N w e
Z a n i s t y
ژمار ه ( ،)16ئایاری 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی بەدوای ژیان لەدەرەوەی زەویدا دەگەڕێت
بەرشەلۆنەو ریاڵ مەدرید کامیان باشترینە؟
هۆکاری زانستی جیابوونەوەی ئەکتەرەکانی هۆڵیوود
سەیرکردنی فیلمە خەمناکەکان شادماندەکات مەیمونەکان فێری خوێندەواری دەبن
پزیشکی جێگرەوەی چینی نهێنییەکانی دەرزی ئاژنین
توڕەییو قەلەقی دەتکوژێت پاککردنەوەی ئاو بەتوێکڵی مۆز تورکیا پارە ناهێڵێت
تاقیکردنەوەی خوێن بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی مەمک
Nwe
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Zani sty
ژماره ( ،)16ئایاری 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی بەدوای ژیان لەدەرەوەی زەویدا دەگەڕێت
بەرشەلۆنەو ریاڵ مەدرید کامیان باشترینە؟
هۆکاری زانستی جیابوونەوەی ئەکتەرەکانی هۆڵیوود
سەیرکردنی فیلمە خەمناکەکان شادماندەکات مەیمونەکان فێری خوێندەواری دەبن
پزیشکی جێگرەوەی چینی نهێنییەکانی دەرزی ئاژنین
توڕەییو قەلەقی دەتکوژێت
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
پاککردنەوەی ئاو بەتوێکڵی مۆز تورکیا پارە ناهێڵێت
تاقیکردنەوەی خوێن بۆ دۆزینەوەی شێرپەنجەی مەمک
No.16, May 2012
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهوه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
14 05 36 30
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
زانست بۆ گشت
اوكاری نست ،ه زا دادوەری
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ی سەختو �ان ك��ارێ�ك� �ك �ردن �ەوەی� دن �ەوەو پ��اك ج��ی��اك �ر ری ،لەزۆر وەری ب��ووە گە ل �ەدادوە . ە ەن داد ژخای ج ی سەرنجە ه�����ەردەم ه ��اوك ��اری ت��اوان�ەك�ان�دا ،درێ رە ئەم تەكنەلۆژیانە ،ئ �ەوەی جێ دیا ن، ی ئێن ئەی زان��س��ت �اوان��ب��ارانو سروشتی انوونییەكاندا ی تریشدا پیادەدەكرێ ( )٩٩.٩د � ق ت ە ی ر ش دەمێنێتەوە وا وە دا كێ ب �و ەندە لەسە ە ەردەوام لە اڵم ئەوەی ل �ەدۆزی��ن � ستییەكان ب ئەوەیە كە هەرچ وەكییەكە ،بە تر ،مەگەر ان ز دۆزینەوە ست رەشی لەكەسێكێ دا الوێكی پێ ە لەهەموو كەسێك ی كەسێك . هێلكەوە، ن و را ێن ڵ، بەكاره ی ( )١٨سا دنەوە ن ،ك ەیەك ۆرانس ()١٩٩٣دا لە لەندە ەن بەسە بۆ جیاكر ەكی وەكیەك بن ل .هەڵبەت اڵەوە ،لەالی ستیڤن ل ەئێوارەیەكی دا پێكهاتبن كان دووانەی انی بوو ،ل م ك� ە ر ناچێت، بەریت ی دەك�رد بگەڕێتەوە دەم گوتنەوەی كەس وو ،لەمنداڵدانی دای� كەسێكی ت كەسێك لە ن�ەك د س ە ب وەڕوانی پا و را د ر ما ە ال �� وەك� چا سپییەوە پە جەی هیچ ەكیش بن. وە ك��وژرا ،روودا دا شوێنپەن ت كی فۆرانسك، باندێكی پێس زپەرستانەیانە كە لەدادگا گەر دووانەیەكی وە ن لەزانستی دەم كەیسە تەنانەت شێك ینەوەی ئەو دروش�م�ی رەگە هەژاند ئ�ەو هی تەواو، دوو تەكنەلۆژییە بە ستی بۆ دۆز وا ە انی نەبوونی گ ەم جێكردنی زان یان دەبێتەوە ە ،سەرباری كۆمەڵی بەریت ەاڵم لەبەر ئ ایەكە لەجێبە رووبەڕوو و ت بوو ،ب مەود ەبینرانە وەری ت بەزانست گوێبیس ەباندەكە بەتاوانبار ن ابوون كە ئەوان كە ەی كە سیستەمی داد ت تەنیا پش د چ كەس ل ان ڕە رێ ش م ئایا دەك ر لەو باوە كێ ی دادگادا؟ هی ەڵكێكی زۆ ردێت ،بەاڵ كێشەكان ی ك��ە ئایا وەی كە خ كەیسەكە بۆ بەكا ت لەچارەسەركردنی س��ەر ئ ���ەوە ە ئ تیڤنن. س��اڵ، سترێ ل��ە ت بەگەواهی بكوژانی س )٢دا ،دوای ( )١٨رەیان دوو كەس ببە �ف��ت�وگ�ۆ ب���ەردەوام���ە رادەیەك پش گ ٠ چ پێویستە تەنیا دگا ،ئەمجا و بەسزای لە ( ١١گەڕایەوە دا ۆڵینەوەی تاوانەكاندا تا ڵێن زانست ڤ تی س هەندێك دە م نەك پشتی ك ووە لێ ە ی ساڵی ل بەكاربێت، جاری د تاوانباركران بەكوشتن كەی چوار زانستی ببەسترێت ،ئەوانی تردا زی ۆڵینەوەكە ن گایكردنەدا، هییەك لەناو لەباندەكە ەنران .لێك ەم دوو داد وەك گەوا ە لەمێشكی ئ ن . وا ت و چەند ساڵەدا قانوونی گەی وازییەك لەنێ پێ ببەسترێ ی هەمەالیەن یا جیا ی ك و تێ و ایە كە نەك زیك بوو لە تەوا كانی كۆگناتیڤ ،زانس باوەڕیان و خایاندو تەن ستی فۆڕەن نا ە، كەوتنی زان زا ی دەكۆڵێتەو ی مرۆڤیش ە بێت. ەلۆژی پێش شك كان انرا هاوكاری كەیسەك لە ()١٩٩٣دا ،تەكن ت مرۆڤو پڕۆسە پیس دەبن ،بەڵكو مێ راوە ،لەسەر رێ تو قیكردنەوە ك گەواهییەكان وان دا، هەندێك تا دەركەوتووە لەكاتی ت��اوان�ەك�ە پێشنەكەوتبوو ك �ە بت انیو تەنیا ە، ون رب ە، �ەی هێندە جلوبەرگەكانەوە ،قو ران ،شایستەی پیسبو شوێنپەنجە دەناسنەو وێنپەنجەكان دی ئێن ئ خاوەنی ش انایانەی كە خوێنی سەر ی تۆمەتبا دا ،پارێزەر ك ئەو ز دەرب��ارەی ە ك �ە لەسەر ەتەڵو دڵۆپ دادگا چایە كان ەی ل وانبار بناسرێنەوە لە گەواهییەكان كەوچكە انی كە بڕیاری زانا �رەی ئ��ەو زان��ی��اری��ی � رەنگە ئەمە ێ��ت ب �ەگ �وێ ۆژی كە تو ن وتی « تا هەیانە .خۆ گ��وڕ یا تو تەكنەل اتەوە ،گەر انەكە پێشتر بۆ بێبەهاكردن س بۆ زانس گبد گەورە دووای دە رەكانو تاو ەنەوە ،سوپا تۆمەتبا تاوانێكی وا رێكی هونەریشدا رەن ەخشانویەتی پڕناك كا ن وا گچكەوە ەنموونەیەكی )دا لەپەسەندكردنی ونەرمەندێكی ن��اودار ركەیەوە كە ه ١٩ چ ل ۆزێتەوە». )١ساڵ بد لەكۆتایی چەرخی ( تاكە نەزانین كارەكە ت ،كەچی هەر لەو دارە ،ك��ارە ٨ دێ�ك�ی ن����او ج�وان نەبێ ە، ( ە، و ە و ج ە دا دۆزرای ەشوێنپەن ەن� �ان ناوەڕۆكی رەنگە ل ئێن ئەی ،لە ( )١٩٨٤ی دیاریكراوی الم� ەوت ك ��اری ه�ون�ەرم� ت ،كەواتە شیرین دەبێ ە دەرك���� كە رۆڵێك رایەوە ،دی ی بڕیاردانی ۆژیی ز انستی بێت ال لەسەر توانا دۆ ەڵدانێكی ز بێت ،ئەم دوو تەكنەل ن هونەرییەكەمان كاریگەر بێت ه ر ئێ سە ڕا دوەری�دا گێ ی ن دەتوانێت هاوكاری دا ك شوێنپەنجەیەكو د ك شتەكا تێگەیشتن ڤێ ەتی ،بەجۆرێ كە لە كە هەر مرۆ . مەی ەتە مێشكی مرۆڤ ەنەتە ئەو ب��اوەڕەی اڵم پێویستە لەوەدا تەبان ،ەخۆی هەیە ،كە ناسنا ساكارە بوو ە دەمانگەی پێویستە ،بە ی تایبەت ب ئەم وەی بزانین ەیەك ەك ناچن ،ئەم بنەما و سروشتی وبەرمانو لەسروشت ەین بۆ ئە ەی ن ل را گ ئ دوو كەس ر وەی تاوانبا خۆشی تێب و چۆن بڕیار هی بۆ دۆزینە لەدە شتی مرۆڤ ردان چینو ەیەكی قایم ی سەر بڕیا و بناغ گەواهییەكان لەسر كاریگەرەكان ی ن فاكتەرە وانەكان. ۆك�ردن�ەوەو ناسینەوە �ار دی ئێ دەدرێت. نین ،زۆرج� تا هەڵبەت ك� پیسن ،بۆیە راستەوخۆ نموونەكان و كارێكی ئاسان ك تێكەڵنو چەند كەسێ ئەی
5
ئەنجامی توێژینەوەیەكی نوێ پیشانیدەدات ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی تیشكی ئ��ێ��ك��س ب��ۆ وێ��ن��ەگ��رت��ن لەددانەكان ،مەترسی تووشبوون بەئەو نەخۆشیانەی كە پێیاندەوترێت لووی مێشك بەرزدەكاتەوە ،تیشكی ئێكس گەورەترین مەترسی بۆ لووە ناشێرپەنجەییەكان لەناوچەی سەرومێشكدایە. ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوان��ەدا ج��ەخ��ت��ك��راوەت��ەوە ،لەئەمریكادا وێنەهەڵگرتنی رادیۆلۆژی بەردەوام لەددانەكان بەرباڵوترین شێوازە كە لەڕووانگەی پزیشكیو تەندروستییەوە بەركەوتنی ئەم بڕە لەرادیۆلۆژی ناپێویستە. ئەم لێكۆڵینەوەیانە لەالیەن گروپێك لەتوێژەرانی زانكۆی ییڵوە ئەنجامدراوە ،پشتڕاستی دەكاتەوە ژمارەیەكی بەرچاو لەخەڵك لەكاتی سەردانی كلینیكەكانی پزیشكی ددان، لەناوچەی دەمەوە تیشكی ئێكسییان لێدەدرێت ،لەكاتێكدا پێشنیارە پزیشكیو تەندروستییەكان دەڵێن چەندساڵ جارێك وێنەگرتن بەسە. لەگەڵ ئەوەی زۆرب��ەی لووەكانی هەوكردنی پەردەی دەم���اخ ( )Meningitisپ��اك��ە ( ،)benignب���ەاڵم ئەو ئەگەرە هەیە ژمارەیان زیادببێتو هەندێك جار بەڕادەیەك گەورەببن ،كە ببن بەهۆی لەدەستدانی بیستن ،الوازی بینای، لەبیرچوونەوەو سەرئێشەی درێژخایەن. لەڕابردوودا توێژینەوەی كەم دەربارەی پێوەندی نێوان لێدانی تیشكی ئێكس لەناوچەی رووخسار لەگەڵ رووانی ل��وو لەناوچەی مێشكدا ئەنجامدراوە ،ب��ەاڵم توێژینەوە نوێیەكان دەڵێن ئەو كەسانەی هەموو ساڵێك وێنەی ددانیان دەگرن ،ئەگەری تووشبوون بەلووەكانی هەوكەردنی پەردەی دەماخیان ( )٩٠-٤٠%زیاتر لەخەڵكیترە. ئەم توێژینەوانە پێوەندی نێوان دوو بابەتەكە پیشاندەدات، بەاڵم بەتەواوەتی ئەوە ناسەلمێنێت دەركەوتنی لووەكان بەهۆی تیشكی ئێكسەوەیە بێت ،ئەم توێژینەوەیە بەپێی تاقیكردنەوە كلینیكییەكان كە لەسەر ( )١٤٠٠كەسی تەمەن لەنێوان ( )٦٩-٢ساڵدا ئەنجامدراوە كە هەڵگری لووی هەوكردنی پەردەی دەماخبوون ،لێكۆڵینەوە لەسەر پێشینەی پزیشكی ئەم كەسانە پیشانیداوە پێوەندی نێوان تیشكی ئێكسو ئەگەری گەشەی لووە دەماخییەكان زیاترە لەكەسانیتر. ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەانە لەژمارەی ئەم دواییەی گۆڤاری «ئەنستیتۆی شێرپەنجەی ئەمریكادا» باڵوبووەتەوە. كۆمەڵەی دانپزیشكانی ئەمریكا وەك كاردانەوەیەك بۆ ئەم توێژینەوانە رایگەیاند ،رێساكانو رێنووماییەكانی
ئ����ەم ك��ۆم��ەڵ��ەی��ە بۆ دان���پ���زی���ش���ك���ەك���ان ئ��ەوەی��ە تەنیا لەكاتی پێویستدا تیشكی ئێكس بەكاربهێنن ،هەروەها ئەم ك��ۆم��ەڵ��ەی��ە پ��ێ��ش��ن��ی��اردەك��ات بۆ كەمكردنەوەی كاریگەرییە خراپەكانی تیشكی ئێكس لەسەر سەروملی نەخۆشەكان لەداپۆشەر بۆ پارێزگــــاری س��وودوەرب��گ��رن ،هەروەها ئامێری وێنەگری خێرایـــــی ب��ەرزو دیجیتاڵ بەكاربهێنن تاوەكو ماوەی لێدانی تیشـــكەكە كەمبكەنەوە. لەڕاگەیاندننامەكەی كۆمەڵەی دانپزیشكانی ئەمریكادا، ه��ەروەه��ا وت��راوە هەندێك لەنــــەخۆشییەكانی ناوچەی دەموددان ،وەكو پوكانەوەی ددان ،هەوكردن ،یان بوونی لوو ناكرێت تەنیا بەپشكنـــــیین بدۆزرێنەوە ،بۆیە بەكارهێنانی تیشكی ئێكس بۆ پارێزگاری لەتەندروستی نەخۆشەكان پێویستە. هەندێك لەپسپۆڕانی دەم��اخو دەمار لەئەمریكا وێڕای پێشوازیكردن لەدۆزینەوەكــــــــانی ئەم لێكۆڵینەوە نوێیە دەڵێن «دەبێت لێكۆڵــــینەوەی زیاتــــــــر لەسەر پێوەندی نێوان لووەكانی دەم��اخو لێدانی تیشكی ئێكس بكرێت، بەاڵم لەهەمانكاتدا جەختدەكــــــەنەوە ئەم توێژینەوانە بەندن لەسەر پرینسیپێكی گرنگ ،ئەویش ئەوەیە ،تیشكی ئێكس تەنیا دەبێت كاتێك بەكاربهێنرێت كە بەڕاستی پێویست بكات». خەڵكو دانپزیشكەكان دەبێت ل��ەوە تێبگەن لێدانی تیشكی ئێكس مانای ئەوەیە لەش دەكەوێتە بەر فاكتەرێكی ناسروشتیو تەنیا كاتێك دەبێت بەكاربهێنرێت كە نیشانەكانی نەخۆشی ،لەسەر لەشی نەخۆشەكە بیسەلمێنێت دەبێت تیشكی ئێكسی بۆ بەكاربهێنرێت. وەرگێڕانی :كاوە
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
تیشكی ئێكس دەبێت بەهۆی درووستبوونی لوو لەمێشكدا
6
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئایا دەرزی ئاژنین هەڵەیە؟ دەرزی ئاژنیین چییەو چۆن چارەسەری نەخۆشی پێدەكرێت؟
7
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئامادەكردنی :زانستی نوێ زانستی پزیشكی لەمێژووی چیندا پەرەسەندنێكی بەرفراوانی هەبووە ،ئەم پزیشكییە كە ئێستا لەبەشێكی زۆر لەزانكۆكانی جیهاندا گرنگی پێدەدرێت هەم لەفەلسەفەو هەم لەشێوازو چ��ارەس��ەردا لەگەڵ پزیشكی م���ودێ���رن ج����ی����اوازە ،ك��ەس ناتوانێت نكۆڵی لەكاریگەری زان���س���ت���ی پ��زی��ش��ك��ی چینی لەچارەسەری نەخۆشییەكاندا بكات ،لەتێڕوانیینی پزیشكی ت��رادس��ی��ون��ی چینی پێناسەی تایبەت بۆ شێوازو میكانیزمی دروستبوونی نەخۆشییەكانو ناسینی یاساكانی فەرمانڕەوا ل��ەس��ەر س��روش �تو پێوەندی ن�����ێ�����وان ت���ووخ���م���ەك���ان���ی دروستكەری سروشت بوونی ه��ەی��ە ،ئەمانجی ئ��ەم وت��ارە ئ��اش��ن��اك��ردن��ێ��ك��ی س��ەرەت��ای��ی خ��وێ��ن��ەران��ی گ��ۆڤ��ارەك��ەم��ان��ە لەگەڵ ئەم شێوازە لەپزیشكی. تووخمە پێنجییەكان لەجیهانبینی چینییەكاندا ل��ەس��روش��ت��دا پێنج تووخمی ف��ی��زی��ای��ی ب��وون��ی ه��ەی��ە ،ئ��ەم ت��ووخ��م��ان��ە بریتیین ل��ە ئ��او، ئاگر ،دار ،كانزاو زەوی ،ئەم تووخمە پێنجییانە بەشێوەی جۆربەجۆر كاریگەری لەسەر یەكتری دادەنێن ،هەركام لەم ت��ووخ��م��ان��ە ه��ەڵ��گ��ری وزەی تایبەت بەخۆیانن ،چینییەكان ب����ەوزەی ژی���ان دەڵ��ێ��ن چ��ی، هەركام لەتووخمە پێنجییەكان چی تایبەت بەخۆیان هەیە. چینییەكان دووای ناسینی ه��ەرك��ام تایبەتمەندییەكانی لەتووخمە پێنجییانە تێگەیشتن ك��ە ئ���ەوان ك��اری��گ��ەری زۆر لەسەر یەكتری دادەن��ێ��ن ئەم كاریگەرییانە دەبێت بەهۆی ئ�����ەوەی گ���ۆڕان���ك���اری زۆر لەدەورووبەرماندا رووب��دات، ب����ۆ دەرب����ڕی����ن����ی ش���ێ���وازی كاریگەرییەكانییان س��ووڕی
ج��ۆرب��ەج��ۆر پ��ێ��ن��اس��ەك��راوە، گرنگترینی سووڕەكان بریتییە ل����ەس����ووڕی ب��ەره��ەم��ه��ێ �نو تێكدەر ،لەسووڕی بەرهەمهێن پ��ی��ش��ان��دراوە ك��ە چ���ۆن ئ��ەم ت���ووخ���م���ان���ە وزە (چ����ی) خۆیان بۆ تووخمی دووات��ر دەگوازنەوەو دروستی دەكات، لەم سووڕانەدا دەبینرێت ئاو دار دروستدەكات ،لەدار ئاگر بەرهەمدێتو ئاگریش زەوی دروستدەكاتو زەویش لەناخی خۆییدا كانزاكان بەرهەمدێنێت، كانزاكانیش ئاو دروستدەكەن، ل��ەه��ەرك��ام ل���ەم س���ووڕان���ەدا تووخمەكان هەڵگری چی ،یان هێزی تایبەتی ژیانی خۆیانن. س�������ووڕی ب��ەره��م��ه��ێ��ن وەك ل����ەس����ەرەوە ب��اس��ك��را سووڕێكی راس��ت��گ��ەڕە ،وەك ل��ەس��ەرەوە ب��اس��ك��را ه��ەرك��ام لەتووخمەكان ئەویتر بونیاد دەنێت ،بەاڵم سووڕی دووهەم ك��ە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت س���ووڕی ت��ێ��ك��دەر ،ی��ان كونتڕۆڵكەر، هەر هەموو پێنج تووخمەكە بوونی هەیە ،ب��ەاڵم شێوازی كاریگەرییان بەشێوەیەكە وزە (چ��ی) هەركامێكیان دەبێت بەهۆی لەناوچوونی تووخمی دووای خ��ۆی ،لەم س��ووڕەدا دەبینیین ،كانزا دەبێت بەهۆی ل��ەن��اوچ��وون��ی دارو داری��ش دەبێت بەهۆی لەناوچوونی
زەویو زەوی������ش دەب��ێ��ت بەهۆی لەناوچوونی ئاو ،ئاوو ئاگریش دوژم��ن��ی لەمێژینەی ی��ەك��ت��رنو ئ���او ئ��اگ��ر وێ���ران دەك��اتو لەكۆتاییدا ئاگریش بەتوواندنەوەی كانزاكان دەبێت بەهۆی لەناوچوونییان. ه��ەرك��ام لەئەندامەكانی نێو لەش هاوشێوەی یەكێك پێنجییەكانی ل��ەت��ووخ��م��ە ن��اوەن��دی دەرەوە دەبینرێت، ئەندامەكانی لەش لەپزیشكی ترادسیونی چینیدا دەبن بەدوو دەستەوە ،یینو یەنگ ،جۆری ئ��ەم��ان��ە پێوەستە بەتووخمە پێنجییەكان. توخم (ئاو ،دار ،ئاگر ،زەوی، كانزا). ئەندامی یین (گورچیلە ،جگەر، دڵ ،پانكریاس ،سیی) . ئ��ەن��دام��ی ی��ەن��گ (م��ی��زەاڵن، ت��وورەك��ەی زراو ،ریخۆڵە ب���چ���ووك ،گ�����ەدە ،ری��خ��ۆڵ��ە گەورە). میژۆلكەی پزیشكی ترادسیونی چینی پزیشكی چینی لەناوچەی رووب������اری زەردی چییندا دروس��ت��ب��ووە ب��ۆ م��اوەی��ەك��ی درێژ پێش سیستەمە زانستیو زانكۆییەكان ،لەپرۆسەیەكی دورودرێ�����������ژدا ،ب������ەردەوام داهێنانی تێداكراوەو پزیشكی زۆر گ������ەورەی پ������ەروەردە
