Nwe
Zanisty
ژمار ه ( ،)15نیسانی 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
مرۆڤ بەرەو نەمریی؟
لە ( )10ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت
زەیتی زەیتوون
لەمەودوا ناتوانیت هیچ لەخێزانەکەت بشاریتەوە
دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی
بۆچی هەندێک کەس فێری زمانی بێگانە نابن؟ زستانی ساڵی داهاتوو سەختتر دەبێت
بۆچی مێشەکان خۆیان سەرخۆش دەکەن؟
خەوتن بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە
کەی دەتوانیت بۆ سەیران بچیت بۆ فەزا؟
زانست بۆ گشت
ی گیان خۆراك
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ی پرسەكان اڵم ن كە زانست بۆ وە ە لەجیهانی هەرچی ئاین لێكدەترازێ دا داو ئاینیش ەالوازك �ردن �ی لەوە ی ماددیدا دەگەڕێت ،ە لەم دونیا ب� م لەجیهان ژیان زی خۆیان ���ڕۆڤ ،ك�ە ب�ەن�دە وە ،بەردەوا دا ،زانست دەرمانی اڵمی جیاوا م دەوروبەرییە وە كیشیان وە تێگەیشتنی نهێنییەكانی بەتێگەیشتنی شارە نیا ،هەردو و لەوە دو ت لەنێوان تواناكانی خۆی انی مرۆڤیش بەندن رازانەشەوە زب��ێ� یو بەو ئام دەبیننەوە. ت تواناك ئ���ەوەی ك �ە ج��ی��اوا ئاینـــییەكان ۆڕێ ەر ەنگدانەوەی �ە كۆنسێپتە دەگ لەخۆیو لەدەورووب ەكانیش ر خ �ۆ رەن �گ ئەوەیە كە دەمێننەوە، ز ۆڤ را هێنێت ،ئام ی. یان دا مر كاریان دە ژوویی مرۆڤ خۆیەت ەیە زانستو ئاین نو رەه��ا وەك خۆ ��رۆڤ ،بەم كە بە مۆرڤ ئەو مێ م رێ ۆبوونەوەی ئەزموونی چینەییەكانی یان دەستكاری ناك وتنی ژی��انو ه �زری و هەزاران وی سەدان ن لەپێشكە بن ك لەسروشتە و تەنیا بەدڵنیابوون ،ت داب���ڕاو كی بەستو رۆڤدا هەم ك كێ ە ی ی رێ كا بژ ولتو م دە ە ناتوانێت لەگوماندا وو ئەم پرسیارانە وا نای مانایە ئاین ك ردەم پێشكەوتنەكانی ســـەردەمیدا م ك ە ە ەبێتەوە ،هە پ ەب ی ل ش ان كێشەك ەیە ،كە ۆ ئەمە قین) هێمند ئاینییەكان (یە م �رۆڤ بهەژێنن ،ب رووبەری ،كە ساڵ ە ه�ەم ل�ەوەاڵم�ی ك لەڕێبازە ربەست ەدەو ەندێ ەی بگونجێنن، كە ئەندێش توێژینەوە لەخۆیو ل داوە ،خۆ ئەگەر بە داماوە ،هەرچەندە ه س�ەردەم�دا ردن ،یــان ەڵ ش ەتە بەر ڵ ه ۆ ە ان د گ ری خۆیان لە ە ـــك بردو انی ئەمڕۆ لێیانەوە س وەاڵمەكەی لەدەستی هەوڵیانداوە رف��ەت��ی��ان بەكۆشش ران ناتوانن ستەك چار ن (غەیب) ەم �ەش دە كا زان ش ئاڵۆزبووبێت ،نا شاراوەی ،یا ب �ۆ ئ � داوە ،دیارە كۆشش ن ،هەرچی رسێكی ی یندا ەو لەجیهان چ پ كردووەتەو ون (ئیجتیهاد) لەئا ژراوەكانی ئاین دەرب و بەردەوام خۆ و ایە چێوە داڕێ ریانهەڵداوەو كاریگەرب ش لەچوار ی ئاینەوە ،لەگۆڕاند ڵتر دەچێتە هاویشتووە .تو ئاین سە بەپێچەوانە رێتو قوو �ی م��ێ�ژوو دەك زانس رێ �ژای انستە، كۆنسێپتێكی لێرەوە ەیشتنی م���رۆڤ ،ب �ەد اڵكردنی زانستی ز �ن�ەوەی نوێ ڕۆم��اڵ رۆڤ ،هیچ زی� وم ناكرییەكانی روشتو م ەس �ەر تێگ ۆڕا � ریان خواردووە ،رو ە ،بۆ نموونە دۆ شەكانی س ل مینەی یەكت ی ناو كێ لەقكردوو بەندە بەسەرجەم گ كییەكان ،كە ە ز ی دن رەها نییەو ە ەكانی ئاین ی گەشەكر ش پێوانە ئەتی ستی ل دەوام پێگ ۆر لەدانانیاندا ە ب���ەر گ ب�ان�گ ،ی��ان ت��ی� ینییەكان پەرچ زان و تەكنەلۆجییەوە ،بەم ستا زانست ب� ڤ زانست و ،ئێ ئا ش» پێشتر دۆزی��ن��ەوەی داروی���ن بۆ چوونە انكاتدا مرۆ بەدەست ئاینەوە بو دنی خۆبەخ م جاران كرێت لەهە ر سی « مر ی ت زەمینەی نموونە پ رەگ�ەزەك�ان� كەرەون ،نا س زاڵە ،بۆ ال . ك ت وە ،بەاڵم ئەمڕۆ زان زانستییەكان ەدەنەوە ،یە بێ ە ه دووال خۆی ی ئاین ب�و د ە ەڕی بەبۆچوونی هەر ردن ل�ەم�ان�ەوەی ت ،زەمینە بەمەش وەاڵمی كێش تێگەیشتنی ك و ری رێ با و لەئاست ڕەخسێنێت، دەگونجێن ئاینیش بۆ پارێزگا ەنگەر لەزانست دەگ ت ،بۆ دە س سەردەمە كا ب ن یا ها ر، ییەكان بێبە ەو ە ،بەردەوام دوو ڕێدەگرێتەبە ەوە زانست نێت ،بەوەی بۆ ئ ەیدا دەبن. ووی زانست � �ن � زی دا دۆ هێ ك ە ە كب د ك ڕەخسێنێت، ه �ەوڵ دە دی خۆی بەكاریان وە كە لەكتێبە خەڵ كنەلۆجیش ،كە لەدای ەتی نوێ دە لەبەرژەوەن تە ڕێتو دەرف دەرچووەو دیاردانە دەدۆزێ��ت�ە ردون ،تەنیا یان ەگۆ ی دنووسی ك و ە ئ ژیانی مرۆڤ د زانست لەدنیای مادد ش زانستی انست تەنیا ۆ ك ر گا ز دووە ،ئەمی مانییەكاندا پێشتر كرد یان بكات. ی لەالیەكی ترەوە خەیاڵ ك��ر لەچیرۆكو نێت ئاوەاڵ ئاس ماددییەكان تێكەڵ بە كشن) ،كە وا وی كێشە ستی فی یاڵ دەكات، مرۆڤی زانا دەت كیان ب��ەدو كە جیاوازیو زان ەسازە ،یان (ساینس تێكەڵ بەخە و ەر هەردو ش ە سوڕمان نیی ەنواڕكردنی �ن ،ئەندێ گ جێی سەر كۆنسێپتە زانستییەكان دانەی چاو زۆر دەب ن، كڵ یندا دا ب ردنەكانیشی شەساز چی مرۆڤدا وێڵ نێوان زان�س�تو ئا شین لەخودی فلیم وەی ئەندێ ش پێشبینك و ە ك ئە بۆ مانابەخ كچوون لە نەبێتو پێ دەبینێتەوە، كە رەنگە انی زانستی انە لەیە كیان هەوڵی مرۆڤییە وروب �ەری �ن، ئەنجامەك وەاڵمی ئەو پرسیار .ئایا ئەمە هەردوو ی ل �ەدە ووبێت ەوە ش �ۆیو ل�ەو دی��اردان �ە و ئەندێشەی مرۆڤ ب نو بكەوێت ،بەمە ئاین ،وەاڵمیان داوەت ش نەبێت، داری خ دیكەش ئای نە ونی این كە نە زانستو كە مرۆڤ ،گەر ئاین ە هەیە بۆ كێشەی بنەڕەتی دەرو بەجۆرێكی انی شاراو ئ ت ن، ە، نێ و د وە ناسەلمێ رێك لەجیه ل �ەوەت �ەی هۆشمەن وكاری كاولكردن بو بووە ،ئە ستی بەجۆ وان مرۆڤ ئاهەنگ ها هەر پێوی ناكۆكی نێ انست هاو بووە ی جەنگو ز كی گیانی. جار هۆكار وەی سەركەوتنەكان ت خۆرا زۆر ەنگ ،هەڵبە یەكااڵكەرە ەكنیكی ج بەاڵم زانست كەمەنیو ت كردنی چە بەدابین
N w e
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Z a n i s t y
ژماره ( ،)15نیسانی 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
مرۆڤ بەرەو نەمریی؟
لە ( )10ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت
زەیتی زەیتوون
لەمەودوا ناتوانیت
هیچ لەخێزانەکەت بشاریتەوە
دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی
بۆچی هەندێک کەس فێری زمانی بێگانە نابن؟ زستانی ساڵی داهاتوو سەختتر دەبێت
بۆچی مێشەکان خۆیان سەرخۆش دەکەن؟
خەوتن بۆ دابەزاندنی کێش بەسوودە
کەی دەتوانیت بۆ سەیران بچیت بۆ فەزا؟
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات
No.15, April 2012
کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهوه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
22 04 38 29
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
4
بۆچی هەندێك لەیاریزانەکان لەكاتی یارییدا تووشی جەڵتەی دڵ دەبن؟
5 هەندێك ك��ەس ب��ڕوای��ان وایە دەبێت وەرزش��ك��ارەك��ان ب��ەردەوام ل��ەڕوان��گ��ەی پزیشكییەوە لەژێر چاودێریدابن ،چونكە ئەگەر كێشەی دڵیان هەبێت ،مەترسی مردن لەكاتی وەرزش��ك��ردن��دا بەرزدەبێتەوە ،ئایا ئەمە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات؟ ماوەیەك ل��ەوەو پێش ،فابریك موامبا ،یاریزانی یانەی بۆڵتۆن، ل���ەك���ات���ی ی�����اری دووگ���ۆڵ���ی���داو لەپێشچاوی ه��ەزاران ئامادەبووی ی��اری��گ �او میلیۆنان س��ەی��رك��ەری ت��ەل��ەف��زی��ۆن ،ل��ەس��ەرخ��ۆ چ���وو، لەوكاتەوە ئەم قسەوباسانە گەرمتر ب���ووە ك��ە وەرزش��ك��ارەك��ان ت��ا چ رادەی���ەك دەبێت لەژێر چاودێری پزشكیدابنو تا چ رادەیەك دەبێت چ��اودێ��ری ن��ات��ەواویو كێشەكانی دڵیان بكرێت؟ ئایا تاقیكردنەوەی ب������ەردەوامو گ��رت��ن��ی ش��ری��ت��ی دڵ دەتوانێت پێشگیری بكات لەجەڵتەی دڵی وەرزشكارانی وەك موامبا؟ پێش هەرشتێك بابزانیین بۆ ئ���ەم وەرزش���ك���ارە چ��ی رووی����دا، یاریزانی یانەی بۆڵتۆن ،لەپڕ كەوتە س��ەرزەویو دڵی وەستا ،هۆكاری ئ��ەم رووداوە هێشتا بەتەواوەتی روون نییە ،ب��ەاڵم تیمی پزیشكی ل��ەڕێ��گ��ەی كۆمپرێسی دڵ��ی��ی��ەوە، توانییان چوونی خوێن بۆ مێشكی نەهێڵنو بوەستێت ،كێشەكانی دڵ لەوانەیە بەهۆی بوونی خوێنی مەیو لەنێو خوێنەبەرەكانەوە بێت كە دەبێت بەهۆی ئەوەی خوێنبەرەكە بگیرێت ،یان بەهۆی كێشەی ریتمی، یان كارەبایی لەماسولكەكانی دڵدا بێت ،دەرب��ارەی هۆكاری وەستانی دڵی ئەم یاریزانە هێشتا روونكردنەوە نەدراوە. دوای���ی���ن ه�����ەواڵ ل���ەب���ارەی بارۆدۆخی موام با قسە فەرمییەكانی پزیشكەكانو بەرپرسانی فۆتبۆڵی بۆڵتۆن ،باسی ئەوە دەكەن كە موامبا لەئێستادا دەتوانێت خۆی هەناسە ب��داتو دەس�تو پێی بجووڵێنێت، ه��ەروەه��ا ئەندامانی بنەماڵەكەی دەن��اس��ێ �تو ب��ەدروس��ت��ی وەاڵم��ی پرسیارەكان دەداتەوە. ئایا تاقیكردنەوەی رێكوپێك بەردەوام دەیتوانی پێش بەم رووداوە بگرێت؟ ه��ەن��دێ��ك ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی ف��ۆت��ب��ۆڵ ،ی���ەك ل���ەوان رۆب��ێ��رت��ۆ مانسینی لەمانچێستێر سیتی، داوای ل��ەی��اری��زان��ەك��ان��ی خ��ۆی
كرد تاوەكو لەساڵێكدا النیكەم دووج��ار تاقیكردنەوەی پزیشكی ئەنجامبدەن ،تاوەكو بكرێت لەكاتی خۆیدا پێشگیری لەكێشەكانی دڵ بگیرێت. بەاڵم بەوتەی سانجی شارما، پسپۆری ب���واری دڵ لەزانكۆی سێنت جۆرجی لەندەن ،ئەم كارە تەنیا بارودۆخەكە قورستر دەكات، چونكە روداوی وا لەهەر ()٥٠ ه��ەزار ك��ەس تەنیا بۆیەك كەس روودەدات ،ئەو دەڵێت «مانای ئ��ەم وت��ەی��ە ئ��ەوەی��ە ئێمە دەبێت پشكنیین ب��ۆ چ��ەن��دی��ن ه���ەزار وەرزش��ك��ار بكەین تاوەكو تەنیا یەك ،یان دوان كە لەمەترسیدان بدۆزینەوە». ئایا لەشوێنیتر ،ئەم تاقیكردنەوانە سوودمەند بووە؟ ب���ێ���گ���وم���ان وەاڵم�����ەك�����ەی ب��ەڵ��ێ ،ئیتالیا ت��ەن��ی��ا واڵت��ێ��ك��ە، وەرزشكارەكان بەپێی یاسا لەساڵی ( )١٩٨٢بەدواوە ناچارن شریتی دڵی خۆیان بگرن ،لێكۆڵینەوەیەك كە لەساڵی ()٢٠٠٦دا لەالیەن دومنیكۆكورادوو هاوكارەكانی ل���ەزان���ك���ۆی پ����ادوای����ی ئیتاڵیا باڵوبووتەوە ،پیشانیدەدات ،لەنێوان س��ااڵن��ی ()١٩٧٩و ()٢٠٠٤ دا لەنێو ئەو وەرزشكارانەی كە
بەشێوەی رێكوپێك تاقیكردنەویان دەكرد ،بە بەراورد لەگەڵ خەڵكی ئاسایی ،بڕی مردن تاوەكو ()%٨٩ دابەزیوە ،شارما لەمبارەوە دەڵێت «ژمارەی مردن لەئیتالیا ،لەهەموو واڵتانیتر كەمترە». بۆچی تاقیكردنەوەكانی موامبا هیچی پیشاننەدا؟ راپ��ۆرت��ەك��ان دەڵ��ێ��ن موامبا تائێستا چوارجار تاقیكردنەوەی ئەنجامداوە كە دوای��ی��ن دانەیان لەناوەڕاستی هاوینی رابردودا بوو، شارما ب��ەم شێوەیە شیدەكاتەوە «ه��ی��چ ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ب��ەدەر ل��ەه��ەڵ��ە ن��ی��ی��ە ،ب���ەاڵم ئامانجی س���ەرەك���ی ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەوەی كە زۆرب����ەی ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی لەژێر مەترسیدان بدۆزرێتەوە ،شریتی دڵ تەنیا ( )٦٠بۆ ( )٧٠لەسەدی ناتەواوییەكانی دڵ پیشاندەدات». زانیارییە كۆكراوەكانی ئیتاڵیا پیشانیدەدات ،كە تاقیكردنەوەكان بۆ ()%٧ی خەڵك هەڵەی تێدابووە، ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ه��ی��چ كێشەیەكیان ن���ەب���ووە ،ن��ەخ��ۆش��ی دڵ��ی��ان بۆ دۆزراوەت����ەوە ،ئ��ەو زانیارییانەی شارما لەسەر وەرزشكارەكانی ب��ەری��ت��ان��ی��ا ك���ۆی���ك���ردووەت���ەوە پیشانیدەدات ( )%٣ئەو كەسانەی ب��ەڕاس��ت��ی ل��ەم��ەت��رس��ی��دا ب���وون،
بەتاقیكردنەوە نەدۆزراونەتەوە ،ئەو بەراورد دەكات ،بەگشتی ()%٢٠ ی ئ��ەو كەسانەی لەبەریتانیادا كێشەی دڵیان هەیە بەدروستی دەدۆزرێ��ن��ەوە ،ئەمە لەكاتێكدایە هەموو حەفتەیەك ( )١٢كەسی كەمتر ل��ە ( )٣٥س��اڵ بەهۆی وەستانی دڵەوە دەمرن. ئەو كێشانە چین كە لەڕاستیدا دەبن بەهۆی وەستانی دڵی لەپڕ؟ بەپێی ()%٣٥ی نەخۆشەكان، بەرباڵوترین بریتییە لەهایپرتروفیك كاردیومیوپاتیو ب��ەو نەخۆشییە دەوترێت كە خانەكانی ماسولكەی دڵ بەشێوەی نائاسایی گەورەدەبنو دەبن بەهۆی لێدانی ناڕێكی دڵ، ه���ەروەه���ا ه��ەن��دێ��ك ب����ارودۆخ بوونیان هەیە كە دەب��ن بەهۆی ك��ێ��ش��ەی ك��ارەب��ای��ی ل��ەك��رداری دڵ���دا ،وەك��و سیندرۆمی كیوتی درێژخایەنو سیندرۆمی برۆگادا، ه��ەروەه��ا دروس��ت��ب��وون��ی كێشە لەگەیاندنی خوێن بەدڵ یەكێكیترە لەهۆكارەكانی وەستانی دڵ. ه���ەن���دێ���ك ل���ەك���ێ���ش���ەك���ان بۆماوەیینو هەندێكیتر بەهۆی كێشە لەگەشەی لەشدا ،بەشێوەی زگماك لەگەڵ كەسەكەدایە ،بەوتەی شارما ،باشترین نیشانەی نەخۆشی، بریتییە لەپێشینەی بنەماڵەیی مردن بەهۆی وەستانی دڵەوە ،هەروەها دیاردە گوماناوییەكان ،لەبەشێكی زۆر لەنەخۆشەكاندا یەكمجار كە كێشەكان دەدۆزرێنەوە ،هەر ئەو كاتەیە جەڵتەی دڵەكە روودەدات، رێ��ك وەك ئ��ەوەی كە بۆموامبا روویدا. ئەگەر كێشەیەك بوونی هەبێت ئایا وەرزشكردن مەترسییەكەی زیاددەكات؟ ب������ەوت������ەی ش������ارم������ا ،ب��ە ب���ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو كەسانەی وەرزشكار نیینو كێشە لەدڵیاندا ه��ەی��ە ،وەرزش���ك���ردن دەت��وان��ێ��ت م��ەت��رس��ی م����ردن ت���اوەك���و سێ بەرانبەر بەرزبكاتەوە ،هەروەها وەرزش����ك����اران����ی رەش��پ��ێ��س��ت��ی ئەفریقایی كارایبی وەكو موامبا بە بەراورد لەگەڵ رەگەزەكانیتردا ()٤ بەرانبەر زیاتر مەترسی كێشەی دڵیان لەسەرە ،بۆیە ئەم كەسانە زیاتر لەخەڵكیتر لەتاقیكردنەوەكان سوودوەردەگرن. سەرچاوەNew Scientist :
6
دانیشتن بەئەندازەی جگەرەكێشان مەترسیدارە دانیشتن بۆماوەی دوورودرێژ، چ ب���ۆك���ارك���ردن ب��ێ��ت ،ی���ان بۆ س��ەی��رك��ردن��ی ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن دەبێت ب���ەه���ۆی ب���ەرزب���وون���ەوەی ب��ڕی ش����ەك����رەی خ���وێ���نو م��ەت��رس��ی م���ردن ب��ەه��ۆی نەخۆشییەكانی دڵ��ەوە ،تەنانەت وەرزشكردنیش كارییگەرییەكانی ناسڕێتەوە. ل���ەك���ات���ێ���ك���دا پ���زی���ش���ك���ان ب����ەردەوام خەریكی دۆزی��ن��ەوەی ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی بەكارهێنانی ج�����گ�����ەرەن ،ب������ەاڵم وادی�������ارە خووەكانیتری ژیانی ئەمڕۆ وەكو دانیشتنی درێ���ژم���اوە ،مەترسی زۆرتری لەسەر ژیان هەیە. دك������ت������ۆر ج���ی���م���زل���ی���ڤ���ن، لەكۆمپانیاێكی بچووك لەشاری مینی پۆلیس ،لێكۆڵینەوەیەكی نوێی ئەنجامداوە كە لەوەدا ( )٣٠مێزی كاركردن گۆڕدران بەشوێنگەلێكی ئامادەكراو كە ناوی كار گونجاوی لێنابوو ،كارمەندەكان دەیانتوانی كاتی كاركردن دابنیشن ،یان بەپێوە ب��وەس��ت��ن ،خ��ودی لیڤن چەندین ساڵە لەكاتی ك��ارك��ردن��دا لەسەر تردمیلێك بەڕێگەدا دەڕوات ،ئەم لێكۆڵینەوەیە لەپاڵ لێكۆڵینەوەی هاوشێوەیتردا لەجیهان لەئێستا بەڕێوەدەچن. لیڤن ل��ەم��ب��ارەوە دەنووسێت «پێش ئەمەش توێژەران دەیانزانی دانیشتنی درێژماوە هەندێك كێشەی تەندروستیو مەرگی زوودرەس��ی ب���ەه���ۆی ت��ێ��ك��چ��وون��ی ش��ێ��وازی ئ��اس��ای��ی ك���اری دڵو دەم����ارەوە لێدەكەوێتەوە». لەیەكێك ل��ەم لێكۆڵینەوانەدا پیشاندراوە ئەو كەسە گەورانەی زیاتر لە ( )٤كاتژمێر لەبەرانبەر تەلەفزیۆندا دادەنیشن بە بەراورد لەگەڵ ئ��ەو كەسانەی تەنیا ()٢ كاتژمێر سەیری تەلەفزیۆن دەكەن ( )%٨٠ئ��ەگ��ەری تووشبوونیان بەنەخۆشییەكان دڵو خوێنبەرەكانی دڵ زی��ات��رە ،ب��ڕی ئ��ەم مەترسییە سەربەخۆ لەمەترسییەكانیتر وەكو
ج��گ��ەرەك��ێ��ش��ان ،ی����ان رج��ێ��م��ی خواردەمەنی هەژماركراوە (لڤین زانستی ژمارە .)٤ بەوتەی لیڤن چارەسەری ئەمە ل��ەزی��ادك��ردن��ی كاتەكانتان لەیانە وەرزشییەكاندا نییە ،چونكە وادیارە ئ��ەوە ناتوانێت ئ��ەم مەترسییانە ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە ،ئ���ەی ك��ە واب���وو چارەسەر چییە؟ لیڤن بەم شێوەیە وەاڵمدەداتەوە «رێگەچارە ئەوەیە كەمتر دابنیشنو زیاتر بجووڵێن ،كاتێك بەپێوەن ()٣ بەرانبەر زیاتر لەوەی كە دانیشتوون گەرمۆكە بەكاردەهێنن ،وادی��ارە گ��رژب��وون��ەوەی م��اس��وول��ك��ەك��ان، یەكێكە لەهۆكارەكان كە دەبێت بەهۆی دروستكردنی پرۆسەیەك كە ل��ەودا چ��ەوریو شەكری نێو ل��ەش دەه���اردرێ���ن ،ب��ۆی��ە كاتێك ئێوە دانیشتوون گ��رژب��وون��ەوەی ماسولكەكان نامێنێت وات��ە ئەم پرۆسەیە دەوەستێنن». ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی ن���وێ كە بەمنزیكانە ل��ەزان��س�تو پزیشكی ل�����ەوەرزش�����دا ب��ڵ�اوب����ووەت����ەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ��اس��ت��ی ب���ەرزی شەكری خوێن پەیوەندی ئاستی كەمی چاالكی جەستەییەوە هەیە. ل��ەل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی��ت��ردا، ت��وێ��ژەران��ی زان���ك���ۆی میسۆری داوای�����ان ل���ەو ك��ەس��ان��ە ك���رد كە بەشێوەی ئاسایی وەرزشیان دەكرد تاوەكو سێ رۆژ بەشێوازێك بژین كە زۆربەی كات دانیشتوون ،لەم سێ رۆژەدا ئەوان هەمان رجێمی خواردنی پێشوویان هەبوو ،بەاڵم بڕی شەكری خوێنیان دوای هەر ژەم��ە خ��واردن��ێ��ك ( )%٢٦زیاتر دەبوو. جان پی ،تیفاوڵت ،پرۆفیسۆری یاریدەدەری فیزیۆلۆجی وەرزشو خواردەمەنی لەزانكۆی میسۆری لەم بارەوە دەڵێت «پێویست ناكات ماراسۆن بكەن ،هەموو بەڵگەكان دەڵێن پێویستە بجووڵێن». سەرچاوەDiscovery :
ئەندرە زیمردی خاوەنی شێوازە ( )Patternماتماتیكییەكان ،بووە براوەی خەاڵتی یەك ملیۆن دۆالری تەسەوری بكە ریزێك كارتت پیشانبدەن كە ژمارەكانی ( )١تا ()nی ل��ەس��ەر ن��ووس��راوەو ()n ژمارەیەكی زۆر گەروەیە ،داواتان لێدەكەم ژم��ارەی��ەك��ی دیاریكراو ل��ەك��ارت��ەك��ان ه��ەڵ��گ��رن ،ئ��ەوەی كام كارتانە هەڵدەگریت بەندە لەسەر بڕیاری خۆت ،كۆمەڵەیەك درزی ب��ەڕێ��ك��ەوت لەزنجیرەی كارتەكاندا كە بەوردی چینیبووم دروس��ت��دەب��ێ��ت ،وادێ��ت��ە ب��ەرچ��او ن��ەزمو رێكخستنەكە بەتەواوەتی لەناوچووبێت ،بەاڵم ئەم راستییە هەرگیز گرنگ نییە كە تۆ كامانە ك��ارت��ت ه��ەڵ��گ��رت��ب��ێ��ت ،چونكە من هەمیشە دەتوانم شێوازێكی ( )patternبەتەواوەتی رێكخستوو ل���ەو ژم���اران���ەی ك��ە بەجێماون بدۆزمەوە. ئەم ك��ارە بە ب��ەراورد لەگەڵ س��ی��ح��رب��ازێ��ك ك���ە م��رۆڤ��ێ��ك ل��ەن��اوەڕاس��ت��دا دەك����ات ب���ەدوو كەرتەوە! لەوانەیە زۆر جێگەی س���ەرس���ووڕم���ان ن��ەب��ێ��ت ،ب��ەاڵم س��ەل��م��ان��دن��ی م��ات��م��ات��ی��ك��ی ئ��ەم خ��اڵ��ە ك���ە ه��ەم��ی��ش��ە دەت��وان��ی��ن لەوەها بارۆدۆخێكدا شێوازێكی ماتماتیكی بدۆزینەوە ،یەكێكە لەو بیردۆزانەی بوو بەهۆی ئەوەی ماتماتیكزانێك ب��ەن��اوی ئەندرە زیمەردی ،ببێت بەبراوەی خەاڵتی بڕواپێكراوی ئابل ()Abel prize لەماتماتیكدا بۆ ساڵی (.)٢٠١٢ ف��ەره��ن��گ��س��ت��ان��ی زان���س���تو وێژەی نەرویژ لەئۆسلۆ ،لەمانگی ئ�����ازاردا خ��ەاڵت��ی ی���ەك میلیۆن دۆالری ئابلی ب��ەه��ۆی «رۆڵ��ی بنچینەیی لەماتماتیكی نابەردەوامو زان��س��ت��ی ت��ی��وری كۆمپیوتەر»، (fundamental contributions mathematics
computer
discrete
theoretical
to
and
)scienceبەخشی بەزیمەردی، پسپۆری ئەو بریتییە لەپێكهاتەكان
(( ،)combinatoricsدیاریكردنی ژم����ارەی رێ��گ��ەك��ان��ی ئەنجامی ی��ەك��ك��ار) ،ئ���ەم ب����وارە ل��ەگ��ەڵ رێ��گ��ەج��ی��اوازەك��ان��ی ژم����اردنو رێكخستنەوەی بابەتە بچڕاوەكان بەرەوڕووە ،ئێستا چ ژمارە بێت چ كارتی یاری. فێڵێك كە لەسەرەوە باسكرا، ئ��ەن��ج��ام��ی راس���ت���ەوخ���ۆی ئ��ەو شتەیە ن��اوی ت��ی��ۆری زی��م��ەردی لێنراوە ،بەشێكە لەماتماتیك كە وەاڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك دەدات����ەوە ك��ە ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن دوو ماتماتیكزان ب��ەن��اوەك��ان��ی پۆل ئ����اردوسو پ��ال ت���وران لەساڵی ()١٩٣٦دا هێنرایە ب��ەر ب��اسو ب��ۆم��اوەی ( )٤٠س��اڵ ك��ەس یێ وەاڵم بوو. زێهنی ناڕێك ئەم تیۆرییە پیشانیدەدات كە چۆن دەكرێت لەنێو كۆمەڵەیەكی گەورە ژمارەی یەك لەدوای یەك ش��ێ��وازەك��ان ب��دۆزرێ��ت��ەوە ،ئێستا هەرچەند ژمارەشیان البرابێت، ش��ێ��وازەك��ان بریتین لەزنجیرە ئەژماردنییەكان زنجیرەیەك لەژمارە بەجیاوازی یەكسان ،وەكو (،٣،٧ .)١٩ ،١٥ ،١١ دیزاینی كێشەی لەوشێوەیە بۆ ماتماتیكزانەكان زۆر ئاسانە ،بەاڵم شیكاری زۆر ق��ورس��ە ،لەكتێبی زێهنێكی ناڕێكدا (An Irregular ،)Mindكە لەساڵی ()٢٠١٠دا بەهۆی ( )٧٠ساڵەمین لەدایكبوونی زیمەردی باڵوكرایەوە ،نووسراوە «سەرسووڕهێنەری مێشكی ئەو ل��ەگ��ەڵ ه��ی ماتماتیكزانەكانیتر بەتەواوەتی جیاوازە». تیموتی گ��اورز ماتماتیكزانی زانكۆی كەمبریج ،كە دوای براوە راگەیاندنی زی��م��ەردی لەئۆسلۆ قسەیكرد ،دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو زیاتر ل��ەه��ەر كەسێك ب���ەرەو ئایدیای سەیر دەچێت».
