Nwe
Zanist y
ژماره ( ،)17حوزەیرانی 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience
پـسـپـۆڕێـکــی کـورد لـەبــارەی تەکـنـەلــۆجــیـای نانــۆوە دەدوێـت
بۆچی هەندێک کەس زۆردەخۆن؟ کاریگەرییە درێژخایەنەکانی
ژەهراویی بوون
زاناکان چۆن رووداوەکان
ئەو دەرمانانەی لەبواری
سێکسیدا الوازتان دەکات
دەشارنەوە؟
مەڕەکان لەبری دەینەسورەکان زەوی گەرم دەکەن
شیرینی ئاستی زیرەکی
دادەبەزێنێت
قاوە
چەندین ساڵ نهێنییەکانی کاتژمێرەکەی مەککە مردنت دوادەخات
N we
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Z a n i s t y
ژماره ( ،)17حوزەیرانی 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience
پـسـپـۆڕێـکــی کـورد لـەبــارەی تەکـنـەلــۆجــیـای نانــۆوە دەدوێـت
بۆچی هەندێک کەس زۆردەخۆن؟ کاریگەرییە درێژخایەنەکانی
ژەهراویی بوون
زاناکان چۆن رووداوەکان
ئەو دەرمانانەی لەبواری
سێکسیدا الوازتان دەکات
دەشارنەوە؟
مەڕەکان لەبری دەینەسورەکان زەوی گەرم دەکەن
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
شیرینی ئاستی زیرەکی
دادەبەزێنێت
قاوە
چەندین ساڵ نهێنییەکانی کاتژمێرەکەی مەککە مردنت دوادەخات
No.17, June 2012
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهوه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
20 10 40 26
nce
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
زانست بۆ گشت
ون ،یان شێتب
ناساغی
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
تا كۆتایی وە كترۆنی جێیدەگیرێتە زۆر ئاڵۆزە مێرێكی ئەل سیستەمێكی ەئا چی مێشكە ت ،چاوگی كی مرۆڤی دڵ ب رییەكە ،هەر دیاریدەكا رانەی مێش نەشتەرگە ونی مرۆڤ تا ئەمڕۆش یارە هەژێنە ووە ئەمەیە، بوترێت بو ە، ر زت ۆ پرس اڵ د ئ وار ت ی نەخۆش پ یەكێك لەو دییەوە گیری پێوە خ غی مێشكی دەكرێ ییەو گەلێك لەپەم جێی یەكێك ی هۆشمەن جامی ناسا هۆشمەند ت داهێنراوە، كێكی ساغ سەرەتا ن ئەن انن. یە ش لە ەخۆشییە دەروونییەكا اڵیەتی ،یان هەردووكی ن ،ناكرێت مێشكی مپیوتەری ئاڵۆزو بەبڕ انی مێشك، .راستە كۆ ت فەنكشنەك ئایا ن مە ە ئ�ەم�ان�ە ێتەوە یان دەورووبەری كۆ نەخۆشییەك وانێ مرۆڤن، ەنیشانەكانی دەورووپشتو بگر هیچ ئامرازێك نییە بت دابینبكات. ەن�دێ�ك ل ن ،بەتایبەت ی ە، م ه� (زلكردنی دیاردەكان ن ،وڕێنەكردن بەاڵ كردنەوەو بیركەوتنەو ۆڤەوە نزیك ر ی ی م �رۆڤ و وەك بی كە لەمر ) ،دەنگبیست ونی پارانۆ گیاندارانەی لەتێگەیشتن ) ،كە وەك ۆچو وە ودی خ���ۆ ون ن بەڕاست ەو ڤ خۆیدا، ب تنیان ب�ەخ� خەونلێببوو دادەن �ران. ئ رەك��ان ،ه��اوك��ارب��و انی مـــرۆ هۆشمەندی و ئەنـــدام بەس ەیشین ،یان ش��ی���ردە ۆشێك كە بایلـــۆژی وسن ی ی پلـــەنەخ ایەخی خۆ انی داڕمان لەپێكهاتەی بەهەمـــان قەبارەو ب (هل سەرەتاییەك ت ،دەكرێت ە ی ن ك نیشانە رنگ دادەنرێ ەند كا بێت لەوەی ەڵكدار بەگ ن�ەك لەهۆشـــم مێشكی ئاسایی كارب اڵم كەسێك بێتوانا دە ك ك بكـــات ،بە و مێش و ك ت دەكان ،بێكەڵ زاری هەبێ ختە ئەمەش ـــەی خۆی وێ�ت ئ��ا دات بەدیار نەخۆشییەك الی سە ە ب ل��ێ�دەردەك� ی ەخۆشەكە. ەكە بێبەش نیشانانەیان وەسف شمەندی داڕمابێـــت ،ی نەخۆشیی الی ن م ە � ن ئ را نیــــــشانەكان كەسانەی ۆسی دادەن ك �ە هۆ زتر دەب�ن، سایك ئ �ەو ك لە ەدا› اڵۆ ۆشی سیزۆفرینی ،یان خۆشەكان لە›شێتخان ر پسپۆڕان لەهەندێ وە چارەســـەرەكان ئ ت هاوكار ە كرێ سە ەخ ن ـــە بەن وو دەی�ە لەمەوبەر ،شێتو مەترسیدار لە و دەك��ات ،لێرەش ی زۆر ه�ەن كە دە لەكاتێكدایە ە تێدەگەین د دەخراو بە ی تەكنیــــك لەشدا ئەمە شییەك لێدا داهێنراوە بۆ �راز انی دەركییان خڕ .ئەمڕۆ ،باشتر لەنەخۆ زۆر نەخۆشی ئ��ام تێگەیشتـــنی ئەندامەك دێك ئامراز ی بن لە ن ڵێكــــە هەن كۆمەڵ دادەنرا شتریش دەس��ت��ەب��ەرە ،كی ئاسای . چەند سا ان �ن ژیانێ كە تەنیا لەمێشكو پڕۆسەكانی بن؟ الی با س��ەری �و ەوە ،هێشتا شییانە چی چ��ارە یان سایكۆسی دەت ساڵ لەتوێژین تێڕوانینو تێگەیشتن ئەم نەخۆ ایە ڕۆژانە رینی كانی نین بۆچی ڕمان سیزۆف ڵبەت سەرباری دەیان گەینو نازا داخ�ۆ نیشانە ینی هەموو شتێك پ ���ادات كە ە نا بژین ،ه تێ وون ۆفر م ناساغییە یا نەخۆشێكی سیز ەدا ،هیچ شتێك ر كێكی زۆر ە � ئ ی ان ك هۆكارە ە گەر خەڵ نەخۆشەك ە ئەمانە تەن دار دەبێت. وون لەمێشكی وا دەزانرا ك هەموویان رۆڤ دەردە هۆشمەندی بەمەوە نەبێت ،بۆ نم وا دەزانێت ر ە وب م دەیە لەمە دی تێپەڕن ،ئەم و نێت هەموو تەنیا دوو ۆژی خودی مێشكن نوێكانە ئەم پەیوەن كی ماڵیاندا ن وا دەزا بە بەردەر ئەم هاتوو ەكی بایول لێكۆڵینەوە دەشارنەوەو خۆشیی ەسەر ییەكە �ی ن نە دەڵ دەك���ەن ،ه �ەرچ هۆكارەكانی نەخۆش ە ،بۆ هەواڵگرتن ل منن بەم بەمەش خۆیا دەوروبەردا ژ دو ون عی ەن � گ � دەخ�ەن�ە بەرپرسیارو ۆمەاڵیەتییەوە ،بۆ نمو ی دنیا دژی ئەمنو گفتگۆیان لەگەڵ واق ر بەشێتییان دەورووب����ە ووبەری ك تا دانیشتوان لێدەنیشێت، تێزە دەور رە خۆشێكی تر ن ی دەبەستنەوە بە سی توشبوونییان زۆرت ورەت �ر بێت ،ترسیا تو خەڵكی ن �ەزان � ەوانەوە ،نە ەپێچ گ �ە چ �ڕێ � ەتر دەورووبەری شارنشینەكان م �ان ،ت��ا ش��ارەك �ەش یادتر دەبێت ،دەپ � دەكەن ،نەك نەخۆش ب وودەدات لە ۆشییەكە ز ی ش��ارەك� ی شتێك ر ن ناوزەند ە ،بۆیە ئەم وون بەنەخ دەرەوە ت كە هەرچ راو ووشبوونییا دووچ��ارب� ت وا دەزانێ ئەم تایبەتەو هەڵبژێ ایی دەبنو مەترسی شەشجار مەترسی ت كە باری ئەماندایەو لەخۆیان ب ئ��اوارەك��ان وە دەسەلمێنێ لەخزمەتی ت ،بەمەش ون��دە ش ئە ەكە، دێ ن. رە خویەكان زیاترە ئەمە چاربوون بەنەخۆشیی ت شتانەی بەسەردا بەرزتر لەخەڵك دەزان خۆرهەاڵتی لەخانە ەرە لەدوو ەسەركردەو ی دانوساوبێ ریگ نب كی نەخۆشیانە لەزۆر جێ كان لەماڵەوە كۆمەاڵیەتی كا كە ئەنجامی تێكەڵێ گەڵ چۆنیەتی خۆیا مڕۆش ئەم ن ،نەخۆشە ییە تا ئە ۆماوەیی لە وزەنددەكرێ ن ،زۆرجار دەكرێت نەخۆش ی مێشكو ب ومت ن نا كرێ ەی بایۆلۆژ هێشتا نازانین كوت ش نێوەنددا بەشێتبوو سوكاریان شەرمەزارب گەڕەكەكەدا لەپێكهات كە لە ت ە كۆمەاڵیەتی .هەڵبە ن ،خۆ رەنگە ئەم ن بەنددەكرێن ،نەك �ن كە نەخۆشێك سو پەڕۆو �ازان شییەكە چی ەخ دیا ژیانی خۆ نەخۆشییانەی پەیوەن رە دراوسێكانیش ن� ەبرێنە سەر شێخو ش نەخۆشەكە هۆكارەكانی نە ەگشتی ئەو خۆشەكان د م رەوتارانە ن زەحمەتت ەب یا ت ،دیارە ئە هەیە نە دەڵتردەكەن. لەبەرئەوە بێت ك ییەوە هەیە ،تێگەیشتنی ەكانی تری پێوەدەكرێ ەن گ ن یا م د د دا ن ەن شمەن نوشتەیا ۆلۆژی ئەن وەك هەموو بەمێشكو هۆشم ەندن بەبایل دادەڕمێننو باری هۆ رن پێویستە و ەی ل �ەڕووی دا ر رت دە ۆ ر كۆننو ز ەی كە دە تا ئەوانەی كە پ دین هۆكار. ت، ئەو كەسان مر ۆ ڤ ز ۆ ر لەبەر چەن ەڵەیان لەگەڵدا بكرێ خۆشێك كە كانی ە، ژی مۆرڤ ی تر مام نە لەشەو ی بایلۆلۆژی ئەندامە ەی بایلۆلۆ نەخۆشێك جودایەك نییە لەنێوان سیزۆفرینیایە، ات ست ه شمان لەپێك ان گەین چ ز ەیشتنێكی با جگەری مرۆڤ تێب ت تەندروستییەوە هی ی دی كە دووچاری ی ئەمڕۆدا، گ تێ ن غەو یەكێك ر لەڕۆژگار یا ئێستا رێ ك ی گەیشتن دە ت لەدڵ ،س دڵی ناسا بەچارەسە دوای تێ رێ ك دە ن . یا . ن ست ە ڕی هەی ن پێوی دنیان، بشگۆ دەستەبەرە. بەلێكۆڵینەوەو توێكر كرێن ،یان تەنانەت رێت بۆ هەردووكیا هەردووكیان رەسەرب ن دەنێ چارەسەر بۆ ئەم ئەندامانە چا كی ئاڵۆزە كە خوێ شتەرگەریدا، ەمپێ ل��ەزۆر نە بۆ نموونە دڵ پ ەش ،ئێستا ت �ری ل�� بەشەكانی
5
ئەگەر زۆر خۆری ،خەتای خۆت نییە ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
قەلەوی نەخۆشییە ،ئەم سەردەمە خواردنی شیرینیو چەوری لەالیەكو نەجوواڵن ه��ۆك��ارن ب��ۆق��ەڵ��ەو ب��وون، راس��ت��ە خ����واردن ق��ەڵ��ەوت دەكات ،بەاڵم پرسیار ئەوەیە بۆ زیاددەخۆیت؟ ئ�������ەگ�������ەر ب�����ەه�����ۆی زۆرخ����واردنو زی���ادەڕەوی لەبەكارهێنانی شیرینییەكاندا، یان لەچێشتخانە دادەنیشنو چەندین قاپ خواردەمەنی لەسەر یەكدەخۆنو دوایی ت��ێ��رخ��واردن س��ەرزەن��ش��ت��ی خ���ۆت���ان دەك������ەن ،ب��زان��ن تاوانبار ئێوە نیین ،لەوانەیە ه��ەن��دێ��ك ب��اك��ت��ری لەنێو سیستەمی ه��ەرس��ی ئ��ێ��وەدا بوونی هەبێت كە لەسەر حەزی خواردن كاریگەری دادەن��ێ��ت ،لەڕاستیدا ئەو ب��اك��ت��ری��ی��ان��ە ب��ەرپ��رس��ن ل�������ەزۆرخ�������واردنو ك��اری��گ��ەری
ل��ەس��ەر ح����ەزی خ����واردن دادەنێن ،لەساڵی ()٢٠٠٦ دا زی��ن��دەن��اس��ان گەیشتن ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ج���ۆری بەكتریاكانی نێو سیستەمی ه���ەرس���ی م��ش��ك��ی ق��ەڵ��ەو لەگەڵ ج��ۆری بەكتری نێو سیستەمی هەرسی مشكی لەڕ جیاوازە. لەئێستادا میها كوواساو هاوكارەكانی لەئەستیتۆی ن���ەت���ەوەی���ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە لەفەرانسا كشتوكاڵییەكان ( )I N R E ل��ەف��ەران��س��ا ب�������������ۆ
ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی زی��ات��ر ل��ەم ب������وارەدا ب��ەك��ت��ری��ی��ەك��ان��ی سیستەمی ه��ەرس��ی مشكە ل������ەڕو ق���ەڵ���ەوەك���ان���ی���ان ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا ئاڵوگۆڕ پ���ێ���ك���رد ،ئ��ەن��ج��ام��ەك��ەی زۆر س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ب��وو، ئ��ەو مشكانەی بەرگرییان لەبەرانبەر قەڵەوبوون هەیە دەستكردیان بەقەڵەوبوون، هەروەها ئاستی هۆڕمۆنەكان لەلەشیاندا گەیشتە ئاستی ئەو مشكانەی ئامادەن بۆ
قەڵەوبوون. م���رۆڤ���ەك���ان���ی���ش وەك مشكەكان دوو دەس��ت��ەن، ئ���ەوان���ەی ك��ە ل��ەب��ەران��ب��ەر قەڵەویدا بەرگرییان هەیەو ئ���ەوان���ەی ك���ە ئ��ام��ادەی��ی ق���ەڵ���ەوب���وون���ی���ان ت��ێ��دای��ە، ه���ەر ب��ۆی��ە ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم دەتوانێت تاقیكردنەوەیە ك��اری��گ��ەری زۆر ل��ەس��ەر ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ل��ەس��ەر م����رۆڤ داب��ن��ێ��ت ،ئ��ەگ��ەر بتوانیین بەكتریاكانی نێو سیستەمی هەرسی مرۆڤ بناسیینو ك��ردارەك��ان��ی��ان تێبگەین ،بەوتەی توێژەران لەوانەیە رێگەی گونجاوتر ب��ۆ ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی خ��واردن��ی ئەو كەسانەی كە ئامادەیی قەڵەوبوونیان تێدایە. سەرچاوەNew scientist :
6
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ئەو دەرمانانەی لەبواری سێكسییەوە زیاتر الوازتان دەكات
7
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
زیادەڕۆیی بەكارهێنانی ئ���ەو چ���ارەس���ەران���ەی كە بۆ بەهێزكردنی پێوەندی سێكسی بەكاردێن دەتوانێت ئ��ەن��ج��ام��ی پ��ێ��چ��ەوان��ەی هەبێت س���ەرەڕای ئ��ەوەی دەبێت بەهۆی خووگرتن بەدەرمانەكە ،وارەزووی سێكسی پیاوان لەسێكس كەمدەكاتەوە. لەوانەیە ئامارێكی ورد لەو كەسانەی بۆ پێوەندی سێكسی بەهێزتری خۆیان چ��ارەس��ەری ج��ۆرب��ەج��ۆر بەكاردەهێنن لەبەردەستدا ن��ەب��ێ��ت ،ب����ەاڵم ئ����ەوەی روونە ژمارەیەك لەخەڵك بەتایبەتی پیاوانی الو ،بۆ دروستكردنی پێوەندییەكی سێكسی بەهێزتر هەندێك چارەسەر بە بەرفراونیو ب��ەب��ێ راوێ�����ژی پزیشك ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی الب���ردن���ی ك���ێ���ش���ەك���ان���ی ئ���ەن���دام���ە سێكسییەكان بەكاردەهێنن، لەڕاستیدا ئەم چارەسەرانە ژی�����ان�����ی س��ێ��ك��س��ی��ی��ان لێتێكبدات. ك��ری��س��ت��وف��ێ��ر ه��ارت��ر، ل��ەت��وێ��ژەران��ی سیستەمی س�����ەالم�����ەت�����ی ()VA لەهۆستۆن ،كە لەلێكۆڵینەوە نوێیەكەیدا گەیشتووە بەو ئەنجامەی النیكەم ()%٦ی ئەو پیاوە الوانەی چاالكی سێكسییان هەیە دەرمانی ( )ED drugeبەكاردەهێنن ب���ێ���ئ���ەوەی ل���ەگ���ەڵ هیچ پ��زی��ش��ك��ێ��ك��دا راوێ���ژی���ان ك���ردب���ێ���ت ،ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا دەكرێت بەكارهێنانی ئەم چ���ارەس���ەرە ناولێبنرێت بەچارەسەری سەرەڕۆیانە. ئ����ەو پ���ی���اوان���ەی ئ��ەم چ��ارەس��ەرە بەكاردەهێنن ل���ەگ���ەڵ ئ����ەو پ��ی��اوان��ەی
ك�����ە ئ������ەم چ�����ارەس�����ەرە ب��ەك��ارن��اه��ێ��ن��ن ،ل��ەك��رداری سێكسیدا وەك یەكن بەو ج���ی���اوازی���ی���ەوە ئ���ەوان���ەی چ���ارەس���ەر ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن ئاستی متمانەبوون بەخۆیان ن��زم��ە ،ه��ەروەه��ا ئەنجامی لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدات تەنانەت ئەو كەسانەی كە ب���ەردەوام ئەم چارەسەرانە بەكاردەهێنن لەژیانی سێكسی خۆیاندا هەست بەئارامیو رەزای��ەت��ی كەمتر دەك���ەن، تەنانەت ئەگەر لەپێوەندییە سێكسییەكانیشییان رازیبن. هارتەر لەم بارەوە دەڵێت «كاتێك كەسێك دەیەوێت ب����ەردەوام چ��ارەس��ەرەك��ان��ی ( )edوەرب��گ��رێ��ت دەبێت ئاگاداربێت ئەم چارەسەرانە ل���ەوان���ەی���ە چ����اوەڕوان����ی ن���ال���ۆژی���ك���ی ل��ەزێ��ه��ن��ی��دا دروستبكات». ب���ەه���ۆی ئ�����ەوەی ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە كاری لەسەر هەستی خەڵك لەدرێژماوەدا نەكردووە ،ناكرێت دڵنیابین ل����ەوەی پ��ێ��وەن��دی ن��ێ��وان قەلەقیو بەكارهێنانی ئەم دەرمانانە بە چ شێوەیەكە، ه��ارت��ر دەڵ��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە ئ���ەم چ���ارەس���ەران���ە ببێت بەهۆی قەلەقییەكی شاراوە ل���ەپ���ی���اوان���داو ب������ەردەوام بەكاریبهێنن. پێوەندی لەگەڵ زێهندا ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەك���ەی هارتەردا ( )١٢٠٠قوتابی زان���ك���ۆ ل���ەس���ەران���س���ەری ئ��ەم��ری��ك��ادا ب��ەش��دارب��وون، دك��ت��ۆر دروگ����و م��ون��ت��اگ، ئ��ورول��وژی��س��ت��ی كلینیكی ك��ل��ول��ەن��د ل��ەو ب��ڕوای��ەدای��ە دۆزی���ن���ەوەك���ان���ی ه��ارت��ەر پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی ئ��ەو دوو دڵییەیە كە ژمارەیەكی