ك��ردووەو قوتابخانەی هزری جۆربەجۆرو بەرهەمی ناوازەی تێدا بەرهەمهاتووە. ی���ەك���ەم ن���ووس���راوەك���ان دەگەڕێتەوە بۆ س��ەدەی پێش زایین ،ئەم نووسراوانە لەسەر ئێسك ،ی��ان قەپاخی كیسەڵ تۆماركراونو هەندێك زانیاری لەسەر پزیشكیو تەندروستیو دە ج���ۆر ن��ەخ��ۆش��ی ت��ێ��دای��ە، میتۆدە ب��ەك��اره��ات��ووەك��ان بۆ دۆزی��ن��ەوەی نەخۆشی بریتییە ل���ەچ���اودێ���ری ،ب��ی��س��ت��ن ،بۆ كردنو پرسیارلێكردنو گرتنی لێدانی مەچەك ،چارەسەریش ب��ەدەرم��انو دەرزی ئاژنیینو نەشتەرگەری كراوە. ل���ەس���ەردەم���ی پ��اش��ای��ەت��ی چینو هاندا كتێبێكی رێكوپێك سەبارەت بەپزیشكی نووسرا، ئەم كتێبە یەكەمین بەرهەمی ك�لاس��ی�كو ت��ی��ۆری پزیشكی چینی دێتە ئەژمار. یەكێك لەسەرنجڕاكێشترین بابەتەكانی ئەم كتێبە «تیۆری نەخۆشییەكانی پ��ێ��وەن��دی��دار لەگەڵ سەرماخوردەییە كە جان جون جین» نووسیوێتی ،بریتییە لەپرەنسیپەكانی دۆزی��ن��ەوەی نەخۆشییە جۆربەجۆرەكانو چ��ارەس��ەرك��ردن��ی��ی��ان بەپێی ش��ی��ك��اری ه��ەم��ە الی��ەن��ەی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��انو م��ەزاج��ی ن��ەخ��ۆش��ەك��ان ،ئ��ەم بەرهەمە
8
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ل��ەس��ەر پەرەپێدانی پزیشكی كلینیكی ك��اری��گ��ەری زۆری هەبووە ،زانستی نەشتەرگەری لەسەردەمی پاشایەتی هاندا لەئاستێكی زۆرب����ەرزدا ب��وو، بەپێی كتێبی «س��ێ واڵت��ی پ���اش���ای���ەت���ی»« ،خ���وات���و» پزشكێكی ن���اس���راوب���وو كە چ�����ارەس�����ەری ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی دەك���ردو لەشلەیەك ب��ەن��اوی « تۆزی م���اف���ی» ب���ۆ ن��ەش��ت��ەرگ��ەری سوودی وەردەگرت. لەسەردەمی پاشایەتییەكانی «وی»و «ج���ی���ن»(-٢٢٠ )٥٨٩ز تاوەكو «شوەو تانگ» ()٩٦٠-٥٨١ز پشكنینی لێدانی دڵ ه���ات���ەئ���اراوە ،لەكتێكی كالسیكیدا كە «وان شوحە» نووسیوێتی باسی ( )٢٤جۆر لەلێدانی دڵ دەكات ،ئەم كتێبە نەتەنیا لەپزیشكی ترادسیونی چینییدا زۆرب��ەك��ار ه��ات��ووە، ب��ەڵ��ك��و ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر زانستی پزیشكی ل��ەدەرەوەی چیندا دان��اوە ،لەم سەردەمەدا بووارەكانی پزیشكی پسپۆڕی جۆربەجۆری تێدا پەیدابوو، كتێبی كالسیكی دەرب���ارەی دەرزی ئاژنینی پلەی یەكو دوو پەیدابوو ،كتێب دەربارەی ح��ەپ��ەك��ان��ی ن��ەم��ری (ئایینی تائۆ) هاتە كایەوەو كتێبێكی گرنگ دەرب��ارەی دەرمانسازی
نووسرا ،كتێبی زۆر دەربارەی ه��ۆك��اری نەخۆشییەكانەوە ن������ووس������راو ك��ت��ێ��ب��ێ��ك��ی��ش دەرب�����ارەی نەخۆشییەكانی مندااڵنەوە بەرهەمهات ،یەكێك لەگرنگترین كتێبەكان بریتیبوو لەمونوگرافی پزیشكی چاو، هەروەها كتێبێكیتر دەرب��ارەی ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ،ئ��ەم كتێبانە س��ن��وورەك��ان��ی چینیان ب��ڕیو بوون بەجیهانی. لەسەردەمی پاشایەتی سون پزیشكی ()١٢٧٩-٩٦٠ز، دەرزی ئاژنیین گۆڕانكاری زۆری بەسەردا ه��ات« ،وان وی یی» كتێبێكی سەبارەت بەنەخشەی دەرزی ئاژەنیین نووسی ،دوو پەیكەری مسی ب��ەئ��ەن��دازەی ق��ەب��ارەی مرۆڤ دروس��ت��ك��ردوو ،شوێنەكانی دەرزی ئ��اژن��ی��ی��ن��ی ب���ەوردی دیاریكرد ،قوتابییەكانی ئەم پزیشكە لەسەر ئەو پەیكەرانە راهێنانیان پێدەكرا ،ئەم داهێنانە ل��ەس��ەر داه��ات��ووی پزیشكی دەرزی ئاژنیین كاریگەری گ����ەورەی دان����ا ،ل��ەس��ەردم��ی پاشایەتی «مین» (-١٣٦٨ ،)١٦٤٤پزیشكی زۆر باش دەرك��ەوت��ن ،ئ���ەوان توانییان هۆكاری نەخۆشییەكانی وەك سەرماخوردەییو تای وەرزیو ت���اع���وونو زۆر نەخۆشیتر ب���دۆزن���ەوە ،ل��ەم س��ەردەم��ەدا
پزیشكی خۆرئاوایی تاڕادەیەك جێگەی خۆی لەچیندا كردەوەو ژمارەیەكی زۆر لەپزیشكەكان تووانییان زانستی پزیشكی چینی لەگەڵ زانستی پزیشكی خۆرئاواییدا یەكبخەن. شێوازەكانی دۆزینەوەی نەخۆشی لەپزیشكی ترادسیونی چینیدا پزیشكەكان بە بەكارهێنانی پێنج هەستەكە ،بینین ،بیستن، بۆنكردنو دەستلێدانو چەشتنو قسەكردن لەگەڵ نەخۆشەكانو دەورووبەرییەكانیدا زانیاری وردو رێكوپێكی ت��ەواوی��ان س���ەب���ارەت ب��ەن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ە كۆدەكردەوەو بە بەكارهێنانی ئەم زانیارییانە دەستییان دەكرد ب��ەچ��ارەس��ەری ن��ەخ��ۆش��ەك��ە، ش��ێ��وازەك��ان��ی دۆزی���ن���ەوەی نەخۆشی بریتیبوو لەچاودێری، گ���وێ���گ���رت���نو ب���ۆن���ك���ردنو پرسیاركردنو گرتنی لێدانی دڵ ،كە پێیدەوترێت شێوازە چ��واری��ی��ەك��ان��ی دۆزی���ن���ەوەی نەخۆشی. شێوازی چاودێری ش�����ێ�����وازی چ����اودێ����ری بەپێی تیۆرییەكان دەرب��ارەی م��ەج��اری��ی��ەك��ان��ی س��ەرەك��یو الوەك��یو بازنەكانی كاتژمێر ب���ۆ دۆزی����ن����ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی ئ���ەن���ج���ام���دەدرێ���ت ،ب��ەش��ی دەرەوەی جەستە لەگەڵ بەشی
ن��اوەوەی لەشدا پێوەندییەكی نزیكییان لەگەڵ یەكتریدا هەیە، ئەگەر چاالكییەكانی ئەندامە هەستیارەكانی ناوەوە گۆڕانی ب��ەس��ەردا بێت ،بەدڵنیاییەوە ل��ەب��ەش��ی دەرەوەی ل��ەش نیشانەكانی خۆی پیشاندەدات، ئەم نیشانانە بریتیین لەگۆڕانی رەن����گ����ی پ���ێ���س���ت ،ل����ەشو بارودۆخی رۆحیو هتد ،بۆیە بەچاودێریكردنی بارودۆخی روواڵ��ەت��ی ل��ەشو كاركردنی پ��ێ��ن��ج ه��ەس��ت��ەك��ە دەك��رێ��ت لەگۆڕانكارییەكانی ئەندامەكانی ناوەوەی لەش تێبگەیین. ش��ێ��وازەك��ان��ی چ��اودێ��ری ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەس���ەی���رك���ردن���ی، بارودۆخی روواڵەتی نەخۆش، رەنگی رووخسار ،روواڵەتی س���ەروم���لو پ��ێ��ن��ج ئ��ەن��دام��ە هەستییەكە (واتە گوێچكەكان، چ��اوەك��ان ،لێوەكان ،ل��ووتو زم��ان) پێست ،خوێنبەرەكان، پاشەڕوو میزو هتد) لەڕێگەی نیشانەكانی سەر رووخسارو دەموچاو ،دەكرێت گۆڕانكاری لەكرداری كۆئەندامی هەرس بدۆزرێتەوە. گوێگرتنو بۆنكردن ل���ەڕێ���گ���ەی گ��وێ��گ��رت��ن لەدەنگی نەخۆشو بۆنكردنی پ���اش���ەڕوو م��ی��زی ن��ەخ��ۆش، دەك��رێ��ت ،ج��ۆری نەخۆشیو ش���ێ���وازی چ���ارەس���ەرەك���ەی بدۆزرێتەوە ،لەڕێگەی گۆڕانی دەن��گ��ەوە دەك��رێ��ت پشكنیین ب��ۆ دڵ ،ج��گ��ەر ،پەنكریاس، سیی ،گەدە ،توورەكەی زراو، ری��خ��ۆڵ�ەو م��ی��زەاڵن بكرێت، دەن��گ��ەك��ان بریتیین لەدەنگی ق��س��ەك��ردن ،دەن��گ��ی هەناسە، كۆكەو هتد. ب��ۆن��ك��ردن داب��ەش��دەب��ێ��ت بەدوو بەش ،بۆنكردنی ژووری ن��ەخ��ۆشو بۆنكردنی لەشی نەخۆش ،بۆگەنەكانی لەشی نەخۆش بەگشتی باس لەبوونی ژەه����ر ل��ەن��ێ��و ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی
9
ل���ەس���ەردەم���ی پ��اش��ای��ەت��ی ه��ان��ی خ����ۆره����ەاڵت س��اڵ��ی ( )٤٧٦پ ز ت��اوەك��و ()٢٥ ز ل�������ەدووای پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ی تەكنەلۆژیای توانەوەی ئاسن، دەرزی ك��ان��زای��ی ب��ەرەب��ەرە پ��ەرەی��س��ەن �دو ئ���ەم دەرزی��ی��ە
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ن��اوەوەی لەشدەكەن ،بۆگەنی ژووری نەخۆش رەنگدانەوەی بۆگەنی لەشی نەخۆشە ،بۆ ن��م��وون��ە ب��ۆگ��ەن��ی نەخۆشی تاعوون بەتەواوەتی دی��ارە چ جۆر بۆنێكە. پرسیاركردن ش���ێ���وازی پ��رس��ی��ارك��ردن رێگەیەكیترە بۆ دۆزی��ن��ەوەی ن���ەخ���ۆش���ی ،پ��زی��ش��ك��ەك��ان ب�����ەق�����س�����ەك�����ردن ل����ەگ����ەڵ نەخۆشەكانو ئ��ەو كەسانەی ك���ە خ��زم��ەت��ی ن��ەخ��ۆش��ەك��ە دەكەن زانیاری زۆر دەربارەی ن���ەخ���ۆش���ی���ی���ەك���ەو رادەی پێشكەوتنەكەی كۆدەكەنەوە، ه��ەن��دێ��ك��ج��ار ئ���ەم ش��ێ��وازە زۆر گرنگە بەتایبەتی ئەگەر ب���ارودۆخ���ی ن��ەخ��ۆش روون ن��ەب��ێ��ت ،پ��زی��ش��ك دەت��وان��ێ��ت ئاگاداری ژیانی رۆژانەو شوێنی ك��ارو خ����واردنو خووەكانی ب���ارودۆخ���ی بنەماڵەییەكەی ببێت. ب��اب��ەت��ە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی پ��رس��ی��ارك��ردن بریتین ل��ەن��او، رەگ��ەز ،تەمەن ،ئیش ،زەواج، ن��ەت��ەوە ،شوێنی لەدایكبوون، ن����اون����ی����ش����ان ،ب��������ەرواری س���ەردان���ك���ردن���ی پ��زی��ش��ك، وەاڵم���دان���ەوەی ت��ووش��ب��ووان دەرب�����������ارەی ب����ارودۆخ����ی نەخۆشیو ماوەی تووشبوون بەنەخۆشیو كاریگەرییەكانی مێژوولكەی نەخۆشییەكەو ن��ەخ��ۆش��ی��ت��ری ن��ەخ��ۆش��ەك��ەو ب��ن��ەم��اڵ��ەك��ەی��یو ه���ەروەه���ا س���ەرم���او گ���ەرم���او چۆنێتی خ��ەوت �نو چۆنێتی پ��اش��ەڕۆو میز كاریگەری گرنگی لەسەر چارەسەری نەخۆش دەبێت. شێوازی پشكنینی لێدانی دڵ پزیشكەكان بەدەست لەشی نەخۆش بەئارامی دەپشكننو ف��ش��ار دەخ��ەن��ە سەرهەندێك خ���اڵ ،گ��رت��ن��ی ل��ێ��دان��ی دڵو دەس��ت��دان لە ل��ەش رێگەیەكە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی ن��ەخ��ۆش��ی،
پشكنینی لێدانی دڵ لەڕێگەی م��ەچ��ەك��ەوە بریتییە لەبینینی گۆڕانكارییەكانی لێدانی دڵ، فشاردانی هەندێك خ��اڵ بۆ ئاگاداربوونەوەیە لەگۆڕانكارییە ئاساییەكان. تیۆری پزیشكی دەرزی ئاژنیین ()Acupuncture پزیشكی دەرزی ئاژنیین بەشێكی گرنگە لەپزیشكی ترادسیونی چینی ،ئ��ەم بەشە لەسەرەتادا تەنیا شێوازێكبوو لەچارەسەر ،بەاڵم بەرە بەرە پەرەی سەند. پزیشكی دەرزی ئاژنیین م��ێ��ژووی��ەك��ی ك��ۆن��ی ه��ەی��ەو دەگ���ەڕێ���ت���ەوە ب��ۆ ()٤٠٠٠ ت����اوەك����و ( )٨٠٠٠س��اڵ ل��ەوەو پێش س��ەرەت��ا دەرزی ب����ەردی����ن ب���ەك���اردەه���ێ���ن���راو ب��ەش��ێ��ك��ب��وو ل��ەس��ی��ح��رب��ازی، بەاڵم لەسەردەمی پاشایەتی بەهارو پاییزدا ()٤٧٦-٧٧٠ پ ز ئەم پزیشكییە لەدەستی سیحربازەكان رزگاركراو بووبە بەشێك لەپزیشكی.
ج��ێ��گ��ەی دەرزی ب��ەردی��ن��ی گ��رت��ەوەو بەكارهێنانەكانی فراوانتر بوویەوەو ژمارەیەك پزیشكی ش��ارەزا دەرك��ەوت��ن، ه���ەروەه���ا دەرزی ئاژنیین لەو سەردەمەدا لەناوچەكانی ژاپ����ۆنو ك��ۆری��ا پەرەیسەند، لەسەدەی شانزدەهەمی زاینییدا پزیشكی دەرزی ئاژنیین گەیشتە ئ��ەوروپ��ا ،ل��ەس��ەردەم��ی نوێدا پزیشكەكان لەجیاتی دەرزی ئاژنیین رووی���ان لەچارەسەر بەدەرمانكرد. ل������ەدووای ب��ەرپ��اب��وون��ی ك�����ۆم�����اری گ����ەل����ی چ��ی��ن لەساڵی ()١٩٤٩دا پزیشكی دەرزی ئاژنیین پەرەیسەند، لەئێستادا لەزیاتر لە ()٢٠٠٠ ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەی پ��زی��ش��ك��ی چ��ی��ن��ی ك���ە ل��ەس��ەران��س��ەری واڵت��دا باڵوبوونەتەوە ،بەشی پزیشكی دەرزی ئاژنیین تێدا كراوەتەوە ،كاركردنی زانستی دەرزی ئ��اژن��ی��ی��ن پێوەندی ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی ئ��ەن��دامو ب��ەش��ەك��ان��ی كلینیكی ،هەیە دەرزی ئاژنیین رۆڵ��ی هەیە لەهاوسەنگكردنو رێكخستنو ئ����ارام����ك����ردن����ەوەی ژانو بەهێزكردنی بەرگریو دیاردەی بازنەی كاتژمێرەكان ،خاڵەكانی دەرزی ئاژنیین پێوەندی هەیە بەئەندامەكانی ناوەوە ،وەك دڵ، جگەر ،پەنكریاس ،سیی ،گەدە،
ت��وورەك��ەی زراو ،ریخۆلەو میزەاڵن ،بەڵگەی زانستی زۆر لەو بارەوە بوونی هەیە. هەرچەند دەرزی ئاژنیین ش���ێ���وازێ���ك���ی زۆر ك��ۆن��ەو س��ەرچ��اوەك��ەی واڵت��ی چینە، بەاڵم لەئێستادا واتە لەسەدەی ( )٢١ب��ەف��راوان��ی لەهەموو ج��ی��ه��ان��دا ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت، هێنانەوەی دەرزی ئاژنیین بۆ ژیانی مودێڕن تاڕادەیەكی زۆر بەهۆی پەیامنێری رۆژنامەی ن���ی���وی���ۆرك ت���ای���م���ز ،جیمز رستونەوە ب��ووە ،ئەو لەساڵی ( )١٩٧١بەنووسینی وتارێك لەڕۆژنامەكەدا كاریگەرییەكانی ئەم شێوازە لەپزیشكی هێنایە بەرباس. دەرزی ئاژنیین كۆمەڵێكە ل��ەش��ێ��وازەك��ان ك��ە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەوە هەندێك خاڵی لەش ب������ەدەرزی دەوروژێ���ن���رێ���ت، لەئێستادا تەنانەت ت��ەزووی كارەبا بەهۆی ئەم دەرزیانەوە لە لەش دەدرێت. ئ��ەس��ت��ووری دەرزی��ی��ەك��ان نزیكەی ئەستووری چەند تاڵ قژە ،ئەو نەخۆشانەی دەرزی ئاژنیینیان بۆ ك���راوە ،قسەی جیاواز لەسەری دەكەن ،بەاڵم بەگشتی دەڵێن لەكاتی دەرزی ئاژنییندا زۆر هەستییان بەئازار نەكردووە ،بەگشتی شارەزاییو ئەزموونی پزیشك رۆڵی هەیە
10
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
لەبڕی ئازارەكەدا. رێ���ك���خ���راوی خ�����ۆراكو دەرم��ان��ی ئەمریكا ()FDA لەساڵی ()١٩٩٦دا بەكارهێنانی دەرزی تایبەتی بەبێزیان دانا، ب��ەاڵم دەب��ێ��ت ئ��ەم دەرزییانە ئیستریل بنو تەنیا دەبێت بۆیەك نەخۆش بەكاربێن ،دەبێت پێش هەرجار بەكارهێنان بەكحول، یان ماددەیتر پاكبكرێنەوە. بەشێكی زۆر لەپزیشكەكان بڕوایان بەم شێوازە لەچارەسەر نییە ،لەهەمانكاتیشدا بەشێكیتر بەهۆی كارییگەرییەكانییەوە پشتگیری لێدەكەن ،ژم��ارەی ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ب��ەم ش��ێ��وازە چ��ارەس��ەر ك��راون ژماریەكی ب���ەرچ���اوە ،ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن ،ئ���ەم ش��ێ��وازە دەت��وان��ێ��ت رۆڵ���ی ب��ەرچ��اوی ه��ەب��ێ��ت ل��ەك��ەم��ك��ردن��ەوەی ئ������ازارەك������ان������ی دووای ن��ەش��ت��ەرگ��ەری ،چ��ارەس��ەری كیمیایی ،نەشتەرگەری ددانو هتد..
ه��ەروەه��ا ب��ەڵ��گ��ەی زۆر لەبەردەستدایە پیشانیدەدات، دەرزی ئاژنیین دەتوانێت بۆ چارەسەری نەخۆشی گەلێكی وەك خ��ووگ��رت��ن ب���ەم���اددە س��ڕك��ەرەك��ان ،چاالككردنی م��اس��وول��ك��ە ت��ەم��ب��ەڵ��ەك��ان، سەرئێشە ،ئازاری جومگەكان، جۆرەكانی هەناسە تووندی بەكاربهێنرێت ،ی��ان النیكەم لەگەڵ چارەسەری دەرمانییدا س�����وودی�����ش ل����ەوش����ێ����وازە وەرب���گ���ی���رێ���ت ،ت��وێ��ژی��ن��ەوە نوێیەكان پیشانیدەدەن دەرزی ئاژنیین توانای كەمكردنەوەی ئ���ازارو تەنانەت چ��ارەس��ەری ئازاریشی هەیەو تواناییەكانی بەشە جۆربەجۆرەكانی لەش بەرزدەكاتەوە. پزیشكی دەرزی ئاژنیین چۆن كاردەكات وەك لەسەرەتادا باسمانكرد لەپزیشكی ترادسیونی چینیدا، لەشی مرۆڤ لەژێر كاریگەری دوو ه��ێ��زی دژ ب��ەی��ەك��دای��ە
بەناوكانی یینو یەنگ (Yin ،)& Yangیین دەگەڕێتەوە بۆ تایبەتمەندیگەلێكی وەك، ساردی ،ئارامی ،یان بەگشتی بۆ ناچاالكی ،لەكاتێكدا یانگ دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ تایبەتمەندی گەلێكی وەك گەرمیو وروژان، كەوابوو ئەمەیان چاالكییە. ل�����ەم ت���ێ���ڕوان���ی���ی���ن���ەدا، ت����ەن����دروس����ت����ی ل���ەش ك��ات��ێ��ك ب��ەره��ەم��دێ��ت، ك��ە لەنێوان ئ��ەم دوو ه��ێ��زەدا هاوسەنگی ه���ەب���ێ���ت ،ئ��ەگ��ەر ئ��ەم هاوسەنگییە ت���ێ���ك���ب���چ���ێ���ت دەبێت بەهۆی ئ�������ەوەی ت�����������ەزووی «چ�������ی» ( -Q iب�������ەچ�������ی دەخوێندرێتەوە) ل������ەش تێكبچێت ،ئ��ەم ت��ەزووە لەهەندێك رێگەو خاڵی تایبەتی لەشەوە تێپەڕدەبێت،
( )١٢دان���ە ل��ەم رێ��چ��ك��ەو خ��ااڵن��ە وەكو خاڵی سەرەكی ئەژمار دەكرێنو ()٨ دان��ەی��ان وەك���و خاڵی ئاستی دووه��ەم ،بەگشتی زیاتر لە ( )٢٠٠٠خاڵیتر بەمانەوە بەستراونەتەوە. بنچینەی پزیشكی دەرزی ئ��اژن��ی��ی��ن ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ئ��ەم خ��ااڵن��ە ك��ە دەت��وان��ێ��ت وزەی ( )Qiلەش كۆنتڕۆڵ بكات، ئەوەی ئەم مۆدێلەی چینییەكان راس��ت��ە ،ی��ان ن��ا ،قسەی زۆر ه��ەڵ��دەگ��رێ��ت ،ب��ەاڵم زان��ای��ان گ��ەی��ش��ت��وون ب��ەو ئەنجامەی وروژاندنی ئەم بەشانەی لەش دەبێت بەهۆی ئەوەی هەندێك كاریگەری لەسەر بارودۆخی كیمیاییو دەم����اری مێشك دابنێتو هەندێك كاردانەوەی وەك ك��ەم��ب��وون��ەوەی ئ���ازار، گ���ۆڕان���ی پ��ەس��ت��ان��ی خ��وێ �نو ل��ەك��ۆت��ای��ی��دا چ��اك��ب��وون��ەوەی نەخۆشی لێبكەوێتەوە.
