زانستی نوێ ژمارە ١٥

Page 1

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanisty‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)15‬نیسانی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫مرۆڤ بەرەو نەمریی؟‬

‫لە (‪ )10‬ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت‬

‫زەیتی زەیتوون‬

‫لەمەودوا ناتوانیت‬ ‫هیچ لەخێزانەکەت‬ ‫بشاریتەوە‬

‫دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی‬

‫بۆچی هەندێک‬ ‫کەس فێری زمانی‬ ‫بێگانە نابن؟‬ ‫زستانی ساڵی داهاتوو‬ ‫سەختتر دەبێت‬

‫بۆچی مێشەکان خۆیان‬ ‫سەرخۆش دەکەن؟‬

‫خەوتن بۆ دابەزاندنی‬ ‫کێش بەسوودە‬

‫کەی دەتوانیت‬ ‫بۆ سەیران‬ ‫بچیت بۆ فەزا؟‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫ی گیان‬ ‫خۆراك‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ی پرسەكان‬ ‫اڵم‬ ‫ن كە زانست بۆ وە ە لەجیهانی‬ ‫هەرچی ئاین‬ ‫لێكدەترازێ‬ ‫دا‬ ‫داو ئاینیش‬ ‫ەالوازك �ردن �ی لەوە ی ماددیدا دەگەڕێت‪ ،‬ە لەم دونیا‬ ‫ب�‬ ‫م لەجیهان‬ ‫ژیان‬ ‫زی خۆیان‬ ‫���ڕۆڤ‪ ،‬ك�ە ب�ەن�دە وە‪ ،‬بەردەوا‬ ‫دا‪ ،‬زانست دەرمانی اڵمی جیاوا‬ ‫م‬ ‫دەوروبەرییە‬ ‫وە‬ ‫كیشیان وە‬ ‫تێگەیشتنی نهێنییەكانی‬ ‫بەتێگەیشتنی شارە نیا‪ ،‬هەردو‬ ‫و‬ ‫لەوە دو‬ ‫ت لەنێوان‬ ‫تواناكانی خۆی‌ انی مرۆڤیش بەندن رازانەشەوە‬ ‫زب��ێ�‬ ‫ی‌و بەو ئام‬ ‫دەبیننەوە‪.‬‬ ‫ت تواناك‬ ‫ئ���ەوەی ك �ە ج��ی��اوا ئاینـــییەكان‬ ‫ۆڕێ‬ ‫ەر‬ ‫ەنگدانەوەی‬ ‫�ە‬ ‫كۆنسێپتە‬ ‫دەگ لەخۆی‌و لەدەورووب ەكانیش ر‬ ‫خ �ۆ رەن �گ ئەوەیە كە‬ ‫دەمێننەوە‪،‬‬ ‫ز‬ ‫ۆڤ‬ ‫را‬ ‫هێنێت‪ ،‬ئام‬ ‫ی‪.‬‬ ‫یان‬ ‫دا‬ ‫مر كاریان دە‬ ‫ژوویی مرۆڤ خۆیەت ەیە زانست‌و ئاین ن‌و رەه��ا وەك خۆ ��رۆڤ‪ ،‬بەم‬ ‫كە بە‬ ‫مۆرڤ ئەو‬ ‫مێ‬ ‫م‬ ‫رێ‬ ‫ۆبوونەوەی ئەزموونی چینەییەكانی‬ ‫یان دەستكاری ناك وتنی ژی��ان‌و ه �زری و هەزاران‬ ‫وی سەدان‌‬ ‫ن لەپێشكە‬ ‫بن‬ ‫ك‬ ‫لەسروشتە‬ ‫و تەنیا بەدڵنیابوون‪ ،‬ت داب���ڕاو‬ ‫كی بەستو‬ ‫رۆڤدا هەم‬ ‫ك‬ ‫كێ‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫رێ‬ ‫كا‬ ‫بژ‬ ‫ولتو‬ ‫م‬ ‫دە‬ ‫ە ناتوانێت لەگوماندا وو ئەم پرسیارانە وا نای مانایە ئاین ك ردەم پێشكەوتنەكانی ســـەردەمیدا‬ ‫م‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ەبێتەوە‪ ،‬هە‬ ‫پ‬ ‫ەب‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ش‬ ‫ان‬ ‫كێشەك‬ ‫ەیە‪ ،‬كە‬ ‫ۆ ئەمە‬ ‫قین) هێمند‬ ‫ئاینییەكان‬ ‫(یە‬ ‫م �رۆڤ بهەژێنن‪ ،‬ب رووبەری‪ ،‬كە ساڵ ە ه�ەم ل�ەوەاڵم�ی ك لەڕێبازە‬ ‫ربەست‬ ‫ەدەو‬ ‫ەندێ‬ ‫ەی‬ ‫بگونجێنن‪،‬‬ ‫كە ئەندێش توێژینەوە لەخۆی‌و ل داوە‪ ،‬خۆ ئەگەر بە داماوە‪ ،‬هەرچەندە ه س�ەردەم�دا‬ ‫ردن‪ ،‬یــان‬ ‫ەڵ‬ ‫ش‬ ‫ەتە بەر‬ ‫ڵ‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫د‬ ‫گ‬ ‫ری‬ ‫خۆیان لە‬ ‫ە‬ ‫ـــك‬ ‫بردو انی ئەمڕۆ لێیانەوە س وەاڵمەكەی لەدەستی هەوڵیانداوە‬ ‫رف��ەت��ی��ان بەكۆشش ران ناتوانن‬ ‫ستەك‬ ‫چار‬ ‫ن (غەیب)‬ ‫ەم �ەش دە‬ ‫كا‬ ‫زان ش ئاڵۆزبووبێت‪ ،‬نا شاراوەی‪ ،‬یا‬ ‫ب �ۆ ئ �‬ ‫داوە‪ ،‬دیارە كۆشش ن‪ ،‬هەرچی‬ ‫رسێكی‬ ‫ی‬ ‫یندا‬ ‫ەو لەجیهان‬ ‫چ‬ ‫پ كردووەتەو‬ ‫ون (ئیجتیهاد) لەئا ژراوەكانی ئاین دەرب و بەردەوام‬ ‫خۆ‬ ‫و‬ ‫ایە‬ ‫چێوە داڕێ‬ ‫ریانهەڵداوەو كاریگەرب ش لەچوار‬ ‫ی ئاینەوە‪ ،‬لەگۆڕاند ڵتر دەچێتە‬ ‫هاویشتووە‪ .‬ت‌و ئاین سە‬ ‫بەپێچەوانە‬ ‫رێت‌و قوو‬ ‫�ی م��ێ�ژوو‬ ‫دەك‬ ‫زانس‬ ‫رێ �ژای‬ ‫انستە‪،‬‬ ‫كۆنسێپتێكی‬ ‫لێرەوە ەیشتنی م���رۆڤ‪ ،‬ب �ەد اڵكردنی زانستی ز �ن�ەوەی نوێ ڕۆم��اڵ رۆڤ‪ ،‬هیچ‬ ‫زی�‬ ‫وم‬ ‫ناكرییەكانی‬ ‫روشت‌و م‬ ‫ەس �ەر تێگ‬ ‫ۆڕا‬ ‫�‬ ‫ریان خواردووە‪ ،‬رو ە‪ ،‬بۆ نموونە دۆ شەكانی س‬ ‫ل مینەی یەكت‬ ‫ی ناو كێ‬ ‫لەقكردوو‬ ‫بەندە بەسەرجەم گ كییەكان‪ ،‬كە‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ی‬ ‫دن‬ ‫رەها نییەو‬ ‫ە‬ ‫ەكانی ئاین‬ ‫ی گەشەكر‬ ‫ش پێوانە ئەتی‬ ‫ستی‬ ‫ل دەوام پێگ‬ ‫ۆر‬ ‫لەدانانیاندا‬ ‫ە‬ ‫ب���ەر‬ ‫گ ب�ان�گ‪ ،‬ی��ان ت��ی� ینییەكان پەرچ زان و تەكنەلۆجییەوە‪ ،‬بەم ستا زانست‬ ‫ب�‬ ‫ڤ زانست‌‬ ‫و‪ ،‬ئێ‬ ‫ئا‬ ‫ش» پێشتر‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی داروی���ن بۆ چوونە انكاتدا مرۆ‬ ‫بەدەست ئاینەوە بو دنی خۆبەخ‬ ‫م‬ ‫جاران‬ ‫كرێت لەهە‬ ‫ر سی « مر‬ ‫ی‬ ‫ت زەمینەی‬ ‫نموونە پ‬ ‫رەگ�ەزەك�ان� كەرەون‪ ،‬نا‬ ‫س‬ ‫زاڵە‪ ،‬بۆ‬ ‫ال‬ ‫‪.‬‬ ‫ك‬ ‫ت‬ ‫وە‪ ،‬بەاڵم ئەمڕۆ زان زانستییەكان‬ ‫ەدەنەوە‪ ،‬یە‬ ‫بێ‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫دووال‬ ‫خۆی‬ ‫ی ئاین ب�و‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ەڕی بەبۆچوونی هەر ردن ل�ەم�ان�ەوەی ت‪ ،‬زەمینە‬ ‫بەمەش وەاڵمی كێش تێگەیشتنی‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ری‬ ‫رێ‬ ‫با‬ ‫و لەئاست‬ ‫ڕەخسێنێت‪،‬‬ ‫دەگونجێن‌‬ ‫ئاینیش بۆ پارێزگا ەنگەر لەزانست دەگ ت‪ ،‬بۆ دە‬ ‫س‬ ‫سەردەمە‬ ‫كا‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫ها‬ ‫ر‪،‬‬ ‫ییەكان بێبە‬ ‫ەو‬ ‫ە‪ ،‬بەردەوام‬ ‫دوو ڕێدەگرێتەبە ەوە زانست‬ ‫نێت‪ ،‬بەوەی بۆ ئ ەیدا دەبن‪.‬‬ ‫ووی زانست‬ ‫�‬ ‫�ن‬ ‫�‬ ‫زی‬ ‫دا دۆ‬ ‫هێ‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫كب‬ ‫د‬ ‫ك‬ ‫ڕەخسێنێت‪،‬‬ ‫ه �ەوڵ دە دی خۆی بەكاریان وە كە لەكتێبە خەڵ كنەلۆجیش‪ ،‬كە لەدای ەتی نوێ دە‬ ‫لەبەرژەوەن‬ ‫تە‬ ‫ڕێت‌و دەرف‬ ‫دەرچووەو‬ ‫دیاردانە دەدۆزێ��ت�ە ردون‪ ،‬تەنیا‬ ‫یان‬ ‫ەگۆ‬ ‫ی‬ ‫دنووسی ك‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫ژیانی مرۆڤ د زانست لەدنیای مادد ش زانستی‬ ‫انست تەنیا‬ ‫ۆ‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫گا‬ ‫ز‬ ‫دووە‪ ،‬ئەمی‬ ‫مانییەكاندا پێشتر كرد یان بكات‪.‬‬ ‫ی لەالیەكی ترەوە خەیاڵ ك��ر‬ ‫لەچیرۆك‌و‬ ‫نێت ئاوەاڵ‬ ‫ئاس‬ ‫ماددییەكان‬ ‫تێكەڵ بە‬ ‫كشن)‪ ،‬كە‬ ‫وا‬ ‫وی كێشە‬ ‫ستی‬ ‫فی‬ ‫یاڵ دەكات‪،‬‬ ‫مرۆڤی زانا دەت كیان ب��ەدو‬ ‫كە جیاوازی‌و زان ەسازە‪ ،‬یان (ساینس تێكەڵ بەخە‬ ‫و‬ ‫ەر هەردو‬ ‫ش‬ ‫ە‬ ‫سوڕمان نیی‬ ‫ەنواڕكردنی‬ ‫�ن‪ ،‬ئەندێ‬ ‫گ‬ ‫جێی سەر‬ ‫كۆنسێپتە زانستییەكان دانەی چاو‬ ‫زۆر دەب‬ ‫ن‪،‬‬ ‫كڵ‬ ‫یندا‬ ‫دا‬ ‫ب‬ ‫ردنەكانیشی‬ ‫شەساز چی‬ ‫مرۆڤدا وێڵ نێوان زان�س�ت‌و ئا شین لەخودی فلیم وەی ئەندێ‬ ‫ش پێشبینك‬ ‫و ە ك ئە‬ ‫بۆ مانابەخ‬ ‫كچوون لە‬ ‫نەبێت‌و پێ‬ ‫دەبینێتەوە‪،‬‬ ‫كە رەنگە‬ ‫انی زانستی‬ ‫انە‬ ‫لەیە كیان هەوڵی مرۆڤییە وروب �ەری �ن‪،‬‬ ‫ئەنجامەك‬ ‫وەاڵمی ئەو پرسیار ‪ .‬ئایا ئەمە‬ ‫هەردوو‬ ‫ی ل �ەدە‬ ‫ووبێت‬ ‫ەوە‬ ‫ش‬ ‫�ۆی‌و ل�ەو دی��اردان �ە و ئەندێشەی مرۆڤ ب ن‌و بكەوێت‪ ،‬بەمە ئاین‪ ،‬وەاڵمیان داوەت ش نەبێت‪،‬‬ ‫داری‬ ‫خ‬ ‫دیكەش ئای‬ ‫نە‬ ‫ونی‌‬ ‫این كە نە زانست‌و كە مرۆڤ‪ ،‬گەر ئاین ە هەیە بۆ‬ ‫كێشەی بنەڕەتی دەرو بەجۆرێكی‬ ‫انی شاراو‬ ‫ئ‬ ‫ت‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ە‪،‬‬ ‫نێ‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫وە ناسەلمێ‬ ‫رێك لەجیه‬ ‫ل �ەوەت �ەی هۆشمەن وكاری كاولكردن بو بووە‪ ،‬ئە‬ ‫ستی بەجۆ‬ ‫وان مرۆڤ‬ ‫ئاهەنگ ها‬ ‫هەر پێوی‬ ‫ناكۆكی نێ‬ ‫انست هاو‬ ‫بووە‬ ‫ی جەنگ‌و‬ ‫ز‬ ‫كی گیانی‪.‬‬ ‫جار هۆكار‬ ‫وەی سەركەوتنەكان ت خۆرا‬ ‫زۆر‬ ‫ەنگ‪ ،‬هەڵبە‬ ‫یەكااڵكەرە‬ ‫ەكنیكی ج‬ ‫بەاڵم زانست كەمەنی‌و ت‬ ‫كردنی چە‬ ‫بەدابین‬


‫‪N w e‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)15‬نیسانی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫مرۆڤ بەرەو نەمریی؟‬

‫لە (‪ )10‬ساڵی داهاتوودا مێشکی مرۆڤ‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت‬

‫زەیتی زەیتوون‬

‫لەمەودوا ناتوانیت‬

‫هیچ لەخێزانەکەت‬ ‫بشاریتەوە‬

‫دەرمانێکی سیحراویی بۆ جوانکاریی‬

‫بۆچی هەندێک‬ ‫کەس فێری زمانی‬ ‫بێگانە نابن؟‬ ‫زستانی ساڵی داهاتوو‬ ‫سەختتر دەبێت‬

‫بۆچی مێشەکان خۆیان‬ ‫سەرخۆش دەکەن؟‬

‫خەوتن بۆ دابەزاندنی‬ ‫کێش بەسوودە‬

‫کەی دەتوانیت‬ ‫بۆ سەیران‬ ‫بچیت بۆ فەزا؟‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬

‫‪No.15, April 2012‬‬

‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪22 04‬‬ ‫‪38 29‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫‪4‬‬

‫بۆچی هەندێك‬ ‫لەیاریزانەکان‬ ‫لەكاتی یارییدا‬ ‫تووشی جەڵتەی دڵ‬ ‫دەبن؟‬


‫‪5‬‬ ‫هەندێك ك��ەس ب��ڕوای��ان وایە‬ ‫دەبێت وەرزش��ك��ارەك��ان ب��ەردەوام‬ ‫ل��ەڕوان��گ��ەی پزیشكییەوە لەژێر‬ ‫چاودێریدابن‪ ،‬چونكە ئەگەر كێشەی‬ ‫دڵیان هەبێت‪ ،‬مەترسی مردن لەكاتی‬ ‫وەرزش��ك��ردن��دا بەرزدەبێتەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫ئەمە بارودۆخەكە ئاڵۆزتر دەكات؟‬ ‫ماوەیەك ل��ەوەو پێش‪ ،‬فابریك‬ ‫موامبا‪ ،‬یاریزانی یانەی بۆڵتۆن‪،‬‬ ‫ل���ەك���ات���ی ی�����اری دووگ���ۆڵ���ی���داو‬ ‫لەپێشچاوی ه��ەزاران ئامادەبووی‬ ‫ی��اری��گ �ا‌و میلیۆنان س��ەی��رك��ەری‬ ‫ت��ەل��ەف��زی��ۆن‪ ،‬ل��ەس��ەرخ��ۆ چ���وو‪،‬‬ ‫لەوكاتەوە ئەم قسەوباسانە گەرمتر‬ ‫ب���ووە ك��ە وەرزش��ك��ارەك��ان ت��ا چ‬ ‫رادەی���ەك دەبێت لەژێر چاودێری‬ ‫پزشكیدابن‌و تا چ رادەیەك دەبێت‬ ‫چ��اودێ��ری ن��ات��ەواوی‌و كێشەكانی‬ ‫دڵیان بكرێت؟ ئایا تاقیكردنەوەی‬ ‫ب������ەردەوام‌و گ��رت��ن��ی ش��ری��ت��ی دڵ‬ ‫دەتوانێت پێشگیری بكات لەجەڵتەی‬ ‫دڵی وەرزشكارانی وەك موامبا؟‬ ‫پێش هەرشتێك بابزانیین بۆ‬ ‫ئ���ەم وەرزش���ك���ارە چ��ی رووی����دا‪،‬‬ ‫یاریزانی یانەی بۆڵتۆن‪ ،‬لەپڕ كەوتە‬ ‫س��ەرزەوی‌و دڵی وەستا‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئ��ەم رووداوە هێشتا بەتەواوەتی‬ ‫روون نییە‪ ،‬ب��ەاڵم تیمی پزیشكی‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەی كۆمپرێسی دڵ��ی��ی��ەوە‪،‬‬ ‫توانییان چوونی خوێن بۆ مێشكی‬ ‫نەهێڵن‌و بوەستێت‪ ،‬كێشەكانی دڵ‬ ‫لەوانەیە بەهۆی بوونی خوێنی مەیو‬ ‫لەنێو خوێنەبەرەكانەوە بێت كە‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەی خوێنبەرەكە‬ ‫بگیرێت‪ ،‬یان بەهۆی كێشەی ریتمی‪،‬‬ ‫یان كارەبایی لەماسولكەكانی دڵدا‬ ‫بێت‪ ،‬دەرب��ارەی هۆكاری وەستانی‬ ‫دڵی ئەم یاریزانە هێشتا روونكردنەوە‬ ‫نەدراوە‪.‬‬ ‫دوای���ی���ن ه�����ەواڵ ل���ەب���ارەی‬ ‫بارۆدۆخی موام با قسە فەرمییەكانی‬ ‫پزیشكەكان‌و بەرپرسانی فۆتبۆڵی‬ ‫بۆڵتۆن‪ ،‬باسی ئەوە دەكەن كە موامبا‬ ‫لەئێستادا دەتوانێت خۆی هەناسە‬ ‫ب��دات‌و دەس�ت‌و پێی بجووڵێنێت‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئەندامانی بنەماڵەكەی‬ ‫دەن��اس��ێ �ت‌و ب��ەدروس��ت��ی وەاڵم��ی‬ ‫پرسیارەكان دەداتەوە‪.‬‬ ‫ئایا تاقیكردنەوەی رێكوپێك‬ ‫بەردەوام دەیتوانی پێش بەم‬ ‫رووداوە بگرێت؟‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی‬ ‫ف��ۆت��ب��ۆڵ‪ ،‬ی���ەك ل���ەوان رۆب��ێ��رت��ۆ‬ ‫مانسینی لەمانچێستێر سیتی‪،‬‬ ‫داوای ل��ەی��اری��زان��ەك��ان��ی خ��ۆی‬

‫كرد تاوەكو لەساڵێكدا النیكەم‬ ‫دووج��ار تاقیكردنەوەی پزیشكی‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬تاوەكو بكرێت لەكاتی‬ ‫خۆیدا پێشگیری لەكێشەكانی دڵ‬ ‫بگیرێت‪.‬‬ ‫بەاڵم بەوتەی سانجی شارما‪،‬‬ ‫پسپۆری ب���واری دڵ لەزانكۆی‬ ‫سێنت جۆرجی لەندەن‪ ،‬ئەم كارە‬ ‫تەنیا بارودۆخەكە قورستر دەكات‪،‬‬ ‫چونكە روداوی وا لەهەر (‪)٥٠‬‬ ‫ه��ەزار ك��ەس تەنیا بۆیەك كەس‬ ‫روودەدات‪ ،‬ئەو دەڵێت «مانای‬ ‫ئ��ەم وت��ەی��ە ئ��ەوەی��ە ئێمە دەبێت‬ ‫پشكنیین ب��ۆ چ��ەن��دی��ن ه���ەزار‬ ‫وەرزش��ك��ار بكەین تاوەكو تەنیا‬ ‫یەك‪ ،‬یان دوان كە لەمەترسیدان‬ ‫بدۆزینەوە»‪.‬‬ ‫ئایا لەشوێنیتر‪ ،‬ئەم‬ ‫تاقیكردنەوانە سوودمەند بووە؟‬ ‫ب���ێ���گ���وم���ان وەاڵم�����ەك�����ەی‬ ‫ب��ەڵ��ێ‌‪ ،‬ئیتالیا ت��ەن��ی��ا واڵت��ێ��ك��ە‪،‬‬ ‫وەرزشكارەكان بەپێی یاسا لەساڵی‬ ‫(‪ )١٩٨٢‬بەدواوە ناچارن شریتی‬ ‫دڵی خۆیان بگرن‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەك‬ ‫كە لەساڵی (‪)٢٠٠٦‬دا لەالیەن‬ ‫دومنیكۆكورادوو هاوكارەكانی‬ ‫ل���ەزان���ك���ۆی پ����ادوای����ی ئیتاڵیا‬ ‫باڵوبووتەوە‪ ،‬پیشانیدەدات‪ ،‬لەنێوان‬ ‫س��ااڵن��ی (‪)١٩٧٩‬و (‪)٢٠٠٤‬‬ ‫دا لەنێو ئەو وەرزشكارانەی كە‬

‫بەشێوەی رێكوپێك تاقیكردنەویان‬ ‫دەكرد‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ خەڵكی‬ ‫ئاسایی‪ ،‬بڕی مردن تاوەكو (‪)%٨٩‬‬ ‫دابەزیوە‪ ،‬شارما لەمبارەوە دەڵێت‬ ‫«ژمارەی مردن لەئیتالیا‪ ،‬لەهەموو‬ ‫واڵتانیتر كەمترە»‪.‬‬ ‫بۆچی تاقیكردنەوەكانی موامبا‬ ‫هیچی پیشاننەدا؟‬ ‫راپ��ۆرت��ەك��ان دەڵ��ێ��ن موامبا‬ ‫تائێستا چوارجار تاقیكردنەوەی‬ ‫ئەنجامداوە كە دوای��ی��ن دانەیان‬ ‫لەناوەڕاستی هاوینی رابردودا بوو‪،‬‬ ‫شارما ب��ەم شێوەیە شیدەكاتەوە‬ ‫«ه��ی��چ ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ب��ەدەر‬ ‫ل��ەه��ەڵ��ە ن��ی��ی��ە‪ ،‬ب���ەاڵم ئامانجی‬ ‫س���ەرەك���ی ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەوەی كە‬ ‫زۆرب����ەی ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی لەژێر‬ ‫مەترسیدان بدۆزرێتەوە‪ ،‬شریتی‬ ‫دڵ تەنیا (‪ )٦٠‬بۆ (‪ )٧٠‬لەسەدی‬ ‫ناتەواوییەكانی دڵ پیشاندەدات»‪.‬‬ ‫زانیارییە كۆكراوەكانی ئیتاڵیا‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬كە تاقیكردنەوەكان‬ ‫بۆ (‪)%٧‬ی خەڵك هەڵەی تێدابووە‪،‬‬ ‫ل��ەك��ات��ێ��ك��دا ه��ی��چ كێشەیەكیان‬ ‫ن���ەب���ووە‪ ،‬ن��ەخ��ۆش��ی دڵ��ی��ان بۆ‬ ‫دۆزراوەت����ەوە‪ ،‬ئ��ەو زانیارییانەی‬ ‫شارما لەسەر وەرزشكارەكانی‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی��ا ك���ۆی���ك���ردووەت���ەوە‬ ‫پیشانیدەدات (‪ )%٣‬ئەو كەسانەی‬ ‫ب��ەڕاس��ت��ی ل��ەم��ەت��رس��ی��دا ب���وون‪،‬‬

‫بەتاقیكردنەوە نەدۆزراونەتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫بەراورد دەكات‪ ،‬بەگشتی (‪)%٢٠‬‬ ‫ی ئ��ەو كەسانەی لەبەریتانیادا‬ ‫كێشەی دڵیان هەیە بەدروستی‬ ‫دەدۆزرێ��ن��ەوە‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫هەموو حەفتەیەك (‪ )١٢‬كەسی‬ ‫كەمتر ل��ە (‪ )٣٥‬س��اڵ بەهۆی‬ ‫وەستانی دڵەوە دەمرن‪.‬‬ ‫ئەو كێشانە چین كە لەڕاستیدا‬ ‫دەبن بەهۆی وەستانی دڵی‬ ‫لەپڕ؟‬ ‫بەپێی (‪)%٣٥‬ی نەخۆشەكان‪،‬‬ ‫بەرباڵوترین بریتییە لەهایپرتروفیك‬ ‫كاردیومیوپاتی‌و ب��ەو نەخۆشییە‬ ‫دەوترێت كە خانەكانی ماسولكەی‬ ‫دڵ بەشێوەی نائاسایی گەورەدەبن‌و‬ ‫دەبن بەهۆی لێدانی ناڕێكی دڵ‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ه��ەن��دێ��ك ب����ارودۆخ‬ ‫بوونیان هەیە كە دەب��ن بەهۆی‬ ‫ك��ێ��ش��ەی ك��ارەب��ای��ی ل��ەك��رداری‬ ‫دڵ���دا‪ ،‬وەك��و سیندرۆمی كیوتی‬ ‫درێژخایەن‌و سیندرۆمی برۆگادا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دروس��ت��ب��وون��ی كێشە‬ ‫لەگەیاندنی خوێن بەدڵ یەكێكیترە‬ ‫لەهۆكارەكانی وەستانی دڵ‪.‬‬ ‫ه���ەن���دێ���ك ل���ەك���ێ���ش���ەك���ان‬ ‫بۆماوەیین‌و هەندێكیتر بەهۆی‬ ‫كێشە لەگەشەی لەشدا‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫زگماك لەگەڵ كەسەكەدایە‪ ،‬بەوتەی‬ ‫شارما‪ ،‬باشترین نیشانەی نەخۆشی‪،‬‬ ‫بریتییە لەپێشینەی بنەماڵەیی مردن‬ ‫بەهۆی وەستانی دڵەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫دیاردە گوماناوییەكان‪ ،‬لەبەشێكی‬ ‫زۆر لەنەخۆشەكاندا یەكمجار كە‬ ‫كێشەكان دەدۆزرێنەوە‪ ،‬هەر ئەو‬ ‫كاتەیە جەڵتەی دڵەكە روودەدات‪،‬‬ ‫رێ��ك وەك ئ��ەوەی كە بۆموامبا‬ ‫روویدا‪.‬‬ ‫ئەگەر كێشەیەك بوونی هەبێت‬ ‫ئایا وەرزشكردن مەترسییەكەی‬ ‫زیاددەكات؟‬ ‫ب������ەوت������ەی ش������ارم������ا‪ ،‬ب��ە‬ ‫ب���ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو كەسانەی‬ ‫وەرزشكار نیین‌و كێشە لەدڵیاندا‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬وەرزش���ك���ردن دەت��وان��ێ��ت‬ ‫م��ەت��رس��ی م����ردن ت���اوەك���و سێ‬ ‫بەرانبەر بەرزبكاتەوە‪ ،‬هەروەها‬ ‫وەرزش����ك����اران����ی رەش��پ��ێ��س��ت��ی‬ ‫ئەفریقایی كارایبی وەكو موامبا بە‬ ‫بەراورد لەگەڵ رەگەزەكانیتردا (‪)٤‬‬ ‫بەرانبەر زیاتر مەترسی كێشەی‬ ‫دڵیان لەسەرە‪ ،‬بۆیە ئەم كەسانە‬ ‫زیاتر لەخەڵكیتر لەتاقیكردنەوەكان‬ ‫سوودوەردەگرن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪6‬‬