زۆر ل��ەس��ەر دەرم��ان��ەك��ان��ی ( )edهەیانبوو ،ئەو دەڵێت «ئ��ەم چارەسەرانە كێشەی جەستەیی بۆ ئەو بەتەمەنانەی پێویستیان پێیەتی ،یان ئەو الوان����ەی پێویستیان پێی نییە دروس��ت��ب��ك��ات ،ب��ەاڵم بەكارهێنانی هەندێكجار دەبێتە ه��ۆی دروستكردنی كێشەی دەروونی». بەوتەی مونتاگ ،زۆربەی پ��ی��اوان دوای بەكارهێنانی ئ��ەم چ��ارەس��ەران��ە سەیری ك���اردان���ەوەك���ان���ی ل��ەش��ی��ان دەكەن ،لەوەها بارۆدۆخێكدا چێژی پێویست لەپێوەندییە سێكسییەكانیان وەرناگرنو لەوانەیە سیستەمی دەماری سمپاتیك لە لەشدا چاالك ببێت ،ئ��ەم��ە لەكاتێكدایە لەكاتی پێوەندی سێكسیدا، ل��ەش چ��االك��ی سیستەمی دەم�����������اری س��م��پ��ات��ی��ك كەمدەكاتەوە. خوپێوەگرتن ئورولوژیستەكان لەسەر ئەو بڕوایەن هیچ بەڵگەیەكی زانستی س��ەب��ارەت ب��ەوەی بەكارهێنانی ()edی��ەك��ان، بەرگەی لەش بەرزدەكاتەوە بوونی نییە ،ب��ەاڵم بەوتەی دك��ت��ۆر ت��وب��ی��اس ك��ه��ل��ەر، بەكارهێنانی نەگونجاوی ئ����ەم چ���ارەس���ەران���ە دەتوانێت ببێت بەهۆی ك��ەم��ب��وون��ەوەی��ەك��ی سروشتی ل��ەك��رداری س���ێ���ك���س���ی���دا ،ئ���ەم چ���ارەس���ەران���ە تەنیا ب��ۆم��اوەی ( )٥ساڵ
وەاڵم����دەدات����ەوەو دەبێتە ه����ۆی ب���ەرزب���وون���ەوەی كلسترۆڵ ،زەختی خوێنو دیابێت ،یان كێشەكانیتر. ه������ەروەه������ا ت��ەن��ی��ا چەندجار ب��ەرەورووب��وون ل��ەگ��ەڵ كێشەدا بەسە بۆ ئەوەی كەسەكە ببەسرێتەوە بەم چارەسەرانەوە ،دكتۆر جیكۆب راجفێر ،مامۆستای ئورولۆژی فاكڵتی پزیشكی دەی��ڤ��ی��د ف��ەن��ی زان��ك��ۆی ( )UCLAل���ەم ب����ارەوە دەڵ���ێ���ت «ه���ەرج���ارێ���ك پیاوێك كێشەی سێكسی بۆدروستببێت ،ب��ەردەوام ن���ی���گ���ەران دەب���ێ���ت ك��ە جارێكیتر هەمان كێشەی بۆ دروستببێتەوە ،ئەمە ئایا خوگرتنی دەروونییە ،یان جەستەیی ،نازانم بەوردی وەاڵمەكەی چییە!». ئەنجامی هەموو ئەمانە لەالی توێژەرانو شارەزایان ب��ری��ت��ی��ی��ە ل�����ەوەی «ئ���ەو پ��ی��اوان��ەی ب��ەب��ێ راوێ���ژی پ��زی��ش��ك چ��ارەس��ەرك��ان��ی ( )edب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن، ژیانی سێكسییان لەجیاتی باشبوون خراپتر دەبێت». وەرگێڕانی :سەباح محەمەد سەرچاوەDiscovery :
8
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
خواردنی زۆری شیرینی دەبێت بەهۆی دابەزینی زیرەكی
9
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
خ��واردن��ی زۆری شیرینی ل���ەدرێ���ژم���اوەدا ب��ەش��ێ��وەی��ەك ك��اری��گ��ەری خ����راپ ل��ەس��ەر سیناپسەكانی دەماخ دادەنێتو توانای فێربوونو وەبیرهێنانەوە ت��ووش��ی كێشە دەك���ات ،لەم ن����اوەدا خ���واردن���ی هەڵگری ئۆمێگا ( )٣وەك رۆنی ماسی دەتوانێت پێشگیری لەم زیانە بكات. لەوانەیە زۆرتان دەربارەی زیانەكانی شیرینییەوە بیستبێت، چونكە شیرینی كاریگەری زۆری ل����ەس����ەر ق���ەڵ���ەوی هەیە ،ب��ەاڵم ئەگەر نیگەرانی ق��ەڵ��ەوب��وون��ی خ��ۆت��ان نیین هێشتا دەبێت ئاگاداری رادەی خواردنی شیرینی بن ،چونكە وادی�����ارە خ���واردن���ی شیرینی ل��ەدرێ��ژم��اوەدا دەبێت بەهۆی ئ����ەوەی ئ��اس��ت��ی زی��رەك��ی��ت��ان داببەزێت ،ئەمە ئەنجامی دوایین لێكۆڵینەوە لەسەر مشكەكانە. ئ����ەو م��ش��ك��ان��ەی ت��ەن��ی��ا بەرجێمی خواردمەنی تێكەڵەی شەكرو گەنمەشامی تێردەكران بە بەراورد لەگەڵ ئەو مشكانەی خواردەمەنییەكەیان رجێمی ترشی چ��ەوری ئۆمێگا سێی تێدابوو ،دوای تەنیا ( )٦حەفتە، لەدۆزینەوەی رێگەدا تووشی كێشە دەبوون. ف��ێ��رن��ان��دۆ گ��وم��ەز پیلینا، نەشتەرگەریو پرۆفیسۆری فیسیۆلۆژی لەو بارەوە دەڵێت «ئ��اك��ام��ی لێكۆڵینەوەكانی ئێمە پیشانیدەدات ئەوشتەی ك���ە دەی��خ��ۆی��ن ك��اری��گ��ەری لەسەر بیركردنەوەمان هەیە، خواردنی خواردمەنی پڕ شەكر لەدرێژماوەدا ،توانای مێشكتان ب��ۆ ف��ێ��رب��وونو ل��ەب��ەرك��ردن��ی زان��ی��اری��ی��ەك��ان دەگ���ۆڕێ���ت، بەاڵم زیادكردنی ئۆمێگا ()٣ لەرجێمی خواردەمەنی رۆژانە ئەم زیانە تاڕادەیەكی زۆر كە مدەكاتەوە». ئ����������ەو م����ش����ك����ان����ەی
ب��ەك��اره��ێ��ن��راب��وون پێشتر بۆ ماوەی ( )٥رۆژ ،رۆژی ()٢ ج���ار ل��ەه��ەن��دێ��ك رێچكەی ئاڵۆزەوە كە هەندێك نیشانەی بینایی لێدانرابوو تێدەپەرێندران، ( )٦حەفتە دوای دەستپێكردنی رجێمی خواردەمەنی توێژەران دووب������ارە ئ���ەو م��ش��ك��ان��ەی��ان خستە نێو ه��ەم��ان رێچكەوە ت��اوەك��و توانایی ی���ادەورەیو تێپەڕبوونیان لەنێو رێچكەكانەوە تاقیبكەنەوە. گ��وم��ەز پیلینا دەرب���ارەی ك�������رداری م��ش��ك��ەك��ان ل��ەم تاقیكردنەوەدا دەڵێت «گروپی دووه�����ەم ك��ە ئۆمێگا ()٣ یان پێگەیشتبوو زۆر خێراتر لەگروپەكەیتر توانییان رێگەی خ��ۆی��ان لەنێو رێچكەكانەوە بدۆزنەوە ،ئەو مشكانەی لەم ماددەیە بێبەش كرابوون لەكاتی ت��ێ��پ��ەڕب��وون ل��ەڕێ��گ��ەك��ان��ەوە هێواشتربوونو كەمبوونەوەی چ��االك��ی سیناپسی دەب��ی��ن��را (سیناپس بەشوێنێك دەوترێت ك��ە ل���ەودا خانەدەمارییەكان بەئازادكردنی ماددەی كیمیایی ن��اس��راو بەنیڤرۆترانسمیتەر، پەیامە دەمارییەكان بۆ یەكتری دەگوازنەوە). خانەكانی مێشكی مشكەكان لەگواستنەوەی نیشانە بۆیەكتری تووشی كێشە ببوون ،هەر بۆیە تواناییە بیركردنەوەیان بەڕوونی دابەزیبوو ،بۆیە نەیاندەتوانی ئەو شتانەی ( )٦حەفتە لەوەو پێش فێری ببوون جارێكیتر وەبیری خۆیان بهێننەوە. ئ��ەم��ە ل��ەك��ات��ێ��ك��دای��ە ئ��ەو م��ش��ك��ان��ەی ت��رش��ی چ���ەوری ئۆمێگا ()٣یان لەڕێگەی رۆنی تۆیی ك��ەت��ان��ەوە ،ی��ان ترشی دی��ك��ۆزا هێگزا یونیك (دی ئیچ ئای) پێگەیشتبوو لەكاتی ت��ێ��پ��ەڕب��وون لەڕێچكەكانەوە خێراتربوون ،چونكە وادی��ارە سیناپسەكانی مێشكیان ،یان پێوەندییە كێمیاییەكانی نێوان
خ��ان��ەك��ان��ی مێشكیان زیانی پێنەگەیشتبوو. یەكێكیتر لەدۆزینەوەكانی ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەوە بوو ئەو گروپەی كە (دی ئیچ ئای)یان پێنەگەیشتبوو ،نیشانەگەلیكیان لەبەرگری لەبەرانبەر ئانسولیندا پێنیشاندەدا ،گومەز پیلینا لەو بارەوە دەڵێت «دۆزینەوەكانی ئ��ێ��م��ە پ���ی���ش���ان���ی���دەدات كە بەكارهێنانی (دی ئیچ ئای) بەشێوەی رێوپێك دەتوانێت مێشك لەبەرانبەر زیانەكانی شەكر بپارێزێت ،ئەمە وەك پ��اش��ەك��ەوت��ك��ردن��ی پ��ارەی��ە
ل��ەب��ان��ك��دا ،ئ��ێ��وە بەشێوەیەك لەنێو مێشكدا پاشەكەوتی دەك����ەن ت��اوەك��و هەركاتێك پێویستیتان ب��ەس��ووت��ەم��ەن��ی زی��ادە بۆ بەربەرەكانێ لەگەڵ نەخۆشییەكاندا ل��ەداه��ات��وودا ه���ەب���وو ،ب��ت��وان��ی��ت ب��ەك��اری بهێنێت». بۆیە هەرچی زیاتر ماسی هەڵگری ئۆمێگا ( )٣بەكاربهێنن س������وودی زی���ات���ر دەب��ی��ن��ن، لەهەمانكاتیشدا ئ��اگ��اداری بەكارهێنانی زیاد لەحدی شەكر بەهەموو جۆرەكانییەوە بن. سەرچاوەDiscovery :
10
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
چۆن دەكرێت جووجەڵەی ناو هێڵكە بەخەبەركەیتەوە؟
11
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
جووجەڵەكان پێشئەوەی ل��ەه��ێ��ل��ك��ە ب����ێ����ن����ەدەرەوە، زۆربەی كاتەكان خەوتوون، مێشكیان چ��االكو خەریكی گەشەسەندنە ،هیچ دەنگێك كاریگەری لەسەریان نییە، ت��ەن��ی �او ت��ەن��ی��ا ی���ەك دەن��گ��ە دەتوانێت خەبەریانكاتەوە. ب��اوك��ی ج��ووج��ەڵ��ەك��ان وات����ە ك��ەڵ��ەب��اب ن��اس��راوە ب������ەوەی ب��ەی��ان��ی��ان زوو لەخەو هەڵدەستێتو خەڵك خ��ەب��ەر دەك���ات���ەوە ،ب��ەاڵم ج��ووج��ەڵ��ەك��ان��ی ناوهێلكە كاتێكی زۆری����ان پێویستە ت��اوەك��و خەبەریان ببێتەوە، دەن���گ���ە دەن���گ���ی دەرەوە خەبەریان ناكاتەوە مەگەر ئ���ەوەی دەنگێكی تایبەتی ببیستن. ئیڤان باالبان پرۆفیسۆری بەشدار لەزانكۆی مەك گیلی مۆنتڕاڵی كەنەدا لەسەر ئەو بڕوایەیە ب���ەوردی نازانیین كۆڕپەڵەی جووجەڵە لە چ كاتێكدا س��ووڕی خەوتنو هەستان لەخەو تاقیدەكاتەوە وەك ئ����ەوەی گ���ەورەك���ان دەی��ك��ەن ،ب��ۆ مێشكێك كە خ��ەری��ك��ی گ��ەش��ە س��ەن��دن��ە، م���ان���ەوە ل���ەدۆخ���ی ج��ووڵ��ە حەیاتییەكانو بەكارهێنانی ئ��ۆك��س��ی��ج��ن وەك ئ���ەوەی
لەكاتی كۆمادا روودەدات دوور ل����ەچ����اوەڕوان����یو سەیر نییە ،ئەگەر مێشكی كۆڕپەڵە زیاد لەحەد چاالك ب��ێ��ت ،ئ���ەگ���ەری روودان����ی ك��ەم��ب��وون��ەوەی ئۆكسیجن ه��ەی��ە ك���ە م��ەت��رس��ی��دارەو ل��ەوان��ەی��ە زی����ان ب��ەدەم��اخ بگەێنێت. ب��ااڵب��انو هاوكارەكانی ب���ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی زی��ات��ر ل����ەس����ەر ئ�����ەم رووداوە ل��ەج��ووج��ەڵ��ەی ن��او هێلكە وردب��وون��ەوە ،بەپێچەوانەی مشكەكان ،جووجەڵەی ناو لەكاریگەرییەكانی هێلكە هۆرمۆنەكانی لەشی دایك پ��ارێ��زراوە ،بۆیە لێكۆڵینەوە لەسەری ئاسانترە .توێژەران ل��ەم لێكۆڵینەوەدا مولكولە شەكرییەكانیان ب��ەم��اددەی رادی���ۆئ���اك���ت���ی���ڤ ن��ی��ش��ان��ە گ��وزاری��ك��ردو ناردیانە نێو هێڵكەكەوە ،كاتێك مێشك چاالكی هەبێت ئەم شەكرە بەكاردەهێنێتو چاالكییەكەی ل�����ەڕێ�����گ�����ەی ئ���ام���ێ���ری هەستەوەری رادیۆئاكتیڤەوە پیشاندەدرێت. ب���ەم م��ێ��ت��ۆدە ت��وێ��ژەران ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ك���ە مێشكی ج���ووج���ەڵ���ەی ن��ێ��و هێڵكە نزیكەی ()%٨٠ی ناچاالكە،
ل���ەم ك���ات���ەدا م��ێ��ش��ك ئ��ەم ماددە شەكرییە لەسووڕێكی رێكوپێكدا بەكاردەهێنێت ك��ە دەت��وان��ێ��ت پیشاندەری ئ����ەوە ب��ێ��ت ج��ووج��ەڵ��ەك��ە قۆناغگەلێك لەخەوو بێداری تەجروبە دەكات. زەنگی هەستان لەخەو ت����وێ����ژەران ت��ێ��ك��ۆش��ان تاوەكو بەدروستكردنی دەنگ ج��ووج��ەڵ��ەی نێو هێلكەكە خەبەر بكەنەوە ،بەاڵم ئەوەی روویدا زۆر سەرنجڕاكێشبوو، ج��ووج��ەڵ��ك��ەك��ان ل��ەخ��ەو ه��ەڵ��ن��ەس��انو ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا ه��ی��چ ب���ەالی���ەن���ەوە گ��رن��گ نەبوو ،جووجەڵەكان تەنیا ئەوكاتەی لەخەو هەستان ك���ە ت���وێ���ژەرەك���ان دەن��گ��ی مریشكێكی دای��ك��ی��ان كە دەن��گ��ی م��ەت��رس��ی ل��ەخ��ۆی دەردەه���ێ���ن���ا ب�ڵ�اوك���ردەوە، ب��ااڵب��ان ل��ەو ب��ارەوە دەڵێت «ئ���ەم رێ���ك وەك كاتێك وای��ە كاتێك لۆرییەك لەبەر پ��ەن��ج��ەرەك��ەت��ان��ەوە تێپەڕ دەب��ێ�تو كەسێك ب��ەن��اوەوە لەكاتی نووستندا بەدەنگی بەرز بانگتان بكات». ه����ەروەه����ا ت����وێ����ژەران گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی تەنانەت كاتێك شێوازەكانی م���ێ���ش���ك پ���ی���ش���ان���دەدات جووجەلەكان نووستوون، ج����ووڵ����ە دەك��������ەن ،ب��ۆی��ە
ب��ەئ��ەگ��ەری زۆرەوە ،پێش ل���ەدای���ك���ب���وون ئ��اس��ت��ێ��ك��ی ن��زم��ی چ��االك��ی مێشكیان ه��ەی��ە ك���ە م��اس��ول��ك��ەك��ان كۆنتڕۆڵدەكات. م������ارك������وس ف����ران����ك ل��ەزان��ك��ۆی پنسیلڤانیای پ��ی��ت��زب��ورگ ل���ەس���ەر ئ��ەو بڕوایەیە ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە ئاماژە بەخاڵێكی زۆر گرنگ دەك����ات ،ك��ۆرپ��ەی هەموو ج��ۆرەك��ان لەباڵندەكانەوە ب��گ��رە ت���اوەك���و م����رۆڤ بە ب���ەراورد لەگەڵ گەورەكان زۆر زی��ات��ر دەخ���ەون ،ئێمە ه��ۆك��اری ئەمە بەتەواوەتی ن���ازان���ی���ی���ن ،ئ����ەو دەڵ��ێ��ت «ئ���ەم ن��ووس��ت��ن��ەی م���اوەی كۆرپەڵەی رۆڵێكی گرنگی ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی مێشكدا هەیە ،ئەگەر بەهەر هۆكارێك ئەم نووستنە تێكبچێت ،چ كاریگەرییەكی لەسەر مێشك دەبێت؟». ب����ەوت����ەی ت����وێ����ژەران ت��ێ��ك��چ��وون��ی ن��ووس��ت��ن��ی تازەلەدایكبووانی نەوەكام، ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەه��ۆك��ارەك��ان��ی ك���ێ���ش���ەك���ان���ی داه����ات����وو لەفێربووندا ،بااڵبان لەئێستادا دەیەوێت بەهەستان لەخەوی ج��ووج��ەڵ��ەك��ان��ی ناوهێڵكە ب��زان��ێ��ت كاریگەرییەكانی ل���ەس���ەر دوای ل��ەه��ێ��ڵ��ك��ە دەرهاتن چۆن دەبێتو ئەم كاریگەرییە تا چ رادەی��ەكو بەچ شێوازێكە. سەرچاوەNew scientist :
12
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
لەوانەیە ( )٣٦ساڵ لەوەوپێش لەمەریخ ژیان دۆزرابێتەوە
13
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ئ��ەن��ج��ام��ی ش��ی��ك��ارێ��ك��ی ن�����وێ ل����ەس����ەر دۆزی����ن����ەوە كۆنەكانی پشكنەری وایكینگ پ���ی���ش���ان���ی���دەدات ،ل��ەوان��ەی��ە پ��ش��ك��ن��ەرەك��ەی ( )٣٦س��اڵ لەوەوپێش بەدروستی ژیانی میكرۆبی لەمەریخدا دۆزیبێتەوە! ساڵی ( )١٩٧٦پشكنەری ڤ��ای��ك��ی��ن��گ ل���ەس���ەر م��ەری��خ داب������ەزی ،ل���ەوك���ات���ەوە ناسا چەندین پشكنەرو مەریخ پێوی بۆ هەسارەی س��وور ن��اردووە ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە لەسەر ستركتۆرەی هەسارەكە بكەنو بگەڕن بەدوای نیشانەكانی ژیان لەم هەسارەدا. ب��ەاڵم ئەگەری ئ��ەوە هەیە كە نیشانەكانی ژیان لەهەموو ئ��ەم س��ااڵن��ەدا لەنێو داتاكانی ڤایكینگدا ش��اردراب��ێ��ت��ەوە، شیكاری نوێی داتا كۆكراوەكان لەالیەن پشكنەرەكانی ڤایكینگی ()١و ( )٢پیشانیدەدات ،ئەم پشكنەرانە نزیكەی ( )٣٦ساڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش بەڵگەیان لەسەر ژیانی میكرۆبی لەهەسارەكەدا دۆزیوەتەوە. ش��ی��ك��اری ن���وێ ل��ەس��ەر یەكێك لەسێ تاقیكردنەوەكەی پ��ش��ك��ن��ەرەك��ە چ��ڕب��ووەت��ەوە،
ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی
(Labeled