دۆزی��ن��ەوەی��ەک��ی ن��وێ پ��ی��ش��ان��دەدات ،ئ��ەگ��ەری ت��ووش��ب��وون ب��ەش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی��ی م��ەم��ک دەک��رێ��ت بەتاقیکردنەوەیەکی خوێنی سادە پێشبینی دەکرێت. ئەم تاقیکردنەوەیە پیشاندەدات کە چۆن جینی خەلک لەڕێگەیی هۆکارەکانی ژینگەو ناوەندەوە وەک��و کحولو هۆڕموونەکان بگۆڕێت ،بەم گۆڕانکاریانە دەگوترێت ئاپیژنیتیک کە لەلەشی یەک ژن لەهەر پێنج ژن��دا دروستدەبێتو ئەگەری تووشبوون بەشێرپەنجە دووبەرامبەر دەکاتەوە. دکتۆر جیمز فلەنگان ،سەرپەرەشتیاری گروپە توێژینەوەکە لەمبارەوە دەڵێت»: گریمانەیی زۆر لەمبارەوە لەئارادایە ،بەاڵم لێکۆڵینەوەکانی ئێمە پیشانیدەدات لەوانەیە سیستەمی ب��ەرگ��ری ل��ەش رۆڵێکی گرنگ لەتووشبوون بەشێرپەنجەیی مەمک بگیڕێت، هەروەها ژینگەش کاریگەری زۆری هەیە چونکە کاریگەری لەسەر شانەکانی مەمکو خانەکانی خوێن کاریگەری دادەنێت». گروپی توێژینەوەی دکتۆر فلەنگان لەکۆلێژی شاهانەی لەندەن تاقیکردنەوەی خوێنیان لەسەر زیاتر لە()١٣٠٠ژن بەئەنجامگەیاند. تاقیکردنەوەکە پیشانیدەدات ()٦٤٠ک���ەس لەم ژنانە لەوانەیە تووشی شێرپەنجەیی مەمک ببن. ئەم لێکۆڵێنەوانە ،پەیوەندیێکی بەهێز لەنێوان شێرپەنجەیی مەمکو گۆڕانی مولکیولەکانی پەیوەندیدار لەگەڵ جێندا کە لەنێو خرۆکە سپییەکاندان پیشاندەدات. ت�����وێ�����ژەران ب����ەدوای����ی ئ����ەو گ���ۆڕان���ک���اری���ان���ەی���ی س��ت��رک��ت��ۆرەی��ی جینیتیکییەوە ب���وون ک��ەپ��ێ��ی دەوت��رێ��ت م��ەی��س��ی��ل��ەی��ش��ێ��ن( ،)Methylationئ��ەوەی��ی کەبۆ گرووپی توێژەران دەرکەوت پیشانیدەدا ئەو ژنانەیی کە بەرزتریین رادەی مەیسیلەیشێنیان هەیە لەچاو ئەو ژنانەیی کە رادەیی مەیسیلەیشێنی لەشیان نزمە دووبەرامبەر زیاتر ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجەیی مەمک هەیە ،هەروەها تەمەنی ژنەکانیش رۆڵی کاریگەر دەگێڕێت ،بەوتەیی دکتۆر فلەنگان گۆڕانکاری ژنیتیکی لەژنانی تەمەن ژێر ()٦٠ساڵ بەئاسانی دەبینرێت ،لەهەندێک کاتدا ()١١ساڵ پێشئەوەی کەسەکە
تووشی شیرپەنجەیی مەمک ببێت ،ئ��ەم گۆڕانکارییانە لەلەشییدا روویداوەو نیشانەکانی دەرکەوتووە. دک��ت��ۆر فلەنگان ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت »:ل��ەم رێگەوە دەکرێت شێرپەنجەیی مەمک پێش دەرکەوتنی چارەسەر بکرێت ،ئەگەر تاقیکردنەوەکان پیشانیدا کە کەسێک لەوانەیە لەمەترسییدا بێت ،ئەو دەم دەکرێت هەندێک کاربکرێت بۆئەوەی تووشێ شێرپەنجە نەبێت ،وەکو گۆڕینی شێوەیی ژیانو رجێمی نانخواردن ،یان تەنانەت ئەنجامدانی هەندێک نەشتەرگەری کە یارمەتی کەسەکە دەدات بۆئەوەی تووشی نەخۆشی نەبێت ،دکتۆر فلەنگان دەڵێت ئەم تاقیکردنەوەیە دەتوانێت گیانی ژمارەیەکی زۆر لەخەلک رزگار بکات». سەرچاوە :گۆڤاری Cancer
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
بەتاقیکردنەوەی خوێن شێرپەنجەی مەمک دەکرێت
11
12
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ك��ات��ێ��ك س��ەی��ری فیلمە خەمناكەكان بەچیرۆكی سۆزدارییەوە دەكەین ،دەكەوینە بیری كەسانی خۆشەویستی خ���ۆم���ان ،ئ����ەم چ��ی��رۆك��ان��ە ب��ەی��اده��ێ��ن��ان��ەوەی پێوەندییە خۆشەكانمانە ،بۆیە دەبێت ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ل��ەك��ۆت��ای��ی فیلمەكەدا خۆشحاڵتر بیین. كاتێك سەیری فیلمێكی خ���ەم���ن���اك دەك�������ەن چ���ۆن
هەستێكتان بۆ دروستدەبێت؟ بەگشتی خ��ەڵ��ك وادەزان����ن ك��ات��ێ��ك س���ەی���ری فیلمێكی خەمناك دەكەن ،خەمناك دەبن، بەاڵم رای زانایان لەو بارەوە بەتەواوەتی پێچەوانەیەو خەڵك دووایی سەیركردنی فیلمێكی خەمناك شادتر دەبن! سیلویا نوبالخ وسترویك، پ��رۆف��ی��س��ۆری ی���اری���دەدەری پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان ل��ەزان��ك��ۆی وی��ل�ای����ەت����ی ئ���وه���ای���و ك��ە
لەلێكۆلینەوە ن��وێ��ی��ەك��ەی ب����ەو ئ��ەن��ج��ام��ە گەیشتووەو لەو بارەوە دەڵێت «چیرۆكە خەمناكەكان بەگشتی لەسەر بابەتەكانی پێوەندیدار لەسەر عەشقە هەمیشەییەكان چڕدەبنەوە ،ئەمە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بینەر بكەوێتە بیری كەسی خۆشەویستی خۆیو باشییەكانی بەبیری بێتەوە». لەلێكۆڵینەوەكەی ئ��ەودا ( )٣٦١قوتابی بەشداربوون
سەیری كورتكراوەی فیلمی ()Atonementی��������ان دەكرد ،فیلمەكە دەربارەی دوو گەنجی ئاشقە كە لەجەنگی جیهانی دووهەمدا لەیەكتری جیادەبنەوەو دەم���رن ،پێشو پاشی فیلمەكە بەشداربووانی لێكۆڵینەوەكە وەاڵمی هەندێك پرسیارییان دەدایەوە بۆ ئەوەی دەرب��ك��ەوێ��ت ت��ا چ رادەی���ەك
لەژیانییاندا خۆشحاڵن. لێكۆڵینەوەكە ئەنجامی پ���ی���ش���ان���دەری ئ����ەوەی����ە كە هەرچی فیلمەكە زیاتر ببێت بەهۆی ئ��ەوەی كەسەكان بیر خۆیان لەخۆشەویستەكانی ب��ك��ەن��ەوە ل��ەدوای��ی��دا هەست بەشادمانی زیاتردەكەن ،ئەمە
لەكاتێكدایە ئەو كەسانەی بەدرێژی سەیركردنی فیلمەكە بیركردنەوەیان لەسەر خۆیان چردەبێتەوە ،بۆ نموونە بیر لەوە بكەنەوە ژیانی تایبەتییان باشترە لەژیانی كەسەكانی ناو فیلمەكە ،زیادبوونی شادمانی دووای فیلمەكە هەستپێناكەن.
نو بال خ وسترویك لەو بارەوە دەڵێت «وادیارە كە خەڵكی چیرۆكە خەمناكەكان وەكو ئاوێنەیەك ب��ۆ پ��ێ��وەن��دی��ی��ە گرنگەكانی ژی���ان���ی���ی���ان ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن ت���اوەك���و پ��ێ��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی��ی��ان بیربكەوێتەوە ،لەوانەیە هەر
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
سەیركردنی فیلمە خەمناكەكان شادمانترمان دەكات!
13
ئ��ەم��ە روون��ك��ردن��ەوەی��ەك��ی باشبێت بۆ ئەوەی كە بۆچی فیلمە خەمبارەكان ،سەرەڕای هەستپێكردنی خ��ەم لەكاتی سەیركردنی فیلمەكاندا ،لەنێو خەڵكدا الیەنگری زۆرە». سەرچاوەHealth day news : وەرگێڕانی :كاوە
14
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
بەدلەی سپی پزیشكەكان موعجیزە دەخوڵقێنێت
15
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئەگەر تۆ رووپۆشی سپی پ��زی��ش��ك��ەك��ان ل��ەب��ەرب��ك��ەی��ت، ت��وان��ای��ی��ەك��ەت ل��ەس��ەرن��ج��دان ب����ەدەورووب����ەر ت��اڕادەی��ەك��ی زۆر ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە ،ب��ەاڵم ئەگەر رووپۆشە سپییەكە هی نیگاركێش هونەرمەندێكی بێت ،ئەمە روونادات. ئ��������ادام گ��ال��ی��ن��س��ك��یو ه���اوك���ارەك���ان���ی ل��ەف��اك��ڵ��ت��ی ك��ارگ��ێ��ڕی ك��ال��گ��ی زان��ك��ۆی ن����ۆرس وێ��س��ت��رێ��ن ك���ە ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەی ئ��ەن��ج��ام��داوە ئ���ەم دۆزی���ن���ەوەی ن��اول��ێ��ن��اوە «ك���اری���گ���ەری ج��ل��وب��ەرگ لەسەر تێگەیشتن» ،تەنیا ئەوە بەس نییە كە ئێوە رووپۆشی دكتۆرێك لەبەربكەن ،بەڵكو دەبێت بزانن ئ��ەو رووپۆشە پ��ی��ش��ان��دەری چ شتێكە ،لەو بارەوە هەموو كەس دەزانێت پ��زی��ش��ك��ەك��ان زۆر وش��ی��ارو وردن. ئەم ئەنجامانە لەناوچەیەكی زانستی نوێ بەناوی «هەستە بینایی» دەستكەوتووە ،ئێمە ن��ەت��ەن��ی��ا ب��ەزی��ه��ن��م��ان ،بەڵكو بیردەكەینەوە، بەلەشیشمان پ��رۆس��ەی ب��ی��رك��ردن��ەوە بەندە لەسەر ئەزموونی فیزیایمانو ئێستا دەركەوتووە ئەم ئەزموونە ئەو جالنەش دەیكەینە بەرمان دەگرێتەوە. «هەستە بینایی» ،تەنیا جلەكانمان ن��اگ��رێ��ت��ەوە ،بۆ نموونە كاتێك دەستەكانمان دەش���ۆی���ی���ن ل���ەڕووان���گ���ەی دەروونییە هەست بەخاوێنی زیاتر دەكەینو دادوەرییەكانمان ئ��ەخ�لاق��ی��ان��ەت��رە ،ی��ان كاتێك خ����واردن����ەوەی����ەك����ی گ���ەرم بەدەستمانەوە دەگرین لەگەڵ خەڵكیتر هەست بەگەرمیو دۆستایەتی زیاتر دەكەین. قسەیەكی زۆر بەناوبانگە ك��ە ش��ێ��وازی ج��ل پۆشینمان ك���اری���گ���ەری ه��ەی��ە ل��ەس��ەر دادوەری خەڵك لەسەرمان،
ئەو ژنانەی جلی پیاوانەترو فەرمیتر لەبەردەكەن ئەگەری دامەزراندنییان زی��ات��رەو ئەو مامۆستایانەی جلی فەرمی ل���ەب���ەردەك���ەن ل���ەچ���او ئ��ەو مامۆستایانەی جلی نافەرمی لەبەردەكەن زیرەكتر دیارن. بەاڵم پرسیاری بنچینەیتر ئ���ەوەی���ە ئ��ای��ا ش���ێ���وازی جل پۆشینمان كاریگەری لەسەر ك�����ردارە دەروون��ی��ی��ەك��ان��م��ان دادەن��ێ��ت ،ی��ان ن��ا؟ ئایا ئەو ج��ل��ەی ك��ە ل��ەب��ەری دەك��ەی��ن شێوازی تێڕوانینمان بۆجیهان دەگ����ۆڕێ����ت ،ی����ان ن����ا؟ بۆ وەاڵم��دان��ەوەی ئەم پرسیارانە توێژەران سێ تاقیكردنەوەیان بەئەنجامگەیاند كە لەودا جلی ك��ەس��ەك��ان ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا جیاوازبوو: لەتاقیكردنەوەی یەكەمدا ( )٥٨قوتابی بەكالوریۆس هەڵبژێردرانو داوای��ان لێكرا، ی��ان رۆپ��ۆش��ی سپی تاقیگە لەبەربكەن ،یان جلی ئاسایی بپۆشن ،ب��ڕی سەرنجدانییان ب��ەپ��ێ��ی ت��وان��ای��ی��ەك��ان ل��ەس��ەر تێگەیشتن لەنەگوونجانەكان لەكاتێكدا وش��ەی «س��وور» لەسەر پێش زەمیینەیەكی سەوز دەردەكەوت تاقیكرایەوە ،بڕی هەڵەی ئەو كەسانەی رووپۆشی سپییان لەبەردابوو ،بەنزیكەیی نیوەی ئ��ەو كەسانەبوو جلی ئاساییان لەبەردابوو. لەتاقیكردنەوەی دووهەمدا ( )٧٤ق��وت��اب��ی ب��ەش��ێ��وەی ه���ەڕەم���ەك���ی ه���ەڵ���ب���ژێ���ران، ت���اوەك���و ی��ەك��ێ��ك ل���ەم سێ بەربژارە ئەنجامبدەن ،پۆشینی رووپۆشی پزیشكێك ،پۆشینی رووپ���ۆش���ی نیگاركێشێكو ل��ەك��ۆت��ای��ی��دا س��ەی��رك��ردن��ی رووپۆشی پزیشكێك. دووای ئ����ەوەی رادەی سەرنجدان تاقیكرایەوە ،ئەوان دەبووایە سەیری دوو وێنەی تەنیشت یەكییان بكردایە كە
زۆر لەیەكتری دەچوونو چوار ج��ی��اوازی س��ەرەك��ی نێوانیان لەكەمترین كاتی گونجاودا ل��ەس��ەر ك��اغ��ەز دەستنیشان بكردایە. ئ��ەوان��ەی رۆپ��ۆش��ی سپی رەنگی پزیشكییان لەبەركردبوو ك��ە رێ���ك وەك رووپ��ۆش��ی نێگاركێشەكان وابوو زۆرترین رادەی س��ەرن��ج��دان ب��ۆی��ان تۆماركرا ،ئەوانەی رووپۆشی نیگاركێشەكانیان لەبەركردبوو، ی��ان تەنیا سەیری رووپۆشی پزیشكییان ك��ردب��وو لەچاو گ���روپ���ی ی���ەك���ەم ج���ی���اوازی كەمتریان هەستپێكردبوو. ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی سێهەم، ب���ەت���ەواوەت���ی لێكۆڵینەوەی لەسەرئەم كاریگەرییە كرد، ئ��ەم تاقیكردنەوەیە ب��ەدووای دۆزینەوەی ئەو پرسیارەوەبوو ك��ە ئ��ای��ا تەنیا بینیینی ،یەك ش�����ت ،وەك������و رووپ������ۆش دەتوانێت بەسادەیی كاریگەری لەسەر گ����������������ەورە رەفتارەكانمان داب��ن��ێ��ت؟ سێ گ��روپ��ی باسكراو ل���ەت���اق���ی���ك���ردن���ەوەی پ��ێ��ش��وودا ،ب��ۆ كاتێكی درێ������ژ ل����ەس����ەر م��ێ��زو كورسییەك دانیشتنو داوایان ل��ێ��ك��را ت���اوەك���و داڕش��ت��ن��ێ��ك س��ەب��ارەت بەبیركردنەوەیان دەرب�������ارەی رووپ���ۆش���ەك���ان بنووسن ،ل��ەدووای��ی��دا رادەی سەرنجدانیان تاقیكردنەوەی لەسەركرا. دووب����ارە ،ئ��ەو كەسانەی رووپ�����ۆش�����ی پ��زی��ش��ك��ی��ان ل���ەب���ەرك���ردب���وو ،زۆرت���ری���ن رادەی س��ەرن��ج��دان��ی��ی��ان لەخۆ پیشاندابوو ،توێژەران ج��ەخ��ت ل���ەوە دەك��ەن��ەوە تۆ دەبێت بەڕاستی رووپۆشەكە ل���ەب���ەرب���ك���ەی���تو ل���ەس���ەر پێستەكەت هەستی پێبكەیت ت��اوەك��و ك��اری��گ��ەری لەسەر
دەروونت دابنێت. ج��ل ك��اری��گ��ەری لەسەر زیهنو لەشی خەڵك دادەنێتو دەیخاتە دۆخێكی دەروون��ی جیاوازەوە. ب��ەاڵم ئایا ئ��ەم پرۆسەیە ت��ەن��ان��ەت ب��ۆ ئ���ەو ج�لان��ەی ب�����ەردەوام ل��ەب��ەری دەك��ەی��ن راستە؟ یان ئەوە بووە بەخوو لەالمانو ئاسایی بووەتەوەو ئیتر ل��ەك��ات��ی پۆشینی ئ��ەو جالنەدا گۆڕان لەدەروونماندا هەستپێناكەین؟ ئایا كاریگەری «ه��ەس��ت��ە ب��ی��ن��ای��ی» ل��ەن��او دەچ��ێ��ت؟ بۆ ئ��ەم پرسیارانە ت��وێ��ژەران ج��ارێ��ك واڵم��ی��ان نییە. وەرگێڕانی :كاوە
16
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
یانەكەت باشتریینە تەنانەت ئەگەر بیشیدۆڕێنێت
17
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
چاالكی مێشكمان كاتی بینیینی ی��اریو تەكنیكەكانی یاریزانەكانی یانە خۆشەویستەكەمان لەگەڵ كاتێك سەیری یاری ركەبەرەكەی دەكەین جیاوازی هەیەو دەبێت بەهۆی ئەوەی هەڵسەنگاندنمان بۆ ئەو یانەی خۆشماندەوێت تاڕادەیەكی زۆر ناڕاست بێت. لەمانگی راب��ردوودا لەكاتی یارییەكانی یانەكانی ریاڵ مەدریدو بەرشەلۆنەی ئیسپانیادا ،بەشێكی زۆر لەگەنجانی فۆتبۆڵ دۆست لەكوردستان بەسەر الیەنگرانی ئەو دوویانەدا دابەشبوون ،تەنانەت شەڕی خوێناویی لەنێوانیادا دروستبوو ،سەیر لەوەدایە ئەگەر یەكێك لەو یانانە بیشیدۆڕێنێت ئەمە كارناكاتە سەر كەمبوونەوەی خۆشەویستی الیەنگران بۆ یانەكەیان ،هۆكاری ئەوە مێشكی ئێوەیە كە لێكدانەوەی جیاوازی بۆتێگەیشتن لەجووڵەو تەكنیكەكانی یاریزانەكانی یانەكان هەیە ،تەنانەت ئەگەر یانەكەشتان بەتووندی لەیارییدا بیدۆڕێنێت هێشتا لەالی ئێوە ئەو یانەو یاریزانەكانی باشترینن. پاسكاڵ مولنبرگێز لەزانكۆی كوینزلەند لەبریزبەنی ئوسترالیا بۆ ئەنجامدانی ئەم لێكۆڵینەوەیە ( )٢٤بەشداربووی بەسەر دوو گروپدا دابەشكردو داوای لێكردن دەربارەی خێرایی جووڵەی دەستی دوو یاریزانی بەیسباڵ كە یەكێكیان هی یانەی ركەبەربوو دادوەری بكەن ،هەروەك چاوەڕواندەكرا زۆربەی بەشداربووان لەكاتی دادوەرییداو بەشێوەی ناڕاست دادوەرییاندەكردو هەریەكێكییان بڕوای وابوو یاریزانی یانەكەی ئەو خێرایی دەستی خێراتر بووە ،ئەم ئەنجامە تەنانەت كاتێك خێرایی دەستییان یەكسانبوو هەربەوشێوەبوو. خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەبوو كاتێك تاقیكردنەوەكان ئەنجامدرا ،پیشانیدەدا ئەم ناحەقییە لەچاالكیییەكانی مێشك لەكاتی بینیینی جووڵەكانی دەستەوە سەرچاوە دەگرێت نە كاتێك خەریكی بڕیاردانن لەسەر ئەنجامەكە! لوییس نیومەن ،دەروونناسی زانكۆی موناش لەملبۆڕنی ،ئوسترالیا لەو بارەوە دەڵێت «ئەم توێژینەوەیە هەنگاوێكی گەورەیە بۆ ناسینی میكانیزمی مێشك كە بەهۆی ئەوەوە مرۆڤەكان گروپی كۆمەاڵیەتی جۆربەجۆری دۆستو دوژمن پێناسە دەكەن ،ئەمە یارمەتیمان دەدات تاوەكو بتوانیین ریشەكانی رەگەزپەرستیو هەاڵواردن بدۆزینەوە». سەرچاوەNew scientist : وەگێرانی :كاوە.