‫دانیشتن بەئەندازەی جگەرەكێشان‬ ‫مەترسیدارە‬ ‫دانیشتن بۆماوەی دوورودرێژ‪،‬‬ ‫چ ب���ۆك���ارك���ردن ب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان بۆ‬ ‫س��ەی��رك��ردن��ی ت��ەل��ەڤ��زی��ۆن دەبێت‬ ‫ب���ەه���ۆی ب���ەرزب���وون���ەوەی ب��ڕی‬ ‫ش����ەك����رەی خ���وێ���ن‌و م��ەت��رس��ی‬ ‫م���ردن ب��ەه��ۆی نەخۆشییەكانی‬ ‫دڵ��ەوە‪ ،‬تەنانەت وەرزشكردنیش‬ ‫كارییگەرییەكانی ناسڕێتەوە‪.‬‬ ‫ل���ەك���ات���ێ���ك���دا پ���زی���ش���ك���ان‬ ‫ب����ەردەوام خەریكی دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ان��ی بەكارهێنانی‬ ‫ج�����گ�����ەرەن‪ ،‬ب������ەاڵم وادی�������ارە‬ ‫خووەكانیتری ژیانی ئەمڕۆ وەكو‬ ‫دانیشتنی درێ���ژم���اوە‪ ،‬مەترسی‬ ‫زۆرتری لەسەر ژیان هەیە‪.‬‬ ‫دك������ت������ۆر ج���ی���م���زل���ی���ڤ���ن‪،‬‬ ‫لەكۆمپانیاێكی بچووك لەشاری‬ ‫مینی ‌پۆلیس‪ ،‬لێكۆڵینەوەیەكی نوێی‬ ‫ئەنجامداوە كە لەوەدا (‪ )٣٠‬مێزی‬ ‫كاركردن گۆڕدران بەشوێنگەلێكی‬ ‫ئامادەكراو كە ناوی كار گونجاوی‬ ‫لێنابوو‪ ،‬كارمەندەكان دەیانتوانی‬ ‫كاتی كاركردن دابنیشن‪ ،‬یان بەپێوە‬ ‫ب��وەس��ت��ن‪ ،‬خ��ودی لیڤن چەندین‬ ‫ساڵە لەكاتی ك��ارك��ردن��دا لەسەر‬ ‫تردمیلێك بەڕێگەدا دەڕوات‪ ،‬ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لەپاڵ لێكۆڵینەوەی‬ ‫هاوشێوەیتردا لەجیهان لەئێستا‬ ‫بەڕێوەدەچن‪.‬‬ ‫لیڤن ل��ەم��ب��ارەوە دەنووسێت‬ ‫«پێش ئەمەش توێژەران دەیانزانی‬ ‫دانیشتنی درێژماوە هەندێك كێشەی‬ ‫تەندروستی‌و مەرگی زوودرەس��ی‬ ‫ب���ەه���ۆی ت��ێ��ك��چ��وون��ی ش��ێ��وازی‬ ‫ئ��اس��ای��ی ك���اری دڵ‌و دەم����ارەوە‬ ‫لێدەكەوێتەوە»‪.‬‬ ‫لەیەكێك ل��ەم لێكۆڵینەوانەدا‬ ‫پیشاندراوە ئەو كەسە گەورانەی‬ ‫زیاتر لە (‪ )٤‬كاتژمێر لەبەرانبەر‬ ‫تەلەفزیۆندا دادەنیشن بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ ئ��ەو كەسانەی تەنیا (‪)٢‬‬ ‫كاتژمێر سەیری تەلەفزیۆن دەكەن‬ ‫(‪ )%٨٠‬ئ��ەگ��ەری تووشبوونیان‬ ‫بەنەخۆشییەكان دڵ‌و خوێنبەرەكانی‬ ‫دڵ زی��ات��رە‪ ،‬ب��ڕی ئ��ەم مەترسییە‬ ‫سەربەخۆ لەمەترسییەكانیتر وەكو‬

‫ج��گ��ەرەك��ێ��ش��ان‪ ،‬ی����ان رج��ێ��م��ی‬ ‫خواردەمەنی هەژماركراوە (لڤین‬ ‫زانستی ژمارە ‪.)٤‬‬ ‫بەوتەی لیڤن چارەسەری ئەمە‬ ‫ل��ەزی��ادك��ردن��ی كاتەكانتان لەیانە‬ ‫وەرزشییەكاندا نییە‪ ،‬چونكە وادیارە‬ ‫ئ��ەوە ناتوانێت ئ��ەم مەترسییانە‬ ‫ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ئ���ەی ك��ە واب���وو‬ ‫چارەسەر چییە؟‬ ‫لیڤن بەم شێوەیە وەاڵمدەداتەوە‬ ‫«رێگەچارە ئەوەیە كەمتر دابنیشن‌و‬ ‫زیاتر بجووڵێن‪ ،‬كاتێك بەپێوەن (‪)٣‬‬ ‫بەرانبەر زیاتر لەوەی كە دانیشتوون‬ ‫گەرمۆكە بەكاردەهێنن‪ ،‬وادی��ارە‬ ‫گ��رژب��وون��ەوەی م��اس��وول��ك��ەك��ان‪،‬‬ ‫یەكێكە لەهۆكارەكان كە دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستكردنی پرۆسەیەك‬ ‫كە ل��ەودا چ��ەوری‌و شەكری نێو‬ ‫ل��ەش دەه���اردرێ���ن‪ ،‬ب��ۆی��ە كاتێك‬ ‫ئێوە دانیشتوون گ��رژب��وون��ەوەی‬ ‫ماسولكەكان نامێنێت وات��ە ئەم‬ ‫پرۆسەیە دەوەستێنن»‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی ن���وێ كە‬ ‫بەمنزیكانە ل��ەزان��س�ت‌و پزیشكی‬ ‫ل�����ەوەرزش�����دا ب��ڵ�اوب����ووەت����ەوە‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ��اس��ت��ی ب���ەرزی‬ ‫شەكری خوێن پەیوەندی ئاستی‬ ‫كەمی چاالكی جەستەییەوە هەیە‪.‬‬ ‫ل��ەل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی��ت��ردا‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی زان���ك���ۆی میسۆری‬ ‫داوای�����ان ل���ەو ك��ەس��ان��ە ك���رد كە‬ ‫بەشێوەی ئاسایی وەرزشیان دەكرد‬ ‫تاوەكو سێ رۆژ بەشێوازێك بژین‬ ‫كە زۆربەی كات دانیشتوون‪ ،‬لەم‬ ‫سێ رۆژەدا ئەوان هەمان رجێمی‬ ‫خواردنی پێشوویان هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بڕی شەكری خوێنیان دوای هەر‬ ‫ژەم��ە خ��واردن��ێ��ك (‪ )%٢٦‬زیاتر‬ ‫دەبوو‪.‬‬ ‫جان پی‪ ،‬تیفاوڵت‪ ،‬پرۆفیسۆری‬ ‫یاریدەدەری فیزیۆلۆجی وەرزش‌و‬ ‫خواردەمەنی لەزانكۆی میسۆری‬ ‫لەم بارەوە دەڵێت «پێویست ناكات‬ ‫ماراسۆن بكەن‪ ،‬هەموو بەڵگەكان‬ ‫دەڵێن پێویستە بجووڵێن»‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ئەندرە زیمردی خاوەنی شێوازە‬ ‫(‪ )Pattern‬ماتماتیكییەكان‪ ،‬بووە براوەی‬ ‫خەاڵتی یەك ملیۆن دۆالری‬ ‫تەسەوری بكە ریزێك كارتت‬ ‫پیشانبدەن كە ژمارەكانی (‪ )١‬تا‬ ‫(‪)n‬ی ل��ەس��ەر ن��ووس��راوەو (‪)n‬‬ ‫ژمارەیەكی زۆر گەروەیە‪ ،‬داواتان‬ ‫لێدەكەم ژم��ارەی��ەك��ی دیاریكراو‬ ‫ل��ەك��ارت��ەك��ان ه��ەڵ��گ��رن‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫كام كارتانە هەڵدەگریت بەندە‬ ‫لەسەر بڕیاری خۆت‪ ،‬كۆمەڵەیەك‬ ‫درزی ب��ەڕێ��ك��ەوت لەزنجیرەی‬ ‫كارتەكاندا كە بەوردی چینیبووم‬ ‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ ،‬وادێ��ت��ە ب��ەرچ��او‬ ‫ن��ەزم‌و رێكخستنەكە بەتەواوەتی‬ ‫لەناوچووبێت‪ ،‬بەاڵم ئەم راستییە‬ ‫هەرگیز گرنگ نییە كە تۆ كامانە‬ ‫ك��ارت��ت ه��ەڵ��گ��رت��ب��ێ��ت‪ ،‬چونكە‬ ‫من هەمیشە دەتوانم شێوازێكی‬ ‫(‪ )pattern‬بەتەواوەتی رێكخستوو‬ ‫ل���ەو ژم���اران���ەی ك��ە بەجێماون‬ ‫بدۆزمەوە‪.‬‬ ‫ئەم ك��ارە بە ب��ەراورد لەگەڵ‬ ‫س��ی��ح��رب��ازێ��ك ك���ە م��رۆڤ��ێ��ك‬ ‫ل��ەن��اوەڕاس��ت��دا دەك����ات ب���ەدوو‬ ‫كەرتەوە! لەوانەیە زۆر جێگەی‬ ‫س���ەرس���ووڕم���ان ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫س��ەل��م��ان��دن��ی م��ات��م��ات��ی��ك��ی ئ��ەم‬ ‫خ��اڵ��ە ك���ە ه��ەم��ی��ش��ە دەت��وان��ی��ن‬ ‫لەوەها بارۆدۆخێكدا شێوازێكی‬ ‫ماتماتیكی بدۆزینەوە‪ ،‬یەكێكە لەو‬ ‫بیردۆزانەی بوو بەهۆی ئەوەی‬ ‫ماتماتیكزانێك ب��ەن��اوی ئەندرە‬ ‫زیمەردی‪ ،‬ببێت بەبراوەی خەاڵتی‬ ‫بڕواپێكراوی ئابل (‪)Abel prize‬‬ ‫لەماتماتیكدا بۆ ساڵی (‪.)٢٠١٢‬‬ ‫ف��ەره��ن��گ��س��ت��ان��ی زان���س���ت‌و‬ ‫وێژەی نەرویژ لەئۆسلۆ‪ ،‬لەمانگی‬ ‫ئ�����ازاردا خ��ەاڵت��ی ی���ەك میلیۆن‬ ‫دۆالری ئابلی ب��ەه��ۆی «رۆڵ��ی‬ ‫بنچینەیی لەماتماتیكی نابەردەوام‌و‬ ‫زان��س��ت��ی ت��ی��وری كۆمپیوتەر»‪،‬‬ ‫(‪fundamental contributions‬‬ ‫‪mathematics‬‬

‫‪computer‬‬

‫‪discrete‬‬

‫‪theoretical‬‬

‫‪to‬‬

‫‪and‬‬

‫‪ )science‬بەخشی بەزیمەردی‪،‬‬ ‫پسپۆری ئەو بریتییە لەپێكهاتەكان‬

‫(‪( ،)combinatorics‬دیاریكردنی‬ ‫ژم����ارەی رێ��گ��ەك��ان��ی ئەنجامی‬ ‫ی��ەك��ك��ار)‪ ،‬ئ���ەم ب����وارە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫رێ��گ��ەج��ی��اوازەك��ان��ی ژم����اردن‌و‬ ‫رێكخستنەوەی بابەتە بچڕاوەكان‬ ‫بەرەوڕووە‪ ،‬ئێستا چ ژمارە بێت چ‬ ‫كارتی یاری‪.‬‬ ‫فێڵێك كە لەسەرەوە باسكرا‪،‬‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی راس���ت���ەوخ���ۆی ئ��ەو‬ ‫شتەیە ن��اوی ت��ی��ۆری زی��م��ەردی‬ ‫لێنراوە‪ ،‬بەشێكە لەماتماتیك كە‬ ‫وەاڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك دەدات����ەوە‬ ‫ك��ە ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن دوو‬ ‫ماتماتیكزان ب��ەن��اوەك��ان��ی پۆل‬ ‫ئ����اردوس‌و پ��ال ت���وران لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٣٦‬دا هێنرایە ب��ەر ب��اس‌و‬ ‫ب��ۆم��اوەی (‪ )٤٠‬س��اڵ ك��ەس یێ‬ ‫وەاڵم بوو‪.‬‬ ‫زێهنی ناڕێك‬ ‫ئەم تیۆرییە پیشانیدەدات كە‬ ‫چۆن دەكرێت لەنێو كۆمەڵەیەكی‬ ‫گەورە ژمارەی یەك لەدوای یەك‬ ‫ش��ێ��وازەك��ان ب��دۆزرێ��ت��ەوە‪ ،‬ئێستا‬ ‫هەرچەند ژمارەشیان البرابێت‪،‬‬ ‫ش��ێ��وازەك��ان بریتین لەزنجیرە‬ ‫ئەژماردنییەكان زنجیرەیەك لەژمارە‬ ‫بەجیاوازی یەكسان‪ ،‬وەكو (‪،٣،٧‬‬ ‫‪.)١٩ ،١٥ ،١١‬‬ ‫دیزاینی كێشەی لەوشێوەیە بۆ‬ ‫ماتماتیكزانەكان زۆر ئاسانە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫شیكاری زۆر ق��ورس��ە‪ ،‬لەكتێبی‬ ‫زێهنێكی ناڕێكدا (‪An Irregular‬‬ ‫‪ ،)Mind‬كە لەساڵی (‪)٢٠١٠‬دا‬ ‫بەهۆی (‪ )٧٠‬ساڵەمین لەدایكبوونی‬ ‫زیمەردی باڵوكرایەوە‪ ،‬نووسراوە‬ ‫«سەرسووڕهێنەری مێشكی ئەو‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ی ماتماتیكزانەكانیتر‬ ‫بەتەواوەتی جیاوازە»‪.‬‬ ‫تیموتی گ��اورز ماتماتیكزانی‬ ‫زانكۆی كەمبریج‪ ،‬كە دوای براوە‬ ‫راگەیاندنی زی��م��ەردی لەئۆسلۆ‬ ‫قسەیكرد‪ ،‬دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو زیاتر‬ ‫ل��ەه��ەر كەسێك ب���ەرەو ئایدیای‬ ‫سەیر دەچێت»‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ب��ەك��ردەوە زی��م��ەردی درەن��گ‬ ‫چووە نێو جیهانی ماتماتیكەوە‪،‬‬ ‫ئەو لەسەرەتادا بۆماوەی یەكساڵ‬ ‫پزیشكی خوێندو دوای ئەوەش‬ ‫پێشئەوەی ب��ڕی��ارب��دات لەزانكۆ‬ ‫ماتماتیك بخوێنێت‪ ،‬بۆماوەیەك‬ ‫ل���ەك���ارگ���ەی���ەك ك����اری دەك����رد‪،‬‬ ‫توانای ئەو لەالیەن ئەردووسەوە‬ ‫دۆزرای��ەوە كە بەهۆی كارەكانی‬ ‫ب��ەدرێ��ژی تەمەنی لەگەڵ س��ەدان‬ ‫ماتماتیكزاندا ناسراوبوو‪.‬‬ ‫براوەی خاكی‬ ‫كاتێك زیمەردی تیۆرییەكەی‬ ‫خ�����ۆی ل���ەس���اڵ���ی (‪)١٩٧٥‬‬ ‫دا س���ەل���م���ان���د‪ ،‬ئ���ام���رازێ���ك���ی‬ ‫م��ات��م��ات��ی��ك��ی ب���ەن���اوی «ل��ێ��م��ی‬ ‫رێكی زیمردی»‪Szemerédi( ،‬‬ ‫‪ )regularity lemma‬پێشكەش‬ ‫ب��ەم��ات��م��ات��ی��ك��زان��ەك��ان��ی ب��وارەك��ە‬ ‫كرد كە تێگەیشتنێكی قووڵتر بۆ‬ ‫گ���راف (‪)Graph‬ە گ��ەورەك��ان‬ ‫دەخاتەڕوو‪ ،‬گراف بەو بابەتانەی‬ ‫ماتماتیك دەوترێت كە لەوان بۆ‬ ‫مودێلسازی‌و ستركتۆرەی تۆڕی‬ ‫وەكو ئینتەرنێت بەكار دەهێنرێت‪.‬‬ ‫ئەم ئامرازە‪ ،‬هەروەها یارمەتی‬ ‫زان���ای���ان���ی ب�����واری ك��ۆم��پ��ی��وت��ەر‬ ‫دەدات ت��اوەك��و دەستیان بگات‬ ‫ب��ەت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ێ��ك ل��ەش��ێ��وازێ��ك‬ ‫ل���ەزی���رەك���ی دەس���ك���رد ك���ە پێی‬ ‫دەوت��رێ��ت «ئ��ەگ��ەری فێركردنی‬ ‫تاڕادەیەك راست»‪probably( ،‬‬ ‫‪correct‬‬

‫‪approximately‬‬

‫‪.)learning‬‬ ‫زی��م��ەردی ه��ەروەه��ا لەسەر‬ ‫كێشەیەكی ئ��ەژم��اردن��ی گرنگیتر‬ ‫ك��اری��ك��ردووە ك��ە پ��ەی��وەن��دی��دارە‬ ‫ب��ەری��زك��ردن��ی ل��ی��س��ت��ەك��ان‪ ،‬ئەمە‬ ‫نزیككردنەوەیەكی تیۆرییە بۆ‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت��ن ب���ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫پ���رۆس���ەس���ێ���ری ه����اوڕێ����ك كە‬ ‫لەكۆمپیوتەرەكانی ئەمڕۆدا بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪8‬‬

‫هەنگاوەکان بەرەو چارەسەری خەمۆکی‬


‫‪9‬‬ ‫ن��زی��ک��ەی ل���ەس���ەدا پێنجی‬ ‫خ��ەڵ��ک��ی ئ����ەوروپ����ا ت��ووش��ن‬ ‫بەنەخۆشی خەمۆکییەوە‪ ،‬لەم‬ ‫واڵتەنەدا سااڵنە دەی��ان میلیارد‬ ‫یۆرۆ بۆ دۆزینەوەو چارەسەری‬ ‫کەسانی خەموک‌و گەڕاندنەوەیان‬ ‫بۆ ژیان خەرجدەکرێت‪ ،‬خەمۆکی‬ ‫بەهۆکاری سەرەکی خۆکوشتن‬ ‫ناودەبرێت‪.‬‬ ‫خەمۆکی تایبەت بەکلتور‬ ‫یان کۆمەڵگایەکی تایبەتی نییە‪،‬‬ ‫بەپێی توێژینەوەکانی رێکخراوی‬ ‫ت���ەن���دروس���ت���ی ج��ی��ه��ان��ی‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییە بەفراوانی (‪ )٥‬تاوەکو‬ ‫(‪ )٢٠‬لەسەد‪ ،‬لەهەموو واڵتانی‬ ‫جیهاندا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫رێ��ک��خ��راوی ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫جیهانی رایدەگەێنێت تاوەکو‬ ‫س���اڵ���ی (‪ )٢٠٢٠‬خ��ەم��ۆک��ی‬ ‫دووه��ەم��ی��ن ن��ەخ��ۆش��ی ب��ەرب�ڵاو‬ ‫لەجیهاندا دەبێت‪.‬‬ ‫لەواڵتی ئەڵمانیادا نزیکەی‬ ‫(‪ )٤‬میلیۆن کەس لەحەشیمەتی‬ ‫هەشتا ملیۆنی ئەم واڵتە تووشن‬ ‫بەنەخۆشی خەمۆکییەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ژمارەیە لەچاو حەشیمەتی گشتی‬ ‫واڵتەکەو واڵتانی تازەپێگەیشتوو‬ ‫ژم���ارەی���ەک���ی ک��ەم��ە‪ ،‬ل��ەواڵت��ی‬ ‫ئەڵمانیادا سااڵنە دەی��ان ملیارد‬ ‫ی��ۆرۆ ب��ۆ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ لەگەڵ‬ ‫ئەم نەخۆشییەدا تەرخاندەکرێت‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٨‬دا ئەم ژمارەیە‬ ‫بریتیبوو لە(‪)٢٢‬میلیارد ی��ۆرۆ‪،‬‬ ‫ئ��ەم پ��ارەی��ە بریتییە لەتێچووی‬ ‫چ����ارەس����ەر ی����ان وەرگ���رت���ن���ی‬ ‫مۆڵەت‌و نەتوانینی کەسەکە بۆ‬ ‫درێ����ژەدان بەکارەئاسییەکەی‌و‬ ‫خانەنشینکردنی ئ��ەو کەسانەی‬ ‫ک���ە ن��ەخ��ۆش��ت��ی��ی��ەک��ەی��ان زۆر‬ ‫پێشکەوتووە‪.‬‬ ‫ل�����ەواڵت�����ی ئ���ەڵ���م���ان���ی���ادا‬ ‫گردبوونەوەیەک لەژێر ناونیشانی‬ ‫«ل��ەت��ەن��ی��ای��ی وەرن����ە دەرێ»‬ ‫لەشاری (الیپزیگ) بۆ لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر رێگەکانی چ��ارەس��ەری‬ ‫خێراو سەرکەوتوویی خەمۆکی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��درا‪ ،‬ن��زی��ک��ەی ه���ەزار‬ ‫بەشداربووی ئەم گردبوونەوەیە‬ ‫ج���گ���ە ل���ەدەرون���ن���اس���ەک���ان‌و‬ ‫پ��زی��ش��ک��ەک��ان��ی دەروون��������ی‌و‬ ‫لێکۆڵەوەرانی بواری دەروونی‌و‬ ‫ن���ەخ���ۆش���ەک���ان���ی ت���ووش���ب���وو‬ ‫بەخەمۆکی‪ ،‬کەسانێکیش بوونیان‬ ‫ه��ەب��وو ک��ە ل��ەدەس��ت نەخۆشی‬ ‫خەمۆکی رزگاریان ببوو‪.‬‬

‫ت���وم���اس م���ول���ر‪-‬روری���ش‪،‬‬ ‫خاوەنی کۆمپانیایەکی بازەرگانی‬ ‫یەکێک لەو کەسانە بوو‪ ،‬مولر‪-‬‬ ‫روری���ش دەڵ��ێ��ت‪:‬چ��ارەس��ەرەک��ە‬ ‫چ����وار س���اڵ درێ�����ژەی کێشا‪،‬‬ ‫لەسەرەتادا زۆر دەترسام‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیشمدەزانی لەچی دەترسم‪.‬‬ ‫ت���وم���اس م���وول���ر‪-‬روری���ش‬ ‫چەندینجار س��ەردان��ی پزیشکی‬ ‫بنەماڵەو شارەزایانی جۆربەجۆر‬ ‫دەک������ات ت����اوەک����و ه���ۆک���اری‬ ‫ئازارەکانی بدۆزێتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫دەڵێت هەموو کارەکانم بێسوود‬ ‫ب���وو و ک���ەس ن��ەی��دەزان��ی من‬ ‫چیمە‪.‬‬ ‫سەدا دەی ئەو کەسانەی‬ ‫سەردانی پزیشک دەکەن تووشی‬ ‫نەخۆشی خەمۆکیین‬ ‫ئولریش هێگل پرۆفیسۆری‬ ‫دەرون����ن����اس����ی‌و چ����ارەس����ەری‬ ‫دەروون���ی لەکلینیکی الیپزیگ‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەی��ە نزیکەی‬ ‫ل��ەس��ەدا دەی ئ��ەو نەخۆشانەی‬ ‫ک��ەس��ەردان��ی پ��زی��ش��ک دەک���ەن‬ ‫بەدەست جۆرێک لەخەمۆکییەوە‬ ‫گ����ی����رۆدەن ک���ە پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت‬ ‫ماندویەتی کاری‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر هێگل شیدەکاتەوە‬ ‫دەڵ���ێ���ت‪:‬ئ���ەو ک���ەس���ان���ەی کە‬ ‫لەکارەکەیاندا لەژێر فشاردان‌و‬ ‫چ��اوەڕوان��ی زۆری��ان لێدەکرێت‬ ‫ت��ووش��ی ئ��ەم نەخۆشییە دەب��ن‪،‬‬ ‫ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت‪ :‬ه��ەم��وو‬ ‫خ��ەم��ۆک��ی��ی��ەک��ان پ��ەی��وەن��دی��ان‬ ‫بەماندویەتی کارییەوە نییە‪.‬‬ ‫ئ���ەم ج����ۆرە ل��ەم��ان��دوی��ەت��ی‬ ‫بەوشێوەیەی پرۆفیسۆر هیگل‬ ‫دەڵ��ێ��ت ب��ەس��ەف��رێ��ک��ی ک���ورت‪،‬‬ ‫ی��ان خ��ەوی پێویست لەماوەی‬ ‫چەند حەفتەدا چارەسەر دەبێت‪،‬‬ ‫هەڵبەت لەجۆری پێشکەوتووی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ەدا‪ ،‬ن��ەخ��ۆش��ەک��ە‬ ‫پێویستی بەچەندیین مانگ پشوو‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەگەر ئەم ماندویەتییە زوو‬ ‫چ��ارەس��ەرن��ەک��رێ��ت دەت��وان��ێ��ت‬ ‫بگۆڕێت بەشێوازی پێشکەوتووی‬ ‫نەخۆشی خەمۆکی‪.‬‬ ‫خەمۆکی زەمینە بۆ نەخۆشی‬ ‫جۆربەجۆر ئامادە دەکات‬ ‫خەمۆکی مەترسی تووشبوون‬ ‫بەجەڵتەی دەماغ‌و نەخۆشییەکانی‬ ‫دڵ‌و خوێن‌و دیابت (شەکرە)‬ ‫و ل��ەب��ی��رچ��وون��ەوەو ت��ەن��ان��ەت‬ ‫نەخۆشییە هەوکردنییەکان زیاد‬ ‫دەک���ات‪ ،‬خ��اڵ��ی سەرنجڕاکێش‬

‫ل��ێ��رەدا ئ��ەوەی��ە نزیکەی لەسەدا‬ ‫ن��ەوەدی خۆکوشتنەکان بەهۆی‬ ‫ت���ووش���ب���وون���ی ک��ەس��ەک��ەوەی��ە‬ ‫بەنەخۆشی خەمۆکی‪.‬‬ ‫یەکێک لەگەورەترین کێشەکان‬ ‫لەچارەسەری ئ��ەم نەخۆشییەدا‬ ‫دۆزی����ن����ەوەی ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ە‪،‬‬ ‫هێشتا سنورێکی روون لەنێوان‬ ‫ت���ەن���دروس���ت���ی‌و ت���ووش���ب���وون‬ ‫بەنەخۆشی خەمۆکییەوە بوونی‬ ‫نییە‪.‬‬ ‫دەروونناس یان دەروونپزشک‬ ‫لەجیاتی تاقیکردنەوەی تاقیگەیی‪،‬‬ ‫دەبێت بەسەرنجدان بەفۆڕمێک‬ ‫ک���ە ن��ەخ��ۆش��ەک��ە دەرب������ارەی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی دەروون���ی خۆیەوە‬ ‫پ��ڕی��ک��ردوەت��ەوە‪ ،‬ساخبوون یان‬ ‫تووشبوونی کەسەکە بەخەمۆکی‬ ‫تێبگات‪.‬‬ ‫چارەسەری پێویست‬ ‫ب��ەاڵم چ��ارەس��ەری پێویست‬ ‫چ���ی���ی���ە؟ چ���ەن���دی���ن س���ەدەی���ە‬ ‫چ���ارەس���ەری ئ���ەم نەخۆشییە‬ ‫لەنێو زان��ای��ان��دا ق��س��ەی زۆری‬ ‫لەسەردەکرێت‪ ،‬توێژەران هێشتا‬ ‫بەتەواوەتی نازانن ئەم نەخۆشییە‬ ‫نەخۆشێکی رۆحییە یان جیسمی‪،‬‬ ‫ل��ێ��رەدا تێڕوانینی ج��ۆرب��ەج��ۆر‬ ‫بوونی هەیە‪.‬‬ ‫لەش‌و رۆح‪ :‬دووڕوویی یەک دراو‬ ‫لەکاتێکدا گروپێک لەزانایان‬

‫ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەن خەمۆکی‬ ‫ریشەکانی لەژیانی راب��ردووی��ی‬ ‫ک���ەس���ەک���ەدای���ەو ب���ۆی���ە وەک‬ ‫نەخۆشییەکی رۆحی دەیناسێنن‪،‬‬ ‫گروپێکی تر لەسەر ئەو بڕوایەن‬ ‫ئەم نەخۆشییە نەخۆشی لەشەو‬ ‫ب���ەه���ۆی ن����ات����ەواوی ک�����ردارە‬ ‫ف��ی��زی��ۆل��ۆج��ی��ی��ەک��ان لەبەشێکی‬ ‫دەماغدا روودەدات‪ ،‬ئەم جەدەلە‬ ‫رۆڵێکی گرنگی لەچارەسەری‬ ‫نەخۆشی خەمۆکییدا هەیە‪.‬‬ ‫لەئەڵمانیا لەزۆربەی کاتەکان‪،‬‬ ‫خەمۆکی س���ووک‌و مامناوەند‪،‬‬ ‫چ���ارەس���ەری دەروون���ی���ی���ان بۆ‬ ‫دەک���رێ���ت‌و ب��ۆ خ��ەم��ۆک��ی زۆر‬ ‫قورس چارەسەری دژە خەمۆکی‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪ .‬لێرەدا رۆح‌و‬ ‫لەش وەکو دووڕووی��ی یەکدراو‬ ‫ل��ەب��ەرچ��اودەگ��ی��رێ��ت‪ ،‬ری��ش��ەی‬ ‫ل��ەش��ێ��وازی ژی����ان‌و ه��ەروەه��ا‬ ‫کۆمەڵەی جینەکانی کەسەکەدا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ک�������رداری ئ����ەم ج��ی��ن��ان��ەو‬ ‫کارلێکەکانیان کارییگەری لەسەر‬ ‫رژێ��ن��ەک��ان��ی دەم����اغ دادەن���ێ���ت‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆر ئولریش هیگل بۆ ئەو‬ ‫کەسانەی تووشی خەمووکی دەبن‬ ‫پێشنیاردەکات سەرەتا لەتەنهایی‬ ‫بێنەدەرەوەو تێبکۆشن لەگەڵ ئەو‬ ‫کەسانەی کە ئازاری هاوبەشیان‬ ‫هەیە پەیوەندی دروستبکەن‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫بۆئەوەیی قەڵەو نەبییت چاک بخەوە‬