7
ب��ەك��ردەوە زی��م��ەردی درەن��گ چووە نێو جیهانی ماتماتیكەوە، ئەو لەسەرەتادا بۆماوەی یەكساڵ پزیشكی خوێندو دوای ئەوەش پێشئەوەی ب��ڕی��ارب��دات لەزانكۆ ماتماتیك بخوێنێت ،بۆماوەیەك ل���ەك���ارگ���ەی���ەك ك����اری دەك����رد، توانای ئەو لەالیەن ئەردووسەوە دۆزرای��ەوە كە بەهۆی كارەكانی ب��ەدرێ��ژی تەمەنی لەگەڵ س��ەدان ماتماتیكزاندا ناسراوبوو. براوەی خاكی كاتێك زیمەردی تیۆرییەكەی خ�����ۆی ل���ەس���اڵ���ی ()١٩٧٥ دا س���ەل���م���ان���د ،ئ���ام���رازێ���ك���ی م��ات��م��ات��ی��ك��ی ب���ەن���اوی «ل��ێ��م��ی رێكی زیمردی»Szemerédi( ، )regularity lemmaپێشكەش ب��ەم��ات��م��ات��ی��ك��زان��ەك��ان��ی ب��وارەك��ە كرد كە تێگەیشتنێكی قووڵتر بۆ گ���راف ()Graphە گ��ەورەك��ان دەخاتەڕوو ،گراف بەو بابەتانەی ماتماتیك دەوترێت كە لەوان بۆ مودێلسازیو ستركتۆرەی تۆڕی وەكو ئینتەرنێت بەكار دەهێنرێت. ئەم ئامرازە ،هەروەها یارمەتی زان���ای���ان���ی ب�����واری ك��ۆم��پ��ی��وت��ەر دەدات ت��اوەك��و دەستیان بگات ب��ەت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ێ��ك ل��ەش��ێ��وازێ��ك ل���ەزی���رەك���ی دەس���ك���رد ك���ە پێی دەوت��رێ��ت «ئ��ەگ��ەری فێركردنی تاڕادەیەك راست»probably( ، correct
approximately
.)learning زی��م��ەردی ه��ەروەه��ا لەسەر كێشەیەكی ئ��ەژم��اردن��ی گرنگیتر ك��اری��ك��ردووە ك��ە پ��ەی��وەن��دی��دارە ب��ەری��زك��ردن��ی ل��ی��س��ت��ەك��ان ،ئەمە نزیككردنەوەیەكی تیۆرییە بۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن ب���ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی پ���رۆس���ەس���ێ���ری ه����اوڕێ����ك كە لەكۆمپیوتەرەكانی ئەمڕۆدا بوونی هەیە ،دەسەلمێنێت. سەرچاوەNew Scientist :
8
هەنگاوەکان بەرەو چارەسەری خەمۆکی
9 ن��زی��ک��ەی ل���ەس���ەدا پێنجی خ��ەڵ��ک��ی ئ����ەوروپ����ا ت��ووش��ن بەنەخۆشی خەمۆکییەوە ،لەم واڵتەنەدا سااڵنە دەی��ان میلیارد یۆرۆ بۆ دۆزینەوەو چارەسەری کەسانی خەموکو گەڕاندنەوەیان بۆ ژیان خەرجدەکرێت ،خەمۆکی بەهۆکاری سەرەکی خۆکوشتن ناودەبرێت. خەمۆکی تایبەت بەکلتور یان کۆمەڵگایەکی تایبەتی نییە، بەپێی توێژینەوەکانی رێکخراوی ت���ەن���دروس���ت���ی ج��ی��ه��ان��ی ،ئ��ەم نەخۆشییە بەفراوانی ( )٥تاوەکو ( )٢٠لەسەد ،لەهەموو واڵتانی جیهاندا بوونی هەیە. رێ��ک��خ��راوی ت��ەن��دروس��ت��ی جیهانی رایدەگەێنێت تاوەکو س���اڵ���ی ( )٢٠٢٠خ��ەم��ۆک��ی دووه��ەم��ی��ن ن��ەخ��ۆش��ی ب��ەرب�ڵاو لەجیهاندا دەبێت. لەواڵتی ئەڵمانیادا نزیکەی ( )٤میلیۆن کەس لەحەشیمەتی هەشتا ملیۆنی ئەم واڵتە تووشن بەنەخۆشی خەمۆکییەوە ،ئەو ژمارەیە لەچاو حەشیمەتی گشتی واڵتەکەو واڵتانی تازەپێگەیشتوو ژم���ارەی���ەک���ی ک��ەم��ە ،ل��ەواڵت��ی ئەڵمانیادا سااڵنە دەی��ان ملیارد ی��ۆرۆ ب��ۆ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ لەگەڵ ئەم نەخۆشییەدا تەرخاندەکرێت، لەساڵی ()٢٠٠٨دا ئەم ژمارەیە بریتیبوو لە()٢٢میلیارد ی��ۆرۆ، ئ��ەم پ��ارەی��ە بریتییە لەتێچووی چ����ارەس����ەر ی����ان وەرگ���رت���ن���ی مۆڵەتو نەتوانینی کەسەکە بۆ درێ����ژەدان بەکارەئاسییەکەیو خانەنشینکردنی ئ��ەو کەسانەی ک���ە ن��ەخ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ەی��ان زۆر پێشکەوتووە. ل�����ەواڵت�����ی ئ���ەڵ���م���ان���ی���ادا گردبوونەوەیەک لەژێر ناونیشانی «ل��ەت��ەن��ی��ای��ی وەرن����ە دەرێ» لەشاری (الیپزیگ) بۆ لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر رێگەکانی چ��ارەس��ەری خێراو سەرکەوتوویی خەمۆکی ئ��ەن��ج��ام��درا ،ن��زی��ک��ەی ه���ەزار بەشداربووی ئەم گردبوونەوەیە ج���گ���ە ل���ەدەرون���ن���اس���ەک���انو پ��زی��ش��ک��ەک��ان��ی دەروون��������یو لێکۆڵەوەرانی بواری دەروونیو ن���ەخ���ۆش���ەک���ان���ی ت���ووش���ب���وو بەخەمۆکی ،کەسانێکیش بوونیان ه��ەب��وو ک��ە ل��ەدەس��ت نەخۆشی خەمۆکی رزگاریان ببوو.
ت���وم���اس م���ول���ر-روری���ش، خاوەنی کۆمپانیایەکی بازەرگانی یەکێک لەو کەسانە بوو ،مولر- روری���ش دەڵ��ێ��ت:چ��ارەس��ەرەک��ە چ����وار س���اڵ درێ�����ژەی کێشا، لەسەرەتادا زۆر دەترسام ،بەاڵم نەیشمدەزانی لەچی دەترسم. ت���وم���اس م���وول���ر-روری���ش چەندینجار س��ەردان��ی پزیشکی بنەماڵەو شارەزایانی جۆربەجۆر دەک������ات ت����اوەک����و ه���ۆک���اری ئازارەکانی بدۆزێتەوە ،بەاڵم ئەو دەڵێت هەموو کارەکانم بێسوود ب���وو و ک���ەس ن��ەی��دەزان��ی من چیمە. سەدا دەی ئەو کەسانەی سەردانی پزیشک دەکەن تووشی نەخۆشی خەمۆکیین ئولریش هێگل پرۆفیسۆری دەرون����ن����اس����یو چ����ارەس����ەری دەروون���ی لەکلینیکی الیپزیگ ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەی��ە نزیکەی ل��ەس��ەدا دەی ئ��ەو نەخۆشانەی ک��ەس��ەردان��ی پ��زی��ش��ک دەک���ەن بەدەست جۆرێک لەخەمۆکییەوە گ����ی����رۆدەن ک���ە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت ماندویەتی کاری. پرۆفیسۆر هێگل شیدەکاتەوە دەڵ���ێ���ت:ئ���ەو ک���ەس���ان���ەی کە لەکارەکەیاندا لەژێر فشاردانو چ��اوەڕوان��ی زۆری��ان لێدەکرێت ت��ووش��ی ئ��ەم نەخۆشییە دەب��ن، ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت :ه��ەم��وو خ��ەم��ۆک��ی��ی��ەک��ان پ��ەی��وەن��دی��ان بەماندویەتی کارییەوە نییە. ئ���ەم ج����ۆرە ل��ەم��ان��دوی��ەت��ی بەوشێوەیەی پرۆفیسۆر هیگل دەڵ��ێ��ت ب��ەس��ەف��رێ��ک��ی ک���ورت، ی��ان خ��ەوی پێویست لەماوەی چەند حەفتەدا چارەسەر دەبێت، هەڵبەت لەجۆری پێشکەوتووی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ەدا ،ن��ەخ��ۆش��ەک��ە پێویستی بەچەندیین مانگ پشوو هەیە ،ئەگەر ئەم ماندویەتییە زوو چ��ارەس��ەرن��ەک��رێ��ت دەت��وان��ێ��ت بگۆڕێت بەشێوازی پێشکەوتووی نەخۆشی خەمۆکی. خەمۆکی زەمینە بۆ نەخۆشی جۆربەجۆر ئامادە دەکات خەمۆکی مەترسی تووشبوون بەجەڵتەی دەماغو نەخۆشییەکانی دڵو خوێنو دیابت (شەکرە) و ل��ەب��ی��رچ��وون��ەوەو ت��ەن��ان��ەت نەخۆشییە هەوکردنییەکان زیاد دەک���ات ،خ��اڵ��ی سەرنجڕاکێش
ل��ێ��رەدا ئ��ەوەی��ە نزیکەی لەسەدا ن��ەوەدی خۆکوشتنەکان بەهۆی ت���ووش���ب���وون���ی ک��ەس��ەک��ەوەی��ە بەنەخۆشی خەمۆکی. یەکێک لەگەورەترین کێشەکان لەچارەسەری ئ��ەم نەخۆشییەدا دۆزی����ن����ەوەی ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ە، هێشتا سنورێکی روون لەنێوان ت���ەن���دروس���ت���یو ت���ووش���ب���وون بەنەخۆشی خەمۆکییەوە بوونی نییە. دەروونناس یان دەروونپزشک لەجیاتی تاقیکردنەوەی تاقیگەیی، دەبێت بەسەرنجدان بەفۆڕمێک ک���ە ن��ەخ��ۆش��ەک��ە دەرب������ارەی ب��ارودۆخ��ی دەروون���ی خۆیەوە پ��ڕی��ک��ردوەت��ەوە ،ساخبوون یان تووشبوونی کەسەکە بەخەمۆکی تێبگات. چارەسەری پێویست ب��ەاڵم چ��ارەس��ەری پێویست چ���ی���ی���ە؟ چ���ەن���دی���ن س���ەدەی���ە چ���ارەس���ەری ئ���ەم نەخۆشییە لەنێو زان��ای��ان��دا ق��س��ەی زۆری لەسەردەکرێت ،توێژەران هێشتا بەتەواوەتی نازانن ئەم نەخۆشییە نەخۆشێکی رۆحییە یان جیسمی، ل��ێ��رەدا تێڕوانینی ج��ۆرب��ەج��ۆر بوونی هەیە. لەشو رۆح :دووڕوویی یەک دراو لەکاتێکدا گروپێک لەزانایان
ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەن خەمۆکی ریشەکانی لەژیانی راب��ردووی��ی ک���ەس���ەک���ەدای���ەو ب���ۆی���ە وەک نەخۆشییەکی رۆحی دەیناسێنن، گروپێکی تر لەسەر ئەو بڕوایەن ئەم نەخۆشییە نەخۆشی لەشەو ب���ەه���ۆی ن����ات����ەواوی ک�����ردارە ف��ی��زی��ۆل��ۆج��ی��ی��ەک��ان لەبەشێکی دەماغدا روودەدات ،ئەم جەدەلە رۆڵێکی گرنگی لەچارەسەری نەخۆشی خەمۆکییدا هەیە. لەئەڵمانیا لەزۆربەی کاتەکان، خەمۆکی س���ووکو مامناوەند، چ���ارەس���ەری دەروون���ی���ی���ان بۆ دەک���رێ���تو ب��ۆ خ��ەم��ۆک��ی زۆر قورس چارەسەری دژە خەمۆکی بەکاردەهێنرێت .لێرەدا رۆحو لەش وەکو دووڕووی��ی یەکدراو ل��ەب��ەرچ��اودەگ��ی��رێ��ت ،ری��ش��ەی ل��ەش��ێ��وازی ژی����انو ه��ەروەه��ا کۆمەڵەی جینەکانی کەسەکەدا هەیە. ک�������رداری ئ����ەم ج��ی��ن��ان��ەو کارلێکەکانیان کارییگەری لەسەر رژێ��ن��ەک��ان��ی دەم����اغ دادەن���ێ���ت، پرۆفیسۆر ئولریش هیگل بۆ ئەو کەسانەی تووشی خەمووکی دەبن پێشنیاردەکات سەرەتا لەتەنهایی بێنەدەرەوەو تێبکۆشن لەگەڵ ئەو کەسانەی کە ئازاری هاوبەشیان هەیە پەیوەندی دروستبکەن.
10
بۆئەوەیی قەڵەو نەبییت چاک بخەوە
11 ئەگەر لەپارێزی خواردەمەنی ئێستاتان بۆ دابەزاندنی کێشتان س��وودت��ان وەرن��ەگ��رت��ووە ،باشتر وای���ە ب��ۆک��ەم��ک��ردن��ەوەی کێش چەند کاتژمێری زیاتر بۆ نووستن دابنییت. بەڵگەیی زۆر لەبەردەستدان کە بوونی پەیوەندی نێوان کێشو خ��ەوی پێویست دەسەلـمێنن، یەکێک لەنوێترینەکان لەکۆنفرانسی س����ااڵن����ەی����ی ئ���ەن���ج���ووم���ەن���ی ت���ەن���دروس���ت���ی ئ���ەم���ری���ک���ادا پێشکەشکرا ،ئ��ەم لێکۆڵینەوە پیشانیدەدات ،کەمخەوی خەڵک ب��ەرەو زۆرخ���واردن هاندەداتو دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی رۆژان����ە زیاتر ل����ە()٥٠٠گ����ەرم����ۆک����ە زی��ات��ر ب��خ��وات ،ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە، میتا بۆ لیسم ( ز یند ە چا ال کی ) یی لەشی نەگۆڕ دەمێنێتەوە. پێویست ب��ە ئ��ەژم��ارک��ردن��ی ئ����اڵ����ۆز ن�����اک�����ات! ئ�����ەم ب���ڕە گەرمۆکەیە دەبێت بەزیادە کێش، بەسەرنجدان بەوەی هەر()٧٠٠٠ گ��ەرم��ۆک��ە(ک��ال��ۆری)ی��ی زی���ادە دەبێت بەهۆی ی��ەک کیلۆگرام کێشی زی��ادە ،ئ��ەو کەسە تەنها ل����ە()١٤رۆژ کەمخەوییدا ()١ ک��ی��ل��ۆگ��رام بەکێشەکەیی زی��اد دەبێت. ڤیرند سامرز ،پزیشکی شارەزا لەکلینیکی مایۆ بۆ ئەنجامدانی ئەم لێکۆڵینەوەیە ،کاتەکانی پشوو لەگەڵ بڕی کالۆری بەکارهاتوو لەالیەن ()١٧بەشداربوویی ساخ
ب��ەچ��االک��ی جەستەیی ک��ەم��ەوە ب���ۆم���اوەی()١١رۆژو ل��ەت��ەواوی ک��ات��ژم��ێ��رەک��ان��ی ش������ەورۆژدا ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ک��رد ،ب��ەش��دارب��ووان بۆگەیشتن بەئەنجامی باشتر ب��ڕی��اری��ان��دا ()١١رۆژ لەنێو کلینیکەکەدا ب�نو ت��ەواوی ئەو خواردەمەنیانەیی کە دەیخۆنو ئ��ەو چاالکییە جەستەییانەیی ک��ە ئەنجامی دەدەن ب���ەوردی زۆرەوە ئەژمار بکرێت ،لەئاکامدا سامێرزو هاوکارەکانی بەوردی زۆرەوە توانییان بڕی کالۆری ب��ەک��اره��ات��وو ه���ەر ک��ەس��ێ�کو میتا بۆ لیسم ( ز یند ە چا ال کی ) ی لەشی حەسێب بکەن. ل��ەس��ێ رۆژی س��ەرەت��ای��ی ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ە ه���ەم���وو بەشداربووان دەیانتوانی بخەونو خ���واردەم���ەن���ی وەک خ���ووی پێشوویان بەکاربهێنن ،ب��ەاڵم ل��ەدوای��ی ئ���ەوە داب��ەش��ک��ران بۆ دوو گ����روپ ،گ��روپ��ی ی��ەک��ەم بێهیچ گۆڕانکارییەک دەیانتوانی هەرکاتێک ه��ەس��ت بەپێوستی پشوودەکەن ،بەهەر ئەندازەیەک دەی���ان���ەوێ���ت ب���خ���ەون ،ب���ەاڵم گ��روپ��ی دووەم خەوتنەکەیان س��ن��ووردارک��راو رۆژان���ە ()٨٠ خ���ول���ەک ک��ەم��ت��ر ل����ەو ب���ڕەی پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان��ب��وو دەخ����ەوت����ن، ئ���ەن���ج���ام���ەک���ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدا ک���ەس���ەک���ان���ی ئ����ەم گ���رووپ���ە، بەتێكڕایی دوایی هەموو شەوێک
کەمخەویی()٥٤٩گەرمۆکە زیاتر لەبڕی پێویست دەخ���ۆن ،ئەمە لەکاتێکدا گەرمۆکەیی وەرگیراو لەالیەن گروپی یەکەمەوە نەگۆڕ مایەوە. س���ام���رز دەڵ���ێ���ت؛ «ئ���ەم لێکۆڵینەوەیە پیشانیدەدات ئەو کەسانەیی کە کەمتر لەپێویستی لەشیان دەخ��ەون زیاتر ئەگەری ق��ەڵ��ەو بوونیان ه��ەی��ە ،لەشیان گەرمۆکە (کالۆری ) ی زیاتر وەردەگ��رێ��ت ب��ەاڵم سووتاندنی کالۆرییەکە نەگۆڕ دەمێنێتەوە». ئەم لێکۆڵینەوە پیشانیدەدات بۆچی ئ��ەو کەسانەیی ش��ەوان ک��اردەک��ەنو ب���ەرۆژدا دەخ��ەون، ل����ەچ����او ئ����ەوان����ەی����ی ب�����ەرۆژ ک���اردەک���ەنو ب��ەش��ەو دەخ���ەون ئ��ەگ��ەر ق��ەڵ��ەو بوونیان زی��ات��رە، ل��ەوان��ەی��ە تێکچوونی شێوازی خەوتن ،کەسەکە بەرەو خواردنی زیاتر پاڵپێوەبنێت. ب���ەاڵم ب��ۆچ��ی خ���ەوی کەم دەبێت بەهۆی ئەوەیی کەسەکە زۆرتر بخوات؟ سامرز دەڵێت؛» ل��ەروان��گ��ەی��ی فیزیۆلۆجییەوە دەزانیین کە کاتی خ��ەو کاتی رژان��ی زۆرب��ەی هۆرموونەکانی ل��ەش��ە ،ل��ەم��ک��ات��ەدا ل��ەش خۆی چ��اک��دەک��ات��ەوە ،بیرەوەرییەکان تۆماردەکرێتو هۆرموونەکانی گ��ەش��ە دەرژێ�����ن ،ک���ەم خ��ەوی دەتوانێت ببێت بەهۆی ئەوەی هەموو ئەم چاالکییە سروشتیانە ک��ە ه��ۆرم��وون��ی پەیوەندیدار بە ح��ەزی خواردنیشەوە دەگرێتەوە بکەونە
ژێر کاریگەرییەوە». ه�����ەڵ�����ب�����ەت ئ���ەن���ج���ام���ە بەدەستهاتووەکانی تاقیکردنەوەی سامرز پیشانیدەدات هۆرمۆنی لپتین،هۆرمۆنی کۆنتڕۆڵی حەزی خ��واردن کە لەالیەن خانەکانی چ��ەوری��ی��ەوە ل��ەش��ەودا دەڕژێ���ن، ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی��ی کەمتر خەوتوون لەجیاتی ئەوەی کەمببێتەوە زی���اد دەب��ێ��ت ،ئەو ئەمە دەگەڕینێتەوە بۆزیادبوونی خانەکانی چەوری. ئ����ەو دەڵ����ێ����ت؛» روون����ە پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی ئ��اڵ��ۆز ل��ەن��ێ��وان ک��ات��ژم��ێ��ری خ���ەوو زی��ادب��وون��ی کێشدا ه��ەی��ە ،ئێمە دەتوانیین ب��ەی��ارم��ەت��ی ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ەو ه��ەب��وون��ی ک��ات��ژم��ێ��ری خ��ەوی پێویست ،بڕی گەرمۆکەی لەشو سووتاندنەکەیی کۆنتڕۆڵ بکەین، س��ەرەڕای��ی ئ���ەوەش کاتێک کە خەوتووین ناتوانیین بەخواردن لەکاتژمێرەکانی ش���ەودا درێ��ژە ب��دەی��ن ک��ە ل��ەش��م��ان زۆرب��ەی��ی وزەک����ە دەک����ات ب��ەچ��ەوری��یو م��ی��ت��اب��ول��ی��س��م(زی��ن��دە چ��االک��ی) لەنزمترین ئاستی خۆیدایە ،بۆیە لەبیرتان بێت ئ��ەم لێکۆڵینەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ه��ەرش��ەوێ��ک ک��ەم��خ��ەوی��ی ئ��ەوی��ش ب��ۆ چەند ک��ات��ژم��ێ��رێ��ک دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ( )٥٠٠گەرمۆکە زیاتر بخۆن، کە ئەمەش ژمارەیەکی بەرچاوە. هێشتا نازانیین لەداهاتوودا چ��ی رودەدات ب���ەاڵم کاتێک بەڕادەی پێویست نەخۆن چەوری زیادە لەڕێگەتاندایە. سەرچاوە :گۆڤاری تایمز
12
ئ ا ی ا د ە ز ان ی ب ۆ چ ی ل ەفێربوونی ز م ان ێ ک ی ب ێ گ ان ە د ا کێشەت هەیە؟
13 ه���ەن���دێ���ک ک����ەس دەت���وان���ن بەئاسانی دوو ،سێ یان ژمارەیەکی زۆرت���ر زم��ان بەئاسانی فێرببنو قسەیی پێبکەن ،بۆهەندێک خەلکیتر ئەم کارە ئاسان نییە ،جیاوازی ئەم کەسانە لەچیدایە؟ ماوەیەک لەوەو پێش راپۆرتێک دەرب����ارەی مێرمنداڵێکی ئاسایی ()١٦س���ااڵن���ی خەلکی نیویۆرک ب�ڵاوب��ووی��ەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا تەنها لەکاتەکانی بۆشی خۆییدا ،بێئەوەی بچێتە هیچ خوولێکی فێرکردنەوە، فێری زمانەکانی عێبری ،عەرەبی، رووس���یو س��ەواح��ی��ل�یو چەندین زمانیتر بووە ،هەڵبەت ئەم مێرمندالە کە ن��اوی تیموتی دوون��ەرە هێشتا دیار نییە تاچ رادەی��ەک بەسەر ئەم زمانانەدا زاڵ��ە ،ب��ەاڵم روون��ە ئەو لەهاوپۆلییەکانو هاوتەمەنەکانی کە تەنها دەتوانن بەزمانێک یان دووان قسە بکەن جیاوازە. لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە؛ ئ��ای��ا دەک��رێ��ت مێشکی هەندێک لەکەس تایبەندی جیاوازی هەبێتو بەبەراورد لەگەڵ خەلکیتردا زمانی زی��ات��ر فێرببێتو ب��ەزم��ان��ی زیاتر قسەبکات؟ ب��ەوت��ەی ت���وێ���ژەران وادی����ارە واڵم����ی ئ���ەم پ��رس��ی��ارە ئ��ەرێ��ی��ە، لێکۆڵینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات کە هەندێک لەخەلک جینەکان مێشک بۆفێربوونی زم��ان ئ��ام��ادەدەک��ەن، ت���وێ���ژەران ب��ەت��ازەی��ی دەس��ت��ی��ان بەلێکۆڵینەوە لەسەرهەندێک بەشی مێشککردووە کە ل��ەو کەسانەیی کە لەفێربوونی زماندا بەتواناترن، گەورەترو کاراترە ،بەاڵم خەلکیتر فێربوونی باشتری زمان بۆ پاڵنەری ب���ەرزت���ر ،ب��ەت��ەرخ��ان��ک��ردن��ی ک��ات ب��ۆف��ێ��رب��وون��ی زم���انو تێکۆشانی سەخت بۆفێربوونو رێگە نوێیەکانی پەیوەندی دەگێڕنەوە. مایکل پ��ارادی��س��ی دەم��ارن��اس لەزانکۆی م��ەک گیلی مونتەڕاڵی کەنەدا ،فێربوونی زمان بەفێربوونی پیانۆو وەرزش��ە جۆربەجۆرەکانو ه��ەرک��ارێ��ک��ی��ت��ر ک���ە پ��ێ��وی��س��ت��ی بەرێکخستنو پرینسیپ هەبێت ب��ەراورد دەک��ات ،ئەو لەم ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت؛» م��ن��داڵ ح��ەزی لەهەر ک��ارێ��ک بێت ،بەباشی دەتوانێت بیکات ،منداڵێک حەزی لەبیرکاری بێت لەبیرکاریدا باش کاردەکات، هەر بەو شێوەش ئەو مندااڵنەیی ح����ەزی����ان ل���ەزم���ان���ە ل���ەزم���ان���دا