ە ی ی ق ە یو تووڕەی ل ە ق دەتکقەلەقی ی دەتکوژێت و ژ ێ ت 18
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئاستێکی ب��ەرزت��ر ل��ەم��ادەی کیمیایی بەناوی کاتەکوالمینیان لەنێو لەشدا هەیە ،هەروەها لێدانی دڵو پەستانی خوێنی بەرزتریان هەیە ،لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن ئاستی بەرزی ئەم مادەیە دەکرێت ببێت بەهۆی نیشتنی م����ەواد ل��ەن��ێ��و دڵو خوێنبەرەکانو داخرانی. ج������ێ������ری ک����ی����ف����ەر، دەروون���ن���اسو ب��ەڕێ��وەب��ەری ن����اوەن����دی دەروون���ن���اس���ی لەکلینیکی کلولەند لەئۆهایو لەمبارەوە دەنووسێت؛”کاتێک تووڕەن لەشتان وەها لەخۆی ک��اردان��ەوە پیشاندەدات وەک ئەوەی هێرشتان کراوەتەسەر، جەستە دەکەوێتە بەرهێرشی ئادرنالینو بۆ بەرگری لەخۆی ئامادە دەبێت ،بەاڵم لەجیهانی ئیمڕۆدا ناکرێت کاتێک کە تووڕە دەبییت بچیتە دەرەوەو هێرش بکەیتە سەر کەسێک کە حەزتان لێیەتی ،بۆیە لەشتان دەبێت هەموو ئەم ئامادەییو قەلەقییە ت��ەح��ەم��وول بکات، ئ���ەم ب���ارودۆخ���ە وەک ئ��ەو بارودۆخە وایە لەپشت ترافیک الیتی سووردا وەستاون پێتان لەسەر ستۆپەو بەردەوامیش بەنزین بەئۆتۆمبیلەکە دەدەن، ب����ەاڵم ن��ات��وان��ی��ی��ت ب��ۆه��ی��چ شوێنێک ب��ڕۆی�تو رێگەیەک بۆ بەتاڵکردنەوەیی تووڕەیتان ب���وون���ی ن��ی��ی��ە ،رێ����ک ه��ەر ئ��ەم روداوەش ب��ۆ لەشتان روودەدات ،کێشەکە لێرەدایە ئ��ەو شتەیی ک��ە دەی��ه��ەوێ��ت ب���س���وورێ���ت���ەو ب��ج��ووڵ��ێ��ت، دەسووتێتو بۆ هیچ شوێنێک ناچێت لەنێو لەشتاندایەو لەنێو سیستمی دەمارەکانتانە”. جیاوازی نێوان ژنو پیاو بە گشتی سیستمی دڵو خوێنی پ��ی��اوان ل��ەچ��او ژن��ان ل��ەب��ەرام��ب��ەر قەلەقییدا زیاتر کاردانەوەیی هەیەو درەنگتر دەگ��ەڕێ��ت��ەوە دۆخ��ی ئاسایی،
بەپێی لێکۆڵینەوەکانی زانکۆی کالیفۆڕنیا ئ��ەگ��ەر پیاوێکو ژن���ێ���ک دەن��گ��ێ��ک��ی ب����ەرزی لەناکاو وەک تەقینی تایەی ئۆتۆمبێل ببیستن بەئەگەری زۆرەوە لێدانی دڵی پیاوەکە لەهی ژن��ەک��ە زی��ات��ر دەبێتو ب��ۆم��اوەی��ەک��ی زی��ات��ر درێ���ژە دەکێشێت. ل����ەوان����ەی����ە ه����ۆک����اری ئ��ەم��ە ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ مرۆڤە سەرەتاییەکان کە لەوکاتەدا پ��ی��اوەک��ان دەچ���وون ب���ۆڕاوو ئامادەییو هۆشیاری بۆمانەوە پێویست ب���وو ،ب��ۆ ژنانیش ئ��ارام�ی بۆ زیادبوونی شیرو بەخێوکردنی منداڵ پێویستتر بووە. بەگشتی پ��ی��اوان ت��اوەک��و تۆڵە نەکەنەوە ئ��ارام نابنەوە, ب��ەاڵم ژن��ان دەت��وان��ن خۆیان ئ��ارام راب��گ��ڕن ،ب��ەاڵم ئەگەر داوایان لێبکرێت تۆڵەبکەنەوە، پەستانی خوێنیان بەرزدەبێتەوە، بۆیە لەکێشەیی نێو بنەماڵەدا پ��ی��اوان زی��ات��ر ل��ەژن��ان زیانی جەستەییان پێدەگات. جیاوازی رەگەزی ،لەسەر ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ان لەکێشەی نێوان ژنومێرددا ،کارییگەری دادەن����ێ����ت ،پ���ی���اوان زۆرت���ر ب��ی��رک��ردن��ەوەک��ان��ی��ان سلبیترو پەرێشانترە ،لەکاتێکدا ژنان بیرکردنەوەکانیان ئاشتییانەترە. روون���ە ئ��ەم رێسایانە بۆ ه��ەم��وو ژن���انو پ��ی��اوان وەک نییە ،بەاڵم زۆربەی بنەماڵەکان خۆیان تێیدا دەبیننەوە ،ژن کە تەندروستییەوە لەروانگەیی ب��اش��ت��ر دەت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی��ی ق���ەل���ەق���ی ب��گ��رێ��ت ب��اب��ەت��ە حەساسەکان دەهێنێتە بەرباس، پ���ی���اوی���ش زۆرب�������ەی ک��ات دۆخ���ی ب��ەرگ��ری ب��ەخ��ۆی��ەوە دەگرێت لەوانەیە یان بێدەنگی هەڵبژێرێت یان تووڕەییەکەیی دەرببڕێت. سەرچاوەDiscovery :
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ی و
ئەندرۆبریتبارت ،شیکاری هەڵکەوتوویی پارێزگارەکان ماوەیەک لەوەو پیش بەهۆی جەڵتەی دڵەوە لەتەمەنی()٤٣ س��اڵ��ی��دا ک��ۆچ��ی دوای��ی��ک��رد، ل��ەوان��ەی��ە ئ��ێ��وەش نموونەیی زۆرت���ان ل��ەم ج��ۆرە مردنانە پێشکبێت ،پرسیارێ کە دێتە پ��ێ��ش ئ���ەوەی���ە چه��ۆک��ارێ��ک دەبێت بەهۆی مردنی لەناکاو؟ لەم حاڵتە تایبەتەدا سروشتی پ��ڕق��ەل��ەق��ی ک���ارەک���ەی ی��ان کەسایەتی توورەیی ،بووبەهۆی مردنی؟ لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن قەلەقی درێژخایەن دەتوانێت زیانمان پیبگەێنێت ،قەلەقیو خ��ۆش��ح��اڵ��ب��وون ب��ەش��ێ��ک��ی سروشتییە ل��ەژی��ان��ی هەموو کەسێک ،هەربۆیە پزیشکو توێژەرەکان بەدوایی واڵمی ئەم پرسیارەدا دەگەڕێن؛قەلەقی چۆنو بۆچی لەهەندێک کەسدا دەبێت بەهۆی نەخۆشییەکانی دەمارو دڵ؟ زانیارییەکان پیشانیدەدات ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی دەی��ان��ەوێ��ت ب��ەرێ��گ��ەی��ی ن��ات��ەن��دروس��ت زاڵببن بەسەر قەلەقییدا زیاتر ت��ووش��ی نەخۆشییەکانی دڵ دەبن ،لەرێگە ناتەندروستەکان ب��ۆزال��ب��وون ل��ەس��ەر قەلەقی دەکرێت باسی جگەرەکێشان، زۆرخواردنو تووڕەیی بکەین. ئاستی سەرەوەیی تووڕەیی لەنێو پیاوانی گەنجدا لەگەڵ دەرک���ەوت���ن���ی ن��ی��ش��ان��ەک��ان��ی زوودرەس������ی دروس��ت��ب��وون��ی کێشەیی دڵو دەماردایە(کاتێک ن��ی��ش��ان��ەک��ان پ��ێ��ی دەوت��رێ��ت زوودرەس کە لەتەمەنی ژێر ()٥٥ساڵییدا دەربکەوێت). ئ����ەوەی ت���ووڕەی���ی چ��ۆن دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی دەرک��ەوت��ن��ی نەخۆشییەکانی دڵ هێشتا دی���ار نییە ،ب���ەاڵم زانیارییە وەدەس����ت����ک����ەوت����ووەک����ان پیشانیدەدەن خەلکانی تووڕە،
19
ژن لەروانگەیی تەندروستییەوە باشتر دەتوانێت بەرگەیی قەلەقی بگرێت بابەتە حەساسەکان دەهێنێتە بەرباس، پیاویش زۆربەی کات دۆخی بەرگری بەخۆیەوە دەگرێت لەوانەیە یان بێدەنگی هەڵبژێرێت یان تووڕەییەکەیی دەرببڕێت
20
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
زانایان مەیمونەکان فێری خوێندەواری دەکەن
21
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
توێژەرەكان گەیشتن بەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ب��اب��وون��ەك��ان كە (جۆرێك مەیموونن) دەتوانن وش��ە وات��ادارەك��ان لەپێكهاتە ه��ەڕەم��ەك��ی��ی��ەك��ان��ی پییتەكان ج��ی��اب��ك��ەن��ەوە ،ئەنجامی ئەم ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ە دەت��وان��ێ��ت پ��ی��ش��ان��ی��ب��دات مێشكی ئێمە توانای خوێندنەوەو تێگەیشتنی لەكوێوە هێناوە. مەیموونەكان نەتەنیا دەبینن، ب��ەڵ��ك��و نهێنیش دەك���ەن���ەوە، گروپیك لەبابوونەكان فێركراون ك���ە ت��ەن��ی��ا ب��ەس��ەی��رك��ردن��ی وش���ە ن���ووس���راوەك���ان ،وش��ە راستییەكانی زمانی ئینگلیزی ل��ەپ��ی��ت��ەك��ان ك���ە ب��ەش��ێ��وەی ه��ەڕەم��ەك��ی ل��ەپ��اڵ یەكتری دانراون جیابكەنەوە. ل�����ەدۆزراوەك�����ان�����ی ئ��ەم توێژینەوەیە وادەردەكەوێت كە هەندێك لەپرۆسە زێهنییەكانی پرۆسەی خوێندن ،لەجێگەیەك ج��گ��ە ل���ەن���اوەن���دی ت��ای��ب��ەت بەزمانی قسەكردن كە تەنیا لەمێشكی مرۆڤدا بوونی هەیە، پەرەیان سەندووە. مایكل پ�لات لەزانكۆی دوك لەدوركامی كالیفۆڕنیای باكووری ،كە لەم توێژینەوەیەدا بەشدارنەبوو دەڵیت «كێشەكە ل����ەوەدا نییە ك��ە ب��اب��ون��ەك��ان دەتوانن بخوێننەوە ،یان نا». سەركەوتنی بابوونەكان ت��ەن��ی��ا ه���ەن���گ���اوی ی��ەك��ەم لەخوێندنەوەی وشەدایە ،هێشتا ئەوان ناتوانن لەنێوان وشەی نووسراو دەنگەكانی پێوەندی دروستبكەن ،یان ئەوەی تێبگەن ك��ە ی��ەك وش��ە چ وات��ای��ەك��ی هەیە. وشە چوار پیتییەكان ج���ان���ات���ان گ��ری��ن��ج��ەرو ه���اوك���ارەك���ان���ی ل��ەزان��ك��ۆی مارسەی فەرەنسا ،شەش بابونیان بەكارهێنا كە لەدارستانەكانی گینە راوكرابوونو فێریانكردن تاوەكو سەیری پیتەكانی سەر
شاشەیەكی كۆمپیوتەری بكەن. هەندێكجار بەبابونەكان وش���ەی���ەك���ی چ������وار پ��ی��ت��ی پیشاندەدرا ،بەاڵم لەكاتەكانیتردا پێكهاتەیەكی چوار پێتی بێواتا پیشاندەدرا ،مەیمونەكان بەپێی ئ���ەوەی پیتە پیشاندراوەكان دەرب������ڕی وش����ەب����وون ،ی��ان بێواتابوون دەبوایە پەنجەیان بەیەكێك ل���ەدوو كلیلەكاندا بنایەت ،ئەگەر پەنجەیان بەسەر كلیلی راستدا بنایەت خەاڵتێكی خواردەمەنییان وەردەگرت. دوای م���ان���گو نیوێك ب���اب���وون���ەك���ان دەی�����ان وش��ە ف��ێ��رب��ب��وون ،ی��ەك��ێ��ك ل���ەوان تەنانەت دەیتوانی ( )٣٠٨وشە جیابكاتەوە ،ئەمە شاكارێكی م��ەزن��ە ب���ۆی���ادەوەری ،ب��ەاڵم جێگەی س��ەرس��ووڕم��ان نییە، زۆرب��ەی گیاندارە ئاڵۆزەكان دەكرێت بەشێوەیەك فێربكرێن ك��ە ت��ەن��ەك��ان ب���ەدوو دەستە دابەشبكەن وەك «گەاڵكان»و «ب���ەردەك���ان» ،تەنیا دەبێت بەشێوەی پێوێست فێربكرێن. بەاڵم بابونەكانی گرینجەر ل��ەم قۆناخە سەرتر كەوتن، دووای ئ�����ەوەی م���اوەی���ەك مەشقیانكرد ،لەجیاكردنەوەی وشە راستییەكان كە تاوەكو ئەوكاتە هەرگیز نەیانبینیبوو، زۆر باشتر ببوون ،ئەمە واتای ئ��ەوەی��ە ئ��ەوان هەندێك یاسا فێرببوون كە دیاریدەكات كام شێوە لەچنینی پیتەكانی یەك وشە جیادەكەنەوەو دەیانتوانی لەم یاسایانە بۆ جیاكردنەوەو چینینی ناموحتەملی پیتەكان سوود وەرگرن. تواناییە مێژووییەكان ل���ەدۆزی���ن���ەوەك���ان���ی ئ�����ەم ت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ە وادەردەك����ەوێ����ت ئەو میكانیزمە دەماخییەی كە منداڵی مرۆڤ لەكاتی تێكۆشان ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی
یەكەمین وش��ە نووسراوەكان بەكاریدەهێنێت لەڕووانگەی پ��ەرەس��ەن��دن��ەوە زۆر كۆنەو كاتێك زم��ان��ە نووسیینەكان دەرك��ەوت��ن نزیكەی ()٦٠٠٠ ساڵ لەوەو پێش بەكارهێنرا. تكومسە فیچ لەزانكۆی ڤییەنای نەمسا دەڵێت لەوانەیە توانای بۆ سازكردنی هەندێك رێ��س��ا ت��اوەك��و بەیارمەتییان شتە هاوشێوەكان لەگرووپی جیاوازدا جیابكەینەوە ،لەنێو گیانلەبەرانیشدا بوونی هەبێت، هەرچەند گیانلەبەران بۆ ئەم وش��ە ب��ەك��اری ناهێنن ،ئەو دەڵێت «ئەگەر كۆترەكانیش وەها كارێك ئەنجامبدەن سەرم ناسووڕمێ». ب��ەوت��ەی فیچ خوێندنەوە داهێنانێكی كولتوری نوێیە ،ئەمە واتای ئەوەیە مرۆڤ بەڕادەی پێویست كاتی نەبووە تاوەكو س��ووڕەك��ان��ی مێشكی بۆ ئەم تواناییە تایبەتییە ،پەرە پێبدات، بۆیە لۆژیكییە ئ��ەگ��ەر بڵێین خوێندنەوە بەندە لەسەر توانای بینای كە زۆر پێش داهێنانی ن��ووس��ی��ن ب��وون��ی ه��ەب��ووەو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ەت��ەواوەت��ی جیاوازیشی هەبووە. سەرچاوە :گۆڤاری نیوساینتست و :مێهرداد رۆژهەاڵتی
ئەنجامی ئەم تاقیكردنەوەیە دەتوانێت پیشانیبدات مێشكی ئێمە توانای خوێندنەوەو تێگەیشتنی لەكوێوە هێناوە
22
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
هۆکاری جیابوونەوەی براد پێت لەجینیفەر ئەنیستۆنو ئاشنابوونی لەگەڵ ئەنجیلینا جولی! وەرگێڕانی :مێهرداد رۆژهەاڵتی
23
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
بەپێی تێڕوانینی زیندەناسانی پەرەسەندن ،عەشقو پێوەندی ئەڤیندارانە ،ئامرازێكە لەژێر كاریگەری پێوەندی تێچوون، سوود پێشدەكەوێتو دایكو ب��اوك بۆپارێزگاری لەمنداڵ لەیەكەمین ساڵەكانی ژیانییدا دەپارێزێت. ج��ی��ن��ی��ف��ەر ئ��ان��ی��س��ت �نو ب��رێ��د پ��ی��ی��ت وەك����و ه��ەم��وو هوونەرمەندانی هۆلیوود ژیانی هاوبەشییان بەشێوەی ئاشقانەو ب��ەڕێ��وڕەس��م��ێ��ك��ی ش��ك��ۆدار دەستپێكرد ،بەاڵم تەنیا دووایی ( )٥ساڵ بەدەركەوتنی ئەنجلینا جوولی لەژیانی پیتدا ژیانی ه��اوب��ەش��ی��ی��ان كۆتاییپێهاتو لەیەكتری جیابوونەوە. ئ���������������ەوان ك����ات����ێ����ك لەیەكجیابوونەوە ك��ە هێشتا وادی���ارب���وو نەگەیشتوونەتە كۆتایی پێوەندییەكەیان ،هەر ئەمە ب��وو بەهۆی ئ��ەوەی بۆ ماوەیەكی درێژ رۆژنامەكانو گ��ۆڤ��ارە زەردەك����ان باسیسان بكەن ،بەاڵم داریۆ مەیستەرپیری (Maestripieri )Dario لەكتێبە نوێیەكەیدا “یارییەكانی، ی����اری گ���ی���ان���دارە ب���ااڵك���ان” Games, (primates )playلەو بارەوە دەنووسێت “هیچ پەیامنێرێك س��ەردان��ی ئابووریناسانو زیندەناسانی پەرەسەندەنی نەكرد ،تاوەكو دەربارەی یارییە سەرەتاییەكان هۆكاری شكستی ئەم پێوەندییە قسەیان لەگەڵدا بكات”. ئ������ەم دەروون�������ن�������اسو زی��ن��دەن��اس��ەی پ��ەرەس��ەن��دەن��ی زان���ك���ۆی ش��ی��ك��اگ��ۆ دەڵ��ێ��ت “دەت��وان��ی��ی��ن رەف��ت��ارەك��ان��ی م��رۆڤ وەك��و توێكارییەكەی ب��ەت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی زی��ن��دەزان��ی��ان��ە ش��ی��ب��ك��ەی��ن��ەوە ،ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی سروشتی ك��اری��گ��ەری ق��ووڵ لەسەر رەفتارەكانی كۆمەاڵیەتی ئێمە هەیەو لەوانەیە فشارەكانی ه��اوش��ێ��وە ك��ە ب��اوان��ەك��ان��م��ان
لەگەڵییدا ب���ەرەوڕووب���وون، لەئێستادا لەوانەیە كاریگەری ل��ەس��ەر گ��ی��ان��دارە بااڵكانیتر ( )Primateدابنێت”. مەیستەر پیری تێكۆشاوە ب��ەت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی زی��ن��دەزان��ی پ���ەرەس���ەن���دن���یو ئ���اب���ووری پیشانیبدات ب��ۆچ��ی م��رۆڤ دەستپێدەكاتو پێوەندییەك دووای چ�����ەن�����د س����اڵ كۆتاییپێدەهێنێت ،ئەو دەڵێت “م��ن��داڵ��ەك��ان��ی ئێمە ب��ەه��ۆی دەماخی گەورەوە ئاستی زیرەكی بەرزییان هەیە ،النیكەم ( )٤بۆ ( )٧ساڵ دووای لەدایكبوون پ��ێ��وی��س��ت��ی��ی��ان ب��ەپ��ش��ت��ی��وان�یو چاودێری بەردەوامی هەردوو دای�كو باوك هەیە كە لەگەڵ یەكترییدا بژیین ،ه��ەر بۆیە عەشق پەرەیسەندووە تاوەكو ئەم پێوەندییە تاوەكو كاتێكی دیاریكراو كە هەمیشەیی نییە ب��ەردەوام بێت”( ،ئەم رێسایە تەنانەت كاتێك منداڵیش بوونی نییە راستە). “ب��ەاڵم ئەگەر لەتێڕوانینی ئ��اب��ووری��ی��ەوە س��ەی��ری ئ��ەم پێوەندییە بكەین ،ئێمەی مرۆڤ ت��ائ��ەو جێگە پ��اب��ەن��دی ئ��ەم پێوەندییە دەبیین كە سوودەكەی زی��ات��ر بێت لەتێچوونەكەی، ئەگەر تێچوون بەرزببێتەوە ،یان سوودی پێوەندییەكە داببەزێت، بۆ نموونە شانسی منداڵبوونی زی���ات���ر ك��ەم��ب��ب��ێ��ت��ەوە ،ی��ان دروستكردنی پێوەندی لەگەڵ لەكیسبچێت، كەسێكیترمان هاوسەنگییەكە تێكدەچێت ،یان ژنەكە ،یان پیاوەكە پێوەندییەكە دەبچڕێنێت”. م��ەی��س��ت��ەر پ��ی��ری ب���ڕوای وای���ە ،پ��ێ��وەن��دی ئەڤیندارانە، دەبێت لقێك بێت لەپێوەندێكی زۆر ریشەییتر كە زۆركۆنترە، م��ی��ك��ان��ی��س��م��ی س������ۆزداریو دەروونناسییانە كە كۆرپەو دایك لەگیانلەبەرە جۆربەجۆرەكاندا بەیەكەوە دەبەستێتەوە .ئەو
دەڵێت “بۆ ئەوەی ئەم پێوەندییە ببێت بەپێوەندییەكی ئاشقانە پێویستیمان ب��ەگ��ۆڕان��ك��اری پەرەسەندنی جۆربەجۆرە ،لەنێو ئەمانەدا دەكرێت بەزیادبوونی وەفاداری تاكو كەمبوونەوەی ئ��اس��ت��ی ت��س��ت��وس��ت��رۆن لەنێو پ����ی����اوان����دا ل����ەچ����او ج����ۆرە جیاوازەكانی گیاندارە بااڵكان ئاماژە بدەین”. ئ������ەو ل������ەم ك���ت���ی���ب���ەدا هەندێك خاڵی نوێی ئاماژە پێكردووە ،بەاڵم كەموكورتی زۆری��ش ل��ەئ��ارادای��ە ،دەزانیین شەمپانزییەكان كە نزیكترین خزمایەتی زیندەزانی لەگەڵ م��رۆڤ��دا ه��ەی��ە ،پێوەندییەكی س�����ۆزداری ب��اش��ی��ان ل��ەگ��ەڵ یەكترییدا ه��ەی�ەو ب��ڕواك��ردن ب��ەوەی هۆكاری ئ��ەوە بریتییە لەهاوسەنگی نێوان تێچوون، س���وود ،كارێكی س��ادە نییە، لەالیەكیترەوە وەك��و م��رۆڤ ج���ی���اوازی زۆرم�����ان ل��ەگ��ەڵ یەكتریو گیاندارە بااڵكاندا ه���ەی���ەو ن��اك��رێ��ت س���ەرەت���او ك��ۆت��ای��ی پێوەندییەك لەگەڵ گیانلەبەرانیتردا بەراوردبكەین. ك���ۆم���ەل���گ���ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ك���ۆم���ەڵ���ەی���ەك���ی گ����ەورەی����ە لەجیاوازییەكان ،لەڕاستیدا ئێمە بەهۆی ئەو مێشكە گ��ەورەی كە هەمانە زۆر زیاتر لەوەی لەژێر كاریگەری هەڵبژاردنی سروشتیدا بین ،لەو كولتورو ن����اوەن����دەی ت��ێ��ی��دا دەژی����ن كاریگەری وەردەگرین. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێشتا لێكۆڵینەوەی مەیستەر پ���ی���ری س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ەو پ���ڕە ل��ەخ��اڵ��ی گ��رن��گ ،لەنێو نووسراوەكانی ئەودا بیرەوەری جۆربەجۆر بەرچاو دەكەوێت، یەكێكیان كە لەبەشی “ ئێمە فێڵ ناكەین” باسكراوە ،دەگەڕێتەوە بۆ وتووێژەكانی لەگەڵ باراك ئۆباما پێشئەوەی بچێتە نێو كۆشكی سپییەوە ،منداڵەكانی
هەردووكیان لەشیكاگۆ بۆ یەك قوتابخانە دەچ��وونو مەیستەر پیری بەبینینی ئۆباما هەوڵیدەدا روونیبكاتەوە كە چەند سیاسەت لەكۆمەڵگەی مرۆڤایەتی وەك رەف��ت��اری مەیموونە قوڵەكان وای���ە! ئ��ەو ب��ەئ��ۆب��ام��ا دەڵێت ئ��ەم ج��ۆرە لەمەیموون هەم پشتیووانی خزمەكانیەتیو هەم بەشێوەی گ���ەورەو بچووكی رەفتار دەك��اتو تێدەكۆشێت بەدروستكردنی پێوەندییەكان ب���ارودۆخ���ی ن���وێ ب��ۆ خ��ۆی دەستەبەربكات ،بەالی ئێوەوە ئۆباما چ وەاڵمێكی مەیستەر پیری داوەت����ەوە؟ ب��ۆ ئ��ەوەی ئ��ەم��ان��ەو زۆر شتیتر بزانێت هەوڵبدە ئەم كتێبە دەستبخەیتو بیخوێنیتەوە. س�����ەرچ�����اوە :گ���ۆڤ���اری نیوساینتست
24
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
سەفەر بۆ سەیرترین نــــ
ئەم شوێنە ترسێنەرە كە قەڕەوێڵەكانی دەفڕنو كەرەستەو شتومەكەكانی ناو ژوورەكان بەشێوەی پێچەوانە دانراون لەالیەن ( )Lars Stroschenهونەرمەندی ئەڵمانییەوە دیزاینكراوە ،ئەو تێكۆشاوە «شاكارێكی هوونەری زیندوو» بخوولقێنێتو ببێت بەهۆی ئەوەی گەشتیارانی بەرلین مانەوەیەكی پڕ لەبیرەوەری لەم هۆتێلەدا تاقیبكەنەوە.