)Release Experiment بەتێكەڵكردنی خۆڵی مەریخ لەگەڵ دڵۆپی ئاوی هەڵگری م���اددەی خ��ۆراك �یو كاربۆنی رادی���وئ���اك���ت���ی���ڤ ب������ەدووای نیشانەكانی ژیاندا دەگەڕن ،ئەگەر خاكەكە هەڵگری میكرۆب ب��ێ��ت ،دەب��ێ��ت ئ��ەت��ۆم��ەك��ان��ی كاربۆنو م��اددە خۆراكییەكان بەكاربهێنێتو گازی میسانو دووان����ە ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆن ئ��ازادب��ك��ات ،ب��وون��ی هەركام ل���ەم م���اددان���ە بەپشكنەرەكە دەڵ��ێ��ت ژی����ان ل��ەخ��اك��ەك��ەدا بوونی هەیە ،ئەمە رێ��ك ئەو رووداوەبوو كە روویدا ،بەاڵم تاقیكردنەوەكانیتری ڤایكینگ پشتڕاستی تاقیكرنەوەی ()LR ی��ان ن��ەك��ردو زان��ای��ان��ی ناسا ناچاربوون كە دۆزینەوەكانی ( )LRوەكو دات��ای دژبەیەك لەپاڵ بەكتریدا دابنێن. بەاڵم لەئێستادا شیكارێك ل��ەالی��ەن زی��ن��دە دەم��ارن��اس��ی زانكۆی كالیفۆرنیای باشووری (ب����ەڕێ����وەب����ەری پ��ێ��ش��ووی پ��رۆژەی شاتڵی فەزایی ناسا) و م��ات��م��ات��ی��ك��زان��ی زان��ك��ۆی سیەنایی ئیتالیا ئەنجامدراوەو
دەت��وان��ێ��ت تێگەیشتنەكانی پێشوو راستبكاتەوە ،ئ��ەوان لەشیكارێك بەناوی (شیكاری بۆڵێ))Cluster Analysis( ، س��وودی��ان وەرگ���رت���ووە ،ئەم شیكارە جارێكیتر داتاكانی ب�������ەڕواڵ�������ەت چ���وون���ی���ەك دەستەبەندی دەكاتەوە بۆ ئەوەی تێبگات چی رووی��داوە ،ئەوان دۆزی��ی��ان��ەوە شیكارەكە دوو بۆڵ دروستدەكات ،بۆڵێك بۆ دوو تاقیكردنەوەی كاریگەری ڤایكینگو بۆڵێكیتر بۆ پێنج تاقیكردنەوەی كۆنتڕۆڵی. س����ەرەڕای ئ��ەم��ە ،كاتێك ئ���ەوان دات��اك��ان��ی ڤایكینگیان لەگەڵ سەرچاوەكانی ژیانی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��راوەی زەوینییدا وەكو پلەی گەرمی مشكەكانی تاقیگە بەراوردكرد ،شیكارەكە بەدروستی دۆزینەوە ژیانییەكانی ج��ی��ا ل���ەدات���ا ن��اژی��ان��ی��ی��ەك��ان��ی كۆنتڕۆڵی تاقیكردنەوەكانی زەوی����ن����ی ،ه�����اوڕێ ل��ەگ��ەڵ تاقیكردنەوەكانی ئەنجامی كاریگەری ڤایكینگ خستە نێو بۆڵەكانەوە. هەموو ئەم ئەنجامانە بەو واتایەن شیكاری بۆڵی كاتێك ب���ەڕادەی گونجاو ل��ەه��ەردوو
دات������ای ژی����ان����یو ن��اژی��ان��ی تێربكرێت ،بەڕاستی ئەم دوو داتایە لەیەكتری جیادەكاتەوەو كاتێك ئەم كارە بۆدۆزینەوەكانی ( )LRئەنجامدەدرێت ،داتاكانی ڤایكینگ دەخ��ات��ە ن��ێ��و دات��ا ژیانییەكانەوە. ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەم ئەنجامانە ب���وون���ی ژی���ان���ی م��ی��ك��رۆب��ی ل���ەس���ەر م���ەری���خ ب��ەش��ێ��وەی پشتڕاستناكاتەوە، ()%١٠٠ ب��ەڵ��ك��و ت��ەن��ی��ا ج��ەخ��ت ل��ەوە دەك����ات����ەوە ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ()LRی ڤایكینگو داتاكانی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ بەتەواوەتی لەگەڵ یەكترییدا جیاوازن ،هەروەها پیشانیدەدات دات��اك��ان��ی ڤایكینگ دات���ای ژیانیین. لێكۆڵینەوەی زیاتر پێویستە، بەاڵم ئەگەر شیكاری بۆڵی ئێمە بەوەها ئەنجامێك دەگەێنێت، لەوانەیە یەكەم تێڕوانیینمان بۆدۆزینەوەی ژیانی میكڕۆبی لەخۆڵەكانی مەریخدا هەڵە بووبێت ،تێڕوانینێك كە بوو بەهۆی ئەوەی ئەم كانە زێڕە بۆ ماوەیەكی دوورودرێ��ژ بێسوود بمێنێتەوە. وەرگێڕانی :مێهرداد رۆژهەاڵتی
14
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
15
لێكۆڵینەوەیەكی نوێ كە لەئەمریكادا ئەنجامدراوە پیشانیدەدات خواردنەوەی رۆژانەی قاوە ،چ قاوەی ئاسایی ،یان قاوەی بێكافیین تەمەن درێژدەكات، بەپێی راپۆرتی گۆڤاری پزیشكی نیو ئینگلەند ،ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە پیشانیدەدات ئەو پیاوانەی لەڕۆژدا دوو یان سێ كوپ قاوە دەخۆنەوە تەمەنیان ( )%١٠لەوانەی قاوە ناخۆنەوە درێژترە ،دەربارەی ژنان ئەم درێژبوونی تەمەنە دەگاتە ()%١٣
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
خواردنەوەی قاوە تەمەن درێژدەكات
16
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ئەم لێكۆڵینەوەیە كە لەالیەن توێژەرانی «ئەنستیتۆی نەتەوەیی توێژینەوەی شێرپەنجەی» ئەمریكاوە ئەنجامدراوە بەرفراوانترین لێكۆڵینەوەیە دەربارەی كاریگەرییەكانی خواردنەوەی قاوە لەسەر نەخۆشییە ئاساییەكانی سەردەمی پیری وەكو نەخۆشییەكانی دڵ، نەخۆشی شەكرەو كێشەكانی هەناسەدان ،هەڵبەت هێشتا بەتەواوەتی دیار نییە كە ئایا خواردنەوەی قاوە بەتەواوەتی سوودمەندە ،یان نا؟ دەبێت بۆ دۆزینەوەی كاریگەرییە خراپەكانی لێكۆڵینەوەی زیاتر بكرێت. یەكێك لەتوێژەرانی بەشی لێكۆڵینەوەی شێرپەنجە لەزانكۆی مریلەند دەڵێت «ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە دەتوانێت جۆرێك لەدڵنیایی بداتە ئەو كەسانەی نیگەرانی الیەنە خراپەكانی قاوەن، ب��ەوت��ەی ئ��ەو وادی���ارە خ��واردن��ەوەی ق��اوە ئ��ەگ��ەری تووشبوون بەنەخۆشییە كوشەندەكان بەرزناكاتەوە ،بەوتەی ئەو پێوەندی نێوان قاوەو نەخۆشییە كوشەندەكان روون نییەو ئەم لێكۆڵینەوەیە خاڵێكی نوێ دەربارەی رۆڵی خواردنەوەی قاوە وەكو هۆكار ،یان ئەنجامی نەخۆشییە ئاساییەكان پینیشان نادات». بەپێی لێكۆڵینەوەیەكیتر كە لەالیەن ئەنستیتۆی لێكۆڵینەوە لەسەر خووە خۆراكییەكان لەئەمریكادا ئەنجامدراوە ،شارۆمەندانی ئەم واڵتە لەیەك ساڵی رابردوودا زیاد لە ( )٧٥ملیارد كوپ قاوەیان خواردووەتەوە كە بەنزیكەی ( )٣٥ملیارد دۆالر دەخەمڵێنرێت، نزیكەی ()%٦٥ی ئەمریكاییەكان رۆژانە قاوە دەخۆنەوەو نزیكەی ( )%٧٣حەفتانە ،هەر پێی ئەم راپۆرتە ئەمریكاییەكان بەتێكڕایی ()٣ كوپ قاوە لەڕۆژدا دەخۆنەوە. لەتوێژینەوەی «ئەنستیتۆی نەتەوەیی توێژینەوەی شێرپەنجە» خووەكانو بارودۆخی تەندروستی نزیكەی ( )٤٠٠هەزار پیاوو ژنی تەمەن لەنێوان ( )٥٠تاوەكو ( )٧١ساڵ بەشداریان تێداكردووە ئەو كەسانەی نەخۆشی شێرپەنجەو دڵ جەڵتەی دەماخیان هەبوو لەم توێژینەوە بەدەركرابوون .ئەنجامی ئەم توێژینەوەیە پیشانی دەدا ئەو كەسانەی لەڕۆژدا ( ،)٢یان ( )٣كوپ قاوە دەخۆنەوە ئەگەری تووشبوونیان بەنەخۆشییەكانی دڵ ( )%١٤ئەگەری مردنیان بەنەخۆشییەكانی كۆئەندامی هەناسە ،ئەگەری مردنیان بەهۆی جەڵتەی دڵەوە ()%١٦و ئەگەری مردنیان بەهۆی نەخۆشی شەكرە ( )%٢٥كەمترە لەوانەی قاوە ناخۆنەوە. دەرب���ارەی ئ��ەو ژنانەی ل���ەڕۆژدا ( ،)٢ی��ان ( )٣ك��وپ قاوە دەخۆنەوە هەمان ژمارەی زۆرە بەڕێژەیەكی زیاترەوە دەبینرێت، بەاڵم ئەگەر رادەی قاوە خواردنەوە ببێت بە ( ،)٥یان ( )٦كوپ لەڕۆژدا ئەگەری مردن زیاتر دادەبەزێت. خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە خواردنەوەی قاوە لەسەر ئەگەری تووشبوون بەشێرپەنجە كاریگەری نییە ،تەنانەت ئەو كەسانەی لەڕۆژدا ( )٣كوپ قاوە دەخۆنەوە ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجە زیاترە. ئەنجامدەرانی ئەم توێژینەوەیە دەڵێن قاوە زیاد لەهەزار پێكهاتەی جۆربەجۆری هەیە ،هەركامێكیان دەتوانێت لەسەر بارودۆخی تەندروستی كاریگەری دابنێت ،بۆیە دەبێت لەسەر كاریگەری قاوە لەسەر ئەو كەسانەی پێشینەیی نەخۆشییان هەیە توێژینەوەی بەرباڵوتربكرێت.
17
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ملوانەكەیەك كە بڕی پیسی هەوا دەپێوێت زان��ای��ان ملوانكەیەكییان دروس���ت���ك���ردووە دەت��وان��ێ��ت لەهەموو شوێنێكدا بڕی ماددە پیسكەرەكانی ه��ەوا بپێوێتو بەپێوانی چاالكیو رادەی هەوا هەڵمژینەكان پیشانیبدات كە ماددە پیسكەرەكانی ناوەندەكان ت��ا چ رادەی���ەك���ە دەت��وان��ێ��ت زیانبەخش بێت. ماددە پیسكەرەكانی ژینگە بەنزیكەی هەموو دەورووبەری ئێمەیان داگیركردووەو لەگەڵ ئ���ەو ه���ەوای���ەی هەڵیدەمژین دەچێتە نێو لەشمانەوە. لەڕاستییدا ساڵەهایە دەزانیین ئ��ال��وودەب��وون��ی ه���ەوا لەسەر تەندروستیمان كاریگەری خراپی هەیە ،ئەوەی ئێستا بەدروستی نایزانیین ئەوەیە كاتێك خەریكی چ���االك���ی ج��ۆرب��ەج��ۆری��ی��ن، كاریگەری بڕی ئەم پیسكەرانە كە لەگەڵ ه��ەوادا هەڵیدەمژین
چ رادەی���ەك���ە ،لەئێستادا ت��ا زانایان دەیانەوێت ئەم كێشەیە بەملوانكەیەك چارەسەربكەن. ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەم ملوانكەیە بۆ هەموومان سوودمەندبێت ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ���ەو ك��ەس��ان��ەی بڕوایان بەكاریگەرییە خراپەكانی پیسبوونی هەوا نییە. ئ��ەم ملوانكەیە لەهەموو شوێنێكو لەهەموو بارودۆخێكدا دەت��وان��ێ��ت لەگەڵتاندا بێتو پێتانبڵێت بڕی ئەو ماددە پیسانەی لەگەڵ هەوادا هەڵیدەمژن تا چ ردایەكەو تا چ رادەیەك دەتوانێت زیانتان پێبگەێنێت. ئ���ەم ئ��ام��ێ��رە نوێیە ن��اوی ()Micro PEMو كۆمپانیای نێودەوڵەتی ( )RTIلەكارولینایی باكووری دروستیكردووەو تا ئەو رادەیە بچووكە كە دەكرێت لێدروستبكرێت، ملوانكەی ه��ەڵ��ب��ەت ل���ەوان���ەی���ە كاتێك
س��ەی��ری��دەك��ەی��ت زۆر الت بچووك نەبێت! لەگەڵ ئ��ەوەش��دا ،لەوانەیە قەبارەو رووخسارەكەی زۆر گرنگ نەبێت ،یان النیكەم ئەو كارەی دەیكات جێگەیەك بۆ كێشەی ج��وان��ی نەهێڵێتەوە، ئ��ەم ئامێرە نەتەنیا دەتوانێت بڕی پیسییەكانی دەورووبەرتان بپێویت دەش��ت��وان��ێ��ت بەهۆی ت��اوپ��ێ��وێ��ك��ەوە ك��ە ل��ەن��اوی��دا دان��راوە ئاستی چاالكییەكانتان دیاریبكات. ( )Micro PEMل��ەم دواییەدا لەلێكۆڵینەوەیەكدا كە لەالیەن ئەنستیتۆیی نەتەوەی زانستی تەندروستی ناوەندەكانو زان��ای��ان��ی ()RTIو چەندین زانكۆی ئەمریكادا ئەنجامدرا، بەكارهێنرا. لەم لێكۆڵینەوەدا بەهەركام ل���ەب���ەش���دارب���ووان دان���ەی���ەك
ملوانكە دراو داوای��ان��ل��ێ��ك��را تاوەكو هەندێك چاالكی وەكو دانیشتن ،وەستانو رێگەرۆیشتن لەسەر ترێدمیلو سەركەوتن ل���ەق���ادرم���ەك���انو گ��س��گ��دان ئەنجامبدەن ،زانایان توانییان ب��ڕی هەناسەدان بپێونو بڕی پیسكەرەكان تۆماربكەن. دك��ت��ۆر ستیڤ چ��ی��ل��رود، یەكێك لەتوێژەرانی ( )RTIكە لەم لێكۆڵینەوەدا بەشداربووە، ل���ەو ب�����ارەوە دەڵ��ێ��ت «ئ��ەم تەكنەلۆژیایە گرنگی تایبەتی بۆ پارێزگاریكردن لەتەندروستی هەیە ،بڕی هەڵمژینی هەوا لەنێو خەڵكی بەتەمەندا جیاوازە ،بۆیە گرنگە بڕی ئەو ماددە پیسانەی ل��ەگ��ەڵ ه����ەوادا دەچ��ێ��ت��ە نێو سییەكان بزانرێت ،چونكە ئەمە بۆ چ��اودێ��ریك��ردن��ی نەخۆش گرنگی زۆری هەیە. سەرچاوەDiscovery :
18
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
وەرگێڕانی :مێهرداد رۆژهەاڵتی
دایناسۆرەبێتەربیەتەکان هۆكاری گەرمبوونی زەوی بوون لەئێستاشدا مانگاو مەڕوبزن هۆکاری گەرمبوونی زەوین
19
وەك چێل بەكتریاكانی نێو رێخۆڵەیی پێشەوە ()foregut گ��ازی میسان دروستدەكات، ئاژەڵەكە بەقرقێنە ئ��ەم گازە لەخۆی دەردەكات كە بەشدارە لەگۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا، لەوەدەچێت سارۆپادەكان ئەم بەكتریایەیان لەریخۆڵەیی دواوە ( )hindgutهەڵگرتبێتو گازە میسانەكەیان بەشێوەی بای سك دەركردبێت. بەپێی ئ��ەو دات��ای��ان��ەی كە ل���ەس���ەر رووەك���خ���ۆرەك���ان���ی ئ����ەم����ڕۆ ك�����ۆك�����راوەت�����ەوە، ویلكنسنو ه��اوەك��ارەك��ان��ی ب���ەراوردی���ان���ك���ردووە ه��ەم��وو سارۆپادەكان پێكەوە لەوانەیە س��ااڵن��ە ( )٥٢٠ت��ەن گ��ازی میسانیان دروستكردبێت كە
بەنزیكەی یەكسانە بەقەبارەی گ��ازەك��ان��ی ژووری س��ەوز لەئەمڕۆدا ،هەڵبەت ویلكنسن دەڵ��ێ��ت «ئ��ەم ب��ەراوردك��ردن��ە ل���ەوان���ەی���ە ه��ەڵ��گ��ری هەڵە بەهاوكۆڵەكەی ()٢وە بێت». دەی����ڤ����ی����د ب���ی���رل���ی���ن���گ، م���ودێ���ل���س���ازی ك���ەش���وه���ەوا لەزانكۆی شفیڵدی بەریتانیا دەڵێت «كاتێك داتاكان لەپاڵ یەكترییدا دادەنیین ،پیشانیدەدا سارۆپادەكان دەبێت زەوییان ت��اوەك��و رادەی ( )١پلەی سانتیگراد گەرمكردبێت». بەپێی ئەو بە بەردبووانەی دۆزراون������ەت������ەوە دەزان��ی��ی��ن ك���ەش���وه���ەوا ل���ەس���ەردەم���ی دایناسۆڕەكاندا زۆر گەرمتر لەئێستابووە ،لەو سەردەمەدا
scientist
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
بەپێی توێژینەوە نوێیەكانی زانایان ،بای سكی گەورەترین دای��ن��اس��ۆرە رووەك��خ��ۆرەك��ان وات��ە سارۆپادە مل درێژەكان رۆڵێكی گرنگی لەزیادبوونی پلەی گەرمی زەوییدا هەبووەو ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا چ��ێ �لو پ��ەزەك��ان ئ���ەو رۆڵ���ە دەگ���ێ���ڕن ،بەپێی ئ��ەم لێكۆڵینەوەیە ب��ای سكی ئ���ەم گ��ی��ان��دارە زەب��ەاڵح��ان��ە هەڵگری قەبارەیەكی گەورەی گ��ازی ژووری س��ەوز ب��ووەو ئ��ەم گ���ازەش دەب���وو بەهۆی گەرمبوونی زەوی. ل����ەزۆرب����ەی ك��ات��ەك��ان��ی سەردەمی میزۆزوییك سەردەمی دایناسۆرەكان س��ارۆپ��ادە مل درێژەكان یەكێكبووە لەگروپە بەرچاوەكانی دایناسۆرەكان، وەكو هەموو رووەكخۆرەكان، س��ارۆپ��ادەك��ان��ی��ش هەڵگری بەكتریای رێخووڵەیی بوون كە یارمەتییاندەدات بۆ هەرسی خواردەمەنی. دەی���ڤ���ی���د وی��ل��ك��ی��ن��س��ن، پ��رۆف��ی��س��ۆری زان��ك��ۆی جان مورسی لیڤەرپوولی بەریتانیا لەو بارەوە دەڵێت «ئەو گیاندارانە ت��ان��ك��ی گ�����ەورەی ه��ەڵ��گ��ری ژم��ارەی��ەك��ی زۆر میكرۆب ب���وون» ،لەڕووەكخۆرەكانی
س��ەه��ۆڵ ل��ەج��ەم��س��ەرەك��ان��دا بوونی نەبووە ،مۆدێلی بیرلینگ پیشانیدەدات ئاستی ب��ەرزی دوان����ە ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆنو میسان هۆكاری نەبوونی ئەم سەهۆڵە بووە. پۆل بارت لەمۆزەخانەیی ل��ەن��دەن ل��ەو ب����ارەوە دەڵێت «ل��ەوان��ەی��ە دایناسۆرەكانیتر لەسەر كەشوهەوا كاریگەری زۆرت���ری���ان ه��ەب��ووب��ێ��ت ،ئەو دەڵێت هەرچەند لەسەردەمی ژوراس����ی����ك����دا زۆرت���ری���ن���ی دایناسۆرەكان سارۆپادەكان ب��وون ،ب��ەاڵم بەرزترین پلەی گەرمی لەسەردەمی كەرتاسەدا بووە كە لەدوای ژوراسیكەوە دەستپێدەكات» ،ئ��ەو دەڵێت «ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ئ��ێ��م��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ەرزت��ری��ن پ��ل��ەی گ��ەرم��ادا بەرەوڕوویین ،ئەم گیاندارانە بوونیان نەبووە». ب��ەوت��ەی ئ��ەو لەسەردەمی ك��ەرت��اس��ەدا زۆرب���ەی رووەك خۆرەكانیتری وەك هادروسورە دەن��������ووك س���ۆن���ەی���ی���ەك���انو سەرئەتوپسیانكانی دەنووكدار بەرپرسی باڵوبوونەوەی گازی میسان لەكەشوهەودا بوون. س�������ەرچ�������اوەNew :
