ��ەت��ۆم��ەك��ان��ی‬ ‫رووبەرەكەوە لەچاو ئەتۆمەكانی‬ ‫ن����اوەوە ه��ەی��ە‪ ،‬ه��ەت��ا رێ��ژەی‬ ‫ئەتۆمەكانی سەر رووبەرەكە‬ ‫بە بەراورد لەگەڵ ئەتۆمەكانی‬ ‫ن����اوەوە زی��ادب��ك��ەی��ن‪ ،‬ت��وان��ای‬ ‫ك��ارل��ێ��ك��ردن زۆرت��ردەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫چونكە ه��ەم��وو كارلێكەكان‬ ‫لەڕووەكاندا روودەدات‪ ،‬واتە‬ ‫ئەو ئەتۆمانە زیاتر بەرپرسن‬


‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫لەكارلێكی كیمیایی‪ ،‬هەروەها‬ ‫ك��اردەك��ەن��ە س���ەر سیفاتی‬ ‫كارەبایی‪ ،‬تووندی‌و میكانیكی‪،‬‬ ‫بۆ نموونە قاڵبێك سەهۆڵ ئەگەر‬ ‫ئەستوورییەكەی (‪)١‬م بێت‌و‬ ‫ت����ەواوی رووب���ەرەك���ەی (‪)٦‬‬ ‫مەتر دووجابێت‪ ،‬هەمان قاڵب‬ ‫ئەگەر كەرتی بكەیت بۆ شەش‬ ‫پاڵوویی بچووك بەئەستووری‬ ‫(‪)١‬سم ملیۆنێك شەش پاڵووی‬ ‫بچوكت دەستدەكەوێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫رووبەرەكەی دەبێت بە (‪)٦٠٠‬‬ ‫مەتر دووج��ا‪ ،‬ئ��ەوا تەسەوری‬ ‫بكە ئەگەر وردی بكەین بۆ‬ ‫مەودای نانۆمەتر رووبەركەی‬ ‫چ��ەن��د گ���ەورە دەب��ێ��ت‪ ،‬وات��ە‬ ‫كارلێكردن زۆر چاالك دەبێت‪.‬‬ ‫دووه������ەم‪ :‬ك��اری��گ��ەری‬ ‫كوانتەمی‪ ،‬كاریگەری تەواوی‬ ‫ل��ەس��ەر سیفاتە ك��ارەب��ای �ی‌و‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��ك �ی‌و م��وگ��ن��ات��ی��س��ی‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ك��ات��ێ��ك ئ��ەس��ت��وری‬ ‫ل��ەی��ەك‪ ،‬ی��ان دوو‪ ،‬ی��ان سێ‬ ‫الوە ك��ەم��دەك��ەی��ت��ەوە‪ ،‬لەوانە‬ ‫ستركتۆرەی جیاوازی (‪Super‬‬ ‫‪ )lattice‬وای���ەر كوانتەمی‌و‬ ‫خاڵی كوانتەمی دروستدەبێت‪،‬‬ ‫س����روش����ت����ی ك���وان���ت���ەم���ی‬ ‫هەستیپێدەكرێت‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬پەیوەندی‬ ‫نێوان زانستی كوانتەم‌و نانۆ‬ ‫تەكنەلۆجیا زیاتر شیبكەرەوە؟‬ ‫د‪ .‬س�������ەاڵح رەزا‪:‬‬ ‫دەتوانیین بڵێین نانۆ تەكنەلۆجی‬ ‫بەپرۆسیس‪ ،‬یان بەكرداركردنی‬ ‫پراكتیكی زانستی كوانتەمەوە‬ ‫لەبواری پیشەسازی لەئاستی‬ ‫م���ول���ك���ی���ول���ی���ی���دا‪ ،‬چ��ون��ك��ە‬ ‫زان��س��ت��ی ك��وان��ت��ەم‪ ،‬زانستی‬ ‫م��ای��ك��رۆس��ك��وپ��ی �ە‌و وەس��ف��ی‬ ‫پێوەندی ن��ێ��وا ‌ن وزەو م��اددە‬ ‫دەك����ات‪ ،‬لەئاستی ئەتۆمی‌و‬ ‫ن��ی��م��چ��ە ئ��ەت��ۆم��ی��دا ه��ەم��وو‬ ‫پێشكەوتنێكی نانۆ تەكنەلوجی‬ ‫ب��ەن��دە بەبنەماكانی زانستی‬ ‫كوانتەمی‪ ،‬بۆ نموونە كاربۆن‬ ‫بەچەند ج��ۆرێ��ك دەتوانرێت‬ ‫خۆی بنوێنێت وەكو ئەڵماس‬

‫كە بەرەقترین م��اددە ئەژمار‬ ‫دەكرێت‪ ،‬هەروەها گرافیت كە‬ ‫لەقەڵەم رەساسدا بەكاردێت‌و‬ ‫گرنگترینیان تیوبی نانۆ كاربۆنە‬ ‫(‪ )Carbon Nanotube‬كە‬ ‫زۆر لەبواری نانۆ تەكنەلۆجیادا‬ ‫ب��ەك��اردێ��ت ك��ە زۆر سیفاتی‬ ‫سەرنجڕاكێشی هەیە لەوانە‬ ‫بەپێی رێكخستنی ئەتۆمەكان‬ ‫ل���ەس���ەر ت�����ەوەری ت��ی��وب��ەك��ە‬ ‫دەتوانێت ببێتە گەیەنەر‪ ،‬نیمچە‬ ‫گ��ەی��ەن��ەر‪ ،‬ی���ان ن��ەگ��ەی��ەن��ەرو‬ ‫دەتوانرێت درێژییەكەی بگاتە‬ ‫سەدان مایكرۆمەتر لەشێوەی‬ ‫یەك دیوار‪ ،‬یان چەند دیوارێكدا‬ ‫دروستبكرێت لەئەستۆری (‪)١‬‬ ‫ملیمدا لەنانۆتیوبدا سەدانجار‬ ‫لەئەڵماس كاریگەرتر دەبێت‪،‬‬ ‫ئەم سیفەتە تەنیا زانستی كوانتەم‬ ‫دەتوانێت روونیبكاتەوە‪.‬‬ ‫زانستی نوێ‪ :‬بۆ ئەوەی‬ ‫كەسێك بیەوێت لەم ب��وارەدا‬ ‫ك��ارب��ك��ات دەب��ێ��ت ل��ەك��وێ��وە‬ ‫دەستپێبكات؟‬ ‫د‪ .‬سەاڵح رەزا‪ :‬بێگومان‬ ‫وەاڵم��ی ئەم پرسیارە زۆر‬ ‫هەستیارە‪ ،‬چونكە نانۆ‬ ‫تەكنەلۆجی لەبنەڕەتدا‬ ‫زان���س���ت���ێ���ك���ی چ���ڕی‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری��ی��ە‪ ،‬چونكە‬ ‫دیزاینی‌و كونتڕۆڵكردنی‬ ‫پ���ێ���ك���ه���ات���ەی ن��ان��ۆی��ی‬ ‫بەڕێگاكانی ئامادەكردن‌و‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەو چ��ۆن��ی��ەت��ی‬ ‫كۆنتڕۆڵكردن ل��ەخ��وارەوە بۆ‬ ‫سەرەوە (‪)bottom up‬دەکات‪،‬‬ ‫لەبەرئەوە كاركردن لەم بوارەدا‬ ‫پێویستی بەتێگەیشتنی‬ ‫ق���ووڵ���ی ب����واری‬ ‫فیزیا‌و بیركاری‬ ‫ه������ەی������ە‪ ،‬ك��ە‬ ‫دەڵ��ێ��ی��ن فیزیا‬ ‫م��ەب��ەس��ت��م��ان‬ ‫م���ی���ك���ان���ی���ك‌و‬ ‫كارۆموگناتیسی‌و‬ ‫س��ی��رم��ۆدی��ن��ام��ی �ك‌و‬ ‫هەروەها تێگەیشتنێكی‬ ‫زۆری ل����ەب����واری كیمیا‌و‬

‫فیزیایی كوانتەمداو بۆندەكان‌و‬ ‫ه����ێ����زی ن����ێ����وان ئ����ەت����ۆم‌و‬ ‫م��ول��ك��ی��ول��ك��ان‌و چ��ۆن��ی��ەت��ی‬ ‫ئامادەكردنی بنەمابنچینەییەكانی‬ ‫نانۆتەكنەلۆجی هەیە‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬ئاسۆكانی‬ ‫داه��ات��ووی ئ��ەم زانستە چۆن‬ ‫دەبێت؟‬ ‫د‪ .‬سەاڵح رەزا‪ :‬بەڕاستی‬ ‫زۆر ئ��اس��ان ن��ی��ی��ە پ��ەی��ب��ردن‬ ‫بەئاسۆكانی داه��ات��ووی ئەم‬ ‫زان��س �ت‌و تەكنەلۆجیا نوێیە‬ ‫پەیبەین‪ ،‬بەاڵم دەتوانیین بڵێین‬ ‫لەوانەیە ئاسۆیەك‌و دوارۆژێكی‬ ‫پ��رش��ن��گ��داری ه��ەب��ێ�ت‌و هیچ‬ ‫زانستێكیتر بێئەو هەڵنەكات‌و‬ ‫هەروەها ئەگەری ئەوەش هەیە‬ ‫ئەم تەكنەلۆژیایە ژیانێكی پڕ‬ ‫لەچەنگ‌و چەڵەمە دروستبكات‪،‬‬ ‫رۆڵ��ی مرۆڤەكان‬