پێشکەوتنی ب��اش بەدەست دێنن، ئەمە پرینسیپێکی گشتییە ،ئەگەر تۆ بەباشی هەوڵبدەیتو لەبوارێکدا پاڵنەرێکی بەرزت هەبێت دەتوانیت ل��ەو ب���وارەدا پێشکەوتنی بەرچاو دەستبەر بکەیت». م���ن���داڵ���ە ک����ەم ت��ەم��ەن��ەک��ان لەفێربوونی زمانە جۆربەجۆرەکاندا ب��ەش��ێ��وەی ه��اوک��ات تواناییەکی سەرسووڕهێنەریان هەیە ،ئ��ەوان دەتوانن لەهەر زمانێکدا سپێڵەکان وەک زمانی دایک فێرببن ،کاتێک گ��ەورە دەب��ن هەموو زمانەکانیان ب��ەش��ێ��وەی جیاجیا لەمێشکدایە بێئەوەی لەگەڵ یەکتریدا تێکەڵ ببن ،گەورەکان کاتێک دەیانەوێت زمانی سێهەم فێرببن لەوانەیە لەبیر هێنانەوەی زمانی دووهەم تووشی کێشە ببن. ب��ۆی��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ەرزب��وون��ەوەی تەمەندا نەتەنها فێربوونی زم��ان قورستر دەب��ێ��ت ،بەڵکو وادی���ارە قۆناغگەلێک لەگەشە بوونی هەیە کە بەتێپەڕبوون لێیانەوە هەندێک وردەکاری ورد لەفێربوونی زماندا قورستر دەبێت ،بەوتەی ئەورین ئ��ۆب��ل��ەر ،دەم��ارن��اس��ی ن��اوەن��دی ()CUNYل���ەن���ی���وی���ۆرک ،ل��ەن��ێ��وان تەمەنی()٩بۆ()١٢مانگی ،منداڵ توانایی جیاکردنەوەی ئەو دەنگانەی کە لەزمانی دایکیدا بەکارناهێنرێن لەدەستدەدەن. ک���ات���ێ���ک ت����ەم����ەن ل���ەچ���وار تێپەڕیی ،زۆرب��ەی خەلک هەرگیز ناتوانن زمانی دووه��ەم بەقووڵیو بەتەواوەتی فێرببنو لەمۆرفۆلۆجی قووڵی زمانی دووه��ەم��دا تووشی کێشە دەب���ن ،مۆرفۆلۆجی زم��ان بەکۆمەڵە یاسایەکی زمان دەگوترێت ک��ە دی��اری��دەک��ات چ��ۆن وش��ەک��ان لەیەکەکانی زماندا دروستدەبن. بەوتەیی پارادیس ،دوایی حەوت ساڵی مێشک زۆرتر سەرنجی ئەو شتانە دەدات کە فێری دەکرێت، بۆیە لەتەمەنەدا جۆری ی��ادەوەری منداڵ کە بۆ فێربوونی زمان بەکار دەبرێت تووشی گۆڕان دەبێت. دوای���ی ت��ەم��ەن��ی ه��ەرزەک��اری زۆر دوورە ک��ەس��ێ��ک بتوانێت زمانێکی بێگانە فێرببێتو بەبێ هەڵە دەریببرێت ،هەڵبەت لێرەدا، دون���ەر نموونەیەکی ب��ەت��ەواوەت��ی دەگمەنە کە دەتوانێت ئەو زمانانەیی کە فێربووە بەشێوەیەکی کاریگەر دەریببڕێت ،ئەمە پیشاندەدا مێشکی
ل��ەگ��ەش��ە س��ەن��دن��دا ل���ەم ب����وارەدا تووشی دواکەوتن ب��ووە ،هەڵبەت لەوە ناچێت لەم تەمەنەدا کێشەیەک بۆفێربوونی وشەیی ن��وێ بوونی هەبێت. زیاتر لەیەک سەدەیە زانایان دەزان���ن چ��ەن خاڵێکی سەرەکی لەڕوویی دەرەوەی نیوەگۆی چەپی مێشکدا بوونی هەیە ،کە لەفێربوونو تێگەیشتنی زمان رۆڵی سەرەکییان هەیە ،ئەم ناوچانەی مێشک ،ناوی ناوچەی بروکاو ورنیکەی لێنراوە، ه��ەروەه��ا لەمێشکدا ناوچەگەلی ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە کە لەپرۆسێسی زماندا رۆڵ دەگێڕن. بەوتەیی پارادیس ،سەرەڕایی ئ���ەم���ان���ە ،ج��ی��ن��ەک��انو ن��ی��ری��ڤ��ت��ۆ ترانسمیتەرەکان (گ��وازەرەوەک��ان��ی کیمیایی ک��ە پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان خ��ان��ەک��ان��ی دەم����اری مێشکیان لەئەستۆدایە)و ن��اوچ��ەی مێشکی دەرگ��ی��ر ل��ەی��ادەوەری درێ��ژم��اوەدا لەزماندا پشکیان هەیە ،کاتێکیش ق���س���ەک���ردن ب���ەزم���ان���ی دووه����ەم دێتەئاراوە ،بە بەراورد لەگەڵ زمانی دایکییدا سترکتۆرەی تریش دەور دەبینن. ئ��ەم��ە ئ���ەوە روودن���دەک���ات���ەوە کاتێک هەندێک ناوچەی تایبەتی مێشک ب��ەه��ۆی پارکنسین ی��ان ئەڵزایمەر یان گرفتەکانیترەوە زیانی پێدەگات ،لەوانەیە کەسەکە تەنها بتوانێت بەزمانی دایکی قسەبکات، ی��ان یەکێک ل��ەو زمانانەی فێری بووە بەتەواوەتی فەرامۆش بکات لەکاتێکدا زمانەکانیتر لەجێگەی خۆیەتی ،هەروەها بەرزبوونەوەی تەمەن لەوانەیە شێوە دەربڕینێک بهێنێتە ئ���اراوە کە پێشتر بوونین نەبووە یان بەرچاو نەکەوتووە. ه��ەر هەموویی چەند ساڵێک دەب���ێ���ت ک���ە زان���ای���ان دەس��ت��ی��ان بەلێکۆڵینەوە لەسەر هەندێک توانایی تایبەتی بڕێک لەخەلک کردووە کە دەتوانن بەچەند زمانێک قسەبکەن. لەلێکۆڵینەوەیەکی بۆنموونە ساڵی ()٢٠٠٨دا زنایان گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی ئ��ەو قوتابیانەی لەفێربوونی زماندا توانایی تایبەتیان هەیە ،هەڵگری (-Heschl›s gyrus هیشل ج��ی��روس) لەمێشکێاندان، ن���اوی ()Heschl›s gyrus ناوچەیەکە لەبەشی چەپی مێشکدا کە ک��ارەک��ەی بریتیە لەپرۆسێسی پلەکانی دەنگ( )pitchدەنگ ،بەپێی
وتەی پاتریک وون��گ ،دەمارناسی زانکۆی نۆرسوێسترن لە ئیلینویزو لەتوێژەرانی ئەم لێکۆڵینەوەیە ،ئەم بابەتە تەنها بۆئەو زمانانە راستبوو کە بەشێوەیەک ئاهەنگینن. لەلێکۆڵینەوەیەکیتردا کەساڵی راب���ردوو ب�ڵاوک��راوەت��ەوە ،گروپی وونگ گەیشتن بەوئەنجامەی کە ئەوانەی لەزمانفێربووندا باشترن ئ��ەوان��ەن ک��ە پ��ەی��وەن��دی م��ادەی سپی توێکلی بیستنی(auditory )cortexزیاتریان لەمێشکدا هەیە، ئ��ەم گروپە لەلێکۆڵینەوەی نوێی خۆیاندا گەیشتوون بەو ئەنجامەی کە کارایی باشتری پەیوەندی نێوان خانە دەم��اری��ی��ەک��ان ل��ەپ��اڵ بەهرە ل��ەس��ەر هەموو جینیتیکییەکان سیستمەکە کاریگەری هەیە. لەم لێکۆڵینەوانەدا تەنها کار لەسەر ئەو کەسانەی کە بەچەندین زمان قسەدەکەن ناکرێت ،بەوتەی ئۆبلەر ،کەسانێک کە بۆفێربوونی زمانێکی نوێ تێدەکۆشنو کەسانێک ک��ە ه��اوت��ەری��ب کێشەی زمانیان ه�����ەی�����ە( )dyslexiaس��ەرچ��اوەی گرنگن بۆلێکۆڵینەوە. ه��ەرچ��ەن��د ،ل��ەم��ێ��ش��ک��ی ئ��ەو ک��ەس��ان��ەی ت��وان��ای��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ان لەفێربوونی زماندا هەیەو ئەوانەی کە کۆڵن لەفێربووندا ،هەندێک بەڵگەی جینیتیکی دۆزراوەتەوە ،بەاڵم هێشتا بەدڵنییاییەوە ناتوانین بڵێین ،توانایی ی���ان ک��ۆڵ��ی ل��ەف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��دا بەشێوەی زگماکە ،وونگ لەمبارەوە دەڵ��ێ��ت؛» ئ��ەگ��ەر (Heschl›s )gyrusلەمێشکی ئێوەدا بچووک بێت ،بەو مانا نییە لەفێربوونی زماندا کڵۆلن! ئامانجی ئەم لێکۆڵینەوەیانە ئ��ەوەی��ە پێشبینییەکان بدۆزینەوە، کاتێک پێشبینییەکان دیاریکران دەک��رێ��ت ب��ەرن��ام��ەی فێرکردنی راستو دروست پێشکەش بەخەلک بکەین». ب������واری دەم���ارزم���ان���ن���اس���ی ( )neurolinguisticsبوارێکی نوێیە، پرۆسەی فێربوونی زمان لەمێشکدا هێشتا پڕە لەنهێنی نەناسراو ،ئۆبلەر لەمبارەوە دەڵێت؛» رۆژێک یەکێک لەمنی پرسی چۆن دەکڕێت مێشکی ئ��ەوان��ەی��ی ک��ە ب��ەش��ێ��وەی ئاسایی فێردەبن لەمێشکی کەسانی بەهرەدار نزیکبکەیتەوە؟ من لەواڵمدا وتم تاوەکو دەیان ساڵیتر ناتوانم واڵمی ئەم پرسیارە بدەمەوە». سەرچاوەDiscovery :
14
مێشەكان كە تووشی شكستی عەشق دەبن خۆیان سەرخۆش دەكەن
15 زانایان دەڵێن مێشی مێوەی ن��ێ��ر ،ك��ات��ێ��ك م��ێ��ش��ە مێیەكان روویان لێوەردەگێرن ،بەڕادەێكی ب��ەرچ��او ،زی��ات��ر ل��ەو مێشانەی كە جووتگیری دەك��ەن ،كحول دەخۆنەوە. لێكۆڵینەوەیەك كە بەشێكی لەگۆڤاری ساینسدا باڵوبووەتەوە پیشانیدەدات كحول ،مێشكی م��ێ��ش��ی م���ی���وە ب���ەش���ێ���وەی���ەك دەوروژێ����ن����ێ����ت ك���ە ل��ەگ��ەڵ رەزام��ەن��دی دوای جووتبوونی سێكسیدا لەیەكچوونی زۆریان هەیە. ئ��ەم كاریگەرییە ئەنجامی ب��وون��ی م��اددەی��ەك��ی كیمیاییە بەناوی ()Neuropeoptide F كە وەك دیارە رێكخەری رەفتاری مێشی میوەیە ،مێشكی مرۆڤیش هەڵگری ماددەیەكی هاوشێوەیە ك���ە ل���ەوان���ەی���ە ك����اردان����ەوەی هاوشێوە دروستبكات. پەیوەندی نێوان كحولو ئەم ماددە كیمیاییە كە لەمرۆڤدا بە ( )Neuropeoptide Yناسراوە، پ��ێ��ش��ت��ر ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی مشكە كحولییەكان سەرنجی دراوەتێ. بەوتەی گیل شوهەت ئوفیر، ت��وێ��ژەری ئەنستیتۆی پزیشكی ه����وارد ه��ی��وز لەڤیرجینیایی ئ����ەم����ری����ك����او ن�����ووس�����ەری وت��ارەزان��س��ت��ی��ی��ەك��ە دەرب����ارەی مێشی میوە «توێژینەوە نوێیەكە، لێكۆڵینەوەیە دەربارەی سیستەمی پ���اداش���ت���خ���وازیو رەزای�����ەت خ����وازیو پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ كاریگەرییە كۆمەاڵیەتییەكان». ش��وه��ەت ئوفیر لەمبارەوە دەڵ��ێ��ت «ب����ڕوای م��ن ئ��ەوەی��ە سیستەمی پاداشتو رەزای��ەت، لەنێو گیانلەبەراندا بەشێوەیەك پ���ەرەی س��ەن��دووە ك��ە رەف��ت��ارە پێویستەكان ب��ۆم��ان��ەوەی تاكو جۆریەتی گیانلەبەرەكە ،وەكو ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی خ��واردەم��ەن��یو ج��ووت��ب��وون ب��ۆ خستنەوەی نەوە ،بەهێز دەكات». ب���������ەوت���������ەی ئ�������ەو ،م�����اددە س��ڕك��ەرەك��ان بە شێو ە یە ك ه������ەم������ان ك��اری��گ��ەری خۆ شیهێنە ر ە سروشتییەكانیان لەسەر وەرگرە
دەم��اری��ی��ەك��ان ه��ەی��ە ،هەربۆیە لەم توێژینەوەدا ،كحول وەكو م��ادەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زو ك��اری��گ��ەر لەسەر سیستەمی رەزایەتمەندی بەكارهێنراوە ،ئامانج ئەوەبوو، ق��وواڵی��ی ش��ێ��وازی كاركردنی، كۆمەاڵیەتییەكان كارلێكردنە لەنێو گیانلەبەراندا دەربكەوێت. سیستەمی كۆنتڕۆڵ ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەدا ،دكتۆر شوهەت ئوفیرو هاوكارەكانی لەتاقیگەی ئولریخ هێبەرالین ل����ەزان����ك����ۆی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا لەسانفرانسیسكۆ ،تاقیكردنەوەیان لەسەر ژم��ارەی��ەك مێشی مێوە بەچارەنووسی جیاوازەوە كرد. لەتاقیكردنەوەیەكدا ،مێشە نێرەكان لەقوتووێكدا لەگەڵ ()٥ مێشی مێی ئامادە بۆ جووتبوون دان��ران ،لەقوتووێكیتردا ،مێشە ن��ێ��رەك��ان ل���ەپ���اڵ ژم���ارەی���ەك مێشی م��ێ��دا دان����ران كەپێشتر پرۆسەی جووتبوونیان بینیبوو، هەربۆیە هەوڵی مێشە نێرەكان بۆجووتبوون لەگەڵیاندا بێئاكام دەبوو. ئ��ەو خ��واردەم��ەن��ی��ان��ەی كە ب��ۆ م��ێ��ش��ەك��ان دادەن�����ران ،ی��ان خ��واردەم��ەن��ی س���ادەو ئاسایی بوون ،یان خواردەمەنییەك بوون ك��ە ل��ەس��ەددا پ��ان��زدە كحولی تێدابوو. ئەم تاقیكردنەوەیە پیشانیدا ئ��ەو مێشە نێرانەی ك��ە پێشتر جووتببوون ،خۆیان لەكحول دەپ��اراس��ت ،ب��ەاڵم ئەوانەی كە نەیانتوانیبوو كرداری جووتبوون ئەنجامبدەن ،بەتووندی روویان كردبووە كحولەكە. ت��وێ��ژەران لەدواییدا گەڕان ب�������ەدوای م���اددەی���ەك���ی كیمیاییدا كە ئ��ەم دوو چ�����ی�����رۆك�����ە
ببستێتەوە پێكەوەو گەیشتن بە (.)Neuropeoptide F ئ������ەوان ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ئ��ەو مێشە نێرانەی ك��ە لەپرۆسەی ج���ووت���ب���وون���دا ش��ك��ەس��ت��ی��ان خ���واردووە ،هەڵگری ئاستێكی كەمتری ئەم ماددەیەنو ئەو مێشە نێرانەی پرۆسەی جووتبوونیان ئەنجامداوە ،ئاستێكی بەرزتری م��ادەك��ەی��ان لەنێو مێشكیاندا هەیە. ب��ۆ ئ����ەوەی پیشانبدرێت ك��ە ()Neuropeoptide F لەڕاستیدا هۆكاری دەركەوتنی ئ���ەم گ���ۆڕان���ەی���ە ،ن���ەك ت��ەن��ی��ا م��اددەی��ەك بێت لەپرۆسەكەدا ب��وون��ی ه��ەی��ە ،ت��وێ��ژەران بڕی ماددەكەیان لەمێشكی مێشەكاندا دەستكاریكرد. ئەو مێشانەی كە ئاستێكی نزمتریان لەم ماددەیە پێگەیشت وەكو مێشە شكەستخواردووەكان رەفتاریانكردو ئەوانەی كە ئەم م��اددەی��ە لەمێشكیان ب��ەرزب��وو وەكو ئەو نێرانە رەفتاریانكرد كە جووتبوونیان ئەنجامدابوو. شوهەت ئوفێر دەڵێت «ئەم دەمانگەیەنێت تاقیكردنەوەیە ب��ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ك��ە مێشكی مێشی م��ی��وە ل��ەوان��ەی��ە هەموو گیانلەبەرانو مێشكی م��رۆڤ جۆرێك سیستەمی كۆنتڕۆڵی ئاستی رەزایەتنو كاتێك ئاستی رەزایەتی دەروونی نزم دەبێتەوە، رەفتارێك لەخۆی پیشاندەدات ت��اوەك��و جارێكیتر بگەڕێتەوە دۆخی پێشوو». ب���ەو گ��ری��م��ان��ەوە، ك���ە مێشكی
مرۆڤیش هەڵگری ماددەیەكی ك���ی���م���ی���ای���ی ه���اوش���ێ���وەی���ە، ت���ەس���ەوری ئ����ەوەی م����اددەی (F )Neuropeoptide رەف��ت��اری م��رۆڤ بەهەمانشێوە ئ��اڕاس��ت��ە ب��ك��ات ،زۆرج��ێ��گ��ەی سەرنجدەبێت. ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا، وت��ارێ��ك��ی��ت��ر ك���ە ل���ەپ���اڵ ئ��ەم وت����ارەدا ل��ەگ��ۆڤ��اری ساینسدا ب�ڵاوب��ووەت��ەوە ،ت���رۆی زارس لەزانكۆی میسۆری نووسیویەتی «ك���ارێ���ك���ی ق���ورس���ە ئ��ەگ��ەر نەمانەوێت گشتاندنی رەفتاری ئەم مێشانە بۆ رەفتاری مرۆڤ ب��ك��ەی��ن ،ب���ەاڵم روون���ە بوونی پ��ەی��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان رەف��ت��اری مێشو رەف��ت��اری م��رۆڤ هێشتا نەسەلمێندراوە». ئەو لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت «ئ��ەگ��ەری ب��وون��ی پ��ەی��وەن��دی لەنێوان تەعامولی كۆمەاڵیەتی رەزایەتمەندو گۆڕانی هەمیشەیی لەرەفتاردا بوونی هەیە». دك��ت��ۆر ش���ەوه���ەت ئوفێر دەڵێت «تێگەیشتن لەگرنگی (Neuropeoptide رۆڵ����ی )Fلەم پرۆسەدا ،بۆ بڕیاردان ل��ەس��ەر پ��ێ��ك��ه��ات�ەو كارلێكی م���ول���ك���ی���ول���یو ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی پەیوەندیدار بەرەزایەتمەندییەوە، بیركردنەوەی زۆر سەرنجراكێش دروستدەكات كە خۆی لەخۆیدا دەت��وان��ێ��ت ك��اری��گ��ەری لەسەر تێگەیشتنمان ل��ەس��ەر شێوەی كاركردنی كحولو مادەكانیتر دابنێت».
16
( )10بەكارهێنانی چاوەڕواننەكراوی زەیتی زەیتون بزانە
17 س�����������������ەرەڕای ئ���������ەوەی سەرچاوەیەكی خۆراكی پڕ سوودی تەندروستییە بۆ لەش ،لێكۆڵینەوە زانستییەكان ددەریانخستووە كە بەكارهێنانی راستەوخۆی زەیتی زەیتون لەسەر بەشە جیاوازەكانی لەش كاریگەری جیاوازو تەواو چاوەڕواننەكراوی دەبێت. ئ����ەم پ��ێ��ك��ه��ات��ە س��روش��ت��ی��ی��ە ن��ای��اب��ە ه��ەڵ��گ��ری تایبەتمەندی ن��ەرم��ك��ەرەوەو خ���ۆراك بەخشو پاكژكەرەوەیە لەیەككاتدا ،هەر ئەمەش وای��ك��ردووە كە خانمان لەدێرین زەم��ان��ەوە بەكاریبهێنن لەبایەخدان بەقژو پێستیاندا وەك یۆنانیو لەشارستانیەتییەكانی فیرعەونیەكاندا. نەرمكەرەوەی سروشتی بۆ پێستی سەری وشك زۆرب�����������ەی ك���ێ���ش���ەك���ان���ی پ��ەی��وەن��دی��دار بەپێستی وشكەوە ب��ەه��ۆی ك��ەم��ی ن��ەرم��ك��ردن��ەوەی لەشە ئەویش بەهۆی گۆڕانكاری ك��ت��وپ��ڕی ك��ەش��وه��ەوا ك��ە ب��وار ب��ۆ خ��ۆگ��ون��ج��ان��دن��ی س��روش��ن��ی ل���ەش ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە ل��ەگ��ەڵ��ی��دا، وشكبوونەوەی پێستی سەر یەكێكە لەهەرە بێزاركەرترین جۆرەكانی وش��ك��ب��وون��ەوەی پێست لەالیەن خ��ان��م��ان��ەوە ،ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لەم كاتانەدا س��ەر ب��ەدەس��ت كڕێشو برژانەوەوو هەوكردنەوە دەناڵێنێت، كە بێگومان كاریگەری دەبێت لەسەر جوانیو تەندروستی قژ ،بۆ چارەسەركردنی ئەمەش زۆر جار پەنا دەبرێتە بەر ج��ۆری تایبەتی شامپۆ. ب��ەاڵم باشترین رێگە بۆ خۆ بەدورگرتن لەم كێشانەو دووبارە نەرمكردنەوەی بۆ كۆتا جار ،بریتییە لەبەكارهێنانی ڕاستەوەخۆی زەیتی زەی��ت��ون ب��ۆی ،زەی��ت��ەك��ە بەباشی ل��ەه��ەوو س��ەرت ب��دەو پاشانیش ب��ەش��ان��ە ب�ڵاوی��ب��ك��ەرەوەو دوات��ر بەپارچە پالستیكێك قژت داپۆشەو بەو شێوەیە بەدرێژایی شەو وازی لێبهێنە ،بەیانی بەشامپۆ قژت بشۆ، بێگومانبە كە ئەنجامێكی بێوێنە دەبینیت. ب��ۆ پ��ێ��دان��ی ه��ەن��دێ��ك بریقە ب��ەق��ژت ب��ڕی ( )50میللی لیتر لەزەیتی غ��ارو هەمان بڕ زەیتی زەیتون تێكەڵبكەو پاشان تێكەڵەكە لەقژت بدە دوور لەڕەگەزەكانی ئ��ەگ��ەر پێستی ق���ژت سروشتی
چ��ەور ب��وو ،ب��ەاڵم ئەگەر پێستی س���ەرت وش��ك��ب��وو ئ���ەوا بەباشی تیكەڵەكە بدە لەپێستی سەریشت، پاشان بۆ م��اوەی ( )30خولەك قژت بەخاولیەتی گەرم داپۆشەو دوات���ری���ش ئ��اس��ای��ی ق���ژت بشۆ، دەت��وان��ی��ت هەفتەی ج��اری��ك ئەم م��اس��ك��ە ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت ،ی��اخ��ود ه��ەرك��ات��ێ��ك ك��ە ه��ەت��س��ت��ت ك��رد ك��ە ق��ژت پێویستی ب��ەخ��ۆراكو بریقەدانەوە هەیە. نەرمكەری لەشو دەستەكان زەیتی زەی��ت��ون لەگەڵ ئاوی لیمۆ تێكەڵ بكەو هەموو رۆژێك لەسەر پێستی دەموچاوتی دابنێ ك��ە ب��ێ��وگ��وم��ان ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی سەرنجڕاكێشی ل��ەس��ەر پێستت دەب���ێ���ت ،چ��ون��ك��ە دەب��ێ��ت��ە رێگر ل��ەب��ەردەم دەرك��ەوت��ن��ی چرچیو پ��ێ��س��ت��ت ن������ەرمو ت��ەن��دروس��ت رادەگ���رێ���تو گ��ەش��اوە دەب��ێ��ت بەزینوویو چاالكییەوە. نەرمكەری لێو ئ���اس���ان���ت���ری���ن رێ����گ����ە ب��ۆ نەرمكردنەوەی لێوەكان بریتییە ل���ەچ���ەورك���ردن���ی���ان ب���ەزەی���ت���ی زەی��ت��ون ،دوات��ر هەست دەكەیت ك���ە ل��ێ��وەك��ان��ت ت��ەن��روس��ت تر دەردەك�����ەونو رەنگێكی ئاڵیان دەبێت ،تەنیا بەهۆی بەكارهێنانی ئەم زیتەوە. كرێمی چاو زەی���ت���ی زەی���ت���ون ب��اش��ت��ری��ن رێ��گ��ەچ��ارەی��ە ب��ۆ پێستی ناسكی هەستیار ،بۆیە بۆت دەردەكەوێت ك��ە باشترینە ب��ۆ بەكارهێنانی ل��ەل��ێ��وەك��ان��ت��داو دەورووب������ەری چ��اودا ،دەتوانیت بە بەكارهێنانی پ���ارچ���ە ل��ۆك��ەی��ەك��ی س��روش��ت��ی ب����ۆ دەورووب��������������ەری چ����اوی بەكاربهێنیت ،كە دەبێتە هۆی دورك����ەوت����ن����ەوە ل��ەچ��رچ بوونو پارێزگاریلێكردنی بەكارهێنانی لەجیاتی كرێمە ئاساییەكان. البەری ماكیاژ تایبەتمەندییەكی ت��ری زیاددەبێت ب�����ۆ زەی����ت����ی زەیتون ،ئێستا دەت���وان���ی���ت زەی������ت������ی زەیتون وەك الب��ەرێ��ك��ی س���روش���ت���ی
كاریگەر بەكاربهێنیت ،بڕێگی یەكسان لەزەیتی زەیتونو زەیتی گوێز تێكەڵ بكەو لەشوشەیەكی بچووكدا بیپارێزەو بۆ البردنی م��اك��ی��اژی دەورووب�������ەری چ��او ب��ەك��اری��ب��ه��ێ��ن��ە ،ه���ەروەه���ا ئ��ەم تێەكەڵە سیحرییە پەرە بەگەشەی برژانگەكانو زۆربوونیان دەدات. بەهێزكەری نینۆك هیچ لەزەیتی زەیتون باشتر نییە بۆ چارەسەركردنی نینۆكی الواز ،زەی��ت��ی زەی��ت��ون كەمێك گ���ەرم ك���ەو پ��اش��ان ب��ۆ م���اوەی ( )5خولەن نینۆكەكانتی لەناودا دابنێت ،ئەمەش بۆ م��اوەی��ەك بە ب��ەردەوام��ی دووب����ارە ب��ك��ەرەوە، دوات���ر ب��ەئ��ەن��ج��ام��ەەی س��ەرس��ام دەبیت. كرێمی ریشتاشین بۆ پیاوان پ���ی���اوان دەت���وان���ن لەجێی ج��ێ��ڵو ك��رێ��م��ی ری��ش��ت��اش��ی��ن��دا بەكاریبهێنن ،چونكە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی ئەو هەوكردنەی دوای ریشتاشین روودەدات هەروەك پێستیش نەرمو بریقەار دەكات.