‫‪11‬‬ ‫ئەگەر لەپارێزی خواردەمەنی‬ ‫ئێستاتان بۆ دابەزاندنی کێشتان‬ ‫س��وودت��ان وەرن��ەگ��رت��ووە‪ ،‬باشتر‬ ‫وای���ە ب��ۆک��ەم��ک��ردن��ەوەی کێش‬ ‫چەند کاتژمێری زیاتر بۆ نووستن‬ ‫دابنییت‪.‬‬ ‫بەڵگەیی زۆر لەبەردەستدان‬ ‫کە بوونی پەیوەندی نێوان کێش‌و‬ ‫خ��ەوی پێویست دەسەلـمێنن‪،‬‬ ‫یەکێک لەنوێترینەکان لەکۆنفرانسی‬ ‫س����ااڵن����ەی����ی ئ���ەن���ج���ووم���ەن���ی‬ ‫ت���ەن���دروس���ت���ی ئ���ەم���ری���ک���ادا‬ ‫پێشکەشکرا‪ ،‬ئ��ەم لێکۆڵینەوە‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬کەمخەوی خەڵک‬ ‫ب��ەرەو زۆرخ���واردن هاندەدات‌و‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی رۆژان����ە زیاتر‬ ‫ل����ە(‪)٥٠٠‬گ����ەرم����ۆک����ە زی��ات��ر‬ ‫ب��خ��وات‪ ،‬ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە‪،‬‬ ‫میتا بۆ لیسم ( ز یند ە چا ال کی ) یی‬ ‫لەشی نەگۆڕ دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫پێویست ب��ە ئ��ەژم��ارک��ردن��ی‬ ‫ئ����اڵ����ۆز ن�����اک�����ات! ئ�����ەم ب���ڕە‬ ‫گەرمۆکەیە دەبێت بەزیادە کێش‪،‬‬ ‫بەسەرنجدان بەوەی هەر(‪)٧٠٠٠‬‬ ‫گ��ەرم��ۆک��ە(ک��ال��ۆری)ی��ی زی���ادە‬ ‫دەبێت بەهۆی ی��ەک کیلۆگرام‬ ‫کێشی زی��ادە‪ ،‬ئ��ەو کەسە تەنها‬ ‫ل����ە(‪)١٤‬رۆژ کەمخەوییدا (‪)١‬‬ ‫ک��ی��ل��ۆگ��رام بەکێشەکەیی زی��اد‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ڤیرند سامرز‪ ،‬پزیشکی شارەزا‬ ‫لەکلینیکی مایۆ بۆ ئەنجامدانی‬ ‫ئەم لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬کاتەکانی پشوو‬ ‫لەگەڵ بڕی کالۆری بەکارهاتوو‬ ‫لەالیەن (‪)١٧‬بەشداربوویی ساخ‬

‫ب��ەچ��االک��ی جەستەیی ک��ەم��ەوە‬ ‫ب���ۆم���اوەی(‪)١١‬رۆژو ل��ەت��ەواوی‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��رەک��ان��ی ش������ەورۆژدا‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ک��رد‪ ،‬ب��ەش��دارب��ووان‬ ‫بۆگەیشتن بەئەنجامی باشتر‬ ‫ب��ڕی��اری��ان��دا (‪)١١‬رۆژ لەنێو‬ ‫کلینیکەکەدا ب�ن‌و ت��ەواوی ئەو‬ ‫خواردەمەنیانەیی کە دەیخۆن‌و‬ ‫ئ��ەو چاالکییە جەستەییانەیی‬ ‫ک��ە ئەنجامی دەدەن ب���ەوردی‬ ‫زۆرەوە ئەژمار بکرێت‪ ،‬لەئاکامدا‬ ‫سامێرزو هاوکارەکانی بەوردی‬ ‫زۆرەوە توانییان بڕی کالۆری‬ ‫ب��ەک��اره��ات��وو ه���ەر ک��ەس��ێ�ک‌و‬ ‫میتا بۆ لیسم ( ز یند ە چا ال کی ) ی‬ ‫لەشی حەسێب بکەن‪.‬‬ ‫ل��ەس��ێ رۆژی س��ەرەت��ای��ی‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەک���ە ه���ەم���وو‬ ‫بەشداربووان دەیانتوانی بخەون‌و‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی وەک خ���ووی‬ ‫پێشوویان بەکاربهێنن‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ل��ەدوای��ی ئ���ەوە داب��ەش��ک��ران بۆ‬ ‫دوو گ����روپ‪ ،‬گ��روپ��ی ی��ەک��ەم‬ ‫بێهیچ گۆڕانکارییەک دەیانتوانی‬ ‫هەرکاتێک ه��ەس��ت بەپێوستی‬ ‫پشوودەکەن‪ ،‬بەهەر ئەندازەیەک‬ ‫دەی���ان���ەوێ���ت ب���خ���ەون‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫گ��روپ��ی دووەم خەوتنەکەیان‬ ‫س��ن��ووردارک��راو رۆژان���ە (‪)٨٠‬‬ ‫خ���ول���ەک ک��ەم��ت��ر ل����ەو ب���ڕەی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان��ب��وو دەخ����ەوت����ن‪،‬‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���ەک���ان پ��ی��ش��ان��ی��دەدا‬ ‫ک���ەس���ەک���ان���ی ئ����ەم گ���رووپ���ە‪،‬‬ ‫بەتێكڕایی دوایی هەموو شەوێک‬

‫کەمخەویی(‪)٥٤٩‬گەرمۆکە زیاتر‬ ‫لەبڕی پێویست دەخ���ۆن‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەکاتێکدا گەرمۆکەیی وەرگیراو‬ ‫لەالیەن گروپی یەکەمەوە نەگۆڕ‬ ‫مایەوە‪.‬‬ ‫س���ام���رز دەڵ���ێ���ت؛ «ئ���ەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە پیشانیدەدات ئەو‬ ‫کەسانەیی کە کەمتر لەپێویستی‬ ‫لەشیان دەخ��ەون زیاتر ئەگەری‬ ‫ق��ەڵ��ەو بوونیان ه��ەی��ە‪ ،‬لەشیان‬ ‫گەرمۆکە (کالۆری ) ی زیاتر‬ ‫وەردەگ��رێ��ت ب��ەاڵم سووتاندنی‬ ‫کالۆرییەکە نەگۆڕ دەمێنێتەوە‪».‬‬ ‫ئەم لێکۆڵینەوە پیشانیدەدات‬ ‫بۆچی ئ��ەو کەسانەیی ش��ەوان‬ ‫ک��اردەک��ەن‌و ب���ەرۆژدا دەخ��ەون‪،‬‬ ‫ل����ەچ����او ئ����ەوان����ەی����ی ب�����ەرۆژ‬ ‫ک���اردەک���ەن‌و ب��ەش��ەو دەخ���ەون‬ ‫ئ��ەگ��ەر ق��ەڵ��ەو بوونیان زی��ات��رە‪،‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە تێکچوونی شێوازی‬ ‫خەوتن‪ ،‬کەسەکە بەرەو خواردنی‬ ‫زیاتر پاڵپێوەبنێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ب��ۆچ��ی خ���ەوی کەم‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەیی کەسەکە‬ ‫زۆرتر بخوات؟ سامرز دەڵێت؛»‬ ‫ل��ەروان��گ��ەی��ی فیزیۆلۆجییەوە‬ ‫دەزانیین کە کاتی خ��ەو کاتی‬ ‫رژان��ی زۆرب��ەی هۆرموونەکانی‬ ‫ل��ەش��ە‪ ،‬ل��ەم��ک��ات��ەدا ل��ەش خۆی‬ ‫چ��اک��دەک��ات��ەوە‪ ،‬بیرەوەرییەکان‬ ‫تۆماردەکرێت‌و هۆرموونەکانی‬ ‫گ��ەش��ە دەرژێ�����ن‪ ،‬ک���ەم خ��ەوی‬ ‫دەتوانێت ببێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫هەموو ئەم چاالکییە سروشتیانە‬ ‫ک��ە ه��ۆرم��وون��ی پەیوەندیدار‬ ‫بە ح��ەزی خواردنیشەوە‬ ‫دەگرێتەوە بکەونە‬

‫ژێر کاریگەرییەوە‪».‬‬ ‫ه�����ەڵ�����ب�����ەت ئ���ەن���ج���ام���ە‬ ‫بەدەستهاتووەکانی تاقیکردنەوەی‬ ‫سامرز پیشانیدەدات هۆرمۆنی‬ ‫لپتین‪،‬هۆرمۆنی کۆنتڕۆڵی حەزی‬ ‫خ��واردن کە لەالیەن خانەکانی‬ ‫چ��ەوری��ی��ەوە ل��ەش��ەودا دەڕژێ���ن‪،‬‬ ‫ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی ئ���ەو ک��ەس��ان��ەی��ی‬ ‫کەمتر خەوتوون لەجیاتی ئەوەی‬ ‫کەمببێتەوە زی���اد دەب��ێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەمە دەگەڕینێتەوە بۆزیادبوونی‬ ‫خانەکانی چەوری‪.‬‬ ‫ئ����ەو دەڵ����ێ����ت؛» روون����ە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی ئ��اڵ��ۆز ل��ەن��ێ��وان‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��ری خ���ەوو زی��ادب��وون��ی‬ ‫کێشدا ه��ەی��ە‪ ،‬ئێمە دەتوانیین‬ ‫ب��ەی��ارم��ەت��ی ئ���ەم پ��ەی��وەن��دی��ی��ەو‬ ‫ه��ەب��وون��ی ک��ات��ژم��ێ��ری خ��ەوی‬ ‫پێویست‪ ،‬بڕی گەرمۆکەی لەش‌و‬ ‫سووتاندنەکەیی کۆنتڕۆڵ بکەین‪،‬‬ ‫س��ەرەڕای��ی ئ���ەوەش کاتێک کە‬ ‫خەوتووین ناتوانیین بەخواردن‬ ‫لەکاتژمێرەکانی ش���ەودا درێ��ژە‬ ‫ب��دەی��ن ک��ە ل��ەش��م��ان زۆرب��ەی��ی‬ ‫وزەک����ە دەک����ات ب��ەچ��ەوری��ی‌و‬ ‫م��ی��ت��اب��ول��ی��س��م(زی��ن��دە چ��االک��ی)‬ ‫لەنزمترین ئاستی خۆیدایە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەبیرتان بێت ئ��ەم لێکۆڵینەوە‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ه��ەرش��ەوێ��ک‬ ‫ک��ەم��خ��ەوی��ی ئ��ەوی��ش ب��ۆ چەند‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��رێ��ک دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی‬ ‫(‪ )٥٠٠‬گەرمۆکە زیاتر بخۆن‪،‬‬ ‫کە ئەمەش ژمارەیەکی بەرچاوە‪.‬‬ ‫هێشتا نازانیین لەداهاتوودا‬ ‫چ��ی رودەدات ب���ەاڵم کاتێک‬ ‫بەڕادەی پێویست نەخۆن چەوری‬ ‫زیادە لەڕێگەتاندایە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری تایمز‬


‫‪12‬‬

‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ۆ‬ ‫چ‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ەفێربوونی‬ ‫ز‬ ‫م‬ ‫ان‬ ‫ێ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫گ‬ ‫ان‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫کێشەت هەیە؟‬


‫‪13‬‬ ‫ه���ەن���دێ���ک ک����ەس دەت���وان���ن‬ ‫بەئاسانی دوو‪ ،‬سێ یان ژمارەیەکی‬ ‫زۆرت���ر زم��ان بەئاسانی فێرببن‌و‬ ‫قسەیی پێبکەن‪ ،‬بۆهەندێک خەلکیتر‬ ‫ئەم کارە ئاسان نییە‪ ،‬جیاوازی ئەم‬ ‫کەسانە لەچیدایە؟‬ ‫ماوەیەک لەوەو پێش راپۆرتێک‬ ‫دەرب����ارەی مێرمنداڵێکی ئاسایی‬ ‫(‪)١٦‬س���ااڵن���ی خەلکی نیویۆرک‬ ‫ب�ڵاوب��ووی��ەوە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا تەنها‬ ‫لەکاتەکانی بۆشی خۆییدا ‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫بچێتە هیچ خوولێکی فێرکردنەوە‪،‬‬ ‫فێری زمانەکانی عێبری‪ ،‬عەرەبی‪،‬‬ ‫رووس���ی‌و س��ەواح��ی��ل�ی‌و چەندین‬ ‫زمانیتر بووە‪ ،‬هەڵبەت ئەم مێرمندالە‬ ‫کە ن��اوی تیموتی دوون��ەرە هێشتا‬ ‫دیار نییە تاچ رادەی��ەک بەسەر ئەم‬ ‫زمانانەدا زاڵ��ە‪ ،‬ب��ەاڵم روون��ە ئەو‬ ‫لەهاوپۆلییەکان‌و هاوتەمەنەکانی کە‬ ‫تەنها دەتوانن بەزمانێک یان دووان‬ ‫قسە بکەن جیاوازە‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێک دێتە ئاراوە؛‬ ‫ئ��ای��ا دەک��رێ��ت مێشکی هەندێک‬ ‫لەکەس تایبەندی جیاوازی هەبێت‌و‬ ‫بەبەراورد لەگەڵ خەلکیتردا زمانی‬ ‫زی��ات��ر فێرببێت‌و ب��ەزم��ان��ی زیاتر‬ ‫قسەبکات؟‬ ‫ب��ەوت��ەی ت���وێ���ژەران وادی����ارە‬ ‫واڵم����ی ئ���ەم پ��رس��ی��ارە ئ��ەرێ��ی��ە‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات کە‬ ‫هەندێک لەخەلک جینەکان مێشک‬ ‫بۆفێربوونی زم��ان ئ��ام��ادەدەک��ەن‪،‬‬ ‫ت���وێ���ژەران ب��ەت��ازەی��ی دەس��ت��ی��ان‬ ‫بەلێکۆڵینەوە لەسەرهەندێک بەشی‬ ‫مێشککردووە کە ل��ەو کەسانەیی‬ ‫کە لەفێربوونی زماندا بەتواناترن‪،‬‬ ‫گەورەترو کاراترە‪ ،‬بەاڵم خەلکیتر‬ ‫فێربوونی باشتری زمان بۆ پاڵنەری‬ ‫ب���ەرزت���ر‪ ،‬ب��ەت��ەرخ��ان��ک��ردن��ی ک��ات‬ ‫ب��ۆف��ێ��رب��وون��ی زم���ان‌و تێکۆشانی‬ ‫سەخت بۆفێربوون‌و رێگە نوێیەکانی‬ ‫پەیوەندی دەگێڕنەوە‪.‬‬ ‫مایکل پ��ارادی��س��ی دەم��ارن��اس‬ ‫لەزانکۆی م��ەک گیلی مونتەڕاڵی‬ ‫کەنەدا‪ ،‬فێربوونی زمان بەفێربوونی‬ ‫پیانۆو وەرزش��ە جۆربەجۆرەکان‌و‬ ‫ه��ەرک��ارێ��ک��ی��ت��ر ک���ە پ��ێ��وی��س��ت��ی‬ ‫بەرێکخستن‌و پرینسیپ هەبێت‬ ‫ب��ەراورد دەک��ات‪ ،‬ئەو لەم ب��ارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت؛» م��ن��داڵ ح��ەزی لەهەر‬ ‫ک��ارێ��ک بێت‪ ،‬بەباشی دەتوانێت‬ ‫بیکات‪ ،‬منداڵێک حەزی لەبیرکاری‬ ‫بێت لەبیرکاریدا باش کاردەکات‪،‬‬ ‫هەر بەو شێوەش ئەو مندااڵنەیی‬ ‫ح����ەزی����ان ل���ەزم���ان���ە ل���ەزم���ان���دا‬

‫پێشکەوتنی ب��اش بەدەست دێنن‪،‬‬ ‫ئەمە پرینسیپێکی گشتییە‪ ،‬ئەگەر تۆ‬ ‫بەباشی هەوڵبدەیت‌و لەبوارێکدا‬ ‫پاڵنەرێکی بەرزت هەبێت دەتوانیت‬ ‫ل��ەو ب���وارەدا پێشکەوتنی بەرچاو‬ ‫دەستبەر بکەیت‪».‬‬ ‫م���ن���داڵ���ە ک����ەم ت��ەم��ەن��ەک��ان‬ ‫لەفێربوونی زمانە جۆربەجۆرەکاندا‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی ه��اوک��ات تواناییەکی‬ ‫سەرسووڕهێنەریان هەیە‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫دەتوانن لەهەر زمانێکدا سپێڵەکان‬ ‫وەک زمانی دایک فێرببن‪ ،‬کاتێک‬ ‫گ��ەورە دەب��ن هەموو زمانەکانیان‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی جیاجیا لەمێشکدایە‬ ‫بێئەوەی لەگەڵ یەکتریدا تێکەڵ‬ ‫ببن‪ ،‬گەورەکان کاتێک دەیانەوێت‬ ‫زمانی سێهەم فێرببن لەوانەیە لەبیر‬ ‫هێنانەوەی زمانی دووهەم تووشی‬ ‫کێشە ببن‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ل��ەگ��ەڵ ب��ەرزب��وون��ەوەی‬ ‫تەمەندا نەتەنها فێربوونی زم��ان‬ ‫قورستر دەب��ێ��ت‪ ،‬بەڵکو وادی���ارە‬ ‫قۆناغگەلێک لەگەشە بوونی هەیە‬ ‫کە بەتێپەڕبوون لێیانەوە هەندێک‬ ‫وردەکاری ورد لەفێربوونی زماندا‬ ‫قورستر دەبێت‪ ،‬بەوتەی ئەورین‬ ‫ئ��ۆب��ل��ەر‪ ،‬دەم��ارن��اس��ی ن��اوەن��دی‬ ‫(‪)CUNY‬ل���ەن���ی���وی���ۆرک‪ ،‬ل��ەن��ێ��وان‬ ‫تەمەنی(‪)٩‬بۆ(‪)١٢‬مانگی‪ ،‬منداڵ‬ ‫توانایی جیاکردنەوەی ئەو دەنگانەی‬ ‫کە لەزمانی دایکیدا بەکارناهێنرێن‬ ‫لەدەستدەدەن‪.‬‬ ‫ک���ات���ێ���ک ت����ەم����ەن ل���ەچ���وار‬ ‫تێپەڕیی‪ ،‬زۆرب��ەی خەلک هەرگیز‬ ‫ناتوانن زمانی دووه��ەم بەقووڵی‌و‬ ‫بەتەواوەتی فێرببن‌و لەمۆرفۆلۆجی‬ ‫قووڵی زمانی دووه��ەم��دا تووشی‬ ‫کێشە دەب���ن‪ ،‬مۆرفۆلۆجی زم��ان‬ ‫بەکۆمەڵە یاسایەکی زمان دەگوترێت‬ ‫ک��ە دی��اری��دەک��ات چ��ۆن وش��ەک��ان‬ ‫لەیەکەکانی زماندا دروستدەبن‪.‬‬ ‫بەوتەیی پارادیس‪ ،‬دوایی حەوت‬ ‫ساڵی مێشک زۆرتر سەرنجی ئەو‬ ‫شتانە دەدات کە فێری دەکرێت‪،‬‬ ‫بۆیە لەتەمەنەدا جۆری ی��ادەوەری‬ ‫منداڵ کە بۆ فێربوونی زمان بەکار‬ ‫دەبرێت تووشی گۆڕان دەبێت‪.‬‬ ‫دوای���ی ت��ەم��ەن��ی ه��ەرزەک��اری‬ ‫زۆر دوورە ک��ەس��ێ��ک بتوانێت‬ ‫زمانێکی بێگانە فێرببێت‌و بەبێ‬ ‫هەڵە دەریببرێت‪ ،‬هەڵبەت لێرەدا‪،‬‬ ‫دون���ەر نموونەیەکی ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫دەگمەنە کە دەتوانێت ئەو زمانانەیی‬ ‫کە فێربووە بەشێوەیەکی کاریگەر‬ ‫دەریببڕێت‪ ،‬ئەمە پیشاندەدا مێشکی‬

‫ل��ەگ��ەش��ە س��ەن��دن��دا ل���ەم ب����وارەدا‬ ‫تووشی دواکەوتن ب��ووە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لەوە ناچێت لەم تەمەنەدا کێشەیەک‬ ‫بۆفێربوونی وشەیی ن��وێ بوونی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫زیاتر لەیەک سەدەیە زانایان‬ ‫دەزان���ن چ��ەن خاڵێکی سەرەکی‬ ‫لەڕوویی دەرەوەی نیوەگۆی چەپی‬ ‫مێشکدا بوونی هەیە‪ ،‬کە لەفێربوون‌و‬ ‫تێگەیشتنی زمان رۆڵی سەرەکییان‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم ناوچانەی مێشک‪ ،‬ناوی‬ ‫ناوچەی بروکاو ورنیکەی لێنراوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لەمێشکدا ناوچەگەلی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��وون��ی��ان ه��ەی��ە کە‬ ‫لەپرۆسێسی زماندا رۆڵ دەگێڕن‪.‬‬ ‫بەوتەیی پارادیس‪ ،‬سەرەڕایی‬ ‫ئ���ەم���ان���ە‪ ،‬ج��ی��ن��ەک��ان‌و ن��ی��ری��ڤ��ت��ۆ‬ ‫ترانسمیتەرەکان (گ��وازەرەوەک��ان��ی‬ ‫کیمیایی ک��ە پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان‬ ‫خ��ان��ەک��ان��ی دەم����اری مێشکیان‬ ‫لەئەستۆدایە)و ن��اوچ��ەی مێشکی‬ ‫دەرگ��ی��ر ل��ەی��ادەوەری درێ��ژم��اوەدا‬ ‫لەزماندا پشکیان هەیە‪ ،‬کاتێکیش‬ ‫ق���س���ەک���ردن ب���ەزم���ان���ی دووه����ەم‬ ‫دێتەئاراوە‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ زمانی‬ ‫دایکییدا سترکتۆرەی تریش دەور‬ ‫دەبینن‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ئ���ەوە روودن���دەک���ات���ەوە‬ ‫کاتێک هەندێک ناوچەی تایبەتی‬ ‫مێشک ب��ەه��ۆی پارکنسین ی��ان‬ ‫ئەڵزایمەر یان گرفتەکانیترەوە زیانی‬ ‫پێدەگات‪ ،‬لەوانەیە کەسەکە تەنها‬ ‫بتوانێت بەزمانی دایکی قسەبکات‪،‬‬ ‫ی��ان یەکێک ل��ەو زمانانەی فێری‬ ‫بووە بەتەواوەتی فەرامۆش بکات‬ ‫لەکاتێکدا زمانەکانیتر لەجێگەی‬ ‫خۆیەتی‪ ،‬هەروەها بەرزبوونەوەی‬ ‫تەمەن لەوانەیە شێوە دەربڕینێک‬ ‫بهێنێتە ئ���اراوە کە پێشتر بوونین‬ ‫نەبووە یان بەرچاو نەکەوتووە‪.‬‬ ‫ه��ەر هەموویی چەند ساڵێک‬ ‫دەب���ێ���ت ک���ە زان���ای���ان دەس��ت��ی��ان‬ ‫بەلێکۆڵینەوە لەسەر هەندێک توانایی‬ ‫تایبەتی بڕێک لەخەلک کردووە کە‬ ‫دەتوانن بەچەند زمانێک قسەبکەن‪.‬‬ ‫لەلێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫بۆنموونە‬ ‫ساڵی (‪)٢٠٠٨‬دا زنایان گەیشتن‬ ‫ب��ەو ئەنجامەی ئ��ەو قوتابیانەی‬ ‫لەفێربوونی زماندا توانایی تایبەتیان‬ ‫هەیە‪ ،‬هەڵگری (‪-Heschl›s gyrus‬‬ ‫هیشل ج��ی��روس) لەمێشکێاندان‪،‬‬ ‫ن���اوی‬ ‫(‪)Heschl›s gyrus‬‬ ‫ناوچەیەکە لەبەشی چەپی مێشکدا‬ ‫کە ک��ارەک��ەی بریتیە لەپرۆسێسی‬ ‫پلەکانی دەنگ(‪ )pitch‬دەنگ‪ ،‬بەپێی‬

‫وتەی پاتریک وون��گ‪ ،‬دەمارناسی‬ ‫زانکۆی نۆرسوێسترن لە ئیلینویزو‬ ‫لەتوێژەرانی ئەم لێکۆڵینەوەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫بابەتە تەنها بۆئەو زمانانە راستبوو‬ ‫کە بەشێوەیەک ئاهەنگینن‪.‬‬ ‫لەلێکۆڵینەوەیەکیتردا کەساڵی‬ ‫راب���ردوو ب�ڵاوک��راوەت��ەوە‪ ،‬گروپی‬ ‫وونگ گەیشتن بەوئەنجامەی کە‬ ‫ئەوانەی لەزمانفێربووندا باشترن‬ ‫ئ��ەوان��ەن ک��ە پ��ەی��وەن��دی م��ادەی‬ ‫سپی توێکلی بیستنی(‪auditory‬‬ ‫‪)cortex‬زیاتریان لەمێشکدا هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەم گروپە لەلێکۆڵینەوەی نوێی‬ ‫خۆیاندا گەیشتوون بەو ئەنجامەی‬ ‫کە کارایی باشتری پەیوەندی نێوان‬ ‫خانە دەم��اری��ی��ەک��ان ل��ەپ��اڵ بەهرە‬ ‫ل��ەس��ەر هەموو‬ ‫جینیتیکییەکان‬ ‫سیستمەکە کاریگەری هەیە‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوانەدا تەنها کار‬ ‫لەسەر ئەو کەسانەی کە بەچەندین‬ ‫زمان قسەدەکەن ناکرێت‪ ،‬بەوتەی‬ ‫ئۆبلەر‪ ،‬کەسانێک کە بۆفێربوونی‬ ‫زمانێکی نوێ تێدەکۆشن‌و کەسانێک‬ ‫ک��ە ه��اوت��ەری��ب کێشەی زمانیان‬ ‫ه�����ەی�����ە(‪ )dyslexia‬س��ەرچ��اوەی‬ ‫گرنگن بۆلێکۆڵینەوە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د‪ ،‬ل��ەم��ێ��ش��ک��ی ئ��ەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ت��وان��ای��ی ت��ای��ب��ەت��ی��ان‬ ‫لەفێربوونی زماندا هەیەو ئەوانەی کە‬ ‫کۆڵن لەفێربووندا ‪ ،‬هەندێک بەڵگەی‬ ‫جینیتیکی دۆزراوەتەوە‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫بەدڵنییاییەوە ناتوانین بڵێین ‪ ،‬توانایی‬ ‫ی���ان ک��ۆڵ��ی ل��ەف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��دا‬ ‫بەشێوەی زگماکە‪ ،‬وونگ لەمبارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت؛» ئ��ەگ��ەر (‪Heschl›s‬‬ ‫‪ )gyrus‬لەمێشکی ئێوەدا بچووک‬ ‫بێت‪ ،‬بەو مانا نییە لەفێربوونی زماندا‬ ‫کڵۆلن! ئامانجی ئەم لێکۆڵینەوەیانە‬ ‫ئ��ەوەی��ە پێشبینییەکان بدۆزینەوە‪،‬‬ ‫کاتێک پێشبینییەکان دیاریکران‬ ‫دەک��رێ��ت ب��ەرن��ام��ەی فێرکردنی‬ ‫راست‌و دروست پێشکەش بەخەلک‬ ‫بکەین‪».‬‬ ‫ب������واری دەم���ارزم���ان���ن���اس���ی‬ ‫(‪ )neurolinguistics‬بوارێکی نوێیە‪،‬‬ ‫پرۆسەی فێربوونی زمان لەمێشکدا‬ ‫هێشتا پڕە لەنهێنی نەناسراو‪ ،‬ئۆبلەر‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت؛» رۆژێک یەکێک‬ ‫لەمنی پرسی چۆن دەکڕێت مێشکی‬ ‫ئ��ەوان��ەی��ی ک��ە ب��ەش��ێ��وەی ئاسایی‬ ‫فێردەبن لەمێشکی کەسانی بەهرەدار‬ ‫نزیکبکەیتەوە؟ من لەواڵمدا وتم‬ ‫تاوەکو دەیان ساڵیتر ناتوانم واڵمی‬ ‫ئەم پرسیارە بدەمەوە‪».‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪14‬‬