‫ك��ەم��ب��ك��ات��ەوەو برسییەتی‌و‬ ‫بێكاری باڵوببێتەوەو جیهان‬ ‫ب��ب��ێ��ت��ە ج��ی��ه��ان��ی رۆب�����ۆت‪،‬‬ ‫ل��ەه��ەم��ان��ك��ات��دا ل���ەوان���ەی���ە‬ ‫ل��ەب��واری پزیشكییدا ب��رەوی‬ ‫زۆر ب��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری نانۆ‬ ‫بدرێت‪ ،‬بەاڵم لەهەمانكاتیشدا‬ ‫ئەگەری چوونەناوەوەی ماددە‬ ‫ژەهراوییەكان بۆ ن��او خانە‌و‬ ‫شانەكان لەئارادایە‪.‬‬ ‫كەواتە زاناكان پێش هەموو‬ ‫شتێك بیرلەبەها مرۆڤایەتییەكان‬ ‫ب���ك���ەن���ەوە ك���ە دەك���ەوێ���ت���ە‬ ‫ژێ��رك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی ئ��ەم‬ ‫بوارەوە‪ ،‬لەسااڵنی نەوەدەكاندا‬ ‫بۆیەكەمجار بیل كلینتن سەدان‬ ‫م��ل��ی��ۆن دۆالری ب��ۆ ب���واری‬ ‫نانۆ ت��ەرخ��ان��ك��رد‪ ،‬ی��ەك��ەم بۆ‬ ‫تەكنەلۆجیا‬ ‫كۆنتڕۆڵكردنی‬ ‫دووه����ەم ب��ۆ ئاسانكردنی‬ ‫كارەكان‌و خزمەتی‬ ‫مرۆڤایەتی‪.‬‬


‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬


‫‪33‬‬

‫زانایانی فیزیا لەوەزارتی بەرگری‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬پنتاگۆن توانیویانە‬ ‫ج��ۆرێ��ك لەتەكنەلۆژیا دیزاین‬ ‫بكەن ك��ە دەت��وان��ێ��ت روودان���ی‬ ‫هەموو دیاردەیەك بشارێتەوە‪.‬‬ ‫ئ����ام����رازی ب��ەك��اره��ات��وو‬ ‫ل��ەم تەكنەلۆژیایە لەتاقیگەدا‬ ‫س����ەرك����ەوت����وو ب������ووەو ئ��ەو‬ ‫تواناییەیان هەبووە كە تیشكی‬ ‫رووناكی لەشێوازێكەوە بگۆڕن‬ ‫بەشێوازێكیتر‪ ،‬بە بەكارهێنانی ئەم‬ ‫تەكنەلۆژیایە دەكرێت روودان��ی‬ ‫دیاردەكان بۆ كەرتێك لەچركە‬ ‫لەچاوی خەڵك بشارێنەوە‪.‬‬ ‫پ��ن��ت��اگ��ۆن دەی���ەوێ���ت ئ��ەم‬ ‫تەكنەلۆژیایە بۆ دروستكردنی‬ ‫نەوەیەكی نوێی ئامێری جەنگی‬ ‫شاردنەوە بەكاربهێنێت‪.‬‬ ‫موتی فریدمەن‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫پ����رۆژەی ن���اوب���راو ل��ەزان��ك��ۆی‬ ‫كۆرنیلی نیویۆرك لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫«ئەمجامەكان‬ ‫گ��روپ��ەك��ەی ئێمە ب��ەڕادەی��ەك��ی‬ ‫زۆرباش توانیویانە لەدروستكردنی‬ ‫ئامێرێكی داپ��ۆش��ەری فەزاكات‬ ‫نزیكببنەوە»‪.‬‬ ‫ئ���ەوەی زان��ای��ان��ی پنتاگۆن‬ ‫دروستیانكردووە بەندە لەسەر‬

‫شەبەنگی رووناكی كە رەنگەكان‬ ‫بەپێی لەرەلەر جیاوازن‌و خێرایی‬ ‫رووناكی لەنێو شووشەو ناوەندە‬ ‫روون��ەك��ان��ی��ت��ر ب��ەن��دە ل��ەس��ەر‬ ‫لەرەلەر‪.‬‬ ‫بۆ شاردنەوە لەكاتدا بەلێدانی‬ ‫تیشكێكی س����ەوزرەن����گ كە‬ ‫لەنێو كەیبڵێكی ریشاڵە بینایی‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕدەب��ێ��ت‪ ،‬دەستپێدەكات‪،‬‬ ‫لەقۆناغی دووه��ەم��دا‪ ،‬تیشكە‬ ‫سەوزەكە شیتەڵدەبێتەوە بۆ دوو‬ ‫لەرەلەرەی جیاواز‪ ،‬رووناكیێكی‬ ‫م��ەی��ل��ەو ش��ی��ن ك��ە خێرایێكی‬ ‫ت����اڕادەی����ەك زی���ات���ری ه��ەی��ەو‬ ‫رووناكیێكی مەیلەو سوور كە‬ ‫خێراییەكی كەمترە‪ ،‬لەدواییدا‬ ‫ئەم جیاوازییە كەمە لەخێراییدا‬ ‫بەزیادكردنی بەربەستێكی روون‬ ‫ل���ەب���ەردەم دوو گ���ورزەك���ەدا‬ ‫بەهێزدەكرێت‪.‬‬ ‫لەكۆتاییدا ئ��ەم جیاوازییە‬ ‫كاتییە ب��ەه��ێ��زدەك��رێ�ت‌و لەنێو‬ ‫ریشاڵە بینیاكەدا گورزە سوورو‬ ‫شینەكە لەیەكتری جیادەبنەوە‪.‬‬ ‫ئ����ەم ج���ی���اب���وون���ەوە زۆر‬ ‫بچووكەو نزیكەی (‪ )٥٠‬پیكۆ‬ ‫چ��رك��ەی��ە‪ ،‬وات���ە (‪ )٥٠‬لەسەر‬ ‫ملیۆن چركە‪ ،‬بەاڵم هەر ئەم كاتە‬

‫كەمە بەسە بۆ ئەوەی پرتەیەكی‬ ‫لەیزەر بەلەرەلەری جیاوازەوە‬ ‫لەنێو رووناكییە تێپەربووەكەوە‬ ‫گوزەربكات‪.‬‬ ‫تیشكە س����وورو شینەكە‬ ‫لەم قۆناغەدا دەچێتە پرۆسەی‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەوەو ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون‬ ‫لەبەربەستێكی دووه���ەم���ەوە‪،‬‬ ‫خ��ێ��رای��ی روون����اك����ی س���وور‬ ‫زیاددەبێت‌و شین كەمدەبێتەوە‪،‬‬ ‫لەكۆتاییدا ه���ەردوو گورزەكە‬ ‫ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون لەهاوێنەیەكی‬ ‫پێچەوانەوە لەشێوەی تیشكی‬ ‫س�����ەوز ل���ەگ���ەڵ ی��ەك��ت��ری��ی��دا‬ ‫پێكدێنەوە‪.‬‬ ‫لەم پرۆسەیەدا‪ ،‬ئەو (‪)٤٠‬‬ ‫پیكۆ چركەیەی كە لەو كاتەدا‬ ‫تیشكی ل��ەی��زەرەك��ە ه��اوێ��ژراوە‬ ‫ل��ەف��ۆت��ۆن دەس��ڕێ��ت��ەوەو لەدید‬ ‫دەشاردرێتەوە‪.‬‬ ‫دوای سەلماندنی بەكرداری‬ ‫ئەم پرۆسەیە‪ ،‬هەنگاوی دوایی‬ ‫توێژەران بریتییە لەوەی بەرەبەرە‬ ‫ئەو جیاوازییەی كات زیادبكەن‌و‬ ‫بیهێننە ئاستی میكرۆ چركەو‬ ‫میلی چركە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ت���اڕادەی���ەك���ی زۆر‬ ‫ت وای��ە‪،‬‬ ‫وەك ك��ون��ك��ردن��ی ك��ا ‌‬