پارێزەر لەخۆر ه���ەن���دێ���ك ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە سەلماندویانە ك��ە بەكارهێنانی راس��ت��ەوخ��ۆی زەی��ت��ی زەی��ت��ون��ی پوخت دوای كەوتنە ب��ەر خۆر دەبێـتە هۆی رێگری لەكارگەرییە خ���راپ���ەك���ان���ی ت��ی��ش��ك��ی س���ەرو بنەوشەییو تێكچوونی خانەكانو دواات���ری���ش دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی شێر پەنجە ،زیاد لەمەش كاری زەیتی زەی��ت��ون وەك ن��ەرم��ك��ەرەوی��ە بۆ ئ��ەو ناوچانەی كە بەهۆی زۆر م��ان��ەوە ل��ەب��ەر تیشكی خ��ۆرەوە ت��ووش��ی س��ووت��ان��ەوە ه��ات��وون، ه��ەر وەك ه��ەن��دێ��ك رەچ��ەت��ەی پاكژكەرەوەو نەرمكەرەوەی تێدایە كە چارەسەری پێستی تێچوو ئازار دەكات. وەرگێڕان :رێژەن حەسەن
18
یەکەم گیانلەبەر کە هەستایە سەرپێ
19 دۆزینەوەی جۆرە ماسییەک کە هەڵگری ئەندامی هەناسەدانە (سیی)و دەتوانێت رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی وشکایی لەخۆی نیشانبدات ،گریمانەکانی پێشووی دەربارەی ریشەکانی رێرۆیشتن لەگەڵ گومان بەرەوڕووکردەوە ،ئێمەی مرۆڤ، بەپێچەوانەی زۆربەی گیانلەبەرانی نێشتەجێی وشکایی لەسەر دوو پێ دەڕۆین بەرێگەدا ،بەاڵم ئایا هەستانە سەرپێ لەپرۆسەی پەرەسەندنی گیانلەبەراندا لەکوێوە دەستیپێکردووە ،دەتوانن تەسەوری ئەوەبکەن کە رێگە رویشتن لەجیهانی ژێرئاوەوە دەستیپێکردووە نەک وشکایی؟ لێکۆڵینەوەیەکی نوێ کە ماسییەکی سیداری ئەفریقای خۆرئاوا پیشاندەدات کە بەباڵەکانی خەرییکی رێ روێشتنە ئەم ئایدیایە پێشنیار دەکات ،هەرچەندە تاوەکو ئێستا ماسی جۆربەجۆر وەک ئەو ماسییانەی کە لەکەنار دەری��ادا پیاسەدەکەن دۆزراونەتەوە ،بەاڵم ئەمە یەکەمجارە کە رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی سەر وشکایی لەماسییەکدا دەبینرێت ،بەوتەی توێژەران ،لەوانەیە رێ رۆیشتنی ئێمە لەسەر وشکایی لەراستییدا پەرەسەندوی رەفتاری ماسییەکانی ژێرئاوبێت . هیتر کینگ ،سەرپەرشتیاری ئەم لێکۆڵینەوەیە دەربارەی ئەم دۆزینەوە تازەیە دەڵێت :رێ رۆیشتنی ماسییە سییدارەکان زۆر سەرسووڕهێنەرە ،چونکە ئەم ماسییانە لەراستییدا هەرشتێک کە لەپێ بچێت نیانە! بینینی ماسی لەنێو کەمۆڵە شووشەیەکانی تاقیگە پیشانیدەدات کە ماسییەکان دەتوانن فشاربخەنە سەر رووبەری رەقی شووشەکەو بەبەکارهێنانی باڵەکانیان لەسەری بڕۆن ،کینگ کە زیندوەرناسەو لەزانکۆی شیکاگۆ خەرییکی خوێندنە ،دەڵێت :ئێمە گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە ئەم ماسیە لەکۆمەڵێک جووڵەی پەیوەندیدار بەرۆیشتنەوە سوودوەردەگرێت، هەم لەهەنگاونان (واتە جواڵندنی ماسولکەکان)و هەم لەبازدان واتە بەکارهێنانی هاوکاتی ماسولکەکان سوود وەردەگرێت. ئەم دۆزینەوە نوێیە بۆچوونێکی نوێی دەربارەی جووڵەی گیانلەبەرە بڕبرەدارە دەریاییەکانی سەددان میلیۆن ساڵ لەوەوپێش هێناوەتە ئاراوە. توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن کە ماسییە سییدارەکان ،نزیکن لەماسیەکی سەرەتایی بەناوی تتراپاد (هەڵگری بڕبڕەی پشتو چوار پێن) ،ئەمە پیشاندەدات رێگە رۆیشتن لەو سەردەمەدا تەنها تایبەت نەبووە بەتتراپادەکانو باوانە باڵدارەکانیان، پێش ئەوان ،رێچکەی پەرەسەندنی بەرەو وشکایی دەستپێکردووە. ئەم دۆزینەوەیە نوێیە گومانی خستوەتەسەر هەموو گریمانەکانی پێشووتر، یەکێک لەو گومانانە دەکەوێتە سەر ئەو شوێنپێ بەردبووەی کە ساڵی ()٢٠١٠ لەپۆلۆنیا دۆزرایەوەو وەکو یەکەم بوونەوەری وشکایی لە()٣٩٥میلیۆن ساڵ لەوەو پێش باسکرا ،بەوتەی کینگ ،هەندێک لەشێوازەکان کە لەم شوێنپێ بە بەردبووە بینراوە ،بەتەواوەتی هاوشێوەی هەمان شێوازە کە ماسییە سیدارەکە بۆجووڵە بەکاریدەهێنێت ،لەوانەیە ئەو پرسیارە بۆ ئێوە دروست ببێت ،ئەگەر ئەم ماسییە پێی نییە ،چۆن کاتێک دەجوڵێت هێڵێک لەکێشانی جەستەی دروستناکات؟ وەاڵمەکە ئەوەیە ماسییە سییدارەکان لەمەودای نێوان ئەو پەستانانە دەیخەنە سەر رووبەرە رەقەکان ،لەسەری بەرزدەبنەوە ،لەوانەیە ئەم کارە بۆ پڕکردنی سییەکان لەهەوا بێت لەئەنجامدا دەبێت بەهۆی سووکبوونو سەرئاو کەوتن ،ئەم سییانە بووە بەهۆی ئەوەی پێیبوترێت ماسی سییدار .کینگ دەڵێت :نزیکەی ( )٣٩٧تاوەکو ()٣٩١ میلیۆن ساڵ لەوەوپێش ،جۆرگەلێکی زۆر لەم ماسییانە بوونیان هەبووە کە دەیانتوانی رەفتاری زۆری هاوشێوەی ماسییە سییدارە بکەن .لەوانەیە ئەوانە هۆکاری ئەو جێپێ بەبەردبووانە بوبێتن کە ئێستا ئێمە بەجێ پێی تتراپادەکانیان دەزانین. سەرچاوەNational geographic :
20
ئایا هەمبەرگەری ()٣٤٥ هەزار دۆالریی ،برسیەتی لەجیهاندا بنەبڕدەکات؟ ت���وێ���ژەران لەتێکۆشانیان بۆدروستکردنی گۆشتی تاقیگەیی کە کۆمەڵەیەکە لە توێکلی تەنکی خانە چێنراوەکان لەبایۆریاکتەردا لەگەڵ چەوری و تام و رەنگ، ت��وان��ی��وی��ان��ە ت��ێ��چ��ووەک��ەی بۆ ( )٣٤٥،٠٠٠دۆالر داببەزێنن!. ئایا ئەو ئامادەییەتان تێدایە ب���ۆ ک��ڕی��ن��ی ه��ەم��ب��ەرگ��ەرێ��ک ( )٣٤٥،٠٠٠دۆالر ب���دەن ؟ ئەویش نەک بۆ هەمبەرگەرێک ک���ە ل��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەب��اش��ت��ری��ی��ن ری���س���ت���وران���ەک���ان���ی ج��ی��ه��ان پێشکەشتان دەکرێت ،بەڵکو بۆ هەمبەرگرێکی زۆر ئاسایی کە لەگۆشتی چێل دروستکراوە و زەاڵتەشی لەگەڵدا نییە ! بەاڵم دەتوانێت مرۆڤایەتی لەبرسیەتی رزگار بکات. دک����ت����ۆر م������ارک پ��ۆس��ت زی����ن����دوەرن����اس����ی زان���ک���ۆی ماستریختی هۆڵەندا و یەکێک ل��ەو زان��ا دەگمەنانەی کە کار ل��ەس��ەر دروستکردنی پروتینی ئ�����اژەاڵن ب��ەش��ێ��وەی دەس��ک��رد لەیەکێک لەتاقیگەکاندا دەکات، لەگفتوگۆیەک لەگەڵ (رویتێرز)دا دەڵێت ،ئەگەر لەبەرهەمهێنانی ئەم هەمبەرگەرەدا سەرکەوتوو ب��ێ��ت ،ی��ەک��ەم��ی��ی��ن پ��ارچ��ەی��ی ن��رخ��ەک��ەی ()٣٤٥٠٠٠دۆالر دەبێت ،بەالم لەگەڵ بەرهەمهێنانە پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ەک��ەی ن��رخ��ەک��ەی دەبێت بە نرخی گۆشتی ئاسایی و نەتەنها دەتوانێت برسییەتی نەهێڵێت بەڵکو ژینگەش رزگار دەکات. بڕواپێکردنی قورسە ،بەاڵم ()٨٠س�����اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش��ب��وو کە پێشبینی ئ��ەوە ک��راب��وو رۆژێ��ک دێت گۆشتی دەسکرد بکەوێتە بازارەوە .یەکەمیینجار لەبەهاری
س��اڵ��ی ()١٩٣٢دا وینستن چرچیل ل��ەن��وس��راوێ��ک��دا کەبۆ گ��ۆڤ��اری (پ��اپ��ی��والر میکانیکز) ی ناردبووهاتنەئارای گۆشتی دەسکردی تەنها لەنزییکەی پەنجا ساڵی داهاتوودا پێشبینیکردبوو. زۆرەوە ب�����ەئ�����ەگ�����ەری پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ەی چ��رچ��ی��ل ل����ەژێ����رک����اری����ی����گ����ەری دڵ���ی ج��وج��ک��ەڵ��ەو ت��ێ��ک��ۆش��ان��ەک��ان��ی (ئەلکسیس کارل) ،نەشتەرگەرو زیندەورەناسی فەرانسی بوو. ئ��ەو لەساڵی ()١٩١٢ت���اوەک���و ساڵی ()١٩٤٢تاقیکردنەوەیەکی ل���ەب���ون���ی���ادی( راک����ی ف��ل��ێ��ر ) رێبەرایەتی دەکرد کەکاتی خۆی دەن��گ��دان��ەوەی زۆری هەبوو. ک��ارل ل��ەه��ەم��وو ئ��ەم س��ااڵن��ەدا پارێزگاری لەشانەی چێندراوی دڵ��ی کۆڕپەڵەی جوجکەڵەیەک دەک��ردو بەبەکارهێنانی مەوادی خواردەمەنی توانیبوویی شانەکە ب��ەزی��ن��دووی��ەت��ی ب��ه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە. چیرۆکی ئەم تێکۆشانە () ٣٠ ساڵییە بەهۆی لەبیرچوونەوەی ی���اری���ی���دەدەرەک���ەی و م��ەرگ��ی (ک����ارل) ل��ەس��اڵ��ی ()١٩٤٤ب����ۆ هەمیشە کۆتایی پێهات .بەاڵم ئەمە بوبەهۆی ئەوەی توێژەرانیتر بۆچاندنی شانەیی گیاندارەکانیتر وەک����و ق���ارچ���ک ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا تێبکۆشن. ه��ەڵ��ب��ەت ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی گ��ۆش��ت ب��ەش��ێ��وەی تاقیگەیی ک��ارێ��ک��ی ئ��اس��ان ن��ەب��وو ،بۆیە هیچکام لەتوێژەران نەیانتوانی تاقیکردنەوەکەی کارل دووبارە ب��ک��ەن��ەوە .خ��ان��ەک��ان تەمەنی دی���اری���ک���راوی���ان ه���ەی���ە ب��ۆی��ە دوای���ی ئ���ەوە ل��ەن��اودەچ��وون ، لەکۆتاییدا ت��وێ��ژەران گەیشتن ب���ەودەرئ���ەن���ج���ام���ەی ک��ەئ��ەو
21 خواردەمەنییەی لەالیەن (کارل) وە ب��ەک��اره��ات��ووە ،بەئەگەری زۆرەوە،ه��ەڵ��گ��ری بڕێکی زۆر خانەی زیندوو بووە کەجێگەی خانە مردووەکانیان گرتووەتەوە. چ����ۆن س��ت��ێ��ک پ������ەروەردە بکەیین؟ کاتێک باسی موعجیزەکانی ئەم دوایانەی جیهانی پزیشکی دەک��ەی��ی��ن و ب��اس��ی پ��ەی��وەن��دی ت����ەواوەت����ی س��ی��س��ت��م��ی دڵ و سییەکان بەنەخشەکاری جێنۆمی م��رۆڤ��ەوە دەبیستین ،لەوانەیە بەرهەمهێنانی گۆشتی تاقیگەیی لەالمان بەو ئاڵۆزییە نەبێت . بەاڵم لەراستییدا بەرهەمهێنانی گ��ۆش��ت لەتاقیگەدا بەئاڵۆزی گەشەی پەیوەندی ئەندام لەلەشی کەسە نوێیەکەدایە. پارچە گۆشتێک کە بەشیوە ج���ۆرب���ەج���ۆرەک���ان ل��ێ��دەن��رێ��ت ،س����ەردەم����ان����ێ����ک ب��ەش��ێ��ک لەسیستمێکی زی��ن��دوو ب��ووە، ئ���ەگ���ەر ئ���ەم پ��ارچ��ەی��ە ل��ەژێ��ر م��ای��ک��رۆس��ک��ۆپ��دا داب��ن��ی��ی��ن ، کۆمەڵێکی ئاڵۆز لەشانە و ئێسک و چەوری و دەمار دەبینیین . لەالیەکیترەوە پێکهاتەی گۆشتە جۆربەجۆرەکان لەگەڵ یەکترییدا ج��ی��اوازە ،جگە ل��ەوەی جۆری سپی و سوری هەیە ،بەپێی ئەو ئەرکەی ئەو پارچەیە لەلەشدا هەیبووە پێکهاتەکەی جیاوازە. بەواتایەکیتربۆبەرهەمهێنانی گۆشتی تاقیگە بەپلەی یەکەم پێویستیمان ب��ە ق��ەدەخ��ان��ەک��ان ه���ەی���ە ،ک��ەج��گ��ە ل��ەت��وان��ای��ی گەشەسەندن ،بتوانێت ببێت بە شانە خوێنییەکان و ئێسکەکان و بەشەکانیتری لەش. لەقۆناغی یەکەمدا کاتێک توانیمان کۆمەڵەیەک خانەی بەرهەمبهێنیین م��اس��ول��ک��ەی��ی پێویستمان لەقۆناغەکانیتردا بەرێکخستن و رەن���گ وب��ۆی گ��ۆش��ت��ەک��ە دەب��ێ��ت ،ت��اوەک��و بەکارهێنەر بەڕاستی هەست بەوە بکات کە ئەمە گۆشتە. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا دوو ش��ێ��واز ب���ۆب���ەره���ەم���ه���ێ���ن���ان���ی ئ���ەم ب���ەره���ەم���ە ل���ەئ���ارادای���ە ،کە ی���ەک���م���ی���ان وش���ی���اوت���ری���ن���ی���ان بریتییە لەبەکارهێننانی خانە
کۆڕپەڵەیی ماسولکەییەکانی یان (میوبالست)کە لەکۆتاییدا ماسولکە دروس��ت��دەک��ات .لەم م��ێ��ت��ۆدەدا ن��اوەن��دێ��ک بۆدانانی ئەم خانە ماسولکەییە ساوایانە دروس��ت��دەک��رێ��ت ک���ەزۆرب���ەی ک��ات ل��ەج��ۆری (ک��ۆالج��ی��ن)ە. ئەم ناوەندە بۆ گەشەسەندن و زۆربوونی خانەکان دەخرێتە نێو گەرماوێک لەمادەی خواردەمەنی ک���ە ل��ەن��ێ��و ب���ای���وری���اک���ت���ۆردا هەڵدەگیریەت ت��اوەک��و دۆخ��ی گ��ون��ج��اوی ب��ۆ گ��ەش��ەس��ەن��دن هەبێت. ئ�����ەم خ���ان���ان���ە ل���ەک���ات���ی پرۆسەکەدا گەشەسەندنی بەشە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی ماسولکەکە دروستدەکەن ،بەاڵم لەکۆتاییدا دەمارەخوێنبەرەکان و رەنگی سوری گۆشت بوونی نییە. ش��ێ��وازی دووه���ەم تۆزێک ئ���اڵ���ۆزت���رە .ل����ەم ش���ێ���وازەدا ل��ەت��وێ��ک��ڵ��ەک��ان��ی زۆر تەنکی م���اس���ول���ک���ەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەری زیندووبۆ دەستپێکی پرۆسەکە سوودوەردەگیریەت-لەئێستادا ئەو گیانلەبەرە زەردەماسییە- ئ��ەم توێکڵە زۆر تەنکانە دەبرێتە نێو بایۆریاکتەر تاوەکو شەبەنگێکی زۆرت��ر لەخانەکان گەشە بکەن .ب��ەاڵم خانەکانی گ��ی��ان��ل��ەب��ەران پێویستییان بە ئۆکسیجن وخوێنە بۆ وەرگرتنی وزەو مادە خواردەمەنییەکان و دەرکردنی مادە بەکارهاتووەکان. بۆیە خانەکانی توێکڵی ناوەندی بەزوویی لەناودەچن. دک��ت��ۆر (پ��ۆس��ت) ک��ە ئ��ەم ش���ێ���وازە ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ه��ەم��ب��ەرگ��ر ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ێ��ت، دەڵێت « :هەموو توێکڵەکان زۆر تەنکن و تەنها ()٢.٥ سانتیمیتەر پانتاییان هەیە .بۆ هەمبەرگەرێک بەرهەمهێنانی پێویستیمان بەنزیکەی ()٣٠٠٠ دان��ە ل��ەم توێكاڵنە هەیە ،بۆ بەرهەمهێننانی ه��ەرک��ام ل��ەم توێکالنە کارێکی زۆر کاتبەر و پڕخەرجی تاقیگەیی پێویستە. بەرهەمهێنانی ئەم هەمبەرگەرە نزییکەی ()٣٤٥ه����ەزار دۆالر تێچوویی هەیە. سەرچاوەGizmag :
22
نەفرەتی هەسارەی سوور
مانگی پێشوو مەریخ پێوی (کیوریاسیتی) بەرەو هەسارەی مەریخ بەڕێکرا تاوەکو د وایی سەفە رێکی ه ەشت مانگ و نیوە لەم انگی ئابی هەسارەیە ( )٢٠١٢لەسەر ئەم داببەزێت .ئەم رۆبۆتە کە لوتکەی زانستی مرۆڤایە تییە پێشئ ەوەی دابب ەزێت د ەبێت خۆی ل ەنەف رەتی هەسارەی سوور دەرباز بکات. مەریخ پێوێکیتر لەجیهانی چاالکییە فەزاییەکان، نوکتەی زۆر دەرب�����ارەی نەفرەتی ه��ەس��ارەی س��وور ل��ەئ��ارادای��ە ،لەنێو س���ەددەی راب�����ردوودا نزییکەی دو لەسەر سێی ()٣٩تێکۆشانی مرۆڤ بەئاراستەی مەریخ سەرئەنجامێکی خراپیان هەبووە. بەشێک لەفەزاپێوەکان بۆسەر زەوی بەربوونەتەوە و بەشێکیتریان ل���ەرێ���گ���ەک���ەی ب�������ەرەو م���ەری���خ لەکارکەوتووە .یەکێک لەسەفینەکانی سۆڤیەتی پێشوو تەنها تۆزێک دوایی هاوێشتن تەقییەوەو یەکێکیتر کاتێک دەیویست لەسەر مەریخ داببەزێت گڕی گرت .هەر ساڵی رابردوو فەزاپێوێکی رووس��ی کەبۆ سەفەر ب��ەرەو مانگی مەریخ (فوبوس)دیزایین کرابوو تۆزێک دوایی هاوێشتن لەرێچکەکەی خۆی چووە دەرەوە تائێستاش ئەندازیارەکان ه��ۆک��ارەک��ەی��ان ب��ۆ روون��ن��ەب��وەت��ەوە. هەرچەند لەم ماوەیەدا ئەندازیارانی
ئاژانسی ئەوروپا توانیویانە لەگەڵ ئەم سەفینەدا پەیوەندی دروستبکەن ئومێد هەیە بکرێت ئەرکەکانی ئەنجامبدات. مەترسی شکەست لەدوایین کاری ناسادا زۆر بەرزە: ک����ێ����ش����ک����ەک����ەی ()٩٠٠ کیلۆگرامە،مەریخ پێوی کیوریاسیتی مەزنتریین وئاڵۆزتریین تەنێکە کە ت��اوەک��و ئێستا لەسەر هەساریەکیتر دابەزییوە .تێچوونی گشتی ئەم کارە زی��ات��رە ل��ە()٢.٥م��ی��ل��ی��ارد دۆالرە. ب���ەڕێ���وەب���ەری ب��ەرن��ام��ەی م��ەری��خ پێوەکە لەکۆنفرانسێکی خەبەرییدا وتی”:لەوانەیە ترسمان هەبێت مەریخ کارەکەمان لێتێکبدات ،هەرچەشنە کەمبوونەی بەرزایی و دابەزیین لەسەر م��ەری��خ ب��ەج��ۆرێ��ک ک��ارەس��ات��ە ،ئەم هەسارەیە بێمەترسی نییە”. جێگەیەک لەنێو ئاسماندا لەم وێنەدا ،کارمەندانی فەزایی روس��ی دەبینن کە یەک هەفتە پێش هاوێشتنی ف��ەزاپ��ێ��وی (Phobobs
)Gruntلەپێگەیی (بایکونوری) کازاخستان خەرییکی لێکۆڵینەوە لەسەری بوون .بەاڵم ئێستا وادیارە چەندیین دەی��ە ب��ەرن��ام��ەدارش��ت��ن بۆ ئ��ەم سەفینەیە ئەنجامەکەی جگە ل��ەدەس��چ��وون هیچیتر ن��ەب��وو .ئەم فەزاپێوە گەورەیە کەهەڵگری ئامیری تاقیگەیی لەهەموو جیهان بوو بڕیار ب��وو ب��ەرن��ام��ەی گ��ەڕان��ەوەی روسیا بەرەو مەریخ بێت .پێشتر سەفینەی چارەرەشی ()MARS 96لەنۆڤامبەری ()١٩٩٦دا ل��ەزەری��ای هێمن کەوتە خ��وارەوە ،دو کاری پێشووی روسیا ب���ەرەو م��ەری��خ لەساڵی ()١٩٩٨دا هەردووکیان شەکەستیان خوارد. بڕیاربوو چەند خولەک دوای��ی ه��اوێ��ش��ت��ن ()Phobobs Grunt مەکینەو موشکەکانی یارمەتیدەر دابگیرسێن و ف��ەزاپ��ێ��وەک��ە بچێتە ئاستێکی بەرزتر و لەکێشکردنی زەوی دەرباسی ببێت بەرو مەریخ بچێت، بەاڵم مەکینەکە دانەگیرساو سەفینەکە
لەئاسمانی زەوییدا چەقی! وادیارە ئەم سەفینەیە شانسی خۆی بۆچوون بەرەو مەریخ لەدەستداوە .هەرچەند هێشتا هەوڵی زۆر هەیە بۆ ئەوەی جارەسەر بکرێت. موفەتیشی ونبوو وێنەکە (بیگلی )٢پیشاندەدات کە بەجیابوونەوە لەسەفینەی داییک سەفەرێکی بەتەنهایی ب��ەرو مەریخ دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات .ئ���ەم پ��ش��ک��ەن��ەرە بەریتانیاییە ،ب��ە ف��ەزاپ��ێ��وی م��ارس ئیکسپێرس ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠٣دا لەکازخستانەوە ب��ەرەو ف��ەزا نێردرا. م��ارس ئیکسپرێس ئ��ەم فەزاپێوەی ل����ەف����ەزادا ب��ەج��ێ��ه��ێ��ش��ت ت��اوەک��و بەپێی ب��ەرن��ام��ەک��ان ب���ەرەو مەریخ بچێت،بەاڵم لەدوایی ئ��ەوە بێئەوەی هیچ شوێنەوارێک ل��ەدوای��ی خۆی بەجێبهێڵێت ون بوو .لێکۆڵەوەران دەڵێن لەوانەیە کیسەکانی هەوای یان چەترەکانی پشکنەرەکە نەکرابێتنەوە و (بیگلی)٢بەخێرایی زۆر کەوتبێت
23 لەروبەری هەسارەکە .بەاڵم هۆکاری وردی ون��ب��وون��ی ئ��ەم م��ەری��خ پێوە هێشتا وەک نهێنی ماوەتەوە .کالیین پیلینگیر ،بەرپرسی پرۆسەی فەزاپیوکە، تۆزێک دوایی ونبوونی (بیگلی )٢بە پەیامنێرانی وت “ :دابەزیین لەسەر ه���ەس���ارەی م��ەری��خ زۆر ق��ورس��ە، لەمەدا هیچ گومانێک بوونی نییە. مەترسییەکان زۆر زۆرن و زۆرجار ناتوانرێت پێشبینی بکرێن”. کرانەوەی ناسەرکەوتوو ژم���ارەی���ەک���ی زۆر پ��ەی��ام��ن��ێ��ر ل��ەف��ل��وری��ی��دای ئەمریکا خەرییکی تۆمارکردنی بێهەڵەی یەکەم فەزاپێوی ئەمریکایی بەئامانجی رویشتن بەرەو مەریخ بوون( ،مارینزی )٣لەنۆڤامبەری ساڵی ()١٩٦٤بڕیاربوو بەرەو مەریخ بچێت ووێنەی زۆر نزییک لەمەریخ هەڵبگرێت ،سەرکەوتنی ئەم سەفینەیە س��ەرک��ەوت��ن��ێ��ک��ی گ����ەورە ب��ۆ واڵت��ە یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەبوو ،پێشتر روسیا لەئەرکێکی هاوشێوەدا شکەستی خواردبوو ،بەاڵم چارەنووسی مارێنزی ٣لەچارەنووسی ٥ئەرکی پێشووی یەکیەتی سۆڤیەتی باشتر نەبوو .ئەو بەرگەی بڕیاربوو چەند خولک دوایی هاوێشتن بکرێتەوە بە فەزاپێوەکەوە گیرسا و نەهێشت پلێتە خۆرییەکان بکرێنەوە ،بۆیە فەزاپێوەکە بێهیچ سوود لێوەرگرتنێک چووە رێچکەی خۆر، بەاڵم مارینزی ٤چەند مانگ دواتر توانی ئەرکەکانی مارینزی ٣بەباشی بەئەنجامبگەێنێت و چەندیین وێنە بەرەو زەوی بنێرێت. سەفەری بێگەڕانەوە لەوێنەکەدا ،ئەندازیاران خەرییکی کارکردنن لەسەر فەزاپێوی (Mars )Observerئ���ەم ف��ەزاپ��ێ��وە لەسیپتامبەری س��اڵ��ی ()١٩٩٢دا لەناوەندی فەزایی کیپ کارناوالی ف��ل��وری��ی��داوە ب���ەرەو ف���ەزا ن��ێ��ردرا. مارس ئۆبسێرڤێر (چاوەدێری مارس) ئامێری زۆر گرنگی پێبوو تاوەکو ل��ەم��ادەک��ان��زای��ی��ەک��ان��ی ب��ەرگ��ەه��ەواو ب���واری موگناتیسی م��ەری��خ مەریخ بکۆڵێتەوە و بڕیاربوو دوایی ()١٧ساڵ بەسەرکەوتوویی بگەڕێتەوە بۆزەوی. لەساڵی ()١٩٧٥ب��ەدواوە کە ئەمریکا وایکیینگی بۆمەریخ ن��اردب��وو ئەمە یەکەمجار ب��وو ئەمریکا دەیویست ناردنێکیتر بەرەو مەریخ ئەنجامبدات. وزلی هانترس ،سەرۆکی بەشی گەرانی (کۆمەڵەی خۆر)ی ناسا پێش هاویشتن وتبوویی ئەمریکا دەیەوێت بۆ مەریخ بگەڕیتەوە.