بۆ ئەوانەی بەدوای تاقیكردنەوەی شوێنە سیحراوییەكانەوەن ،قەاڵی فەرانسی ( )Chateau De Fougeretدەتوانێت شوێنێكی سەرەنجڕاكێش بێت ،دەروازەكانی ئەم قەاڵیە لەساڵی ()١٣٣٧دا دروستكراوەو زۆر كەس بڕوایانوایە خێوی لەگەڵدایە ،گەشتیارەكان دەتوانن لەرێڕەوە كۆنەكانی قەاڵكەدا پیاسەبكەنو وێنەی یادەوەری بگرن ،بەهۆی مۆدەمێكەوە دەتوانن لەگەڵ رۆحەكانی ناو قەاڵكەدا پێوەندی بگرن.
بەهۆی تایبەتمەندی هونەری ژوورەكانەوە داوا لەمیوانەكان دەكرێت، شتومەكەكان بپارێزن ،تێچووی مانەوە لەیەكێك لەژوورەكانی ئەم هوتێلە سەیرو دەگمەنە لە( )١٠٠دۆالرەوە بۆ شەوێك دەستپێدەكات.
ئەم كەسانە دەتوانن لەڕێرەوە كۆنەكانی قەاڵكە پیاسەبكەنو وێنەبگرن كە لەوانەیە وێنەی خێویشی تێدابێت ،تەنانەت ئەوانەی حەزیان لێیە بەشەو سەیری قەاڵكە بكەن دەتوانن مۆدمێك لەگەڵ خۆیاندا هەڵبگرن بۆ ئەوەی پێوەندی لەگەڵ ئەرواحی قەاڵكەدا دروستبكەن!
لەنێو سەرەنجڕاكێشترین ژوورەكانی ئەم هوتێلە بریتییە لەژوورێكی وەرگەڕاوە كە هەموو كەرەستەكانی لەبنمیچەوە هەڵواستراوەو بۆ حەوانەوە قووتووەكانی پشوودان لەنێو بنی ژوورەكەدا دانراوە.
ژوورێكیتر حەپسی تاكە كەسی پێدەوترێت ،ژوورێكی حەپسی راستەقینەیە ،تەنانەت بۆ ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت نێو تابووت تاقیبكەنەوە ،ژووری تابوتیش دروستكراوەو ئەو هەلە دەرەخسێنێت تاوەكو وەنەوزێك لەنێو تابوتێكی داخراودا بدەیت.
ژیان لەنێو لەژووری ئاوێنەشدا زۆر سەرنجڕاكێشە ،ئەم ژوورە بەشێوەی التەریبەو قەرەوێڵەی نووستنی ناو ژوورەكە لەهەموو ئاراستەكاندا بەئاوێنە دەورەدراوە.
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ــــــشینگەی سەرزەوی
25
میوانەكان دەتوانن لەنێو ( )٣٠ژووری ئەم كۆمەڵەیە كە هەركامیان جیاواز لەوانیتر دیزاینكراوە ،یەكێك هەڵبژێرنو بچنە نێو جیهانێكی سەیرەوە كە زۆر لەڕاستی دەچێتو دەتوانێت وێنەی جیهانی راستی لەمێشكتان بسڕێتەوە.
ئەگەر دەتانەوێت سەفەر بۆجیهانی فانتزی بكەن لەوانەیە چوون بۆ ( )Propeller Island Cityباشترین بەربژار بێت ،ئەم شوێنە شوێنێكی ترسناكە ،قەرەوێڵەكانی دەفڕنو كەرەستەكانی نێو ژوورەكان بەشێوەی پێچەوانە چنراون ،ئەم شوێنە لەالیەن ( )Lars Stroschenهونەرمەندەوە دیزاینكراوە ،ئەو تێكۆشاوە شاكارێكی زیندووی هونەری بخووڵقێنێتو ببێت بەهۆی ئەوەی میوانانی بەرلین سەفەرێكی پڕ لەبیرەوەری لەم ئوتێلەدا تاقیبكەنەوە. سەرچاوە:
وەرگێرانی :سەباح محەمەد
Gizmag
لەژوورێكدا كە قەرەوێڵەكەی دەفڕێت ژیان بەسەردەبێت، ئامادەبوون لەژووری ئەشكەنجەی دروستكراو دەتوانێت میوانەكان بكات بەئەكتەری فلیمی ترسناك ،ژوورەكانیتر میوانەكە دەبات بۆ ژاپۆنو نیۆیۆركو ناوچە خەونییەكانو ئارامی بۆدەگێڕنەوە
26
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
كۆمپانیای كڕینی ئۆنالینی پەیپاڵ دەڵێت تاوەكو ساڵی ( )٢٠١٦كڕیاران بۆ كڕیین ئیتر پێویستییان بەهەڵگرتنی پارە نابێت ،بەاڵم بەپێچەوانەی تەسەورمان ،ئەمە ئەمریكا، ی��ان ئ��ەوروپ��ا نییە ك��ە لەم بووارەدا پێشڕەوە ،بەڵكو ئەوە توركیایە هەنگاوی گەورەی بۆ ئەو مەبەستە هاوێشتووە. م��اوەی��ەك��ە ق��س��ە ل��ەس��ەر نەمانی پارەی نەختدەكرێت،
كۆمپانیای ڤیزا پێشتر پێشبینی كردبوو ساڵی ( )٢٠١٢پارە نامێنێت ،بەاڵم پەیپاڵ پێشبینی ( )٥ساڵی داهاتوو دەكات. بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای گۆڕەپانی «پێوەندییەكانی ن��زی��ی��ك» )NFC( ،لەسەر هاندەكانی موبایلو پێناسەكان تاوەكو بە بەكارهێننانی نیشانە رادی��ۆی��ی��ەك��ان ،زۆرخ��ێ��رات��ر كااڵكان ئاڵۆگۆرێ پێبكرێت. ئ���ەم سیستەمە ب��ەه��ۆی
ك��ارت��ێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی��ەوە كە ل��ەن��ێ��و ه��ەن��دێ��ك م��وب��ای��ل��دا دادەب��ەزێ��ن��رێ��ت ،كاتێك ئەم كارتانە دەكەوێت لەئامێری خ���وێ���ن���دن���ەوەی (،)NFC ش���ەپ���ۆل���ە رادی���ۆی���ی���ەك���ان ئاڵۆگۆڕی پێدەكرێت. ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای ()NFC چۆن كاردەكات؟ -١دوو ئ���ام���ێ���ر بەپرۆسەسێری ()NFCوە كاتێك دەگ��ەن��ە ( )٤میتری
ی��ەك��ت��ری دەت���وان���ن ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا پێوەندی بگرن. -٢پرۆسیسەری ()NFC كە جۆرێك پیناسەی رادیۆییە ()RFIDی دەتوانێت هەموو دات���اك���ان ل��ەن��ێ��وی��ان��دا ب��ڕی تێچوونی كااڵ لەنێوان دوو ئامێرەكدا بگوازنەوە. -٣فاكتەرێكی ئاسایشی نایەڵێت هاككەرەكان بتوانن بچنە ن��ێ��و سیستەمەكەوە، ئەپلیكەیشنی سەرهەندەكان،
27
ناوەندێكی كاركردنی گونجاو دروستدەكات. ئەگەر ژمارەیەكی زیاتر كۆمپانیاكانی لەبانكەكانو دراو ئەم پرۆژەیە بخەنەگەڕ بەزوویی دەگەینە سەردەمێك كە هاندەكانی موبایل جێگەی ج��زدان��ی پ���ارە دەگ��رێ��ت��ەوەو دیجیتاڵ جێگەی ك��اغ��ەز، ئەم تەكنەلۆژیایە زۆر سادەو خێرایە ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەی س��اڵ��ەه��ای��ە ب��وون��ی ه��ەی��ەو
جێگرەوەیەكی گونجاو بۆ پ��ارەی��ە ،ب���ەاڵم ب��ەت��ەواوەت��ی هێشتا گشتگیر نەبووە ،ئەمە ل��ەك��ات��ێ��ك��دای��ە ل��ەواڵت��ێ��ك��ی وەك ت���ورك���ی���ادا ج��ێ��گ��ەی خۆی گرتووەتەوە ،وادی��ارە لەواڵتانی وەك توركیادا كە سیستەمەكان ن��وێ��ن ،ئایدیا تازەكان باشتر وەردەگیرێن. م����ح����ەم����ەد س���زگ���ی���ن، بەڕێوەبەری پیمنت سیستەم دەڵ��ێ��ت «ئ��ێ��م��ە شتێكمان
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
توركیا دەیەوێت پارە نەهێڵێت
ب���ەن���اوی ح��س��اب��ی ج���اریو چ��ەك ن��ەب��وو ،لەپڕ لەپارەی ن��ەخ��ت��ەوە چ���ووی���ن ب���ەرەو كارتەكانی كریدێت ،ئێستا كاتی ئ��ەوە ه��ات��ووە تاوەكو گ��رن��گ��ی ب��ەگ��ەن��ج��ەك��انو ژنەكانی م��اڵ��ەوەش بدەین، بۆیە دەمانەوێت تەكنەلۆژیای ( )NFCوەك����و ك��ری��دی��ت كارت بەكاربهێنیین ،بەتایبەتی ب��ۆ ئ��ەو كەسانەی دەستیان ناگاتە كریدیت كارتەكانو دەیانەوێت میتۆدە مودێڕنەكان بەكاربهێنن. ل���ەم���اوەی ( )٢٠ساڵی راب�����ردوودا ت��ورك��ی��ا پ��ەرەی زۆری ب��ەك��ردی��ت ك���ارت داوە ،ف��رۆش��گ��ەك��ان هانی كرێكارەكان دەدەن بەكردیت ك���ارت ش��تو م��ەك��ی زیاتر ب��ك��ڕن ب��ۆ ئ����ەوەی خ��ەاڵت وەربگرن. لەئێستادا هەلی ئەوە هەیە ب��ەم��ۆب��ای�لو ك��ری��دت ك��ارت بۆ كەسێكیتر پ��ارە بنێریت، ب��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی م��ۆب��ای��ل دەتوانیت ژمارەی كەسێكیتر وەرب��گ��ری �تو پارەبنێریت، وەرگ������ر ك���ورت���ەن���ام���ەی���ەك ب��ەك��ۆدێ��ك��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ی��ەوە پێدەگات كە ئەگەر ئەو كۆدە بەهەر ئامێرێكی پێدانی پارە بدات ،دەتوانێت پارەی نەخت وەربگریت ،هەندێكجاریش دەتوانێت پەیامەكە بۆ خۆی بنیرێتو لەئامێرەكان پارە وەربگرێت ،بۆیە ئیتر پێویست ناكات پارەی نەخت لەگەڵ خۆێدا هەڵبگرێت. ج��ی��م��ز ،داول��������وروس، ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی م��اس��ت��ەر ك���ارت م��ۆب��ای��ل ب��زن��س لەو ب������ارەوە دەڵ���ێ���ت «ك��ری��اڕ دەتوانێت بەخێرایی بەلێدانی م��ۆب��ای��ل��ەك��ەی ل��ەئ��ام��ێ��رەك��ە، ق��اوەو رۆژنامە بكڕێت ،لەم بوارەدا پەیپاڵ دەتوانێت زۆر یارمەتیدەربێت ،چونكە ئیتر
پێویست ناكات ،مشتێ ()٢٠ لیرە دەربێنێتو چاوەڕوانی باقی پارەكەی بكات». بانكەكانی توركیا زۆر ح���ەزی���ان ل��ەب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی سیستەمی سادەیی ()NFC یە لەكارەكانیانداو بۆ هاندانی مشتەرییەكانیان جێ كلیلی ()NFCی������ان پ��ێ��دەب��خ��ش��ن، تەنانەت كاتژمێری دەستی بەتەكنەلۆژیای ()NFCوە بەدیاریدەدەن. بۆ چەندین ساڵە ژاپۆنو س���ەن���غ���اف���وورە ()NFC لەئەمریكادا بەكاردەهێنن، گ��وگ��ڵ ه����ی����وادارە خ��ەڵ��ك ب��ە ( )Walletكڕینەكانیان ئەنجامبدەن. ه���ەم���وو راپ���ۆڕت���ەك���ان پیشاندەدەن كە بەكارهێنانی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای ك��ارت��ەك��ان��ی (كونتاكت لێس) لەبەریتانیادا، ل��ەس��اڵ��ی ( )٢٠١٦دەگ��ات��ە زۆرت���ری���ن رادەی خ���ۆی، بێگومان ل��ەوك��ات��ەدا توركیا ل���ەپ���ێ���ش ه����ەم����وو واڵت����ە ئەوروپییەكانەوە دەبێت. ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی ()NFC لەتوركیادا زۆر پەرەیسەندووە، بەاڵم هێشتا ئەو مۆبایالنەی هەڵگڕی س��ووڕی كارەبایی ()NFCن ،زۆر نیین ،بۆیە دەبێت تەكنەلۆژیای مۆبایل خۆی لەگەڵ ئەم سیستەمەدا رێكبخات ،ب��ۆی��ە بیر ل��ەوە كراوەتەوە لەتوركیادا هەموو م��ۆب��ای��ل��ەك��ان س��ووڕێ��ك��ی ك��ارەب��ای��ی تایبەتی بخرێتە سەر. ه���ەرچ���ەن���د خ��ەڵ��ك��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن هێشتا ح��ەزی��ان لەبەكارهێنانی پارەیە ،بەاڵم دەك���رێ���ت ه��ی��وادارب��ی��ی��ن، گ��ەن��ج��ەك��ان ،وات���ە ن���ەوەی س���ەرس���ام ب��ەت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ا، هۆكارێك بن بۆ فراوانتربوونی ئەم سیستەمە. وەرگێڕانی :كاوە
28
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
پاشبەندی فایل
29
سەرچاوە: hand-
haxor
1337
book, tapeworm, Sams Publishing, 2005
و :بڕیار عوسمان
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئ������ەو پ���اش���ب���ەن���دەی ( )extensionكە ل��ەدوای بەشی كۆتایی ن��اوی هەر فایلێكەوە هەیە ،نیشاندەری فۆرماتی ئەو فایلەیە ،فۆرماتی فایل بەكۆمپیوتەرەكە دەڵێت كە ئەو فایلە لە چ جۆرێكە، ت���اوەك���و ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ە ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی گ��ون��ج��او دیاریبكات ب��ۆ ك��ردن��ەوەی ئەو فایلە ،دیارە ئەگەر تەنیا پاشبەندی فایلێك بگۆڕیت، ئ��ەم��ە ن��اك��ات��ە ئ����ەوەی كە فۆرماتی ئەو فایلەت گۆڕیوە (لەبەر ئ��ەوەی لەگەڵ هەر فایلێكدا دات����ای ش���اراوە هەیە) ،ئ��ەوە بەتەنیا مانای ئ���ەوەی ه��ەی��ە فۆرماتێكی ن���اب���ەج���ێو ن��ەگ��ون��ج��اوت دروس��ت��ك��ردووە ،هەندێك لەفۆرماتەكان بەستاندەرد دادەن��رێ��ن ،ئ��ەم��ەش مانای وای���ە ئ��ەو ف��ای�لان��ە ل��ەس��ەر كۆمەڵێك بنەما كاردەكەن بۆ ئەوەی شتەكان بۆ خەڵكی ئ��اس��ان ب��ك��ەن jpeg. :بۆ فایلی وێنەییە wav. ،بۆ فایلی دەنگیو بەو شێوەیە، هەندێك جار گەشەپێدەران ف��ای��ل ف��ۆرم��ات��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی��ان دروس��ت��دەك��ەن، ی��اخ��ود گ���ۆڕان ل��ەش��ێ��وەی پ��رۆس��ێ��س��ك��ردن��ی ج���ۆرە ف��ۆرم��ات��ێ��ك��ی دی��اری��ك��راودا دەك��ەن ،ئەمەش كەمو زۆر م��ان��ای وای��ە دنیایەك فایل ف��ۆرم��ات��ی س��ەی��رو س��ەم��ەرە هەیە ،دەكرێت فایلێك هەر هیچ پاشبەندێكیشی نەبێت. ئەو فۆرماتەی كە دەبێت ل��ەه��ەم��وو ف��ۆرم��ات��ەك��ان��ی ت���ر زی���ات���ر ئ��اگ��ادارب��ی��ت لەكردنەوەیان (دیارە ئەگەر نەزانیت ئ��ەو فایلە چییە) فۆرماتی ()exe.ی��ی��ە ،ئەم ج���ۆرە ف��ای�لان��ە ك��ە پێیان دەوت��رێ��ت ()executable بریتین لەپاكێجێكی باینەری
(وات����ە پ��رۆگ��رام��ێ��ك) ،كە كۆدەكان ،یاخود سروشتی راستەقینەی ئەو پرۆگرامەی ش����اردووەت����ەوە ،چۆنێتی ك��ارك��ردن��ی پ��رۆگ��رام��ەك��ە پشت بەو كۆدانە دەبەستێت ك���ە ئ����ەو گ���ەش���ەپ���ێ���دەرە نووسیویەتی بەزمانێك كە مرۆڤ تێیدەگاتو دەتوانێت بیخوێنێتەوە ،پ��اش��ان ئەو ك��ۆدان��ە كۆمپایل دەك��رێ��ن (وات����ە وەردەگ���ێ���ڕرێ���ن بۆ سەر زمانێك كە ئامێر واتە ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ە ،ی��ان هەر ئامێرێكی تر تێیدەگات) ،بەم شێوەیە بێچووە پرۆگرامێ ( )exeل��ەدای��ك��دەب��ێ��ت. دەتوانرێت وەها رووكەش ب���ك���رێ���تو رووخ����س����اری ب��گ��ۆڕرێ��ت ك��ە ل��ەه��ەم��وو ش��ت��ێ��ك ب���ك���ات ،ك���ەوات���ە دەب��ێ��ت تەنیا كاتێك ئەم جۆرە فایالنە بكەیتەوە كە
لەسەرچاوەكەیان دڵنیابیت، لەڕاستیدا هەموو كۆدێك پێویستی بەكۆمپایل كردن نییە ،هەندێك لەزمانەكان ی���ان (،)interpreter (ئینجن) بەكاردەهێنن بۆ پرۆسێسكردنی كۆدەكانیان، كە ئەمە زیاتر لەحاڵەتی زمانە سكرپتییەكاندا هەیە وەك لەزمانە پرۆگرامسازییەكاندا. بزوێنی سكرپت (script- )engineل��ەب��اك��گ��راون��دا، وات��ە لەپشتەوە كار لەگەڵ ك���ۆدەك���ەدا دەك����ات ،وات��ە ئەو زمانانەی كە كۆمپایل دەكرێن خێراتر جێبەجێدەبن لەبەر ئەوەی ئەوان بەهۆی جێبەجێنابن، ئ��ی��ن��ج��ن��ەوە ه��ەرچ��ۆن��ێ��ك ب��ێ��ت زم��ان��ە س��ك��رپ��ت��ی��ی��ەك��ان ك��ارك��ردن ل���ەگ���ەڵ���ی���ان ئ���اس���ان���ت���رە. لەهەردوو حاڵەتەكەدا ،مەرج نییە فایلێك ()executable
نەبوو ،واتە ( )exe.نەبوو ئ���ەوا س��ەالم��ەتو بێكێشە بێت. ئەگەر تووشی پاشبەندی فایلێك بوویت كە بەالتەوە سەیربوو نەتزانی چییە ،ئەوا (www.whatis. ب��چ��ۆرە ،)comیان (www.google. )comو بۆ ئەم دەستەواژەیە بگەڕێت: «what is every file »?format in the world (whatis. لەوێبسایتی )comدەت��وان��ی��ت لیستی ئەلفابێتی هەموو پاشبەندو پێناسەكانیان لەگەڵ ئەدرێسی چەندین سایتی تر ببینیت.
30
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئ ی ن ف ی ن ی ت ی LE -
لوك س ت ر ی ن ئ ۆ ت ۆ مبێل ی س ە و ز ی جیهان تێدەكۆشێت ئەم
ئینفینیتی نموونە ئۆتۆمبێلە كە لەپێشانگەی ئۆتۆمبێلی ن��ی��وی��ۆرك��دا كەوتە ب��ەردی��دی خەڵك ت��اوەك��و دوو ساڵیتر بخاتە ب������ازارەوە ،ئەم كۆمپانیایە پێشتر بە بەرهەمهێنانی ن��م��وون��ەك��ان��ی ()Essence و ( )E-Mergeپ��ی��ش��ان��ی��دا دەت��وان��ێ��ت ئۆتۆمبێلی سپۆرتی پاك بەرهەمبهێنێت ،بەاڵم دیزاینی نموونەیی ()LEو ئامادەكردنی بۆ بەرهەمهێنان ،شێلگێرانەتریین چاالكی ئەم كۆمپانیایە بۆ هاتنە نێو
بازاڕەكانی ئۆتۆمبێلی كارەبایی. ئینفینیتی لەدیزاینی ()LEدا زیاتر لەوەی ئۆتۆمبێلێكی كارەبایی بەشێوەی هەمیشەیی دیزاین بكات، لەڕاستییدا ئینفینیتیێكی كارەبایی دیزاینكردووە. ئەم ئۆتۆمبێلە بەپێچەوانەی ئۆتۆمبێلە كارەباییەكانی نیسان لیڤو میتسوبیشی ()i-Miev بچووك نییە ،بەڵكو سیدانێكی سپۆرت بەقەبارەی ( )Gئینفنیتییە. ه��ەرچ��ەن��د ئ���ەم ئۆتۆمبێلە
وەك ئۆتۆمبێلەكانیتری ئینفینیتی زۆر چاوگر نییە ،ب��ەاڵم لەچاو ئۆتۆمبێلە كارەباییەكانیتر زۆر سەرنجڕاكێشە. ئ����ەم ك��ۆم��پ��ان��ای��ەش وەك ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان��ی��ت��ر ن��ەی��ت��وان��ی��ی��وە ئۆتۆمبێلێك بۆ رێگە دریژەكان دی����زای����ی����ن ب����ك����ات ،ب����ەاڵم ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی ب���ارودۆخ���ی ئایرۆداینامیك لەوانەیە لەوزەكەی باشترین سوود وەربگیرێت ب���ەرزب���وون���ەوەی دواوەی
ئۆتۆمبیلەكەو تایەكان ی بەتەواوەتی ئایرۆداینامێكی دی��زای��ن��ك��راوە، ب��ەرزب��وون��ەوەی الك��ان��ی دەبێت بەهۆی ئەوەی كەمترین بەرگری هەوا كاربكاتە سەریو هاوكۆڵەی بەرگرییەكەی گەیشتووە بەژمارەی س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەری ()٠.٢٥ (ئ����ەم ژم����ارەی����ە پ��ی��ش��ان��دەری بەرگری ئۆتۆمبێلەكەیە لەبەرانبەر هەوادایە). هەرچەند ئینفینیتی وردەكاری
31
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
هێزی بزوێنەری ئۆتۆمبێلەكەی رانەگەیاندووە ،ب��ەاڵم دەتوانێت زەب���ری ( )٣٢٥نیوتن لەمتردا بەرهەمبهێنێت ،كە ئەمە تاودانێكی ب���اش بەئۆتۆمبێلەكە دەدات، باترییەكانی ئۆتۆمبێلەكە دەكرێت بەكارەبای شارو بەخێرایی باش پڕبكرێنەوە. ل��ەن��ێ��و ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەك��ەدا سیستەمی پێوەندییەكانی نەوەی
داه��ات��وو ب��ەك��اره��ات��ووە ،شۆفێر دەتوانێت بەئاسانی دەورووبەری خ���ۆی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ب��ك��ات ،ئ��ەم سیستەمە بریتییە لەجووتێك شاشە كە زانیارییە پێویستەكان دەخ���ات���ە ب���ەردەس���ت لێخۆری ئۆتۆمبێلەكە ،هەروەها سیستەمێكی پێشكەوتووی تێدا دان���راوە كە یارمەتی شۆفیرەكە دەدات تاوەكو
وێستگەكانی پڕكردنەوەی باتری بدۆزێتەوە. باترییەكان ل��ەژێ��ر كورسی نەفەرەكاندا دانراوەو رووناكیێكی هێواشی شیین بەهۆی گڵۆپەكانی ( )LEDل��ەف��ەزای��ی ن����اوەوەی ئۆتۆمبیلەكەدا ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوەو كورسییەكان بەچەرم داپۆشراون.
ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەو نموونانەی كە دێنە ب��ازاڕەوە رەنگەكانییان جۆراوجۆر بێت ،لەوانەیە ()LED ی��ەك��ان الب��ب��رێ�نو ئۆتۆمبێلەكە ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووی پێوەندییەكانی رۆژ تەیاربكرێت، هاتنی ئ��ەم ئۆتۆمبێلە بۆ ب��ازاڕ لەوانەیە زۆر ئۆمێدبەخش بێت.
32
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
د .كانی موستەفا رەووف لەدایكبووی ساڵی ( )١٩٨٣لەسلێمانی لەساڵی ()٢٠٠٤دا بەكالوریۆسی لەزانستی فیزیادا لەزانكۆی سلێمانی وەرگرتووە لەساڵی ()٢٠١٠دا دكتۆرای لەزانكۆی كاردیف لەبوواری زیندەئەستێرەناسییدا وەرگرتووە لەئێستادا بەكەم تەمەنتریین دكتۆری زانكۆی سلێمانی هەژمار دەكرێت.
33
الوترین دکتۆری زانکۆی سلێمانی
س���ەرچ���اوەی ژی��ان��ی س��ەر زەویو ئ��ەگ��ەری ب��وون��ی ژی��ان ل�������ەدەرەوەی زەوی ت��ەن��ان��ەت ئەگەر لەسادەترین شێوازیشدا بێت ،پرسیاری مرۆڤەكان بووە بەدرێژایی مێژووی مرۆڤایەتیو دۆزی���ن���ەوەی ئ��ەم رازە ب��ووەت��ە خولیای سەدان زاناو لێكۆڵەری مێژووی زانستەكان. بوونی ژیان لەدەرەوەی زەوی بۆ م���اوەی نیو س��ەدەی��ە بووەتە بابەتێكی گرنگی زانستەكانو ل���ەالی���ەن ه��ەن��دێ��ك ل��ەن��اوەن��دە زاستییەكانی جیهانەوە (لەوانەش ناسا) گرنگی ئەوتۆی پێدەدرێت. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب����ەم ب�����ووارە چاالكەی زانست دەوترێت زیندە ئەستێرەناسی (.)Astrobiology زانكۆی كاردیف وەك یەكێك لەزانكۆ بەناوبانگەكانی بەریتانیا لەساڵی ()٢٠٠٠دا بەشێوەیەكی فەرمی سەنتەرێكی توێژینەوەی تایبەت ب��ەزی��ن��دە ئەستێرەناسی دام���ەزران���د ب��ەن��اوی سەنتەری كاردیف بۆ زیندەئەستێرەناسی Cardiff Centre (for .)Astrobiology د .كانی موستەفا رەئ��وف مامۆستای بەشی فیزیای زانكۆی سلێمانییەو دەرچ��ووی دكتۆرای زان��ك��ۆی ك��اردی��ف��ە ل��ەب��وواری زیندەئەستێرەناسییداو چەندین ب��اب��ەت��ی زان��س��ت��ی ل��ەم ب����ووارەدا لەگۆڤارە بەناوبانگەكانی جیهاندا ب�ڵ�اوك���ردووەت���ەوە ،ئ���ەو تەنیا لەتەمەنی ( )٢٧ساڵییدا توانیوێتی
بڕوانامەی دكتۆرا وەربگرێتو ناونیشانی گەنجترین دكتۆری زان��ك��ۆی سلێمانی تا ئێستا بۆ خۆی دەستەبەر بكات. بۆ زانیاری زیاتر لەسەر ئەم ب��ووارە نوێیە بەپێویستمان زانی ئەم گفتۆگۆیە لەگەڵ د .كانی وەك تەنیا توێژەری ئەم ب��ووارە لەكوردستاندا ئەنجامبدەین. زانستی نوێ :بۆچی بوواری زیندەئەستیرەناسییت لەخوێندنی بااڵدا هەڵبژاردو بەكورتی پێمان بڵێ ئەم بووارە باسی چیدەكات؟ د .كانی :كاتێك خوێندكاری بەكالیۆرۆس ب��ووم لەزانكۆی سلێمانی سااڵنی ( ) ٢٠٠٠بۆ ( ،)٢٠٠٤ئەستێرەناسی لەهەموو ب��اب��ەت��ەك��ان��ی ت���ری فیزیا زیاتر سەرنجی راك��ێ��ش�او پ��اش��ان كە بڕیارمدا لەسەر خوێندنی دكتۆراو دووای گ����ەڕان ب��ەش��وێ��ن ئ��ەو بابەتانەی ئەستێرەناسی كە لەگەڵ ح��ەزو خولیا زانستییەكانی من یەكدەگرنەوە ،بەڕێكەوت بەبابەتی زیندە ئەستێرەناسی ئاشنابوومو بەم شێوەیە بڕیارمدا بەهەڵبژاردنی ئەم بووارە وەك رێچكەی زانستی خۆم بۆ داهاتوو. زی��ن��دەئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی ،باس ل���ەس���ەرچ���اوەو ب�ڵاوب��وون��ەوەو پ��ەرەس��ەن��دنو داه��ات��ووی ژی��ان ل�����ەدەرەوەی ه��ەس��ارەی زەوی دەك���اتو ب���ەدووای دۆزی��ن��ەوەی شوێنێكی تری گونجاوە بۆ ژیان لەكۆمەڵەی خۆردا جگە لەزەوی، یان هەسارەیەكی تری گونجاو بۆ
ژیان لەدەرەوەی كۆمەڵەی خۆرو لەبەشێكی تری ئەم گەردوونەدا، زی��ن��دە ئەستێرەناسی دەی��ەوێ��ت وەاڵم��ی ئ��ەو پرسیارانە بداتەوە كە ئایا دەكرێت ژیان لەشوێنێكی ت��ری ئ��ەم گ��ەردوون��ەدا هەبێت، ئ��ەگ��ەر هەیە چ��ۆن دەت��وان��رێ��ت بدۆزرێتەوە؟ یاخود دەكرێت ژیان لەهەسارەیەكەوە بۆ هەسارەیەكیتر ب���گ���وازرێ���ت���ەوە؟ ئ���ەگ���ەر ئ��ەم گواستنەوەیە رووبدات ،ئایا ژیان توانای خۆگونجاندنی هەیە لەگەڵ ئەو بارە نوێیەدا كە رووبەرووی دەبێتەوە؟ ئەمانە ئەو پرسیارانەن كە توێژەرانی زیندەئەستێرەناسی بۆ م��اوەی نیو سەدەیە عەوداڵی دۆزی��ن��ەوەی وەاڵمەكانیان ،لەم بووارەدا زانستەكانی وەك فیزیاو ئەستێرەناسیو كیمیاو بایۆلۆژیو مایكرۆ بایۆلۆژیو زەویناسیو چەندین زانستیتر یەك دەگرنەوە. زانستی نوێ :پاڵنەری زاتیو سروشتیت بۆ ئەوەی ئەم بووارە بخوێنێت چیبوو؟ د .كانی :هەر لەقۆناغەكانی ئ��ام��ادەی��ی��ەوە ك��ات��ێ��ك س��ەی��ری ئەستێرەكانم دەكرد ئەو پرسیارەم ال دروستدەبوو كە ئایا دەكرێت لەنێوان هەموو ئەم ئەستێرانەدا ژیان تەنیا لەسەر زەوییدا بوونی هەبێت؟ هەروەها فیلمە خەیاڵییە زانیستییەكانیش ئ��ەم پرسیارەی زیاتر لەزیهنمدا تۆخ دەكردەوە. زانستی نوێ :ئەستێرەناسی الیەنی زۆری هەیە ،بۆچی لەناو هەموو ئەو الیەنانەدا ئەم الیەنەت
هەڵبژارد ،واتە توێژینەوە دەربارەی ژی���ان ل������ەدەرەوەی ه��ەس��ارەی زەوی؟ د .ك���ان���ی :وەك زان���ای بەناوبانگ دەی��ڤ��د گرینسپوون ( )David Grinspoonدەڵێت «زیندە ئەستێرەناسی ئەو بووارەیە كە گریمانەی نەزانراو نهێنییەكان لەسەر تیۆریە زانستییە زانراوەكان ب��ون��ی��ات دەن��ێ��ت» ،م��رۆڤ��ەك��ان هەمیشە خولیای دۆزینەوەی نهێنیو نەزانراوەكانن ،رەنگە ئەمە پاڵنەری سەرەكی توێژەرە زانیستییەكانیش ب��ێ��ت ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی��ی��ان��دا، لەگەڵ ئاشنابوونم ب��ەم ب��ووارە ه��ەر لەسەرەتاوە تێگەیشتم كە زی��ن��دەئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ی زۆرت��ری��ن رازی لەخۆیدا هەڵگرتووە لەناو بووارەكانی ئەستێرەناسییدا ،بۆیە بڕیارمدا بەهەڵبژاردنی ئەم بووارە وەك ب����وواری پسپۆڕی خ��ۆم، یەكێك لەهۆكارەكانی تر ئەوەبوو كە هەر لەسەرەتاوە توانیم ئۆفەری خوێندنی دك��ت��ۆرا الی زان��ای بەناوبانگی ئەستێرەناسی چاندرا وی��ك��رام��ا سینگا (Chandra )W i c k r a m a s i n g h e ب��ەدەس��ت��ب��ه��ێ��ن��م ك���ە ب��ەب��اوك��ی زیندەئەستێرەناسی نوێ دادەنرێتو ئەمە جگە لەوەی خاوەنی چەندین خەاڵتو پۆستی زانستی گرنگە زیاتر لە ( )٢٥كتێبو ()٣٥٠ پەیپەری زانستی باڵوكردووەتەوە كە كاریگەری بنەڕەتییان لەسەر تەواوی بووارەكانی ئەستێرەناسی هەبووە.
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
بەدوای ژیان لەدەرەوەی زەویدا دەگەڕێت
34
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
چاندرا خۆی راستەخۆ دەبووە س��ەرپ��ەرش��ی��ار ()Supervisor ی خوێندنەكەم ،ئەمەش هەلێكی گ��رن��گ ب���وو ب��ۆ م���ن ،چونكە بەدەستهێنانی ئۆفەری خوێندن لەزانكۆ بەناوبانگەكانی جیهان ئەوەندەی ئەوە گرنگ نییە كە كێ دەبێتە مامۆستاو سەرپەرشتیاری خ��وێ��ن��دن��ەك��ەت ،ب��ەت��ای��ب��ەت بۆ خوێندنی دك��ت��ۆرا ك��ە ت��ووان��ای مامۆستاكەت كاریگەری گەورەی دەب��ێ��ت ل��ەس��ەر ئەنجامەكانی خوێندنەكەتو ئاستی پێگەیشتنت لەو بووارەدا. زان��س��ت��ی ن����وێ :ل��ەك��ات��ی خ��وێ��ن��دن��ی دك��ت��ۆراك��ەت ب��ە چ ئەنجامێك گەیشتییت؟ د .ك��ان��ی :دووای ئ��ەوەی س��اڵ��ی ( )٢٠٠٦ل��ەس��ەن��ت��ەری زیندەئەستێرەناسی كاردیف دەستم بەخوێندن كرد ،لەسەر چەندین ن��م��وون��ەی ج���ی���اواز ك��ارم��ك��رد ك��ە گ��وم��ان��ی ئ��ەوەی��ان لێدەكرا بەڵگە بن لەسەر گواستنەوەی ژی��ان ل����ەدەرەوەی زەوی���ۆەوە بۆ سەرزەوی ،لەوانەش ،چەندیین بە بەردبووی وردم لەئاستی مایكڕۆدا دۆزی��وەت��ەوە ،كە بەڵگەبوون بۆ گواستنەوەی ژی��ان ل���ەدەرەوەی زەوییەوە بۆ سەر زەوی لەڕێگەی نەیزەكو ئەو تەنە ئاسمانیانەیتر كە ب��ەردەوام كەوتوونە سەر زەوی، دەكرێت بووترێت چەندیین جۆر ژیان لەسەر هەسارەكانیتر هەبووە
كە گواستراوەتەوە بۆ هەسارەكە ی ئێمە ،هەروەك تیۆری پانسپێرمیا ( )Panspermiaباسیدەكات. زان��س��ت��ی ن�����وێ :ت��ی��ۆری پانسپێرمیا باسی چیدەكات؟ د .كانی :ئەم تیۆرییە باسی ئەوەدەكات ژیان شتێك نییە لەسەر ی��ەك ه��ەس��ارە دروستبووبێتو نەمێنێت ،بەڵكو ژی��ان لەهەموو گەردووندا هەیەو بە بەردەوامی لەهەساریەكەوە بۆ هەسارەیەكیتر بەهۆی تەنە ئاسمانییەكانی وەك نەیزەك دەگوازرێتەوە .پانسپێرمیا وەك بیرۆكە ه��ەر لەسەردەمی یۆنانییەكانەوە بوونی هەبووەو ل��ەس��ەدەی ن����ۆزەدەو س��ەرەت��ای س���ەدەی بیستەمیشدا زان��اك��ان ئاماژەیان پێداوە ،بەاڵم بەبێبوونی ب��ەڵ��گ��ەی��ەك ك��ە ئ��ەم گریمانەیە بسەلمێنێت ،ی��ان پێچەوانەكەی پیشانبدات ،تا ئەوەی مامۆستاكەم چ����ان����درا وی���ك���رام���ا س��ی��ن��گ��او مامۆستاكەی ئەویش سێر فرێد هۆیڵ ( )Sir Fred Hoyleكە بەگەورەترین زانای ئەستێرەناسی س����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم دادەن���رێ���ت، لەناوەڕاستی حەفتاكانی سەدەی راب�����ردوو ت��وان��ی��ان پانسپێرمیا ل��ەگ��ری��م��ان��ەی��ەك��ەوە ب��گ��ۆڕن بۆ تیۆرییەكی بەڵگەدارو مۆدێلێكی نوێیان لەم تیۆرییە پێشكەشكرد كە تێیدا جەختیان لەسەر ئەوە كردەوە كە فۆرمەكانی ژیان بەردەوام دێنە ناو بەرگە هەوای گۆی زەویو
رەنگە هۆكاری باڵوبوونەوەی پەتاكانی وەك ئەنفلۆنزای باڵندەو نەخۆشییە نوێیەكان بن. زانستی ن��وێ :ئایا بەڵگە هەیە پێش زەوی ژی��ان لەسەر هەسارەیەكیتر هەبووبێت؟ د .ك��ان��ی :بەڵێ لەوانەیە لەسەر هەسارەی مەریخ ژیانی میكرۆبی هەبووبێت. زانستی نوێ :ئایا لەدەرەوەی كۆمەڵەی خ��ۆر بەڵگە بۆ ژیان هەیە؟ د .ك��ان��ی :دەس��ك��ەوت��ن��ی بەڵگە لەدەرەوەی كۆمەڵەی خۆر كارێكی ئاسان نییە النیكەم ئێمە لەزانكۆی كاردیف ئەو تواناییەمان نەبوو. زانستی نوێ :ئایا گەشبینی ب���ەوەی ل�����ەدەرەوەی كۆمەڵەی خۆر گیانلەبەر چ هۆشمەند ،یان ناهۆشمەند هەبێت؟ د.كانی :بەڵێ زۆر گەشبینم، بڕوام پێیەتی ،چونكە لەگەردووندا كۆمەڵەی خۆرو زەوی شوێنێكی تایبەتی نییە ،ه��ەڵ��ب��ەت م��ەرج نییە ئ��ەو ژیانە رێ��ك وەك ژیان لەسەر زەوی بێت ،هەوڵەكانیش لەئارادان بۆ دۆزینەوەی بنەماكانی ژیان لەبەشەكانی تری گەردووندا ب��ەت��ای��ب��ەت ل���ەڕێ���ی ش��ەپ��ۆل��ە رادیۆییەكانو شەپۆلەكانی ژێر س��وورەوە كە ب��ەردەوام بەهەموو گەردووندا باڵودەبنەوەو هەڵگری زانیاری زۆر ووردن دەرب��ارەی
سەرچاوەكانیان. زانستی نوێ :چ نموونەیەكی بەكارهێناوە سەرنجڕاكێشت لەكاتی خوێندنەكەتدا؟ د .كانی :نموونەی زۆرم بەكارهێناوە ،چەندین نەیزەك كە لەهەندێك شوێنی زەوییدا لەالیەن ن��اس��او چ��ەن��د دام��ەزراوەی��ەك��ی ترەوە دۆزرابوونەوەو بەدەستمان گەیشتبوو ،هەروەها بارانی سوور كە لەساڵی ()٢٠٠١دا باریبوو. زان��س��ت��ی ن�����وێ :ب���اران���ی س��وور چییەو ج��ی��اوازی لەگەڵ بارانی ئاسایی لەچیدایە؟ بۆمان روونبكەرەوە د .ك���ان���ی :ئ����ەم ب���اران���ە س���وورە ،ی��ان ب��اران��ە خوێناوییە، بارانێكی نائاسایی ب��وو ك��ە لە ()٢٠٠١/٧/٢٥دا لەویالیەتی كرێال لەهیندستان ب���اری ،ئەم بارانە تاساڵی ( )٢٠٠٦بەبارانێكی ئاسایی ه��ەژم��اردەك��را ،چونكە پێیانوابوو سوورییەكەی بەهۆی تێكەڵبوونی ب��ووە لەگەڵ چەند جۆرێك ق��ەوزەی س��وور لەسەر زەوی ،ب��ەاڵم لەساڵی ()٢٠٠٦ سەرنجی زیندەئەستێرەناسەكانی بۆ الی خ��ۆی راكێشا ،كە ئەم سوورییە لەوانەیە بەهۆی هەندێك گیانلەبەری زی��ن��دووەوە بووبێت كە ل���ەدەرەوەی گ��ۆی زەوییەوە هاتبێتن ،چونكە هیچ زیندەوەرێكی لەو جۆرە تائێستا لەسەر زەوییدا ن����ەدۆزراوەت����ەوە ،تایبەتمەندی ئ��ەم زی��ن��دەوەران��ە ل��ەوەداب��وو كە لەپلەی گ��ەرم��ی ( )٣٠٠پلەی سیلیزی ت��اوەك��و ( )٣٨٠پلەی سیلیزی بەزیندوویی دەمێننەوەو هەڵگری ()DNAو ( )RNAنیین، گریمانە دەكرێت ئەم زیندەوەرانە ل��ەڕێ��گ��ەی ن��ەی��زەك��ەك��ان��ەوە لەو تەنە ئاسمانییانەوە هاتبێتن كە ئەم تەنۆلكانەی لەسەر دەژی��ن، پاشان لەگەڵ هەوردا تێكەڵبوونو ل��ەڕێ��گ��ەی ب��اران��ەوە هاتوونەتە خ����وارەوە ،چونكە پێش چەند ك��ات��ژم��ێ��رێ��ك ن��ەی��زەك��ێ��ك ل��ەو ناوچەیەدا كەوتووەتە سەر زەوی.