‫ئ���ەم ك��ون��ك��ردن��ە ك����ات‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫ش��اردن��ەوەی كاتییە دەتوانێت‬ ‫ل����ەس����ەر ب�����ەرزك�����ردن�����ەوەی‬ ‫ئاسایشی پێوەندییەكان بەهۆی‬ ‫ریشاڵە بیناییەوە كاریگەری‬ ‫زۆری دابنێت‪ ،‬چونكە پەیامە‬ ‫روون��اك��ی��ی��ەك��ان ورد دەك���ات‌و‬ ‫بەخێرایی ج��ی��اواز دەینێرێت‌و‬ ‫لەكۆتاییدا جارێكیتر بەشێوەی‬ ‫سەرەتایی یەكیدەخاتەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫ئ��ەم پرۆسەیە پێكەوە ئەگەری‬ ‫دەستتێوەردان لەالیەن نەیارەوە‬ ‫كەمدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ب����ەش����ێ����ك����ی ب�����ەرچ�����او‬ ‫لەسەرچاوەی دارایی ئەم پرۆژەیی‬ ‫ف��ری��دم��ەن ل���ەالی���ەن ئ��اژان��س��ی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی پێشكەوتوویی‬ ‫بەرگری ئەمریكا (‪)DARPA‬وە‬ ‫دابیینكراوە‪ ،‬ئەم یەكەیە لەپنتاگۆن‬ ‫بەرپرسە لەدیزاین‌و پێشكەشكردنی‬ ‫پێشكەوتوویی‬ ‫تەكنەلۆژیایی‬ ‫ب��ۆ داه��ات��وو‪ ،‬ك��ە بەكارهێنانی‬ ‫س��ەرب��ازی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەم یەكەی‬ ‫پنتاگۆن یەكێك لەشانازییەكانی‬ ‫بریتییە لەئینتەرنێت كە (‪)Darpa‬‬ ‫بەرپرسبووە لەدروستكردنی‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬ ‫سەرچاوە‪Nature :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫فیزیاییەكانی پنتاگۆن توانیویانە‬ ‫رووداوەكان بشاڕنەوە‬


‫‪34‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫سەعاتەکەی مەککە‬ ‫بەهۆی بوونی ئەو پێشكەوتنە گەورانەی لەبواری بیناسازیدا‬ ‫لەناوچەكەدا هاتنە ئاراوە‪ ،‬مەملەكەتی عەرەبی سعودی كەوتە‬ ‫كێبڕكێ لەگەڵ زۆرێك لەواڵتان‪ ،‬بۆ زیاتر خزمەتكردن بەمسوڵمان‌و‬ ‫كەمكردنەوەی ناڕەحەتییەكان‌و جوانییەك بەناوچەكە‪ ،‬لەسەر داوای‬ ‫مەلیك عەبدوڵاڵی كوڕی عەبدولعەزیز بڕیاڕی دروستكردنی ئەم‬ ‫باڵەخانە گەورەیە درا‪.‬‬


‫‪35‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬


‫‪36‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫گەورەترین باڵەخانە لەجیهاندا‬ ‫ئەم پرۆژە گەورەیە لە (‪ )6‬بورجی نیشتەنی پێكدێت‌و بورجی‬ ‫حەوتەمیان ئەو بورجەیە كە سەعاتەكەی لەسەرە‪ ،‬تەواوی ئەم بورجانە‬ ‫بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫* بورجی سەفا‪ :‬لە (‪ )28‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )950‬یەكەی‬ ‫نیشەجێی تێدایە‪ ،‬ژمارەی ئەو مەسعەدانەی كە بەكاردەهێنرێن (‪)27‬‬ ‫مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی مەروە‪ :‬لە (‪ )29‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )1200‬یەكەی‬ ‫نیشتەجێی تێدایە‌و ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )27‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی هاجەر‪ :‬لە (‪ )37‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )1700‬یەكەی‬ ‫نیشتەجێی تێدایە‌و ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )36‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی زمزم‪ :‬لە (‪ )35‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )1750‬یەكەی‬ ‫نیشتەجێی تێدایە‌و ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )41‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی (ئەلمقام)‪ :‬لە (‪ )48‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )1750‬یەكە‬ ‫نیشتەجێی تێدایە‌و ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )40‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی سارە‪ :‬لە (‪ )45‬نهۆم پێكدێت‌و (‪ )1690‬یەكەی‬ ‫نیشتەجێی تێدایە ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )38‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫* بورجی فندق‪ :‬ئەمە گەورەترین بورجی پرۆژەكەیە لە (‪)60‬‬ ‫نهۆم پێكدێت‪ ،‬لەگەڵ بوونی (‪ )26‬ئوتێل‌و نهۆمی تایبەتی بەمەلیك‪،‬‬ ‫ئەوەی دەمێنێتەوە شوقە‌و شوێنی نیشتەجێییە‪ ،‬ئەم بورجە لە (‪)1930‬‬ ‫یەكەی نیشتەجێی پێكدێت‌و ژمارەی مەسعەدەكانی (‪ )50‬مەسعەدە‪.‬‬ ‫كۆتا نهۆم لەسەر دریژترین ب��ورج ل��ەپ��رۆژەك��ەدا بۆ (خادم‬ ‫الحرمین) تایبەتكراوە‪ ،‬بۆ دۆزینەوەی سەرەتای هاتنی مانگی هیجری‌و‬ ‫شارەزابوون لەبواری گەردوونناسیدا‪ ،‬لەسەرو ئەمەوە ئەو كاتژمێرە‬ ‫دانراوە كە بەگەورترین كاتژمێری سەر بورج دادەنرێت لەجیهاندا‪.‬‬ ‫بەرزی بورجەكە‬ ‫بەرزی ئەو باڵەخانەیەی كە سەعاتەكەی لەسەر دروستكراوە‬ ‫(‪ )400‬مەترە لەئاستی رووی زەوی��ی��ەوە‪ ،‬كۆی ب��ەرزی ت��ەواوی‬ ‫بورجەكە (‪ )601‬مەترە‪ ،‬بەمەش دەبێتە دووەم بورج لەجیهاندا لەدوای‬ ‫بورجی (الخلیفە) لەدووبەی‪ ،‬كە درێژییەكەی (‪ )828‬مەترە‌و تێچووی‬ ‫بورجەكە (‪ )3,67‬ملیار درهەمە‌و لە (‪ )162‬نهۆم پێكهاتووە‬ ‫گەورەترین كاتژمێری بورج لەجیهاندا‬ ‫ئ��ەم كاتژمێرە لەچوار ال پێكهاتووە‌و لەهەموو ناوچەیەكی‬ ‫مەكەی پیرۆزەوە دەتوانرێت بینرێت‪ ،‬كە جوانییەكی سەرنجڕاكێشی‬ ‫هەیە لەڕووی ئەندازیاری دروستكردنی كاتژمێرەوە‪ ،‬ئەندازیارەكانی‬ ‫لەواڵتانی ئەڵمانیا‌و سویسرا‌و گروپێكی تایبەت لەئەوروپا‌و سەرانسەری‬ ‫جیهان كاریان تێداكردووە‪.‬‬ ‫بەرزی كاتژمێرەكە لەبنكەكەیەوە تا كۆتا خاڵی مانگەكە (‪)251‬‬ ‫مەترە‪ ،‬قەبارەی رووی پێشەوە‌و دواوەی (‪ )43‬بە (‪ )43‬مەترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫قەبارەی الكانی (‪ )43‬بە (‪ )39‬مەترە‪ ،‬ئەو مانگەشی كە دەكەوێتە‬ ‫سەرەوەی بورجەكە گەورەترین مانگی سەر بورجە كە دروستكرابێت تا‬ ‫ئێستا‪ ،‬هەمووو كێشی كاتژمێرەكە (‪ )36,000‬تەنە‪ ،‬لەسەر هەیكەلێكی‬ ‫ئاسنین دانراوە ئەویش كێشەكەی دەگاتە نزیكەی (‪ )12,000‬تەن‪ ،‬ئەم‬ ‫بنكە ئاسنینە كە كاتژمێرەكەی لەسەرە لە (‪ )14,000‬پارچە پێكهاتووە‪،‬‬ ‫كێشی هەندێك پارچەی نزیكەی (‪ )16‬تەنە‪.‬‬ ‫بۆ لەحیمكردنی ئەو پارچانە نزیكەی (‪ )250‬كرێكاری مسوڵمانی‬


‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫خاوەن بەهرە هەستاون بەلەحیمكردنی ئەو پارچانە لەبەرزایی (‪)600‬‬ ‫مەترەوە‪ ،‬هەر روویەكی كاتژمێرەكە مەكینەیەكی تایبەت بەخۆی هەیە‪،‬‬ ‫ئەمانەش گەورەترین مەكینەن كە بۆ كاتژمێری بورج دروستكرابێت‪،‬‬ ‫كێشی هەریەكەیان دەگاتە (‪ )21‬تەن‪ ،‬ئەم مەكینانە بەتاقەی شەمسی‬ ‫ئیشدەكەن‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا مەكینەی كاتژمێرەكە پەیوەستە بەتۆڕێكی‬ ‫تری كارەبای گشتی مەكەی پیرۆزەوە بۆ زیادكردنی وزەی كارەباكە‪.‬‬ ‫رووك��اری هەموو كاتژمێرەكە (‪ )43,000‬مەتر چوارگۆشەیە‪،‬‬ ‫بەمادەیەك دروستكراوە ئەویش ماددەی (كاربون فایبەر)ە‪ ،‬ئەم مادەیە‬ ‫لەدروستكردنی فڕۆكەدا بەكاردێت‪ ،‬ئەمە جگە لەوەی كە توانایەكی‬ ‫باشی هەیە بەسێ ئەوەندەی ئاسن لەگەڵ توانای بەرگریكردنی‬ ‫ئاڵوگۆڕی كەشوهەوا‪ ،‬رووی كاتژمێرەكە داپۆشراوە بەزەخرەفە بە‬ ‫(‪ )98‬ملیۆن پارچە لەماددەی (فسیفسائی شوشەیی رەنگاوڕەنگ) كە‬ ‫رووكاری كاتژمێرەكەی جوانتر‌و رازاوەتركردووە‪.‬‬ ‫میلی دەقەژمێر لەم كاتژمێرەدا درێژییەكەی دەگاتە (‪ )22‬مەتر‌و‬ ‫درێژی میلی كاتژمێرەكەش (‪ )17‬مەترە‪ ،‬كێشی هەریەكەیان (‪)6‬‬ ‫تەنە‪ ،‬ئەم میالنەش لەمادەی (كاربۆن فایبەر) دروستكراوە‪ ،‬ئەم میلی‬ ‫كاتژمێر‌و دەقە ژمێرە وا دروستكراوە كە دەتوانرێت بچنە ناوی تا‬ ‫بەئاسانی هەركێشەیەكی هەبوو چاكبكرێتەوە‪.‬‬ ‫روون��اك��ی ئ��ەو كاتژمێرە بەشێوەیەك دان����راوە ك��ە نزیكەی‬ ‫(‪ )1,000,000‬گلۆپی لەجۆری (ال ای دی)ی تێدا بەكارهاتووە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا (‪ )20‬پەرچەكرداری خاڵیكردنەوەی هەورە تریشقە‬ ‫دان��راوە بەشێوەی ئۆتۆماتیكی لەگەڵ (‪ )800‬قۆڵی چەسپا‌و بۆ‬ ‫پارێزگاریكردن لەهەیكەلی كاتژمێرەكە‪.‬‬ ‫لەسەر ئەم بورجە حەوت بەرزكەرەوە بەكاررهاتووە بۆ دانان‌و‬ ‫چاسپاندنی تەواوی پارچەكانی ئەو باڵەخانە‌و كاتژمێرەكە‪ ،‬كە چوار‬ ‫لەو بەرزكەرەوانە بە بەردەوام لەسەر كاتژمێرەكەبوون بۆ چاكركردنی‬ ‫پارچەكانی كاتژمێرەكە‪ ،‬كێشی هەر بەرزكەرەوەیەكیش نزیكەی (‪ )6‬تەن‬ ‫بووە‪ ،‬لەگەڵ هاتنە پێشەوەی هەندێك موناسەباتی دینی‌و جەژنەكان‌و‬ ‫پێشوازیكردنیان‪ )16( ،‬گورزە رووناكی بەشێوەی ستوونی دانراوە كە‬ ‫رووناكییەكەیان نزیكەی (‪ )10‬كیلۆمەتر بەئاسماندا تێدەپەڕێت‪ ،‬هێزی‬ ‫كارەبایی هەر گورزە رووناكییەك (‪ )10‬كیلۆواتە‪.‬‬ ‫لەكاتی بانگدا كاتژمێرەكە رووناك دەبێتەوە بەهۆی بوونی (‪)21‬‬ ‫هەزار گڵۆپەوە ئەمەش وایلێكردووە كە رووكاری كاتژمێرەكە رەنگی‬ ‫سپی‌و رەش دەركەوێت لەڕۆژدا‌و لەشەویشدا ئەو رەنگە دەگۆڕێت بۆ‬ ‫سپی‌و سەوز‪ ،‬كە دەتوانرێت لەدووری (‪ )30‬كیلۆمەترەوە ببینرێت‪.‬‬ ‫ئەم هەموو پێشكەوتنە لەم كاتژمێرەدا وایكرد كە پێشەنگی‬ ‫لەكاتژمێرەكەی لەندەن وەربگرێت‪ ،‬ئەویش كاتژمێرەكەی (بینگ بین)‬ ‫ە‪ ،‬مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (‪ ،)1859‬كێشی نزیكەی (‪)12,5‬‬ ‫تەنە‪ ،‬درێژی میلی دەقە پێوەكەی (‪ )14‬پێیە‌و میلی كاتژمێرەكەی (‪)9‬‬ ‫پێیە‪ ،‬كێشی ئەو زەنگەی كە لەناو كاتژمێرەكەدایە (‪ )13‬تەنە‪.‬‬ ‫بەپێی كۆتا راپ��ۆرت قەبارەی تێچوو لەم پرۆژەیەدا مەزەندە‬ ‫دەكرێت بە (‪ )70‬ملیار ریال‪ ،‬واتە (‪ )18‬ملیار دۆالر‪ ،‬بەشەوو بەڕۆژ‬ ‫كاریان لەم پرۆژەیەدا دەكرد تا بەزووترین كات تەواوببێت‪.‬‬


‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫هەستەوەرەكانی (‪ )GPS‬بۆ پێشبینی‬ ‫بوومەلەرزە گەورەكان‬


‫‪39‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬ ‫سەرچاو‪New Scientist:‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ت�����وێ�����ژەران ه����ی����وادارن‬ ‫ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن لەتۆڕێك‬ ‫ه���ەس���ت���ەوەری زۆر وردی‬ ‫(‪ )GPS‬كە تینی بۆمەلەرزەكان‬ ‫زۆ ورد ب������ەراورد دەك���ەن‬ ‫بتوانن بەخێرایی ل��ەڕوودان��ی‬ ‫بوومەلەرزە گەورەكان خەڵك‬ ‫ئاگاداربكەنەوە‪.‬‬ ‫ن���زی���ك���ەی دوو ح��ەف��ت��ە‬ ‫ل��ەوەوپ��ێ��ش ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەك‬ ‫ب���ەت���وون���دی (‪ )٨.٦‬پ��ل��ەی‬ ‫ری���خ���ت���ەر زەری�������ای ه��ن��دی‬ ‫ل������ەرزان������د‪ ،‬ب��ەم��ی��ل��ی��ۆن��ان‬ ‫خ��ەڵ��ك ن��اچ��ارب��وون ت��اوەك��و‬ ‫كاتەقورسەكانی چ��اوەڕوان��ی‬ ‫بەڕێبكەن‪ ،‬بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫بوومەلەرزە‬ ‫یادەوەرییەكانی‬ ‫كاولكارەكەی ساڵی (‪،)٢٠٠٤‬‬ ‫دان���ی���ش���ت���ووان���ی ن��اوچ��ەك��ە‬ ‫ل���ەك���ەن���ارەك���ان ه��ەڵ��دەه��ات��ن‬ ‫ب��ێ��ئ��ەوەی دڵ��ن��ی��اب��ن ل���ەوەی‬ ‫شەپۆلەكان بەرەو ئەوان دێت‪،‬‬ ‫یان نا‪.‬‬ ‫سیستەمێك لەهەستەوەرە‬ ‫زۆر وردەك��ان��ی (‪ )GPS‬كە‬ ‫ل��ەچ��ەن��دی��ی��ن ب���ووم���ەل���ەرزەو‬ ‫تاقیكراونەتەوە‪،‬‬ ‫تسوونامی‬ ‫ل����ەوان����ەی����ە ئ�����ەم چ��ی��رۆك��ە‬ ‫ب����ەت����ەواوەت����ی ب���گ���ۆڕێ���ت‪،‬‬ ‫لەجیاتی چەندیین كاتژمێری‬ ‫كووشەندە چاوەڕوانی تاوەكو‬ ‫شەپۆلە مەرگهێنەكان خۆیان‬ ‫ب��دەن لەویشكایی‪ ،‬ت��وێ��ژەران‬ ‫ب��ەڵ��ێ��ن��ی��ان��داوە ئ���ەم سیستەمە‬ ‫دەت���وان���ێ���ت خ���ێ���را خ��ەڵ��ك‬ ‫ئ��اگ��ادارب��ك��ات��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی‬