ل���ەگ���ەڵ ئ����ەم����ەدا س���ێ رۆژ پێشئەوەی سەفینەکە بچێتە رێچکەی مارس پەیوەندی بە زەوییەوە بچڕا، بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ناسا لەوانەیە یەکێک لەبۆرییەکانی سووتەمەنی تەقیبێتەوەو ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی باترییەکانی سەفینەکە بەتاڵ ببنەوەو ن��ەرم��ەک��ارەک��ان()Softwareی لەکار خستبێت .بەوتەی توێژەران ،بەپێی هەموو هاوشێوەسازییەکان ،سەفینەی ل��ەک��ارک��ەوت��وو ئێستا لەکاتێکدا بەدەوری خۆییدا دەخولێتەوە درێژە بە خوالنەوەی بەدەوری خۆردا دەدات. هەڵەی پێوان ل��ەم وێ��ن��ە ه��وون��ەری��ی��ەدا ،پلێتە خ��ۆری��ی��ەک��ان��ی م��ان��گ��ی دەس��ک��ردی ئ���اووه���ەوای���ی م��ەری��خ خەرییکی هەڵمژینی تیشکەکانی خ��ۆرە ،بەاڵم بەداخەوە ،لەجیهانی راستییدا ،ژیان بەدوایی هوونەر ناکەوێت .لەدوای شکستی ( )١.٦میلیارد دۆالری ن��اس��ا ل��ەس��اڵ��ی ()١٩٩٢دا ،ئ��ەم رێکخراوە بڕیارییدا تاوەکو کارەکانی لەسەر ئەرکی هەرزانترو بچووکتر چڕبکاتەوە .ئ��ەم مانگە دەسکردە بەرهەمی ئەو سیاسەتەی ناسابوو کە تێچووکەی کەمتر بوو لە()٢٠٠میلیۆن دۆالرو بڕیاربوو لێکۆڵینەوە لەسەر ئاووهەوای مەریخ بکات. ل���ەدوای هاوێشتن ل��ەن��اوەن��دی ف��ەزای��ی (کیپ ک��اران��اوال )لەساڵی ()١٩٩٨دا ،ئەم فەزاپێوە تاوەکو مەریخ رۆیشت ،ب��ەاڵم لە()٢٣سیپتامبەری ()١٩٩٩دا لەپڕ ونبوو! .ئەندازیارەکان گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی کە فەزاپێوەکە زیاد لەپێویست بەکەشی مەریخدا چووەتە خوارەوەو بەئەگەری زۆرەوە سووتاوە. لێکٶلینەوەکان پیشانییدا گروپێک لەئەندازیارەکان لەسیستمی میتریک و گروپێکیتر لەسیتمێکی کۆنی نامیتریک ب��ۆ پ��ێ��وان س���وودی���ان وەرگ��رت��ب��وو ئەمە بووبەهۆی رودان��ی هەڵەیەکی کووشەندە لەنەرمەکاراندا .کەمتر ل��ەس��ێ م��ان��گ دوای���ی ئ��ەم روداوە، ف��ەزاپ��ێ��وی دەس��ت��ی خوشکی مانگە دەسکردەکە ،کە لێکۆڵینەوەی لەسەر جەمسەری ب��اک��وری مەریخ دەک��رد کەوت لەهەسارەکەو لەناوچوو. ئەم روداوان��ە بووبەهۆی ئەوەی ن��اس��ا دابچڵەکێت و گ��ۆڕان��ک��اری لەهەیکلی کارگێڕی رێکخراوەکەدا بکات و هەموو نێردەکانی تاوەکو ساڵی ()٢٠٠١رابگرێت. سەرچاوەNational Geographic :
24
ئایا دە ساڵی تر هەموومان دەتوانین بۆ سەیران بچینە بۆشایی ئاسمان؟
25 ( )٥١ساڵ ل��ەوەو پێش یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو یەكەم مرۆڤی بۆ فەزا ن��ارد ،ئەم سەفەرە گۆڕانێكی گەورە لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بوو. ()١٢ی ئاپریلی ساڵی ()١٩٦١ یوری گاگارین فەزاگەڕی سۆڤیەتی پێشوو ،بەفەزاپێوی ڤیستۆك لەپێگەی فەزای بایكنوری كازاخستانەوە فڕیو بۆ م��اوەی ( )١٠٨خولەك ب��ەدەوری زەوییدا سووڕایەوە ،بەم شێوەیە ناوی گاگارین وەك یەكەم كەس كە چووەتە دەرەوەی فەزا لەمێژوودا تۆماركرا. كاتێك گ��اگ��اری��ن لەكەپسوولە ب��چ��ووك��ەك��ەی خ���ۆی���ەوە لەپێگەی بایكنۆرەوە ف��ڕی ك��ەس دڵنیا نەبوو ل����ەوەی م���رۆڤ ب��ت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی بارۆدۆخی فەزا بگرێت ،بەاڵم كاتێك دەنگی بیستراو وێنەكەی لەتەلەفزیۆنی پێگەكە بینرا ،سۆڤیەتی خۆی بەبراوەی پێشبڕكێ سەختەكانی لەگەڵ ئەمریكادا دەزانی ،لەو رۆژانەدا هەموو خەڵكی مۆسكۆ رژان���ە س��ەر شەقامەكانو دەستیان بەشاییو هەڵپەركێكردو دوایی گەڕانەوەی یوری گاگارین بۆمسكۆ جەژنێكی گ��ەورە لەگۆڕەپانی سوور بەرپاكرا. لەئێستادا ئیتر سەفەرە فەزاییەكان لەپێشبڕكێی نێوان واڵت��ە زلهێزەكان هاتووەتە دەرەوەو بووە بەپێشبڕكێی نێوان كۆمپانیا گەشتو گوزارییەكان. كۆمپانیاكانی گ��ەش��ت��وگ��وزاری فەزایی پێشبینی دەكەن كەمتر لەدەساڵیتر دەتوانن هەزارن كەس ببەن بۆ فەزاو پیشەسازی گ��ەش��ت��وگ��وزاری ف��ەزای گەشەی بەرچاو بەخۆوە دەبینێت. سەفەر بۆ ف��ەزا خەونی منداڵی زۆرب����ەی م��رۆڤ��ەك��ان ب����ووە ،چ�لو سێ س��اڵ ل��ەوەو پێش ب��وو كە نیل ئ��ارم��س��ت��ران�گو گ��روپ��ەك��ەی چوونە سەرمانگ ،سەفەر بۆ مانگ تاوەكو ئێستا تایبەت ب��ووە بەكەسگەلێكی تایبەتی وەكو فەزاگەڕەكانو پسپۆڕانی ب��وواری تەكنەلۆژیای فەزایی ،بەاڵم چەند سالێكە ئەو هەلە بۆگەشتیارەكان رەخساوە ،گەشتیارانی فەزا لەئێستادا دەبێت ( )٢٠میلیۆن دۆالر بۆئەم س��ەف��ەرە ب���دەن ،ئ��ەم��ە ك��ارێ��ك بوو ئەنووشە ئەنساری كردیو چەندرۆژێك توانی بچێت بۆگەشت لەفەزادا. ئەنووشە ئەنساری خەاڵتێكی ()١٠ میلیۆن دۆالری بەناوی ()X-prize دامەزراند بۆ ئەوەی بدرێت بەكەسێك تاوەكو یەكەم فەزاپێوەی كەسی بۆ فەزا بنێرێت ،براوەی ئەم خەاڵتە لەئێستادا خەریكی دروستكردنێكی فەزاپێوێكە
بۆ ( )Virgin Galacticتاوەكو خەڵكی ئاسایی ببات بۆ دەرەوەی زەوی. واب��ڕی��ارە ی��ەك��ەم فڕین لەساڵی داهاتوودا لەنیوومەكزیكۆی ئەمریكاوە (س��ێ س��اڵ دواك��ەوت��ن لەبەرنامەی داڕێژراو) ئەنجامبدرێت ،پێگەی فەزایی ئەم پالنە لەئەوروپا لەشاری كیرونای سویدو لەنزیك جەمسەری باكووردایە. ك��اری��ن نیلسدوتەر دی��زای��ن��ەری پرۆژەی كۆمپانیای سپێس پۆرتی سوید لەمبارەوە دەڵێت «چەند شوێنێك لەجیهاندا دەیانەوێت وەها پێگەیەك دروستبكەن ،بەاڵم هیچكامیان وەك ئێمە نەیانتوانیوە پێشكەوتن بەدەست بهێنن ،ئێمە بەم كارەمان دەمانەوێت پ���ەرە بەچاالكییەكانمان ل��ەب��واری بازەرگانیو گەشتو گوزاردا بدەین. ئەم كۆمپانیایە دەیەوێت ،گەشت ب��ۆ ف���ەزا ب��ۆ ه���ەم���ووان دەس��ت��ەب��ەر بكات ،لەئێستادا ئەم كۆمپانیایە هەلی ت��ەج��روب��ەك��ردن��ی ف���ەزای ت��اڕادەی��ەك ف���ەراه���ەم���ك���ردووەو ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی بێهاوتایی بەناوی فڕینەكانی شەفەقی جەمسەری بەڕێخستووە ،ئەم بەرنامەیە خوازیاران بەشەفەقەكانی جەمسەری نزیكدەكاتەوەو تەنانەت ئەگەر ئاسمان ی ب��ێ �تو ل��ەس��ەر زەوی���ی���ەوە ه����ەور دید نەبێت ،دەكرێت بەفڕین بۆسەر هەورەكان لەوێوە سەیری هەورەكان بكرێت. هەندێك كەس لەوانەیە زووتر ئەو شانازیو خۆشییەیان بەنەسیب ببێت، دوایی سێ رۆژ فێركردن گەشتیارانی فەزا دەتوانن بەخێرایی سێ بەرانبەری خێرایی دەنگ لەسنوورەكانی كەشی زەوی نزیك ببنەوە ،بەگەیشتن بەو خاڵە هێزی كێشكردنی سفر بۆماوەی چەند خولەكێك تەجروبە دەكەنو لەدوایدا بۆ زەوی دەگەڕینەوە ،ئەم گەشتە ماوەكەی سێ كاتژمێرەو نزیكەی ( )٢٠٠هەزار دۆالری تێچوونی هەیە. پ��س��پ��ۆڕان��ی كۆمپانیای سپێس پۆرتی سووید پێشبینی دەك��ەن كە لەساڵی ()٢٠٢٠دا ،بیست ه��ەزار نەفەر لەساڵدا سەفەر بۆ فەزا دەكەنو تێچوونی گەشتی فەزایی تاڕادەیەكی زۆر كەمدەبێتەوە ،بۆ نموونە ئەگەر لەئێستادا ( )٢٠٠ه���ەزار دۆالرە دەساڵیتر دەبێت بە( )٥٠هەزار دۆالر. تائێستا ت��ەن��ی��ا ( )٥٠٠ك��ەس توانیویانە گەشت بكەن ب��ۆ ف��ەزا، چ��ون��ك��ە ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پێویست بۆوەها پرۆژەیەك لەبەردەستدا نەبوو، ب��ەاڵم ئێستا بەپێشكەوتنی بەرچاو لەتەكنەلۆژیادا ،خەڵكانێكی زۆرت��ر
دەتوانن گەشتی فەزایی بكەن. لەئێستادا ()Virgin Galactic و ()Xcorو چەند كۆمپانیایەكیتر خەریكی ك��ارك��ردن ل��ەس��ەر مەكینە نوێیەكانن ،كۆمپانیای سپێس پۆرتی س��وی��د ،دەی��ەوێ��ت ت��اوەك��و لەساڵی یەكەمدا ( )٥٠٠كەس ببات بۆ فەزا، یەكەم فڕینەكان لەساڵی ()٢٠١٣دا لەناوەندی سپێس پۆرتی ئەمریكاوە دەستپێدەكاتو ت��اوەك��و دوو ،یان سێ ساڵیتر سپێس پۆرتی سویدیش دەستدەكات بەچاالكییەكانی. ب���ردن���ی گ��ەش��ت��ی��ار ب���ۆ ف���ەزا لەهەنگاوە سەرەتاییەكانی خۆیدایە، بەاڵم تەسەوەراتی ئەو كەسانەی كە دەیانەوێت ئەم خەونانە بكەن بەكردار هیچ سنوورێك ناناسێت. پسپۆڕان بڕوایان وایە كە بەزوویی شۆڕشێكی گ���ەورە لەبەرهەمهێنانی ش��ێ��وازی ن��وێ ب��ۆ چ���وون ب��ۆ ف��ەزا دێتەئاراوە ،ئەو كەسانەی كە تاوەكو ئێستا دەچوون بۆ فەزا كەسانێك بوون كە بۆ كردەوەگەلێكی تایبەتی راهێنانیان پێدەكرا ،ب��ەاڵم لەسااڵنی داه��ات��وودا هۆتێلی فەزاییمان دەبێت ،یان تەنانەت لەوانەیە شوێنی تایبەتی كۆنسێرتو گ��ۆران �یو رێ��ورەس��م��ی وەرزش��ی��م��ان هەبێت ،یان تەنانەت لەوانەیە سەفەر بۆ شوێنە دوورترەكان واتە قوواڵیی فەزا بكەین. گەشتی فەزایی چۆنە؟ ل�������ەدوای س����ەف����ەرە ف��ەزای��ی��ە سەرەتاییەكانی یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو ،لەگەڵ واڵتە یەكگرتووەكانی ئ��ەم��ری��ك��ادا ،ل��ەس��اڵ��ی ()١٩٦٩دا ئەمریكا مێژوویەكی نوێی لەفەزادا تۆماركرد ،ئ��ەوان نیل ئارمسترانگو ئیدڤین ئاڵدرینیان ن���ارد بۆمانگ، لەدوایی ئەم مێژووە روسیا (یەكێتی سۆڤیەتی پێشوو) زۆرب��ەی چاالكییە فەزاییەكانی ل��ەس��ەر دروستكردنی وێستگە فەزاییەكان لەدەورەی زەوی چڕكردەوە ،لەئێستادا ئەمریكاو رووسیا پ����رۆژەی ج��ۆرب��ەج��ۆری هاوبەشی فەزاییان بەدەستەوەیە. ئ��ەرك��ە ف��ەزای��ی��ەك��ان ی��ارم��ەت��ی زان��ای��ان دەدات ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە ل��ەچ��ۆن��ی��ەت��ی ك����اردان����ەوەی لەشی م���رۆڤ ل��ەف��ەزدا ب��ك��ەن ،زانیارییە بەدەستكەوتووەكان هەروەها یارمەتی زان��ای��ان ل��ەدۆزی��ن��ەوەو ئامادەكردنی ئامێری پێویست بۆ ئەگەری ژیانی داه��ات��ووی م��رۆڤ ل��ەف��ەزادا دەدات، ل��ەف��ەزاوە دەك��رێ��ت چ��ادێ��ری گۆی زەوی بكرێت ،بارۆدۆخی كەشوهەوا
هەڵبسەنگێندرێت ،هەروەها بۆدۆزینەوە فەزاییەكان هەستی زانینمان دەربارەی گەردوونەوە تێربكرێت. بۆ خۆدەرباسكردمان لەهێزی كێشكردنی زەویو گەیشتن بەفەزا پێویستیمان ب��ەخ��ێ��رای��ی ()١١.٢ كیلۆمەتر لەچركەدا هەیە ،بۆیە ئەو مووشەكانەی كە بۆ ئ��ەم مەبەستە دروستدەكرێن دەبێت بەرگەی هێزی لێخشاندنی بەرگەهەوای زەوی (كە دەبێت بەژمارەیەكی بەرچاو) بگرن. جلی گەشتیاری ف���ەزا دەبێت جلێكی تایبەتی بێت ،لەنێو فەزاپێوەكەدا ئەوان پێویستیان بەجلە تایبەتەكە نییە، چونكە ناوفەزاپێوەكە جگە لەنەبوونی هێزی كێشكردن ج��ی��اوازی زۆری لەگەڵ ژیانی س��ەرزەوی نییە ،بەاڵم كاتێك فەزاگەڕ بۆكارێك لەكەشتییە فەزاییەكە دێتە دەرەوە ،دەبێت ئەو جلە تایبەتەی ل��ەب��ەرداب��ێ��ت ،بەبێ ئ��ەو جلە ل��ەم��اوەی ( )١٥چركەدا ل��ەس��ەرخ��ۆدەچ��ێ�تو ل��ەم��اوەی ()٤ خولەكدا مێشكی دەوەستێت ،پلەی گەرمی فەزا كەمترە لە ( )١٠٠پلەی س��ەدەی ژێر سفر ،هەروەها جلەكان پەستانی ن���اوەوەی ل��ەش لەنەبوونی هەوادا كۆنتڕۆڵدەكەن. گەشتیارانی فەزا لەئێستادا هەربەو كەشتییە فەزاییەی گەشتی پێدەكەن، دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بۆ شوێنی ئ��ام��ادەك��راو، ب����ەاڵم پ��ێ��ش��ت��ر ب���ەچ���ەت���ری گ����ەورە (بۆكەمكردنەوەی خێرایی لەكەشدا) خۆیان لەسەردەریاكان بەردەدایەوەو كەشتییەكانی رزگاركەریش لەئاوەكەدا دەیانگرتنەوە ،بەاڵم لەئێستادا كەشتییە فەزاییەكان وەك فرۆكە (بەاڵم خێراتر) هاتووچۆ دەك���ەن ،هەڵبەت لەچەتر بۆكەمكردنەوەی خێراییەكەیان سوود وەردەگرن. كەشتییە فەزاییەكان لەناوەندی ب��ێ��ك��ێ�شو بێلێخشاندنی ف����ەزادا دەجوڵێن ت��اوەك��و هێزێكی بەتینتر كارنەكاتە سەریان لەجووڵە ناوەستن، بۆئەو مەبەستە ئ��ەوان بەهەڵكردنی مەكینە مووشەكییەكان لەئاراستە جۆربەجۆرەكاندا ئەم كارە دەكەن. خێراییە كەشتییە ئاسمانییەكان ل���ەگ���ەڕان���ەوەی���ان ب��ۆ زەوی����ی زۆر زۆرە ،بۆیە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی لێخشاندنێكی بەهێز لەنێوان كەشتییە ئاسمانییەكەو بەرگەهەوادا دروستببێت، هەندێك لەكەشتییە ئاسمانییەكان قەاڵخانێكی گەرمایی دەیانپارێزێت، شاتڵی فەزایی ناسا لەكاشی نەسووز سوودوەردەگرێت.
26
سووپەرمان ،یان بەرزە مرۆڤ كەی دروستدەبێت؟ تاوەكو ( )١٠ساڵیتر مێشكی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت
27 هەنگاوەكان بەرەو نەمری ل��ەس��اڵ��ەك��ان��ی راب������ردوودا زانستی بایۆنیك ب��وو بەهۆی شۆڕشێك لەزانستی پزشكیدا، بەاڵم ئایا ئەم زانستە دەتوانێت ببێت بەهۆی هاتنەئارای مرۆڤ گ��ەل��ێ��ك كەتیشكی ژێ��رس��وور ببیننو وەك با دەربچنو توانای ئ��ەوەی��ان هەبێت هەمووشتێك لەسەر زەوی بەرزبكەنەوە؟ دەس��ت��ك��ەوت��ەك��ان��ی زانستی ب��ای��ۆن��ی��ك ل��ەپ��زی��ش��ك��ی��دا زۆر ف��راوان��ە ،بەیارمەتی ئەم زانستە ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ك��ە پێویستییان بەوەرگرتنی دڵە دەتوانن بەدڵێكی دەسكرد تاوەكو بەدەستهێنانی دڵی نوێ درێژە بەژیانی خۆیان بدەن، نابیستەكان دەنگەكان دەبیستنو ئەوانەی چاو ،یان دەس��ت ،یان پێی خۆیان لەدەستداوە ئەندامی بایۆنیك وەردەگرن ،ئەم ئەندامانە كارای گونجاویان هەیە ،هەرچەند لەئێستادا بەنزیكەیی هەموو تێكۆشانەكان ب���ەرەو زی��ن��دوو راگرتنی مرۆڤە ،یان گەڕاندنەوەی لەكیسچووەكانییەتی، ت��وان��ای ب��ەاڵم ئایا دەك��رێ��ت ت��ەس��ەوری ئ��ەوە بكەین سەردەمێك بگات پۆلێسێكی ئاسنیین ،یان مرۆڤێك سووپەرمانێك بەتواناییەكانی دروستبكرێت؟ م��رۆڤ گەلێك ك���ە چ���اوەك���ان���ی���ان دەت��وان��ێ��ت شتەكان گەورە بكاتەوەو تیشكی ژێرسوور (وەكو گەرمی لەش) ببێنێت ،یان خاوەنی پێگەلێكن
ك��ە دەت��وان��ن پێشبڕكێ لەگەڵ ئۆتۆمبیلە زۆرخێراكاندا بكەن، ی��ان دەستەكانیان بەشێوەیەكی سەرسووڕهێنەر بەهێزن؟ دروستكردنی ئەندامی بایونیك ری����������چ����������ارد ی�����ەن�����گ ش��ی��ك��اری زی���رەك���ی دەس��ك��رد ل��ەچ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك��دا ل��ەگ��ەڵ ()BBCدا دەڵ��ێ��ت «س��ەرەت��ا دروستكردنی وەها مرۆڤێك وەك لەفیلمی پیاوی ش��ەش میلیۆن دۆالری��ی��دا ه��ات��ووە ئیتر شەش میلیۆن دۆالر نییە ،بەڵكو زۆر زیاترەو ئەو تەكنەلۆژیایانەی كە بەڕێوەن هەلی ئەمە دەڕەخسێنن، دروستكردنی دەستی بایونیك (دەسكرد) كە هەموو كارەكانی ئەندامێكی ئاسایی ئەنجامبدات، لەئێستادا دەكرێتو بەدڵنیاییەوە دەیڵێم گەیشتن بەهێزی دەستی س���ووپ���ەرم���ان ل���ەداه���ات���وودا چاوەڕوانكراوە». «ب���ۆ دەس��ك��ەوت��ن��ی بینینی ب��ای��ۆن��ی��ك ،یەكێك لەڕێگەكان بریتییە لەدروستكردنی هاوێنەی پ��ێ��ش��ك��ەوت��وو ،ی���ان پێشكەوتن ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ك��ردن ل��ەت��ۆڕی چ��اودا ،ب��ڕوام وای��ە لەداهاتوودا ئەمەش دەكرێت». ئەو دەربارەی پێی بایۆنیكییەوە دەڵ��ێ��ت ،بەیارمەتی ئ��ەم پێیانە دەك���رێ���ت ب��گ��ەی��ت ب��ەخ��ێ��رای��ی ( )١٠٠كیلۆمیتەر لەكاتژمێردا»، ب��ەت��ی��ۆری ب���ەت���ەواوەت���ی رێگە پێدراوە ،بەاڵم لەكرداردا لەوانەیە
هەندێك كێشە هەبێت ،لەڕاستیدا ج��ووڵ��ە ل��ەس��ەر دووپ���ێ لەگەڵ ئ��ەم خێراییەدا ناگونجێت ،من الموایە رێگەو میتۆدی باشتر بۆ گەیشتن بەوەها خێراییەك بوونی هەبێت ،لەگەڵ ئەوەشدا پێشبینی دەكەم كارییگەری قووڵ لەسەر مرۆڤەكان هەم لەئاستی كۆمەڵگەو هەم لەئاستی سەربازییدا دادەنێت، لەساڵەكانی داه��ات��وودا زانست دەتوانێت پێشكەوتنی بەرچاو لەسەر تواناییو بەرگریو پێنچ هەستەكەی مرۆڤ دروستبكات، بەاڵم كێشەكانی بەردەم زانست ب��ری��ت��ی��ی��ە ل������ەالوازی م���رۆڤو ل��ەزۆرب��ەی زیانپێگەیشتنیەتی سەرگەرمیو ئەركە رۆژانەكانی، ل��ەی��اری دووگ��ۆڵ��ی��ی��ەوە بیگرە تادەگاتە چێشتلێنان ،خاڵێكیتر كە ناكرێت چاوپۆشی لێبكرێت ئەوەیە لەوانەیە مرۆڤ بتوانێت بەدەستی كێشێكی گەورە لەسەر زەوی ب���ەرزب���ك���ات���ەوە ،ب���ەاڵم بەشەكانیتری جەستەی توانای هەڵگرتنی ئەم كێشەیان نابێتو دەه��اڕدرێ��ن ،كەوتن لەكاتێكدا ب��ەخ��ێ��رای��ی ( )١٠٠كیلۆمەتر ل��ەك��ات��ژم��ێ��ردا ه��ەڵ��دێ��ی دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی زی��ان��ی گ��ەورە بكەوێت لەبەشە جۆربەجۆرەكانی لەش». ئێستاو داهاتوو چیدەكرێت؟ ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا ك��ەس��ان��ێ��ك��ی زۆرتێدەكۆشن بەشگەلی بایونیكی بۆ لەشی م��رۆڤ دروستبكرێت
ك��ە دەت���وان���ن ه��اوش��ێ��وەس��ازی بۆجووڵەو چاالكییە ئاساییەكانی ه��ەر ئەندامێكی ل��ەش بكەن، ب��ەاڵم ل��ەداه��ات��وودا پێویستیمان بەتەكنەلۆژیایەكی پێشكەوتووە ك��ە دەت��وان��ێ��ت ب����ەرزە م��رۆڤ ( )Supermanدروستبكات، ئەندرز سندبێرگ لەئەنستیتۆی داهاتووی مرۆڤایەتی لەزانكۆی ئ���ەك���س���ف���ۆرد دەڵ����ێ����ت «م���ن وابیردەكەمەوە رۆژێ��ك دەگات دروس��ت��ك��ردن��ەوەی ئەندامەكانی ل��ەش��ی م���رۆڤو دروس��ت��ك��ردن��ی س��ووپ��ەرم��ان دەب��ێ��ت بەكارێكی س������ادەو ئ���اس���ای���ی ،ل��ەوان��ەی��ە لەناوەڕاستەكانی ئ��ەم س��ەدەدا گ��ۆڕێ��ن��ی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش ببێت بەشتێكی ئاسایی لەنێو خەڵكدا ،وەك��و چاندنی ئامێر ( )implantب��ۆ باشتركردنی هەستەكان وەكو بینینی ژێرسوور، ی���ان س��ەرووب��ەن��ەوش��ەی��ی ،ی��ان ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی ت��وان��ای بیستن، دەزان���ی���ن رۆژێ����ك دەگ����ات كە خەلكی نابینا نەتەنیا بەیارمەتی ت��ۆڕی چ��اوی دەسكرد دەتوانن ببینن ،بەڵكو بەچاندنی هەندێك ئامێر دەكڕیت گەورەكردنەوەو ناسینەوەی خەڵك لەیەكتریو بینیینی راستی زیاتر بۆنابینایان دەس��ت��ەب��ەر بكرێت ،لەكۆتاییدا م����رۆڤ����ی س�������ەدەی ب��ی��س �تو ی��ەك تواناگەلێكی دەب��ێ��ت كە پێشینییەكانی هەرگیز بەخەویش نەیانبینیووە.
28 ئایا خەڵكانێك لەم بوارەدا كاردەكەن؟ ئ��ی��م��ی��ل��ی س���ارج���ن���ت ك��ە ل��ەس��ەر س��ووپ��ەرم��ان ك��اردەك��ات دەڵ���ێ���ت «ك���ات���ێ���ك ح���ەزم���ان ل���ەس���ووپ���ەرم���ان���ەك���ان���ی فیلمە زانستی -خەیاڵییەكانە دەتوانیین هەموو ئەو توانایانەمان لەلەشی خ��ۆم��ان��دا ه��ەب��ێ��ت» ،ئ��ەو باسی پیتاندنی دەسكرد دەكاتو دەڵێت لەگەڵ ئ��ەوەی ئەگەری پیتاندنی دەسكرد لەسەرەتاوە بووبەهۆی ئ���ەوەی كەسانێكی زۆر ت��ووڕە بكاتو دژی زۆری هەبوو ،بەاڵم لەئێستادا قبووڵكراوەو تاڕادەیەكی زۆر ئاساییە. دكتۆر نویل شاركی لەزانكۆی شفیڵد ئایدیایەكی جیاوازی هەیە، ئ���ەو دەڵ���ێ���ت « پ���ێو دەس��ت��ی مرۆڤەكان زۆر باشە ،بۆچی دەبێت شتێكی لێزیادبكەن ،یان گۆڕانی تێدابدەین؟ من وابیردەكەمەوە ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ئ��ەم گۆڕانكارییانەی پێقبووڵناكرێت من مرۆڤمو دەمهەوێت هەمیشە مرۆڤ بمێنمەوە». ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا ش��ارك��ی دەزانێت پێشكەوتن بەڕێگەوەیە، یەكێك لەو پێشكەوتنانە بریتییە لەئێسكە پەیكەرێكی دەرەك���ی ك��ە وەك ج��ل ل��ەب��ەردەك��رێ �تو بە بەكارهێنانی كەسانی خاوەن پێداویستی تایبەت دەتوانن رێ رۆیشتن تاقیبكەنەوە. لەئێستادا كۆمپانیایەكی ژاپۆنی بەناوی ( )Cyber dyneتوانیویەتی جلێك دروستبكات بەناوی ()Hal و دەت��وان��ێ��ت ب��ەوەرگ��رت��ن��ی ئەو فەرمانانەی مێشك كە بۆجواڵندنی ماسولكەكان بەكاردێتو ناردنی ب��ۆ ب��ەش��ە ئەلكترۆنیكییەكانی جلەكە یارمەتی ئەو كەسانە بدات كە ناجووڵێن بۆ ئەوەی جارێكیتر دەستبكەنەوە بەجووڵە. ش��ارك��ی دەڵ��ێ��ت ،یەكێكیتر لەپێشكەوتنەكان ل��ەب��واری ئەو ئامێرانەدا دەبێت كە بەهۆی زێهنەوە كۆنتڕۆڵ دەك��رێ �نو نالكێندرێن ب��ەل��ەش��ەوە ،ئ��ەو دەڵێت «ئەگەر پێویستیم بەباسكی زۆر بەهێزە ح��ەزم لێیە بەلەشمەوە نەبێت، بەڵكو لەپاڵمدابێت ،لەگەڵ مندا بجووڵێتو ب��ەوردی فەرمانەكان جێبەجێبكات ،ب��ۆ نموونە بینا نیوە دروستكراوەكانی داهاتوو
لەبەرچاو بگرە كە ئەندازیارەكانو كرێكارەكان جلی ئێسكەپەیكەریان لەبەردایەو بەفشاردانی كلیلەكان، یان فەرمانە دەماخییەكان خەریكی ت��ەواوك��ردن��ی��ی��ن ،ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر ل��ەم��ن دەرب����ارەی دروستكردنی پیاوی ش��ەش میلیۆن دۆالریو م������رۆڤ گ���ەل���ێ���ك ب���ەت���وان���ای سەرسووڕهێنەرەوە بپرسیت ،دەڵێم من الیەنگری دروستكردنی نیم، بەاڵم ناشتوانم بڵێم لەداهاتوودا دروستناكرێن». تاوەكو ( )١٠ساڵیتر مێشكی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت دی���م���ی���ت���ری ئ��ی��ت��س��ك��ۆڤ، خاوەنكاری روس��ی رێبەرایەتی پرۆژەیەكی توێژینەوەی بەناوی (ئاواتاری) لەئەستۆ گرتووە ،ئەو
دەڵێت «ت��اوەك��و ( )١٠ساڵیتر دەك��رێ��ت تواناییەكانی زێهنی م��رۆڤ بۆ رۆب��ۆت بگوازینەوە، بۆیە دەكرێت ئ���ارەزوی مرۆڤ بۆ گەیشتن بەژیانی هەمیشەیی بخەینە بواری كردارییەوە». بەوتەی رۆژنامەی ئینگلیزی دەیلی مەیل ،ئیتسكۆڤ دەڵێت ( )٣٠زان���ای ب��ۆ ئ��ەو مەبەستە ل���ەالی خ��ۆی دام���ەزران���دووەو ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب����ەدوای زان��ای��ت��ردا دەگەڕێت تاوەكو لەپرۆژەكەیدا وەكاریان بخات. ب���ەرن���ام���ەك���ەی دی��م��ی��ت��ری ئیتسكۆڤ بریتییە لەپەیوەندی ه��ۆش��ی��اری م��رۆڤ ب��ەڕۆب��ۆت��ەوە ل���ەدەس���اڵ���ی داه����ات����وودا ،ئ��ەو هیوادارە بتوانێت زێهنی مرۆڤ
بەبێ نەشتەرگەری ئاپلۆد بكاتو هەندێك كەس بتوانن لەنێو لەشی رۆب��ۆت��دا درێ��ژە بەژیانی خۆیان بدەن ،لەكاتێكدا دەتوانن لەشیان وەك��و قەپاخێكی بێكەڵك فڕێ بدەن ،ئیتسكۆڤ دەڵێت «دوای گ��واس��ت��ن��ەوەی زێ��ه��ن ب��ۆ قاڵبە نوێیەكەی ئ��اوات��ار ،ئ��ەو كەسە دەتوانێت وەك بەشێك لەكۆمەڵگە ب��ژی ،خەڵك بەگشتی حەزیان لەمردن نییە». ناوی ئەم پرۆژەیە لەفیلمێكی س��ی��ن��ەم��ای��ی ج��ی��م��زك��ام��ێ��رۆن وەرگ���ی���راوە ،بەپێی ئ��ەم فیلمە ل��ەس��ەردەم��ێ��ك��ی داه����ات����وودا، س��ەرب��ازەك��ان ب��ە بەكارهێنانی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی زێ��ه��ن دەچ��ن��ە نێو لەشی بوونەوەرە دوونەژادییەكان «م��رۆڤ بوونەوەری فەزایی»و بەدژی خەڵكێك لەهەسارەیەكی دووردەست دەجەنگن. ئ��ی��س��ك��ۆڤ ل��ەك��ۆن��ف��ران��س��ی «ئ���ای���ن���دەی ج��ی��ه��ان ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٤٥دا» ،دەڵێت «تێكۆشانی داه��ات��وو بریتی دەب��ێ��ت ل��ەوەی جیهانی زانست لەشێكی نوێ بۆ مرۆڤ دروستبكات». ئ���ەو دەرب�������ارەی ك����رداری ل��ەش��ی م����رۆڤ ل���ەداه���ات���وودا دەڵ���ێ���ت «ب���ەس���ت���ەرەوەی���ەك���ی دەم��اغ بەمەكینەوە بۆ كۆنتڕۆڵی ل��ەشو سیستەمێكی پارێزگاری ل���ەزی���ن���دووم���ان���ەوەی دەم����اغ لەدەرەوەی لەشی مرۆڤ». ئیتسكۆڤ پێشبینی دەك��ات ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی���ەك���ەم���دا ،ل��ەش��ە دروستبووەكان بۆ ئ��ەو كەسانە دەب��ێ��ت ك��ە ك��ەم��ئ��ەن��دام��ن ،ی��ان لەوانەیە بمرن. قۆناغی سێهەمی ئەم پرۆژەیە بەوتەی ئیتسكۆڤ دروستكردنی دەم���اغ���ی دەس����ك����ردی م��رۆڤ��ە لەناوەندێكی كۆمپیۆتەریدا تاوەكو زێهنی مرۆڤی تێدا ئاپلۆد بكرێت. ئیتسكۆڤ دەڵێت ،حەزی لێیە لەگەڵ ئاژانسی پرۆژە توێژینەوە پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەك��ان��ی ب��ەرگ��ری لەسوپای ئەمریكادا ()DARPA ه��اوك��اری ب��ك��ات ،ئ��ەم ئاژانسە لەئێستادا خەریكی لێكۆڵینەوەن ل��ەس��ەر پ���رۆژەی���ەك ك��ە ل���ەودا هێزەكان بە بەكارهێنانی زێهنی خۆیان رۆبۆتە شێوە مرۆڤییەكان لەمەودای دوورەوە لەبەرەكانی جەنگدا كۆنتڕۆڵ بكەن.