20
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
مرۆڤ بۆ بەردەوامیدان بەژیان پێویستی بەهەسارەیەكیترە
21
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی ئ��ەم دوایەی «سندوقی جیهانی ب�����ەرگ�����ری ل���ەس���روش���ت «( )WWFخێرایی مرۆڤ لەبەكارهێنانی س��ەرچ��اوە سروشتییەكان ن��اچ��ارم��ان دەكات لەئایندیەكی نزیكدا بۆ دابینكردنی پێداویستییە ب��ن��چ��ی��ن��ەی��ی��ەك��ان��م��ان وەك داب���ی���ن���ك���ردن���ی ب��ەره��ەم��ە خۆراكییەكانو دارس��ت��انو ئ��اژەڵ��داری سەیارەیەكیتری وەك زەویمان لەبەردەستدا بێت». ئ�������ەم رێ����ك����خ����راوە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ە ناحكومییە لەڕاپۆرتەكەی خۆییدا كە لەژێر ناونیشانی «هەسارەی زیندوو» باڵویكردووەتەوە دەڵێت «لەساڵی ()٢٠٠٨ دا كۆی نیازەكانی مرۆڤ بۆ دابینكردنی بەروبوومە ()%٣٠ كشتوكاڵییەكان لەوە كە لەڕاستییدا لەزەویدا هەیە زیاترە». رادەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س��ەرچ��اوە سروشتییەكانی گ���ۆی زەوی ،بەتایبەتی زەوی��ی��ە كشتوكاڵییەكانو دارس��ت��ان��ەك��ان ب���ەڕادەی���ەك بەرزبووەتەوە كە بۆ قەرەبوو
ك��ردن��ەوە زی��ن��دووك��ردن��ەوەی بەكارهێنانی یەك ساڵی مرۆڤ، زەوی پێویستی بە ( )١.٥ساڵ كات هەیە. بەپێی راپ��ۆرت��ی ن��اون��دی ه�����ەواڵ�����ی «ب���ل���وم���ب���رگ» بەڕێوەبەری «سندوقی جیهانی بەرگری لەسروشت» دەڵێت «مرۆڤ لەم چەند دە ساڵەدا بەشێوەك دەژیو بەكاردەهێنێت، وەك ئەوە وایە ئێمە سەیارەیەكی زەویتریشمان هەبێت ،رادەی بەكارهێنانی م��رۆڤ ()%٥٠ زیاترە لەوەی رادەی سەرچاوە س���روش���ت���ی���ی���ەك���ان���ی زەوی دەتواننبەرهەمی بهێنن ،ئەگەر ش��ێ��وازو رادەی بەكارهێنان ن���ەگ���ۆڕی���ن ،ت���اوەك���و س��اڵ��ی ( )٢٠٣٠دەگەین بەبارۆدۆخێك كە بۆ دابینكردنی نیازەكانمان بەزەویێكیتریش پێویستیمان دەبێت». ئ��ەم راپ��ۆرت��ە كە جەخت ل����ەس����ەر ك���ەم���ك���ردن���ەوەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س���ەرچ���اوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی وەك ئ��او، دارس����ت����ان����ەك����انو زەوی���ی���ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان دەك����ات، بەمەبەستی كاریگەری دانان لەسەر گردبوونەوەی مانگی داهاتووی رێكخراوی نەتەوە
ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ك��ە ب��ڕی��ارە ل���ەش���اری ری��ودۆج��ان��ی��رۆی بەرازیل بەمەبەستی رێگەكانی پشگیری لەناوچوونی سەرچاوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان ببەسترێت، باڵوبووەتەوە. ش���ارەزای���ان���ی س��ەرچ��اوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان ب��ۆ پ��ێ��وان��ی س��ەرچ��اوەك��ان��ی گ��ۆی زەوی لەبەراووردێك سوودوەردەگرن ك��ە پێی دەوت��رێ��ت هكتاری ج��ی��ه��ان �یو ت��ێ��ك��ڕای ه��ەم��وو س���ەرچ���اوە سروشتییەكانی وەك دارستانەكانو سەرچاوە ئاوییەكانو كشتوكاڵییەكانی لەخۆگرتووە. بەپێی ئەو لێكۆڵینەوانەی ك����ە ل���ەس���اڵ���ی ()٢٠٠٨ دا ئ���ەن���ج���ام���دراوە رادەی بەكارهێنانی هەر كەسێك لەم س��ەرچ��اوان��ە ( )٢.٧هكتار بووە ،ئەمە لەكاتێكدایە زەوی لەباشترین ب��ارۆدۆخ��دا تەنیا دەتوانێت ( )١.٨هكتار بۆ هەركەسێك دابیینبكات ،بەپێی ئامارەكانی رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دانیشتووانی گۆی زەوی گەیشتووە بە ()٧ ملیارد كەس. رادەی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س���ەرچ���اوە س��روش��ت��ی��ی��ەك��ان
ل��ەه��ەر واڵت��ێ��ك��دا لەگەڵ واڵتەكەیتردا جیاوازە ،بۆ نموونە رادەی بەكارهێنانی ئەم سەرچاوانە لەواڵتێكی وەك قەتەر ( )١٢هكتارەو دوایی ئەوە واڵتە واڵتانی ك����وێ����ت ،ل��ەم��ی��رن��ش��ی��ن��ە یەكگرتووەكانی ع��ەرەب، ئەمریكاو دانیمارك دێن، ئەمە لەكاتێكدایە رادەی بەكارهێنانی دانیشتووانی ناوچەی فەلەستیین تەنیا یەك «هكتاری جیهانییە». س���ن���دوق���ی ج��ی��ه��ان��ی ب����ەرگ����ری ل���ەس���روش���ت ئ���اگ���ادارم���ان دەك���ات���ەوە ش���ێ���وازی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی س��ەرچ��اوە سروشتییەكان لەئێستادا وەكو هەڵگرتنی پ���ارە لەحسابێكی بانكی وای��ە كە پ��ارەی پێویستی ت���ێ���دا ن���ی���ی���ە ،ه��ەن��دێ��ك لەسەرچاوە سروشتییەكان بەڕادەیەك لەژێر فشاردان ك��ە ل��ەوان��ەی��ە ب��ەت��ەواوەت��ی تیابچنو زیندووكردنەوەیان نامومكین دەبێت. وەرگ���ێ���ڕان���ی :م��ێ��ه��رداد رۆژهەاڵتی
22
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
كاریگەرییە ژینگەییو تەندروستییەكانی پاشماوە مەترسیدارەكان
23 رێكان فەیسەڵ حەیدەری.................................................................. پاشماوە مەترسیدارەكان
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
دەتوانین پێناسەی پاشماوە ترسناكەكان بەم شێوەیە بكەین پاشماوەیەك ،یان كۆمەڵێك پاشماوەیە لەئەنجامی چاالكییە پیشەسازیو پزیشكیو كشتوكاڵییەكان دەردەچێتو هەندێك كاریگەری كیمیاییو فیزیاییو بایلۆژی دەبێت لەسەر تەندروستی مرۆڤو ژینگە لەڕێگەی هەڵگرتنی ،یان گواستنەوەی ،یان چارەسەركردنی ،هەروەها پاشماوە ترسناكەكان بەوە دەناسرێت كە توانای تەقینەوەو گڕگرتنییان هەیەو لەهەندێك حاڵەتدا بەكارلێككردنییان لەگەڵ هەوا ،یان ئاوو ماددەیەكی مەترسیدارتر دروستدەكەن). پێناسەی جیهانی بۆ پاشماوە ترسناكەكانیش دەڵێت (هەر ماددەیەك ،یان شتێك كە پێویستی بەكۆتاییپێهێنان هەبێتو رێگەو شێوازی تایبەتی هەبێت بۆ لەناوبردنیو چۆنیەتی مامەڵەكردن لەگەڵی ،نابێت لەو ناوچەیە بەكۆتابهێنرێت كە پاشماوەی مااڵنی لێفڕێ دەدرێت ،چونكە كاریگەری هەیە لەسەر ژینگەو تەندروستی گشتی ،ئەوە پاشماوەی ترسناكە.
24
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
سەرچاوەكانی پاشماوە مەترسیدارەكان -1پ����������اش����������م����������اوە پیشەسازییەكان :هەرچەندە پیشەسازی بنەمایەكی گرنگی ئابوورییە ،بەاڵم سەرچاوەیەكی س�������ەرەك�������ی پ����اش����م����اوە بەجۆرێك مەترسیدارەكانە، رێ�����ژەی ()%90ی ه��ەم��وو پاشماوە ترسناكەكان لەجیهاندا لەدەوڵەتە پیشەسازییەكانەوە سەرچاوە دەگرێت ،لەنموونەی ئ����ەو پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ان��ەی كە پ����اش����م����اوەی م���ەت���رس���ی���دار ج��ێ��دەه��ێ��ڵ��ن ،پ��ی��ش��ەس��ازی پ��ی��ت��رۆك��ی��م��ی��ای��ی ب��ەه��ەم��وو ج��ۆرەك��ان��ی��ی��ەوە ،پیشەسازی پ��اك��ژك��ەرەوەك��ان (س��اب��وونو ت��ای��ت...ه��ت��د) ،پیشەسازی پێستەو خۆشكردنی ،پیشەسازی تەختە ،پیشەسازی ئەلیكترۆنی. -2پاشماوە پزیشكییەكان: ئەم پاشماوەیە زۆر مەترسیدارە ب��ەه��ۆی پێكهاتەكەیەوە كە ب��ەزۆری لەپێكهاتەی كیمیایی ت���رس���ن���اك دروس����ت����ك����راون دەب��ن��ە ه��ۆی ب�ڵاوب��وون��ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی ،ه���ەروەه���ا دەب��ن��ە
هۆی باڵوبوونەوەی ڤایرۆسو بەكتریای زیانبەخش ،لەنموونەی پ��اش��م��اوە پزیشكییەكانیش، س��رن�جو خوێنی رۆیشتووی ن��ەخ��ۆشو دەرم����انو ح��ەپو ئەو ماددانەی كە دەرمانەكانی تێدا هەڵگیراوەو ئامێرەكانی نەشتەرگەری...هتد. ك����ی����م����ی����ای����ی����ە -3 كشتوكاڵییەكان :بەكارهێنانی ه��ەن��دێ��ك ج����ۆر ل���ە پ��ەی��ن��ە كیمیاییەكانو كە بەمەبەستی بەپیتكردنی خاك بەكاردەهێنرێت س���ەرچ���اوەن ب��ۆ پ��اش��م��اوەی مەترسیدار ،چونكە ئەم ماددە كیمیاییانە بەهۆی ئ��اودان��ەوە دەتوێنەوەو دەچنە نێو چینەكانی خاكەوەو پاشان دەچنە ئاوی ژێر زەوییەوەو بەمەش رێژەی نیترات ل��ەئ��اودا زی��اددەك��اتو دەبێتە هۆی نەخۆشی بەتایبەت بۆ مندااڵن. -4پ��اش��م��اوەی م���ااڵن: هەندێك شتومەكی بەكاربراوی م��ااڵن لەپێكهاتەی كیمیایی م��ەت��رس��ی��دارن وەك���و پ��ات��ریو شتومەكە پالستیكییەكان ،بۆیە ت��رش��ە پ��اك��ك��ەرەوەك��انو ئەو
هۆیانەی بۆ قڕكردنی مێروولەو مێشو مەگەز بەكاردەبرێت، ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك واڵت زۆر گرنگی بەپۆلێنكردنی پاشماوەی مااڵن دەدەنو هەر ماددەیەك جیادەكرێتەوە لەماددەكانی تر. هەندێك پێكهێنەری سەرەكی پاشماوە مەترسیدارەكان -1جیوە :بەكاردەهێنرێت ل�����ەزۆرب�����ەی پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ە پیشەسازی پزیشكییەكانو ئ��ەل��ی��ك��ت��رۆن�یو كشتوكاڵیی، بەگوێرەی پێوەری جیهانی بۆ رێ��ژەی جیوە ل��ەئ��اودا دەبێت ( )0.002ب��ەش لەملیۆنێكدا بێت ،مرۆڤ لەجەستەی زۆر ب��ەدەگ��م��ەن پێویستی بەجیوە هەیە. دەرك����ەوت����ووە ك��ە جیوە زۆرترین كارلێك لەگەڵ (مپیل) دەك���اتو ج��ی��وەی ئەندامیو ن��ائ��ەن��دام��ی ش��ی��دەك��ات��ەوەو دەی����گ����ۆڕێ����ت ب����ۆ م��پ��ی��ل��ی جیوەییو ئەمەش پێكهاتەیەكی م��ەت��رس��ی��دارە تێكەڵ دەبێت ل��ەگ��ەڵ خ���اكو ئ���او ،ئەمەش بەشێكە لەو كاریگەرییانەی كە جیوە هەیەتی لەسەر ژینگە.
-2ك����ادم����ی����ۆم :ئ���ەم م���اددەی���ە ل��ەب��ۆی��اخو م���اددە ك��ارەب��ای��ی��ەك��انو پالستیكو شوشەو حیبر بەكاردەهێنرێت، ل��ەدۆخ��ی دووان����ە ئۆكساندا مەترسیدارییەكەی بێئەندازەیە، تێكەڵ دەبێت ب��ەه��ەواو ئاوو پاشان دەگوازرێتەوە بۆ مرۆڤ، ب��ەگ��وێ��رەی لێكۆلینەوەكان دەرك���ەوت���ووە رێ����ژەی چ��ڕی كادمیۆم ل��ەه��ەواو ئ��او خاكی ئەو ناوچانەدا زۆر ب��ەرزە كە چڕن بەپیشەسازی. -3زەرن���ی���خ :زەرن��ی��خ یەكێكە لەو ماددە ژەهراوییانەی ك���ە ل���ەم���ێ���ژوودا ن��اوب��ان��گ��ی زۆری ه��ەی��ە ،چ��ون��ك��ە ئ��ەم م���اددەی���ە ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ب��ۆ ژەه��راوی��ك��ردن��ی م��رۆڤ، هەروەها بۆ چەكە كیمیاییو ب��ۆم��ب��ە ك��ۆم��ەڵ��ك��وژەك��ان��ی��ش ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ،زەرن��ی��خ باڵودەبێتەەوە لەناو هەرسێ پێكهێنەرە سەرەكییەكەی ژینگە (ئاو ،هەوا ،خاك). -4ق��ورق��وش��م :یەكێكە لەماددە ب�ڵاوەك��انو بەئاسانی مرۆڤ دەستیپێدەگات ،هەربۆیە
25
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
میسرییە كۆنەكانو رۆمانەكان لەگڵێنەكاریو ب���ۆری ئ��اودا بەكاریان هێناوە ،بەدوو شێوە هەیە ،ی��ان ئ��ەوەت��ا بەتواوەیی تێكەڵ دەبێت بەئاو ،یان بەهۆی پاشماوەی گازی ئۆتۆمۆمبێلو ك��ارگ��ەك��ان��ەوە تێكەڵ بەهەوا دەب���ێ���ت ،ه��ەن��دێ��ك راپ���ۆرت ئاماژە بەبەرزبوونەوەی رێژەی ق��ورق��وش��م دەك����ەن ل��ەئ��اوی زەریای ئەتڵەسی بۆ ( )5جار لەهێندی ئاسایی ئەویش بەهۆی ئەوەیە كە سااڵنە كارگەكان زیاتر لە ( )250ه��ەزار تۆن لەقورقوشم فرێدەدەنە ناو ئەم زەریایەوە ،ئەمەش تێكچوونی ژینگەی ئ��اوی لێدەكەوێتەوە، هەروەها منداڵ زۆر كاریگەرە ب��ەق��ورق��وش �مو دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی دوواك��ەوت��ووی��ی ه��ۆش��ی ئەو
مندااڵنەی كە بەر قورقوشم دەكەون. هەندێك م��اددەی تر هەن كە پێكهێنەری پاشماوەكانن ب�����ەاڵم ئ���ەم���ان���ەی س�����ەرەوە لەگرینگترینییان. چەند نموونەیەك لەپاشماوە مەترسیدارەكان -1ل��ەس��اڵ��ی ()1956 رووداوێ��ك��ی ل��ەن��اك��او یابانی ه��ەژان��د ك��ە ژم��ارەی��ەك��ی زۆر ل��ەدان��ی��ش��ت��وان��ی ك���ەن���داوی (میناماتا)و ئ���اژەڵو رووەك نەخۆشییەكی ن��ادی��ار تێیاندا س���ەری ه��ەڵ��داو ب���ووە هۆی گ��ی��ان��ل��ەدەس��ت��دان��ی زی��ات��ر لە ( )235كەسو برینداربوونی دەی��ان ه��ەزار ك��ەس ،دووای پشكنینو لێكۆلینەوە بۆیان دەركەوت كە ئاوی ئەم كەنداوە
پیسبووە بەجیوەی پاشماوەی ك��ارگ��ەك��ان��ی دەوروب�������ەری، دووای تێكەڵبوونی بەم ئاوە ماسییەكانیش بەركەوتوونو لەڕێگەی خواردنی ئەم ماسیانە ه��اوواڵت��ی��ی��ان��ی ئ��ەم ك��ەن��داوە ژەهراوی بوون ،واتە مرۆڤو ژینگەش زیانییان بەركەوتووە. -2دزەك����ردن����ی گ���ازی كیمیایی (م��پ��ی��ل) لەیەكێك دروستكردنی لەكارگەكانی پەیین لەشاری بۆبالی واڵتی هندستان بووە هۆی كوشتنی ی��ات��ر ل��ە ( )2500ك��ەسو ب��ەس��ەدان��ی ت��ری��ش ت��ووش��ی كۆئەندامی نەخۆشییەكانی هەناسەو جگەرو كۆئەندامی هەرس بوونەوە. -3س����ەدان ه��اوواڵت��ی ئەمریكی لەهەرێمی (هاردمان) تووشی نەخۆشییەكانی جگەرو كۆئەندامی هەناسەو هەستیاری پێست بوون بەهۆی ژەهراوی بوونی ئ��اوی بیرەكانەوە ،كە لەماوەی نێوان سااڵنی (-1964 )1972كۆمپانیای (فلیسكۆ) زیاتر لە ( )300ه��ەزار تۆن پاشماوەی پەیینەكانی خستبووە
ژێرخاكەوە. -4ل���ەع���ێ���راق���ی���ش���دا ساڵی ( )1972بەمەبەستی بەرهەمهێنانی جۆرە قڕكەرێك بۆ كشتوكاڵكردنی گەنم ،زیاتر ل��ە ( )6000ك��ەس تووشی ژەهراویبوون هاتن لەنێویشیاندا نزیكەی ( )500ك��ەس بەو هۆیەوە گیانیان لەدەستدا. پوختە پاشماوە مەترسیدارەكان ه��ەم��وو ئ���ەو م���اددان���ەن كە زی��ان��ب��ەخ��ش��ن ب��ۆ سیستەمی ژی���ن���گ���ەی���ی���م���انو پ��ێ��وی��س��ت��ە رێوشوینی زانستیو تەكنەلۆژی پێشكەوتوو بگیرێتەبەر بۆ كۆتاییپێهینانییانو كارگەكانیش ب��ەش��ێ��وەی��ەك بەرهەمبهێنن ك���ە ب��ەت��ی��ا ق����ازان����ج ل��ەب��ەر چاونەگرن ،بەڵكو بەرژەوەندی ژینگەییو تەندروستی گشتی لەبەرچاوبگرن. س����ەرچ����اوە :ال��ن��ف��ای��ات ال��خ��گ��رە وال��ب��ی��ئ��ە ،المهندس خالد عنانزە ،االهلیە للنشرو وال��ت��وزی��ع ،عمان،)2002( ، كتاب الفائزفی مسابقە التالیف والنشر.