‫سەرمایەو ژیانیان بپارێزن‪.‬‬ ‫ت��ۆڕەك��ان��ی ت��ۆم��ارك��ردن��ی‬ ‫بوومەلەرزە لەئێستادا دەتوانن‬ ‫ش��ەپ��ۆل��ە ب���ووم���ەل���ەرزەك���ان‬ ‫دەرب���خ���ەن‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫لەبوومەلەرزەكانی سەرو (‪)٧‬‬ ‫ری��خ��ت��ەردا ت��ووش��ی هەڵەببن‪،‬‬ ‫ئەمە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫ت��وون��دی ب��ووم��ەل��ەرزە كەمتر‬ ‫ل����ەوەی ك��ە ه��ەی��ە ب����ەراورد‬ ‫بكرێت كە لەوانەیە كارەساتی‬ ‫گەورە بخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ت���ەواوك���ردن���ی ت��ۆری‬ ‫تۆماركردنی بوومەلەرزەكان‪،‬‬ ‫چەندیین گ��روپ لەتوێژەران‬ ‫تۆڕگەلێك لەهەستەوەرەكانی‪،‬‬ ‫(جی پی ئێسی) كات راستی‬ ‫(‪)GPS, Real-Time‬ی�������ان‬ ‫ف��ەراه��ەم��ك��ردووە ك��ە لەهەر‬ ‫چ��رك��ەی��ەك��دا شوێنی خۆیان‬ ‫ب���ەوردی (‪ )٥‬ت��اوەك��و (‪)١٠‬‬ ‫میلی چركە دەپێون‪ ،‬بڕێك كە‬ ‫زۆر وردت���رە ل��ەو (ج��ی پی)‬ ‫ئێسانەیی كە ئێستا بەشێوەی‬ ‫ئاسایی بەكاردەهێنرێن‪ ،‬كاتێك‬ ‫ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەك روودەدات‪،‬‬ ‫هەستەوەرەكان بەوردی دەتوانن‬ ‫دیاریبكەن كە توێكڵەكە تا چ‬ ‫رادەیەك جوواڵوە‪.‬‬ ‫ری��چ��ارد ئ��ال��ن‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫تاقیگەی ب��ووم��ەل��ەرزەن��اس��ی‬ ‫لەزانكۆی كالیفۆڕنیا لەبركلی‬ ‫دەڵێت «ئ��ەگ��ەر جوواڵنێكی‬ ‫ستاتیكی گ����ەورە ببینرێت‪،‬‬ ‫تێدەگەیین كە بوومەلەرزەكە‬ ‫گەورەیە»‪.‬‬

‫ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا‪ ،‬پ�����رۆژەی‬ ‫س��ەرەت��ای��ی ئ��ەم ت���ۆڕە لەسێ‬ ‫ویالیەتی ئەمریكا‪ ،‬كاڵیفۆڕنیا‪،‬‬ ‫ئ������ورگ������ان‌و واش��ی��ن��گ��ت��ن‬ ‫دام��ەزراوە‪ ،‬ئەم تۆڕە زانیاری‬ ‫ه��ەس��ت��ەوەرەك��ان��ی (ج���ی پی‬ ‫ئێس) لەگەڵ خوێندنەوەكانی‬ ‫تۆماركردنی بوومەلەرزە دەخەنە‬ ‫پ��اڵ��ی��ەك‪ ،‬ت��اوەك��و بەخێرایی‬ ‫بتوانن تووندی بوومەلەرزەكە‬ ‫بەراوردبكەن‪.‬‬ ‫یەهوودا بوك لەئەنستیتۆیی‬ ‫زەری�����ان�����اس�����ی س��ك��رپ��ی��س‬ ‫لەكاڵیفۆڕنیا لەو بارەوە دەڵێت‬ ‫«ئامانج ئەوەیە بتوانین ئەم‬ ‫زان��ی��اری��ی��ان��ە ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫خێرایی روودان��ی بوومەلەرزە‬ ‫بەكاربهێنیین‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئەو‬ ‫ن���اوچ���ان���ەی دەك����ەون����ە ژێ��ر‬ ‫ك��اری��گ��ەری ب���ووم���ەل���ەرزەوە‬ ‫بدۆزینەوە»‪.‬‬ ‫ل��ەوی�لای��ەت��ی كالیفۆڕنیا‪،‬‬ ‫ت��ۆڕێ��ك لەوشێوەیە لەوانەیە‬ ‫بتوانێت بوومەلەرزە بەتینەكان‬ ‫ب��ن��اس��ێ��ت��ەوەو ن��اوچ��ەك��ان��ی‬ ‫دەورووب����ەر لەچەند چركەدا‬ ‫ئاگاداربكاتەوە‪ ،‬ئەم كارە ئەو‬ ‫هەلە بەخەڵك دەدات تاوەكو‬ ‫شەپۆلەكانی‬ ‫پێشگەیشتنی‬ ‫بوومەلەرزە ب��ەوان شوێنێكی‬ ‫ئارام بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ویالیەتەكانی واشنگتن‌و‬ ‫ئ���ورگ���ان ل��ەن��زی��ك��ی ن��اوچ��ە‬ ‫بوومەلەرزاوی كاسكادیادایە‬ ‫ك��ە ل��ەوان��ەی��ە ب��ووم��ەل��ەرزەی‬ ‫گ��ەورەت��ر ل��ە (‪ )٩‬ریختەرو‬

‫ش��ەپ��ۆل��ی ت��س��وون��ام��ی تێیدا‬ ‫رووب������دات‪ ،‬ل��ەون��اوچ��ان��ەدا‬ ‫لەوانەیە ئ��ەم سیستەمە پێش‬ ‫ئ�����ەوەی ت��س��وون��ام��ی بگاتە‬ ‫كەنارەكان بتوانێت بەخێرایی‬ ‫دانیشتوانەكەی ئاگاداربكاتەوە‪.‬‬ ‫ئامانجی درێ��ژم��اوەی ئەم‬ ‫پ���رۆژەی���ە رێكخستنی (ج��ی‬ ‫پی ئێس)ەكان‌و وێستگەكانی‬ ‫ت��ۆم��ارك��ردن��ی ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە‬ ‫تاوەكو سیستەمێك دابهێنرێت‬ ‫ك��ە ل��ەم��اوەی كەمتر لەچەند‬ ‫خ�����وول�����ەك�����دا‪ ،‬ن����اوەن����دی‬ ‫ب���ووم���ەل���ەرزەك���ەو ئ��ەگ��ەری‬ ‫روودانی تسونامی دیاریبكات‪.‬‬ ‫ئ��ەم شتە بەپێشكەوتنێكی‬ ‫گەورەو گرنگ ئەژماردەكرێت‪،‬‬ ‫بەتایبەتی دووای ئەوەی لەساڵی‬ ‫راب����ردوودا ل��ەژاپ��ۆن تووندی‬ ‫ب��ووم��ەل��ەرزەك��ە ل��ەس��ەرەت��ادا‬ ‫(‪ )٨‬ری��خ��ت��ەر ب���ەراوردك���راو‬ ‫دووای���ی (‪ )٢٠‬خولەك زان��را‬ ‫بوومەلەرزەكە (‪ )٩‬رێختەربووە‪،‬‬ ‫واتە (‪ )٣٠‬جار بەهێزتر‪ ،‬ئەمە‬ ‫ئەو واتایە دەگەێنێت لەسەرەتادا‬ ‫م��ەت��رس��ی��ی��ەك��ە زۆرك���ەم���ت���ر‬ ‫بەراوردكرابوو‪.‬‬ ‫تاوەكو كاتێك رێگەیەكی‬ ‫دڵنیاكەر بۆپێشبینی بوومەلەرزە‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬ئ��ەم سیستەمانە‬ ‫تەنیا رێگەیەكی ئۆمێدوارانەیە‬ ‫ب��ۆك��ەم��ك��ردن��ەوەی زیانەكانی‬ ‫بوومەلەرزە گەورەكان‪.‬‬


‫‪40‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫زانكۆ گرنگەكانی جیهان‬ ‫خوێندنی بەخۆڕایی لەسەر تۆڕی‬ ‫ئینتەرنێت دەكەنەوە‬