29
نەوەی نوێی رۆبۆتە جاسووسەکان
رۆژ لەدوایی رۆژ بەکارهێنانی رۆب��ۆت��ەک��ان ف��راون��ت��رو کارییگەرتر دەب��ێ��ت ،رۆب���ۆت دەت��وان��ێ��ت وەک کرێکار ،وەک یاریدەدەری ئەندازیار ی��ان پزیشک ،وەک ئاگرکوژێنەوەو وەک س���ەرب���ازو ت��ەن��ان��ەت وەک پشکنەر بکار بێت .ئ��ەوەی لێرەدا باسی دەکەیین دروستکردنی رۆبۆتە بۆجاسوسی!. زانایانی ئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای( تخنیون) لە(ئیسرائیل) توانیویانە رۆبۆتگەلێک دروستبکەن کەدەتوانێت بەبەمۆدێلکردنی دەوروب��ەری خۆیو دۆزینەوەی مەترسییەکان ،ئەرکەکانی گەڕانو سیخوڕی ئەنجامبدات. ئەرکەکانی سیخوڕیو چاودێری مرۆڤ بۆ وەدەسخستنی زانیاری زۆر سوودمەندو گرنگە .ب��ەاڵم ناردنی سەرباز بۆناوچە هەستیارەکان زۆر ترسناکە .بۆ ئەو مەبەستە زانایان توانیویانە رۆبۆتگەلێک دیزایین بکەن کە دەتوانێت ئەم کارانە ئەنجامبدات.
ب��ەه��اری راب�����ردوو ،تاقیگەی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ا پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووک��ان��ی کۆمپانیای( الکهیدمارتین) پرۆژەیەکی رۆباتیکی سەرەتایی پێشکەشکرد کە بە بەکارهێنانی هەستەوەری تایبەتی دەیتوانی دەوروب��ەری خۆی مۆدێلە بکات ،مەترسییەکان بناسێتەوەو هێڵی بینینەکان ب���ەراورد بکاتو شوێنی خۆشاردنەوە گونجاوەکان بدۆزێتەوە. ن����ەوەی دوای����ی رۆب��ۆت��ەک��ان��ی چ���اودێ���ریو پشکنیین ،ل��ەوان��ەی��ە لەپێکهاتەی هەستەوەری هاوشێوەی نموونەکانی پێشوو بەاڵم بە زیرەکی دەس���ک���ردی ب��ەه��ێ��زت��رو الشەیەکی خ��ۆح��ەش��اردەر س��وودوەرب��گ��رن. ن��م��وون��ەی��ەک ل���ەوەه���ا رۆب��ۆت��ی��ک ن����اوی()Snakebotە کە لەتاقیگەی ( با یو ر ۆ با تیک) و ( با یۆ میکا نیکی ) ئەنستیتۆی (تخنیون) دروستکراوە. ئ��ەم رۆب��ۆت��ە دەت��وان��ێ��ت ب��ە ب��ۆری زێرابی مااڵندا سەرکەوێتو بچیتە بنی بیناکانەوەو خ��ۆی کۆکاتەوە
ی��ان قیت بوەستێت .ئ��ەم رۆبۆتە دەتوانێت یەکێک لەپارچەکانی خۆی لێبکاتەوەو لەرێگەکەییدا دایبنێت، مایکرۆفۆنی شاراوە دابنێتو تەنانەت ئەرکی تیرۆرکردنی پێبسپێردرێت،واتە دەتوانێت چەک هەڵبگرێت. جوڵەی سروشتی رۆبۆتی()٢میتری ()Snakebot لەپارچەی پۆلێمری دروستکراوە کە بەجومگە پێکەوە بەستراونەتەوەو ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی��ەک��ی ک��ارەب��ای��ی ت��وان��ا وەردەگرێت .دەتوانێت هەموو جووڵە جۆربەجۆرەکان وەکو خشان ،گالنو جووڵەی مارپێچی ئەنجامبدات ،ئەم ک��اران��ە بەیارمەتی سۆفت وەیرێک ئەنجام دەدرێت .جووڵەکردنی وەکو جووڵەی مارەو خێراترە. نەخشەهەڵگرتنی سێ دوورایی رادارە دوورب�������ی�������ن�������ە ل����ەی����زەری����ی����ەک����ان����ی()Snakebot بەسکانکردنی ناوەندەکە ،م��ەودای رووب����ەرەک����ان ل����ەم����ەودای()٣٦٠
پ���ل���ەدا دی���اری���دەک���اتو ه��ەورێ��ک ل��ەخ��اڵ دروس��ت��دەک��ات( .سۆفت وەی���ری) رۆبۆتەکە بە بەستنەوەی خاڵەکان بەیەکتری مۆدێلێکی سێ دوورای��ی لەناوەندکە دروستدەکات، بە بەکارهێنانی ئەم مۆدێلە ،رۆبات دەتوانێت ت��اوەک��و هێڵی هەرەشەو مەترسی دیاریبکات ،شوێنە شارەوەکان دیاریدەکاتو بەرەوڕویان دەچێتو خۆی دەشارێتەوەو لەوشوێنانەی کە لەوانەیە ببینرێت دوور دەکەوێتەوە. هەستەوەرە زیرەکەکان کۆمەڵەیەک لەچوار مایکرۆفۆن توانایی ئ��ەوە ب��ەرۆب��ۆت��ەک��ە دەدات ت��اوەک��و ئ���ەو م��رۆڤ��ان��ەی ک��ە پێی نزییکدەبنەوە بناسێت .بەئەژمارکردنی کاتی گەیشتنی دەنگەکان ،شوێن، ئاراستەو خێرایی مەترسییەکە حەسێب دەک���اتو ل��ەم دات��ای��ان��ە ب��ۆب��ڕی��اردان دەربارەی ئەوەی خۆی بشارێتەوە یان نا ،سوود وەردەگرێت. سەرچاوە popular science
30
چۆن لەئینتەرنێتدا دەگەڕێیت؟ دەرب���ارەی ه��ەر چییەك شتت بوێت ئەتوانی لەڕێی ئینتەرنێتەوە بەدەستی بهێنیت .هەندێ پرۆگرام ه����ەن ك���ە ڕێ���گ���ات پ���ێ ئ����ەدەن تەنها ب���ەدوای كۆمەڵێ فایل یان س��ۆف��ت��وێ��ردا بگەڕێیتو زۆرب���ەی كات ئەو پرۆگرامانە زۆر بە ئاسانی بەكاردێن .بەاڵم ئەوەی كە ڕوونو ئاشكراو ئ��اس��ان نییە ئ��ەوەی��ە كە لەئینتەرنێتدا ب��ەدوای زانیارییەكی دی��اری ك��راو ی��ان ئەپڵیكەیشنێكی ت��ای��ب��ەت ب��ە شتێكدا بگەڕێیت. یەكێك لە باشترین ئەو شوێنانەی كە تایبەتن بە گەڕانو لەئێستادا هەیە سێرچ ئینجن ()search engineی گووگڵەwww.google.com : ب��ۆچ��ی ج���اری وا ه��ەی��ە كە ب�����ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ئ��ەگ��ەڕێ��ی��ت ئەنجامی زۆر ه��ەڵ��ەو ناڕاستت
بۆدێتەوە كە زۆر دوورە لەوەی تۆ بەدوایدا ئەگەڕێیت؟ خەڵكی پرۆگرامی ڕۆبۆتەكان ئەكەن (لێرەد مەبەست لە ڕۆبۆتی سۆفتوێرییە، وات��ە ڕۆبۆتەكە پرۆگرامێكە كە ئ��ەو ك��اران��ە ئ��ەك��ات-.وەرگ��ێ��ڕ)- بۆ ئ��ەوەی هەموو شتێك بكەن: پەیامی دەستبەجێ بنێرن (instant ،)messageلە ژوورەكانی چاتدا دانیشن ،لەوێبسایتەكاندا مەسج بنێرن ،ئیمەیڵ بنێرن ،تەنانەت جاری وا هەیە سێرچ ئینجنەكان (ئەو سایتانەی كە وەها پرۆگرام كراون كە تایبەت بن بە گەڕان لە ئینتەرنێتدا بۆ نموونەش گووگڵ) بە هۆی ئەم ڕۆبۆتانەوە ئەنجامی زۆر ه��ەڵ��ە ل��ە گ��ەڕان��ەك��ان��ی��ان��دا ئەگەڕێننەوە بۆبەكارهێنەر كە ل��ەڕاس��ت��ی��دا پ��ێ��ك��ه��ات��ەی ه��ەن��دێ
لەسایتەكان هیچ پەیوەندی بەو شتەوە نیە كە تۆ بۆی گەڕاویت. ئەمەش ئەو شتەیە كە پێی ئەڵێن ب��ازرگ��ان��ی ئینتەرنێتی ی��ان سپام (.)spam گرنگترین شت لەكاتی گەڕان ب��ەدوای شتێكدا ئەوەیە كە بزانی چی وشەیەك ی��ان دەستەواژەیەك ێ بەكار بهێنیت .گووگڵ كۆمەڵ سیفەت و تایبەتمەندی تایبەت بەگەڕانی زۆر ڕێك و پێكو باشی ه��ەی��ە ك��ە ئ��ەت��وان��ی س����وودی لێ ببینیت بۆ ئ��ەوەی ئەنجامی باش لە گەڕانەكانتەوە بەدەست بهێنیت، زۆرێكی تر لە سێرچ ئینجنەكان هەمان شت بەكار ئەهێنن( .دیارە ێ سایتی جگە لە گووگڵ كۆمەڵ تری تایبەت بە گەڕان هەیە ،بەاڵم تا ئێستاش گووگڵ لە ڕیزبەندی
ی��ەك��ەم��دای��ە ،ن��م��وون��ەی س��ێ��رچ ئینجنەكانی تر)bing.com( :ی مایكرۆسۆفتو (search.yahoo. )comی ی����اه����وو( )ask.comو ( )cuil.comو (altavista.com ) چەندانی تر ،ئەتوانن لەم سایتە لیستی سێرچ ئینجنەكان ك��ە بۆ مەبەستی جیا جیا بەكاردێن ببینن: ()the search engine list.com
ئ��ەگ��ەر ب���ەدوای ی��ەك وش��ەدا بگەڕێیت ،ئ��ەوا هەر ئەو وشەیە ئەنووسیتو بەدوایدا ئەگەڕێیت. ئەگەر ویستت بۆ دوو یان زیاتر ل��ەدوو وش��ە بگەڕێیت ،ئەوكات هەموویان ئەخەیتە نێوان دەبڵ كۆتەوە (بۆ نموونە ئەگەر بتەوێ ب��ەدوای لیستی سێرچ ئینجنەكان بگەڕێیت ئەوا لەنێوان دوو كۆتدا ب��ەم شێوەیە ئ��ەن��ووس��ی��ت(list of
31 )search enginesئ��ەم��ەش مانای وایە لەهەر سایتێكدا هەموو ئەو ڕستەیە هەبوو ئەوكات بۆم بێنە ،دی���ارە ئ��ەم��ە ك��ۆی گشتی ئەنجامەكان كەم ئەكاتەوە ،بەاڵم ئەنجامە ڕاستەكان زیاتر ئەبن. وەرگێڕ)-ئ���ەگ���ەر وی��س��ت��ت ب���ە دوای ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی �تو ب��ت��ەوێ��ت وش��ەی��ەك��ی ت��ێ��دا ن��ەب��ێ��ت ،ئ��ەوا هێمایەكی كەمكردنەوە – بخەرە پێش ئ��ەو وش��ەی��ەی ك��ە ئەتەوێ تیایا نەبێت ،بۆ نموونە «»aol- واتە ئەو شتانە مەهێنە كە وشەی ()aolی تیایە( .نمونەیەكی تر، ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ ل��ەس��ەر ڤ��ای��رۆس زانیاری بهێنیت ،بەاڵم ڤایرۆسی كۆمپیوتەر ن��ا ،ئەوكات ئەتوانی بنووسیت”computer “virus-: ئەو ئەنجامانەی كە بۆت ئەهێنێ كۆمپیوتەری تێدا نییە- .وەرگێڕ)- ئ��ەت��وان��ی ل��ە گ��ووگ��ڵ��دا ئ��ەو ێ كارەكتەرانەی كە پێیان ئەوتر «»wildcardsب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت، بۆنمونە بنووسی ()I * viruses ئەو هێمای ئەستێرەیەش * واتە هەرشتێك بێت بەس پێشی پیتی I بێتو بە وشەی virusesكۆتایی بێت ،ئیتر لە ناوەڕاستدا هەر وشەیەك بێت گرنگ نیە ،گەڕانەكەش هەموو ئەو ئەنجامانە ئەهێنێتەوە كە بەو شێوەیە بێت. ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ��ت ل��ەگ��ووگ��ڵ��دا ب������ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی �تو ت��ەن��ه��ا ل��ەن��او سایتێكدا س��ەی��ری ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ت ب��ۆب��ك��اتو ه��ەر ئەنجامەكانی ن��او ئ��ەو سایتەت پیشان ب���دات ،ئ��ەوا پ��اش ئ��ەوەی ئەو وشانەی كە بەدوایانا ئەگەڕێی ئەمە ئەنووسیتsite:www.( ، )icodeviruses.comی��ان هەر سایتێكی تر كە ئەتەوێ گەڕانەكەی تیا ئەنجامبدەیت. ت��ەن��ان��ەت ئ��ەت��وان��ی گ��ووگ��ڵ بۆئەوە بەكاربهێنیت كە لەسایتێكی دیاریكراودا بەدوای هەندێ فایلدا بگەڕێیت ،ك��ە بەشێوەی ئاسایی ناتوانی لەو سایتەدا بیاندۆزیتەوە، ئەمەش بەهۆی ئ��ەو گەشەپێدەرە ت��ەم��ەڵو خ��راپ��ان��ەوە ،ئ��ەگ��ەر ئەو سایتەی كە ئەتویست بیكەیتەوە بلۆك كرابوو ،ئەوە ئەتوانی زۆر بە ئاسانی كلیك لە لینكی ()cached بكەیت ،كە گووگڵ دابینیكردووەو بچیتە ئ��ەو س��ای��ت��ەوە ب��ەب�ێ هیچ
كێشەیەك. ئ��ەت��وان��ی ب����ەدوای م��ەودای��ەك ل����ەژم����ارەدا ب��گ��ەڕێ��ی��ت ،ئ��ەوی��ش بەتایپكردنی (،)1999..1000 ئ��ەم��ە فێڵێكی زۆر ب��ەرب�ڵاوە كە ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی زان��ی��اری كارتی ب��ان��ك��ی خ��ەڵ��ك��ی ت���ر ئ��ەك��رێ��ت. ئ��ەگ��ەر ل��ەس��ەر گ��ووگ��ڵ كلیك لە لینكی «( »preferencesی��ان )language toolsبكەن ،ئەتوانن زم��ان��ی ڕووك���ارەك���ە ب��گ��ۆڕن بۆ زم��ان��ی « ،»hackerك��ە هەموو ئەنجامەكانت ب��ەزم��ان��ی لیت بۆ ئەهێنێتەوە! ه��ەروەه��ا لەگووگڵدا چ��ۆن ئ��ەت��وان��ی ب���ەدوای تێكستدا بگەڕێیت ،ئەوهاش ئەتوانی تەنها بەدوای وێنەدا ( )imageبگەڕێیت. ێ سیفەتو ه��ەروەه��ا ب��ۆ ك��ۆم��ەڵ� تایبەتمەندی زیاتر ئەتوانی لەبەشی سەرەوەی الپەڕەی گووگڵ كلیك لە لینكی « »moreبكەیت .هەروەها ئ��ەت��وان��ی چێكی ب��اك��گ��راون��دی��ش بكەیت ،بەهۆی گووگڵەوە ئەتوانی بەدوای هەموو شتێكدا بگەڕێیت. ش���ێ���وازێ���ك���ی زۆر ئ��اس��ان بۆئەوەی فۆڵدەر یان ()directory بدۆزیتەوە كە پڕ بن لە شت (بۆ نموونە فایلی مۆسیقی) ،ئەوەیە ك��ە زۆر ب��ەس��ادەی��ی بگەڕێیت بۆ ( )index of mp3ی��ان (index )of mp3sك��ە ئەمە ناونیشانی
دیفەڵتی ئەو دایرێكتەرییانەیە كە فایلی ئیندێكسیان تێدا نییە یان هەر شتێكی تری هاو شێوە. پەراوێزەكانی وەرگێڕ: :spam.1ئیمەیڵێكە كە لەیەك كاتدا بۆ چەندین خەڵك ئەنێررێت، یان بابەتی هەواڵێك لەیەككاتدا بۆ چەندین گروپی هەواڵی ئەنێررێت. سپام ه��اووات��ا ئیلیكترۆنییەكەی ئیمەیڵی خراپبووە ()junk mailو ئەو پەیامەی سپامەكە ئەیگەیەنێت هیچ پەیوەندی نییە بەو كەسەوە ك��ە پ��ێ��ی گ��ەی��ش��ت��وە ،ب��ۆی��ە سپام بەیەكێك لەخراپ بەكارهێنانەكانی ئینتەرنێت دائ��ەن��رێ��ت ،ب��ۆئ��ەوەی پەیامێك (كە زیاتر بازرگانییە یان ئاینییە) بەژمارەیەكی زۆر لەخەڵكی بگەیەنرێت بەتێچوونی كەمترین پ��ارەو ك��ات ،وەك��و ڕێنماییەكیش واباشترە هەرگیز وەاڵمی سپامەكان نەدەنەوە ،تەنانەت ئەگەر ویستت پێی بڵێیت جارێكی تر ئەو پەیامە ن��ەن��ێ��رێ��ت��ەوە ،چونكە هەركاتێك وەاڵم���ت دای����ەوە ،ئ��ەو ك��ات ئەو ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ب���ەوە ئ��ەزان��ێ��ت كە پ��ەی��ام��ەك��ەی ب��ە ت��ۆ گ��ەی��ش��ت��ووە، بۆیە بۆ جاری ترو بە شێوەی تر ئەینێرێتەوە. :Wild card character .2 بەو كارەكتەرە ئەوترێت كە لە بری یەك یان چەند دانە كارەكتەرێكی
تر بەكاردێت ،بۆ نموونە كارەكتەری ئەستێرە * ( )asteriskلەبری یەك ی��ان چەند دان��ە كارەكتەرێكی تر بەكاردێت ،هەروەها هێمای پرسیار (؟) لەبری یەك پیت یان كارەكتەر بەكاردێت ،یەكێك لەبەكارهێنانە فراوانەكانی ئەمانە كە زۆر بەسوودە لەكاتی گەڕانە ب��ەدوای فایلێكدا، بۆنموونە ئەگەر بتەوێت هەموو ئەو فایالنەی ناو كۆمیوتەرەكەت ببینیت كە لەجۆری ()mp3ن ،ئەوا لەبەشی سێرچو لەشوێنی ناوی (*)mp3. فایلەكە ئەنووسیت ئەو ئەستێرەیە واتە ناوی فایلەكە ه��ەر ك��ارەك��ت��ەرێ��ك ی��ان وشەیەك بوو بۆمبێنە ،ئەوكات هەموو ئەو فایالنەت بۆ ئەهێنێت كە لەو جۆرە بن. ن��م��وون��ەی��ەك��ی ت��ری��ش ئ��ەوەی��ە فایلێكی ۆردت خ��ەزن ك��ردووەو ئێستا بۆت نادۆزرێتەوەو نازانی ئایا بەناوی cwanیا jwanیا gwan خەزنت كردووە ،واتا نازانیت پیتی یەكەم چییە ،ئەوكات بەم شێوەیە سێرچی بۆ ئەكەیتwan.doc? : وات��ە یەكەم پیت هەر شتێك بێ، بەاڵم پیتەكانی تر بەو شێوەیە بن. سەرچاوە: (1337 haxor handbook, tapePublishing,
Sams
worm, )2005
32
بەم داهێنانە ئیتر هیچت لەهاوسەرەكەت بۆ ناشاردرێتەوە
ت��ی��ل��ەپ��ات��ی ،گ��واس��ت��ن��ەوەی ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ەڕێ��گ��ەی دوورەو پ��ەی��وەن��دی زیهنیو زۆر بابەتی هاوشێوە ،لەڕابردوودا خەیاڵبوون، ب��ەاڵم ل��ەداه��ات��وودا ب��ۆ دەربڕینی قسەی دڵتان تەنیا دەبێت بیری لێبكەنەوە. ك��ات��ێ��ك ئ��ێ��وە ئ���ەم رس��ت��ان��ە دەخ��وێ��ن��ن��ەوە ،ل��ەوان��ەی��ە دەن��گ��ی وشەكان لەسەری خۆتاندا ببیستن، ئێستا ب��ەه��ۆی ئ���ەو ش��ت��ەی كە پێیدەوترێت تیلەپاتی تەكنەلۆجیك، ل����ەس����ەرەت����ای ب��ی��س��ت��ن��ی ئ���ەو گفتۆگۆیانەداین كە تەنیا لەدەماغی ئێوەدایە. بەوردبوونەوە بۆ نێو مێشك، ئەو هەلە رەخساوە بكرێت وتارێك لەو چاالكییانەی كە لەنێو دەماغی ئێوەدا روودەدەن دروستبكرێتەوە.
وادی�������ارە چ���االك���ی دەم����اغ كاتێك بیر لەڕستەیەك دەكەینەوە، ی��ان كاتێك گ��وێ لەڕستەیەك كە كەسێك دەری��دەب��ڕێ��ت وەك یەك وای��ە ،ئەم دۆزینەوەیە هەنگاوێك ب��ۆ پ��ێ��ش��ەوەم��ان دەب����ات ت��اوەك��و بیركردنەوەكان دەربخەین ،بێئەوەی یەك وشە بوترێت. بەوتەی بڕایان پسلی لەزانكۆی ب��رك��ل��ی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا ،ت��ەس��ەوری موسیقازانێك بكەن ك��ە لێدانی پ��ی��ان��ۆی��ەك ب��ێ��ئ��ەوەی بیبیستێت دەب��ی��ن��ێ��ت« ،ئ��ەگ��ەر پیانیستەكە خەریكی س��ەی��رك��ردن��ی پیانۆیەك ل��ەت��ەل��ەف��زی��ۆن��دا ب��ێ��تو دەن��گ��ی تەلەفزیۆنەكە بڕابێت ،هێشتا ئەو دەزانێت دوگمەی لێدراو دەربڕی ك��ام ن��ۆت��ەی��ە» ،گ��روپ��ەك��ەی ئەو كارێكی هاوشێوەیان لەسەر شەپۆلە
دەماغییەكان بەئەنجامگەیاندووە ك��ە ن��اوچ��ە دەم��اری��ی��ەك��ان لەگەڵ نوێزەكانی ئ��ەو ناوچانە پێكەوە دەبەستێتەوە. ئ������ەوەی ك���ە دەم������اغ چ��ۆن وشەكان دەك��ات بەداتای وات��ادار هێشتا نهێنییە ،ب���ەاڵم ئ��ای��دی��ای سەرەتایی بریتییە ل��ەوەی دەنگە هەستەدەمارەكان دەوروژێ��ن��ێ�تو ئەمانیش ئ��ەم دات��ای��ان��ە دەب��ەن بۆ ناوچەی جۆربەجۆر لەوشوێنانەدا الی��ەن��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی دەن��گ دەردەه��ێ��ن��رێ�نو لەكۆتاییدا وەكو وشەكانی ی��ەك زم��ان تێیدەگەین، پسلیو هاوكارەكانی دەیانویست بزانن كە ئایا دەكرێت دیاریبكەن كە لەنێو كام بەشی دەماغ ،هەندێك لەپێویستترین الیەنەكانی یەك وتار دەردەهێنرێن ،یان نا؟
ئ��ەن��دام��ان��ی گ����روپ ،وش��ەو رستەی جۆربەجۆریان بۆ ()١٥ ك��ەس ك��ە گ��ی��رۆدە ب���وون بەفێ، ی���ان ل���ووی دەم���اغ���ەوەو ل��ەژێ��ر نەشتەرگەریدا بوون دەخوێندەوە. ئ��ەل��ك��ت��رۆدەك��ان چ��االك��ی��ی��ە دەمارییەكانیان لەڕووبەری بەشی سەرەو ناوەڕاستی الجانگی سەرەوە دەردەخست (ناوچەیەك لەمێشك نزیك لەگوێچكە كە لەپرۆسێسی دەنگدا رۆڵی هەیە) ،بە بەكارهێنانی ئەم داتایانە گروپی پسلی خەریكی ك��ردن��ەوەی ئ��ەو نهێنییەبوون كە بیستنی وشەكان پەیوەندیدارە بەكام یەك لەچاالكییەكانی مێشكەوە. لەپێكهاتەی مێشكدا لەرەلەری ج��ۆرب��ەج��ۆر هەیە ك��ە لەدەماغدا جیادەكرێنەوەو لەناوچەی جیاوازدا كاریان لەسەر دەكرێت.