26
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
المبۆرگینی لەهەر چركەیەكدا (١٠٠م) دەجوڵێت ئەم نموونە مەفهوومییە ( )conceptلەگەڵ هەموو نموونەكانیتردا جیاوازە ،ئەم نموونەیە لەالیەن كۆمپانای ()Prindivilleو بەریتانی لەسەر نموونەی مەفهوومی الم��ب��رۆگ��ی��ن��ی ئ��ۆن��ت��ادۆری ( )Jدروس����ت����ك����راوە كە لەمانگی مارسی راب��ردوودا ل��ەپ��ی��ش��ان��گ��ای ئۆتۆمبێلی جێنێڤ ك��ەوت��ە ب��ەردی��دی خوازیارانی ئۆتۆمبێل ،لەو پێشانگادا تاقە ئۆتۆمبێلی
المبورگینی ئۆنتادۆری ()J ب��ەن��رخ��ی ()٢،٧٥٠،٠٠٠ دۆالر فرۆشرا ،بەاڵم ئێستا ت��ەن��ی��ا دوای چ��ەن��د مانگ نموونەیەكی باشتركراوی ئەم ئۆتۆمبێلە لەالیەن گروپی دی��زای��ن��ی ()Prindiville پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��راوە ك��ە زۆر سەرنجڕاكێشترە. ئەم ئۆتۆمبێلە پرۆگرامی بەهێزتر بۆ بەشی ()ECU وەكەی نووسراوەو ساڵنسا
تیتانیۆمەكەی تواناكەی لە ( )٧٠٠ئەسپی هەڵمییەوە بۆ ( )٨٠٥ئەسپی هەڵمی بەرزكردووەتەوەو بەرزترین خێراییەكەی گەیاندراوەتەوە ( )٣٥٠كیلۆمەتر لەكاتژمێردا وات������ە ( )٩٧،٢م��ی��ت��ەر لەچركەدا. ئ��ەم گ��روپ��ە ئ��ەزم��وون��ی زۆری س���ەرك���ەوت���ووی لەبەرهەمهینانی بەشەكانی فایبەری كاربۆنییدا هەیەو
ل���ەت���ەواوی تەكنیكەكانی دروستكردن ئامێری دەریاییو ئاسمانی ب��ۆ باشتركردنی دی��زای��ن��ی ئ���ەم ئۆتۆمبێلە س������وودی وەرگ�����رت�����ووە، كێشی ئ��ەم ئۆتۆمبێلە زۆر ك���ەم���ك���راوەت���ەوەو ستۆپی سرامیكی لەجیاتی ستۆپی دی��س��ك��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��راوە، ئ���ەم س��ت��ۆپ��ە زۆرگ��ران��ت��رە ل��ەس��ت��ۆپ��ەك��ان��ی پ��ێ��ش��وو،
27
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
كرداری ئەم ستۆپە لەهەموو ب����ارۆدۆخ����ەك����ان����دا زۆر ئایدیاڵە. ب��ەش��ەك��ان��ی ن�����اوەوەی دەرچەكانی ئۆتۆمبێلەكەو ه��ەوا هەمووی لەئاڵۆمنیۆم دروس��ت��ك��راوەو شاشەیەكی ()LCDی پ��ێ��ن��چ ئینچی بۆ بەكارهێنانی سیستەمی سەرگەرمی ئۆتۆمبێل وەكو
دی ڤیدی پلەیەرو خەریتەو دوری پێو دانراوە. ئ��ەم گ��رووپ��ە پێشتریش دی��زای��ن��ی چ��ەن��دی��ن نموونە ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی��ت��ری��ان وەك���و فیراری ()٤٥٨و لەندریڤەر ()Defenderیان كردووە و :سەباح محەمەد سەرچاوەGiz mag :
28
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
چاوپێکەوتنێک لەگەڵ پسپۆڕێکی بواری نانۆتەکنۆلۆجی د .سەاڵح رەزا سەعید ،پرۆفیسۆری یاریدەدەر لەبواری نانۆ تەكنەلۆجی ،خوێندنی دكتۆراو پۆست دكتۆرای لەزانكۆی جاگیلۆنیان لەپۆڵۆنیا ساڵی ( )٢٠٠٩تەواوکردووە ،ماستەری لەساڵی ( )١٩٩٢لەزانكۆی سەاڵحەدین لەبواری نیمچەگەیەنەرەكان تەواوكردووە ،زیاد لە ( )٩وتاری زانستی لەجورناڵە جیهانییەكاندا باڵوكردووەتەوە جگە لەدەیان توێژینەوە لەجورناڵە ناوخۆییەكان ،بەشداری ( )١٤كۆنفرانسی زانستی لەبواری نانۆدا كردووەو ئێستا راگڕی فاكەڵتی پەروەردەو پەروەردەی بنەڕەتە لەچەمچەماڵ
29
زان��س��ت��ی ن����وێ :بەچی دەوترێت نانۆ تەكنەلۆجی؟ د .س�������ەاڵح رەزا: بەئەندازیاری كۆنتڕۆڵكردنی تەنۆلكەكان ل��ەم��ەودای (-١ )١٠٠نانۆمەتر دەوترێت نانۆ تەكنەلۆجی ،بەو زانستەی كە وەسفی دانانو رێكخستنی كاری ئەم هەیكەلە بەكۆنتڕۆڵكراوەی دەك��ات پێیدەوترێت زانستی نانۆ ،ئ��ەم دوان��ە ت��ەواوك��ەری یەكترین ،وشەی نانۆ وشەیەكی
گریكییە بەمانای كورتەبااڵیەو یەكسانە بەیەك لەسەر ملیارد، بۆ نموونە تیرەی تاڵێك قژ نزیكەی ( )٨٠٠٠٠تاوەكو ( )١٠٠٠٠٠نانۆمەترە ،بۆ زیاتر ب��ەرچ��اوڕوون��ی ل���ەوردی ئەم ب��وارە ،ئەگەر تێكڕای درێژی مرۆڤێك بە ( )١٠٠نانۆمەتر داب��ن��ێ��ی��ت ،ئ����ەوا ب��ەن��زی��ك��ەی تیرەی مانگ دەبیت ()٢٠،٥ س��ان��ت��ی��م��ەت��رو زەوی ()٧٦ سانتیمەتر دەبێت.
زانستی ن���وێ :م��ێ��ژووی ن��ان��ۆ ت��ەك��ن��ەل��ۆژی ب��ۆ ك��ەی دەگەڕێتەوە؟ د .س���ەاڵح رەزا :نانۆ تەكنەلۆجی وەك پرۆسێسو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی م��ێ��ژووی��ەك��ی زۆر كۆنی هەیەو لەبەرهەمە ك��ۆن��ەك��ان��دا دەب��ێ��ن��رێ��ن ،بۆیە دەك�����رێ�����ت ئ�����ەم م���ێ���ژووە دابەشبكەین بەمێژووی كۆنو ن����وێ ،ه��ەرچ��ەن��د زۆرب����ەی خەڵك نانۆ تەكنەلۆجی وەك زان��س��ت��ی س����ەردەم دەن��اس��ن، بەاڵم هونەرمەندانی شێوەكار لەكۆنەوە كۆنتڕۆڵی ماددەیان لەمەوادی ئەتۆمو مولكیولدا ك��ردووە بۆ ئ��ەوەی كۆنتڕۆڵی تایبەتمەندییەكانی میكانیكیو رەن���گ���ی���ی���ەك���ان���ی م����اددەك����ە ب���ك���ەن ،ن��م��وون��ەی ن��اس��راو ل��ەم��ان��ە ك���اری ئەنتیكەییو بەناوبانگی رۆمانییەكانە كە ب��ەك��وپ��ی الی��ك��ورگ��وس (Ly )Curguse Cupن��اس��راوە، كە پاشماوەیەكی دەستكردی ش��ووش��ەی ن��ەخ��ش��ێ��ن��راوە لە ( ٤٠٠پ .ز) ،ئەم ئەنتیكەیە كاتێك تیشكی بەردەكەوێت رەنگەكەی دەگۆڕێت ،چونكە لەگەڵ تەنۆلكەی نانۆی زیوو ئاڵتوندا تێكەڵكراوە. ن������م������وون������ەی������ەك������ی سەرنجڕاكێشیتری رۆژهەاڵتی ن���اوەڕاس���ت دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ دەمشقییەكان لەنێوان (-١٧٠٠ ٣٠٠پ .ز) ئەویش بریتیبوو
لەشمشێرە تیژو رەقەكانیان، ئێستا دەرك���ەوت���ووە ل��ەگ��ەڵ ستیلەكەدا تێكەڵەی وای��ەری ن��ان��ۆی ئ��اراس��ت��ەك��راو تیوبی نانۆی كاربیدی تێدابووە نانۆ ل��ەس��ەردەم��ی فیرعەونەكانو مایاكانیشدا بەكارهاتووە. ئ����ەوەی س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ە ن���ازان���رێ���ت ئ����ەم ك���رداران���ە چ����ۆن ك������راوە ،ل��ەك��ات��ێ��ك��دا م��ای��ك��رۆس��ك��ۆپ��ی ئ��ەت��ۆم �یو ئ��ام��ێ��رەك��ان��ی ئ��ام��ادەك��ردن��ی تەنۆلكە وەك ئێستا نەبووەو بوارێك بەناوی زانستی نانۆ بوونی نەبووە. بەاڵم سەبارەت بەمێژووی م��ودێ��رن ،یەكەمیین مێژووی چ��ەم��ك��ی ن��ان��ۆ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ وتەكانی فاینمەن زان��ای ب���ەن���اوب���ان���گ���ی ئ��ەم��ری��ك��ی لەدانشتنێكی كۆمەڵەی فیزیایی ئەمریكی لەكالتچ ()Caltich لە ( )٢٩دیسامبەری ()١٩٥٩ دا ب����ەن����اوی «ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ژووری زۆر ه��ەن لەبنەوە» There›s plenty (of )room at the bottomكە تێیدا ئاماژە بەكۆنتڕۆڵكردنو دان��ان��ی ()manipolation م���ول���ك���ی���ول���ەك���ان دەك�����ات لەپیشەسازی ،یان كارخانەی (molecule م��ول��ك��ی��ول��دا ب��ۆ )manufactory دروستكردنی مەكینەی ئەتۆمی ل��ەم��ەودای نانۆییدا ،لەساڵی ()١٩٧٤دا نوریوتانیكیوچی
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
هەندێك لەدەرمانە مولكیولییەكان بەشێوەیەك دەخرێنە قەفەسی نانۆوە ،كە تەنیا دەنووسێن بەخانە لووەكانی شێرپەنجەوەو هیچ زیانێك بەخانەكانیتر ناگەیەنن
30
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
)Norio (Taniquichi لەزانكۆی تۆكیو بۆیەكەمجار وش����ەی ن��ان��ۆ ت��ەك��ن��ەل��ۆج��ی ب��ەك��اره��ێ��ن��ا ب���ۆ ب��اس��ك��ردن��ی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی پ��رۆس��ێ��س��ەك��ان لەنیمچەگەیەنەرەكاندا لەمەودای نانۆمەتردا ،لەتێڕوانینی ئەودا نانۆ تەكنەلۆجی پێكهاتووە ل����ەپ����رۆس����ەی ج���ی���اك���ردن���ە، پ��ێ��ك��دال��ك��ان ل��ەس��ەر بنەمای ئەتۆمیو مولكیولی. پ�����اش�����ان ل����ەس����ااڵن����ی هەشتاكاندا ()Erick-Drexkr زانای فیزیایی لەژێر كاریگەری ب��ی��رۆك��ەك��ەی ف��ای��ن��م��ان ئ��ەو چەمكەی خستەگەڕو یەكەم وتاری زانستی لەژێر ناونیشانی ئەندازیاری ئەتۆمی (Atomic )engineeringباڵوكردەوەو كتێبێكی ب��ەن��اوی (engine )and creationباڵوكردەوە ك��ە ئ���ام���اژە ب��ەق��ۆن��اغ��ەك��ان��ی داه��ات��ووی نانۆ تەكنەلۆجی دەكات ،بەاڵم هەموو ئەوانەی باسكرابوو هەموویان تیۆری ب��وون ،چونكە مایكرۆسكۆپە ئاساییەكان ت��وان��ای بینینییان ناگاتە ئاستی ئەتۆمی ،بۆیە نانۆ تەكنەلۆجی لەدوای دۆزینەوەی مایكرسكۆپی تایبەتمەندی سكانی تونێلی (Scanning )tunneling microscopy ك��ەوت��ە ب���واری ك��رداری��ی��ەوە، وات��ە دوای ساڵی (،)١٩٨١ لەدوای ئەمانە زۆر جۆریتری مایكرۆسكۆپو ئامێری بینیینو شیكردنەوە كە هەستیاربوون بەئەتۆم دۆزرانەوە ،لێرە بەدواوە نانۆ تەكنەلۆجی زۆر بەخێرایی گەشەی سەندو هاتە نێو هەموو بوارەكانی ژیانەوە ،بۆ نموونە ل��ەم س��ااڵن��ەی دوای���دا توانرا سوڕی نانۆوایەری پرۆگرامكراو لەنانۆ پرۆسێسەكانو رۆبۆتی ( ،)DNAه���ەروەه���ا دان��ان��ی دایمەڕی سلیكۆن لەسەر روی سیلیكۆن. زان������س������ت������ی ن�������وێ:
ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی م���اددە لەمەودای نانۆدا چۆنە؟ د .س��ەاڵح رەزا :كاتێك م���اددە بچووكدەكرێتەوە بۆ ئاستی نانۆ تایبەتمەندییەكانی بەتەواوەتی دەوڕێت ،بۆ نموونە زێر لەدۆخی رەقیو تۆكمەیدا رەنگی زەردی درەوش���اوەی كانزایی هەیە ،ب��ەاڵم كاتێك چ��ەن��د ئ��ەت��ۆم��ێ��ك��ی زێ��ڕم��ان ل��ەب��ەردەس��ت��دا ب��ێ��ت ،هەموو تایبەتمەندییەكانی دەوڕێ �تو رەنگەكەی دەبێت بەپەمەی، ه����ەروەه����ا ه���ەم���وو ئ��ام��ێ��رە پێویستیان تەكنەلۆجییەكان بەباتری دەتوانرێت بەشێوەیەك بچووكبكرێتەوەو وزەیەكی زۆر پاشەكەوت بكاتو بەخێرایش بارگاوی بكرێت ،لەجیاتی ()٢ كاتژمێر بۆ بارگاویكردن تەنیا ( )٢خولەكی پێویستە ،ئەویش بەگۆڕێنی ماددە كیمیاییەكانی ناو باتری ئاساییە بۆ تەنۆلكەی نانۆ. ج���ۆرێ���ك���ی���ت���ری ن���ان���ۆ تەكنەلۆجی خاڵە كوانتەمییەكانە ( )Quantum Dotكە نزیكەی ( )٥نانۆمەتر تیرەكەیەتی، ژم���ارەی���ەك���ی ك���ەم ئ��ەت��ۆم��ی تێدایەو توانایەكی زۆرباشی ل��ەه��ەڵ��م��ژی��نو ئ��اف��ران��دن��ی تیشكدا ه��ەی��ە ،ب��ەه��ۆی ئەم خاڵە كوانتەمییەوە دەتوانرێت گ��ل��وپ��ی ن��وێ��ی ك��وان��ت��ەم �یو خ��ان �ەخ��ۆری��ی��ەك��ان (Solar )cellزۆر ه���ەرزانو بەتوانا دروستبكرێت. ه���ەن���دێ���ك ل���ەدەرم���ان���ە بەشێوەیەك مولكیولییەكان دەخ��رێ��ن��ە ق��ەف��ەس��ی ن��ان��ۆوە، ك��ە تەنیا دەن��ووس��ێ� ن بەخانە لووەكانی شێرپەنجەوەو هیچ زیانێك بەخانەكانیتر ناگەیەنن. زانستی ن��وێ :هەرچەند ل��ەوەاڵم��ی پرسیاری س��ەرەوە ه���ەن���دێ���ك ئ�����ام�����اژەت ب��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ەك��ان��ی زان��س��ت��ی ن��ان��ۆك��ردووە ،ب���ەاڵم تۆزێك
یەكەمین مێژووی چەمكی نانۆ دەگەڕێتەوە بۆ وتەكانی فاینمەن زانای بەناوبانگی ئەمریكی لەدانشتنێكی كۆمەڵەی فیزیایی ئەمریكی لەكالتچ ( )Caltichلە ()٢٩ دیسامبەری ()١٩٥٩ دا بەناوی «كۆمەڵێك ژووری زۆر هەن لەبنەوە» تێروتەسلتر باسی ئ��ەوە بكە بۆچی دەبێت گرنگی بەزانستی نانۆ بدەین؟ د .سەاڵح رەزا :پێمخۆشە لەم وتەی گالیلۆوە دەستپێبكەم «شتە بچووكەكان لەسروشتدا تەنیا الساییكەرەوەی هەمان شتە گەورەكان نیین» ،لێرەدا لێكۆڵینەوەی وردی لەسەر ئێسكی ئاژەڵ كردو وتی ئەو كێشەی ئیسكێك هەڵیدەگرێت راس��ت��ەوان��ە ل��ەگ��ەڵ ق��ەب��ارەدا دەگۆڕیت واتە (درێژی سێجا)،