‫‪41‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫هەموو كەسێك ناتوانێت‬ ‫ببێت بەقوتابی لەزانكۆی‬ ‫ستانفۆردی ئەمریكا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئێستا یەكێك لەمامۆستاكانی‬ ‫ئ��ەم زان��ك��ۆی��ە ب��ڕی��اری داوە‬ ‫ت���اوەك���و ه���ەل���ی خ��وێ��ن��دن‬ ‫ل��ەم زان��ك��ۆدا ب��ۆ ه��ەم��ووان‬ ‫بڕەخسێنێت‪ ،‬بەشێوەی ئاسایی‬ ‫ب��ەك��ال��وری��ۆس��ی چ��وارس��اڵ��ە‬ ‫نزیكەی (‪ )١٦٠٠٠٠‬دۆالری‬ ‫بۆ هەر قوتابییەك تێدەچێت‪،‬‬ ‫لەم زانكۆ ئاناڵینەدا كە پێی‬ ‫دەوترێت (‪ )Udacity‬نزیكەی‬ ‫(‪ )١٠٠‬هەزار قوتابی زانستی‬ ‫كۆمپیوتەر دەخوێنن‪.‬‬ ‫س���ب���اس���ت���ی���ەن ت������رۆن‪،‬‬ ‫پ���رۆف���ی���س���ۆری زان���ك���ۆی‬ ‫ستانفۆرد دەڵێت «ئامانجی‬ ‫ئ��ێ��م��ە رەخ��س��ان��دن��ی هەلی‬ ‫خوێندنی بااڵیە بۆ هەموو‬ ‫كەسێك‪ ،‬بەشێوەیەك لەهەر‬ ‫كوێیەكی ئەم جیهانەدا بیت‬ ‫لەزانكۆیەكی باشدا بخوێنیت‪،‬‬ ‫بەتەواوەتی دژی ئەوەم هەلی‬ ‫خوێندن لەزانكۆی باش تەنیا‬ ‫بۆ ژمارەیەكی كەم لەخەڵك‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ه��ەر یەكەیەكی دەرس��ی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ەس��ەی��رك��ردن��ی‬ ‫زنجیرەیەك وان��ەی ئۆنالین‌و‬ ‫ب���ەش���داری���ك���ردن ل��ەچ��ەن��د‬ ‫تاقیكردنەوەو هەندێك مەشق‬ ‫ك��ە دەب��ێ��ت ئەنجامبدرێن‌و‬ ‫بنێرێن‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر ت��رۆن دەڵێت‬ ‫«پۆلەكانی خوێندن بەشێوەی‬ ‫ئێستایی بۆ زۆربەی قووتابیان‬ ‫گ��ون��ج��او ن��ی��ی��ە‪ ،‬خ��ێ��رای��ی‬ ‫وان���ە وت��ن��ەوە هەندێكجار‬ ‫خێراو هەندێكجار هێواشە‪،‬‬ ‫ئەوانەی خێرایی فێربوونیان‬ ‫نزمترە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی كاری‬ ‫زی��ات��ری��ان ل��ەگ��ەڵ دەك��رێ��ت‬ ‫نمرەكانیان نزمترە‌و بەرەبەرە‬ ‫ح��ەزی خ��ۆی��ان ب��ۆ خوێندن‬ ‫لەدەستدەدەن‪ ،‬ئێمە لەیودی‬ ‫سیتی كار دەك��ەن بۆ ئەوەی‬

‫هەر كەسێك بەخێرایی خۆی‬ ‫بڕواتە پێش»‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا‬ ‫قوتابییەكان دەبێت بزانن كە‬ ‫خوێندن لەستانفۆرد ئاسان نییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەو كەسانەی هەوڵی‬ ‫ب���اش���دەدەن‌و ح��ەزی��ان لێیە‌و‬ ‫دەتوانن بڕوانامەی ئەو زانكۆیە‬ ‫بەدەستبهێنن‪ ،‬بەئەگەری زۆرەوە‬ ‫كارێكی باشیان دەستدەكەوێت‌و‬ ‫هەر لەم رێگەشەوە بودجەی‬ ‫یودی سیتی دابیندەكرێت‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر ترۆن لەو بارەوە‬ ‫دەڵێت «بەرنامەی ئێمە بریتییە‬ ‫لەوەی قوتابییە باشەكانمان بۆ‬ ‫دامەزراندن بەخاوەن كارەكان‬ ‫دەن��اس��ێ��ن��ی�ن‌و لەكۆمپانیاكان‬ ‫پارەیەكی كەم بۆ ئەو ناساندنە‬ ‫وەردەگ���ری���ن‪ ،‬ب��ەس��ەرن��ج��دان‬ ‫بەوەی تێچووی پۆلێكی ئۆنالین‬ ‫زۆر كەمترە لەهۆڵێكی ئاسایی‬ ‫دەتوانیین هەموو خەرجییەكان‬ ‫دابیینبكەین»‪.‬‬ ‫گ���روپ���ێ���ك ل��ەم��ام��ۆس��ت��ا‬ ‫هەڵبژێردراوەكانی ستانفۆرد‪،‬‬ ‫پ���ۆل���ەك���ان���ی‬ ‫(‪)Udacity‬‬ ‫لەكارگەیەكەوە رێكدخەن كە‬ ‫پێویستی بەتەكنەلۆجیایی زۆر‬ ‫ئاڵۆزو گرانبەها نییە‪ ،‬زۆرترینی‬ ‫ئامێرە بەكارهاتووەكان بریتییە‬ ‫ل��ەت��ب��ل��ێ��ت��ێ �ك‌و ك��ام��ێ��رای��ەك‌و‬ ‫م���ای���ك���رۆف���ۆن���ێ���ك‪ ،‬دوای�����ی‬ ‫تۆماركردنی وێنەكان پێكەوە‬ ‫دەیانلكێنن‌و دەی��خ��ەن��ە سەر‬ ‫ئینتەرنێت‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ئ��ام��ادەن��ەب��وون‬ ‫ل��ەپ��ۆل��ێ��ك��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەو‬ ‫فێربوونی وانە بەتەنهایی زۆر‬ ‫سەرنجڕاكێش نەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پرۆفیسۆر تیرۆن ب��ڕوای وایە‬ ‫ئەم شێوازە زۆر كاریگەرترە‪،‬‬ ‫ئ��ەو دەڵ��ێ��ت «م��ن لەپۆلێكی‬ ‫راستەقینەدا ناتوانم پرسیار‬ ‫لەهەموو قوتابییەكان بكەم‪،‬‬ ‫من تەنیا پرسیاردەكەم‪ ،‬تەنیا‬ ‫ئەو دوو‪ ،‬یان سێ قوتابییەی‬ ‫دەتوانن خێراترو باشتر فێرببن‪،‬‬

‫دەستەكانیان بۆ وەاڵم��دان��ەوە‬ ‫ب����ەرزدەك����ەن����ەوە‪ ،‬ئ��ەوان��ی��ت��ر‬ ‫دوادەك���������ەون‌و س��ەرن��ج��ی��ان‬ ‫نادرێتێ»‪.‬‬ ‫ك���اری���گ���ەری���ی���ەك���ان���ی‬ ‫(‪ )Udacity‬لەسەر قوتابییەكان‬ ‫زۆرە‪ ،‬ق��وت��اب��ی��ان ل��ەگ��روپ��ە‬ ‫ت��ەم��ەن��ی��ی��ە ج����ی����اوازەك����ان‌و‬ ‫ل��ەواڵت��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ەوە‬ ‫لەبەنگالدش‌و چینەوە تاوەكو‬ ‫ئ��ەف��ری��ق��ای ب���اش���وور تێیدا‬ ‫بەشداریدەكەن‪ ،‬فراوانییەكەی‬ ‫لەكارمەندانی نەخۆشخانەوەیە‬ ‫تاوەكو ئەو دایكانەی بەتەنهایی‬ ‫منداڵەكانیان گ��ەورە دەك��ەن‌و‬ ‫دەرەقەتی خەرجی زانكۆ نایەن‪،‬‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ەران��ی (‪)Udacity‬‬ ‫بڕوایانوایە هەموو مرۆڤەكان‬ ‫مافی درێ���ژەدان بەخوێندنیان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەمە پاڵنەری ئەوان بووە‬ ‫تاوەكو زانكۆیەك لەوشێوەیە‬ ‫دابمەزرێنن‪.‬‬ ‫بەسەرنجدان بەو پێشوازییە‬ ‫جیهانییەی ل��ە (‪)Udacity‬‬ ‫ك��������راوە‪ ،‬ژم��������ارەی خ��ول��ە‬ ‫فێركردنییە ئۆنالینەكان بەردەوام‬ ‫لەزیادبووندایە‪ ،‬یەكێكیتر لەم‬ ‫خ��والن��ە ن���اوی ی��ودم��ی��ی��ە كە‬ ‫ئامانجی بەدیموكراتیكردنی‬ ‫خوێندنە‪ ،‬جۆرێكە لەبازاری‬ ‫پێشبڕكێی خوێندن كە هەموو‬ ‫ك��ەس��ێ��ك دەت���وان���ێ���ت خ��ول��ە‬ ‫فێركردنەكانی خ��ۆی بەهەر‬ ‫نرخێك كە بەپێویستی دەزانێت‬ ‫لەسەر ئینتەرنێت دابنێت‪.‬‬ ‫زان������ك������ۆی ف��ی��ن��ی��ك��س‬ ‫نموونەیەكیترە كە بەنرخێكی‬ ‫دی��اری��ك��راو خولەكانی خۆی‬ ‫پێشكەش دەك��ات‌و لەكۆتایی‬ ‫خولەكەدا بڕوانامەی باوەڕپێكراو‬ ‫دەدات بەقوتابییەكان‪.‬‬ ‫ماوەیەكە زانكۆی (‪)MIT‬‬ ‫خولە ئۆینالینە بەخۆڕاییەكانی‬ ‫ل���ەس���ەر (‪ )MITx‬دان�����اوەو‬ ‫ب����ەردەوام پ���ەرەی پ��ێ��دەدات‪،‬‬ ‫هەروەها نزیكەی نیو میلیۆن‬ ‫پۆلی ئۆنالین لەهەزاران بواردا‬