33 پسلی دەڵ��ێ��ت «ب��ەوت��ەی��ەك��ی سادەتر ،یەكخاڵ (لەدەمار) تەنیا كار لەسەر مەوداێكی لەرەلەری ( )١٠٠٠ه��ێ��رت��زی دەك�����اتو چ��اوپ��ۆش��ی ل��ە ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ت��ر دەكات ،خالێكیتر تەنیا كار لەسەر ل���ەرەل���ەری ( )٥٠٠٠ه��ێ��رت��زی دەكات ،لێرەوە دەتوانیین وایدابنیین كاتێك چ��االك��ی ئ��ەم خاڵە زی��اد دەبێت كە دەنگێك بەو لەرەلەرەوە ببیسترێت». ب����ەوت����ەی پ��س��ل��ی ل���ەرەل���ەر تەنیا دات��ای��ەك نییە ك��ە دەكرێت دەربهێنرێت ،الیەنەكانیتری دەنگ وەك ئاهەنگو سیالبلو بەرزونزمی ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ش ب��ۆ تێگەیشتن لەدەنگ گرنگن. جینیفێر بیزلی ،توێژەری بواری بیستن لەزانكۆی ئەكسفۆرد دەڵێت «ناوچەگەلێك لەمێشك كە ئەوان داتاكانیان تۆماركردووە ،رێگەیەكە ل��ەن��ێ��وان ن��اوچ��ەی��ەك ل��ەدەم��اغ كە ك����ار ل���ەس���ەر دەن����گ دەك����اتو ناوچەیەك كە رێگەدەدات ئەوانە شیبكەنەوەو واڵمەكە رێكبخەن، ئەو تایبەتمەندییانەی ئەوان دەتوانن ل��ەم ناوچانە دەریبهێنن ئەوانەن كە لەڕاستیدا بۆتێگەیشتن لەقسە گرنگن». گ��روپ��ی پسلی توانییان زۆر لەالیەنەكانی ق��س��ەك��ردن لەگەڵ چاالكییە دەم��اری��ی��ە هاوكاتەكان ب���ب���ەس���ت���ن���ەوە ،ئ�������ەوان دوات�����ر ئەلگوریسمێكیان ب��ۆ شیكاری چاالكییەكانی مێشكو دروستكردنی تۆمارێكی شەبەنگی دیزاینكرد، ئەم پیشاندانە گرافیكییەی دەنگ پیشانیدەدات ،چەندجار كامیەك لە لەرەلەرەكان لەمەودایەكی كاتیدا روویداوە ،ئەوان بۆ تاقیكردنەوەی ئ���ەم ئ��ەل��گ��وری��س��م��ە ،ش��ەب��ەن��گ��ە دەمارییەكەیان لەگەڵ شەبەنگی دەنگیدا بەراورد كرد. ه��ەروەه��ا بەرنامەیەكیتریان ب��ەك��اره��ێ��ن��ا ت���اوەك���و ش��ەب��ەن��گ��ە تۆماركراوەكە بكەن بەدەنگ ،پسلی دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو كەسانەی گوێیان لەدەنگە دروستكراوەكان دەگرت دەیانتوانی لەیەكچوون لەنێوان وشەی راستیو وشەی دروستكراو بدۆزنەوە». كاتێك پەیامنێری گ��ۆڤ��اری نیوساینتست گوێی لێگرت تەنیا ت��وان��ی وش���ەی ()structureو ( )waldoتێبگات ،لەگەڵ ئەوەشدا،
پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی ك����رداری دروس��ت��ی ب��ۆ تیمەكە ب��ەس بوو تاوەكو وشەكان بە بەكارهێنانی شیكاری كۆمپیوتەری تێبگەن. ئ����ەم دۆزی����ن����ەوەی����ە ،وات���ە ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ەوش��ەك��ان دەبێت ب��ەه��ۆی ئ��ەن��ج��ام��دان��ی هەندێك چ���االك���ی ل��ەن��ێ��و م��ێ��ش��ك��دا كە هاوشێوەی بیستنی ئ��ەم وشانەیە بەگوێچكەو بۆ بەكارهێنانەكانی ئاییندەی ئ��ەم توێژینەوەیە زۆر گرنگە. ستیڤن الریس لەزانكۆی لیژی بەلجیكا دەڵێت «ئێمە دەزانیین كە بۆ زۆرێك لەچاالكییە هەستییەكان، وێنەسازی زێهنی رەهێڵەیەكی هاوشێوە چاالك دەكات» ،بەوتەی ئەو ئێمە دەبێت بتوانین پیشانیبدەین، كە تەنیا بیركردنەوە لەوشەكان بەسە ،ئەمە بۆ بەكارهێنانی پزیشكی گرنگی تایبەتی هەیە. ب��ەوت��ەی پسلی گروپگەلێكی زۆر لەجیهاندا خەریكی كاركردنن لەسەر ئ��ەم بابەتە ،فرانگ گونتز لەزانكۆی بۆستن لەماساچوسێت، شیكاری بۆ ئەو نیشانانە كردووە كە شێوازی دەمو قورگ كۆنتڕۆڵ دەكەن ،بۆ ئەوەی تێبگات خەڵك لەكاتی قسەكردندا چی لەژێكانی دەنگی خۆیاندەكەن ،تاوەكو تێبگەن دەیەوێت چی بڵێت. ئ��ەوان سۆفتوێرەكەی خۆیان لەسەر ئیریك رەمزی تاقیكردەوە، ئەم كەسە فەلەجە ،ئەلكترۆدێك
لەبەشێك مێشكی دانرا كە بەرپرسە لەقسەكردن ،لەئێستادا ئەم سۆفتوێرە بۆ بەرهەمهێنانی چەند دەنگێكی س��ادە گونجاوە ،ب��ەاڵم ناتوانێت دەنگە ئاڵۆزەكان بەرهەمبهێنێت. الڤریسیش خەریكی كاركردنە ل���ەس���ەر ئ����ەو رێ���گ���ەی���ان���ەی كە پەیوەندیدارن بەچاالكی مێشك، لەكاتی بەڵێ ،یان نەخێر بۆ ئەو كەسانەی كە ناتوانن قسە بكەن. دەم��ارن��اس��ان��ی��ت��ری��ش هەندێك رێگەیان بۆ پەیوەندی لەگەڵ ئەو نەخۆشانەی كە لەقۆناغی ژیانی نەباتیدان بە بەكارهێنانی ()fMRI پێشنیاركردووە ،ئەو دەڵێت «ئەڵبەت زۆرب���اش دەب���وو ئ��ەگ��ەر كەسێك بیتوانیبا نهێنی وەاڵمدانەوەكەیانو بیركردنەوەكانیانی بكردایەتەوە». زانیارییە دەنگییەكان لەمێشكی هەموو كەسێكدا بەشێوەی هاوشێوە پرۆسێسی لەسەر دەكرێت ،بۆیە م��ۆدێ��ل��ە ن��وێ��ی��ەك��ە دەك���رێ���ت بۆ هەمووان بەكاربهێنرێت ،بەاڵم بۆ هەركەسێك رێكخستنی جیاوازی پێویستە ،هۆكارەكەشی جیاوازی ئ��ان��ات��ۆم��ی��ك��ی دەم���اغ���ی ك��ەس��ە جیاوازەكانە ،ئەو دەڵێت پرۆسەی فێركردن ك��ورت��م��اوەی��ەو پێویستە گوێ لەهەندێك دەن��گ بگیرێت، دوای رێكخستنی مودێل دەكرێت بۆ پێشبینی وت��ار بەكاربهێنرێت، تەنانەت بۆ ئەو وشانەی كە پێش ئێستا نەبیستراون. ب��ەوت��ەی پسلی تەكنەلۆژیای
پێویست بۆ ئ��ەوەی ئ��ەم ئایدیایە ببێت ب���ەك���ردار ل��ەب��ەڕدەس��ت��دای��ە (تەكنەلۆژیای «ئیمپلەنێتەكان زی���رەك) نیشانە ت��ۆم��ارك��راوەك��ان دەن���ێ���رێ���ت ب���ۆب���ەش���ی ن��ه��ێ��ن��ی ك����ردن����ەوەك����ان ،ل�����ەوێ دەب���ن بەفەرمانە جووڵەییەكان ،یان دەبن بەوتار »،ئەو دەیەوێت نێوانگری گونجاوو تەندروست ،بێوایەری چێنراو بۆ بەكارهێنانی درێژماوە بەرهەمبهێنرێت. بەوتەی ئان ئەشناپ لەزانكۆی ئاكسفۆرد ،هیچكەس لەئایندەی نزیكدا ناتوانێت بیركردنەوەكانمان ب��خ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە ،چ��ون��ك��ە ت��ەن��ی��ا ژمارەیەكی كەم لەخەڵك دەتوانن بەنەشتەرگەری دەماخ ئەم ئامێرانە لەمێشكی خۆیاندا بچێنن ،بەاڵم بۆ ئەو كەسانەی كە پێویستیان بەدەنگە ئەمە هەنگاوێك بۆپێشەوەیە. الڤ���ری���س دەرب���������ارەی ئ��ەم پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ان��ەوە دەڵ��ێ��ت «ئێمە هۆكاری زۆرمان هەیە بۆ ئەوەی بەداهاتوو ئۆمێدوار بین» ،بەوتەی پسلی ئێمە هێشتا ن��ازان��ی��ن ئایا قسەكردن تەنیا ب��ە بەكارهێنانی بیركردنەوە دەكرێت ،یان نا ئەو دەڵێت بەدڵنیاییەوە ئۆمێد هەیە». بۆ بینینی ڤیدیۆی پەیوەندیدار ب���ەم ب��اب��ت��ەوە س��ەی��ری الپ���ەڕەی لڤین زاستو تەكنەلۆجیا( (�Lvin )science2ل���ەس���ەر ت���ۆڕی كۆمەاڵیەتی فەیسبووك بكە. سەرچاوەNew Scientist :
34
ئ ا گ ێ ر ا 2013 R
ی�����������ەک�����������ێ�����������ک ل���ەس���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ت���ری���ن پێشانگایی ئۆتۆمبیلەکانی ئۆتۆمبێلی جێنێڤ لەمانگی ئ�����������ازاردا( ،ئ����اگ����ێ����را R )2013نوێترین بەرهەمی ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی ک��ون��ی��خ��زگ��ە، بەپێی وت��ەی کۆمپانیایەکە دەتوانێت بەتوانای()١١١٥ بۆ()١١٤٠ئەسپی هەڵمیو خ��ێ��رای��ی()٤٤٠ک��ی��ل��ۆم��ی��ت��ەر لەکاتژمێردا ببێت بەخێراترین ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی دروس��ت��ک��راو لەجیهانداو ئ��ەم ناونیشانە لەبوگاتی ڤێرڤن س��ووپ��ەر
س���پ���ۆرت وەرب���گ���رێ���ت کە بەخێرایی ( )٤٣١کیلۆمیتەر لەکاتژمێردا دەڕوات. ئەم ئۆتۆمبێلە لەماوەی ( )٢.٩چ��رک��ە ل��ەس��ف��رەوە دەگ��ات��ە ( )١٠٠کیلۆمیتەر لەکاتژمێردا ،دوای ()٧.٥ چرکە؛ دەگاتە خێرایی ()٢٠٠ کیلۆمیتەر ل��ەک��ات��ژم��ی��ڕداو لەماوەی ( )١٤.٥چرکەدا دەگ���ات���ە خ��ێ��رای��ی ()٣٠٠ کیلۆمیتەر ل��ەک��ات��ژم��ێ��رداو لەماوەی ( )١٧.٦٨چرکەدا دەگ��ات��ە ( )٣٢٢کیلۆمیتەر لەکاتژمێردا.
ئ��ەم ئۆتۆمبێلە بەشێک ل���ەت���اودان���ەک���ەی ب��ەه��ۆی تایە نوێیەکانییەوەیەتی کە ب��ەی��ارم��ەت��ی تەکنەلۆژیایی تایبەتی کونیخزگ بەناوی ()Aircore Technology ناوبۆشو یەکپارچەو لەفایبری کاربۆن دروستکراوە ،هەربۆیە هەر کامێکیان بەرادەی ()٥ ک��ی��ل��ۆگ��رام ل��ەک��ێ��ش��ەک��ەی��ان داب��ەزی��وە ،ه��ەروەه��ا بەهۆی دیزاینی زی��رەک��ان��ەوە ()٢٠ کیلۆگرام لەکێشی ئۆتۆمبیلەکە کەمکراوەتەوە.
ئ���ەم ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە پێش لەمەش بەرهەمهێنی یەکەم ئۆتۆمبێلی خ��ێ��رای جیهان ب��ووە ،بۆیەکەمجار لەساڵی ی��ەک��ەم��ی��ن ()٢٠٠٧دا ت���ای���ەی ف��ای��ب��ر ک��ارب��ۆن��ی ج��ی��ه��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��اوە، ل��ەگ��ەڵ س��ت��ۆپ��ی سرامێکی ب��ۆ م��ۆدێ��ل��ەک��ان��ی ()CCX و()CCRبەکاردەهێنراو بوو بەهۆی ئەوەی ( )CCXبێت ب��ە س��ووک��ت��ری��ن ئۆتۆمبێلی جیهان.
گۆڕانکاریی گەورەتر ل�������ەن�������ێ�������و ئ�������ەو گۆڕانکارییانەدا لە ئاگێرا ()Rدا ک����راوە ،دەک��رێ��ت باسی تەکنەلۆجیایەکی نوێ ب��ک��ەی��ن ک��ە بۆیەکەمجار لەتەکنەلۆجیای ئۆتۆمبێلدا بەکاردێت ،یەکێکیان بریتیە لەداپۆشەرێکی پێکهاتەی ن��ان��ۆ ل��ەس��ەر رووب����ەری سیلەندەرەکان کە لەالیەن ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی س���وی���دی ( )ANSب��ەره��ەم��ه��ات��ووە،
35
ئەم تەکنەلۆجیایە یەکەمجار ()٢٠٠٦دا ل���ەس���اڵ���ی لەالیەن زانکۆی ئۆپساالوە ناسێنراو دەکرێت لەالیەن ه���ەم���وو م��ەک��ی��ن��ەک��ان��ەوە ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت ،ئ��ەم��ە دەب����ێ����ت����ەه����ۆی ئ�����ەوەی لێکخشاندنو سووتاندنی سووتەمەنی کەمببێتەوە. ب��ەپ��ێ��ی راگ��ەی��ان��دن��ی کۆمپانیاکە لەنێوان ()٩-٦ لەسەدی وزەی سەرەتایی
م���ەک���ی���ن���ەک���ان ب���ەه���ۆی لێخشاندنی نێوان پیسنو لەکیس سیلەندرەکانەوە دەچ���ێ���ت ،ب���ەه���ۆی ئ��ەم پێکهاتە نانۆییەوە دەکرێت لێخشاندن ب��ۆ ل���ە()%٣٠ تاوەکو لە( )%٥٠داببەزێت، هەرئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی کرداری مەکینەکە لە(-%٢ )%٥باشتربێت. ه��ەروەه��ا سیستمێکی
چ����اودێ����ری ب���اش���ت���ر ب��ۆ مەکینەکە لەبەرچاوگیراوەو زۆرت����ری����ن خ���واڵن���ەوەی م��ەک��ی��ن��ەک��ە ب��ۆ (-٧٢٥٠ )٧٥٠٠بەرزبووەتەوە ،بۆ ئەم ئۆتۆمبیلە سیستمێکی ساڵنسای سووکتر لەچاو م���ۆدێ���ل���ەک���ان���ی پ��ێ��ش��وو دیزاینکراوە. سەرچاوەGiz mag :
36
تەلسکۆپی مەزنی ماجەالن تەلسکۆپی مەزنی ماجەالن ( )JMTح������ەوت ئ���اوێ���ن���ەی گ����������������ەورەی( )٨.٤م���ەت���ری بەکاردەهێنێت ک��ە ل��ەداه��ات��ووی نزییکدا ،دەیکات بەگەورەتریین تەلسکۆپی چاالک لەسەر زەوی. ل��ێ��رەدا م��ەن��ج��ەڵ��ی ت��وان��دن��ەوەی ئاوێنەکان دەبینین ئەم حەوت ئاوێنەیە لەتاقیگەی ژێرزەوینی دروستکردنی ئاوێنە لەزانکۆی (ئاریزۆنا)دروستدەکرێت ک��ە ل��ەژێ��ر زەوی ستادیۆمیكی فۆتبۆڵدایە .گرنگتریین قۆناغی دروستکردنی ئەم ئاوێنانە،توانەوەو کە شکڵپێدانوفێنککردنەوەیە ل��ەن��ێ��و م��ەن��ج��ەڵ��ەێ��ک��ی ب��ەخ��ول��دا ئەنجامدەدرێت. لەم مەنجەڵەدا بەتیرەی()٨.٤ م������ت������ر)٢١(،ت������ەن ش���وش���ەی ب��وروس��ی��ل��ی��ک��ات ت���اوەک���و پلەی
گ���ەرم���ی()١١٧٠س���ان���ت���ی���گ���راد گ��ەرم��دەک��رێ �تو دەت��وێ��ن��رێ��ت��ەوە. مەنجەڵەکە بەخێراییەکی دیاریکراو دەخ��ول��ێ��ت��ەوە ت���اوەک���و ش��ێ��وەی پ��اراب��ۆال وەرب��گ��رێ��ت(رێ��ک وەک کاتێک چا یان شەربەتێک دەکەنە ن��ێ��وپ��ەراخ��ێ��ک��ەوەو روب���ەرەک���ەی شێوەی پارابۆال وەردەگرێت). ب���ەش���ی ژێ�����ر ش���ووش���ەک���ە ش��ێ��وازێ��ک��ی ش��ان��ە هەنگی هەیە ،ک��ە ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی کێشەکەی کەمدەبێت دەبێت بەهۆی ئەوەی رووب��ەری فێنککردنەوە فراوانتر ببێت. ق���ۆن���اغ���ی ف��ێ��ن��ک��ک��ردن��ەوە یەکێکە لەگرنگتریین قۆناغەکانی بەرهەمهێنانی ش��وش��ە ،چونکە نابێت هیچ چەشنە بڵقێک لە سترکتۆرەی شووشەکەدا دروست ببێت .پ��رۆس��ەی کەمکردنەوەی
پ���ل���ەی گ���ەرم���ی وردوه����ێ����واش ئەنجامدەدرێت ،هەر بۆیە لەوانەیە چەندیین مانگ بخاێنێت!. دوای������ی ب����ەره����ەم ه��ێ��ن��ان��ی شووشەکە بەبەکارهێنانی ئامێری کۆمپیوتەری پۆلیشی دەک���ەن. وردی پ��ۆل��ی��ش��ەک��ە ب��ەڕادەی��ەک��ە ک���ەزب���ری روب�����ەری ش��ووش��ەک��ە نابێت زیاتر لە()١نانۆمیتر(١لەسەر میلیاری میترێک)بێت. دوای����ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��ران��ەوەی ئەوەی رووبەرەکە بەباشی سافە، دەبرێت بۆژووری بۆشاییوچەند گ���رام ئ��ەڵ��ۆم��ن��ی��ۆم ی���ان زی���و کە ک������راون ب���ەه���ەڵ���م ب��ەه��ێ��واش��ی روب��ەرەک��ەی دادەپ��ۆش��ێ��ت .ئەم تۆێکڵە ناسکە کانزاییە کەتەنها چەند مولکیولێک ئەستوری هەیە رووب��ەڕی گەڕێنەوەری ئاوێنەکە دروستدەکات.
ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی س���ەرەوە ،بۆ یەکەمیین ئاوێنەی ح����ەوت ئ��اوێ��ن��ەک��ە ()٧س���اڵ���ی خ��ای��ان��دووە! .زانایانی زانکۆی ئاریزۆنا هیوادارن ئەم چاالکییە درێ��ژخ��ای��ەن��ە وەک ئەزموونێک ی��ارم��ەت��ی��ی��ان ب����دات ب���ۆئ���ەوەی بەشەکانیتری ئاوێنەکە لە()٢ساڵدا تەواو بکەن. بەم پێیە بێت ،دروستکردنی پارچەکانی ئۆپتیکی تەلسکۆپی گ����ەورەی م��اج��ەالن ک��ە ت��ی��رەی ک��اری��ی��گ��ەری ت���ەن���ه���ا()٢٤،٥ە، دەساڵیتر ت��ەواو دەبێتو النیکەم ت��اوەک��و ()١٥س���اڵ گەورەتریین ت��ل��س��ک��ۆپ��ی س���ەرگ���ۆی زەوی دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە .ئ���ەم تەلسکۆپە توانایی ئۆپتییکیەکەی زۆر بەرزەو وێنەکانی دەجار روونتر لەوێنەکانی تلسکۆپی فەزایی هابڵ دەبێت.
37
ژاپۆنو بەریتانیا لەژێر جەمسەری باکورەوە پێکەوە دەبەسترێنەوە خێرایی پەیوەندییەکان لەجیهانی ئ��ی��م��ڕۆدا گ��رن��گ��ی ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە، ئ��ەو ریشاڵە بیناییانەیی(optical )fiberکە بڕیارە بەتێپەڕبوون لەژێر سەهۆڵەکانی جەمسەرییەوە ژاپ��ۆن ببستێتەوە بە بەریتانیاوە ،لەگەڵ ئەوەی کارکردنی ئینتەرنێت بەهێزتر دەکات دەبێت بەهۆی باشتربوونی بازەرگانی جیهانی. پاشەکشێو داب��ەزی��ن��ی ئاستی دەری��ا سەهۆاڵوییەکانی جەمسەری باکور لەوانەیە بۆ کەشی ئاووهەوای جیهان خەبەرێکی ناخۆش بیت ،بەاڵم بۆ بازەرگانی نێودەوڵەتی لەوانەیە لوتفێکی گەورە بێت ،هەم کەشتییە گەورەکان لەرێگەیی ئاوی باکوری خ���ۆرئ���اوا س����وودوەردەگ����رن ،هەم پەیوەندییەکانی خێراتر لەرێگەی ریشاڵەبینایی ( )optical fiberنوێوە کە بڕیارە لەم رێگەدا دابمزرێت. لەمانگی ئ��اب��دا کۆمپانیاکان دەستدەکەن بەدروستکردنو دابەزاندنی یەکەم کەیبڵەکانی ژێردەریایی تاوەکو بەتێپەڕبوون لەژێر زەریایی بەستەڵەکی باکور ،رێگەیەکی دیجیتاڵی لەنێوان تۆکیۆو لەندەندا دروستبکات. بڕیار وای��ە دوو هێڵی کەیبڵی کە ل��ەس��ەرەوەی ئەمریکای باکوری
تێپەڕ دەبێت ،لەگەڵ هێڵێکی سێهەم ک��ە ب��ۆ ت��ێ��پ��ەڕب��وون ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی رووسیا لەبەرچاو گیراوە ،ئەم دوو شارە پێکەوە دەبەستێتەوە ،درێژترین هێڵی ئەم پەیوەندییە کەیبڵییە دوایی تەواوبوونی دەبێت بەدرێژترین هێڵی رێشاڵە بینایی جیهان. دەریایی بەستەڵەکو کێوەکانی سەهۆڵ تەنگەژە لەرێگەی دانانی کەیبڵەکەدا دروستدەکەنو تەنها چەند مانگ لەساڵدا دەکرێت کاربکرێت، ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا ب��ەوت��ەی دنیس سارنکۆف بەڕێوەبەری کۆمپانیایی ( )polarnet projectکە ئەرکی ه��ێ��ڵ��ی س��ێ��ه��ەم��ی ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی رووسیا لەئەستۆدایە ،س��وودی زۆر ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی هێڵی تێپەڕبوو لەجەمسەری باکورەوە هەیە. ک��ات��ێ��ک ئ����ەم ک�����ارە ت����ەواو دەبێت ،کەیبڵەکان بەڕادەیەکی زۆر لەمەترسییەکانی ئ��اوەک��ان��ی گ��ەرم دەپ��ارێ��زرێ��ت ،مەبەست لەمەترسی ه��ەم��ان کەشتییەکانی ماسیگرتنو کەشتییە تێپەڕیووەکانیترە ،بەختەوەرانە لەناوچە جەمسەرییەکان ژمارەیان زۆر کەمە. ()١٥٦٠٠کیلۆمیتەر هێڵی کەیبڵ ک��ە ل��ەالی��ەن کۆمپانیایی (Arctic
)Fibreوە ئەنجامدەدرێتو ژاپۆنو لەندەن لەرێگەی ناوچەی کەنەدی ج��ەم��س��ەری ب����اک����ورەوە پ��ێ��ک��ەوە دەبەستێتەوە ،دواکەوتنی کات لەنێوان ئەم دوو پایتەختەدا بەبڕی( )62میلی چرکە کەمدەکاتەوە. ئەم کاتە کەمە بۆ بازەرەگانی خێرا کە بەندە لەسەر پەیوەندی زۆرخێرا، واتایی میلیۆنان دۆالر خێر دەگەێنێت، بەهێزکەری رون��اک��ی ل��ەه��ەر()٥٠ تاوەکو ()١٠٠کیلۆمیتەر نیشانەکان بەهێزدەکاتو هەروەها کۆمەڵگاکانی تەریککەوتویی جەمسەری بەسوود وەرگرتن لەو فەرعانەی کە لەهێڵی سەرەکی وەردەگیرێن ،بەیەکترییەوە دەبەسترێنەوە. هەڵبەت نابێت ئ��ەوەم��ان لەبیر بچێت ن��اوچ��ەی جەمسەری باکور بەهیچ شێوەیەک ناوچەیەکی بێوەیی نییە ،کێوە سەهۆڵەکانی ئەم ناوچەیە توانایی وەستاندنی هەرچەشنە هەوڵی چاککردنەوەیەکیان هەیە. هەروەها ئەم کێوە سەهۆڵییانە ت��اوەک��و ()١٧٠م��ی��ت��ەر ل��ەژێ��رئ��اودا درێژیان هەیەو دەتوانن زیاد لەیەک میتەر بنی زەریاکان بکێڵن ،هەربۆیە هێڵی کەیبڵەکانی ب��ەس��ت��ەرەوەی ژاپۆن -بەریتانیا لەگەرووی دەیویس
کە ئەگەری بوونی کێوی سەهۆڵ زی��ات��رە النیکەم کەیبڵەکان دەبێت ()٦٠٠م��ی��ت��ەر ل��ەق��وواڵی��دا دابنرێن، تاوەکو لەبەرکەوتنی گەورەترین کێوە سەهۆڵەکانیش بپارێزرێن ،رووبەری ژێرەوەی کێوەسەهۆڵکەکان هەڵگری ه��ەن��دێ��ک زب��ری��ی��ە ک��ە هەندێکجار درێ��ژی��ی��ەک��ەی��ان دەگ��ات��ە ()١٨م��ی��ت��ەر ه��ەرب��ۆی��ە کەیبڵەکانی جەمسەری لەرێگەکەیدا النیکەم دەبێت ()٥٠ میتەر لەقوواڵییدا بێت. کەیبڵەکانی ژێردەریا هەڵگری قەبارەیەکی گەورە لەزانیاری بەشێوەی رووناکین ،ئەم شێوازە لەپەیوەندی لەئێستادا کارییگەرترینو کارئامەترین رێگەیە بۆ گواستنەوەی زانیاریو پەیوەندییە بێوایەرییەکان ناتوانن پێشبڕکێی لەگەڵدا بکەن. هەرچەند کەیبڵەکانی جەمسەری النیکەم تاوەکو کاتێک کەشتییەکا ق��ەڕەب��اڵ��غ��ی��ان ن���ەک���ردووە ،ل��ەگ��ەڵ م��ەت��رس��ی وەک ل��ەن��گ��ەر گرتنی کەشتییەکان ب���ەرەوڕوو نییە ،بەاڵم لەگەڵ درێژەکێشانی زیادبوونی پلەی گەرمی جیهانی دوورنییە لەداهاتوودا ئەو ناوچەیەش بەکەشتی قەرەباڵغ ببێت. سەرچاوەNew scientist :
38
بۆچی خواردەمەنی رۆژهەاڵتیو رۆژئاوایی تامیان جیاوازە؟ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی خ��واردن��ی رۆژه�����ەاڵت�����یو رۆژئ���اوای���ی���ان خواردووە ،بەئاسانی تێگەیشتوون ئ��ەم دوو خواردەمەنییە تامیان جیاوازە ،بۆیە پێویست ناكات ئەو كەسەی ئ��ەم جیاوازییە هەست پ��ێ��دەك��ات ،پسپۆری پیشەسازی خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��ت ،ب���ەاڵم بۆ تێگەیشتن لەهۆكاری ئەم جیاوازییە بەڕاستی دەبێت پسپۆر بیت ،بەاڵم مەرج نییە ئەم پسپۆرییە ،پسپۆری پیشەسازی خواردەمەنی بێت. ئ����������ەو ئ�����ای�����دی�����ای�����ەی «خواردەمەنییەكان لەگەڵ یەكتریدا بگۆنجێن ،ئایدیایەكی نوێ نییە، لەخۆرئاوادا بۆ ئەم ك��ارە چەند ج��ۆر خ��واردەم��ەن��ی ل��ەڕوان��گ��ەی كیمیاییەوە شیكاردەكەن ،تاوەكو تێبگەن كە ماددە سەرتاییەكانیان لە چ تامگەڵێكدا لەگەڵ یەكتریدا هاوبەشن ،ی��ان لەگەڵ یەكتریدا دەگونجێن ،ئەمكارە ئ��ەو هەلە دەدات بەچێشتلێنەرەكان تاوەكو بتوانن پێكهاتە سەیرەكان كە لەهەمانكاتدا ،گونجاون لەنێو مینوی خواردەمەنییەكانی خۆیاندا بگۆنجێنن ،بۆ نموونە گونجاندنی چوكلێتی س��پ��ی ل��ەگ��ەڵ ماسی خاڤیار.