‫مێشەكان كە تووشی شكستی عەشق‬ ‫دەبن خۆیان سەرخۆش دەكەن‬


‫‪15‬‬ ‫زانایان دەڵێن مێشی مێوەی‬ ‫ن��ێ��ر‪ ،‬ك��ات��ێ��ك م��ێ��ش��ە مێیەكان‬ ‫روویان لێوەردەگێرن‪ ،‬بەڕادەێكی‬ ‫ب��ەرچ��او‪ ،‬زی��ات��ر ل��ەو مێشانەی‬ ‫كە جووتگیری دەك��ەن‪ ،‬كحول‬ ‫دەخۆنەوە‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیەك كە بەشێكی‬ ‫لەگۆڤاری ساینسدا باڵوبووەتەوە‬ ‫پیشانیدەدات كحول‪ ،‬مێشكی‬ ‫م��ێ��ش��ی م���ی���وە ب���ەش���ێ���وەی���ەك‬ ‫دەوروژێ����ن����ێ����ت ك���ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫رەزام��ەن��دی دوای جووتبوونی‬ ‫سێكسیدا لەیەكچوونی زۆریان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەم كاریگەرییە ئەنجامی‬ ‫ب��وون��ی م��اددەی��ەك��ی كیمیاییە‬ ‫بەناوی (‪)Neuropeoptide F‬‬ ‫كە وەك دیارە رێكخەری رەفتاری‬ ‫مێشی میوەیە‪ ،‬مێشكی مرۆڤیش‬ ‫هەڵگری ماددەیەكی هاوشێوەیە‬ ‫ك���ە ل���ەوان���ەی���ە ك����اردان����ەوەی‬ ‫هاوشێوە دروستبكات‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان كحول‌و ئەم‬ ‫ماددە كیمیاییە كە لەمرۆڤدا بە‬ ‫(‪ )Neuropeoptide Y‬ناسراوە‪،‬‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی مشكە‬ ‫كحولییەكان سەرنجی دراوەتێ‪.‬‬ ‫بەوتەی گیل شوهەت ئوفیر‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژەری ئەنستیتۆی پزیشكی‬ ‫ه����وارد ه��ی��وز لەڤیرجینیایی‬ ‫ئ����ەم����ری����ك����او ن�����ووس�����ەری‬ ‫وت��ارەزان��س��ت��ی��ی��ەك��ە دەرب����ارەی‬ ‫مێشی میوە «توێژینەوە نوێیەكە‪،‬‬ ‫لێكۆڵینەوەیە دەربارەی سیستەمی‬ ‫پ���اداش���ت���خ���وازی‌و رەزای�����ەت‬ ‫‌خ����وازی‌‌و پ��ەی��وەن��دی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫كاریگەرییە كۆمەاڵیەتییەكان»‪.‬‬ ‫ش��وه��ەت ئوفیر لەمبارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت «ب����ڕوای م��ن ئ��ەوەی��ە‬ ‫سیستەمی پاداشت‌و رەزای��ەت‪،‬‬ ‫لەنێو گیانلەبەراندا بەشێوەیەك‬ ‫پ���ەرەی س��ەن��دووە ك��ە رەف��ت��ارە‬ ‫پێویستەكان ب��ۆم��ان��ەوەی تاك‌و‬ ‫جۆریەتی گیانلەبەرەكە‪ ،‬وەكو‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی خ��واردەم��ەن��ی‌و‬ ‫ج��ووت��ب��وون ب��ۆ خستنەوەی‬ ‫نەوە‪ ،‬بەهێز دەكات»‪.‬‬ ‫ب���������ەوت���������ەی‬ ‫ئ�������ەو‪ ،‬م�����اددە‬ ‫س��ڕك��ەرەك��ان‬ ‫بە شێو ە یە ك‬ ‫ه������ەم������ان‬ ‫ك��اری��گ��ەری‬ ‫خۆ شیهێنە ر ە‬ ‫سروشتییەكانیان لەسەر وەرگرە‬

‫دەم��اری��ی��ەك��ان ه��ەی��ە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫لەم توێژینەوەدا‪ ،‬كحول وەكو‬ ‫م��ادەی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زو ك��اری��گ��ەر‬ ‫لەسەر سیستەمی رەزایەتمەندی‬ ‫بەكارهێنراوە‪ ،‬ئامانج ئەوەبوو‪،‬‬ ‫ق��وواڵی��ی ش��ێ��وازی كاركردنی‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫كارلێكردنە‬ ‫لەنێو گیانلەبەراندا دەربكەوێت‪.‬‬ ‫سیستەمی كۆنتڕۆڵ‬ ‫ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەدا‪ ،‬دكتۆر‬ ‫شوهەت ئوفیرو هاوكارەكانی‬ ‫لەتاقیگەی ئولریخ هێبەرالین‬ ‫ل����ەزان����ك����ۆی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا‬ ‫لەسانفرانسیسكۆ‪ ،‬تاقیكردنەوەیان‬ ‫لەسەر ژم��ارەی��ەك مێشی مێوە‬ ‫بەچارەنووسی جیاوازەوە كرد‪.‬‬ ‫لەتاقیكردنەوەیەكدا‪ ،‬مێشە‬ ‫نێرەكان لەقوتووێكدا لەگەڵ (‪)٥‬‬ ‫مێشی مێی ئامادە بۆ جووتبوون‬ ‫دان��ران‪ ،‬لەقوتووێكیتردا‪ ،‬مێشە‬ ‫ن��ێ��رەك��ان ل���ەپ���اڵ ژم���ارەی���ەك‬ ‫مێشی م��ێ��دا دان����ران كەپێشتر‬ ‫پرۆسەی جووتبوونیان بینیبوو‪،‬‬ ‫هەربۆیە هەوڵی مێشە نێرەكان‬ ‫بۆجووتبوون لەگەڵیاندا بێئاكام‬ ‫دەبوو‪.‬‬ ‫ئ��ەو خ��واردەم��ەن��ی��ان��ەی كە‬ ‫ب��ۆ م��ێ��ش��ەك��ان دادەن�����ران‪ ،‬ی��ان‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی س���ادەو ئاسایی‬ ‫بوون‪ ،‬یان خواردەمەنییەك بوون‬ ‫ك��ە ل��ەس��ەددا پ��ان��زدە كحولی‬ ‫تێدابوو‪.‬‬ ‫ئەم تاقیكردنەوەیە پیشانیدا‬ ‫ئ��ەو مێشە نێرانەی ك��ە پێشتر‬ ‫جووتببوون‪ ،‬خۆیان لەكحول‬ ‫دەپ��اراس��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەوانەی كە‬ ‫نەیانتوانیبوو كرداری جووتبوون‬ ‫ئەنجامبدەن‪ ،‬بەتووندی روویان‬ ‫كردبووە كحولەكە‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران لەدواییدا گەڕان‬ ‫ب�������ەدوای م���اددەی���ەك���ی‬ ‫كیمیاییدا كە ئ��ەم دوو‬ ‫چ�����ی�����رۆك�����ە‬

‫ببستێتەوە پێكەوەو گەیشتن بە‬ ‫(‪.)Neuropeoptide F‬‬ ‫ئ������ەوان ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ئ��ەو‬ ‫مێشە نێرانەی ك��ە لەپرۆسەی‬ ‫ج���ووت���ب���وون���دا ش��ك��ەس��ت��ی��ان‬ ‫خ���واردووە‪ ،‬هەڵگری ئاستێكی‬ ‫كەمتری ئەم ماددەیەن‌و ئەو مێشە‬ ‫نێرانەی پرۆسەی جووتبوونیان‬ ‫ئەنجامداوە‪ ،‬ئاستێكی بەرزتری‬ ‫م��ادەك��ەی��ان لەنێو مێشكیاندا‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی پیشانبدرێت‬ ‫ك��ە (‪)Neuropeoptide F‬‬ ‫لەڕاستیدا هۆكاری دەركەوتنی‬ ‫ئ���ەم گ���ۆڕان���ەی���ە‪ ،‬ن���ەك ت��ەن��ی��ا‬ ‫م��اددەی��ەك بێت لەپرۆسەكەدا‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ت��وێ��ژەران بڕی‬ ‫ماددەكەیان لەمێشكی مێشەكاندا‬ ‫دەستكاریكرد‪.‬‬ ‫ئەو مێشانەی كە ئاستێكی‬ ‫نزمتریان لەم ماددەیە پێگەیشت‬ ‫وەكو مێشە شكەستخواردووەكان‬ ‫رەفتاریانكردو ئەوانەی كە ئەم‬ ‫م��اددەی��ە لەمێشكیان ب��ەرزب��وو‬ ‫وەكو ئەو نێرانە رەفتاریانكرد كە‬ ‫جووتبوونیان ئەنجامدابوو‪.‬‬ ‫شوهەت ئوفێر دەڵێت «ئەم‬ ‫دەمانگەیەنێت‬ ‫تاقیكردنەوەیە‬ ‫ب��ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ك��ە مێشكی‬ ‫مێشی م��ی��وە ل��ەوان��ەی��ە هەموو‬ ‫گیانلەبەران‌و مێشكی م��رۆڤ‬ ‫جۆرێك سیستەمی كۆنتڕۆڵی‬ ‫ئاستی رەزایەتن‌و كاتێك ئاستی‬ ‫رەزایەتی دەروونی نزم دەبێتەوە‪،‬‬ ‫رەفتارێك لەخۆی پیشاندەدات‬ ‫ت��اوەك��و جارێكیتر بگەڕێتەوە‬ ‫دۆخی پێشوو»‪.‬‬ ‫ب���ەو گ��ری��م��ان��ەوە‪،‬‬ ‫ك���ە مێشكی‬

‫مرۆڤیش هەڵگری ماددەیەكی‬ ‫ك���ی���م���ی���ای���ی ه���اوش���ێ���وەی���ە‪،‬‬ ‫ت���ەس���ەوری ئ����ەوەی م����اددەی‬ ‫(‪F‬‬ ‫‪)Neuropeoptide‬‬ ‫رەف��ت��اری م��رۆڤ بەهەمانشێوە‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ە ب��ك��ات‪ ،‬زۆرج��ێ��گ��ەی‬ ‫سەرنجدەبێت‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا‪،‬‬ ‫وت��ارێ��ك��ی��ت��ر ك���ە ل���ەپ���اڵ ئ��ەم‬ ‫وت����ارەدا ل��ەگ��ۆڤ��اری ساینسدا‬ ‫ب�ڵاوب��ووەت��ەوە‪ ،‬ت���رۆی زارس‬ ‫لەزانكۆی میسۆری نووسیویەتی‬ ‫«ك���ارێ���ك���ی ق���ورس���ە ئ��ەگ��ەر‬ ‫نەمانەوێت گشتاندنی رەفتاری‬ ‫ئەم مێشانە بۆ رەفتاری مرۆڤ‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ب���ەاڵم روون���ە بوونی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان رەف��ت��اری‬ ‫مێش‌و رەف��ت��اری م��رۆڤ هێشتا‬ ‫نەسەلمێندراوە»‪.‬‬ ‫ئەو لەگەڵ ئەوەشدا دەڵێت‬ ‫«ئ��ەگ��ەری ب��وون��ی پ��ەی��وەن��دی‬ ‫لەنێوان تەعامولی كۆمەاڵیەتی‌‬ ‫رەزایەتمەند‌و گۆڕانی هەمیشەیی‬ ‫لەرەفتاردا بوونی هەیە»‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر ش���ەوه���ەت ئوفێر‬ ‫دەڵێت «تێگەیشتن لەگرنگی‬ ‫(‪Neuropeoptide‬‬ ‫رۆڵ����ی‬ ‫‪ )F‬لەم پرۆسەدا‪ ،‬بۆ بڕیاردان‬ ‫ل��ەس��ەر پ��ێ��ك��ه��ات�ە‌و كارلێكی‬ ‫م���ول���ك���ی���ول���ی‌و ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی‬ ‫پەیوەندیدار بەرەزایەتمەندییەوە‪،‬‬ ‫بیركردنەوەی زۆر سەرنجراكێش‬ ‫دروستدەكات كە خۆی لەخۆیدا‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ك��اری��گ��ەری لەسەر‬ ‫تێگەیشتنمان ل��ەس��ەر شێوەی‬ ‫كاركردنی كحول‌و مادەكانیتر‬ ‫دابنێت»‪.‬‬


‫‪16‬‬

‫(‪ )10‬بەكارهێنانی‬ ‫چاوەڕواننەكراوی‬ ‫زەیتی زەیتون بزانە‬


‫‪17‬‬ ‫س�����������������ەرەڕای ئ���������ەوەی‬ ‫سەرچاوەیەكی خۆراكی پڕ سوودی‬ ‫تەندروستییە بۆ لەش‪ ،‬لێكۆڵینەوە‬ ‫زانستییەكان ددەریانخستووە كە‬ ‫بەكارهێنانی راستەوخۆی زەیتی‬ ‫زەیتون لەسەر بەشە جیاوازەكانی‬ ‫لەش كاریگەری جیاوازو تەواو‬ ‫چاوەڕواننەكراوی دەبێت‪.‬‬ ‫ئ����ەم پ��ێ��ك��ه��ات��ە س��روش��ت��ی��ی��ە‬ ‫ن��ای��اب��ە ه��ەڵ��گ��ری تایبەتمەندی‬ ‫ن��ەرم��ك��ەرەوەو خ���ۆراك بەخش‌و‬ ‫پاكژكەرەوەیە لەیەككاتدا‪ ،‬هەر‬ ‫ئەمەش وای��ك��ردووە كە خانمان‬ ‫لەدێرین زەم��ان��ەوە بەكاریبهێنن‬ ‫لەبایەخدان بەقژو پێستیاندا وەك‬ ‫یۆنانی‌و‬ ‫لەشارستانیەتییەكانی‬ ‫فیرعەونیەكاندا‪.‬‬ ‫نەرمكەرەوەی سروشتی بۆ پێستی‬ ‫سەری وشك‬ ‫زۆرب�����������ەی ك���ێ���ش���ەك���ان���ی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��دار بەپێستی وشكەوە‬ ‫ب��ەه��ۆی ك��ەم��ی ن��ەرم��ك��ردن��ەوەی‬ ‫لەشە ئەویش بەهۆی گۆڕانكاری‬ ‫ك��ت��وپ��ڕی ك��ەش��وه��ەوا ك��ە ب��وار‬ ‫ب��ۆ خ��ۆگ��ون��ج��ان��دن��ی س��روش��ن��ی‬ ‫ل���ەش ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە ل��ەگ��ەڵ��ی��دا‪،‬‬ ‫وشكبوونەوەی پێستی سەر یەكێكە‬ ‫لەهەرە بێزاركەرترین جۆرەكانی‬ ‫وش��ك��ب��وون��ەوەی پێست لەالیەن‬ ‫خ��ان��م��ان��ەوە‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لەم‬ ‫كاتانەدا س��ەر ب��ەدەس��ت كڕێش‌و‬ ‫برژانەوەوو هەوكردنەوە دەناڵێنێت‪،‬‬ ‫كە بێگومان كاریگەری دەبێت‬ ‫لەسەر جوانی‌و تەندروستی قژ‪ ،‬بۆ‬ ‫چارەسەركردنی ئەمەش زۆر جار‬ ‫پەنا دەبرێتە بەر ج��ۆری تایبەتی‬ ‫شامپۆ‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم باشترین رێگە بۆ خۆ‬ ‫بەدورگرتن لەم كێشانەو دووبارە‬ ‫نەرمكردنەوەی بۆ كۆتا جار‪ ،‬بریتییە‬ ‫لەبەكارهێنانی ڕاستەوەخۆی زەیتی‬ ‫زەی��ت��ون ب��ۆی‪ ،‬زەی��ت��ەك��ە بەباشی‬ ‫ل��ەه��ەوو س��ەرت ب��دەو پاشانیش‬ ‫ب��ەش��ان��ە ب�ڵاوی��ب��ك��ەرەوەو دوات��ر‬ ‫بەپارچە پالستیكێك قژت داپۆشەو‬ ‫بەو شێوەیە بەدرێژایی شەو وازی‬ ‫لێبهێنە‪ ،‬بەیانی بەشامپۆ قژت بشۆ‪،‬‬ ‫بێگومانبە كە ئەنجامێكی بێوێنە‬ ‫دەبینیت‪.‬‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��دان��ی ه��ەن��دێ��ك بریقە‬ ‫ب��ەق��ژت ب��ڕی (‪ )50‬میللی لیتر‬ ‫لەزەیتی غ��ارو هەمان بڕ زەیتی‬ ‫زەیتون تێكەڵبكەو پاشان تێكەڵەكە‬ ‫لەقژت بدە دوور لەڕەگەزەكانی‬ ‫ئ��ەگ��ەر پێستی ق���ژت سروشتی‬

‫چ��ەور ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر پێستی‬ ‫س���ەرت وش��ك��ب��وو ئ���ەوا بەباشی‬ ‫تیكەڵەكە بدە لەپێستی سەریشت‪،‬‬ ‫پاشان بۆ م��اوەی (‪ )30‬خولەك‬ ‫قژت بەخاولیەتی گەرم داپۆشەو‬ ‫دوات���ری���ش ئ��اس��ای��ی ق���ژت بشۆ‪،‬‬ ‫دەت��وان��ی��ت هەفتەی ج��اری��ك ئەم‬ ‫م��اس��ك��ە ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫ه��ەرك��ات��ێ��ك ك��ە ه��ەت��س��ت��ت ك��رد‬ ‫ك��ە ق��ژت پێویستی ب��ەخ��ۆراك‌و‬ ‫بریقەدانەوە هەیە‪.‬‬ ‫نەرمكەری لەش‌و دەستەكان‬ ‫زەیتی زەی��ت��ون لەگەڵ ئاوی‬ ‫لیمۆ تێكەڵ بكەو هەموو رۆژێك‬ ‫لەسەر پێستی دەموچاوتی دابنێ‬ ‫ك��ە ب��ێ��وگ��وم��ان ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی‬ ‫سەرنجڕاكێشی ل��ەس��ەر پێستت‬ ‫دەب���ێ���ت‪ ،‬چ��ون��ك��ە دەب��ێ��ت��ە رێگر‬ ‫ل��ەب��ەردەم دەرك��ەوت��ن��ی چرچی‌و‬ ‫پ��ێ��س��ت��ت ن������ەرم‌و ت��ەن��دروس��ت‬ ‫رادەگ���رێ���ت‌و گ��ەش��اوە دەب��ێ��ت‬ ‫بەزینووی‌و چاالكییەوە‪.‬‬ ‫نەرمكەری لێو‬ ‫ئ���اس���ان���ت���ری���ن رێ����گ����ە ب��ۆ‬ ‫نەرمكردنەوەی لێوەكان بریتییە‬ ‫ل���ەچ���ەورك���ردن���ی���ان ب���ەزەی���ت���ی‬ ‫زەی��ت��ون‪ ،‬دوات��ر هەست دەكەیت‬ ‫ك���ە ل��ێ��وەك��ان��ت ت��ەن��روس��ت تر‬ ‫دەردەك�����ەون‌و رەنگێكی ئاڵیان‬ ‫دەبێت‪ ،‬تەنیا بەهۆی بەكارهێنانی‬ ‫ئەم زیتەوە‪.‬‬ ‫كرێمی چاو‬ ‫زەی���ت���ی زەی���ت���ون ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫رێ��گ��ەچ��ارەی��ە ب��ۆ پێستی ناسكی‬ ‫هەستیار‪ ،‬بۆیە بۆت دەردەكەوێت‬ ‫ك��ە باشترینە ب��ۆ بەكارهێنانی‬ ‫ل��ەل��ێ��وەك��ان��ت��داو دەورووب������ەری‬ ‫چ��اودا‪ ،‬دەتوانیت بە بەكارهێنانی‬ ‫پ���ارچ���ە ل��ۆك��ەی��ەك��ی س��روش��ت��ی‬ ‫ب����ۆ دەورووب��������������ەری چ����اوی‬ ‫بەكاربهێنیت‪ ،‬كە دەبێتە هۆی‬ ‫دورك����ەوت����ن����ەوە ل��ەچ��رچ‬ ‫بوون‌و پارێزگاریلێكردنی‬ ‫بەكارهێنانی‬ ‫لەجیاتی‬ ‫كرێمە ئاساییەكان‪.‬‬ ‫البەری ماكیاژ‬ ‫تایبەتمەندییەكی‬ ‫ت��ری زیاددەبێت‬ ‫ب�����ۆ زەی����ت����ی‬ ‫زەیتون‪ ،‬ئێستا‬ ‫دەت���وان���ی���ت‬ ‫زەی������ت������ی‬ ‫زەیتون وەك‬ ‫الب��ەرێ��ك��ی‬ ‫س���روش���ت���ی‬

‫كاریگەر بەكاربهێنیت‪ ،‬بڕێگی‬ ‫یەكسان لەزەیتی زەیتون‌و زەیتی‬ ‫گوێز تێكەڵ بكەو لەشوشەیەكی‬ ‫بچووكدا بیپارێزەو بۆ البردنی‬ ‫م��اك��ی��اژی دەورووب�������ەری چ��او‬ ‫ب��ەك��اری��ب��ه��ێ��ن��ە‪ ،‬ه���ەروەه���ا ئ��ەم‬ ‫تێەكەڵە سیحرییە پەرە بەگەشەی‬ ‫برژانگەكان‌و زۆربوونیان دەدات‪.‬‬ ‫بەهێزكەری نینۆك‬ ‫هیچ لەزەیتی زەیتون باشتر‬ ‫نییە بۆ چارەسەركردنی نینۆكی‬ ‫الواز‪ ،‬زەی��ت��ی زەی��ت��ون كەمێك‬ ‫گ���ەرم ك���ەو پ��اش��ان ب��ۆ م���اوەی‬ ‫(‪ )5‬خولەن نینۆكەكانتی لەناودا‬ ‫دابنێت‪ ،‬ئەمەش بۆ م��اوەی��ەك بە‬ ‫ب��ەردەوام��ی دووب����ارە ب��ك��ەرەوە‪،‬‬ ‫دوات���ر ب��ەئ��ەن��ج��ام��ەەی س��ەرس��ام‬ ‫دەبیت‪.‬‬ ‫كرێمی ریشتاشین بۆ پیاوان‬ ‫پ���ی���اوان دەت���وان���ن لەجێی‬ ‫ج��ێ��ڵ‌و ك��رێ��م��ی ری��ش��ت��اش��ی��ن��دا‬ ‫بەكاریبهێنن‪ ،‬چونكە دەبێتە هۆی‬ ‫كەمكردنەوەی ئەو هەوكردنەی‬ ‫دوای ریشتاشین روودەدات‬ ‫هەروەك پێستیش نەرم‌و بریقەار‬ ‫دەكات‪.‬‬

‫پارێزەر لەخۆر‬ ‫ه���ەن���دێ���ك ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوە‬ ‫سەلماندویانە ك��ە بەكارهێنانی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆی زەی��ت��ی زەی��ت��ون��ی‬ ‫پوخت دوای كەوتنە ب��ەر خۆر‬ ‫دەبێـتە هۆی رێگری لەكارگەرییە‬ ‫خ���راپ���ەك���ان���ی ت��ی��ش��ك��ی س���ەرو‬ ‫بنەوشەیی‌و تێكچوونی خانەكان‌و‬ ‫دواات���ری���ش دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی شێر‬ ‫پەنجە‪ ،‬زیاد لەمەش كاری زەیتی‬ ‫زەی��ت��ون وەك ن��ەرم��ك��ەرەوی��ە بۆ‬ ‫ئ��ەو ناوچانەی كە بەهۆی زۆر‬ ‫م��ان��ەوە ل��ەب��ەر تیشكی خ��ۆرەوە‬ ‫ت��ووش��ی س��ووت��ان��ەوە ه��ات��وون‪،‬‬ ‫ه��ەر وەك ه��ەن��دێ��ك رەچ��ەت��ەی‬ ‫پاكژكەرەوەو نەرمكەرەوەی تێدایە‬ ‫كە چارەسەری پێستی تێچوو ئازار‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫وەرگێڕان‪ :‬رێژەن حەسەن‬


‫‪18‬‬

‫یەکەم گیانلەبەر کە هەستایە سەرپێ‬


‫‪19‬‬ ‫دۆزینەوەی جۆرە ماسییەک کە هەڵگری ئەندامی هەناسەدانە (سیی)و دەتوانێت‬ ‫رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی وشکایی لەخۆی نیشانبدات‪ ،‬گریمانەکانی پێشووی‬ ‫دەربارەی ریشەکانی رێرۆیشتن لەگەڵ گومان بەرەوڕووکردەوە‪ ،‬ئێمەی مرۆڤ‪،‬‬ ‫بەپێچەوانەی زۆربەی گیانلەبەرانی نێشتەجێی وشکایی لەسەر دوو پێ دەڕۆین‬ ‫بەرێگەدا‪ ،‬بەاڵم ئایا هەستانە سەرپێ لەپرۆسەی پەرەسەندنی گیانلەبەراندا لەکوێوە‬ ‫دەستیپێکردووە‪ ،‬دەتوانن تەسەوری ئەوەبکەن کە رێگە رویشتن لەجیهانی ژێرئاوەوە‬ ‫دەستیپێکردووە نەک وشکایی؟‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی نوێ کە ماسییەکی سیداری ئەفریقای خۆرئاوا پیشاندەدات کە‬ ‫بەباڵەکانی خەرییکی رێ روێشتنە ئەم ئایدیایە پێشنیار دەکات‪ ،‬هەرچەندە تاوەکو‬ ‫ئێستا ماسی جۆربەجۆر وەک ئەو ماسییانەی کە لەکەنار دەری��ادا پیاسەدەکەن‬ ‫دۆزراونەتەوە‪ ،‬بەاڵم ئەمە یەکەمجارە کە رەفتاری هاوشێوەی گیانلەبەرانی سەر‬ ‫وشکایی لەماسییەکدا دەبینرێت‪ ،‬بەوتەی توێژەران‪ ،‬لەوانەیە رێ رۆیشتنی ئێمە‬ ‫لەسەر وشکایی لەراستییدا پەرەسەندوی رەفتاری ماسییەکانی ژێرئاوبێت ‪.‬‬ ‫هیتر کینگ‪ ،‬سەرپەرشتیاری ئەم لێکۆڵینەوەیە دەربارەی ئەم دۆزینەوە تازەیە‬ ‫دەڵێت‪ :‬رێ رۆیشتنی ماسییە سییدارەکان زۆر سەرسووڕهێنەرە‪ ،‬چونکە ئەم‬ ‫ماسییانە لەراستییدا هەرشتێک کە لەپێ بچێت نیانە! بینینی ماسی لەنێو کەمۆڵە‬ ‫شووشەیەکانی تاقیگە پیشانیدەدات کە ماسییەکان دەتوانن فشاربخەنە سەر رووبەری‬ ‫رەقی شووشەکەو بەبەکارهێنانی باڵەکانیان لەسەری بڕۆن‪ ،‬کینگ کە زیندوەرناسەو‬ ‫لەزانکۆی شیکاگۆ خەرییکی خوێندنە‪ ،‬دەڵێت‪ :‬ئێمە گەیشتن بەو دەرئەنجامەی‬ ‫کە ئەم ماسیە لەکۆمەڵێک جووڵەی پەیوەندیدار بەرۆیشتنەوە سوودوەردەگرێت‪،‬‬ ‫هەم لەهەنگاونان (واتە جواڵندنی ماسولکەکان)و هەم لەبازدان واتە بەکارهێنانی‬ ‫هاوکاتی ماسولکەکان سوود وەردەگرێت‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوە نوێیە بۆچوونێکی نوێی دەربارەی جووڵەی گیانلەبەرە بڕبرەدارە‬ ‫دەریاییەکانی سەددان میلیۆن ساڵ لەوەوپێش هێناوەتە ئاراوە‪.‬‬ ‫توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن کە ماسییە سییدارەکان‪ ،‬نزیکن لەماسیەکی‬ ‫سەرەتایی بەناوی تتراپاد (هەڵگری بڕبڕەی پشت‌و چوار پێن)‪ ،‬ئەمە پیشاندەدات‬ ‫رێگە رۆیشتن لەو سەردەمەدا تەنها تایبەت نەبووە بەتتراپادەکان‌و باوانە باڵدارەکانیان‪،‬‬ ‫پێش ئەوان‪ ،‬رێچکەی پەرەسەندنی بەرەو وشکایی دەستپێکردووە‪.‬‬ ‫ئەم دۆزینەوەیە نوێیە گومانی خستوەتەسەر هەموو گریمانەکانی پێشووتر‪،‬‬ ‫یەکێک لەو گومانانە دەکەوێتە سەر ئەو شوێنپێ بەردبووەی کە ساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫لەپۆلۆنیا دۆزرایەوەو وەکو یەکەم بوونەوەری وشکایی لە(‪)٣٩٥‬میلیۆن ساڵ لەوەو‬ ‫پێش باسکرا‪ ،‬بەوتەی کینگ‪ ،‬هەندێک لەشێوازەکان کە لەم شوێنپێ بە بەردبووە‬ ‫بینراوە ‪ ،‬بەتەواوەتی هاوشێوەی هەمان شێوازە کە ماسییە سیدارەکە بۆجووڵە‬ ‫بەکاریدەهێنێت‪ ،‬لەوانەیە ئەو پرسیارە بۆ ئێوە دروست ببێت ‪ ،‬ئەگەر ئەم ماسییە پێی‬ ‫نییە‪ ،‬چۆن کاتێک دەجوڵێت هێڵێک لەکێشانی جەستەی دروستناکات؟ وەاڵمەکە‬ ‫ئەوەیە ماسییە سییدارەکان لەمەودای نێوان ئەو پەستانانە دەیخەنە سەر رووبەرە‬ ‫رەقەکان‪ ،‬لەسەری بەرزدەبنەوە‪ ،‬لەوانەیە ئەم کارە بۆ پڕکردنی سییەکان لەهەوا بێت‬ ‫لەئەنجامدا دەبێت بەهۆی سووکبوون‌و سەرئاو کەوتن‪ ،‬ئەم سییانە بووە بەهۆی‬ ‫ئەوەی پێیبوترێت ماسی سییدار‪ .‬کینگ دەڵێت‪ :‬نزیکەی (‪ )٣٩٧‬تاوەکو (‪)٣٩١‬‬ ‫میلیۆن ساڵ لەوەوپێش‪ ،‬جۆرگەلێکی زۆر لەم ماسییانە بوونیان هەبووە کە دەیانتوانی‬ ‫رەفتاری زۆری هاوشێوەی ماسییە سییدارە بکەن‪ .‬لەوانەیە ئەوانە هۆکاری ئەو‬ ‫جێپێ بەبەردبووانە بوبێتن کە ئێستا ئێمە بەجێ پێی تتراپادەکانیان دەزانین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National geographic :‬‬