بەاڵم هێزو توانای هەمان ئێسك راس��ت��ەوان��ە دەگ��ۆڕێ��ت لەگەڵ رووب��ەری پانەبڕگەدا ،كەواتە ئەگەر ئاژەڵێك گەورەبوو دەبێت پانەبڕگەی ئێسكەكەی فراوان بێت تابتوانێت ئەو كێشە زۆرە هەڵبگرێت ،لەئێسكی ئاژەڵەوە بابچینە چیپێكی سیلیكۆن، هەمان بیرۆكە دەتوانێت لەنانۆ ئەكترۆنیكدا بەكاربهێنرێت ،بۆ نموونە دروستكردنی گەرمی راستەوانە پەیوەندی بەقابەرەوە هەیە ،ب��ەاڵم البردنی گەرمی راستەوانە لەگەڵ پانەبڕگەدا دەگ���ۆڕێ���ت ،ك���ەوات���ە ئ��ەگ��ەر بمانەوێت چیپێك دروستبكەین ( )١٠ج���ار بچووكتربێت، وات��ە رێ��ژەی البردنی گەرمی ب��ۆ دروس��ت��ب��وون��ەك��ەی ()١٠ جار باشترە واتە بچووكترەو خێراترە ،كەواتە پێكهاتەی نانۆ ( )Nano structureكە بنەمای نانۆ تەكنەلۆجییە كارەكانمان بۆ ئەنجامدەدات بەشێوەیەكی وا ك��ە بەتەكنیكی ئاسایی ئەنجامنادرێت ،لەوانە خێرایی ئ��ەن��ج��ام��دان ،ك��ەم��ب��وون��ەوەی دروستبوونی گەرمیو فیڕودانی وزەو ك��ەم��ب��وون��ەوەی ب��ڕی ماددەی خاوی بەكارهاتوو. زانستی ن��وێ :جیاوازی ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ان��ی م���اددە ل����ەدۆخ����ی ن����ان����ۆدا ب��ۆچ��ی دەگەڕێتەوە؟ د .س���ەاڵح رەزا :ئ��ەو ج��ی��اوازی��ان��ە دوو ه��ۆك��اری گرنگی هەیە ی��ەك��ەم :ی��ەك��ەم پێوەندی ب�����ەژم�����ارەی ئ��ەت��ۆم��ەك��ان��ی رووبەرەكەوە لەچاو ئەتۆمەكانی ن����اوەوە ه��ەی��ە ،ه��ەت��ا رێ��ژەی ئەتۆمەكانی سەر رووبەرەكە بە بەراورد لەگەڵ ئەتۆمەكانی ن����اوەوە زی��ادب��ك��ەی��ن ،ت��وان��ای ك��ارل��ێ��ك��ردن زۆرت��ردەب��ێ��ت، چونكە ه��ەم��وو كارلێكەكان لەڕووەكاندا روودەدات ،واتە ئەو ئەتۆمانە زیاتر بەرپرسن
31
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
لەكارلێكی كیمیایی ،هەروەها ك��اردەك��ەن��ە س���ەر سیفاتی كارەبایی ،تووندیو میكانیكی، بۆ نموونە قاڵبێك سەهۆڵ ئەگەر ئەستوورییەكەی ()١م بێتو ت����ەواوی رووب���ەرەك���ەی ()٦ مەتر دووجابێت ،هەمان قاڵب ئەگەر كەرتی بكەیت بۆ شەش پاڵوویی بچووك بەئەستووری ()١سم ملیۆنێك شەش پاڵووی بچوكت دەستدەكەوێت ،بەاڵم رووبەرەكەی دەبێت بە ()٦٠٠ مەتر دووج��ا ،ئ��ەوا تەسەوری بكە ئەگەر وردی بكەین بۆ مەودای نانۆمەتر رووبەركەی چ��ەن��د گ���ەورە دەب��ێ��ت ،وات��ە كارلێكردن زۆر چاالك دەبێت. دووه������ەم :ك��اری��گ��ەری كوانتەمی ،كاریگەری تەواوی ل��ەس��ەر سیفاتە ك��ارەب��ای �یو م��ی��ك��ان��ی��ك �یو م��وگ��ن��ات��ی��س��ی ه���ەی���ە ،ك��ات��ێ��ك ئ��ەس��ت��وری ل��ەی��ەك ،ی��ان دوو ،ی��ان سێ الوە ك��ەم��دەك��ەی��ت��ەوە ،لەوانە ستركتۆرەی جیاوازی (Super )latticeوای���ەر كوانتەمیو خاڵی كوانتەمی دروستدەبێت، س����روش����ت����ی ك���وان���ت���ەم���ی هەستیپێدەكرێت. زانستی ن��وێ :پەیوەندی نێوان زانستی كوانتەمو نانۆ تەكنەلۆجیا زیاتر شیبكەرەوە؟ د .س�������ەاڵح رەزا: دەتوانیین بڵێین نانۆ تەكنەلۆجی بەپرۆسیس ،یان بەكرداركردنی پراكتیكی زانستی كوانتەمەوە لەبواری پیشەسازی لەئاستی م���ول���ك���ی���ول���ی���ی���دا ،چ��ون��ك��ە زان��س��ت��ی ك��وان��ت��ەم ،زانستی م��ای��ك��رۆس��ك��وپ��ی �ەو وەس��ف��ی پێوەندی ن��ێ��وا ن وزەو م��اددە دەك����ات ،لەئاستی ئەتۆمیو ن��ی��م��چ��ە ئ��ەت��ۆم��ی��دا ه��ەم��وو پێشكەوتنێكی نانۆ تەكنەلوجی ب��ەن��دە بەبنەماكانی زانستی كوانتەمی ،بۆ نموونە كاربۆن بەچەند ج��ۆرێ��ك دەتوانرێت خۆی بنوێنێت وەكو ئەڵماس
كە بەرەقترین م��اددە ئەژمار دەكرێت ،هەروەها گرافیت كە لەقەڵەم رەساسدا بەكاردێتو گرنگترینیان تیوبی نانۆ كاربۆنە ( )Carbon Nanotubeكە زۆر لەبواری نانۆ تەكنەلۆجیادا ب��ەك��اردێ��ت ك��ە زۆر سیفاتی سەرنجڕاكێشی هەیە لەوانە بەپێی رێكخستنی ئەتۆمەكان ل���ەس���ەر ت�����ەوەری ت��ی��وب��ەك��ە دەتوانێت ببێتە گەیەنەر ،نیمچە گ��ەی��ەن��ەر ،ی���ان ن��ەگ��ەی��ەن��ەرو دەتوانرێت درێژییەكەی بگاتە سەدان مایكرۆمەتر لەشێوەی یەك دیوار ،یان چەند دیوارێكدا دروستبكرێت لەئەستۆری ()١ ملیمدا لەنانۆتیوبدا سەدانجار لەئەڵماس كاریگەرتر دەبێت، ئەم سیفەتە تەنیا زانستی كوانتەم دەتوانێت روونیبكاتەوە. زانستی نوێ :بۆ ئەوەی كەسێك بیەوێت لەم ب��وارەدا ك��ارب��ك��ات دەب��ێ��ت ل��ەك��وێ��وە دەستپێبكات؟ د .سەاڵح رەزا :بێگومان وەاڵم��ی ئەم پرسیارە زۆر هەستیارە ،چونكە نانۆ تەكنەلۆجی لەبنەڕەتدا زان���س���ت���ێ���ك���ی چ���ڕی ئ��ەن��دازی��اری��ی��ە ،چونكە دیزاینیو كونتڕۆڵكردنی پ���ێ���ك���ه���ات���ەی ن��ان��ۆی��ی بەڕێگاكانی ئامادەكردنو ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەو چ��ۆن��ی��ەت��ی كۆنتڕۆڵكردن ل��ەخ��وارەوە بۆ سەرەوە ()bottom upدەکات، لەبەرئەوە كاركردن لەم بوارەدا پێویستی بەتێگەیشتنی ق���ووڵ���ی ب����واری فیزیاو بیركاری ه������ەی������ە ،ك��ە دەڵ��ێ��ی��ن فیزیا م��ەب��ەس��ت��م��ان م���ی���ك���ان���ی���كو كارۆموگناتیسیو س��ی��رم��ۆدی��ن��ام��ی �كو هەروەها تێگەیشتنێكی زۆری ل����ەب����واری كیمیاو
فیزیایی كوانتەمداو بۆندەكانو ه����ێ����زی ن����ێ����وان ئ����ەت����ۆمو م��ول��ك��ی��ول��ك��انو چ��ۆن��ی��ەت��ی ئامادەكردنی بنەمابنچینەییەكانی نانۆتەكنەلۆجی هەیە. زانستی ن��وێ :ئاسۆكانی داه��ات��ووی ئ��ەم زانستە چۆن دەبێت؟ د .سەاڵح رەزا :بەڕاستی زۆر ئ��اس��ان ن��ی��ی��ە پ��ەی��ب��ردن بەئاسۆكانی داه��ات��ووی ئەم زان��س �تو تەكنەلۆجیا نوێیە پەیبەین ،بەاڵم دەتوانیین بڵێین لەوانەیە ئاسۆیەكو دوارۆژێكی پ��رش��ن��گ��داری ه��ەب��ێ�تو هیچ زانستێكیتر بێئەو هەڵنەكاتو هەروەها ئەگەری ئەوەش هەیە ئەم تەكنەلۆژیایە ژیانێكی پڕ لەچەنگو چەڵەمە دروستبكات، رۆڵ��ی مرۆڤەكان
ك��ەم��ب��ك��ات��ەوەو برسییەتیو بێكاری باڵوببێتەوەو جیهان ب��ب��ێ��ت��ە ج��ی��ه��ان��ی رۆب�����ۆت، ل��ەه��ەم��ان��ك��ات��دا ل���ەوان���ەی���ە ل��ەب��واری پزیشكییدا ب��رەوی زۆر ب��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری نانۆ بدرێت ،بەاڵم لەهەمانكاتیشدا ئەگەری چوونەناوەوەی ماددە ژەهراوییەكان بۆ ن��او خانەو شانەكان لەئارادایە. كەواتە زاناكان پێش هەموو شتێك بیرلەبەها مرۆڤایەتییەكان ب���ك���ەن���ەوە ك���ە دەك���ەوێ���ت���ە ژێ��رك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی ئ��ەم بوارەوە ،لەسااڵنی نەوەدەكاندا بۆیەكەمجار بیل كلینتن سەدان م��ل��ی��ۆن دۆالری ب��ۆ ب���واری نانۆ ت��ەرخ��ان��ك��رد ،ی��ەك��ەم بۆ تەكنەلۆجیا كۆنتڕۆڵكردنی دووه����ەم ب��ۆ ئاسانكردنی كارەكانو خزمەتی مرۆڤایەتی.
32
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
33
زانایانی فیزیا لەوەزارتی بەرگری ئەمریكا ،پنتاگۆن توانیویانە ج��ۆرێ��ك لەتەكنەلۆژیا دیزاین بكەن ك��ە دەت��وان��ێ��ت روودان���ی هەموو دیاردەیەك بشارێتەوە. ئ����ام����رازی ب��ەك��اره��ات��وو ل��ەم تەكنەلۆژیایە لەتاقیگەدا س����ەرك����ەوت����وو ب������ووەو ئ��ەو تواناییەیان هەبووە كە تیشكی رووناكی لەشێوازێكەوە بگۆڕن بەشێوازێكیتر ،بە بەكارهێنانی ئەم تەكنەلۆژیایە دەكرێت روودان��ی دیاردەكان بۆ كەرتێك لەچركە لەچاوی خەڵك بشارێنەوە. پ��ن��ت��اگ��ۆن دەی���ەوێ���ت ئ��ەم تەكنەلۆژیایە بۆ دروستكردنی نەوەیەكی نوێی ئامێری جەنگی شاردنەوە بەكاربهێنێت. موتی فریدمەن ،سەرۆكی پ����رۆژەی ن���اوب���راو ل��ەزان��ك��ۆی كۆرنیلی نیویۆرك لەو بارەوە دەڵێت پیشانیدەدات، «ئەمجامەكان گ��روپ��ەك��ەی ئێمە ب��ەڕادەی��ەك��ی زۆرباش توانیویانە لەدروستكردنی ئامێرێكی داپ��ۆش��ەری فەزاكات نزیكببنەوە». ئ���ەوەی زان��ای��ان��ی پنتاگۆن دروستیانكردووە بەندە لەسەر
شەبەنگی رووناكی كە رەنگەكان بەپێی لەرەلەر جیاوازنو خێرایی رووناكی لەنێو شووشەو ناوەندە روون��ەك��ان��ی��ت��ر ب��ەن��دە ل��ەس��ەر لەرەلەر. بۆ شاردنەوە لەكاتدا بەلێدانی تیشكێكی س����ەوزرەن����گ كە لەنێو كەیبڵێكی ریشاڵە بینایی ت��ێ��پ��ەڕدەب��ێ��ت ،دەستپێدەكات، لەقۆناغی دووه��ەم��دا ،تیشكە سەوزەكە شیتەڵدەبێتەوە بۆ دوو لەرەلەرەی جیاواز ،رووناكیێكی م��ەی��ل��ەو ش��ی��ن ك��ە خێرایێكی ت����اڕادەی����ەك زی���ات���ری ه��ەی��ەو رووناكیێكی مەیلەو سوور كە خێراییەكی كەمترە ،لەدواییدا ئەم جیاوازییە كەمە لەخێراییدا بەزیادكردنی بەربەستێكی روون ل���ەب���ەردەم دوو گ���ورزەك���ەدا بەهێزدەكرێت. لەكۆتاییدا ئ��ەم جیاوازییە كاتییە ب��ەه��ێ��زدەك��رێ�تو لەنێو ریشاڵە بینیاكەدا گورزە سوورو شینەكە لەیەكتری جیادەبنەوە. ئ����ەم ج���ی���اب���وون���ەوە زۆر بچووكەو نزیكەی ( )٥٠پیكۆ چ��رك��ەی��ە ،وات���ە ( )٥٠لەسەر ملیۆن چركە ،بەاڵم هەر ئەم كاتە
كەمە بەسە بۆ ئەوەی پرتەیەكی لەیزەر بەلەرەلەری جیاوازەوە لەنێو رووناكییە تێپەربووەكەوە گوزەربكات. تیشكە س����وورو شینەكە لەم قۆناغەدا دەچێتە پرۆسەی پ��ێ��چ��ەوان��ەوەو ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون لەبەربەستێكی دووه���ەم���ەوە، خ��ێ��رای��ی روون����اك����ی س���وور زیاددەبێتو شین كەمدەبێتەوە، لەكۆتاییدا ه���ەردوو گورزەكە ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون لەهاوێنەیەكی پێچەوانەوە لەشێوەی تیشكی س�����ەوز ل���ەگ���ەڵ ی��ەك��ت��ری��ی��دا پێكدێنەوە. لەم پرۆسەیەدا ،ئەو ()٤٠ پیكۆ چركەیەی كە لەو كاتەدا تیشكی ل��ەی��زەرەك��ە ه��اوێ��ژراوە ل��ەف��ۆت��ۆن دەس��ڕێ��ت��ەوەو لەدید دەشاردرێتەوە. دوای سەلماندنی بەكرداری ئەم پرۆسەیە ،هەنگاوی دوایی توێژەران بریتییە لەوەی بەرەبەرە ئەو جیاوازییەی كات زیادبكەنو بیهێننە ئاستی میكرۆ چركەو میلی چركە. ئ��ەم��ە ت���اڕادەی���ەك���ی زۆر ت وای��ە، وەك ك��ون��ك��ردن��ی ك��ا
ئ���ەم ك��ون��ك��ردن��ە ك����ات ،ی��ان ش��اردن��ەوەی كاتییە دەتوانێت ل����ەس����ەر ب�����ەرزك�����ردن�����ەوەی ئاسایشی پێوەندییەكان بەهۆی ریشاڵە بیناییەوە كاریگەری زۆری دابنێت ،چونكە پەیامە روون��اك��ی��ی��ەك��ان ورد دەك���اتو بەخێرایی ج��ی��اواز دەینێرێتو لەكۆتاییدا جارێكیتر بەشێوەی سەرەتایی یەكیدەخاتەوە ،هەموو ئ��ەم پرۆسەیە پێكەوە ئەگەری دەستتێوەردان لەالیەن نەیارەوە كەمدەكاتەوە. ب����ەش����ێ����ك����ی ب�����ەرچ�����او لەسەرچاوەی دارایی ئەم پرۆژەیی ف��ری��دم��ەن ل���ەالی���ەن ئ��اژان��س��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی پێشكەوتوویی بەرگری ئەمریكا ()DARPAوە دابیینكراوە ،ئەم یەكەیە لەپنتاگۆن بەرپرسە لەدیزاینو پێشكەشكردنی پێشكەوتوویی تەكنەلۆژیایی ب��ۆ داه��ات��وو ،ك��ە بەكارهێنانی س��ەرب��ازی ه��ەی��ە ،ئ��ەم یەكەی پنتاگۆن یەكێك لەشانازییەكانی بریتییە لەئینتەرنێت كە ()Darpa بەرپرسبووە لەدروستكردنی. وەرگێڕانی :سەباح محەمەد سەرچاوەNature :
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
فیزیاییەكانی پنتاگۆن توانیویانە رووداوەكان بشاڕنەوە
34
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
سەعاتەکەی مەککە بەهۆی بوونی ئەو پێشكەوتنە گەورانەی لەبواری بیناسازیدا لەناوچەكەدا هاتنە ئاراوە ،مەملەكەتی عەرەبی سعودی كەوتە كێبڕكێ لەگەڵ زۆرێك لەواڵتان ،بۆ زیاتر خزمەتكردن بەمسوڵمانو كەمكردنەوەی ناڕەحەتییەكانو جوانییەك بەناوچەكە ،لەسەر داوای مەلیك عەبدوڵاڵی كوڕی عەبدولعەزیز بڕیاڕی دروستكردنی ئەم باڵەخانە گەورەیە درا.