35
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
پێستی دژە فیشەك چی ڕوودەدات ئەگەر پێستی لەشی مرۆڤ بتوانێت بەرگری لەفیشەكێكی خێرا بكاتو نەهێڵێت بیبڕێت؟ لەئێستادا شانەیەكی نوێ لەالیەن بەهرەمەند جالیال ئیسایدەوە بۆ داهاتوو دیزاینكراوە كە پێشنیاری بەهێزكردنی خانەكانی پێستی مرۆڤ دەكات ب��ەدەزووی ئاوریشمی جاڵجاڵۆكە كە دەتوانێت فیشەكێكی خێرای تەقیو بوەستێنێت بەبێ ئ��ەوەی كون ببێت، هەرچەندە تاڵو دەزووەكانی تۆڕی جاڵجاڵۆكە لەچاوی ئێمەدا الواز دێنە بەرچاو ،كەچی پارچە قوماشێكی چنراو لەئاوریشمی جاڵجاڵۆكە چوارجار بەهێزترە لەكەڵڤەر (ئەو ماددەیەی كە بۆ جلی دژە فیشەكی سەربازی بەكاردێت). لەیەكەم ساتە وەختی بەركەوتنی فیشەكەكە ،پێستی زیندە نەخشە بۆكێشراو بەشێوەی ئەندازەیی هێزو تەوژمی فیشەكێكی تەقیوی نیو خێرا كەمدەكاتەوە ،بەاڵم ئەم بەرگریكردنە سنوری دیاریكراوی خۆی هەیە ،كاتێك فیشەكێك بەفول خێرایی خۆی (329م/چركە) دەتەقێنرێت دەتوانێت كونی بكاتو بچێتە ژوورەوە ،بەاڵم هەمان تاقیكردنەوە لەسەر پێستی بەرازو پێستی مرۆڤو پێستی مرۆڤی
بەهێزكراو بەئاوریشمی كرمی ئاوریشمی ئاسایی كراوەو كە بووە هۆی كون بوونیان بەنیو خێرایی فیشەكەكە. ب��ۆ ئ��ەم مەبەستەش تیمێكی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی كاریانكرد بۆ دروستكردنو بەدەستهێنانی ئەوها ماددەیەكی نوێ ،یەكەمجار بزنی كۆپیكراوو كرمی ئاوریشمیان لەتاقیگەیەكی بایۆلۆجی لەزانكۆی ویالیەتی ئوتاهی ئەمریكا ئامادەكرد بۆ بەرهەمهێنانی پرۆتینی ئاوریشمی جاڵجاڵۆكە ،بەمەش توانیان ماددە خاوەكە بەدەستبخەنو پاشان بینێرن بۆ كۆریای باشوور بەمەبەستی گۆڕینی لەقۆزاخەوە بۆ دەزوو پێش ئەوەی لەئەڵمانیا بچنرێت بۆ ریشاڵ ،پاشان ئاوریشمە ئامادەكراوەكە جێگیركرا لەنێوان خانە زیندە ئەندازە بۆكراوەكانی پێست كە لەالیەن دكتۆری كیمیایی زیندەوەر عەبدلوهاب ئەلغالبزوری لەزانكۆی الیدن لەهۆڵەندا پەرەی پێدرابوو ،دوای پێنج هەفتە لەگەشەسەندنی ،پێستە دوو ڕەگەكە (تێكەڵەكە) ئاماددەبوو بۆ ئامانجی دیارییكراو. وەرگێڕانی لەئینگلیزییەوە :دانەر داوودی سەرچاوە :نیو ساینستیست
36
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
لەدەرهێنانی یۆرانیۆمەوە، تاوەكو بەرهەمهێنانی وزە
37
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
نزیكەی ( )٤٠٠وێستگەی ناوكی لەسەرانسەری جیهاندا چاالكن كە بەنزیكەی ()%١٧ ی كارەبای جیهان دابییندەكەن، لەبەكارهێنانەكانی یەكێكیتر ریاكتەرە ناوەكییەكان بەرهەمهێنانی هێزی پێویست بۆجوواڵندنی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��انو ژێ��ردەری��ای��ی��ە ئەتۆمییەكانە. ی��وران��ی��ۆم م����اددەی خ��اوی سەرەكی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی وزە ل��ەپ��رۆگ��رام��ە ئاشتییانەو عەسكەرییە ناوكییەكانەو لەكانە ژێ��رزەوی��ن �یو سەرزەوینییەكان دەردەه��ێ��ن��رێ��ت ،ه��ەرچ��ەن��د ئەم تووخمە لەسەرانسەری جیهاندا بوونی هەیە ،بەاڵم تەنیا قەبارەیەكی بچووك لەم تووخمە بەشێوەی چڕ لەكانەكاندا دەدۆزرێتەوە. ك��ات��ێ��ك ن���اوك���ی ئ��ەت��ۆم��ی یۆرانیۆم لەكارلێكێكی زنجیرەییدا دەشكێت بڕێكی زۆر وزە ئازاد دەبێت. بۆشكانی ن��اوك��ی ئەتۆمی ی��وران��ی��ۆم ،ن��وت��رۆن��ێ��ك ب���ەرەو ن���اوك���ەك���ەی دەه���اوێ���ژرێ���تو لەئاكامی ئەم پرۆسەیەدا ،ئەتۆمەكە شیتەڵ دەب��ێ��ت ب���ەدوو ئەتۆمی بچووكترو ژم��ارەی��ەك نیوترۆنی نوێ ئازاددەبن ،هەركام لەم ناوكە نوێیانە ناوكی نوێتر لەپرۆسەیەكی زنجیرەییدا شیتەڵ دەكەنەوە. ك���ۆی ب��ەرس��ت��ای��ی ئ��ەت��ۆم��ە ب���چ���ووك���ەك���ان ك���ە ل��ەش��ی��ت��ەڵ بوونەوەی یورانیۆم دروستدەبێت لەبەرەستایی سەرەتایی ئەتۆمە گ��ەورەك��ە كەمترە ،ئەمە وات��ای ئەوەیە بەرەستای سەرەتای كە ب��ەڕواڵ��ەت وون��ب��ووە لەڕاستییدا بووە بەوزە ،ئەم وزەیە لەڕێگەی فرموولەیی ( )E=mc^2ئەنیشتاین دەكرێت حسێببكرێت. ی��وران��ی��ۆم ب��ەش��ێ��وەی سێ ئایزۆتۆپی ج��ی��اواز لەسروشتدا بوونی هەیە ،دوو جۆری سەرەكی بریتییە لەیورانیۆمی ()٢٣٥و ( ،)٢٣٨ژمارەی پرۆتۆنەكانییان یەكسانەو تەنیا جیاوازییان لەسێ
نیوترۆنی زیادەدایە كە لەناوكی یورانیۆمی ( )٢٣٨دایە ،ژمارەكانی ()٢٣٥و ( )٢٣٨پیشاندەری كۆی پرۆتۆنەكانو نیوترۆنەكانی ناو ناوكە ،هەركام لەم دووان��ە پێیاندەوترێت ئایزۆتۆپ. بۆ بەدەستهێنانی بەرزترین ئ��ەن��ج��ام ل���ەپ���رۆس���ەی ن��اوك��ە دابەشبووندا دەبێت یورانیۆمی ( )٢٣٥ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت كە ناوكەكەی بەئاسانی دەشكێت، كاتێك ئ��ەم ج��ۆرە لەیورانیۆم ش��ی��ت��ەڵ دەب���ێ���ت���ەوە ب��ەن��اوك��ی بچووكتر ،ل��ەگ��ەڵ ئ��ازادب��وون��ی بڕێكی زۆر وزەی گەرمایی، دوو ،ی��ان سێ نیوترۆنی نوێ ئازاددەبن ،ئەمانەش ئەگەر بكەون لەئەتۆمەكانیتر ،وزەی زیاترو نیوترۆنی زیاتر ئازاددەبێت. بەاڵم بەهۆی «نیوە تەمەنی ك��ورت��ی ی��وران��ی��ۆم��ی ()٢٣٥ و هەڵوەشانەوەی خێرایی ،ئەم ئایزۆتۆپە لەسروشتدا زۆر نایابە ب��ەش��ێ��وەی��ەك ل��ەه��ەر ()١٠٠٠ ئەتۆمی یورانیۆم نێو سروشت تەنیا ح���ەوت ئ��ەت��ۆم لەجۆری ()٢٣٥وە ئ��ەوان��ی��ت��ر ل��ەج��ۆری ()٢٣٨ن». دەرهێنانی یورانیۆم ب����ەردەك����ان����ی ی���وران���ی���ۆم دووای دەرهێنانی ،دەهاڕدرێنو دەب��ن بەتۆزێكی ن���ەرم ،ت��ۆزی بەدەستهاتوو لەدووای پرۆسەیەكی كیمیایی دەبێت بەماددەیەكی زەرد رەن��گ كە پێی دەوترێت كێكی زەرد ،كێكی زەرد تایبەتمەندی رادی���ۆ ئاكتیڤی هەیەو ()%٦٠ تاوەكو ()%٧٠ی پێكهاتەكەی یورانیۆمە. كێكی زەرد زان����ای����ان����ی ن����اوك����ی ب��ۆ دەستكەوتنی زیاتری ئایزۆتۆپی ( )٢٣٥كە لەبەرهەمهێنانی وزەی ناوكییدا رۆڵێكی سەرەكی هەیە، لەمێتۆدێكی تایبەتی ب��ەن��اوی پیتاندن س����وودوەردەگ����رن ،بۆ ئ��ەم��ك��ارە ،زان��ای��ان ل��ەس��ەرەت��ادا لەپرۆسەیەكی كیماییدا سەرەتا
كێكەكە دەكەن بەماددەیەكی رەق بەناوی هگزافلوریدی یورانیۆم كە دووای گەرمكردن لەپلەی گەرمی ( )٦٤پلەی سانتیگراد دەبێت بەگاز. ه��گ��زاف��ل��وری��دی ی��ۆران��ی��ۆم لەتەكنەلۆژیادا بەناوی سادەیی ه��گ��ز دەن��اس��رێ��ت م��اددەی��ەك��ی كیمیایی خۆرەیەو دەبێت بەوردی پارێزگاری لێبكرێت ،بەهەمان ه��ۆك��ار پەمپەكانو بۆرییەكان ب��ۆ گ��واس��ت��ن��ەوەی ئ���ەم گ��ازە بەكاردەهێنرێن دەبێت لەئەلەمنیۆمو تێكەڵەكانی نیكل دروستبكرێن، هەروەها بەمەبەستی پێشگیری لەهەر چەشنە كارلێكێكی كیمیایی نەگەڕاوە دەبێت ئەم گازە لەڕۆنو ماددەی چەور بەدووربگیرێت پیتاندن ئامانج لەپیتاندنی یۆرانیومو دەسخستنی رێ��ژەی��ەك��ی بەرزتر لەئایزوتۆپی ()٢٣٥ە، ی��ۆران��ی��وم��ی ب��ەك��اره��ات��وو لەریاكتەرە ئەتۆمییەكاندا دەبێت تاڕادەیەك بپیتێنرێت كە هەڵگری ( )%٣-٢یۆرانیۆمی ()٢٣٥ب��ن، بەاڵم بۆ بۆمبی ناوكی دەبێت ئەم پیتاندنە بگاتە (.)%٩٠ یەكێك لەشێوازەكانی ئاسایی بۆپیتاندن بریتییە لەبەكارهێنانی ئامێری دەرەچەقە ()centrifuge یی گازییە ،ئەم ئامێرە لەژوورێكی بچووكی سیلەندری كە بەخێرایی زۆرب��ەرز ب��ەدەوری تەوەرەكەی خۆییدا دەسووڕێتەوە دروستبووە، كاتێك گازی هگزافلورید یۆرانیۆم دەك��رێ��ت��ە نێو سیلەندەرەكەوە، چەقەهێز دەبێت بەهۆی ئەوەی مولكیولە سووكەكان كە هەڵگری یۆرانیۆمی ()٢٣٥ن لەناوەندی س��ی��ل��ەن��دەرەك��ە چ��ڕب��ب��ن��ەوەو مولكیولە قورسەكان كە هەڵگری یۆرانیۆمی ()٢٣٨ن لەخوارەوەی سیلەندەرەكە كۆببنەوە. ئ��ەو ی��ۆران��ی��ۆم��ە ()٢٣٥ی كە ب��ەم شێوەیە دەسدەكەوێت ل����ەدوای����ی����دا دەك���رێ���ت���ە ن��ێ��و دەرەچەقەیەكیترەوە بۆ ئ��ەوەی
باشتر پاكبكرێتەوە ،ئەم كردارە چەندینجار دووب��ارە دەكرێتەوە، تاوەكو یۆرانیۆم بەپلەی پاكی پێویست دەستبكەوێت. ئ���ەوە م����اددەی ك��ە دووای پاككردنەوەی یۆرانیۆمی ()٢٣٥ دەمێنێتەوە پێیدەوترێت یۆرانیۆمی ك��ز ،ك��ە زۆرب���ەی پێكهاتەكەی یۆرانیۆمی ()٢٣٨ە ،یۆرانیۆمی ك��ز ك��ان��زای��ەك��ی زۆر ق��ورس��ەو ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی رادی��ۆئ��اك��ت��ی��ڤ��ی زۆركەمەو گولەی تۆپی دژەتانكو هەندێك ئامێری جەنگیتری وەكو گەڕێنەرەوەی نیوترۆنی لەبۆمبی ئەتۆمییدا لێدروستدەكرێت. ش��ێ��وازێ��ك��ی��ت��ری پ��ی��ت��ان��دن بریتییە لەمێتۆدی دیفیۆژن ،یان ب�ڵ�اوب���ووی���ەوە ،ل���ەم ش��ێ��وازەدا گازی هگزافلویورید دەكرێتە نێو هەندێك لوولەوە كە دیوارەكانی ك���وون���ە ،ك���وون���ەك���ان دەب��ێ��ت تاڕادەیەك لەتیرەی مولكیولەكانی گازی هگزافلوریوید گەورەتربن. ل���ەئ���اك���ام���دا م��ول��ك��ی��ول��ە سووكەكانی هەڵگری یۆرانیۆمی ( )٢٣٥ب���ەخ���ێ���رای���ی زی��ات��ر ل��ەم ل���ووالن���ەدا ب�ڵاودەب��ن��ەوەو جیادەكرێنەوە ،ئەم شێوازەش وەك شێوازەكەی سەرەوە چەندینجار دووبارە دەكرێتەوە. ریاكتەر (كورەی ئەتۆمی) ناوكی ریاكتەری ناوكی ئامێرێكە ك��ە ل�����ەوەدا پ���رۆس���ەی ن��اوك��ە بەشبوون بەشێوەی كۆنتڕۆڵكراو بەئەنجامدەگات ،وزەی گەرمایی بەدەستهاتوو بۆ هەڵماندنی ئاوو خ��والن��دن��ەوەی توربایینەكانی ه���ەڵ���م���ی ج���ی���ن���رات���ەرەك���ان���ی ب���ەره���ەم���ه���ێ���ن���ان���ی ك����ارەب����ا بەكاردەهێنرێت. یۆرانیۆمی پیتێندراو ،بەشێوەی ئاسایی لەشێوەی دیسكی بچووكن بەپانتایی پارەیەكی ئاسنی ئاساییو ئ��ەس��ت��ووری ن��زی��ك��ەی ()٢.٥ سانتیمیتەر كە لەڕیاكتەرەكاندا بەكاردەهێنرێن ،ئ��ەم دیسكانە ل��ەس��ەر ی��ەك��ت��ری دادەن���رێ���نو ش��ی��ش��ێ��ك دروس���ت���دەك���ەن كە
38
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
پێیدەوترێت شیشی سووتەمەنی، شیشە سووتەمەنییەكان لەدواییدا لەبەستەی چەند دانەییو لەژێر پەستانی زۆرو لەناوەندی دابڕاو لەدەورووبەر هەڵدەگێرێن. ل�������ەزۆرب�������ەی وێ��س��ت��گ��ە ئەتۆمییەكاندا بۆ پێشگیریكردن ل��ەگ��ەرم��ب��وون��ی ب��ەس��ت��ەك��ان��ی سووتەمەنی نێو ری��اك��ت��ەر ،ئەم ب��ەس��ت��ان��ە دەخ���ەن���ە ن��ێ��و ئ��اوی ساردەوە ،لەوێستگەكانیتر بۆفێنك هێشتنەوەی ناخی ریاكتەر ،واتە ئ��ەو جێگەی پ��رۆس��ەی ناوكە دابەشبوون روودەدات ،لەكانزایی شلە (وەكو ناتریۆم) ،یان گازی دووانە ئۆكسیدی كاربۆن سوود وەردەگیرێت. ب��ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی وزەی گەرمای لەڕێگەی پرۆسەی ناوكە بەشبوون ،ئ��ەو یۆرانیۆمەی كە دەكرێتە نێو ناخی ریاكتەرەكەوە دەبێت بەرەستاییەكەی لەبەرەستای قەیرانی زیاتربێت ،واتە یۆرانیۆمەكە دەبێت تاڕادەیەك پیتێندرابێت كە هەلی دەستپێكردنی كارلێكێكی زنجیرەی بەردەوام لەئارادابێت. ب��ۆ رێكخستنو كۆنتڕۆڵی پرۆسەیی ناوكەبەشبوون لەنێو ریاكتەرێكدا لەشیشی كۆنتڕۆڵی كە بەشێوەی ئاسایی لەجۆری كادمیۆمە س��وود وەردەگیرێت، ئەم شیشانە بەهەڵمژینی نیوترۆنە ئازادەكان ناهێڵن پرۆسەكە زۆر خێرابێت ،چونكە بەكەمبوونەوەی ژم��ارەی نیوترۆنەكان ،ژم��ارەی ك��ارل��ێ��ك��ە ك��ی��م��ی��ای��ی��ەك��ان��ی��ش كەمدەبێتەوە. دووبارە بەرهەمهێنانەوە بۆ دووبارە بەرهەمهێنانەوەی ی���ۆران���ی���ۆم ل��ەس��ووت��ەم��ەن��ی ن�����اوك�����ی ب���ەره���ەم���ه���ات���وو لەپرۆسەیەكی كیمیایی بەناوی دووب�������ارە ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ەوە س��وود ()Reprocessing وەردەگ��ی��رێ��ت ،ل��ەم��ك��ردارەدا، س����ەرەت����ا ت��وێ��ك��ڵ��ی ك���ان���زای ش��ی��ش��ەك��ان��ی س���ووت���ەم���ەن���ی ب��ەك��اره��ات��وو ج��ی��ادەك��رێ��ن��ەوەو
لەدواییدا لەنێو ترشی نیتراتی گەرمدا شیدەكەنەوە ،لەئەنجامی ئەم ك��ردارەدا ( )%١پلوتونیۆم، ( )%٣ماددەی زیادەی بەتووندی رادیۆئاكتیڤو ( )%٩٦یۆرانیۆم دەس��ت��دەك��ەوێ��ت ك��ە دەك��رێ��ت جارێكیتر بەكاربهێنرێتەوە. ری��اك��ت��ەرە س��ەرب��ازی��ی��ەك��ان ئ���ەم ك����ارە ب��ەش��ێ��وەی��ی زۆر ك��اری��گ��ەر بەئەنجامدەگەێنن، ریاكتەرو دامودەزگای دووبارە بەرهەمهێنانەوەی پێویست بۆ بەرهەمهێنانی پلوتۆنیۆم ،دەكرێت بەشێوەی شاراەوە لەنێو بینایەكی ئ��اس��ای��ی��دا ب��ش��اردرێ��ت��ەوە ،ئەو واڵتانەی دەیانەوێت پلۆتۆنیۆم بۆ دروستكردنی بۆمبی ناوكی ب��ەدزی��ی��ەوە بەرهەمبهێنن ئەمە شێوازێكی سەرنجڕاكێشە. بۆمبی پلۆتۆنیۆمی ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی پلوتۆنیۆم لەجیاتی یۆرانیۆم لەدروستكردنی بۆمبی ناوكییدا سوودی زۆر هەیە، بەتەنیا ( )٤كیلۆگرام پلۆتۆنیۆم دەكرێت بۆمبی ئەتۆمی بەتوانای ت��ەق��ی��ن��ەوەی ( )٢٠كیلۆتەن لێدروستبكرێت ،لەهەمانكاتیشدا بەئامێرو كەرەستەی دووب��ارە بەرهەمهێنانەوەی ت��اڕادەی��ەك بچووك دەكرێت نزیكەی ()١٢ كیلۆگرام پلوتۆنیۆم لەساڵدا بەرهەمبهێنرێت. بۆمبی ناوكی بریتییە لەگۆیەكی پلوتۆنیۆمی ك��ە بەتوێكڵێك ناسراو بەگەڕێنەرەوەی نیوترۆنی داپ���ۆش���راوە ،ئ��ەم توێكڵە كە بەشێوەی ئاسایی لەتێكەڵكردنی
بڕیلیۆمو پلونیۆم دروستكراوە نیوترۆنە ئازادەكانی پرۆسەیەكی ناوكەبەشبوون كە بەرەو دەرەوە دێن بۆ ناو پرۆسەكە دەگێڕێتەوە. بەكارهێنانی گەڕێنەرەوەی نیوترۆنی بەكردەوە بەرەستایی قەیرانی كەمدەكاتەوەو دەبێت بەهۆی دروستكردنی زنجیرەیەك كارلێكی ب��ەردەوام كە پێویستی بەپلۆتۆنیۆمی كەمترە. بۆ واڵتێك ،یان گروپێكی ت��روری��س��ت��ی ك���ە ب��ی��ان��ەوێ��ت بۆمبی ئەتۆمی دروستبكەن، ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی پ��ل��وت��ۆن��ی��ۆم بەیارمەتی ری��اك��ت��ەرە ناوەكییە ناسەربازییەكان لەبەرهەمهێنانی یۆرانیۆمی پیتێندراو ئاسانترە، شارەزایان بڕوایان وایە زانستو ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پ��ێ��وی��س��ت بۆ دیزاینو دروستكردنی بۆمبێكی پلۆتۆنیۆمی سەرەتای لەزانستو ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای گ����ازی دەم���ار پێشكەوتووتر نییە كە هێرشبەران بۆ سەر میترۆی توكیۆ لەساڵی ()١٩٩٥دا دەستیان پێیگەیشتبوو. وەه���ا بۆمبێك دەت��وان��ێ��ت بەتوانایەكی هاوتای ( )١٠٠٠تەن ( )TNTبتەقێتەوە كە ( )٢٠جار بەهێزتر لەبەهێزترین بۆ مبدانانە تروریستییەكانە كە تاوەكو ئێستا ئەنجامدراون. بۆمبی یۆرانیۆمی ئ��ام��ان��ج ل��ەدروس��ت��ك��ردن��ی بۆمبی ن��اوك��ی دروستكردنی بەرەستاییەكی س��ەرو قەیرانی (لەیۆرانیۆم ،یان پلۆتۆنیۆم)یە كە بتوانێت لەزنجیرەیەك كارلێكی
ب����ەردەوام ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ن��ەك��راودا بڕێكی زۆر وزە ئازاد بكات. ی���ەك���ێ���ك ل���ەس���ادەت���ری���ن ش��ێ��وەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ب��ۆم��ب��ی ن��اوك��ی بەكارهێنانی گولەیەكی بچووكی یۆرانیۆمییە ك��ە بەرەستاییەكەی كەمترەو ب��ەرەو بەرەستاییەكی گەورەتر دەهاوێژرێت ،بەشێوەیەك بەهۆی ئەم بەركەوتنەوە بەرەستای گشتی دەبێت بەسەرو قەیرانیو دەبێت بەهۆی دروستبوونی زنجیرەیەك كارلێكو تەقیینەوەی ناوكی، هەموو ئەم پرۆسەیە لەكەڕتێكی بچووكی چركەدا روودەدات. بۆ بەرهەمهێنانی سووتەمەنی پێویستی بۆمبێكی ئەتۆمی ،سەرەتا هگزافلویوریدی پیتێندرا دەكرێت بەئۆكسیدی یۆرانیۆمو لەدواییدا بەخشتێك لەكانزای یۆرانیۆم، ئەم كارە لەڕێگەی پرۆسەیەكی كیمیاییو ئەندازیاری تاڕادەیەك سادە ئەنجامدەدرێت. توانای تەقینەوەی بۆمبێكی ئەتۆمی النیكەم ( )٥٠كیلۆ تەنە، ب��ەاڵم ب��ەه��ۆی ك���رداری ناوكە ی��ەك��ب��وون��ەوە دەك��رێ��ت توانای بۆمبەكە زۆر بەرزبكرێتەوە. لەپرۆسەی ناوكە یەكبووندا، ن��اوك��ەك��ان��ی ئ��ای��زۆت��ۆپ��ەك��ان��ی هایدرۆجیین یەكدەگرنو ناوكی ئەتۆمی هیلیۆم دروستدەكەن، ئەم پرۆسەیە كاتێك روودەدات ناوكەكانی ئەتۆمی هایدرۆجیین ل���ەژێ���ر گ���ەرم���او پەستانێكی زۆردابن ،تەقاندنەوەی بۆمبێكی ن��اوك��ی ب��ۆ دەستپێكردنی ئەم پ��رۆس��ەی��ە گ���ەرم���او پەستانی پێویست دروستدەكات. لەپرۆسەیی ناوكە یەكبووندا، نیوترۆنی زیاتر ئازاددەبن ،ئەمە دەبێت بەهۆی ئەوەی كارلێكی زنجیرەی زیاتر دروستببێتو تەقیینەوەی گەورەتر بێتەئاراوە، ئەم بۆمبە ناوكییە بەهێزكراوانە، ناسراون بەبۆمبی هایدرۆجینی، یان بۆمبی ناوكی گەرمای. ئامادەكردنی :زانستی نوێ
39
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
توێژەرێکی کورد خەاڵتێکی زانستی لەئەمریکا پیدەبەخشرێت زانستی نوێ تایبەت: دونیای زانستی پێشکەوتوو دوارۆژێکی پێشکەوتوو بەرهەمدێنێتو ئەو واڵتانەی پێشەنگی زانستیان هەیە ئەمڕۆ وەک ئەمریکاو ژاپۆنو چینو هەندێک لەواڵتانی ئەوروپی بوونەتە پێشەنگی دونیا لەبواری ئابوریو سیاسیدا. رێکەوتی ( )2012/4/24د .راستگۆ ه��ەورام�یو هەندێک لەتوێژەروانی زانستی تر لەدیناسیل ( )DYNASILبانگهێشتی کۆشکی سپی لەواشنتن ( )DCکراون تا خەاڵتی زانستی بە ناوی (Tibbette )Awardپێ ببەخشرێت لەبواری زانستو تەکنەلۆژیادا ،ئەوان توانییویانە گەشەبدەن بەئامیرەکانی هەستەوەری گاماو تیشکدانەوەی نیوترۆن بەبەکارهێنانی کریستال ،ئەم هەستەوەرە دەتوانێت بۆدەرخستنی هەردوو تیشکەکە بەکاربهێنرێت. ئ���ەم خ��ەاڵت��ە س��ااڵن��ە دەزگ����ای داه��ێ��نو زان��س��ت��ی والی��ەت��ە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەیبەخشێت بەکەسێک یان بنکەیەکی زانستی تەکنەلۆژیا ،ئەم توێژەرە کوردە بۆ جاری دووەمە کە لەسەر ئاستی والیەتە یەکگرتەوەکانی ئەمریکا ببێتە خاوەن خەاڵتو ناساندنی وەک توێژەرەوەیەکی زانستی سەرکەوتوو. د.هەورامی دەرچووی زانکۆی سەالحەددینەو پاشان بۆ خوێندنی بااڵ روو لەوالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەکات ،بروانامەی ماستەر
دینێت لەبواری کریستاڵە لەیزەریەکانو چۆنیەتی بەکارهێنانیان، دوای ئەوە بروانامەی دکتورا لەبواری فیزیا (material scienceL/ )detector crystalsهێناوە ،هەروەها خاوەنی چەندین باڵوکراوەی زانستیە کە باڵوکرانەتەوە لەگۆڤارە جیهانیەکاندا بەتایبەتی ئەوانەی لەواڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکادا ،سەرکەوتوانە ئەسپی خۆی تاوداوە لە بواری توێژینەوە زانستیەکانداو ئێستا خاوەن ئەزمونێکی زۆرە لەسیستمی توێژینەوەی زانستیدا. هەروەها د .هەورامی ئاماژە بە بارودۆخی ئیستای زانکۆکانی هەرێم دەک��اتو دەڵێت بەختەوەرم ئێستا حکومەتی کوردستان دەستیکردوە بەناردنەدەرەوەی زانستخوازان بۆ دەرەوەی واڵت جێی دەستخۆشکەریە ،هەروەک سەرەتایەک ئەم بەرنامەیە کارێکی باشە، ب��ەاڵم بەردەوامبوون بەم شێوەیە ئەزمونێکی سەرکەوتوو نابێت، بیرتیژی تیانەکراوە ،وەک کەسێکی خاوەن ئەزموون خاڵی الوازی زۆر تێدا ئەبینم ،هیواخوازم وەزارەتی خوێندنی بااڵ چاوێک لەسیستەمی واڵتانی خاوەن ئەزموونو کەسانی خاوەن ئەزموون بخشێنیتەوە بۆ ئەم بەرنامەیەدا بەئومێدی ئەوەی کەلێنەکانی پرکەنەوەو سوود بەخشبێت بۆ ک��وردو کوردستان ،چونکە ئیستا لەهەموو کات زیاتر کوردو کوردستان پێویستی بەم جۆرە کەسانە هەیەو کوردستانیش شایەنی ناوبانگەو شایەنی ئەستێرەی زانستیە لەئاسمانی زانستی ئەمرۆدا.