‫‪20‬‬

‫ئایا هەمبەرگەری (‪)٣٤٥‬‬ ‫هەزار دۆالریی‪ ،‬برسیەتی‬ ‫لەجیهاندا بنەبڕدەکات؟‬ ‫ت���وێ���ژەران لەتێکۆشانیان‬ ‫بۆدروستکردنی گۆشتی تاقیگەیی‬ ‫کە کۆمەڵەیەکە لە توێکلی تەنکی‬ ‫خانە چێنراوەکان لەبایۆریاکتەردا‬ ‫لەگەڵ چەوری و تام و رەنگ‪،‬‬ ‫ت��وان��ی��وی��ان��ە ت��ێ��چ��ووەک��ەی بۆ‬ ‫(‪ )٣٤٥،٠٠٠‬دۆالر داببەزێنن!‪.‬‬ ‫ئایا ئەو ئامادەییەتان تێدایە‬ ‫ب���ۆ ک��ڕی��ن��ی ه��ەم��ب��ەرگ��ەرێ��ک‬ ‫(‪ )٣٤٥،٠٠٠‬دۆالر ب���دەن ؟‬ ‫ئەویش نەک بۆ هەمبەرگەرێک‬ ‫ک���ە ل��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەب��اش��ت��ری��ی��ن‬ ‫ری���س���ت���وران���ەک���ان���ی ج��ی��ه��ان‬ ‫پێشکەشتان دەکرێت ‪ ،‬بەڵکو بۆ‬ ‫هەمبەرگرێکی زۆر ئاسایی کە‬ ‫لەگۆشتی چێل دروستکراوە و‬ ‫زەاڵتەشی لەگەڵدا نییە ! بەاڵم‬ ‫دەتوانێت مرۆڤایەتی لەبرسیەتی‬ ‫رزگار بکات‪.‬‬ ‫دک����ت����ۆر م������ارک پ��ۆس��ت‬ ‫زی����ن����دوەرن����اس����ی زان���ک���ۆی‬ ‫ماستریختی هۆڵەندا و یەکێک‬ ‫ل��ەو زان��ا دەگمەنانەی کە کار‬ ‫ل��ەس��ەر دروستکردنی پروتینی‬ ‫ئ�����اژەاڵن ب��ەش��ێ��وەی دەس��ک��رد‬ ‫لەیەکێک لەتاقیگەکاندا دەکات‪،‬‬ ‫لەگفتوگۆیەک لەگەڵ (رویتێرز)دا‬ ‫دەڵێت ‪ ،‬ئەگەر لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ئەم هەمبەرگەرەدا سەرکەوتوو‬ ‫ب��ێ��ت ‪ ،‬ی��ەک��ەم��ی��ی��ن پ��ارچ��ەی��ی‬ ‫ن��رخ��ەک��ەی (‪)٣٤٥٠٠٠‬دۆالر‬ ‫دەبێت ‪ ،‬بەالم لەگەڵ بەرهەمهێنانە‬ ‫پ��ی��ش��ەس��ازی��ی��ەک��ەی ن��رخ��ەک��ەی‬ ‫دەبێت بە نرخی گۆشتی ئاسایی‬ ‫و نەتەنها دەتوانێت برسییەتی‬ ‫نەهێڵێت بەڵکو ژینگەش رزگار‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫بڕواپێکردنی قورسە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫(‪)٨٠‬س�����اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش��ب��وو کە‬ ‫پێشبینی ئ��ەوە ک��راب��وو رۆژێ��ک‬ ‫دێت گۆشتی دەسکرد بکەوێتە‬ ‫بازارەوە‪ .‬یەکەمیینجار لەبەهاری‬

‫س��اڵ��ی (‪)١٩٣٢‬دا وینستن‬ ‫چرچیل ل��ەن��وس��راوێ��ک��دا کەبۆ‬ ‫گ��ۆڤ��اری (پ��اپ��ی��والر میکانیکز)‬ ‫ی ناردبووهاتنەئارای گۆشتی‬ ‫دەسکردی تەنها لەنزییکەی پەنجا‬ ‫ساڵی داهاتوودا پێشبینیکردبوو‪.‬‬ ‫زۆرەوە‬ ‫ب�����ەئ�����ەگ�����ەری‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی��ی��ەک��ەی چ��رچ��ی��ل‬ ‫ل����ەژێ����رک����اری����ی����گ����ەری دڵ���ی‬ ‫ج��وج��ک��ەڵ��ەو ت��ێ��ک��ۆش��ان��ەک��ان��ی‬ ‫(ئەلکسیس کارل)‪ ،‬نەشتەرگەرو‬ ‫زیندەورەناسی فەرانسی بوو‪.‬‬ ‫ئ��ەو لەساڵی (‪)١٩١٢‬ت���اوەک���و‬ ‫ساڵی (‪)١٩٤٢‬تاقیکردنەوەیەکی‬ ‫ل���ەب���ون���ی���ادی( راک����ی ف��ل��ێ��ر )‬ ‫رێبەرایەتی دەکرد کەکاتی خۆی‬ ‫دەن��گ��دان��ەوەی زۆری هەبوو‪.‬‬ ‫ک��ارل ل��ەه��ەم��وو ئ��ەم س��ااڵن��ەدا‬ ‫پارێزگاری لەشانەی چێندراوی‬ ‫دڵ��ی کۆڕپەڵەی جوجکەڵەیەک‬ ‫دەک��ردو بەبەکارهێنانی مەوادی‬ ‫خواردەمەنی توانیبوویی شانەکە‬ ‫ب��ەزی��ن��دووی��ەت��ی ب��ه��ێ��ڵ��ێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫چیرۆکی ئەم تێکۆشانە (‪) ٣٠‬‬ ‫ساڵییە بەهۆی لەبیرچوونەوەی‬ ‫ی���اری���ی���دەدەرەک���ەی و م��ەرگ��ی‬ ‫(ک����ارل) ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٩٤٤‬ب����ۆ‬ ‫هەمیشە کۆتایی پێهات‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەمە بوبەهۆی ئەوەی توێژەرانیتر‬ ‫بۆچاندنی شانەیی گیاندارەکانیتر‬ ‫وەک����و ق���ارچ���ک ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا‬ ‫تێبکۆشن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫گ��ۆش��ت ب��ەش��ێ��وەی تاقیگەیی‬ ‫ک��ارێ��ک��ی ئ��اس��ان ن��ەب��وو‪ ،‬بۆیە‬ ‫هیچکام لەتوێژەران نەیانتوانی‬ ‫تاقیکردنەوەکەی کارل دووبارە‬ ‫ب��ک��ەن��ەوە‪ .‬خ��ان��ەک��ان تەمەنی‬ ‫دی���اری���ک���راوی���ان ه���ەی���ە ب��ۆی��ە‬ ‫دوای���ی ئ���ەوە ل��ەن��اودەچ��وون ‪،‬‬ ‫لەکۆتاییدا ت��وێ��ژەران گەیشتن‬ ‫ب���ەودەرئ���ەن���ج���ام���ەی ک��ەئ��ەو‬


‫‪21‬‬ ‫خواردەمەنییەی لەالیەن (کارل)‬ ‫وە ب��ەک��اره��ات��ووە ‪ ،‬بەئەگەری‬ ‫زۆرەوە‪،‬ه��ەڵ��گ��ری بڕێکی زۆر‬ ‫خانەی زیندوو بووە کەجێگەی‬ ‫خانە مردووەکانیان گرتووەتەوە‪.‬‬ ‫چ����ۆن س��ت��ێ��ک پ������ەروەردە‬ ‫بکەیین؟‬ ‫کاتێک باسی موعجیزەکانی‬ ‫ئەم دوایانەی جیهانی پزیشکی‬ ‫دەک��ەی��ی��ن و ب��اس��ی پ��ەی��وەن��دی‬ ‫ت����ەواوەت����ی س��ی��س��ت��م��ی دڵ و‬ ‫سییەکان بەنەخشەکاری جێنۆمی‬ ‫م��رۆڤ��ەوە دەبیستین‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫بەرهەمهێنانی گۆشتی تاقیگەیی‬ ‫لەالمان بەو ئاڵۆزییە نەبێت ‪.‬‬ ‫بەاڵم لەراستییدا بەرهەمهێنانی‬ ‫گ��ۆش��ت لەتاقیگەدا بەئاڵۆزی‬ ‫گەشەی پەیوەندی ئەندام لەلەشی‬ ‫کەسە نوێیەکەدایە‪.‬‬ ‫پارچە گۆشتێک کە بەشیوە‬ ‫ج���ۆرب���ەج���ۆرەک���ان ل��ێ��دەن��رێ��ت‬ ‫‪ ،‬س����ەردەم����ان����ێ����ک ب��ەش��ێ��ک‬ ‫لەسیستمێکی زی��ن��دوو ب��ووە‪،‬‬ ‫ئ���ەگ���ەر ئ���ەم پ��ارچ��ەی��ە ل��ەژێ��ر‬ ‫م��ای��ک��رۆس��ک��ۆپ��دا داب��ن��ی��ی��ن ‪،‬‬ ‫کۆمەڵێکی ئاڵۆز لەشانە و ئێسک‬ ‫و چەوری و دەمار دەبینیین ‪.‬‬ ‫لەالیەکیترەوە پێکهاتەی گۆشتە‬ ‫جۆربەجۆرەکان لەگەڵ یەکترییدا‬ ‫ج��ی��اوازە‪ ،‬جگە ل��ەوەی جۆری‬ ‫سپی و سوری هەیە ‪ ،‬بەپێی ئەو‬ ‫ئەرکەی ئەو پارچەیە لەلەشدا‬ ‫هەیبووە پێکهاتەکەی جیاوازە‪.‬‬ ‫بەواتایەکیتربۆبەرهەمهێنانی‬ ‫گۆشتی تاقیگە بەپلەی یەکەم‬ ‫پێویستیمان ب��ە ق��ەدەخ��ان��ەک��ان‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ک��ەج��گ��ە ل��ەت��وان��ای��ی‬ ‫گەشەسەندن ‪ ،‬بتوانێت ببێت بە‬ ‫شانە خوێنییەکان و ئێسکەکان و‬ ‫بەشەکانیتری لەش‪.‬‬ ‫لەقۆناغی یەکەمدا کاتێک‬ ‫توانیمان کۆمەڵەیەک خانەی‬ ‫بەرهەمبهێنیین‬ ‫م��اس��ول��ک��ەی��ی‬ ‫پێویستمان‬ ‫لەقۆناغەکانیتردا‬ ‫بەرێکخستن و رەن���گ وب��ۆی‬ ‫گ��ۆش��ت��ەک��ە دەب��ێ��ت ‪ ،‬ت��اوەک��و‬ ‫بەکارهێنەر بەڕاستی هەست بەوە‬ ‫بکات کە ئەمە گۆشتە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا دوو ش��ێ��واز‬ ‫ب���ۆب���ەره���ەم���ه���ێ���ن���ان���ی ئ���ەم‬ ‫ب���ەره���ەم���ە ل���ەئ���ارادای���ە ‪ ،‬کە‬ ‫ی���ەک���م���ی���ان وش���ی���اوت���ری���ن���ی���ان‬ ‫بریتییە لەبەکارهێننانی خانە‬

‫کۆڕپەڵەیی‬ ‫ماسولکەییەکانی‬ ‫یان (میوبالست)کە لەکۆتاییدا‬ ‫ماسولکە دروس��ت��دەک��ات‪ .‬لەم‬ ‫م��ێ��ت��ۆدەدا ن��اوەن��دێ��ک بۆدانانی‬ ‫ئەم خانە ماسولکەییە ساوایانە‬ ‫دروس��ت��دەک��رێ��ت ک���ەزۆرب���ەی‬ ‫ک��ات ل��ەج��ۆری (ک��ۆالج��ی��ن)ە‪.‬‬ ‫ئەم ناوەندە بۆ گەشەسەندن و‬ ‫زۆربوونی خانەکان دەخرێتە نێو‬ ‫گەرماوێک لەمادەی خواردەمەنی‬ ‫ک���ە ل��ەن��ێ��و ب���ای���وری���اک���ت���ۆردا‬ ‫هەڵدەگیریەت ت��اوەک��و دۆخ��ی‬ ‫گ��ون��ج��اوی ب��ۆ گ��ەش��ەس��ەن��دن‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫ئ�����ەم خ���ان���ان���ە ل���ەک���ات���ی‬ ‫پرۆسەکەدا گەشەسەندنی بەشە‬ ‫س��ەرەک��ی��ی��ەک��ان��ی ماسولکەکە‬ ‫دروستدەکەن‪ ،‬بەاڵم لەکۆتاییدا‬ ‫دەمارەخوێنبەرەکان و رەنگی‬ ‫سوری گۆشت بوونی نییە‪.‬‬ ‫ش��ێ��وازی دووه���ەم تۆزێک‬ ‫ئ���اڵ���ۆزت���رە‪ .‬ل����ەم ش���ێ���وازەدا‬ ‫ل��ەت��وێ��ک��ڵ��ەک��ان��ی زۆر تەنکی‬ ‫م���اس���ول���ک���ەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەری‬ ‫زیندووبۆ دەستپێکی پرۆسەکە‬ ‫سوودوەردەگیریەت‪-‬لەئێستادا‬ ‫ئەو گیانلەبەرە زەردەماسییە‪-‬‬ ‫ئ��ەم توێکڵە زۆر تەنکانە‬ ‫دەبرێتە نێو بایۆریاکتەر تاوەکو‬ ‫شەبەنگێکی زۆرت��ر لەخانەکان‬ ‫گەشە بکەن‪ .‬ب��ەاڵم خانەکانی‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران پێویستییان بە‬ ‫ئۆکسیجن وخوێنە بۆ وەرگرتنی‬ ‫وزەو مادە خواردەمەنییەکان و‬ ‫دەرکردنی مادە بەکارهاتووەکان‪.‬‬ ‫بۆیە خانەکانی توێکڵی ناوەندی‬ ‫بەزوویی لەناودەچن‪.‬‬ ‫دک��ت��ۆر (پ��ۆس��ت) ک��ە ئ��ەم‬ ‫ش���ێ���وازە ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ه��ەم��ب��ەرگ��ر ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫دەڵێت‪ « :‬هەموو توێکڵەکان‬ ‫زۆر تەنکن و تەنها (‪)٢.٥‬‬ ‫سانتیمیتەر پانتاییان هەیە‪ .‬بۆ‬ ‫هەمبەرگەرێک‬ ‫بەرهەمهێنانی‬ ‫پێویستیمان بەنزیکەی (‪)٣٠٠٠‬‬ ‫دان��ە ل��ەم توێكاڵنە هەیە ‪ ،‬بۆ‬ ‫بەرهەمهێننانی ه��ەرک��ام ل��ەم‬ ‫توێکالنە کارێکی زۆر کاتبەر‬ ‫و پڕخەرجی تاقیگەیی پێویستە‪.‬‬ ‫بەرهەمهێنانی ئەم هەمبەرگەرە‬ ‫نزییکەی (‪)٣٤٥‬ه����ەزار دۆالر‬ ‫تێچوویی هەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Gizmag :‬‬


‫‪22‬‬

‫نەفرەتی هەسارەی سوور‬

‫مانگی پێشوو مەریخ پێوی‬ ‫(کیوریاسیتی) بەرەو هەسارەی مەریخ بەڕێکرا تاوەکو د‬ ‫وایی‬ ‫سەفە‬ ‫رێکی‬ ‫ه‬ ‫ەشت‬ ‫مانگ‬ ‫و‬ ‫نیوە‬ ‫لەم‬ ‫انگی‬ ‫ئابی‬ ‫هەسارەیە‬ ‫(‪ )٢٠١٢‬لەسەر ئەم‬ ‫داببەزێت‪ .‬ئەم رۆبۆتە کە لوتکەی زانستی مرۆڤایە‬ ‫تییە‬ ‫پێشئ‬ ‫ەوەی‬ ‫دابب‬ ‫ەزێت‬ ‫د‬ ‫ەبێت‬ ‫خۆی‬ ‫ل‬ ‫ەنەف‬ ‫رەتی‬ ‫هەسارەی سوور دەرباز بکات‪.‬‬ ‫مەریخ پێوێکیتر‬ ‫لەجیهانی چاالکییە فەزاییەکان‪،‬‬ ‫نوکتەی زۆر دەرب�����ارەی نەفرەتی‬ ‫ه��ەس��ارەی س��وور ل��ەئ��ارادای��ە‪ ،‬لەنێو‬ ‫س���ەددەی راب�����ردوودا نزییکەی دو‬ ‫لەسەر سێی (‪)٣٩‬تێکۆشانی مرۆڤ‬ ‫بەئاراستەی مەریخ سەرئەنجامێکی‬ ‫خراپیان هەبووە‪.‬‬ ‫بەشێک لەفەزاپێوەکان بۆسەر‬ ‫زەوی بەربوونەتەوە و بەشێکیتریان‬ ‫ل���ەرێ���گ���ەک���ەی ب�������ەرەو م���ەری���خ‬ ‫لەکارکەوتووە‪ .‬یەکێک لەسەفینەکانی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوو تەنها تۆزێک دوایی‬ ‫هاوێشتن تەقییەوەو یەکێکیتر کاتێک‬ ‫دەیویست لەسەر مەریخ داببەزێت گڕی‬ ‫گرت‪ .‬هەر ساڵی رابردوو فەزاپێوێکی‬ ‫رووس��ی کەبۆ سەفەر ب��ەرەو مانگی‬ ‫مەریخ (فوبوس)دیزایین کرابوو تۆزێک‬ ‫دوایی هاوێشتن لەرێچکەکەی خۆی‬ ‫چووە دەرەوە تائێستاش ئەندازیارەکان‬ ‫ه��ۆک��ارەک��ەی��ان ب��ۆ روون��ن��ەب��وەت��ەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند لەم ماوەیەدا ئەندازیارانی‬

‫ئاژانسی ئەوروپا توانیویانە لەگەڵ ئەم‬ ‫سەفینەدا پەیوەندی دروستبکەن ئومێد‬ ‫هەیە بکرێت ئەرکەکانی ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫مەترسی شکەست لەدوایین کاری‬ ‫ناسادا زۆر بەرزە‪:‬‬ ‫ک����ێ����ش����ک����ەک����ەی (‪)٩٠٠‬‬ ‫کیلۆگرامە‪،‬مەریخ پێوی کیوریاسیتی‬ ‫مەزنتریین وئاڵۆزتریین تەنێکە کە‬ ‫ت��اوەک��و ئێستا لەسەر هەساریەکیتر‬ ‫دابەزییوە‪ .‬تێچوونی گشتی ئەم کارە‬ ‫زی��ات��رە ل��ە(‪)٢.٥‬م��ی��ل��ی��ارد دۆالرە‪.‬‬ ‫ب���ەڕێ���وەب���ەری ب��ەرن��ام��ەی م��ەری��خ‬ ‫پێوەکە لەکۆنفرانسێکی خەبەرییدا‬ ‫وتی‪”:‬لەوانەیە ترسمان هەبێت مەریخ‬ ‫کارەکەمان لێتێکبدات‪ ،‬هەرچەشنە‬ ‫کەمبوونەی بەرزایی و دابەزیین لەسەر‬ ‫م��ەری��خ ب��ەج��ۆرێ��ک ک��ارەس��ات��ە‪ ،‬ئەم‬ ‫هەسارەیە بێمەترسی نییە‪”.‬‬ ‫جێگەیەک لەنێو ئاسماندا‬ ‫لەم وێنەدا‪ ،‬کارمەندانی فەزایی‬ ‫روس��ی دەبینن کە یەک هەفتە پێش‬ ‫هاوێشتنی ف��ەزاپ��ێ��وی (‪Phobobs‬‬

‫‪ )Grunt‬لەپێگەیی (بایکونوری)‬ ‫کازاخستان خەرییکی لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەری بوون‪ .‬بەاڵم ئێستا وادیارە‬ ‫چەندیین دەی��ە ب��ەرن��ام��ەدارش��ت��ن بۆ‬ ‫ئ��ەم سەفینەیە ئەنجامەکەی جگە‬ ‫ل��ەدەس��چ��وون هیچیتر ن��ەب��وو‪ .‬ئەم‬ ‫فەزاپێوە گەورەیە کەهەڵگری ئامیری‬ ‫تاقیگەیی لەهەموو جیهان بوو بڕیار‬ ‫ب��وو ب��ەرن��ام��ەی گ��ەڕان��ەوەی روسیا‬ ‫بەرەو مەریخ بێت‪ .‬پێشتر سەفینەی‬ ‫چارەرەشی (‪)MARS 96‬لەنۆڤامبەری‬ ‫(‪)١٩٩٦‬دا ل��ەزەری��ای هێمن کەوتە‬ ‫خ��وارەوە‪ ،‬دو کاری پێشووی روسیا‬ ‫ب���ەرەو م��ەری��خ لەساڵی (‪)١٩٩٨‬دا‬ ‫هەردووکیان شەکەستیان خوارد‪.‬‬ ‫بڕیاربوو چەند خولەک دوای��ی‬ ‫ه��اوێ��ش��ت��ن (‪)Phobobs Grunt‬‬ ‫مەکینەو موشکەکانی یارمەتیدەر‬ ‫دابگیرسێن و ف��ەزاپ��ێ��وەک��ە بچێتە‬ ‫ئاستێکی بەرزتر و لەکێشکردنی زەوی‬ ‫دەرباسی ببێت بەرو مەریخ بچێت‪،‬‬ ‫بەاڵم مەکینەکە دانەگیرساو سەفینەکە‬

‫لەئاسمانی زەوییدا چەقی! وادیارە ئەم‬ ‫سەفینەیە شانسی خۆی بۆچوون بەرەو‬ ‫مەریخ لەدەستداوە‪ .‬هەرچەند هێشتا‬ ‫هەوڵی زۆر هەیە بۆ ئەوەی جارەسەر‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫موفەتیشی ونبوو‬ ‫وێنەکە (بیگلی‪ )٢‬پیشاندەدات‬ ‫کە بەجیابوونەوە لەسەفینەی داییک‬ ‫سەفەرێکی بەتەنهایی ب��ەرو مەریخ‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪ .‬ئ���ەم پ��ش��ک��ەن��ەرە‬ ‫بەریتانیاییە‪ ،‬ب��ە ف��ەزاپ��ێ��وی م��ارس‬ ‫ئیکسپێرس ل��ەس��اڵ��ی (‪)٢٠٠٣‬دا‬ ‫لەکازخستانەوە ب��ەرەو ف��ەزا نێردرا‪.‬‬ ‫م��ارس ئیکسپرێس ئ��ەم فەزاپێوەی‬ ‫ل����ەف����ەزادا ب��ەج��ێ��ه��ێ��ش��ت ت��اوەک��و‬ ‫بەپێی ب��ەرن��ام��ەک��ان ب���ەرەو مەریخ‬ ‫بچێت‪،‬بەاڵم لەدوایی ئ��ەوە بێئەوەی‬ ‫هیچ شوێنەوارێک ل��ەدوای��ی خۆی‬ ‫بەجێبهێڵێت ون بوو‪ .‬لێکۆڵەوەران‬ ‫دەڵێن لەوانەیە کیسەکانی هەوای یان‬ ‫چەترەکانی پشکنەرەکە نەکرابێتنەوە‬ ‫و (بیگلی‪)٢‬بەخێرایی زۆر کەوتبێت‬


‫‪23‬‬ ‫لەروبەری هەسارەکە‪ .‬بەاڵم هۆکاری‬ ‫وردی ون��ب��وون��ی ئ��ەم م��ەری��خ پێوە‬ ‫هێشتا وەک نهێنی ماوەتەوە‪ .‬کالیین‬ ‫پیلینگیر‪ ،‬بەرپرسی پرۆسەی فەزاپیوکە‪،‬‬ ‫تۆزێک دوایی ونبوونی (بیگلی‪ )٢‬بە‬ ‫پەیامنێرانی وت ‪“ :‬دابەزیین لەسەر‬ ‫ه���ەس���ارەی م��ەری��خ زۆر ق��ورس��ە‪،‬‬ ‫لەمەدا هیچ گومانێک بوونی نییە‪.‬‬ ‫مەترسییەکان زۆر زۆرن و زۆرجار‬ ‫ناتوانرێت پێشبینی بکرێن”‪.‬‬ ‫کرانەوەی ناسەرکەوتوو‬ ‫ژم���ارەی���ەک���ی زۆر پ��ەی��ام��ن��ێ��ر‬ ‫ل��ەف��ل��وری��ی��دای ئەمریکا خەرییکی‬ ‫تۆمارکردنی بێهەڵەی یەکەم فەزاپێوی‬ ‫ئەمریکایی بەئامانجی رویشتن بەرەو‬ ‫مەریخ بوون‪( ،‬مارینزی‪ )٣‬لەنۆڤامبەری‬ ‫ساڵی (‪)١٩٦٤‬بڕیاربوو بەرەو مەریخ‬ ‫بچێت ووێنەی زۆر نزییک لەمەریخ‬ ‫هەڵبگرێت‪ ،‬سەرکەوتنی ئەم سەفینەیە‬ ‫س��ەرک��ەوت��ن��ێ��ک��ی گ����ەورە ب��ۆ واڵت��ە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا دەبوو‪ ،‬پێشتر‬ ‫روسیا لەئەرکێکی هاوشێوەدا شکەستی‬ ‫خواردبوو‪ ،‬بەاڵم چارەنووسی مارێنزی‬ ‫‪ ٣‬لەچارەنووسی ‪ ٥‬ئەرکی پێشووی‬ ‫یەکیەتی سۆڤیەتی باشتر نەبوو‪ .‬ئەو‬ ‫بەرگەی بڕیاربوو چەند خولک دوایی‬ ‫هاوێشتن بکرێتەوە بە فەزاپێوەکەوە‬ ‫گیرسا و نەهێشت پلێتە خۆرییەکان‬ ‫بکرێنەوە‪ ،‬بۆیە فەزاپێوەکە بێهیچ سوود‬ ‫لێوەرگرتنێک چووە رێچکەی خۆر‪،‬‬ ‫بەاڵم مارینزی ‪ ٤‬چەند مانگ دواتر‬ ‫توانی ئەرکەکانی مارینزی ‪ ٣‬بەباشی‬ ‫بەئەنجامبگەێنێت و چەندیین وێنە‬ ‫بەرەو زەوی بنێرێت‪.‬‬ ‫سەفەری بێگەڕانەوە‬ ‫لەوێنەکەدا‪ ،‬ئەندازیاران خەرییکی‬ ‫کارکردنن لەسەر فەزاپێوی (‪Mars‬‬ ‫‪ )Observer‬ئ���ەم ف��ەزاپ��ێ��وە‬ ‫لەسیپتامبەری س��اڵ��ی (‪)١٩٩٢‬دا‬ ‫لەناوەندی فەزایی کیپ کارناوالی‬ ‫ف��ل��وری��ی��داوە ب���ەرەو ف���ەزا ن��ێ��ردرا‪.‬‬ ‫مارس ئۆبسێرڤێر (چاوەدێری مارس)‬ ‫ئامێری زۆر گرنگی پێبوو تاوەکو‬ ‫ل��ەم��ادەک��ان��زای��ی��ەک��ان��ی ب��ەرگ��ەه��ەواو‬ ‫ب���واری موگناتیسی م��ەری��خ مەریخ‬ ‫بکۆڵێتەوە و بڕیاربوو دوایی (‪)١٧‬ساڵ‬ ‫بەسەرکەوتوویی بگەڕێتەوە بۆزەوی‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٧٥‬ب��ەدواوە کە ئەمریکا‬ ‫وایکیینگی بۆمەریخ ن��اردب��وو ئەمە‬ ‫یەکەمجار ب��وو ئەمریکا دەیویست‬ ‫ناردنێکیتر بەرەو مەریخ ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫وزلی هانترس‪ ،‬سەرۆکی بەشی‬ ‫گەرانی (کۆمەڵەی خۆر)ی ناسا پێش‬ ‫هاویشتن وتبوویی ئەمریکا دەیەوێت‬ ‫بۆ مەریخ بگەڕیتەوە‪.‬‬