35
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
36
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
گەورەترین باڵەخانە لەجیهاندا ئەم پرۆژە گەورەیە لە ( )6بورجی نیشتەنی پێكدێتو بورجی حەوتەمیان ئەو بورجەیە كە سەعاتەكەی لەسەرە ،تەواوی ئەم بورجانە بەم شێوەیەیە: * بورجی سەفا :لە ( )28نهۆم پێكدێتو ( )950یەكەی نیشەجێی تێدایە ،ژمارەی ئەو مەسعەدانەی كە بەكاردەهێنرێن ()27 مەسعەدە. * بورجی مەروە :لە ( )29نهۆم پێكدێتو ( )1200یەكەی نیشتەجێی تێدایەو ژمارەی مەسعەدەكانی ( )27مەسعەدە. * بورجی هاجەر :لە ( )37نهۆم پێكدێتو ( )1700یەكەی نیشتەجێی تێدایەو ژمارەی مەسعەدەكانی ( )36مەسعەدە. * بورجی زمزم :لە ( )35نهۆم پێكدێتو ( )1750یەكەی نیشتەجێی تێدایەو ژمارەی مەسعەدەكانی ( )41مەسعەدە. * بورجی (ئەلمقام) :لە ( )48نهۆم پێكدێتو ( )1750یەكە نیشتەجێی تێدایەو ژمارەی مەسعەدەكانی ( )40مەسعەدە. * بورجی سارە :لە ( )45نهۆم پێكدێتو ( )1690یەكەی نیشتەجێی تێدایە ژمارەی مەسعەدەكانی ( )38مەسعەدە. * بورجی فندق :ئەمە گەورەترین بورجی پرۆژەكەیە لە ()60 نهۆم پێكدێت ،لەگەڵ بوونی ( )26ئوتێلو نهۆمی تایبەتی بەمەلیك، ئەوەی دەمێنێتەوە شوقەو شوێنی نیشتەجێییە ،ئەم بورجە لە ()1930 یەكەی نیشتەجێی پێكدێتو ژمارەی مەسعەدەكانی ( )50مەسعەدە. كۆتا نهۆم لەسەر دریژترین ب��ورج ل��ەپ��رۆژەك��ەدا بۆ (خادم الحرمین) تایبەتكراوە ،بۆ دۆزینەوەی سەرەتای هاتنی مانگی هیجریو شارەزابوون لەبواری گەردوونناسیدا ،لەسەرو ئەمەوە ئەو كاتژمێرە دانراوە كە بەگەورترین كاتژمێری سەر بورج دادەنرێت لەجیهاندا. بەرزی بورجەكە بەرزی ئەو باڵەخانەیەی كە سەعاتەكەی لەسەر دروستكراوە ( )400مەترە لەئاستی رووی زەوی��ی��ەوە ،كۆی ب��ەرزی ت��ەواوی بورجەكە ( )601مەترە ،بەمەش دەبێتە دووەم بورج لەجیهاندا لەدوای بورجی (الخلیفە) لەدووبەی ،كە درێژییەكەی ( )828مەترەو تێچووی بورجەكە ( )3,67ملیار درهەمەو لە ( )162نهۆم پێكهاتووە گەورەترین كاتژمێری بورج لەجیهاندا ئ��ەم كاتژمێرە لەچوار ال پێكهاتووەو لەهەموو ناوچەیەكی مەكەی پیرۆزەوە دەتوانرێت بینرێت ،كە جوانییەكی سەرنجڕاكێشی هەیە لەڕووی ئەندازیاری دروستكردنی كاتژمێرەوە ،ئەندازیارەكانی لەواڵتانی ئەڵمانیاو سویسراو گروپێكی تایبەت لەئەوروپاو سەرانسەری جیهان كاریان تێداكردووە. بەرزی كاتژمێرەكە لەبنكەكەیەوە تا كۆتا خاڵی مانگەكە ()251 مەترە ،قەبارەی رووی پێشەوەو دواوەی ( )43بە ( )43مەترە ،بەاڵم قەبارەی الكانی ( )43بە ( )39مەترە ،ئەو مانگەشی كە دەكەوێتە سەرەوەی بورجەكە گەورەترین مانگی سەر بورجە كە دروستكرابێت تا ئێستا ،هەمووو كێشی كاتژمێرەكە ( )36,000تەنە ،لەسەر هەیكەلێكی ئاسنین دانراوە ئەویش كێشەكەی دەگاتە نزیكەی ( )12,000تەن ،ئەم بنكە ئاسنینە كە كاتژمێرەكەی لەسەرە لە ( )14,000پارچە پێكهاتووە، كێشی هەندێك پارچەی نزیكەی ( )16تەنە. بۆ لەحیمكردنی ئەو پارچانە نزیكەی ( )250كرێكاری مسوڵمانی
37
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
خاوەن بەهرە هەستاون بەلەحیمكردنی ئەو پارچانە لەبەرزایی ()600 مەترەوە ،هەر روویەكی كاتژمێرەكە مەكینەیەكی تایبەت بەخۆی هەیە، ئەمانەش گەورەترین مەكینەن كە بۆ كاتژمێری بورج دروستكرابێت، كێشی هەریەكەیان دەگاتە ( )21تەن ،ئەم مەكینانە بەتاقەی شەمسی ئیشدەكەن ،لەگەڵ ئەمەشدا مەكینەی كاتژمێرەكە پەیوەستە بەتۆڕێكی تری كارەبای گشتی مەكەی پیرۆزەوە بۆ زیادكردنی وزەی كارەباكە. رووك��اری هەموو كاتژمێرەكە ( )43,000مەتر چوارگۆشەیە، بەمادەیەك دروستكراوە ئەویش ماددەی (كاربون فایبەر)ە ،ئەم مادەیە لەدروستكردنی فڕۆكەدا بەكاردێت ،ئەمە جگە لەوەی كە توانایەكی باشی هەیە بەسێ ئەوەندەی ئاسن لەگەڵ توانای بەرگریكردنی ئاڵوگۆڕی كەشوهەوا ،رووی كاتژمێرەكە داپۆشراوە بەزەخرەفە بە ( )98ملیۆن پارچە لەماددەی (فسیفسائی شوشەیی رەنگاوڕەنگ) كە رووكاری كاتژمێرەكەی جوانترو رازاوەتركردووە. میلی دەقەژمێر لەم كاتژمێرەدا درێژییەكەی دەگاتە ( )22مەترو درێژی میلی كاتژمێرەكەش ( )17مەترە ،كێشی هەریەكەیان ()6 تەنە ،ئەم میالنەش لەمادەی (كاربۆن فایبەر) دروستكراوە ،ئەم میلی كاتژمێرو دەقە ژمێرە وا دروستكراوە كە دەتوانرێت بچنە ناوی تا بەئاسانی هەركێشەیەكی هەبوو چاكبكرێتەوە. روون��اك��ی ئ��ەو كاتژمێرە بەشێوەیەك دان����راوە ك��ە نزیكەی ( )1,000,000گلۆپی لەجۆری (ال ای دی)ی تێدا بەكارهاتووە، لەگەڵ ئەمەشدا ( )20پەرچەكرداری خاڵیكردنەوەی هەورە تریشقە دان��راوە بەشێوەی ئۆتۆماتیكی لەگەڵ ( )800قۆڵی چەسپاو بۆ پارێزگاریكردن لەهەیكەلی كاتژمێرەكە. لەسەر ئەم بورجە حەوت بەرزكەرەوە بەكاررهاتووە بۆ دانانو چاسپاندنی تەواوی پارچەكانی ئەو باڵەخانەو كاتژمێرەكە ،كە چوار لەو بەرزكەرەوانە بە بەردەوام لەسەر كاتژمێرەكەبوون بۆ چاكركردنی پارچەكانی كاتژمێرەكە ،كێشی هەر بەرزكەرەوەیەكیش نزیكەی ( )6تەن بووە ،لەگەڵ هاتنە پێشەوەی هەندێك موناسەباتی دینیو جەژنەكانو پێشوازیكردنیان )16( ،گورزە رووناكی بەشێوەی ستوونی دانراوە كە رووناكییەكەیان نزیكەی ( )10كیلۆمەتر بەئاسماندا تێدەپەڕێت ،هێزی كارەبایی هەر گورزە رووناكییەك ( )10كیلۆواتە. لەكاتی بانگدا كاتژمێرەكە رووناك دەبێتەوە بەهۆی بوونی ()21 هەزار گڵۆپەوە ئەمەش وایلێكردووە كە رووكاری كاتژمێرەكە رەنگی سپیو رەش دەركەوێت لەڕۆژداو لەشەویشدا ئەو رەنگە دەگۆڕێت بۆ سپیو سەوز ،كە دەتوانرێت لەدووری ( )30كیلۆمەترەوە ببینرێت. ئەم هەموو پێشكەوتنە لەم كاتژمێرەدا وایكرد كە پێشەنگی لەكاتژمێرەكەی لەندەن وەربگرێت ،ئەویش كاتژمێرەكەی (بینگ بین) ە ،مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ( ،)1859كێشی نزیكەی ()12,5 تەنە ،درێژی میلی دەقە پێوەكەی ( )14پێیەو میلی كاتژمێرەكەی ()9 پێیە ،كێشی ئەو زەنگەی كە لەناو كاتژمێرەكەدایە ( )13تەنە. بەپێی كۆتا راپ��ۆرت قەبارەی تێچوو لەم پرۆژەیەدا مەزەندە دەكرێت بە ( )70ملیار ریال ،واتە ( )18ملیار دۆالر ،بەشەوو بەڕۆژ كاریان لەم پرۆژەیەدا دەكرد تا بەزووترین كات تەواوببێت.
38
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
هەستەوەرەكانی ( )GPSبۆ پێشبینی بوومەلەرزە گەورەكان
39
وەرگێڕانی :كاوە سەرچاوNew Scientist:
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ت�����وێ�����ژەران ه����ی����وادارن ب��ەس��وودوەرگ��رت��ن لەتۆڕێك ه���ەس���ت���ەوەری زۆر وردی ( )GPSكە تینی بۆمەلەرزەكان زۆ ورد ب������ەراورد دەك���ەن بتوانن بەخێرایی ل��ەڕوودان��ی بوومەلەرزە گەورەكان خەڵك ئاگاداربكەنەوە. ن���زی���ك���ەی دوو ح��ەف��ت��ە ل��ەوەوپ��ێ��ش ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەك ب���ەت���وون���دی ( )٨.٦پ��ل��ەی ری���خ���ت���ەر زەری�������ای ه��ن��دی ل������ەرزان������د ،ب��ەم��ی��ل��ی��ۆن��ان خ��ەڵ��ك ن��اچ��ارب��وون ت��اوەك��و كاتەقورسەكانی چ��اوەڕوان��ی بەڕێبكەن ،بەلەبەرچاوگرتنی بوومەلەرزە یادەوەرییەكانی كاولكارەكەی ساڵی (،)٢٠٠٤ دان���ی���ش���ت���ووان���ی ن��اوچ��ەك��ە ل���ەك���ەن���ارەك���ان ه��ەڵ��دەه��ات��ن ب��ێ��ئ��ەوەی دڵ��ن��ی��اب��ن ل���ەوەی شەپۆلەكان بەرەو ئەوان دێت، یان نا. سیستەمێك لەهەستەوەرە زۆر وردەك��ان��ی ( )GPSكە ل��ەچ��ەن��دی��ی��ن ب���ووم���ەل���ەرزەو تاقیكراونەتەوە، تسوونامی ل����ەوان����ەی����ە ئ�����ەم چ��ی��رۆك��ە ب����ەت����ەواوەت����ی ب���گ���ۆڕێ���ت، لەجیاتی چەندیین كاتژمێری كووشەندە چاوەڕوانی تاوەكو شەپۆلە مەرگهێنەكان خۆیان ب��دەن لەویشكایی ،ت��وێ��ژەران ب��ەڵ��ێ��ن��ی��ان��داوە ئ���ەم سیستەمە دەت���وان���ێ���ت خ���ێ���را خ��ەڵ��ك ئ��اگ��ادارب��ك��ات��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی
سەرمایەو ژیانیان بپارێزن. ت��ۆڕەك��ان��ی ت��ۆم��ارك��ردن��ی بوومەلەرزە لەئێستادا دەتوانن ش��ەپ��ۆل��ە ب���ووم���ەل���ەرزەك���ان دەرب���خ���ەن ،ب���ەاڵم ل��ەوان��ەی��ە لەبوومەلەرزەكانی سەرو ()٧ ری��خ��ت��ەردا ت��ووش��ی هەڵەببن، ئەمە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی ت��وون��دی ب��ووم��ەل��ەرزە كەمتر ل����ەوەی ك��ە ه��ەی��ە ب����ەراورد بكرێت كە لەوانەیە كارەساتی گەورە بخوڵقێنێت. ب��ۆ ت���ەواوك���ردن���ی ت��ۆری تۆماركردنی بوومەلەرزەكان، چەندیین گ��روپ لەتوێژەران تۆڕگەلێك لەهەستەوەرەكانی، (جی پی ئێسی) كات راستی ()GPS, Real-Timeی�������ان ف��ەراه��ەم��ك��ردووە ك��ە لەهەر چ��رك��ەی��ەك��دا شوێنی خۆیان ب���ەوردی ( )٥ت��اوەك��و ()١٠ میلی چركە دەپێون ،بڕێك كە زۆر وردت���رە ل��ەو (ج��ی پی) ئێسانەیی كە ئێستا بەشێوەی ئاسایی بەكاردەهێنرێن ،كاتێك ب��ووم��ەل��ەرزەی��ەك روودەدات، هەستەوەرەكان بەوردی دەتوانن دیاریبكەن كە توێكڵەكە تا چ رادەیەك جوواڵوە. ری��چ��ارد ئ��ال��ن ،سەرۆكی تاقیگەی ب��ووم��ەل��ەرزەن��اس��ی لەزانكۆی كالیفۆڕنیا لەبركلی دەڵێت «ئ��ەگ��ەر جوواڵنێكی ستاتیكی گ����ەورە ببینرێت، تێدەگەیین كە بوومەلەرزەكە گەورەیە».
ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا ،پ�����رۆژەی س��ەرەت��ای��ی ئ��ەم ت���ۆڕە لەسێ ویالیەتی ئەمریكا ،كاڵیفۆڕنیا، ئ������ورگ������انو واش��ی��ن��گ��ت��ن دام��ەزراوە ،ئەم تۆڕە زانیاری ه��ەس��ت��ەوەرەك��ان��ی (ج���ی پی ئێس) لەگەڵ خوێندنەوەكانی تۆماركردنی بوومەلەرزە دەخەنە پ��اڵ��ی��ەك ،ت��اوەك��و بەخێرایی بتوانن تووندی بوومەلەرزەكە بەراوردبكەن. یەهوودا بوك لەئەنستیتۆیی زەری�����ان�����اس�����ی س��ك��رپ��ی��س لەكاڵیفۆڕنیا لەو بارەوە دەڵێت «ئامانج ئەوەیە بتوانین ئەم زان��ی��اری��ی��ان��ە ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن��ی خێرایی روودان��ی بوومەلەرزە بەكاربهێنیین ،ه��ەروەه��ا ئەو ن���اوچ���ان���ەی دەك����ەون����ە ژێ��ر ك��اری��گ��ەری ب���ووم���ەل���ەرزەوە بدۆزینەوە». ل��ەوی�لای��ەت��ی كالیفۆڕنیا، ت��ۆڕێ��ك لەوشێوەیە لەوانەیە بتوانێت بوومەلەرزە بەتینەكان ب��ن��اس��ێ��ت��ەوەو ن��اوچ��ەك��ان��ی دەورووب����ەر لەچەند چركەدا ئاگاداربكاتەوە ،ئەم كارە ئەو هەلە بەخەڵك دەدات تاوەكو شەپۆلەكانی پێشگەیشتنی بوومەلەرزە ب��ەوان شوێنێكی ئارام بدۆزنەوە. ویالیەتەكانی واشنگتنو ئ���ورگ���ان ل��ەن��زی��ك��ی ن��اوچ��ە بوومەلەرزاوی كاسكادیادایە ك��ە ل��ەوان��ەی��ە ب��ووم��ەل��ەرزەی گ��ەورەت��ر ل��ە ( )٩ریختەرو
ش��ەپ��ۆل��ی ت��س��وون��ام��ی تێیدا رووب������دات ،ل��ەون��اوچ��ان��ەدا لەوانەیە ئ��ەم سیستەمە پێش ئ�����ەوەی ت��س��وون��ام��ی بگاتە كەنارەكان بتوانێت بەخێرایی دانیشتوانەكەی ئاگاداربكاتەوە. ئامانجی درێ��ژم��اوەی ئەم پ���رۆژەی���ە رێكخستنی (ج��ی پی ئێس)ەكانو وێستگەكانی ت��ۆم��ارك��ردن��ی ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە تاوەكو سیستەمێك دابهێنرێت ك��ە ل��ەم��اوەی كەمتر لەچەند خ�����وول�����ەك�����دا ،ن����اوەن����دی ب���ووم���ەل���ەرزەك���ەو ئ��ەگ��ەری روودانی تسونامی دیاریبكات. ئ��ەم شتە بەپێشكەوتنێكی گەورەو گرنگ ئەژماردەكرێت، بەتایبەتی دووای ئەوەی لەساڵی راب����ردوودا ل��ەژاپ��ۆن تووندی ب��ووم��ەل��ەرزەك��ە ل��ەس��ەرەت��ادا ( )٨ری��خ��ت��ەر ب���ەراوردك���راو دووای���ی ( )٢٠خولەك زان��را بوومەلەرزەكە ( )٩رێختەربووە، واتە ( )٣٠جار بەهێزتر ،ئەمە ئەو واتایە دەگەێنێت لەسەرەتادا م��ەت��رس��ی��ی��ەك��ە زۆرك���ەم���ت���ر بەراوردكرابوو. تاوەكو كاتێك رێگەیەكی دڵنیاكەر بۆپێشبینی بوومەلەرزە بوونی نییە ،ئ��ەم سیستەمانە تەنیا رێگەیەكی ئۆمێدوارانەیە ب��ۆك��ەم��ك��ردن��ەوەی زیانەكانی بوومەلەرزە گەورەكان.