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئـاو بۆ ژ
ك بۆ نە
یان؛
40
41 هێمن ئیبراهیم ئەحمەد
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ئاو یەكێكە لە پێداویستیە هەرە گرنگەكانی ژیان ،وەكو توخمێكی سروشتی گرنگ م��ای��ەی��ی ب�������ەردەوام ب��وون��ی ژیانە لەسەر گۆی زەوی ،وە وەك��و فاكتەرێكی سیاسی و ئابوورییش ،بەشدارە لەملمالنێ س��ی��اس��ی و ئ��اب��ووری��ەك��ان��ی ب��ەش��ێ��ك��ی زۆر ل��ە واڵت��ان��ی جیهاندا ،چونكە ئاو گرنگی و رۆڵ��ی كاریگەری هەیە لە گۆرەپانی ژیانی دانیشتوانی كۆمەڵگە جیاوازەكانی سەر رووی زەوی. بە ج��ۆرێ ئەگەر گرنگی ئ����او ل���ە ن����ەوت و س��ام��ان��ە سروشتیەكانی تر زیاتر نەبێت كەمتر نیە ،چونكە ئاو یەكێكە ل��ەو س��ەرچ��اوە سروشتیانە، كە كاریگەریی هەیە لە سەر ئاسایشی خ��ۆراك و تەنانەت ئاسایشی نەتەوەیش وە ئێستا لە زۆر بەشی ئ��ەم جیهانەدا وەك��و گرفتیك دەرك��ەوت��ووە. لەبەرئەوە ئێستا گرنگیەكەی ئێجگار زیادی پێ دەدرێت لە جیهاندا بە گشتی بە جۆرێك كە لە هیچ سەردەمێكدا بەو ئەندازەیە بایەخی پێنەدراوە. ئ��ەم��ەش ل��ەالی��ەك بەهۆی زۆربونی ژمارەی دانیشتوانەوە رۆژ لە دوایی رۆژ پێویستیان بۆ ئاو ،ئەوە جگە لەوەی كە س��ەرچ��اوەی ئ���اوی زۆرب���ەی واڵت��ان بە زیاتر لە واڵتێكدا تێپەر دەبێت و ئەیەوێت بە تەنها بە كاری بهێنێت،یان وەكو كارێتكی فشار و هەرەشەكردن ب���ۆ م���ەس���ەل���ەی س��ی��اس��ی و سازشكردنی الیەنی بەرامبەر س�����وودی ل���ێ وەرب��گ��رێ��ت، توركیاو ئێران دوو نموونەی زیندون لەو بارەیەوە ،لەالیەكی ترەوە بەهۆی گۆرانی كەش و هەواو دی��اردەی ووشكەساڵی و كەمبوونەوەی ب��اران بارین
و بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی كە ئەمە لە سااڵنی حەفتاكانی سەدەی رابردوودا بۆ یەكەمین ج��ار نیشانەكانی ئ��ەو گ��ۆران ئاووهەواییە لە جیهاندا هەستی پێ كراوە. ئێستا ئ���او ل��ە جیهاندا وەك���و ك��ااڵی��ەك��ی ئ��اب��ووری سەیر دەكرێت.هەرچەندە ئاو سامانێكی گشتیە بەاڵم ئەمرۆ لە جیهاندا داوای��ەك��ی زۆری لە سەرە بۆ یە ووردە ووردە ب��وەب��ە ك��ااڵی��ەك��ی ب��ازرگ��ان��ی چوەتە ب���ازاری سەرمایەوە. وە بەپێ ی ئەو پێشبینیانەش كە كراوە لە ماوەی 6ساڵی داه��ات��وودا پیشەسازی ئاو لە جیهاندا دەگ��ات��ە 500ملیار دۆالر ،ك��ە ئ��ەم��ەش زی��ان��ی گەورە لە سیستەمی ئیكۆلۆجی زەوی و گەردوون دەگەیەنێت، ب��ۆی��ە ش���ارەزای���ان���ی ب���واری ئ��اب��وری ل��ەو ب����اوەرەدان كە ملمالنێكی ت��ەواو لە سەدەی 21دا س���ەره���ەڵ���دەدات بۆ سەرچاوییە كۆنترۆڵكردنی ئاوییەكان. ه����ەر ل���ە ب����ەر ئ��ەم��ەش واچ������������اوەڕوان دەك���رێ���ت ك��ە ل��ەداه��ات��وی��ەك��ی نزیكدا سامانی ئاوی وەكو هێزێكی ئ���اب���وری ن����ەت����ەوەی خ��ۆی بنوێنێ لەناوچە جیاوازەكانی جیهاندا ،ل��ەب��ەرئ��ەوە سامانی ئاو بەهەمان شێوە وەكو نەوت و سەرچاوەكانی تری ووزە بەیەكسانی داب���ەش ن��ەب��ووە ( )3/2ئ��اوی س���ەرزەوی لە ( )23واڵتداهەیە .رۆژهەاڵتی ناوەراست و باكوری ئەفریقا ن��زی��ك��ەی ی����ەك ل���ە س���ەدی ئاوی شیرینی گشتی جیهانی لێیە،لە كاتێكدا پێج لە سەدی دانیشتوانی جیهانی لێ دەژی. بەاڵم ئەوەی كێشەكەی زیاتر ئ��اڵ��ۆزك��ردووە ئ��ەوەی��ە كەئاو وەكو نەوت جێگرەوەی نیە . كە سەرچاوەكانی ئاو لە ناوچە
جیاوازەكانی سەر گۆی زەوی هەر ئەوەندەیە كە هەیە و بەس نە دادەهێنرێت و وە نە كەمیش دەكرێتەوە .هەرچەندە لە چەند واڵتێك هەوڵی ئەوە دراوە كە بارانی دەستكرد دروستبكرێت و ئاوی سوێر شیرین بكرێت، ب����ەاڵم ئ���ەو ه���ەوڵ���ەش زۆر س��ەرك��ەوت��وو ن��ەب��وو ل��ە بەر ئ��ەوە تەكنەلۆجیایەكی بەرزو تێوونێكی زۆر دەوێت.جگە لەوەش كە دانیشتوانیش زۆر بە خێرایی زیاد دەكەن. چ��ەن��د ساڵێكە دی���اردەی بێ ئ��اوی لە بەشێكی ناوچە ج���ی���اوازەك���ان���ی ج��ی��ه��ان��دا ب��ڵ��او ب�����ووەت�����ەوە وە وا چ��اوەروان��دەك��رێ��ت ك��ە ئ��ەم دی��اردەی��ە رۆژ لە دوای��ی رۆژ زیاتر تەشەنە بكات .لە بەر ئ��ەوە ت��وێ��ژەرەوان لە هەموو الی��ەك��ی جیاندا كەوتوونەتە لێكۆلینەوە ل��ە گیروگرفتی ئاو لە وواڵتەكەیاندا.چونكە گرفتی ئاو پەیوەندی بە ئەمنی خۆراكەوە هەیە . ب����ەپ����ێ����ی ڕاپ������ۆرت������ی نەتەوەیەگرتووەكان ل��ە()25 س��اڵ��ی داه���ات���وودا ژم���ارەی دانیشتوانی گۆی زەوی دەگاتە ( )8,5ملیار كەس وەنزیكەی ( )2,5ملیار كەس دوچاری كەم ئاوی دەبن لەسەرزەوی .بۆیە دوور نیە ئەو رۆڵەی كە ن��ەوت گێراویەتی لە سەدەی راب���ردوودا وەك��و پێكهێنەری ه��ێ��زی ن��ەت��ەوەی��ی ئ���ەم ج��اە رۆڵەكە ئاو بیگێرێت. ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان ه��ەرێ��م��ێ��ك��ی زی����ن����دووە لە رۆژه���ەاڵت���ی ن���اوەراس���ت���دا. داهاتێكی ئاوی زۆری هەیە. وە دەوڵ��ەم��ەن��ت��ری��ن ناوچەیە لەعێراقدا لەڕوی سامانی ئاوی یەوە .وە بێ گومان ئەوەش بە پێ ی بری دابارین لە ساڵێكەوە بۆ ساڵێكی تر ج��ی��اوازە ،بۆ نموونە :بری ئاوی هەرێمی
كوردستان لە ساڵی 1969دا بەرزترین ئاستی تۆمار كردووە كە گەیشتوەتە نزیكەی 106 ملیارم ،3وە لە ساڵی 1930 گەیشتوەتە نزمترینی ئاستی كە 19ملیارم 3بووە. بەپێی چەندسەرچاوەیەك لە ئێستادا داه��ات��ی سااڵنەی ئاوی هەرێم خۆی لە نزیكەی ( 45ـ��ـ )47ملیارمەتر سێجا دەدات .كە 29ملیار م 3لە دەرەوەی هەرێمەوە دێت25 ، ملیار م 3ی لە توركیاوە وە 4ملیارەكەی م 3كەی تری ئێرانەوە دێ��ت .وات��ە %59ی لە دەرەوەی هەرێمەوە دێت. وە بۆ زانیاریش بە هەرهەموو واڵت��ە عەرەبیەكانی ئاسیاوە داه��ات��ی س��ااڵن��ەی��ان��ی ئ��اوی��ان دەكاتە 90ملیار م ،3كە لە نیوە كەمتری ئ��ەو داه��ات��ەی ه��ەرێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��ە .وە ب��ڕی ب��ەر ك��ەوت��ەی سااڵنەی ئ��اوی ه��ەر تاكێكی هەرێمی كوردستان (12350م )3بەو پ��ێ��وەرەش ب��ری ب��ەرك��ەوت��ەی ئاوی هەر تاكێكی كورد 47 ئەوەندەی هاواڵتییەكی ئوردنی و 3ئ��ەوەن��دەی هاواڵتیەكی ت��ورك��ی و 4,5هاواڵتیەكی س���وری���ای 15ئ���ەوەن���دەی هاواڵتتیەكی میسر ی و و ئاوی بەر دەكەوێت .لە كاتێكدا كە میسر ژم��ارەی دانیشتوانی 5ا ئەوەندەی ژەمارەی دانیشتوانی هەرێمی كوردستانە. ب��ۆی��ە ب��ەڕاس��ت��ی پێویستە ل���ە زۆر الی���ەن���ەوە س���ودی ل��ێ��وەرب��گ��ری��ت ب��ۆن��م��وون��ە: گەشەپێدانی الیەنی كشتوكاڵی و ئابوری بە شێوەی زانستی م��ۆدێ��رن ،گ��ل��دان��ەوەی ئ��او لە رێگەی دروستكردنی بەست وب��ەن��داوە وە،ب��ۆ پەیداكردنی ووزەی ك��ارەب��ا،وە س��وود لێ وەرگرتنی لە كاتی بێ بارانی ووشكە ساڵیدا،بۆ بەخێوكردنی م��اس��ی و ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی
42
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
ناوچەی گەشتیاری سەرەنج ێ راك��ی��ش و ه��ەروەه��ا هەند ج���ار ف��رۆش��ت��ن��ی ئ���او وەك��و پاڵپشتیك بۆ الیەنی ئابووری كە ئ��ەوە زۆر گرنگ دەبێت، ب��ەاڵم بەداخەوەتاكو ئێستاش وەك و پێویست س��ودی لێ وەرنەگیراوە . گ��رف��ت��ی ئ���او ل��ەه��ەرێ��م��ی كوردستان دووالیەنە :الیەنی س��روش��ت��ی��ی��ە ك���ە خ����ۆی لە جیاوازی وەرزی باران بارین و وشكەساڵی دەبینێتەوە. الی���ەن���ی م���رۆی���ی وەك���و خراپ بەكارهێنانی ئاو لەالیەن مرۆڤەوە بۆ پێویستی رۆژانەیان كە بەشێكی زۆری دانیشتوانی هەریم ،تائیستاش نا هۆشیارن لەبەرامبەر بەكارهێنانی ئاودا. لە الیەك ،بەتایبەت بەفیڕۆدانی بڕێكی زۆر لەئاوی پاك بەهۆی ن��ەب��وون��ی پ�لان��ی كشتوكاڵی پەیڕونەكردنی شێوازی زانستی ل��ە ئ��اودێ��رێ��دا ب��ۆ ن��م��وون��ە: زیاتر ل��ە()%34ی داهاتی ئاو لەهەرێمدا لەبواری كشتوكاڵیدا سەرفدەكرێت ،لەكاتێكدا كەرتی كشتوكاڵی هەرێم لەنزمترین ئاستی بەرهەمهێنانیدایە ،بۆیە پێویستە لەهەرێمی كوردستاندا ه����اواڵت����ی ل���ەب���ەه���ای ئ��او تێبگەیەنرێت ،ئەوەش بێگومان پێویستی بەبەرنامەو راهێنانو پەروەردەكردنی هەیە. وە ه��ەروەه��ا زیادبوونی ژم���ارەی دانیشتوان هەرێمی كوردستان كە بە پێ پێشبینیەكان ت��اوەك��و س��اڵ��ی 2030
دەبێتە نزیكەی 13ملێون ئەوە جگە لە وەش ل��ەدوای ساڵی ( )2003وە تاوەكو كۆتایی ساڵی 2011نزیكەی 8000 خێزانی عەرەب لەناوچەكانی ب��اش��وورو ناوەراستی عێراق ب���ە ت���ای���ب���ەت ن��اوچ��ەك��ان��ی (دیالەو بغداد و موصڵ) وە هاتوونەتە ناوچەكانی هەرێمی كوردستان .ئەمانە پێویستیان بە دابینكردنی ئاو هەیە. ب����ۆی����ە ئ���ێ���م���ە دەب���ێ���ت س��ت��رات��ی��ج��م��ان ه��ەب��ێ��ت بۆ ێ م��ەس��ەل��ەی ئ���او ،ئ���ەوەش ب گ��وم��ان ئ��ەرك��ی س��ەر شانی دەوڵەتە كە پێویستە گرنگی زۆر بە سیاسەتی ئاو بدات ،چونكە ل��ە ح��اڵ��ی ئێستادا چەندین واڵت هەیە كە رووب��ەرووی گرفتی كەم ئ��اوی بوونەتەوە بێ گومان هەر یەكە لە ئێران توركیا هەر پرۆژەیەكی ئاوی دروست بكەن ئەوە كاریگەری دەبێت لە سەر ئاوی هەرێم. ئێمە نابێت دڵمان بەوە خۆش بكەین كە ئەو داهاتە زۆرەی ئاومان هەیە ئیتر گرفتمان نابێ، كۆمەڵێ ئاستەنگ و گرفت لە رێماندایە ئەگەر بێت و پالن و بەرنامەی زانستیمان نەبێت ئەوا تووشی گرفت ئەبین لە داهاتوویەكی نزیكدا،چونكە ئەگەر ئ��ەو ب��رەی لە ئ��او كە ه��ەرێ��م هەیەتی ت���اوەك���و س��اڵ��ی 2030 ك��ەم ن��ەك��ات و
زیاتر لە()%34ی داهاتی ئاو لەهەرێمدا لەبواری كشتوكاڵیدا سەرفدەكرێت، لەكاتێكدا كەرتی كشتوكاڵی هەرێم لەنزمترین ئاستی بەرهەمهێنانیدایە
وەكو خۆی بمێنێ ئەوە بری ب���ەر ك���ەوت���ەی ه���ەر تاكێك %60كەم دەكات،كە ئەوەش ك��اردەك��ات��ە ل��ە س��ەر ئاستی ئ��اب��ووری و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی و تەندروستی دانیشتوانی هەرێم، لە ب��ەر ئ��ەوەی كێشەی كەم ئاوی كۆسپێكە لەبەردەم ژیان دا بەمەش كارسات ب��ەدوای خۆیدا دێنێ. ئ��او ئێستا لەجیهاندا بە (ئاڵتونی سپی) ناودەبرێت وە ل��ەم س��ەدەی��ەدا ئ��اوو خ��ۆراك گ��رن��گ��ت��ری �نو س��ەرەك��ی��ت��ری��ن مەسەلەن كە ب��اسو خواسی ل��ەس��ەر دەكرێت.لەهەندێك واڵت����دا وەك����و چ��ەك��ێ��ك بۆ هەڕشەكردن بەكاردەهێنرێت بۆنموونە توركیاو (پ��رۆژەی گاپ) توركیا دەڵێت :وەكو چۆن خوا نەوتی بەعەرەبداوە بەهەمانشێوە ئ��اوی بەئێمەش داوە. بۆیە ئەگەر كاربكرێت بۆ عەمباركردنی ئاو لە هەرێمی ك��وردس��ت��ان��دا ئ���ەوا چەندین سوودی ئابووری گرنگی لێ وەردەگ��ی��رێ��ت و گرفتی كەم ئاویشمان نابێت لە داهاتوودا. بەاڵم بە پێچەوانەوە تووشی كارەسات دەبیین.
43
توێژینەوەكان پیشانیدەدات بەكارهێنانی پۆستی م��ۆز بۆ پاككردنەوەی ئاو زۆر كاریگەرترو هەرزانترو كەم مەترسیترە لەبەكارهێنانی پاككەرەوە كیمیاییەكان ،هەڵبەت ئەم شێوازە بۆ پاككردنەوەی ئاوی مااڵن پێشنیار ناكەین. تەنیا ئەو شتانەی كە لەیادەوەری ئێمەدا سەبارەت بەپێستی مۆز بوونی هەیە بریتییە لەكەوتنی ئەكتەرە كۆمیدییەكان بەهۆی خلسكانییان لەسەر پێستی مۆز ،بەاڵم توێژەران پیشانیانداوە پێستی ئەم میوە لەنێو ئاودا دەتوانێت ببێت بەپاككەرەوەیەكی كاریگەر كە لەهەموو پاككەرەوە كیمیاییەكان كاریگەرترو كەم مەترسیترە. ك��ان��زاك��ان��ی وەك ق��وڕق��وش��مو م��س ل��ەرێ��گ��ەی زەوی��ی��ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان��ەوە ،ی���ان ل��ەڕێ��گ��ەی پ��اش��م��اوەك��ان��ی ك��ارگ��ە پیشەسازییەكانەوە دەتوانێت بێتە نێو خاكو سەرچاوەكانی ئاوی خواردنەوەوەو تەندروستی مرۆڤو گیاندارانیتر بخاتە مەترسییەوە، بۆ نموونە كاریگەری خراپی قوڕقوشم لەسەر مێشكو سیستەمی دەمارەكان پشتڕاستكراوەتەوە. لەئێستادا بۆ پاككردنەوەی ئاوو جیاكردنەوەی كانزا قورسەكان لێی لەماددەی وەكو ئۆكسیدی سلسیۆم ،سلولز ،یان ئۆكسیدی ئەلەمنیۆم س���وودوەردەگ���رن ،ئ��ەم شێوەیە لەهەڵمژینی كانزا قورسەكان زۆر گرانەو كاریگەری خراپی بەهۆی بوونی ترشە جۆربەجۆرەكانی وەكو كربوكسیلیكو فنلیك ،كە بۆ ئەم پرۆسەیە پێویستن ،لەسەر لەش هەیە. گوستاو كاسترو ت��وێ��ژەری ئەنستیتۆی زانستی ژی��ان ( )Botucatuلەبەرازیلو یەكێك لەئەندامانی ئەم لێكۆڵینەوەیە لەو بارەوە دەڵێت «وادیارە بەكارهێنانی پێستی مۆز رێگەیەكی
كاریگەرو بێمەترسی بێت». ئەم توێژەرو هاوكارەكانی بۆ ئەنجامدانی ئەم لێكۆڵینەوە پێستی مۆزییان وشككردوو لەدوواییدا هاڕییانو كردییانە نێو هەمباری ئاوی ئالودە بەكانزای قورس ،رێگەیەكیتر بەكارهێنانی ئەم مۆزە وشكانە وەك فیلتەرو تێپەڕكردنی ئاوە لێیانەوە. سەرنجڕاكێشە بزانن كە هەردوو رێگەكە زۆر سەركەوتووانە بووەو پێستی مۆز توانیوێتی باشتر لەپاككەرەوە كیمیاییەكان كانزا قورسەكان لەئاوكە جیابكاتەوەو لەالی خۆی هەڵیبگرێت. لێكۆڵینەوەكانی پێشووش ك��اری��گ��ەری س��ەرك��ەوت��ووان��ەی بەكارهێنانی پاشماوە رووەك��ی��ی��ەك��ان لەپاككردنەوەی ئ��اودا پیشاندەدات ،لەم لێكۆڵینەوانەدا ،پاشماوەی پێكهاتە رووەكییەكانیتری وەكو پڵتەی سێوو نایشەكەرو فایبری ال لەنگی بەكارهاتووە، هەركام لەمانەش توانیویانە بەباشی ئاو لەژارە جۆربەجۆرەكان پاكبكەنەوە. كاسترۆ بەكارهێنانی پێستی مۆز لەماڵەكاندا بۆ پاككردنەوەی ئاو پێشنیاز ناكات ،ئەو دەڵێت بڕی كانزا قورسەكان لەنێو ئاوی خواردنەوەدا زۆر كەمەو كەسێكی ئاسایی ئامێری پێویستی بۆ بەراوردكردنی كەمبوونەوەی بڕەكەی بەهۆی پێستی م��ۆزەوە لەبەردەستدا نییە. پێشنیاری ئ��ەوو هاوكارەكانی بەرهەمهێنانی فیلتەرەكانی پیشەسازییە لەم ماددەیە بۆ كەمكردنەوەی بڕی ب��ەرزی كانزا قورسەكانی نێو ئاوەڕۆكانی كارگەكان. سەرچاوەNational Geographic : وەرگێڕانی :كاوە
ژمارە ( ،)16ئایاری 2012
پاككردنەوەی ئاو بەپێستی مۆز
ثاك َيجةكاني سوثةر
ثاك َيج
سوثةر 60 سوثةر 250 سوثةر 500
60 250 500
7,000ذمارة 1بنَيرة بؤ 707 25,000ذمارة 2بنَيرة بؤ 707 45,000ذمارة 3بنَيرة بؤ 707 30رؤذ