‫ل���ەگ���ەڵ ئ����ەم����ەدا س���ێ رۆژ‬ ‫پێشئەوەی سەفینەکە بچێتە رێچکەی‬ ‫مارس پەیوەندی بە زەوییەوە بچڕا‪،‬‬ ‫بەپێی لێکۆڵینەوەکانی ناسا لەوانەیە‬ ‫یەکێک لەبۆرییەکانی سووتەمەنی‬ ‫تەقیبێتەوەو ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫باترییەکانی سەفینەکە بەتاڵ ببنەوەو‬ ‫ن��ەرم��ەک��ارەک��ان(‪)Software‬ی لەکار‬ ‫خستبێت‪ .‬بەوتەی توێژەران‪ ،‬بەپێی‬ ‫هەموو هاوشێوەسازییەکان‪ ،‬سەفینەی‬ ‫ل��ەک��ارک��ەوت��وو ئێستا لەکاتێکدا‬ ‫بەدەوری خۆییدا دەخولێتەوە درێژە بە‬ ‫خوالنەوەی بەدەوری خۆردا دەدات‪.‬‬ ‫هەڵەی پێوان‬ ‫ل��ەم وێ��ن��ە ه��وون��ەری��ی��ەدا‪ ،‬پلێتە‬ ‫خ��ۆری��ی��ەک��ان��ی م��ان��گ��ی دەس��ک��ردی‬ ‫ئ���اووه���ەوای���ی م��ەری��خ خەرییکی‬ ‫هەڵمژینی تیشکەکانی خ��ۆرە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬لەجیهانی راستییدا‪ ،‬ژیان‬ ‫بەدوایی هوونەر ناکەوێت‪ .‬لەدوای‬ ‫شکستی (‪ )١.٦‬میلیارد دۆالری‬ ‫ن��اس��ا ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٩٩٢‬دا‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫رێکخراوە بڕیارییدا تاوەکو کارەکانی‬ ‫لەسەر ئەرکی هەرزانترو بچووکتر‬ ‫چڕبکاتەوە‪ .‬ئ��ەم مانگە دەسکردە‬ ‫بەرهەمی ئەو سیاسەتەی ناسابوو کە‬ ‫تێچووکەی کەمتر بوو لە(‪)٢٠٠‬میلیۆن‬ ‫دۆالرو بڕیاربوو لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ئاووهەوای مەریخ بکات‪.‬‬ ‫ل���ەدوای هاوێشتن ل��ەن��اوەن��دی‬ ‫ف��ەزای��ی (کیپ ک��اران��اوال )لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٩٨‬دا‪ ،‬ئەم فەزاپێوە تاوەکو مەریخ‬ ‫رۆیشت‪ ،‬ب��ەاڵم لە(‪)٢٣‬سیپتامبەری‬ ‫(‪)١٩٩٩‬دا لەپڕ ونبوو!‪ .‬ئەندازیارەکان‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی کە‬ ‫فەزاپێوەکە زیاد لەپێویست بەکەشی‬ ‫مەریخدا چووەتە خوارەوەو بەئەگەری‬ ‫زۆرەوە سووتاوە‪.‬‬ ‫لێکٶلینەوەکان پیشانییدا گروپێک‬ ‫لەئەندازیارەکان لەسیستمی میتریک و‬ ‫گروپێکیتر لەسیتمێکی کۆنی نامیتریک‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��وان س���وودی���ان وەرگ��رت��ب��وو‬ ‫ئەمە بووبەهۆی رودان��ی هەڵەیەکی‬ ‫کووشەندە لەنەرمەکاراندا‪ .‬کەمتر‬ ‫ل��ەس��ێ م��ان��گ دوای���ی ئ��ەم روداوە‪،‬‬ ‫ف��ەزاپ��ێ��وی دەس��ت��ی خوشکی مانگە‬ ‫دەسکردەکە‪ ،‬کە لێکۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫جەمسەری ب��اک��وری مەریخ دەک��رد‬ ‫کەوت لەهەسارەکەو لەناوچوو‪.‬‬ ‫ئەم روداوان��ە بووبەهۆی ئەوەی‬ ‫ن��اس��ا دابچڵەکێت و گ��ۆڕان��ک��اری‬ ‫لەهەیکلی کارگێڕی رێکخراوەکەدا‬ ‫بکات و هەموو نێردەکانی تاوەکو‬ ‫ساڵی (‪)٢٠٠١‬رابگرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic :‬‬


‫‪24‬‬

‫ئایا دە ساڵی تر هەموومان‬ ‫دەتوانین بۆ سەیران بچینە‬ ‫بۆشایی ئاسمان؟‬


‫‪25‬‬ ‫(‪ )٥١‬ساڵ ل��ەوەو پێش یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوو یەكەم مرۆڤی بۆ فەزا‬ ‫ن��ارد‪ ،‬ئەم سەفەرە گۆڕانێكی گەورە‬ ‫لەمێژووی مرۆڤایەتیدا بوو‪.‬‬ ‫(‪)١٢‬ی ئاپریلی ساڵی (‪)١٩٦١‬‬ ‫یوری گاگارین فەزاگەڕی سۆڤیەتی‬ ‫پێشوو‪ ،‬بەفەزاپێوی ڤیستۆك لەپێگەی‬ ‫فەزای بایكنوری كازاخستانەوە فڕی‌و‬ ‫بۆ م��اوەی (‪ )١٠٨‬خولەك ب��ەدەوری‬ ‫زەوییدا سووڕایەوە‪ ،‬بەم شێوەیە ناوی‬ ‫گاگارین وەك یەكەم كەس كە چووەتە‬ ‫دەرەوەی فەزا لەمێژوودا تۆماركرا‪.‬‬ ‫كاتێك گ��اگ��اری��ن لەكەپسوولە‬ ‫ب��چ��ووك��ەك��ەی خ���ۆی���ەوە لەپێگەی‬ ‫بایكنۆرەوە ف��ڕی ك��ەس دڵنیا نەبوو‬ ‫ل����ەوەی م���رۆڤ ب��ت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی‬ ‫بارۆدۆخی فەزا بگرێت‪ ،‬بەاڵم كاتێك‬ ‫دەنگی بیستراو وێنەكەی لەتەلەفزیۆنی‬ ‫پێگەكە بینرا‪ ،‬سۆڤیەتی خۆی بەبراوەی‬ ‫پێشبڕكێ سەختەكانی لەگەڵ ئەمریكادا‬ ‫دەزانی‪ ،‬لەو رۆژانەدا هەموو خەڵكی‬ ‫مۆسكۆ رژان���ە س��ەر شەقامەكان‌و‬ ‫دەستیان بەشایی‌و هەڵپەركێكرد‌و دوایی‬ ‫گەڕانەوەی یوری گاگارین بۆمسكۆ‬ ‫جەژنێكی گ��ەورە لەگۆڕەپانی سوور‬ ‫بەرپاكرا‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئیتر سەفەرە فەزاییەكان‬ ‫لەپێشبڕكێی نێوان واڵت��ە زلهێزەكان‬ ‫هاتووەتە دەرەوەو بووە بەپێشبڕكێی‬ ‫نێوان كۆمپانیا گەشت‌و گوزارییەكان‪.‬‬ ‫كۆمپانیاكانی گ��ەش��ت��وگ��وزاری‬ ‫فەزایی پێشبینی دەكەن كەمتر لەدەساڵیتر‬ ‫دەتوانن هەزارن كەس ببەن بۆ فەزاو‬ ‫پیشەسازی گ��ەش��ت��وگ��وزاری ف��ەزای‬ ‫گەشەی بەرچاو بەخۆوە دەبینێت‪.‬‬ ‫سەفەر بۆ ف��ەزا خەونی منداڵی‬ ‫زۆرب����ەی م��رۆڤ��ەك��ان ب����ووە‪ ،‬چ�ل‌و‬ ‫سێ س��اڵ ل��ەوەو پێش ب��وو كە نیل‬ ‫‌ئ��ارم��س��ت��ران�گ‌و گ��روپ��ەك��ەی چوونە‬ ‫سەرمانگ‪ ،‬سەفەر بۆ مانگ تاوەكو‬ ‫ئێستا تایبەت ب��ووە بەكەسگەلێكی‬ ‫تایبەتی وەكو فەزاگەڕەكان‌و پسپۆڕانی‬ ‫ب��وواری تەكنەلۆژیای فەزایی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چەند سالێكە ئەو هەلە بۆگەشتیارەكان‬ ‫رەخساوە‪ ،‬گەشتیارانی فەزا لەئێستادا‬ ‫دەبێت (‪ )٢٠‬میلیۆن دۆالر بۆئەم‬ ‫س��ەف��ەرە ب���دەن‪ ،‬ئ��ەم��ە ك��ارێ��ك بوو‬ ‫ئەنووشە ئەنساری كردی‌و چەندرۆژێك‬ ‫توانی بچێت بۆگەشت لەفەزادا‪.‬‬ ‫ئەنووشە ئەنساری خەاڵتێكی (‪)١٠‬‬ ‫میلیۆن دۆالری بەناوی (‪)X-prize‬‬ ‫دامەزراند بۆ ئەوەی بدرێت بەكەسێك‬ ‫تاوەكو یەكەم فەزاپێوەی كەسی بۆ فەزا‬ ‫بنێرێت‪ ،‬براوەی ئەم خەاڵتە لەئێستادا‬ ‫خەریكی دروستكردنێكی فەزاپێوێكە‬

‫بۆ (‪ )Virgin Galactic‬تاوەكو خەڵكی‬ ‫ئاسایی ببات بۆ دەرەوەی زەوی‪.‬‬ ‫واب��ڕی��ارە ی��ەك��ەم فڕین لەساڵی‬ ‫داهاتوودا لەنیوومەكزیكۆی ئەمریكاوە‬ ‫(س��ێ س��اڵ دواك��ەوت��ن لەبەرنامەی‬ ‫داڕێژراو) ئەنجامبدرێت‪ ،‬پێگەی فەزایی‬ ‫ئەم پالنە لەئەوروپا لەشاری كیرونای‬ ‫سویدو لەنزیك جەمسەری باكووردایە‪.‬‬ ‫ك��اری��ن نیلسدوتەر دی��زای��ن��ەری‬ ‫پرۆژەی كۆمپانیای سپێس پۆرتی سوید‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت «چەند شوێنێك‬ ‫لەجیهاندا دەیانەوێت وەها پێگەیەك‬ ‫دروستبكەن‪ ،‬بەاڵم هیچكامیان وەك‬ ‫ئێمە نەیانتوانیوە پێشكەوتن بەدەست‬ ‫بهێنن‪ ،‬ئێمە بەم ‌كارەمان دەمانەوێت‬ ‫پ���ەرە بەچاالكییەكانمان ل��ەب��واری‬ ‫بازەرگانی‌و گەشت‌و گوزاردا بدەین‪.‬‬ ‫ئەم كۆمپانیایە دەیەوێت‪ ،‬گەشت‬ ‫ب��ۆ ف���ەزا ب��ۆ ه���ەم���ووان دەس��ت��ەب��ەر‬ ‫بكات‪ ،‬لەئێستادا ئەم كۆمپانیایە هەلی‬ ‫ت��ەج��روب��ەك��ردن��ی ف���ەزای ت��اڕادەی��ەك‬ ‫ف���ەراه���ەم���ك���ردووەو ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی‬ ‫بێهاوتایی بەناوی فڕینەكانی شەفەقی‬ ‫جەمسەری بەڕێخستووە‪ ،‬ئەم بەرنامەیە‬ ‫خوازیاران بەشەفەقەكانی جەمسەری‬ ‫نزیكدەكاتەوەو تەنانەت ئەگەر ئاسمان‬ ‫ی ب��ێ �ت‌و ل��ەس��ەر زەوی���ی���ەوە‬ ‫ه����ەور ‌‬ ‫دید نەبێت‪ ،‬دەكرێت بەفڕین بۆسەر‬ ‫هەورەكان لەوێوە سەیری هەورەكان‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫هەندێك كەس لەوانەیە زووتر ئەو‬ ‫شانازی‌و خۆشییەیان بەنەسیب ببێت‪،‬‬ ‫دوایی سێ ‌رۆژ فێركردن گەشتیارانی‬ ‫فەزا دەتوانن بەخێرایی سێ بەرانبەری‬ ‫خێرایی دەنگ لەسنوورەكانی كەشی‬ ‫زەوی نزیك ببنەوە‪ ،‬بەگەیشتن بەو خاڵە‬ ‫هێزی كێشكردنی سفر بۆماوەی چەند‬ ‫خولەكێك تەجروبە دەكەن‌و لەدوایدا بۆ‬ ‫زەوی دەگەڕینەوە‪ ،‬ئەم گەشتە ماوەكەی‬ ‫سێ كاتژمێرەو نزیكەی (‪ )٢٠٠‬هەزار‬ ‫دۆالری تێچوونی هەیە‪.‬‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان��ی كۆمپانیای سپێس‬ ‫پۆرتی سووید پێشبینی دەك��ەن كە‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٢٠‬دا‪ ،‬بیست ه��ەزار‬ ‫نەفەر لەساڵدا سەفەر بۆ فەزا دەكەن‌و‬ ‫تێچوونی گەشتی فەزایی تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر كەمدەبێتەوە‪ ،‬بۆ نموونە ئەگەر‬ ‫لەئێستادا (‪ )٢٠٠‬ه���ەزار دۆالرە‬ ‫دەساڵیتر دەبێت بە(‪ )٥٠‬هەزار دۆالر‪.‬‬ ‫تائێستا ت��ەن��ی��ا (‪ )٥٠٠‬ك��ەس‬ ‫توانیویانە گەشت بكەن ب��ۆ ف��ەزا‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پێویست‬ ‫بۆوەها پرۆژەیەك لەبەردەستدا نەبوو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێستا بەپێشكەوتنی بەرچاو‬ ‫لەتەكنەلۆژیادا‪ ،‬خەڵكانێكی زۆرت��ر‬

‫دەتوانن گەشتی فەزایی بكەن‪.‬‬ ‫لەئێستادا (‪)Virgin Galactic‬‬ ‫و (‪)Xcor‬و چەند كۆمپانیایەكیتر‬ ‫خەریكی ك��ارك��ردن ل��ەس��ەر مەكینە‬ ‫نوێیەكانن‪ ،‬كۆمپانیای سپێس پۆرتی‬ ‫س��وی��د‪ ،‬دەی��ەوێ��ت ت��اوەك��و لەساڵی‬ ‫یەكەمدا (‪ )٥٠٠‬كەس ببات بۆ فەزا‪،‬‬ ‫یەكەم فڕینەكان لەساڵی (‪)٢٠١٣‬دا‬ ‫لەناوەندی سپێس پۆرتی ئەمریكاوە‬ ‫دەستپێدەكات‌و ت��اوەك��و دوو‪ ،‬یان‬ ‫سێ ساڵیتر سپێس پۆرتی سویدیش‬ ‫دەستدەكات بەچاالكییەكانی‪.‬‬ ‫ب���ردن���ی گ��ەش��ت��ی��ار ب���ۆ ف���ەزا‬ ‫لەهەنگاوە سەرەتاییەكانی خۆیدایە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەسەوەراتی ئەو كەسانەی كە‬ ‫دەیانەوێت ئەم خەونانە بكەن بەكردار‬ ‫هیچ سنوورێك ناناسێت‪.‬‬ ‫پسپۆڕان بڕوایان وایە كە بەزوویی‬ ‫شۆڕشێكی گ���ەورە لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ش��ێ��وازی ن��وێ ب��ۆ چ���وون ب��ۆ ف��ەزا‬ ‫دێتەئاراوە‪ ،‬ئەو كەسانەی كە تاوەكو‬ ‫ئێستا دەچوون بۆ فەزا كەسانێك بوون‬ ‫كە بۆ كردەوەگەلێكی تایبەتی راهێنانیان‬ ‫پێدەكرا‪ ،‬ب��ەاڵم لەسااڵنی داه��ات��وودا‬ ‫هۆتێلی فەزاییمان دەبێت‪ ،‬یان تەنانەت‬ ‫لەوانەیە شوێنی تایبەتی كۆنسێرت‌و‬ ‫گ��ۆران �ی‌و رێ��ورەس��م��ی وەرزش��ی��م��ان‬ ‫هەبێت‪ ،‬یان تەنانەت لەوانەیە سەفەر بۆ‬ ‫شوێنە دوورترەكان واتە قوواڵیی فەزا‬ ‫بكەین‪.‬‬ ‫گەشتی فەزایی چۆنە؟‬ ‫ل�������ەدوای س����ەف����ەرە ف��ەزای��ی��ە‬ ‫سەرەتاییەكانی یەكێتی سۆڤیەتی‬ ‫پێشوو‪ ،‬لەگەڵ واڵتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ادا‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٩٦٩‬دا‬ ‫ئەمریكا مێژوویەكی نوێی لەفەزادا‬ ‫تۆماركرد‪ ،‬ئ��ەوان نیل ئارمسترانگ‌و‬ ‫ئیدڤین ئاڵدرینیان ن���ارد بۆمانگ‪،‬‬ ‫لەدوایی ئەم مێژووە روسیا (یەكێتی‬ ‫سۆڤیەتی پێشوو) زۆرب��ەی چاالكییە‬ ‫فەزاییەكانی ل��ەس��ەر دروستكردنی‬ ‫وێستگە فەزاییەكان لەدەورەی زەوی‬ ‫چڕكردەوە‪ ،‬لەئێستادا ئەمریكاو رووسیا‬ ‫پ����رۆژەی ج��ۆرب��ەج��ۆری هاوبەشی‬ ‫فەزاییان بەدەستەوەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەرك��ە ف��ەزای��ی��ەك��ان ی��ارم��ەت��ی‬ ‫زان��ای��ان دەدات ت��اوەك��و لێكۆڵینەوە‬ ‫ل��ەچ��ۆن��ی��ەت��ی ك����اردان����ەوەی لەشی‬ ‫م���رۆڤ ل��ەف��ەزدا ب��ك��ەن‪ ،‬زانیارییە‬ ‫بەدەستكەوتووەكان هەروەها یارمەتی‬ ‫زان��ای��ان ل��ەدۆزی��ن��ەوەو ئامادەكردنی‬ ‫ئامێری پێویست بۆ ئەگەری ژیانی‬ ‫داه��ات��ووی م��رۆڤ ل��ەف��ەزادا دەدات‪،‬‬ ‫ل��ەف��ەزاوە دەك��رێ��ت چ��ادێ��ری گۆی‬ ‫زەوی بكرێت‪ ،‬بارۆدۆخی كەشوهەوا‬

‫هەڵبسەنگێندرێت‪ ،‬هەروەها بۆدۆزینەوە‬ ‫فەزاییەكان هەستی زانینمان دەربارەی‬ ‫گەردوونەوە تێربكرێت‪.‬‬ ‫بۆ خۆدەرباسكردمان لەهێزی‬ ‫كێشكردنی زەوی‌و گەیشتن بەفەزا‬ ‫پێویستیمان ب��ەخ��ێ��رای��ی (‪)١١.٢‬‬ ‫كیلۆمەتر لەچركەدا هەیە‪ ،‬بۆیە ئەو‬ ‫مووشەكانەی كە بۆ ئ��ەم مەبەستە‬ ‫دروستدەكرێن دەبێت بەرگەی هێزی‬ ‫لێخشاندنی بەرگەهەوای زەوی (كە‬ ‫دەبێت بەژمارەیەكی بەرچاو) بگرن‪.‬‬ ‫جلی گەشتیاری ف���ەزا دەبێت‬ ‫جلێكی تایبەتی بێت‪ ،‬لەنێو فەزاپێوەكەدا‬ ‫ئەوان پێویستیان بەجلە تایبەتەكە نییە‪،‬‬ ‫چونكە ناوفەزاپێوەكە جگە لەنەبوونی‬ ‫هێزی كێشكردن ج��ی��اوازی زۆری‬ ‫لەگەڵ ژیانی س��ەرزەوی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك فەزاگەڕ بۆكارێك لەكەشتییە‬ ‫فەزاییەكە دێتە دەرەوە‪ ،‬دەبێت ئەو‬ ‫جلە تایبەتەی ل��ەب��ەرداب��ێ��ت‪ ،‬بەبێ‬ ‫ئ��ەو جلە ل��ەم��اوەی (‪ )١٥‬چركەدا‬ ‫ل��ەس��ەرخ��ۆدەچ��ێ�ت‌و ل��ەم��اوەی (‪)٤‬‬ ‫خولەكدا مێشكی دەوەستێت‪ ،‬پلەی‬ ‫گەرمی فەزا كەمترە لە (‪ )١٠٠‬پلەی‬ ‫س��ەدەی ژێر سفر‪ ،‬هەروەها جلەكان‬ ‫پەستانی ن���اوەوەی ل��ەش لەنەبوونی‬ ‫هەوادا كۆنتڕۆڵدەكەن‪.‬‬ ‫گەشتیارانی فەزا لەئێستادا هەربەو‬ ‫كەشتییە فەزاییەی گەشتی پێدەكەن‪،‬‬ ‫دەگ��ەڕێ��ن��ەوە بۆ شوێنی ئ��ام��ادەك��راو‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم پ��ێ��ش��ت��ر ب���ەچ���ەت���ری گ����ەورە‬ ‫(بۆكەمكردنەوەی خێرایی لەكەشدا)‬ ‫خۆیان لەسەردەریاكان بەردەدایەوەو‬ ‫كەشتییەكانی رزگاركەریش لەئاوەكەدا‬ ‫دەیانگرتنەوە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا كەشتییە‬ ‫فەزاییەكان وەك فرۆكە (بەاڵم خێراتر)‬ ‫هاتووچۆ دەك���ەن‪ ،‬هەڵبەت لەچەتر‬ ‫بۆكەمكردنەوەی خێراییەكەیان سوود‬ ‫وەردەگرن‪.‬‬ ‫كەشتییە فەزاییەكان لەناوەندی‬ ‫ب��ێ��ك��ێ�ش‌و بێلێخشاندنی ف����ەزادا‬ ‫دەجوڵێن ت��اوەك��و هێزێكی بەتینتر‬ ‫كارنەكاتە سەریان لەجووڵە ناوەستن‪،‬‬ ‫بۆئەو مەبەستە ئ��ەوان بەهەڵكردنی‬ ‫مەكینە مووشەكییەكان لەئاراستە‬ ‫جۆربەجۆرەكاندا ئەم كارە دەكەن‪.‬‬ ‫خێراییە كەشتییە ئاسمانییەكان‬ ‫ل���ەگ���ەڕان���ەوەی���ان ب��ۆ زەوی����ی زۆر‬ ‫زۆرە‪ ،‬بۆیە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫لێخشاندنێكی بەهێز لەنێوان كەشتییە‬ ‫ئاسمانییەكەو بەرگەهەوادا دروستببێت‪،‬‬ ‫هەندێك لەكەشتییە ئاسمانییەكان‬ ‫قەاڵخانێكی گەرمایی دەیانپارێزێت‪،‬‬ ‫شاتڵی فەزایی ناسا لەكاشی نەسووز‬ ‫سوودوەردەگرێت‪.‬‬


‫‪26‬‬

‫سووپەرمان‪ ،‬یان بەرزە مرۆڤ‬ ‫كەی دروستدەبێت؟‬ ‫تاوەكو (‪ )١٠‬ساڵیتر مێشكی مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت‬


‫‪27‬‬ ‫هەنگاوەكان بەرەو نەمری‬ ‫ل��ەس��اڵ��ەك��ان��ی راب������ردوودا‬ ‫زانستی بایۆنیك ب��وو بەهۆی‬ ‫شۆڕشێك لەزانستی پزشكیدا‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایا ئەم زانستە دەتوانێت‬ ‫ببێت بەهۆی هاتنەئارای مرۆڤ‬ ‫گ��ەل��ێ��ك كەتیشكی ژێ��رس��وور‬ ‫ببینن‌و وەك با دەربچن‌و توانای‬ ‫ئ��ەوەی��ان هەبێت هەمووشتێك‬ ‫لەسەر زەوی بەرزبكەنەوە؟‬ ‫دەس��ت��ك��ەوت��ەك��ان��ی زانستی‬ ‫ب��ای��ۆن��ی��ك ل��ەپ��زی��ش��ك��ی��دا زۆر‬ ‫ف��راوان��ە‪ ،‬بەیارمەتی ئەم زانستە‬ ‫ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ك��ە پێویستییان‬ ‫بەوەرگرتنی دڵە دەتوانن بەدڵێكی‬ ‫دەسكرد تاوەكو بەدەستهێنانی دڵی‬ ‫نوێ درێژە بەژیانی خۆیان بدەن‪،‬‬ ‫نابیستەكان دەنگەكان دەبیستن‌و‬ ‫ئەوانەی چاو‪ ،‬یان دەس��ت‪ ،‬یان‬ ‫پێی خۆیان لەدەستداوە ئەندامی‬ ‫بایۆنیك وەردەگرن‪ ،‬ئەم ئەندامانە‬ ‫كارای گونجاویان هەیە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫لەئێستادا بەنزیكەیی هەموو‬ ‫تێكۆشانەكان ب���ەرەو زی��ن��دوو‬ ‫راگرتنی مرۆڤە‪ ،‬یان گەڕاندنەوەی‬ ‫لەكیسچووەكانییەتی‪،‬‬ ‫ت��وان��ای‬ ‫ب��ەاڵم ئایا دەك��رێ��ت ت��ەس��ەوری‬ ‫ئ��ەوە بكەین سەردەمێك بگات‬ ‫پۆلێسێكی ئاسنیین‪ ،‬یان مرۆڤێك‬ ‫سووپەرمانێك‬ ‫بەتواناییەكانی‬ ‫دروستبكرێت؟ م��رۆڤ گەلێك‬ ‫ك���ە چ���اوەك���ان���ی���ان دەت��وان��ێ��ت‬ ‫شتەكان گەورە بكاتەوە‌و تیشكی‬ ‫ژێرسوور (وەكو گەرمی لەش)‬ ‫ببێنێت‪ ،‬یان خاوەنی پێگەلێكن‬

‫ك��ە دەت��وان��ن پێشبڕكێ لەگەڵ‬ ‫ئۆتۆمبیلە زۆرخێراكاندا بكەن‪،‬‬ ‫ی��ان دەستەكانیان بەشێوەیەكی‬ ‫سەرسووڕهێنەر بەهێزن؟‬ ‫دروستكردنی ئەندامی بایونیك‬ ‫ری����������چ����������ارد ی�����ەن�����گ‬ ‫ش��ی��ك��اری زی���رەك���ی دەس��ك��رد‬ ‫ل��ەچ��اوپ��ێ��ك��ەوت��ن��ێ��ك��دا ل��ەگ��ەڵ‬ ‫(‪)BBC‬دا دەڵ��ێ��ت «س��ەرەت��ا‬ ‫دروستكردنی وەها مرۆڤێك وەك‬ ‫لەفیلمی پیاوی ش��ەش میلیۆن‬ ‫دۆالری��ی��دا ه��ات��ووە ئیتر شەش‬ ‫میلیۆن دۆالر نییە‪ ،‬بەڵكو زۆر‬ ‫زیاترەو ئەو تەكنەلۆژیایانەی كە‬ ‫بەڕێوەن هەلی ئەمە دەڕەخسێنن‪،‬‬ ‫دروستكردنی دەستی بایونیك‬ ‫(دەسكرد) كە هەموو كارەكانی‬ ‫ئەندامێكی ئاسایی ئەنجامبدات‪،‬‬ ‫لەئێستادا دەكرێت‌و بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەیڵێم گەیشتن بەهێزی دەستی‬ ‫س���ووپ���ەرم���ان ل���ەداه���ات���وودا‬ ‫چاوەڕوانكراوە»‪.‬‬ ‫«ب���ۆ دەس��ك��ەوت��ن��ی بینینی‬ ‫ب��ای��ۆن��ی��ك‪ ،‬یەكێك لەڕێگەكان‬ ‫بریتییە لەدروستكردنی هاوێنەی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��وو‪ ،‬ی���ان پێشكەوتن‬ ‫ل��ەگ��ۆڕان��ك��اری��ی��ك��ردن ل��ەت��ۆڕی‬ ‫چ��اودا‪ ،‬ب��ڕوام وای��ە لەداهاتوودا‬ ‫ئەمەش دەكرێت»‪.‬‬ ‫ئەو دەربارەی پێی بایۆنیكییەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ ،‬بەیارمەتی ئ��ەم پێیانە‬ ‫دەك���رێ���ت ب��گ��ەی��ت ب��ەخ��ێ��رای��ی‬ ‫(‪ )١٠٠‬كیلۆمیتەر لەكاتژمێردا»‪،‬‬ ‫ب��ەت��ی��ۆری ب���ەت���ەواوەت���ی رێگە‬ ‫پێدراوە‪ ،‬بەاڵم لەكرداردا لەوانەیە‬