‫ل��ەب��ەش��ی (‪ )iTunesU‬بۆ‬ ‫بەكارهێنەرانی ئەپڵ لەسەر‬ ‫ئایتیونیز بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ب������ەاڵم ئ�����ەم خ���وول���ە‬ ‫ئ��ۆن�لای��ن��ان��ە چ���ۆن دەت��وان��ن‬ ‫لەگەڵ فێركردنی ترادسیونییدا‬ ‫پێشبڕكێ ب��ك��ەن؟ ب��اڕب��اڕا‬ ‫مینیز‪ ،‬راوێ��ژك��اری فێركردن‬ ‫لەو بارەوە دەڵێت «بەشێكی‬ ‫زۆر لەخەڵك هێشتا نازانن‬ ‫ب��ەوردی بەدوایی چییەوەن‌و‬ ‫چی دەبێت بخوێنن‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئەوانەی الون هێشتا ئامانجی‬ ‫كۆتایی ب��ۆی��ان روون نییە‪،‬‬ ‫ئ��ەم كەسانە بۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫خۆیان پێویستییان بەناوەندی‬ ‫زانكۆ هەیە‌و وانە ئۆنالینەكان‬ ‫سوودبەخش نییە بۆیان‪.‬‬ ‫زان����ك����ۆی س��ت��ان��ف��ۆرد‬ ‫دەیەوێت وانەكان بەستاندەری‬ ‫ب�����ەرزەوە پێشكەشبكات‪،‬‬ ‫ب��ەردەوام خولە ئۆنالینەكانی‬ ‫لەزیادبووندایە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫ئەوان لەقۆناغی سەرەتایدان‪.‬‬ ‫جان میشل پرۆفیسۆری‬ ‫زانستی كۆمپیوتەر لەزانكۆی‬ ‫ستانفۆرد دەڵێت «ئێمە هێشتا‬ ‫نەگەیشتووینەتە كۆتایی رێگە‪،‬‬ ‫هێشتا لەسەرەتای رێگەداین‌و‬ ‫پ��رس��ی��اری زۆر ه��ەی��ە كە‬ ‫دەب��ێ��ت وەاڵم���ی ب��دەی��ن��ەوە‪،‬‬ ‫ئەوەی لەڕاستیدا دەمانەوێت‬ ‫چیبكەین‌و چ��ۆن دەتوانیین‬ ‫وان����ەی ب��اش��ت��ر پێشكەشی‬ ‫الوان��ی سەرانسەری جیهان‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬لەهەمانكاتیشدا‬ ‫پشتیوانی قوتابییەكانی خۆمان‬ ‫لێرەدا بكەین؟ ئاراستەكەمان‬ ‫بەدروستی كامەیە؟»‪.‬‬ ‫ئ������ەم م���ام���ۆس���ت���ای���ان���ە‬ ‫بڕیاریانداوە خوێندنی بااڵ‬ ‫ب��گ��ۆڕن‪ ،‬ئ���ەوان كارێكیان‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ك��ردووە ه��ەرچ��ەن��د‬ ‫نوێیە‪ ،‬بەاڵم پێشبڕكێكارێكی‬ ‫ب��ەه��ێ��زە ب���ۆ ش��ێ��وازەك��ان��ی‬ ‫فێركردنی ترادسیون‪.‬‬ ‫و‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬


‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ك����اری����ی����گ����ەری����ی����ە‬ ‫خراپەكانی ژەهراویبوون‬ ‫ب���ەه���ۆی خ���واردەم���ەن���ی‬ ‫ئالودەوە تەنیا كورتنابێتەوە‬ ‫بۆ تایەكی چەند رۆژەوەو‬ ‫دڵتێكەڵهاتن‌و سكئێشە‪،‬‬ ‫بەڵكو دەتوانێت كاریگەری‬ ‫درێ����ژەم����اوەی ه��ەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫لەكاریگەرییەكان دەتوانیین‬ ‫ب���اس���ی ج��ەڵ��ت��ەی دڵ‌و‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی پەستانی‬ ‫خ��وێ��ن‌و ل��ەك��ارك��ەوت��ن��ی‬ ‫گ�����ورچ�����ی�����ل�����ەك�����ان‌و‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون بەپەستانی‬ ‫خوێن بكەین‪.‬‬ ‫یەكێك لەقوربانییەكانی‬ ‫ژەه��������������راوی ب������وون‬ ‫ب��ەخ��واردەم��ەن��ی دی��ن��ای‬ ‫(‪ )١٤‬سااڵنە كە بەهۆی‬ ‫ژان����ی ئ���ەژن���ۆو ق��ول��ەپ��ێ‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای پێگرتنییەوە‬ ‫تائێستا نەچووەتە یاری‬ ‫وەرزش�������ەوەو ت��ەن��ان��ەت‬ ‫ل���ەن���ێ���وە ش���ەوەك���ان���دا‬ ‫ب��ەه��ۆی ئێشی زۆرەوە‬ ‫رادەچ���ڵ���ەك���ێ���ت‪ ،‬دوو‬ ‫پسپۆری نەخۆشییەكانی‬ ‫ئ��ێ��س��ك��ی م���ن���دااڵن ئ��ەم‬ ‫ئازارانەیان گەڕاندووەتەوە‬ ‫بۆ ئ��ازارەك��ان��ی دەورەی‬ ‫گەشەسەندن‪ ،‬تەسەوری‬ ‫ئ����ەوەی ژەه���راوی���ب���وون‬ ‫بەهۆی خواردەمەنییەوە‬ ‫ببێت بەهۆی كاردانەوەی‬ ‫ل��ەوش��ێ��وەی��ە هێشتا بۆ‬ ‫زۆرب�����ەی پ��زی��ش��ك��ەك��ان‬ ‫كارێكی ئەستەمە‪.‬‬ ‫دی��ن��ا‪ ،‬ك��ات��ێ��ك تەنیا‬ ‫(‪ )١١‬ساڵی بوو بەشداری‬ ‫ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ەك���دا‬ ‫ك������رد ك�����ە ل����ەالی����ەن‬ ‫رێكخراوی «وەستاندنی‬

‫ك‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ژ‬ ‫ژ‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫ـ‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ەكانی‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ـ‬ ‫و‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫مـەنی‬


‫‪43‬‬

‫سەرچاوە‪Scientific American :‬‬

‫ژمارە (‪ ،)17‬حوزەیرانی ‪2012‬‬

‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان ب��ەه��ۆی‬ ‫خواردەمەنییەوە»‪)STOP( ،‬‬ ‫بۆ ناسینی كاریگەرییەكانی‬ ‫ه�������ەوك�������ردن�������ەك�������ان‌و‬ ‫ژەه����راوی����ی����ب����وون����ەك����ان‬ ‫ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە‪،‬‬ ‫دیزاینكرابوو‪.‬‬ ‫لەفۆڕمی راپرسییەكەدا‬ ‫پ��رس��ی��ار دەرب�����ارەی ئ���ازارە‬ ‫درێ��ژخ��ای��ەن��ەك��ان��ی كەسانی‬ ‫تووشبوو بوونی هەبوو‪ ،‬دینا‬ ‫كاتێك ك��ە تەنیا (‪ )٣‬ساڵ‬ ‫تەمەنی بوو بەهۆی خواردنی‬ ‫كاڵەكی ئالوودە بە (سالمونال)‬ ‫وە ل��ەگ��ەڵ (‪ )٥٠‬كەسیتر‬ ‫دوو حەفتە لەنەخۆشخانەدا‬ ‫خ���ەوێ���ن���را‪ ،‬ئ��ێ��س��ت��ا ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ن��اڵ�ە‌و گللەیی ت��ووش��ب��ووان‬ ‫بەكێشە روواڵەتییەكانی ئەم‬ ‫ژەهراوییبوونە‪ ،‬كاردانەوەی‬ ‫هەوكردنی جوومگەكانیشی‬ ‫تێدا بەرچاودەكەوێت‪.‬‬ ‫بنەماڵەكەی ئ��ەو وەك��و‬ ‫خ��ەڵ��ك��ی��ت��ر ن��ەی��ان��دەت��وان��ی‬ ‫پێوەندی لەنێوان هەوكردنی‬ ‫جومگەكان‌و ژەهراویبوونی‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی ب���دۆزن���ەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە س��ەردان��ی پسپۆڕێكی‬ ‫رۆم��ات��ی��س��م��ی��ان��ك��رد‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ت���اق���ی���ك���ردن���ەوەك���ان هیچ‬ ‫روون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی��ت��ر جگە‬ ‫ل���ەژەه���راوی���ب���وون ب��ەه��ۆی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫نەخۆشییە دەرناخەن‪.‬‬ ‫ف��ای��ل��ی پ��زی��ش��ك��ی دی��ن��ا‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات ك���ە ئ��ەو‬ ‫لەدەهەمین رۆژی خەوتن‬ ‫لەنەخۆشخانەدا‪ ،‬شەلییەوەو‬ ‫ئازاری جومگەكانی هەبووە‪.‬‬ ‫ت�����ەس�����ەوری ئ�����ەوەی‬ ‫ژەه����راوی����ب����وون ب��ەه��ۆی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە تەمەنێك‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ەك��ە ئ����ازارب����دات‪،‬‬ ‫تەسەورێكی زۆر ناخۆشە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم تاوەكو ئەم سااڵنەی‬ ‫دووای��ی هیچ لێكۆڵینەوەیەك‬ ‫بۆ ناسینی كاریگەرییەكانی‬