40
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
زانكۆ گرنگەكانی جیهان خوێندنی بەخۆڕایی لەسەر تۆڕی ئینتەرنێت دەكەنەوە
41
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
هەموو كەسێك ناتوانێت ببێت بەقوتابی لەزانكۆی ستانفۆردی ئەمریكا ،بەاڵم ئێستا یەكێك لەمامۆستاكانی ئ��ەم زان��ك��ۆی��ە ب��ڕی��اری داوە ت���اوەك���و ه���ەل���ی خ��وێ��ن��دن ل��ەم زان��ك��ۆدا ب��ۆ ه��ەم��ووان بڕەخسێنێت ،بەشێوەی ئاسایی ب��ەك��ال��وری��ۆس��ی چ��وارس��اڵ��ە نزیكەی ( )١٦٠٠٠٠دۆالری بۆ هەر قوتابییەك تێدەچێت، لەم زانكۆ ئاناڵینەدا كە پێی دەوترێت ( )Udacityنزیكەی ( )١٠٠هەزار قوتابی زانستی كۆمپیوتەر دەخوێنن. س���ب���اس���ت���ی���ەن ت������رۆن، پ���رۆف���ی���س���ۆری زان���ك���ۆی ستانفۆرد دەڵێت «ئامانجی ئ��ێ��م��ە رەخ��س��ان��دن��ی هەلی خوێندنی بااڵیە بۆ هەموو كەسێك ،بەشێوەیەك لەهەر كوێیەكی ئەم جیهانەدا بیت لەزانكۆیەكی باشدا بخوێنیت، بەتەواوەتی دژی ئەوەم هەلی خوێندن لەزانكۆی باش تەنیا بۆ ژمارەیەكی كەم لەخەڵك بێت. ه��ەر یەكەیەكی دەرس��ی ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ەس��ەی��رك��ردن��ی زنجیرەیەك وان��ەی ئۆنالینو ب���ەش���داری���ك���ردن ل��ەچ��ەن��د تاقیكردنەوەو هەندێك مەشق ك��ە دەب��ێ��ت ئەنجامبدرێنو بنێرێن. پرۆفیسۆر ت��رۆن دەڵێت «پۆلەكانی خوێندن بەشێوەی ئێستایی بۆ زۆربەی قووتابیان گ��ون��ج��او ن��ی��ی��ە ،خ��ێ��رای��ی وان���ە وت��ن��ەوە هەندێكجار خێراو هەندێكجار هێواشە، ئەوانەی خێرایی فێربوونیان نزمترە ،لەگەڵ ئەوەی كاری زی��ات��ری��ان ل��ەگ��ەڵ دەك��رێ��ت نمرەكانیان نزمترەو بەرەبەرە ح��ەزی خ��ۆی��ان ب��ۆ خوێندن لەدەستدەدەن ،ئێمە لەیودی سیتی كار دەك��ەن بۆ ئەوەی
هەر كەسێك بەخێرایی خۆی بڕواتە پێش». ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا قوتابییەكان دەبێت بزانن كە خوێندن لەستانفۆرد ئاسان نییە، ب��ەاڵم ئ��ەو كەسانەی هەوڵی ب���اش���دەدەنو ح��ەزی��ان لێیەو دەتوانن بڕوانامەی ئەو زانكۆیە بەدەستبهێنن ،بەئەگەری زۆرەوە كارێكی باشیان دەستدەكەوێتو هەر لەم رێگەشەوە بودجەی یودی سیتی دابیندەكرێت. پرۆفیسۆر ترۆن لەو بارەوە دەڵێت «بەرنامەی ئێمە بریتییە لەوەی قوتابییە باشەكانمان بۆ دامەزراندن بەخاوەن كارەكان دەن��اس��ێ��ن��ی�نو لەكۆمپانیاكان پارەیەكی كەم بۆ ئەو ناساندنە وەردەگ���ری���ن ،ب��ەس��ەرن��ج��دان بەوەی تێچووی پۆلێكی ئۆنالین زۆر كەمترە لەهۆڵێكی ئاسایی دەتوانیین هەموو خەرجییەكان دابیینبكەین». گ���روپ���ێ���ك ل��ەم��ام��ۆس��ت��ا هەڵبژێردراوەكانی ستانفۆرد، پ���ۆل���ەك���ان���ی ()Udacity لەكارگەیەكەوە رێكدخەن كە پێویستی بەتەكنەلۆجیایی زۆر ئاڵۆزو گرانبەها نییە ،زۆرترینی ئامێرە بەكارهاتووەكان بریتییە ل��ەت��ب��ل��ێ��ت��ێ �كو ك��ام��ێ��رای��ەكو م���ای���ك���رۆف���ۆن���ێ���ك ،دوای�����ی تۆماركردنی وێنەكان پێكەوە دەیانلكێننو دەی��خ��ەن��ە سەر ئینتەرنێت. ل��ەوان��ەی��ە ئ��ام��ادەن��ەب��وون ل��ەپ��ۆل��ێ��ك��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەو فێربوونی وانە بەتەنهایی زۆر سەرنجڕاكێش نەبێت ،بەاڵم پرۆفیسۆر تیرۆن ب��ڕوای وایە ئەم شێوازە زۆر كاریگەرترە، ئ��ەو دەڵ��ێ��ت «م��ن لەپۆلێكی راستەقینەدا ناتوانم پرسیار لەهەموو قوتابییەكان بكەم، من تەنیا پرسیاردەكەم ،تەنیا ئەو دوو ،یان سێ قوتابییەی دەتوانن خێراترو باشتر فێرببن،
دەستەكانیان بۆ وەاڵم��دان��ەوە ب����ەرزدەك����ەن����ەوە ،ئ��ەوان��ی��ت��ر دوادەك���������ەونو س��ەرن��ج��ی��ان نادرێتێ». ك���اری���گ���ەری���ی���ەك���ان���ی ( )Udacityلەسەر قوتابییەكان زۆرە ،ق��وت��اب��ی��ان ل��ەگ��روپ��ە ت��ەم��ەن��ی��ی��ە ج����ی����اوازەك����انو ل��ەواڵت��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ەوە لەبەنگالدشو چینەوە تاوەكو ئ��ەف��ری��ق��ای ب���اش���وور تێیدا بەشداریدەكەن ،فراوانییەكەی لەكارمەندانی نەخۆشخانەوەیە تاوەكو ئەو دایكانەی بەتەنهایی منداڵەكانیان گ��ەورە دەك��ەنو دەرەقەتی خەرجی زانكۆ نایەن، دام��ەزرێ��ن��ەران��ی ()Udacity بڕوایانوایە هەموو مرۆڤەكان مافی درێ���ژەدان بەخوێندنیان هەیە ،ئەمە پاڵنەری ئەوان بووە تاوەكو زانكۆیەك لەوشێوەیە دابمەزرێنن. بەسەرنجدان بەو پێشوازییە جیهانییەی ل��ە ()Udacity ك��������راوە ،ژم��������ارەی خ��ول��ە فێركردنییە ئۆنالینەكان بەردەوام لەزیادبووندایە ،یەكێكیتر لەم خ��والن��ە ن���اوی ی��ودم��ی��ی��ە كە ئامانجی بەدیموكراتیكردنی خوێندنە ،جۆرێكە لەبازاری پێشبڕكێی خوێندن كە هەموو ك��ەس��ێ��ك دەت���وان���ێ���ت خ��ول��ە فێركردنەكانی خ��ۆی بەهەر نرخێك كە بەپێویستی دەزانێت لەسەر ئینتەرنێت دابنێت. زان������ك������ۆی ف��ی��ن��ی��ك��س نموونەیەكیترە كە بەنرخێكی دی��اری��ك��راو خولەكانی خۆی پێشكەش دەك��اتو لەكۆتایی خولەكەدا بڕوانامەی باوەڕپێكراو دەدات بەقوتابییەكان. ماوەیەكە زانكۆی ()MIT خولە ئۆینالینە بەخۆڕاییەكانی ل���ەس���ەر ( )MITxدان�����اوەو ب����ەردەوام پ���ەرەی پ��ێ��دەدات، هەروەها نزیكەی نیو میلیۆن پۆلی ئۆنالین لەهەزاران بواردا
ل��ەب��ەش��ی ( )iTunesUبۆ بەكارهێنەرانی ئەپڵ لەسەر ئایتیونیز بوونی هەیە. ب������ەاڵم ئ�����ەم خ���وول���ە ئ��ۆن�لای��ن��ان��ە چ���ۆن دەت��وان��ن لەگەڵ فێركردنی ترادسیونییدا پێشبڕكێ ب��ك��ەن؟ ب��اڕب��اڕا مینیز ،راوێ��ژك��اری فێركردن لەو بارەوە دەڵێت «بەشێكی زۆر لەخەڵك هێشتا نازانن ب��ەوردی بەدوایی چییەوەنو چی دەبێت بخوێنن ،بەتایبەتی ئەوانەی الون هێشتا ئامانجی كۆتایی ب��ۆی��ان روون نییە، ئ��ەم كەسانە بۆ دۆزی��ن��ەوەی خۆیان پێویستییان بەناوەندی زانكۆ هەیەو وانە ئۆنالینەكان سوودبەخش نییە بۆیان. زان����ك����ۆی س��ت��ان��ف��ۆرد دەیەوێت وانەكان بەستاندەری ب�����ەرزەوە پێشكەشبكات، ب��ەردەوام خولە ئۆنالینەكانی لەزیادبووندایە ،بەاڵم هێشتا ئەوان لەقۆناغی سەرەتایدان. جان میشل پرۆفیسۆری زانستی كۆمپیوتەر لەزانكۆی ستانفۆرد دەڵێت «ئێمە هێشتا نەگەیشتووینەتە كۆتایی رێگە، هێشتا لەسەرەتای رێگەداینو پ��رس��ی��اری زۆر ه��ەی��ە كە دەب��ێ��ت وەاڵم���ی ب��دەی��ن��ەوە، ئەوەی لەڕاستیدا دەمانەوێت چیبكەینو چ��ۆن دەتوانیین وان����ەی ب��اش��ت��ر پێشكەشی الوان��ی سەرانسەری جیهان ب��ك��ەی��ن ،لەهەمانكاتیشدا پشتیوانی قوتابییەكانی خۆمان لێرەدا بكەین؟ ئاراستەكەمان بەدروستی كامەیە؟». ئ������ەم م���ام���ۆس���ت���ای���ان���ە بڕیاریانداوە خوێندنی بااڵ ب��گ��ۆڕن ،ئ���ەوان كارێكیان دەس��ت��پ��ێ��ك��ردووە ه��ەرچ��ەن��د نوێیە ،بەاڵم پێشبڕكێكارێكی ب��ەه��ێ��زە ب���ۆ ش��ێ��وازەك��ان��ی فێركردنی ترادسیون. و :مێهرداد رۆژهەاڵتی
42
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ك����اری����ی����گ����ەری����ی����ە خراپەكانی ژەهراویبوون ب���ەه���ۆی خ���واردەم���ەن���ی ئالودەوە تەنیا كورتنابێتەوە بۆ تایەكی چەند رۆژەوەو دڵتێكەڵهاتنو سكئێشە، بەڵكو دەتوانێت كاریگەری درێ����ژەم����اوەی ه��ەب��ێ��ت، لەكاریگەرییەكان دەتوانیین ب���اس���ی ج��ەڵ��ت��ەی دڵو ب��ەرزب��وون��ەوەی پەستانی خ��وێ��نو ل��ەك��ارك��ەوت��ن��ی گ�����ورچ�����ی�����ل�����ەك�����انو ب��ەرزب��وون��ەوەی ئەگەری ت��ووش��ب��وون بەپەستانی خوێن بكەین. یەكێك لەقوربانییەكانی ژەه��������������راوی ب������وون ب��ەخ��واردەم��ەن��ی دی��ن��ای ( )١٤سااڵنە كە بەهۆی ژان����ی ئ���ەژن���ۆو ق��ول��ەپ��ێ ل��ەس��ەرەت��ای پێگرتنییەوە تائێستا نەچووەتە یاری وەرزش�������ەوەو ت��ەن��ان��ەت ل���ەن���ێ���وە ش���ەوەك���ان���دا ب��ەه��ۆی ئێشی زۆرەوە رادەچ���ڵ���ەك���ێ���ت ،دوو پسپۆری نەخۆشییەكانی ئ��ێ��س��ك��ی م���ن���دااڵن ئ��ەم ئازارانەیان گەڕاندووەتەوە بۆ ئ��ازارەك��ان��ی دەورەی گەشەسەندن ،تەسەوری ئ����ەوەی ژەه���راوی���ب���وون بەهۆی خواردەمەنییەوە ببێت بەهۆی كاردانەوەی ل��ەوش��ێ��وەی��ە هێشتا بۆ زۆرب�����ەی پ��زی��ش��ك��ەك��ان كارێكی ئەستەمە. دی��ن��ا ،ك��ات��ێ��ك تەنیا ( )١١ساڵی بوو بەشداری ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ەك���دا ك������رد ك�����ە ل����ەالی����ەن رێكخراوی «وەستاندنی
ك ا ر ی گ ە ر ی ی ە د ر ێ ژ ژ ە خ ا ه ی ـ ە ر ن ا و ی ی ب ەكانی و و ن ب ە خ ـ و ا ر د ە مـەنی
43
سەرچاوەScientific American :
ژمارە ( ،)17حوزەیرانی 2012
ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان ب��ەه��ۆی خواردەمەنییەوە»)STOP( ، بۆ ناسینی كاریگەرییەكانی ه�������ەوك�������ردن�������ەك�������انو ژەه����راوی����ی����ب����وون����ەك����ان ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە، دیزاینكرابوو. لەفۆڕمی راپرسییەكەدا پ��رس��ی��ار دەرب�����ارەی ئ���ازارە درێ��ژخ��ای��ەن��ەك��ان��ی كەسانی تووشبوو بوونی هەبوو ،دینا كاتێك ك��ە تەنیا ( )٣ساڵ تەمەنی بوو بەهۆی خواردنی كاڵەكی ئالوودە بە (سالمونال) وە ل��ەگ��ەڵ ( )٥٠كەسیتر دوو حەفتە لەنەخۆشخانەدا خ���ەوێ���ن���را ،ئ��ێ��س��ت��ا ل��ەگ��ەڵ ن��اڵ�ەو گللەیی ت��ووش��ب��ووان بەكێشە روواڵەتییەكانی ئەم ژەهراوییبوونە ،كاردانەوەی هەوكردنی جوومگەكانیشی تێدا بەرچاودەكەوێت. بنەماڵەكەی ئ��ەو وەك��و خ��ەڵ��ك��ی��ت��ر ن��ەی��ان��دەت��وان��ی پێوەندی لەنێوان هەوكردنی جومگەكانو ژەهراویبوونی خ���واردەم���ەن���ی ب���دۆزن���ەوە، ب��ۆی��ە س��ەردان��ی پسپۆڕێكی رۆم��ات��ی��س��م��ی��ان��ك��رد ،ب��ەاڵم ت���اق���ی���ك���ردن���ەوەك���ان هیچ روون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی��ت��ر جگە ل���ەژەه���راوی���ب���وون ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە ب��ۆ ئ��ەو نەخۆشییە دەرناخەن. ف��ای��ل��ی پ��زی��ش��ك��ی دی��ن��ا پ���ی���ش���ان���ی���دەدات ك���ە ئ��ەو لەدەهەمین رۆژی خەوتن لەنەخۆشخانەدا ،شەلییەوەو ئازاری جومگەكانی هەبووە. ت�����ەس�����ەوری ئ�����ەوەی ژەه����راوی����ب����وون ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە تەمەنێك ن��ەخ��ۆش��ەك��ە ئ����ازارب����دات، تەسەورێكی زۆر ناخۆشە، ب��ەاڵم تاوەكو ئەم سااڵنەی دووای��ی هیچ لێكۆڵینەوەیەك بۆ ناسینی كاریگەرییەكانی
ئ�����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە ب���وون���ی نەبووەو بەتازەیی چەند تیمی توێژینەوە ،لێكۆڵینەوەیان لەسەر پێوەندی نێوان نەخۆشییەكانو ئ���ەن���ج���ام���ەك���ان���ی دووای������ی دەستپێكردووە. ئ���ام���اری ب��ڵ�اوب����ووەوە، ل������ەالی������ەن رێ����ك����خ����راوی تەندروستیو چاودێری واڵتە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا پیشانیدەدات ،تەنیا لەساڵی ()٢٠١١دا زیاد لە ( )٤٨ملیۆن ت��ووش��ب��وو ب��ەژەه��راوی��ب��وون��ی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە)١٢٨( ، هەزار خەوتن لەنەخۆشخانەو ( )٣٠٠٠م�����ەرگ�����ی ل��ە ( )٥٠وی�لای��ەت��ی ئ��ەم��ری��ك��ا لێكەوتووەتەوە. ئ��ەم ژم��ارەی��ە ل��ەواڵت��ان��ی یەكێتی ئ���ەوروپ���ادا نزیكەی ( )٤٩٠٠٠هەزار كەسەو ()٤٦ ك��ەس بەهۆی ژەهراویبوونی خ���واردەم���ەن���ی���ی���ەوە ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠٩دا مردوون. ت���ێ���چ���ووی س���ااڵن���ە بۆ چ�����ارەس�����ەری ه���ەوك���ردن���ە بەكتریاییەكان النیكەم ()٦.٧ ملیارد دۆالر خەمڵێنراوەو ئەگەر كێشە نەناسراوەكانی لێزیادبكەین ،تیچوونەكە زۆر لەوە زیاتر دەبێت. كرك ئیسمیت لەناوەندی تەندروستی مینەسووتا كە ئەم ت��وی��ژی��ن��ەوەی دەستپێكردووە دەڵ��ێ��ت «خەڵكی وادەزان���ن رش����ان����ەوەو سكچوونێكی چەندرۆژە تەنیا كاریگەرییەكانی ژەهراویبوونو هەوكردنەكانە ب��ەه��ۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە، ب����ەاڵم دەب���ێ���ت خ���ۆی���ان بۆ هەندێك نەخۆشی درێژخایەن ئامادەبكەن كە دەتوانێت لەسەر ه��ەم��وو ژی��ان��ی��ان ك��اری��گ��ەری دابنێت». ئ�������ەم ك���اری���گ���ەری���ی���ە درێژخایەنانە تەنیا بۆ ئەوانە نییە كە بەهۆی ژەهراویبوونەوە
ن��ەخ��ۆش ك���ەوت���وون ،بەڵكو نەخۆشی ك��ورت��م��اوەی وەكو تاو دڵتێكهەڵهاتن كە بەهۆی تووشبوون بەسالمونال ،یان شیگال روودەدەن دەتوانێت ب��ب��ێ��ت ب���ەه���ۆی ه��ەوك��ردن��ی جمگەكانو كێشەی میزكردنو تەنانەت زیانگەیاندن بەچاو، ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان پیشانیدەدەن هەوكردن بەهۆی سرشیاكلی ( )O157:H7دەتوانێت ببێت بەهۆی لەكاركەوتنی گورچیلەو دەركەوتنی نەخۆشی شەكرە، ه��ەروەه��ا هەندێك نەخۆشی بەهۆی كامپیلۆباكتریاكانەوە دەت���وان���ێ���ت ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ه���ەوك���ردن���ی ری��خ��ووڵ��ەك��ان بەتایبەتی ریخووڵە گەورە. سەرنجڕاكێشە بزانن ئەم زۆر میكڕۆئورگانیسمانە بە بەرفراوانی لەنێو گۆشتی س������وورو س���پ���یو ه��ێ��ل��ك��ەو دەریاییەكانو خواردەمەنییە میوەو س���ەوزەواتو تەنانەت خواردەمەنییە پیشەسازییەكان، بوونی هەیە. ئ��ام��ارەك��ان پیشانیدەدەن لەواڵتی سوید لەنێوان سااڵنی ( )١٩٩٧تاوەكو ()٢٠٠٤دا نزیكەی ( )101860كەس تووشی ژەهراویبوون بەهۆی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەوە ه��ات��وونو بەشێكی زۆری����ان لەئێستادا لەوكێشە درێژخایەنەیان هەیە كە باسكرا ،لەواڵتی ئیسپانیاش دووای باڵوبوونەوەی سالمونال لەساڵی ()٢٠٠٥دا ئامارێكی هاوشێوە بوونی هەیە. ی���ەك���ێ���ك ل����ەوردت����ری����ن ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ل��ەس��ەر دانیشتووانی شارێكی بچووك لەواڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەنجامدراوە ،بەنزیكەیی نیوەی دانیشتووانی لەساڵی ()٢٠٠٠ دا ئەم شارە بەهۆی الفاوو پیسبوونی ئ����اوەوە ت��ووش��ی هەوكردنی ()E. coli O157
هاتن ،ئەنجامی توێژینەوەكان پ��ی��ش��ان��دەدات ،ل��ەن��ێ��و ئ��ەو كەسانەی بەتووندی تووشی نەخۆشییەكە ب��وون)%٣٣( ، ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان بەپەستانی خ��وێ��ن)%٢١( ، ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان ب��ەج��ەڵ��ت��ەی دڵو ()%٣٤ ئ���ەگ���ەری ت��ووش��ب��وون��ی��ی��ان ب��ەك��ێ��ش��ەك��ان��ی گ��ورچ��ی��ل��ە ب����ەرزە ،ه���ەر ب���ەم ه��ۆك��ارە پشكنیین پێشنیاردەكرێت لەسەر پەستانی خوێنی ئەو كەسانەی وەها بارودۆخێكیان تاقیكردووەتەوە هەموو ساڵێك ج��ارێ �كو پشكنیین لەسەر ك����رداری گورچیلەكانیان ه��ەم��وو ( )٢س��اڵ جارێك پێشنیاردەكرێت. هێشتا ك��ەس ناتوانێت ب����ەوردی پ��ێ��وەن��دی ن��ێ��وان ژەهراویبوون ،یان هەوكردن بەهۆی خواردەمەنییەكانەوە دی�����اری�����ب�����ك�����ات ،ب�����ەاڵم كۆكردنەوەی زانیاری لەسەر تووشبووان بەم نەخۆشییانەو دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی یارمەتییە پ��زی��ش��ك��ی��ی��ەك��ان دەت��وان��ێ��ت ل��ەڕادەی زیانەكانی دووای ت��ووش��ب��ووان كەمبكاتەوە، ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا رێ���ك���خ���راوی خ��ۆراكو دەرمانی ویالیەتە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا ( )FDAمۆڵەتی بەڕێكخراوی ( )STOPداوە ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر رادەی كێشەكانی ئ��ەم نەخۆشییانە ب���ك���ات ،ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم لێكۆڵینەوەیانە كە پشتیوانی دارای����ی ( )FDAل��ەگ��ەڵ��دا دەبێت ،دەتوانێت یارمەتی رێكخراوە تەندروستییەكان لەناسینی ت��ووش��ب��ووان بەم دەستپێكردنی نەخۆشییەو چ���ارەس���ەری پێشگیرانە، بدات.