‫هەندێك كێشە هەبێت‪ ،‬لەڕاستیدا‬ ‫ج��ووڵ��ە ل��ەس��ەر دووپ���ێ لەگەڵ‬ ‫ئ��ەم خێراییەدا ناگونجێت‪ ،‬من‬ ‫الموایە رێگەو میتۆدی باشتر بۆ‬ ‫گەیشتن بەوەها خێراییەك بوونی‬ ‫هەبێت‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا پێشبینی‬ ‫دەكەم كارییگەری قووڵ لەسەر‬ ‫مرۆڤەكان هەم لەئاستی كۆمەڵگەو‬ ‫هەم لەئاستی سەربازییدا دادەنێت‪،‬‬ ‫لەساڵەكانی داه��ات��وودا زانست‬ ‫دەتوانێت پێشكەوتنی بەرچاو‬ ‫لەسەر توانایی‌و بەرگری‌و پێنچ‬ ‫هەستەكەی مرۆڤ دروستبكات‪،‬‬ ‫بەاڵم كێشەكانی بەردەم زانست‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل������ەالوازی م���رۆڤ‌و‬ ‫ل��ەزۆرب��ەی‬ ‫زیانپێگەیشتنیەتی‬ ‫سەرگەرمی‌و ئەركە رۆژانەكانی‪،‬‬ ‫ل��ەی��اری دووگ��ۆڵ��ی��ی��ەوە بیگرە‬ ‫تادەگاتە چێشتلێنان‪ ،‬خاڵێكیتر‬ ‫كە ناكرێت چاوپۆشی لێبكرێت‬ ‫ئەوەیە لەوانەیە مرۆڤ بتوانێت‬ ‫بەدەستی كێشێكی گەورە لەسەر‬ ‫زەوی ب���ەرزب���ك���ات���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫بەشەكانیتری جەستەی توانای‬ ‫هەڵگرتنی ئەم كێشەیان نابێت‌و‬ ‫دەه��اڕدرێ��ن‪ ،‬كەوتن لەكاتێكدا‬ ‫ب��ەخ��ێ��رای��ی (‪ )١٠٠‬كیلۆمەتر‬ ‫ل��ەك��ات��ژم��ێ��ردا ه��ەڵ��دێ��ی دەب��ێ��ت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی زی��ان��ی گ��ەورە‬ ‫بكەوێت لەبەشە جۆربەجۆرەكانی‬ ‫لەش»‪.‬‬ ‫ئێستاو داهاتوو چیدەكرێت؟‬ ‫ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا ك��ەس��ان��ێ��ك��ی‬ ‫زۆرتێدەكۆشن بەشگەلی بایونیكی‬ ‫بۆ لەشی م��رۆڤ دروستبكرێت‬

‫ك��ە دەت���وان���ن ه��اوش��ێ��وەس��ازی‬ ‫بۆجووڵەو چاالكییە ئاساییەكانی‬ ‫ه��ەر ئەندامێكی ل��ەش بكەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەداه��ات��وودا پێویستیمان‬ ‫بەتەكنەلۆژیایەكی پێشكەوتووە‬ ‫ك��ە دەت��وان��ێ��ت ب����ەرزە م��رۆڤ‬ ‫(‪ )Superman‬دروستبكات‪،‬‬ ‫ئەندرز سندبێرگ لەئەنستیتۆی‬ ‫داهاتووی مرۆڤایەتی لەزانكۆی‬ ‫ئ���ەك���س���ف���ۆرد دەڵ����ێ����ت «م���ن‬ ‫وابیردەكەمەوە رۆژێ��ك دەگات‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ەوەی ئەندامەكانی‬ ‫ل��ەش��ی م���رۆڤ‌و دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫س��ووپ��ەرم��ان دەب��ێ��ت بەكارێكی‬ ‫س������ادەو ئ���اس���ای���ی‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫لەناوەڕاستەكانی ئ��ەم س��ەدەدا‬ ‫گ��ۆڕێ��ن��ی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش‬ ‫ببێت بەشتێكی ئاسایی لەنێو‬ ‫خەڵكدا‪ ،‬وەك��و چاندنی ئامێر‬ ‫(‪ )implant‬ب��ۆ باشتركردنی‬ ‫هەستەكان وەكو بینینی ژێرسوور‪،‬‬ ‫ی���ان س��ەرووب��ەن��ەوش��ەی��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫ب��ەه��ێ��زك��ردن��ی ت��وان��ای بیستن‪،‬‬ ‫دەزان���ی���ن رۆژێ����ك دەگ����ات كە‬ ‫خەلكی نابینا نەتەنیا بەیارمەتی‬ ‫ت��ۆڕی چ��اوی دەسكرد دەتوانن‬ ‫ببینن‪ ،‬بەڵكو بەچاندنی هەندێك‬ ‫ئامێر دەكڕیت گەورەكردنەوەو‬ ‫ناسینەوەی خەڵك لەیەكتری‌و‬ ‫بینیینی راستی زیاتر بۆنابینایان‬ ‫دەس��ت��ەب��ەر بكرێت‪ ،‬لەكۆتاییدا‬ ‫م����رۆڤ����ی س�������ەدەی ب��ی��س �ت‌و‬ ‫ی��ەك تواناگەلێكی دەب��ێ��ت كە‬ ‫پێشینییەكانی هەرگیز بەخەویش‬ ‫نەیانبینیووە‪.‬‬


‫‪28‬‬ ‫ئایا خەڵكانێك لەم بوارەدا‬ ‫كاردەكەن؟‬ ‫ئ��ی��م��ی��ل��ی س���ارج���ن���ت ك��ە‬ ‫ل��ەس��ەر س��ووپ��ەرم��ان ك��اردەك��ات‬ ‫دەڵ���ێ���ت «ك���ات���ێ���ك ح���ەزم���ان‬ ‫ل���ەس���ووپ���ەرم���ان���ەك���ان���ی فیلمە‬ ‫زانستی‪ -‬خەیاڵییەكانە دەتوانیین‬ ‫هەموو ئەو توانایانەمان لەلەشی‬ ‫خ��ۆم��ان��دا ه��ەب��ێ��ت»‪ ،‬ئ��ەو باسی‬ ‫پیتاندنی دەسكرد دەكات‌و دەڵێت‬ ‫لەگەڵ ئ��ەوەی ئەگەری پیتاندنی‬ ‫دەسكرد لەسەرەتاوە بووبەهۆی‬ ‫ئ���ەوەی كەسانێكی زۆر ت��ووڕە‬ ‫بكات‌و دژی زۆری هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەئێستادا قبووڵكراوەو تاڕادەیەكی‬ ‫زۆر ئاساییە‪.‬‬ ‫دكتۆر نویل شاركی لەزانكۆی‬ ‫شفیڵد ئایدیایەكی جیاوازی هەیە‪،‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ���ێ���ت « پ���ێ‌و دەس��ت��ی‬ ‫مرۆڤەكان زۆر باشە‪ ،‬بۆچی دەبێت‬ ‫شتێكی لێزیادبكەن‪ ،‬یان گۆڕانی‬ ‫تێدابدەین؟ من وابیردەكەمەوە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ئ��ەم‬ ‫گۆڕانكارییانەی پێقبووڵناكرێت‬ ‫من مرۆڤم‌و دەمهەوێت هەمیشە‬ ‫مرۆڤ بمێنمەوە»‪.‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا ش��ارك��ی‬ ‫دەزانێت پێشكەوتن بەڕێگەوەیە‪،‬‬ ‫یەكێك لەو پێشكەوتنانە بریتییە‬ ‫لەئێسكە پەیكەرێكی دەرەك���ی‌‬ ‫ك��ە وەك ج��ل ل��ەب��ەردەك��رێ �ت‌و‬ ‫بە بەكارهێنانی كەسانی خاوەن‬ ‫پێداویستی تایبەت دەتوانن رێ‌‬ ‫رۆیشتن تاقیبكەنەوە‪.‬‬ ‫لەئێستادا كۆمپانیایەكی ژاپۆنی‬ ‫بەناوی (‪ )Cyber dyne‬توانیویەتی‬ ‫جلێك دروستبكات بەناوی (‪)Hal‬‬ ‫و دەت��وان��ێ��ت ب��ەوەرگ��رت��ن��ی ئەو‬ ‫فەرمانانەی مێشك كە بۆجواڵندنی‬ ‫ماسولكەكان بەكاردێت‌و ناردنی‬ ‫ب��ۆ ب��ەش��ە ئەلكترۆنیكییەكانی‬ ‫جلەكە یارمەتی ئەو كەسانە بدات‬ ‫كە ناجووڵێن بۆ ئەوەی جارێكیتر‬ ‫دەستبكەنەوە بەجووڵە‪.‬‬ ‫ش��ارك��ی دەڵ��ێ��ت‪ ،‬یەكێكیتر‬ ‫لەپێشكەوتنەكان ل��ەب��واری ئەو‬ ‫ئامێرانەدا دەبێت كە بەهۆی زێهنەوە‬ ‫كۆنتڕۆڵ دەك��رێ �ن‌و نالكێندرێن‬ ‫ب��ەل��ەش��ەوە‪ ،‬ئ��ەو دەڵێت «ئەگەر‬ ‫پێویستیم بەباسكی زۆر بەهێزە‬ ‫ح��ەزم لێیە بەلەشمەوە نەبێت‪،‬‬ ‫بەڵكو لەپاڵمدابێت‪ ،‬لەگەڵ مندا‬ ‫بجووڵێت‌و ب��ەوردی فەرمانەكان‬ ‫جێبەجێبكات‪ ،‬ب��ۆ نموونە بینا‬ ‫نیوە دروستكراوەكانی داهاتوو‬

‫لەبەرچاو بگرە كە ئەندازیارەكان‌و‬ ‫كرێكارەكان جلی ئێسكەپەیكەریان‬ ‫لەبەردایەو بەفشاردانی كلیلەكان‪،‬‬ ‫یان فەرمانە دەماخییەكان خەریكی‬ ‫ت��ەواوك��ردن��ی��ی��ن‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەگ��ەر‬ ‫ل��ەم��ن دەرب����ارەی دروستكردنی‬ ‫پیاوی ش��ەش میلیۆن دۆالری‌و‬ ‫م������رۆڤ گ���ەل���ێ���ك ب���ەت���وان���ای‬ ‫سەرسووڕهێنەرەوە بپرسیت‪ ،‬دەڵێم‬ ‫من الیەنگری دروستكردنی نیم‪،‬‬ ‫بەاڵم ناشتوانم بڵێم لەداهاتوودا‬ ‫دروستناكرێن»‪.‬‬ ‫تاوەكو (‪ )١٠‬ساڵیتر مێشكی‬ ‫مرۆڤ دەگوازرێتەوە بۆ رۆبۆت‬ ‫دی���م���ی���ت���ری ئ��ی��ت��س��ك��ۆڤ‪،‬‬ ‫خاوەنكاری روس��ی رێبەرایەتی‬ ‫پرۆژەیەكی توێژینەوەی بەناوی‬ ‫(ئاواتاری) لەئەستۆ گرتووە‪ ،‬ئەو‬

‫دەڵێت «ت��اوەك��و (‪ )١٠‬ساڵیتر‬ ‫دەك��رێ��ت تواناییەكانی زێهنی‬ ‫م��رۆڤ بۆ رۆب��ۆت بگوازینەوە‪،‬‬ ‫بۆیە دەكرێت ئ���ارەزوی مرۆڤ‬ ‫بۆ گەیشتن بەژیانی هەمیشەیی‬ ‫بخەینە بواری كردارییەوە»‪.‬‬ ‫بەوتەی رۆژنامەی ئینگلیزی‬ ‫دەیلی مەیل‪ ،‬ئیتسكۆڤ دەڵێت‬ ‫(‪ )٣٠‬زان���ای ب��ۆ ئ��ەو مەبەستە‬ ‫ل���ەالی خ��ۆی دام���ەزران���دووەو‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب����ەدوای زان��ای��ت��ردا‬ ‫دەگەڕێت تاوەكو لەپرۆژەكەیدا‬ ‫وەكاریان بخات‪.‬‬ ‫ب���ەرن���ام���ەك���ەی دی��م��ی��ت��ری‬ ‫ئیتسكۆڤ بریتییە لەپەیوەندی‬ ‫ه��ۆش��ی��اری م��رۆڤ ب��ەڕۆب��ۆت��ەوە‬ ‫ل���ەدەس���اڵ���ی داه����ات����وودا‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫هیوادارە بتوانێت زێهنی مرۆڤ‬

‫بەبێ نەشتەرگەری ئاپلۆد بكات‌و‬ ‫هەندێك كەس بتوانن لەنێو لەشی‬ ‫رۆب��ۆت��دا درێ��ژە بەژیانی خۆیان‬ ‫بدەن‪ ،‬لەكاتێكدا دەتوانن لەشیان‬ ‫وەك��و قەپاخێكی بێكەڵك فڕێ‬ ‫بدەن‪ ،‬ئیتسكۆڤ دەڵێت «دوای‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی زێ��ه��ن ب��ۆ قاڵبە‬ ‫نوێیەكەی ئ��اوات��ار‪ ،‬ئ��ەو كەسە‬ ‫دەتوانێت وەك بەشێك لەكۆمەڵگە‬ ‫ب��ژی‪ ،‬خەڵك بەگشتی حەزیان‬ ‫لەمردن نییە»‪.‬‬ ‫ناوی ئەم پرۆژەیە لەفیلمێكی‬ ‫س��ی��ن��ەم��ای��ی ج��ی��م��زك��ام��ێ��رۆن‬ ‫وەرگ���ی���راوە‪ ،‬بەپێی ئ��ەم فیلمە‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ێ��ك��ی داه����ات����وودا‪،‬‬ ‫س��ەرب��ازەك��ان ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی زێ��ه��ن دەچ��ن��ە نێو‬ ‫لەشی بوونەوەرە دوونەژادییەكان‬ ‫«م��رۆڤ بوونەوەری فەزایی»و‬ ‫بەدژی خەڵكێك لەهەسارەیەكی‬ ‫دووردەست دەجەنگن‪.‬‬ ‫ئ��ی��س��ك��ۆڤ ل��ەك��ۆن��ف��ران��س��ی‬ ‫«ئ���ای���ن���دەی ج��ی��ه��ان ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٤٥‬دا»‪ ،‬دەڵێت «تێكۆشانی‬ ‫داه��ات��وو بریتی دەب��ێ��ت ل��ەوەی‬ ‫جیهانی زانست لەشێكی نوێ بۆ‬ ‫مرۆڤ دروستبكات»‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەرب�������ارەی ك����رداری‬ ‫ل��ەش��ی م����رۆڤ ل���ەداه���ات���وودا‬ ‫دەڵ���ێ���ت «ب���ەس���ت���ەرەوەی���ەك���ی‬ ‫دەم��اغ بەمەكینەوە بۆ كۆنتڕۆڵی‬ ‫ل��ەش‌و سیستەمێكی پارێزگاری‬ ‫ل���ەزی���ن���دووم���ان���ەوەی دەم����اغ‬ ‫لەدەرەوەی لەشی مرۆڤ»‪.‬‬ ‫ئیتسكۆڤ پێشبینی دەك��ات‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی���ەك���ەم���دا‪ ،‬ل��ەش��ە‬ ‫دروستبووەكان بۆ ئ��ەو كەسانە‬ ‫دەب��ێ��ت ك��ە ك��ەم��ئ��ەن��دام��ن‪ ،‬ی��ان‬ ‫لەوانەیە بمرن‪.‬‬ ‫قۆناغی سێهەمی ئەم پرۆژەیە‬ ‫بەوتەی ئیتسكۆڤ دروستكردنی‬ ‫دەم���اغ���ی دەس����ك����ردی م��رۆڤ��ە‬ ‫لەناوەندێكی كۆمپیۆتەریدا تاوەكو‬ ‫زێهنی مرۆڤی تێدا ئاپلۆد بكرێت‪.‬‬ ‫ئیتسكۆڤ دەڵێت‪ ،‬حەزی لێیە‬ ‫لەگەڵ ئاژانسی پرۆژە توێژینەوە‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەك��ان��ی ب��ەرگ��ری‬ ‫لەسوپای ئەمریكادا (‪)DARPA‬‬ ‫ه��اوك��اری ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ەم ئاژانسە‬ ‫لەئێستادا خەریكی لێكۆڵینەوەن‬ ‫ل��ەس��ەر پ���رۆژەی���ەك ك��ە ل���ەودا‬ ‫هێزەكان بە بەكارهێنانی زێهنی‬ ‫خۆیان رۆبۆتە شێوە مرۆڤییەكان‬ ‫لەمەودای دوورەوە لەبەرەكانی‬ ‫جەنگدا كۆنتڕۆڵ بكەن‪.‬‬


‫‪29‬‬

‫نەوەی نوێی رۆبۆتە‬ ‫جاسووسەکان‬

‫رۆژ لەدوایی رۆژ بەکارهێنانی‬ ‫رۆب��ۆت��ەک��ان ف��راون��ت��رو کارییگەرتر‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬رۆب���ۆت دەت��وان��ێ��ت وەک‬ ‫کرێکار‪ ،‬وەک یاریدەدەری ئەندازیار‬ ‫ی��ان پزیشک‪ ،‬وەک ئاگرکوژێنەوەو‬ ‫وەک س���ەرب���ازو ت��ەن��ان��ەت وەک‬ ‫پشکنەر بکار بێت‪ .‬ئ��ەوەی لێرەدا‬ ‫باسی دەکەیین دروستکردنی رۆبۆتە‬ ‫بۆجاسوسی!‪.‬‬ ‫زانایانی ئەنستیتۆی تەکنەلۆژیای(‬ ‫تخنیون) لە(ئیسرائیل) توانیویانە‬ ‫رۆبۆتگەلێک دروستبکەن کەدەتوانێت‬ ‫بەبەمۆدێلکردنی دەوروب��ەری خۆی‌و‬ ‫دۆزینەوەی مەترسییەکان‪ ،‬ئەرکەکانی‬ ‫گەڕان‌و سیخوڕی ئەنجامبدات‪.‬‬ ‫ئەرکەکانی سیخوڕی‌و چاودێری‬ ‫مرۆڤ بۆ وەدەسخستنی زانیاری زۆر‬ ‫سوودمەندو گرنگە‪ .‬ب��ەاڵم ناردنی‬ ‫سەرباز بۆناوچە هەستیارەکان زۆر‬ ‫ترسناکە‪ .‬بۆ ئەو مەبەستە زانایان‬ ‫توانیویانە رۆبۆتگەلێک دیزایین بکەن‬ ‫کە دەتوانێت ئەم کارانە ئەنجامبدات‪.‬‬

‫ب��ەه��اری راب�����ردوو‪ ،‬تاقیگەی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ا پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووک��ان��ی‬ ‫کۆمپانیای( الکهیدمارتین) پرۆژەیەکی‬ ‫رۆباتیکی سەرەتایی پێشکەشکرد کە‬ ‫بە بەکارهێنانی هەستەوەری تایبەتی‬ ‫دەیتوانی دەوروب��ەری خۆی مۆدێلە‬ ‫بکات‪ ،‬مەترسییەکان بناسێتەوەو هێڵی‬ ‫بینینەکان ب���ەراورد بکات‌و شوێنی‬ ‫خۆشاردنەوە گونجاوەکان بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ن����ەوەی دوای����ی رۆب��ۆت��ەک��ان��ی‬ ‫چ���اودێ���ری‌و پشکنیین‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫لەپێکهاتەی هەستەوەری هاوشێوەی‬ ‫نموونەکانی پێشوو بەاڵم بە زیرەکی‬ ‫دەس���ک���ردی ب��ەه��ێ��زت��رو الشەیەکی‬ ‫خ��ۆح��ەش��اردەر س��وودوەرب��گ��رن‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ەی��ەک ل���ەوەه���ا رۆب��ۆت��ی��ک‬ ‫ن����اوی(‪)Snakebot‬ە کە لەتاقیگەی‬ ‫( با یو ر ۆ با تیک‌) و ( با یۆ میکا نیکی )‬ ‫ئەنستیتۆی (تخنیون) دروستکراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم رۆب��ۆت��ە دەت��وان��ێ��ت ب��ە ب��ۆری‬ ‫زێرابی مااڵندا سەرکەوێت‌و بچیتە‬ ‫بنی بیناکانەوەو خ��ۆی کۆکاتەوە‬

‫ی��ان قیت بوەستێت‪ .‬ئ��ەم رۆبۆتە‬ ‫دەتوانێت یەکێک لەپارچەکانی خۆی‬ ‫لێبکاتەوەو لەرێگەکەییدا دایبنێت‪،‬‬ ‫مایکرۆفۆنی شاراوە دابنێت‌و تەنانەت‬ ‫ئەرکی تیرۆرکردنی پێ‌بسپێردرێت‪،‬واتە‬ ‫دەتوانێت چەک هەڵبگرێت‪.‬‬ ‫جوڵەی سروشتی‬ ‫رۆبۆتی(‪)٢‬میتری (‪)Snakebot‬‬ ‫لەپارچەی پۆلێمری دروستکراوە کە‬ ‫بەجومگە پێکەوە بەستراونەتەوەو‬ ‫ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی��ەک��ی ک��ارەب��ای��ی ت��وان��ا‬ ‫وەردەگرێت‪ .‬دەتوانێت هەموو جووڵە‬ ‫جۆربەجۆرەکان وەکو خشان‪ ،‬گالن‌و‬ ‫جووڵەی مارپێچی ئەنجامبدات‪ ،‬ئەم‬ ‫ک��اران��ە بەیارمەتی سۆفت وەیرێک‬ ‫ئەنجام دەدرێت‪ .‬جووڵەکردنی وەکو‬ ‫جووڵەی مارەو خێراترە‪.‬‬ ‫نەخشەهەڵگرتنی سێ دوورایی‬ ‫رادارە‬ ‫دوورب�������ی�������ن�������ە‬ ‫ل����ەی����زەری����ی����ەک����ان����ی(‪)Snakebot‬‬ ‫بەسکانکردنی ناوەندەکە‪ ،‬م��ەودای‬ ‫رووب����ەرەک����ان ل����ەم����ەودای(‪)٣٦٠‬‬

‫پ���ل���ەدا دی���اری���دەک���ات‌و ه��ەورێ��ک‬ ‫ل��ەخ��اڵ دروس��ت��دەک��ات‪( .‬سۆفت‬ ‫وەی���ری) رۆبۆتەکە بە بەستنەوەی‬ ‫خاڵەکان بەیەکتری مۆدێلێکی سێ‬ ‫دوورای��ی لەناوەندکە دروستدەکات‪،‬‬ ‫بە بەکارهێنانی ئەم مۆدێلە‪ ،‬رۆبات‬ ‫دەتوانێت ت��اوەک��و هێڵی هەرەشەو‬ ‫مەترسی دیاریبکات‪ ،‬شوێنە شارەوەکان‬ ‫دیاریدەکات‌و بەرەوڕویان دەچێت‌و‬ ‫خۆی دەشارێتەوەو لەوشوێنانەی کە‬ ‫لەوانەیە ببینرێت دوور دەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫هەستەوەرە زیرەکەکان‬ ‫کۆمەڵەیەک لەچوار مایکرۆفۆن‬ ‫توانایی ئ��ەوە ب��ەرۆب��ۆت��ەک��ە دەدات‬ ‫ت��اوەک��و ئ���ەو م��رۆڤ��ان��ەی ک��ە پێی‬ ‫نزییکدەبنەوە بناسێت‪ .‬بەئەژمارکردنی‬ ‫کاتی گەیشتنی دەنگەکان ‪ ،‬شوێن‪،‬‬ ‫ئاراستەو خێرایی مەترسییەکە حەسێب‬ ‫دەک���ات‌و ل��ەم دات��ای��ان��ە ب��ۆب��ڕی��اردان‬ ‫دەربارەی ئەوەی خۆی بشارێتەوە یان‬ ‫نا‪ ،‬سوود وەردەگرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە ‪popular science‬‬


‫‪30‬‬

‫چۆن لەئینتەرنێتدا دەگەڕێیت؟‬ ‫دەرب���ارەی ه��ەر چییەك شتت‬ ‫بوێت ئەتوانی لەڕێی ئینتەرنێتەوە‬ ‫بەدەستی بهێنیت‪ .‬هەندێ پرۆگرام‬ ‫ه����ەن ك���ە ڕێ���گ���ات پ���ێ ئ����ەدەن‬ ‫تەنها ب���ەدوای كۆمەڵێ‌ فایل یان‬ ‫س��ۆف��ت��وێ��ردا بگەڕێیت‌و زۆرب���ەی‬ ‫كات ئەو پرۆگرامانە زۆر بە ئاسانی‬ ‫بەكاردێن‪ .‬بەاڵم ئەوەی كە ڕوون‌و‬ ‫ئاشكراو ئ��اس��ان نییە ئ��ەوەی��ە كە‬ ‫لەئینتەرنێتدا ب��ەدوای زانیارییەكی‬ ‫دی��اری ك��راو ی��ان ئەپڵیكەیشنێكی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ە شتێكدا بگەڕێیت‪.‬‬ ‫یەكێك لە باشترین ئەو شوێنانەی‬ ‫كە تایبەتن بە گەڕان‌و لەئێستادا هەیە‬ ‫سێرچ ئینجن (‪)search engine‬ی‬ ‫گووگڵە‪www.google.com :‬‬ ‫ب��ۆچ��ی ج���اری وا ه��ەی��ە كە‬ ‫ب�����ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ئ��ەگ��ەڕێ��ی��ت‬ ‫ئەنجامی زۆر ه��ەڵ��ەو ناڕاستت‬

‫بۆدێتەوە كە زۆر دوورە لەوەی‬ ‫تۆ بەدوایدا ئەگەڕێیت؟ خەڵكی‬ ‫پرۆگرامی ڕۆبۆتەكان ئەكەن (لێرەد‬ ‫مەبەست لە ڕۆبۆتی سۆفتوێرییە‪،‬‬ ‫وات��ە ڕۆبۆتەكە پرۆگرامێكە كە‬ ‫ئ��ەو ك��اران��ە ئ��ەك��ات‪-.‬وەرگ��ێ��ڕ‪)-‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی هەموو شتێك بكەن‪:‬‬ ‫پەیامی دەستبەجێ‌ بنێرن (‪instant‬‬ ‫‪ ،)message‬لە ژوورەكانی چاتدا‬ ‫دانیشن‪ ،‬لەوێبسایتەكاندا مەسج‬ ‫بنێرن‪ ،‬ئیمەیڵ بنێرن‪ ،‬تەنانەت‬ ‫جاری وا هەیە سێرچ ئینجنەكان‬ ‫(ئەو سایتانەی كە وەها پرۆگرام‬ ‫كراون كە تایبەت بن بە گەڕان لە‬ ‫ئینتەرنێتدا بۆ نموونەش گووگڵ)‬ ‫بە هۆی ئەم ڕۆبۆتانەوە ئەنجامی‬ ‫زۆر ه��ەڵ��ە ل��ە گ��ەڕان��ەك��ان��ی��ان��دا‬ ‫ئەگەڕێننەوە بۆبەكارهێنەر كە‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا پ��ێ��ك��ه��ات��ەی ه��ەن��دێ‌‬

‫لەسایتەكان هیچ پەیوەندی بەو‬ ‫شتەوە نیە كە تۆ بۆی گەڕاویت‪.‬‬ ‫ئەمەش ئەو شتەیە كە پێی ئەڵێن‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی ئینتەرنێتی ی��ان سپام‬ ‫(‪.)spam‬‬ ‫گرنگترین شت لەكاتی گەڕان‬ ‫ب��ەدوای شتێكدا ئەوەیە كە بزانی‬ ‫چی وشەیەك ی��ان دەستەواژەیەك‬ ‫ێ‬ ‫بەكار بهێنیت‪ .‬گووگڵ كۆمەڵ ‌‬ ‫سیفەت و تایبەتمەندی تایبەت‬ ‫بەگەڕانی زۆر ڕێك و پێك‌و باشی‬ ‫ه��ەی��ە ك��ە ئ��ەت��وان��ی س����وودی لێ‬ ‫ببینیت بۆ ئ��ەوەی ئەنجامی باش‬ ‫لە گەڕانەكانتەوە بەدەست بهێنیت‪،‬‬ ‫زۆرێكی تر لە سێرچ ئینجنەكان‬ ‫هەمان شت بەكار ئەهێنن‪( .‬دیارە‬ ‫ێ سایتی‬ ‫جگە لە گووگڵ كۆمەڵ ‌‬ ‫تری تایبەت بە گەڕان هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تا ئێستاش گووگڵ لە ڕیزبەندی‬

‫ی��ەك��ەم��دای��ە‪ ،‬ن��م��وون��ەی س��ێ��رچ‬ ‫ئینجنەكانی تر‪)bing.com( :‬ی‬ ‫مایكرۆسۆفت‌و (‪search.yahoo.‬‬ ‫‪)com‬ی ی����اه����وو(‪ )ask.com‬و‬ ‫(‪ )cuil.com‬و (‪altavista.com‬‬ ‫) چەندانی تر‪ ،‬ئەتوانن لەم سایتە‬ ‫لیستی سێرچ ئینجنەكان ك��ە بۆ‬ ‫مەبەستی جیا جیا بەكاردێن ببینن‪:‬‬ ‫(‪)the search engine list.com‬‬