ب�����ەاڵم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی ن��وێ ك��ە ( )٣٨١ج��ۆر م��اددەی سەرەتایی )١٠٢١( ،پێكهاتەیی تامو ( )٤٥٤٩٨شێوازی لێنانی ل��ەخ��ۆگ��رت��ووە گ��ەی��ش��ت��ووە ب��ەو ئەنجامەی خواردمەنییە ئاسیاییەكان لەگەڵ خواردەمەنییە ئەوروپییەكان بەتەواوەتی جیاوازنو نابێت ئەم ئایدیایە بۆ ئەوان بەكابهێنرێت. دوزی������������ن������������ەوەی ئ�����ەو خواردەمەنیانەی كە تامەكانیان ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ری��دا دەگ��ون��ج��ێ��ت، ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی هەندێك م��ی��ن��ۆی س��ەرن��ج��راك��ێ��ش ل��ەم چ��ەن��دس��اڵ��ەدا دابهێنرێت ،ب��ەاڵم وەك دەرك���ەوت���ووە ل��ەگ��ەڵ یەك گ��ون��ج��ان��ی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ان لەڕێسایەكی دیاریكراو پەیڕەوی ناكەن ،كاتێك ماددە سەرەتاییەكان بۆ دروستكردنی خواردەمەنییەكی خ��ۆره��ەاڵت��ی ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا تێكەڵ دەك��رێ��ن ،ئەنجامەكەی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو شتەی چ��اوەڕوان��ی دەكەین بەتەواوەتی جیاوازە. ن���ووس���ەران���ی ئ����ەم وت����ارە توێژینەوییە ل��ەم��ب��ارەوە دەڵێن «چێشتلێنەرە خ��ۆرئ��اوای��ی��ەك��ان بەگشتی ح��ەزی��ان ل��ەگ��ەڵ ی��ەك گونجانی م���اددە سەرەتاییەكان
ه��ەی��ەو چ��ەن��دی��ن ت��ام��ی ج��ی��اواز لەگەڵ یەكتریدا تێكەڵدەكەن ،بەاڵم چێشتلێنەرەكانی خۆرهەاڵتی ئاسیا تێدەكۆشن ،لەتێكەڵكردنی ئەو خواردەمەنیانەی كە تامەكانیان ه��اوش��ێ��وەی ی��ەك��ە خ��ۆب��پ��ارێ��زن، ئەم توێژینەوەیە رێگەی نوێ بۆ تێگەتیشتن لەنهێنییەكانی چێشتلێنان لەبەرانبەرماندا دەكاتەوە». ج��ی��اوازی ف��راوان��ی ئ��ەم دوو ش���ێ���وازە ش��ی��دەك��ات��ەوە ب��ۆچ��ی ل���ەدووس���ەری ج���ی���اوازی گ��ۆی زەوی��ی��دا تامی خواردمەنییەكان تائەو رادەیە جیاوازە. توێژەرانی زانكۆی كەمبریج بەسەرپەرشتی سباستین ئەنهەرت لێكۆڵینەوەیان ل��ەس��ەر ()٣٨١ ماددەیی سەرەتایی لەسەرانسەری ج��ی��ه��ان��ەوە ل���ەگ���ەڵ ()١٠٢١ پێكهاتەیی تامیانكردو بەشێوەی رەه��ێ��ڵ��ەی��ەك دەریانهینا ت��اوەك��و پیشانیبدەن هەر ماددەی سەرەتایی چەند تامی لەخۆگرتووە. لەدواییدا ئەوان پێكهاتەكانی ( )٥٦٤٩٨ش���ێ���وازی لێنانی خ��واردەم��ەن��ی��ان لەگەڵ یەكتریدا بەراوردكرد تاوەكو ببینن كامیەك ل��ە ( )٥كولتوركە (ئەمریكای ب��اك��ووری ،ئ��ەوروپ��ای غ��ەرب��ی،
39
ئەوروپای باشووری ،ئەمریكای الت��ی �نو ئاسیایی ش��ەرق��ی) ئەو تامانەی تێكەڵیان كردووە لەگەڵ یەكتریدا زیاتر هاوبەشیان هەیەو یەكدەگرنەوە. ئەنجامەكە سەرسووڕهێنەر ب��وو ،شێوازەكانی خواردەمەنی ئەمریكای باكووریو ئەوروپای خ����ۆره����ەاڵت زی���ات���ر ل��ەت��ام��دا ی���ەك���دەگ���رن���ەوە ،ب����ەاڵم چ��ێ��ژی خ��ەڵ��ك��ی ب���اش���ووری ئ��ەوروپ��او خ��ۆره��ەاڵت��ی ئ��اس��ی��ا ل��ەم��ج��ۆرە یەكگرتنەدا نییەو ب��ەت��ەواوەت��ی پێچەوانەیە ،توێژەران تێگەیشتن كە دژبەیەكی لەشیوازەكانی لێنانی خۆرهەاڵتی خواردەمەنییەكانی ئاسیا زۆر جیاوازە. ه���ەرچ���ی ب����ڕی ه��اوب��ەش��ی ت��ام��ەك��ان��ی ن��ێ��وان دوو م���اددەی خ�����واردەم�����ەن�����ی زی���ات���رب���ێ���ت، ئەگەرێكی كەمتر هەیە كە بكرێت لەخواردەمەنی خۆرهەاڵتی ئاسیا بكرێت ئەم دوانە لەگەڵ یەكتریدا بەكاربهێنرێت ،ئەمە لەكاتێكدایە ( )١٣م�������اددەی س���ەرەت���ای���ی سەرەكی وەكو كەرە ،شیر ،هێلكە هەمیشە ( )٧٤.٤لەسەدی قاپی خواردەمەنی ئەمریكای باكوور پێكدەهێنێت.
ه���ەن���دێ���ك ت�����ام ه�����ەن ك��ە خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ە ب����ەوەوە وات��ا پەیدا دەكات( ،بۆ نموونە رێحانە باشووری لەخواردەمەنییەكانی ئ����ەوروپ����ا ،ی���ان س��اس��ی س��ۆی��ا لەخواردەمەنییەكانی خۆرهەاڵتی ئاسیا) ،بەاڵم پێكهاتەی كالسیكی هەرشێوازێكی لێنان وەكو پەنیری پارمزانو تەماتە (كە تامەكانیان زۆر لەیەك نزیكە)و سیرو رۆنی س��زام��ی (ك��ە خاڵی هاوبەشیان نییە) پیشانیدەدات كە «لەگەڵ یەك گونجانی خواردەمەنییەكان چەمكێكی بەتەواوەتی خۆرئاواییە نەك خۆرهەاڵتی». ئەم ئایدیایەی كە جیاوازی نێوان شێوازەكان تائەو رادەی��ە زۆرە ،بەتەواوەتی نوێیەو پێشتر ك��ەس سەرنجی ن��ەداب��وو بەمە، ه���ەروەه���ا ئ���ەم لێكۆڵینەوەیە گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەر ئ��ەو چەمكەدا هێناوە ،ئەگەر خواردەمەنییەكی خۆرهەاڵتی بەچاوپۆشی كردن لەپێكهاتەی سەرەتایی تامەكان تامێكی باشیان هەبێت ،لەوانەیە ئ��ەم توێژینەوەیە بەرچاوڕوونی زی��ات��ر لەچێشتلێنانی مودێڕندا دروستبكات. سەرچاوەDaily mail :
40
دەالقەیەک بەرەو مێژووی ڕۆژنامەگەری
41 ڕۆژنامەی (ڕیلێشن) لەالیەن (ی��وه��ان ك�����اروش)ەوە یەكەمین پرشی خ��ۆی لەساڵی ()1605ز لەستراسبوورگ وەشاند( .ڕیلیشن )relationوشەیەكی التینیە كە بەمانای هەواڵدان (هەواڵ گەیاندن) دێ��ت��غ��و ب��ۆ ئ���ەم م��ەب��ەس��ت��ەش ئ��ەم ناوەی بۆ ڕۆژنامەكەی هەڵبژارد. ئ��ەم ڕۆژنامەیە یەكەم ڕۆژنامەی بابەتی (تایبەتی) بوو وە یەكەمین ڕۆژنامە بوو كە بەشێوەی هەفتانە و بۆماوەی حەفتا ساڵ ب��ەردەوام بوو.سەرەڕای ئەمانەش ،ڕیلیشن لە زۆر ڕوەوە هاوشێوەی ڕۆژنامەكانی ئەم سەردەمە نەبوو.لەو سەردەمەدا ڕۆڵ��ی نامەبەر(پۆستەچی)یەكان سەرەكیان لەكۆكردنەوەی هەواڵ دەگێڕاو بابەتەكان بە زۆری بەپیتی قورقوشم دەنوسراو بەئامێری داری لەچاپدەدران. سااڵنێكی پێچوو تا ڕۆژنامەكان ل��ەواڵت��ان��ی ت��ری��ش��دا پ��ەی��داب��وونو ل��ەچ��اپ��دران ،یەكەمین ڕۆژن��ام��ەی فەڕەنسا بەناوی (گیزیت )gazette ل���ەس���اڵ���ی()1631ز ب�ڵاوب��وی��ەوە، ڕۆژنامەیەكی تر بەهەمان ن��اوەوە لەئینگلتەرا لەساڵی (1665ز) ب�ڵ�اوب���وی���ەوە ك���ە ل���ەس���ەرەت���ادا ب��ەئ��ۆك��س��ف��ۆرد گ��ێ��زت (oxford )gazetteن����اودەب����راو كاتێك پادشایەتی چووە پایتەخت ناوی ڕۆژنامەكە كرا بە (لندن گێزت). لەساڵی (1645ز)دا یەكەمین ڕۆژن��ام��ەی واڵت��ی سوید بەناوی ()post-och inrikes tidningar ب�ڵ�اوب���ووی���ەوەو ئ���ەم ڕۆژن��ام��ەی��ە یەكەمین ڕۆژنامەیە كە تائێستایش ێ ڕاوەستان ب��ەردەوام��ە ،دوای بەب پ��ەن��ج��ا س���اڵ ڕۆژن���ام���ە گەیشتە ئ��ەم��ری��ك��او ڕۆژن���ام���ەی (پابلیك ئ��ۆك��رن��س��ز) ل��ەس��اڵ��ی (1690ز) لەبۆستۆن ل��ەچ��اپ��درا ،ب��ەاڵم ئەم ڕۆژن��ام��ەی��ە تەنها ی��ەك ژم���ارەی لێدەرچوو و بەخێرایی ڕاگیراو بەم هۆیەشەوەیە كە مێژووی یەكەمین ڕۆژن���ام���ەی م��ۆدێ��رن لەئەمریكا بۆساڵی (1734ز) دەگەڕێننەوە، وات���ە ئ��ەو ك��ات��ەی ك��ە ڕۆژن��ام��ەی ()new york weekly journal دەستی بە باڵوبوونەوە كرد. هەروەها دوای ه��ەژدە ساڵو لەساڵی ()1752ز كەنەداییەكان یەكەمین ڕۆژنامەی خۆیان بەناوی ( )Halifax gazetteدەرك���رد. ب����ەاڵم ی��ەك��ەم��ی��ن ڕۆژن���ام���ە كە
ل��ەواڵت��ان��ی ڕۆژه���ەاڵت���ی جیهان ل��ەس��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم باڵوبوویەوە ڕۆژنامەی (سیدنی گزت) و (نیو ساوز ئەدڤیستایەر) بوو كە لەساڵی ()1803ز لەئوسترالیا باڵوبوونەوەو ڕۆژنامەی (بمبئی ساماچار) لەساڵی ()1822ز لەهیند باڵوبوویەوەو ب��ەدوو زمانی ئینگلیزیو گجراتی كە زمانی باكووری ڕۆژئاوای هیند ب��وو ،باڵوبوویەوە .یابانیەكانیش ل��ەس��اڵ��ی ()1872ز ی��ەك��ەم��ی��ن ڕۆژنامەیان بەناوی (نیچی-نیچی) لەچاپدا. ئ���ەگ���ەرچ���ی ل����ەس����ەرەت����ادا ب��ڵ�اوب����وون����ەوەی ڕۆژن���ام���ەك���ان بەڕێژەیەكی بەرچاو نەبوو ،بەاڵم ئەڵمانی زمانەكان بەشێوەیەكی باش خاوەنی ڕۆژنامەی خۆیان بوونو ل��ەك��ۆت��ای��ی س���ەدەی ح��ەڤ��دەی��ەم��دا نزیكەی حەفتا ڕۆژنامەی ئەڵمانی زم��ان لەئەڵمانیادا ل��ەچ��اپ��دەدراو ئەم ڕۆژنامانە كە تیراژی نزیكەی ( )300ت��ا ( )400ی��ان ه��ەب��وو، ل���ەالی���ەن ( )250-200ه���ەزار كەسەوە دەخوێندرایەوەو هەرچەندە ه��ەم��وو خەڵكی ت��وان��ای كڕینیان نەبوو ،بەاڵم ئەوانەی كە ڕۆژنامەیان ئ��ەك��ڕی ل���ەزۆرب���ەی شوێنەكاندا ی تر ڕۆژن���ام���ەی���ان ب��ۆخ��ەڵ��ك��ان � دەخوێندەوە بەمەبەستی ئاگاداربوون ل���ەه���ەواڵو گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��انو پ��رۆف��ی��س��ۆرو م��ام��ۆس��ت��اك��ان��ی��ش لەكاتی وان��ەوت��ن��ەوەدا س��وودی��ان لەم ڕۆژنامانە وەرئەگرت ،بەهۆی بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری پێشوازیەكی گ��ەرم لەڕۆژنامەكان كراو خەڵكی ئارەزوویەكی زۆریان بۆ خوێندنەوە پ��ەی��داك��رد ،نزیكی ساڵی (1800ز) بوو كە ڕۆژنامەی (hamburger unparthheyische )correspondentنزیكەی ()51 ه��ەزار خوێنەری پەیداكردو چوار هەزار دانە (نوسخە)یان ڕەوانەی واڵتانی تری ئەوروپا دەكرد. ب��ەه��ۆی دەرك���ەوت���ن���ی چەند جۆرێك پیشەسازی كاغەز لەسەدەی ن��ۆزدەه��ەم��دا نرخی ڕۆژن��ام��ەك��ان دابەزیو خەڵكی بەئاسانی ئەیانتوانی ڕۆژنامە بكڕن ،هەروەها پێشكەوتنی تەكنەلۆژیایش كاریگەری لەسەر ڕۆژنامەكان دروستكرد ،لەساڵی (1814ز)دا (ف��ردری��ك كونیگ) یەكەمین ئامێری (بەدوو سلیندری چ��اپ) كە بە بوخار كاریدەكرد، دروس���ت���ك���ردو خستیە خ��زم��ەت��ی
تایمزی لەندەن ،ئەم ئامێرە ئەیتوانی ( )1100پەڕە لەکاتژمێرێكدا چاپ بكاتو بەمشێوەیە بوو كە لە()28 ی نۆڤەمبەری(1814ز)دا لەچەند دەمژمێرێكدا چوار هەزار نوسخەی ڕۆژنامەی تایمز لەندەنی چاپدەكرد. هەواڵی شكستو وێرانبوونی سوپای ناپلیۆن لەساڵی ()1815ز لەواترلۆ لەالیەن ئەم ئامێرە چاپ سلیندەرانەوە چاپكرانو لەساڵی (1845ز)دا كۆمپانیای فابریك ئۆگسبۆرگ دام����ەزراو ت��ا ساڵی (1872ز) نزیكەی ( )750ئامێری چ��اپ��ی ئۆتۆماتیكی لەئەڵمانیاو دەرەوەی ئەڵمانیا فرۆشت ،لەسەدەی نۆزدەیەمدا (جۆن والتەری سێیەم) یەكەمین ئامێری چاپی بۆ ڕۆژنامە دروستكردو ئەم داهێنانەش بەناوی (چاپی واڵتەر) ناوبانگی دەركرد. دوای ماوەیەك لەپێشانگای ڤیەنا لە(1873ز) كۆمپانیای ئۆگسبۆرگ ئامێرێكی بچوكتری نمایشكرد كە بەئاسانی كاریپێدەكراو ئەیتوانی لە کاتژمێرێكدا ( )12هەزار پەڕە چاپبكات. بەاڵم یەكەم ئامێری سلیندەری ب��ۆ ڕۆژن���ام���ە ل���ەس���اڵ���ی(1899ز) دروس��ت��ك��را ،ڕۆژن��ام��ەك��ە چ��وار س��ەدەی��ە ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە س���ەرەڕای پێشكەوتنەكانی تووشی چەندین شكستو سەرگەردانی بووە. واڵتی چین بە فرۆشتنی ()85 ملیۆنو واڵتی هندیش بەفرۆشتنی ( )72ملیۆن نوسخەی ڕۆژنامە خاوەنی پڕتیراژترین واڵتن لەڕووی فرۆشتنی ڕۆژنامەوە. ل��ە (س��ی��رال��ئ��ون) ك��ە ڕێ���ژەی ن��ەخ��وێ��ن��دەواری تێیدا ()%80ی���ە لەساڵی ()1997دا خاوەنی()12 ڕۆژنامە بوو و ئەمە لەكاتێكدایە كە
لەساڵی(2005ز)دا بوو بە خاوەنی ( )50باڵوكراوە ،لە(ئەفغانستان) یش كە ئاستی خوێندەواری ڕێژەی ( )%20پێكدێنێت ،لەساڵی ()2002 ل���ەم واڵت�����ەدا ن��زی��ك��ەی ()265 باڵوكراوە لەچاپدەدرا. لە (سنگال) ڕێ��ژەی كڕیاری ڕۆژن���ام���ە ك��ەم��ە ،چ��ون��ك��ە نرخی ڕۆژنامەیەك هێندەی نرخی كیلۆیەك برنجە ،بەاڵم لەگەڵئەمەشدا ڕۆژنامە ه��ەر دەخ��وێ��ن��رێ��ت��ەوەو ل���ە()%60 خەڵكی بەشێوەی ق��ەرز ڕۆژنامە دەكڕن. ئەوەی ڕاستی بێت ڕۆژنامەی (ڕیلیشن) یەكەم ڕۆژنامەی جیهان نەبووە ،بەاڵم یەكەم باڵوكراوەی گشتیە كە بەتەنیا تایبەت نەبووە بەكۆشكی پادشایەتیو حکومەتو وەس��ف��ك��ردن��ی ئ��ەم��و ئ���ەو ،بەڵكو هەموو جۆرە بابەتێكی (وەكو ئەگەر كەسێك كارێكی باشی كردبێت یان ئەیتوانی كارێك بكات ،بەاڵم نەیكردووە) باڵودەكردەوە. مێژووی باڵوبوونەوەی ڕۆژنامە لەجیهاندا زۆر كۆنترە لەڕۆژنامەی (ڕیلیشن) ،لەسەردەمی دەسەاڵتی (ژی��ول��ی��وس س���زار) ڕۆژن��ام��ەی��ەك باڵودەبوویەوە بەناوی (ئەكتا دیوما) كە تەنیا كارەكانی س��زاری تێدا باڵودەبوویەوە. ئەنجوومەنی جیهانی ڕۆژنامە ك��ۆن��وان��س��ی��ۆن��ی س���ااڵن���ەی خ��ۆی ب��ەب��ۆن��ەی دەرچ��وون��ی ڕۆژن��ام��ەی (ڕی���ل���ی���ش���ن) ل���ەس���ت���راس���ب���ورگ بەڕێوەدەبات. بەپێی ئ��ام��ار ،ڕۆژان����ە ()85 ملیۆن چینیو ( )72ملیۆن هندیو نزیكەی ( )70ملیۆن یابانیو ()57 ملیۆن ئەمریكی ڕۆژنامە ئەكڕن. و :ساالر عادل حسن
42
زستانی ساڵی داهاتوو لەئەمساڵ سەختتر دەبێت
43 س��ەه��ۆل��ەك��ان��ی ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور ب���ەردەوام دەتوێنەوەو وادی���ارە ئ��ەم پرۆسەیە كۆتایی پێنایەت ،دەوت��رێ��ت ت��وان��ەوەی سەهۆڵەكانی باكوور لەسەرمای ئ����ەم زس���ت���ان���ەدا ب��ەت��ای��ب��ەت��ی لەناوچەكانی باكووری ئەمریكاو ئەوروپا كاریگەری هەبووە. هەڵبەت توێژەران هێشتا دڵنیا نیین لەكاریگەری تەواوەتی ئەم پرۆسەیە لەسەر سەرما ،گۆڕانی ئاووهەوا لەئەوروپاو ئەمریكادا بەتایبەتی لەمانگی دیسامبەری ساڵی راب���ردوو ب���ەدواوە ،ئەوە وەبیردێنێتەوە كە هۆكاری زۆر لەم پرۆسەدا كاریگەرییان هەیە. جیپینگ لیو لەئەستیتۆی تەكنەلۆجیایی ئەتالنتا كە لەسی س���اڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش��ەوە ل��ەس��ەر وردەك��اری��ی��ەك��ان��ی پەیوەندیدار ب�����ەس�����ەه�����ۆڵو ئ�����اووه�����ەوا لێكۆڵینەوەی كردووە ،توانیویەتی لەنێوان پانتایی سەهۆڵەكانی دەری���ای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وورو زستانە ساردەكانی باشووری ئەم دەریایە پەیوەندییەك بدۆزێتەوە. ئادام سكیفی كە گروپەكەی بەڵگەی بۆ پشتڕاستكردنەوەی ئەم پەیوەندییانە لەبەردەستایە لەمبارەوە دەڵێت «ئەم لێكۆڵینەوە گریمانەكانی پێشووی دەربارەی ئ��ەوەی توانەوەی سەهۆڵەكانی ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور دەب��ێ��ت بەهۆی ساردتربوونی زستانەكان، پشتڕاستكردووەتەوە». ئ�������ەوەی ك����ە داب���ەزی���ن���ی ب���ەرەب���ەرەی رێ��ژەی��ی سەهۆڵی زس��ت��ان��ی ن��اوچ��ەی جەمسەری ب��اك��وور ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی ئ����ەم ن���اوچ���ەی���ە گ��ەرم��ب��وون��ی زەوی لەناوچەكانیتر زی��ادت��ر ه��ەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ات ،پ��ێ��ش��ت��ری��ش سەهۆڵی پشتڕاستكراوەتەوە، ك��ەم��ت��ر ب���ەوات���ای ئ���اوی زی��ات��ر دێ���ت ،چونكە ئ��او لەسەهۆڵ تاریكترە ،ب��ە ب���ەراورد لەگەڵ سەهۆڵدا وزەی زیاتر لەخۆرەوە ه���ەڵ���دەم���ژێ���ت ،ك���ات���ێ���ك ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ەوەی ئ���اوی گەرمی زەری��اك��ان ل��ەه��ەوا ،سەهۆڵێكی كەمتربوونی هەبێت ،بەشێكی زیاتر لەوزە بەشێوەی گەرما بۆ كەشی زەوی دەگەڕێتەوە. ل��ەئ��اك��ام��ی ئ���ەم پ��رۆس��ەدا،
ه����ەوای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور گەرمتر لەپێش دەبێت ،لەهەندێك ساڵەكاندا ئەم گەربوونە تاوەكو ( )٤پ��ل��ەی گ��ەرم��ی ب���ووە ،كە دەبێت بەهۆی گۆڕانی بەرچاو لەجەمسەردا. ب��ەك��اری��گ��ەری دان��ان��ی ئەم گ���ۆڕان���ە ل��ەس��ەر ن��اوچ��ەك��ان��ی باشوور تر ،بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەب��ێ��ت (زان��س��ت��ی ن��وێ ژم��ارە ،)١٣كاتێك هەوای جەمسەری ب����اك����وور گ���ەرم���ت���ر دەب���ێ���تو جیاوازی پلەی گەرمی لەگەڵ ناوچە گەرمەكان كەمتر دەبێتەوە، جێت ئیستریم دەخزێت بەرەو ناوچەكانی ب��اش��وورو هەندێك لەتواناكانی دادەب���ەزێ���ت ،بەم دی��اردەی��ە دەوترێت بەرزونزمی ج��ەم��س��ەری ب��اك��ووری سالب، ب��ەدرێ��ژی ئ��ەم قۆناغە سالبانە، جێت ئیسترم دەب��ێ��ت بەهۆی دووركەوتنەوەی هەوای گەرمی دەری��ای ن��اوەڕاس�تو لەئاكامدا ئەو هەوڵ دەدات تاوەكو هەوای س�����اردو وش��ك��ی ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور ،واڵت��ەك��ان��ی نیوەگۆی باكوور لەخۆبگرێت. سووڕە خۆرییەكان لەكاتێكدا لێكۆڵینەوەكانی ل���ی���و ،گ���ری���م���ان���ەی���ی ب���وون���ی پ���ەی���وەن���دی ن���ێ���وان س��ەه��ۆڵ��ی جەمسەریو بەرزونزمی سالبی ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور ل��ەگ��ەڵ زستانە سەختەكاندا لەپێشدا پ��ش��ت��ڕاس��ت��دەك��ات��ەوە ،سكیفیو ئەوانیتر ئاماژە بەوە دەكەن كە ئ��ەم��ە تەنیا یەكێك لەهۆكارە كاریگەرەكان. ی��ەك��ێ��ك ل���ەو ش��ت��ان��ەی كە دەب���ێ���ت ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��ی��رێ��ت ئ��ەوەی��ە ك��ە زس��ت��ان��ی ئیمساڵ تارادەیەك لەسەرەتادا زستانێكی مامناوەندو خ��ۆش ب��وو ،بەاڵم ب��ەرزو نزمییەكانی جەمسەری ب���اك���وور ت��ەن��ی��ا ل��ەن��اوەڕاس��ت��ی م��ان��گ��ی ج��ان��ی��ڤ��ەری��ی��دا چ��ووە قۆناغی سالبەوەو سەدان كەسی ل��ەواڵت��ان��ی ئ��ەوروپ��او ئاسیادا كوشت. لەتاقیگەی جیمزئورولەند ن��اوەن��دی توێژینەوەی زەری��ای هێمن لەسیاتێل ،ل��ەس��ەر ئەو بڕوایەیە ،كە ئەو كەشو هەوایەی ك��ە ل��ەم��ان��گ��ەك��ان��ی راب����ردوودا
بینیمان ،تاڕادەیەكی زۆر بەندبوو لەسەر گۆڕانكاری سروشتی ،لیو لەگەڵ ئەم گریمانەدا بەتەواوەتی ه����اوڕای����ەو دەڵ���ێ���ت «ل��ەگ��ەڵ تەوژمی پەیوەندیدار بەتوانەوەی سەهۆڵەكان ،هۆكاریتر لەئارادان كە لەسەر بارینی بەفر كاریگەری دادەن��ێ��ن ،یەكێك لەهۆكارەكان بریتییە ل��ەس��ووڕی ئیل نینۆو گ��ۆران��ك��اری بەنزیكەیی ()١٠ س��ااڵن��ەی چاالكییەكانی خۆر، هەردووی ئەمانە زستانی سارد بەدوای خۆیاندا دەهێنن. هاوسەنگی تەنگەژەی گ��ەورە لەئێستادا ئەوەیە زانیارییەكانمان بخەینە پاڵ یەكتری بۆ ئ��ەوەی هۆكارەكان ل��ەی��ەك قاڵبدا ل��ەپ��اڵ یەكتریدا دابنێین تاوەكو مودێلێكی گەورەتر دروستبكەین ،تاوەكو تێبگەین ئ��ەم��ان��ە ل��ەپ��اڵ یەكتریدا چۆن ك��اردەك��ەن ،سكیفی لەمبارەوە دەڵێت «ئەگەر ئەم دیاردانە تەنیا پەیوەندییان بەخۆرەوە هەبوایە، دەبوایە لەزستانی ساردەوە بەرەو زستانی هاوسەنگ بچووینایە، چونكە لەئێستادا چاالكییەكانی خۆر روولەزیادبوونە». ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە ئەنجامی لێكۆڵینەوەكانی لیو پیشانیدەدات، ك���ەم���ب���وون���ەوەی رووب������ەری سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوور ك��اری��گ��ەری پێچەوانەی هەیە، ئێستا ب��اس��ك��ردن ل���ەوەی ئ��ەم دوو ه��ۆك��ارە دژ بەیەكە چۆن دەگەن بەهاوسەنگیو لەكورت ماوەدا چی روودەدات لەڕاستیدا پێشبینی ناكرێت. لەدرێژماوەدا ،چاالكییەكانی خ��ۆر بەشێوەی كەمبوونەوەو زۆرب����وون درێ���ژە پ��ێ��دەدرێ��ت، ئ���ێ���م���ەش چ����اوەڕوان����ی����ی����ن، س��ەه��ۆڵ��ەك��ان ه��ەروەه��ا درێ��ژە بەتوانەوەی خۆیان بدەن. ئ��ورول��ەن��د دەڵ��ێ��ت «ئەگەر س��ەی��ری ( )٣٠ساڵی داه��ات��وو ب��ك��ەی��ن ،ب��ەن��زی��ك��ەی ل��ەس��ەدا هەشتای جەمسەری باكوور بێت س��ەه��ۆڵ دەب��ێ��ت ،ئ��ەم ژم��ارەی��ە ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ( )٣٠ب���ۆ ()٤٠ لەسەدە ،بۆیە دەبێت چاوەڕوانی زستانێكی سەختتر بیین. سەرچاوە:
New scientist