‫ئ�����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە ب���وون���ی‬ ‫نەبووەو بەتازەیی چەند تیمی‬ ‫توێژینەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوەیان لەسەر‬ ‫پێوەندی نێوان نەخۆشییەكان‌و‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���ەك���ان���ی دووای������ی‬ ‫دەستپێكردووە‪.‬‬ ‫ئ���ام���اری ب��ڵ�اوب����ووەوە‪،‬‬ ‫ل������ەالی������ەن رێ����ك����خ����راوی‬ ‫تەندروستی‌و چاودێری واڵتە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬تەنیا لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠١١‬دا زیاد لە (‪ )٤٨‬ملیۆن‬ ‫ت��ووش��ب��وو ب��ەژەه��راوی��ب��وون��ی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە‪)١٢٨( ،‬‬ ‫هەزار خەوتن لەنەخۆشخانەو‬ ‫(‪ )٣٠٠٠‬م�����ەرگ�����ی ل��ە‬ ‫(‪ )٥٠‬وی�لای��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ا‬ ‫لێكەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ژم��ارەی��ە ل��ەواڵت��ان��ی‬ ‫یەكێتی ئ���ەوروپ���ادا نزیكەی‬ ‫(‪ )٤٩٠٠٠‬هەزار كەسە‌و (‪)٤٦‬‬ ‫ك��ەس بەهۆی ژەهراویبوونی‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی���ی���ەوە ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا مردوون‪.‬‬ ‫ت���ێ���چ���ووی س���ااڵن���ە بۆ‬ ‫چ�����ارەس�����ەری ه���ەوك���ردن���ە‬ ‫بەكتریاییەكان النیكەم (‪)٦.٧‬‬ ‫ملیارد دۆالر خەمڵێنراوەو‬ ‫ئەگەر كێشە نەناسراوەكانی‬ ‫لێزیادبكەین‪ ،‬تیچوونەكە زۆر‬ ‫لەوە زیاتر دەبێت‪.‬‬ ‫كرك ئیسمیت لەناوەندی‬ ‫تەندروستی مینەسووتا كە ئەم‬ ‫ت��وی��ژی��ن��ەوەی دەستپێكردووە‬ ‫دەڵ��ێ��ت «خەڵكی وادەزان���ن‬ ‫رش����ان����ەوەو سكچوونێكی‬ ‫چەندرۆژە تەنیا كاریگەرییەكانی‬ ‫ژەهراویبوون‌و هەوكردنەكانە‬ ‫ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم دەب���ێ���ت خ���ۆی���ان بۆ‬ ‫هەندێك نەخۆشی درێژخایەن‬ ‫ئامادەبكەن كە دەتوانێت لەسەر‬ ‫ه��ەم��وو ژی��ان��ی��ان ك��اری��گ��ەری‬ ‫دابنێت»‪.‬‬ ‫ئ�������ەم ك���اری���گ���ەری���ی���ە‬ ‫درێژخایەنانە تەنیا بۆ ئەوانە نییە‬ ‫كە بەهۆی ژەهراویبوونەوە‬

‫ن��ەخ��ۆش ك���ەوت���وون‪ ،‬بەڵكو‬ ‫نەخۆشی ك��ورت��م��اوەی وەكو‬ ‫تاو دڵتێكهەڵهاتن كە بەهۆی‬ ‫تووشبوون بەسالمونال‪ ،‬یان‬ ‫شیگال روودەدەن دەتوانێت‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب���ەه���ۆی ه��ەوك��ردن��ی‬ ‫جمگەكان‌و كێشەی میزكردن‌و‬ ‫تەنانەت زیانگەیاندن بەچاو‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان پیشانیدەدەن‬ ‫هەوكردن بەهۆی سرشیاكلی‬ ‫(‪ )O157:H7‬دەتوانێت ببێت‬ ‫بەهۆی لەكاركەوتنی گورچیلەو‬ ‫دەركەوتنی نەخۆشی شەكرە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا هەندێك نەخۆشی‬ ‫بەهۆی كامپیلۆباكتریاكانەوە‬ ‫دەت���وان���ێ���ت ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی‬ ‫ه���ەوك���ردن���ی ری��خ��ووڵ��ەك��ان‬ ‫بەتایبەتی ریخووڵە گەورە‪.‬‬ ‫سەرنجڕاكێشە بزانن ئەم‬ ‫زۆر‬ ‫میكڕۆئورگانیسمانە‬ ‫بە بەرفراوانی لەنێو گۆشتی‬ ‫س������وورو س���پ���ی‌و ه��ێ��ل��ك��ەو‬ ‫دەریاییەكان‌و‬ ‫خواردەمەنییە‬ ‫میوەو س���ەوزەوات‌و تەنانەت‬ ‫خواردەمەنییە پیشەسازییەكان‪،‬‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ام��ارەك��ان پیشانیدەدەن‬ ‫لەواڵتی سوید لەنێوان سااڵنی‬ ‫(‪ )١٩٩٧‬تاوەكو (‪)٢٠٠٤‬دا‬ ‫نزیكەی (‪ )101860‬كەس‬ ‫تووشی ژەهراویبوون بەهۆی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە ه��ات��وون‌و‬ ‫بەشێكی زۆری����ان لەئێستادا‬ ‫لەوكێشە درێژخایەنەیان هەیە‬ ‫كە باسكرا‪ ،‬لەواڵتی ئیسپانیاش‬ ‫دووای باڵوبوونەوەی سالمونال‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٥‬دا ئامارێكی‬ ‫هاوشێوە بوونی هەیە‪.‬‬ ‫ی���ەك���ێ���ك ل����ەوردت����ری����ن‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ل��ەس��ەر‬ ‫دانیشتووانی شارێكی بچووك‬ ‫لەواڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬بەنزیكەیی نیوەی‬ ‫دانیشتووانی لەساڵی (‪)٢٠٠٠‬‬ ‫دا ئەم شارە بەهۆی الفاوو‬ ‫پیسبوونی ئ����اوەوە ت��ووش��ی‬ ‫هەوكردنی (‪)E. coli O157‬‬

‫هاتن‪ ،‬ئەنجامی توێژینەوەكان‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەدات‪ ،‬ل��ەن��ێ��و ئ��ەو‬ ‫كەسانەی بەتووندی تووشی‬ ‫نەخۆشییەكە ب��وون‪)%٣٣( ،‬‬ ‫ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان‬ ‫بەپەستانی خ��وێ��ن‪)%٢١( ،‬‬ ‫ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان‬ ‫ب��ەج��ەڵ��ت��ەی دڵ‌و (‪)%٣٤‬‬ ‫ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان‬ ‫ب��ەك��ێ��ش��ەك��ان��ی گ��ورچ��ی��ل��ە‬ ‫ب����ەرزە‪ ،‬ه���ەر ب���ەم ه��ۆك��ارە‬ ‫پشكنیین‬ ‫پێشنیاردەكرێت‬ ‫لەسەر پەستانی خوێنی ئەو‬ ‫كەسانەی وەها بارودۆخێكیان‬ ‫تاقیكردووەتەوە هەموو ساڵێك‬ ‫ج��ارێ �ك‌و پشكنیین لەسەر‬ ‫ك����رداری گورچیلەكانیان‬ ‫ه��ەم��وو (‪ )٢‬س��اڵ جارێك‬ ‫پێشنیاردەكرێت‪.‬‬ ‫هێشتا ك��ەس ناتوانێت‬ ‫ب����ەوردی پ��ێ��وەن��دی ن��ێ��وان‬ ‫ژەهراویبوون‪ ،‬یان هەوكردن‬ ‫بەهۆی خواردەمەنییەكانەوە‬ ‫دی�����اری�����ب�����ك�����ات‪ ،‬ب�����ەاڵم‬ ‫كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر‬ ‫تووشبووان بەم نەخۆشییانەو‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی یارمەتییە‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی��ی��ەك��ان دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ل��ەڕادەی زیانەكانی دووای‬ ‫ت��ووش��ب��ووان كەمبكاتەوە‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا رێ���ك���خ���راوی‬ ‫خ��ۆراك‌و دەرمانی ویالیەتە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‬ ‫(‪ )FDA‬مۆڵەتی بەڕێكخراوی‬ ‫(‪ )STOP‬داوە ت��اوەك��و‬ ‫لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر رادەی‬ ‫كێشەكانی ئ��ەم نەخۆشییانە‬ ‫ب���ك���ات‪ ،‬ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیانە كە پشتیوانی‬ ‫دارای����ی (‪ )FDA‬ل��ەگ��ەڵ��دا‬ ‫دەبێت‪ ،‬دەتوانێت یارمەتی‬ ‫رێكخراوە تەندروستییەكان‬ ‫لەناسینی ت��ووش��ب��ووان بەم‬ ‫دەستپێكردنی‬ ‫نەخۆشییەو‬ ‫چ���ارەس���ەری پێشگیرانە‪،‬‬ ‫بدات‪.‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.