‫ئ��ەگ��ەر ب���ەدوای ی��ەك وش��ەدا‬ ‫بگەڕێیت‪ ،‬ئ��ەوا هەر ئەو وشەیە‬ ‫ئەنووسیت‌و بەدوایدا ئەگەڕێیت‪.‬‬ ‫ئەگەر ویستت بۆ دوو یان زیاتر‬ ‫ل��ەدوو وش��ە بگەڕێیت‪ ،‬ئەوكات‬ ‫هەموویان ئەخەیتە نێوان دەبڵ‬ ‫كۆتەوە (بۆ نموونە ئەگەر بتەوێ‬ ‫ب��ەدوای لیستی سێرچ ئینجنەكان‬ ‫بگەڕێیت ئەوا لەنێوان دوو كۆتدا‬ ‫ب��ەم شێوەیە ئ��ەن��ووس��ی��ت(‪list of‬‬


‫‪31‬‬ ‫‪ )search engines‬ئ��ەم��ەش‬ ‫مانای وایە لەهەر سایتێكدا هەموو‬ ‫ئەو ڕستەیە هەبوو ئەوكات بۆم‬ ‫بێنە‪ ،‬دی���ارە ئ��ەم��ە ك��ۆی گشتی‬ ‫ئەنجامەكان كەم ئەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەنجامە ڕاستەكان زیاتر ئەبن‪.‬‬ ‫وەرگێڕ‪)-‬‬‫ئ���ەگ���ەر وی��س��ت��ت ب���ە دوای‬ ‫ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی �ت‌و ب��ت��ەوێ��ت‬ ‫وش��ەی��ەك��ی ت��ێ��دا ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫هێمایەكی كەمكردنەوە – بخەرە‬ ‫پێش ئ��ەو وش��ەی��ەی ك��ە ئەتەوێ‌‬ ‫تیایا نەبێت‪ ،‬بۆ نموونە «‪»aol-‬‬ ‫واتە ئەو شتانە مەهێنە كە وشەی‬ ‫(‪)aol‬ی تیایە‪( .‬نمونەیەكی تر‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ‌ ل��ەس��ەر ڤ��ای��رۆس‬ ‫زانیاری بهێنیت‪ ،‬بەاڵم ڤایرۆسی‬ ‫كۆمپیوتەر ن��ا‪ ،‬ئەوكات ئەتوانی‬ ‫بنووسیت‪”computer “virus-:‬‬ ‫ئەو ئەنجامانەی كە بۆت ئەهێنێ‌‬ ‫كۆمپیوتەری تێدا نییە‪- .‬وەرگێڕ‪)-‬‬ ‫ئ��ەت��وان��ی ل��ە گ��ووگ��ڵ��دا ئ��ەو‬ ‫ێ‬ ‫كارەكتەرانەی كە پێیان ئەوتر ‌‬ ‫«‪»wildcards‬ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��ی��ت‪،‬‬ ‫بۆنمونە بنووسی (‪)I * viruses‬‬ ‫ئەو هێمای ئەستێرەیەش * واتە‬ ‫هەرشتێك بێت بەس پێشی پیتی ‪I‬‬ ‫بێت‌و بە وشەی ‪ viruses‬كۆتایی‬ ‫بێت‪ ،‬ئیتر لە ناوەڕاستدا هەر وشەیەك‬ ‫بێت گرنگ نیە‪ ،‬گەڕانەكەش هەموو‬ ‫ئەو ئەنجامانە ئەهێنێتەوە كە بەو‬ ‫شێوەیە بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��ت��ەوێ��ت ل��ەگ��ووگ��ڵ��دا‬ ‫ب������ەدوای ش��ت��ێ��ك��دا ب��گ��ەڕێ��ی �ت‌و‬ ‫ت��ەن��ه��ا ل��ەن��او سایتێكدا س��ەی��ری‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ت ب��ۆب��ك��ات‌و ه��ەر‬ ‫ئەنجامەكانی ن��او ئ��ەو سایتەت‬ ‫پیشان ب���دات‪ ،‬ئ��ەوا پ��اش ئ��ەوەی‬ ‫ئەو وشانەی كە بەدوایانا ئەگەڕێی‬ ‫ئەمە ئەنووسیت‪site:www.( ،‬‬ ‫‪ )icodeviruses.com‬ی��ان هەر‬ ‫سایتێكی تر كە ئەتەوێ گەڕانەكەی‬ ‫تیا ئەنجامبدەیت‪.‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ئ��ەت��وان��ی گ��ووگ��ڵ‬ ‫بۆئەوە بەكاربهێنیت كە لەسایتێكی‬ ‫دیاریكراودا بەدوای هەندێ‌ فایلدا‬ ‫بگەڕێیت‪ ،‬ك��ە بەشێوەی ئاسایی‬ ‫ناتوانی لەو سایتەدا بیاندۆزیتەوە‪،‬‬ ‫ئەمەش بەهۆی ئ��ەو گەشەپێدەرە‬ ‫ت��ەم��ەڵ‌و خ��راپ��ان��ەوە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ئەو‬ ‫سایتەی كە ئەتویست بیكەیتەوە‬ ‫بلۆك كرابوو‪ ،‬ئەوە ئەتوانی زۆر بە‬ ‫ئاسانی كلیك لە لینكی (‪)cached‬‬ ‫بكەیت‪ ،‬كە گووگڵ دابینیكردووەو‬ ‫بچیتە ئ��ەو س��ای��ت��ەوە ب��ەب�ێ‌ هیچ‬

‫كێشەیەك‪.‬‬ ‫ئ��ەت��وان��ی ب����ەدوای م��ەودای��ەك‬ ‫ل����ەژم����ارەدا ب��گ��ەڕێ��ی��ت‪ ،‬ئ��ەوی��ش‬ ‫بەتایپكردنی (‪،)1999..1000‬‬ ‫ئ��ەم��ە فێڵێكی زۆر ب��ەرب�ڵاوە كە‬ ‫ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی زان��ی��اری كارتی‬ ‫ب��ان��ك��ی خ��ەڵ��ك��ی ت���ر ئ��ەك��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ل��ەس��ەر گ��ووگ��ڵ كلیك لە‬ ‫لینكی «‪( »preferences‬ی��ان‬ ‫‪ )language tools‬بكەن‪ ،‬ئەتوانن‬ ‫زم��ان��ی ڕووك���ارەك���ە ب��گ��ۆڕن بۆ‬ ‫زم��ان��ی «‪ ،»hacker‬ك��ە هەموو‬ ‫ئەنجامەكانت ب��ەزم��ان��ی لیت بۆ‬ ‫ئەهێنێتەوە! ه��ەروەه��ا لەگووگڵدا‬ ‫چ��ۆن ئ��ەت��وان��ی ب���ەدوای تێكستدا‬ ‫بگەڕێیت‪ ،‬ئەوهاش ئەتوانی تەنها‬ ‫بەدوای وێنەدا (‪ )image‬بگەڕێیت‪.‬‬ ‫ێ سیفەت‌و‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ۆ ك��ۆم��ەڵ� ‌‬ ‫تایبەتمەندی زیاتر ئەتوانی لەبەشی‬ ‫سەرەوەی الپەڕەی گووگڵ كلیك لە‬ ‫لینكی «‪ »more‬بكەیت‪ .‬هەروەها‬ ‫ئ��ەت��وان��ی چێكی ب��اك��گ��راون��دی��ش‬ ‫بكەیت‪ ،‬بەهۆی گووگڵەوە ئەتوانی‬ ‫بەدوای هەموو شتێكدا بگەڕێیت‪.‬‬ ‫ش���ێ���وازێ���ك���ی زۆر ئ��اس��ان‬ ‫بۆئەوەی فۆڵدەر یان (‪)directory‬‬ ‫بدۆزیتەوە كە پڕ بن لە شت (بۆ‬ ‫نموونە فایلی مۆسیقی)‪ ،‬ئەوەیە‬ ‫ك��ە زۆر ب��ەس��ادەی��ی بگەڕێیت بۆ‬ ‫(‪ )index of mp3‬ی��ان (‪index‬‬ ‫‪ )of mp3s‬ك��ە ئەمە ناونیشانی‬

‫دیفەڵتی ئەو دایرێكتەرییانەیە كە‬ ‫فایلی ئیندێكسیان تێدا نییە یان هەر‬ ‫شتێكی تری هاو شێوە‪.‬‬ ‫پەراوێزەكانی وەرگێڕ‪:‬‬ ‫‪ :spam.1‬ئیمەیڵێكە كە لەیەك‬ ‫كاتدا بۆ چەندین خەڵك ئەنێررێت‪،‬‬ ‫یان بابەتی هەواڵێك لەیەككاتدا بۆ‬ ‫چەندین گروپی هەواڵی ئەنێررێت‪.‬‬ ‫سپام ه��اووات��ا ئیلیكترۆنییەكەی‬ ‫ئیمەیڵی خراپبووە (‪)junk mail‬و‬ ‫ئەو پەیامەی سپامەكە ئەیگەیەنێت‬ ‫هیچ پەیوەندی نییە بەو كەسەوە‬ ‫ك��ە پ��ێ��ی گ��ەی��ش��ت��وە‪ ،‬ب��ۆی��ە سپام‬ ‫بەیەكێك لەخراپ بەكارهێنانەكانی‬ ‫ئینتەرنێت دائ��ەن��رێ��ت‪ ،‬ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫پەیامێك (كە زیاتر بازرگانییە یان‬ ‫ئاینییە) بەژمارەیەكی زۆر لەخەڵكی‬ ‫بگەیەنرێت بەتێچوونی كەمترین‬ ‫پ��ارەو ك��ات‪ ،‬وەك��و ڕێنماییەكیش‬ ‫واباشترە هەرگیز وەاڵمی سپامەكان‬ ‫نەدەنەوە‪ ،‬تەنانەت ئەگەر ویستت‬ ‫پێی بڵێیت جارێكی تر ئەو پەیامە‬ ‫ن��ەن��ێ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬چونكە هەركاتێك‬ ‫وەاڵم���ت دای����ەوە‪ ،‬ئ��ەو ك��ات ئەو‬ ‫ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە ب���ەوە ئ��ەزان��ێ��ت كە‬ ‫پ��ەی��ام��ەك��ەی ب��ە ت��ۆ گ��ەی��ش��ت��ووە‪،‬‬ ‫بۆیە بۆ جاری ترو بە شێوەی تر‬ ‫ئەینێرێتەوە‪.‬‬ ‫‪:Wild card character .2‬‬ ‫بەو كارەكتەرە ئەوترێت كە لە بری‬ ‫یەك یان چەند دانە كارەكتەرێكی‬

‫تر بەكاردێت‪ ،‬بۆ نموونە كارەكتەری‬ ‫ئەستێرە * (‪ )asterisk‬لەبری یەك‬ ‫ی��ان چەند دان��ە كارەكتەرێكی تر‬ ‫بەكاردێت‪ ،‬هەروەها هێمای پرسیار‬ ‫(؟) لەبری یەك پیت یان كارەكتەر‬ ‫بەكاردێت‪ ،‬یەكێك لەبەكارهێنانە‬ ‫فراوانەكانی ئەمانە كە زۆر بەسوودە‬ ‫لەكاتی گەڕانە ب��ەدوای فایلێكدا‪،‬‬ ‫بۆنموونە ئەگەر بتەوێت هەموو‬ ‫ئەو فایالنەی ناو كۆمیوتەرەكەت‬ ‫ببینیت كە لەجۆری (‪)mp3‬ن‪ ،‬ئەوا‬ ‫لەبەشی سێرچ‌و لەشوێنی ناوی‬ ‫(*‪)mp3.‬‬ ‫فایلەكە ئەنووسیت‬ ‫ئەو ئەستێرەیە واتە ناوی فایلەكە‬ ‫ه��ەر ك��ارەك��ت��ەرێ��ك ی��ان وشەیەك‬ ‫بوو بۆمبێنە‪ ،‬ئەوكات هەموو ئەو‬ ‫فایالنەت بۆ ئەهێنێت كە لەو جۆرە‬ ‫بن‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ەی��ەك��ی ت��ری��ش ئ��ەوەی��ە‬ ‫فایلێكی ۆردت خ��ەزن ك��ردووەو‬ ‫ئێستا بۆت نادۆزرێتەوەو نازانی ئایا‬ ‫بەناوی ‪ cwan‬یا ‪ jwan‬یا ‪gwan‬‬ ‫خەزنت كردووە‪ ،‬واتا نازانیت پیتی‬ ‫یەكەم چییە‪ ،‬ئەوكات بەم شێوەیە‬ ‫سێرچی بۆ ئەكەیت‪wan.doc? :‬‬ ‫وات��ە یەكەم پیت هەر شتێك بێ‌‪،‬‬ ‫بەاڵم پیتەكانی تر بەو شێوەیە بن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪(1337 haxor handbook, tape‬‬‫‪Publishing,‬‬

‫‪Sams‬‬

‫‪worm,‬‬ ‫)‪2005‬‬


‫‪32‬‬

‫بەم داهێنانە ئیتر هیچت لەهاوسەرەكەت‬ ‫بۆ ناشاردرێتەوە‬

‫ت��ی��ل��ەپ��ات��ی‪ ،‬گ��واس��ت��ن��ەوەی‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ەڕێ��گ��ەی دوورەو‬ ‫پ��ەی��وەن��دی زیهنی‌‌و زۆر بابەتی‬ ‫هاوشێوە‪ ،‬لەڕابردوودا خەیاڵبوون‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەداه��ات��وودا ب��ۆ دەربڕینی‬ ‫قسەی دڵتان تەنیا دەبێت بیری‬ ‫لێبكەنەوە‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ئ��ێ��وە ئ���ەم رس��ت��ان��ە‬ ‫دەخ��وێ��ن��ن��ەوە‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە دەن��گ��ی‬ ‫وشەكان لەسەری خۆتاندا ببیستن‪،‬‬ ‫ئێستا ب��ەه��ۆی ئ���ەو ش��ت��ەی كە‬ ‫پێیدەوترێت تیلەپاتی تەكنەلۆجیك‪،‬‬ ‫ل����ەس����ەرەت����ای ب��ی��س��ت��ن��ی ئ���ەو‬ ‫گفتۆگۆیانەداین كە تەنیا لەدەماغی‬ ‫ئێوەدایە‪.‬‬ ‫بەوردبوونەوە بۆ نێو مێشك‪،‬‬ ‫ئەو هەلە رەخساوە بكرێت وتارێك‬ ‫لەو چاالكییانەی كە لەنێو دەماغی‬ ‫ئێوەدا روودەدەن دروستبكرێتەوە‪.‬‬

‫وادی�������ارە چ���االك���ی دەم����اغ‬ ‫كاتێك بیر لەڕستەیەك دەكەینەوە‪،‬‬ ‫ی��ان كاتێك گ��وێ لەڕستەیەك كە‬ ‫كەسێك دەری��دەب��ڕێ��ت وەك یەك‬ ‫وای��ە‪ ،‬ئەم دۆزینەوەیە هەنگاوێك‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��ش��ەوەم��ان دەب����ات ت��اوەك��و‬ ‫بیركردنەوەكان دەربخەین‪ ،‬بێئەوەی‬ ‫یەك وشە بوترێت‪.‬‬ ‫بەوتەی بڕایان پسلی لەزانكۆی‬ ‫ب��رك��ل��ی ك��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا‪ ،‬ت��ەس��ەوری‬ ‫موسیقازانێك بكەن ك��ە لێدانی‬ ‫پ��ی��ان��ۆی��ەك ب��ێ��ئ��ەوەی بیبیستێت‬ ‫دەب��ی��ن��ێ��ت‪« ،‬ئ��ەگ��ەر پیانیستەكە‬ ‫خەریكی س��ەی��رك��ردن��ی پیانۆیەك‬ ‫ل��ەت��ەل��ەف��زی��ۆن��دا ب��ێ��ت‌و دەن��گ��ی‬ ‫تەلەفزیۆنەكە بڕابێت‪ ،‬هێشتا ئەو‬ ‫دەزانێت دوگمەی لێدراو دەربڕی‬ ‫ك��ام ن��ۆت��ەی��ە»‪ ،‬گ��روپ��ەك��ەی ئەو‬ ‫كارێكی هاوشێوەیان لەسەر شەپۆلە‬

‫دەماغییەكان بەئەنجامگەیاندووە‬ ‫ك��ە ن��اوچ��ە دەم��اری��ی��ەك��ان لەگەڵ‬ ‫نوێزەكانی ئ��ەو ناوچانە پێكەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪.‬‬ ‫ئ������ەوەی ك���ە دەم������اغ چ��ۆن‬ ‫وشەكان دەك��ات بەداتای وات��ادار‬ ‫هێشتا نهێنییە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ای��دی��ای‬ ‫سەرەتایی بریتییە ل��ەوەی دەنگە‬ ‫هەستەدەمارەكان دەوروژێ��ن��ێ�ت‌و‬ ‫ئەمانیش ئ��ەم دات��ای��ان��ە دەب��ەن بۆ‬ ‫ناوچەی جۆربەجۆر لەوشوێنانەدا‬ ‫الی��ەن��ە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان��ی دەن��گ‬ ‫دەردەه��ێ��ن��رێ�ن‌و لەكۆتاییدا وەكو‬ ‫وشەكانی ی��ەك زم��ان تێیدەگەین‪،‬‬ ‫پسلی‌و هاوكارەكانی دەیانویست‬ ‫بزانن كە ئایا دەكرێت دیاریبكەن‬ ‫كە لەنێو كام بەشی دەماغ‪ ،‬هەندێك‬ ‫لەپێویستترین الیەنەكانی یەك وتار‬ ‫دەردەهێنرێن‪ ،‬یان نا؟‬

‫ئ��ەن��دام��ان��ی گ����روپ‪ ،‬وش��ەو‬ ‫رستەی جۆربەجۆریان بۆ (‪)١٥‬‬ ‫ك��ەس ك��ە گ��ی��رۆدە ب���وون بەفێ‌‪،‬‬ ‫ی���ان ل���ووی دەم���اغ���ەوەو ل��ەژێ��ر‬ ‫نەشتەرگەریدا بوون دەخوێندەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەل��ك��ت��رۆدەك��ان چ��االك��ی��ی��ە‬ ‫دەمارییەكانیان لەڕووبەری بەشی‬ ‫سەرەو ناوەڕاستی الجانگی سەرەوە‬ ‫دەردەخست (ناوچەیەك لەمێشك‬ ‫نزیك لەگوێچكە كە لەپرۆسێسی‬ ‫دەنگدا رۆڵی هەیە)‪ ،‬بە بەكارهێنانی‬ ‫ئەم داتایانە گروپی پسلی خەریكی‬ ‫ك��ردن��ەوەی ئ��ەو نهێنییەبوون كە‬ ‫بیستنی وشەكان پەیوەندیدارە بەكام‬ ‫‌یەك لەچاالكییەكانی مێشكەوە‪.‬‬ ‫لەپێكهاتەی مێشكدا لەرەلەری‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆر هەیە ك��ە لەدەماغدا‬ ‫جیادەكرێنەوەو لەناوچەی جیاوازدا‬ ‫كاریان لەسەر دەكرێت‪.‬‬


‫‪33‬‬ ‫پسلی دەڵ��ێ��ت «ب��ەوت��ەی��ەك��ی‬ ‫سادەتر‪ ،‬یەكخاڵ (لەدەمار) تەنیا‬ ‫كار لەسەر مەوداێكی لەرەلەری‬ ‫(‪ )١٠٠٠‬ه��ێ��رت��زی دەك�����ات‌و‬ ‫چ��اوپ��ۆش��ی ل��ە ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ت��ر‬ ‫دەكات‪ ،‬خالێكیتر تەنیا كار لەسەر‬ ‫ل���ەرەل���ەری (‪ )٥٠٠٠‬ه��ێ��رت��زی‬ ‫دەكات‪ ،‬لێرەوە دەتوانیین وایدابنیین‬ ‫كاتێك چ��االك��ی ئ��ەم خاڵە زی��اد‬ ‫دەبێت كە دەنگێك بەو لەرەلەرەوە‬ ‫ببیسترێت»‪.‬‬ ‫ب����ەوت����ەی پ��س��ل��ی ل���ەرەل���ەر‬ ‫تەنیا دات��ای��ەك نییە ك��ە دەكرێت‬ ‫دەربهێنرێت‪ ،‬الیەنەكانیتری دەنگ‬ ‫وەك ئاهەنگ‌و سیالبل‌و بەرزونزمی‬ ‫ل��ەرەل��ەرەك��ان��ی��ش ب��ۆ تێگەیشتن‬ ‫لەدەنگ گرنگن‪.‬‬ ‫جینیفێر بیزلی‪ ،‬توێژەری بواری‬ ‫بیستن لەزانكۆی ئەكسفۆرد دەڵێت‬ ‫«ناوچەگەلێك لەمێشك كە ئەوان‬ ‫داتاكانیان تۆماركردووە‪ ،‬رێگەیەكە‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ن��اوچ��ەی��ەك ل��ەدەم��اغ كە‬ ‫ك����ار ل���ەس���ەر دەن����گ دەك����ات‌و‬ ‫ناوچەیەك كە رێگەدەدات ئەوانە‬ ‫شیبكەنەوەو واڵمەكە رێكبخەن‪،‬‬ ‫ئەو تایبەتمەندییانەی ئەوان دەتوانن‬ ‫ل��ەم ناوچانە دەریبهێنن ئەوانەن‬ ‫كە لەڕاستیدا بۆتێگەیشتن لەقسە‬ ‫گرنگن»‪.‬‬ ‫گ��روپ��ی پسلی توانییان زۆر‬ ‫لەالیەنەكانی ق��س��ەك��ردن لەگەڵ‬ ‫چاالكییە دەم��اری��ی��ە هاوكاتەكان‬ ‫ب���ب���ەس���ت���ن���ەوە‪ ،‬ئ�������ەوان دوات�����ر‬ ‫ئەلگوریسمێكیان ب��ۆ شیكاری‬ ‫چاالكییەكانی مێشك‌و دروستكردنی‬ ‫تۆمارێكی شەبەنگی دیزاینكرد‪،‬‬ ‫ئەم پیشاندانە گرافیكییەی دەنگ‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬چەندجار كامیەك لە‬ ‫لەرەلەرەكان لەمەودایەكی كاتیدا‬ ‫روویداوە‪ ،‬ئەوان بۆ تاقیكردنەوەی‬ ‫ئ���ەم ئ��ەل��گ��وری��س��م��ە‪ ،‬ش��ەب��ەن��گ��ە‬ ‫دەمارییەكەیان لەگەڵ شەبەنگی‬ ‫دەنگیدا بەراورد كرد‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا بەرنامەیەكیتریان‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ا ت���اوەك���و ش��ەب��ەن��گ��ە‬ ‫تۆماركراوەكە بكەن بەدەنگ‪ ،‬پسلی‬ ‫دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو كەسانەی گوێیان‬ ‫لەدەنگە دروستكراوەكان دەگرت‬ ‫دەیانتوانی لەیەكچوون لەنێوان‬ ‫وشەی راستی‌و وشەی دروستكراو‬ ‫بدۆزنەوە»‪.‬‬ ‫كاتێك پەیامنێری گ��ۆڤ��اری‬ ‫نیوساینتست گوێی لێگرت تەنیا‬ ‫ت��وان��ی وش���ەی (‪)structure‬و‬ ‫(‪ )waldo‬تێبگات‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‪،‬‬

‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��ك��ردن��ەوەی ك����رداری‬ ‫دروس��ت��ی ب��ۆ تیمەكە ب��ەس بوو‬ ‫تاوەكو وشەكان بە بەكارهێنانی‬ ‫شیكاری كۆمپیوتەری تێبگەن‪.‬‬ ‫ئ����ەم دۆزی����ن����ەوەی����ە‪ ،‬وات���ە‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە ل��ەوش��ەك��ان دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ��ەن��ج��ام��دان��ی هەندێك‬ ‫چ���االك���ی ل��ەن��ێ��و م��ێ��ش��ك��دا كە‬ ‫هاوشێوەی بیستنی ئ��ەم وشانەیە‬ ‫بەگوێچكەو بۆ بەكارهێنانەكانی‬ ‫ئاییندەی ئ��ەم توێژینەوەیە زۆر‬ ‫گرنگە‪.‬‬ ‫ستیڤن الریس لەزانكۆی لیژی‬ ‫بەلجیكا دەڵێت «ئێمە دەزانیین كە‬ ‫بۆ زۆرێك لەچاالكییە هەستییەكان‪،‬‬ ‫وێنەسازی زێهنی رەهێڵەیەكی‬ ‫هاوشێوە چاالك دەكات»‪ ،‬بەوتەی‬ ‫ئەو ئێمە دەبێت بتوانین پیشانیبدەین‪،‬‬ ‫كە تەنیا بیركردنەوە لەوشەكان‬ ‫بەسە‪ ،‬ئەمە بۆ بەكارهێنانی پزیشكی‬ ‫گرنگی تایبەتی هەیە‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی پسلی گروپگەلێكی‬ ‫زۆر لەجیهاندا خەریكی كاركردنن‬ ‫لەسەر ئ��ەم بابەتە‪ ،‬فرانگ گونتز‬ ‫لەزانكۆی بۆستن لەماساچوسێت‪،‬‬ ‫شیكاری بۆ ئەو نیشانانە كردووە‬ ‫كە شێوازی دەم‌و قورگ كۆنتڕۆڵ‬ ‫دەكەن‪ ،‬بۆ ئەوەی تێبگات خەڵك‬ ‫لەكاتی قسەكردندا چی لەژێكانی‬ ‫دەنگی خۆیاندەكەن‪ ،‬تاوەكو تێبگەن‬ ‫دەیەوێت چی بڵێت‪.‬‬ ‫ئ��ەوان سۆفتوێرەكەی خۆیان‬ ‫لەسەر ئیریك رەمزی تاقیكردەوە‪،‬‬ ‫ئەم كەسە فەلەجە‪ ،‬ئەلكترۆدێك‬

‫لەبەشێك مێشكی دانرا كە بەرپرسە‬ ‫لەقسەكردن‪ ،‬لەئێستادا ئەم سۆفتوێرە‬ ‫بۆ بەرهەمهێنانی چەند دەنگێكی‬ ‫س��ادە گونجاوە‪ ،‬ب��ەاڵم ناتوانێت‬ ‫دەنگە ئاڵۆزەكان بەرهەمبهێنێت‪.‬‬ ‫الڤریسیش خەریكی كاركردنە‬ ‫ل���ەس���ەر ئ����ەو رێ���گ���ەی���ان���ەی كە‬ ‫پەیوەندیدارن بەچاالكی مێشك‪،‬‬ ‫لەكاتی بەڵێ‪ ،‬یان نەخێر بۆ ئەو‬ ‫كەسانەی كە ناتوانن قسە بكەن‪.‬‬ ‫دەم��ارن��اس��ان��ی��ت��ری��ش هەندێك‬ ‫رێگەیان بۆ پەیوەندی لەگەڵ ئەو‬ ‫نەخۆشانەی كە لەقۆناغی ژیانی‬ ‫نەباتیدان بە بەكارهێنانی (‪)fMRI‬‬ ‫پێشنیاركردووە‪ ،‬ئەو دەڵێت «ئەڵبەت‬ ‫زۆرب���اش دەب���وو ئ��ەگ��ەر كەسێك‬ ‫بیتوانیبا نهێنی وەاڵمدانەوەكەیان‌و‬ ‫بیركردنەوەكانیانی بكردایەتەوە»‪.‬‬ ‫زانیارییە دەنگییەكان لەمێشكی‬ ‫هەموو كەسێكدا بەشێوەی هاوشێوە‬ ‫پرۆسێسی لەسەر دەكرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫م��ۆدێ��ل��ە ن��وێ��ی��ەك��ە دەك���رێ���ت بۆ‬ ‫هەمووان بەكاربهێنرێت‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫هەركەسێك رێكخستنی جیاوازی‬ ‫پێویستە‪ ،‬هۆكارەكەشی جیاوازی‬ ‫ئ��ان��ات��ۆم��ی��ك��ی دەم���اغ���ی ك��ەس��ە‬ ‫جیاوازەكانە‪ ،‬ئەو دەڵێت پرۆسەی‬ ‫فێركردن ك��ورت��م��اوەی��ەو پێویستە‬ ‫گوێ لەهەندێك دەن��گ بگیرێت‪،‬‬ ‫دوای رێكخستنی مودێل دەكرێت‬ ‫بۆ پێشبینی وت��ار بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫تەنانەت بۆ ئەو وشانەی كە پێش‬ ‫ئێستا نەبیستراون‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی پسلی تەكنەلۆژیای‬

‫پێویست بۆ ئ��ەوەی ئ��ەم ئایدیایە‬ ‫ببێت ب���ەك���ردار ل��ەب��ەڕدەس��ت��دای��ە‬ ‫(تەكنەلۆژیای‬ ‫«ئیمپلەنێتەكان‬ ‫زی���رەك) نیشانە ت��ۆم��ارك��راوەك��ان‬ ‫دەن���ێ���رێ���ت ب���ۆب���ەش���ی ن��ه��ێ��ن��ی‬ ‫ك����ردن����ەوەك����ان‪ ،‬ل�����ەوێ دەب���ن‬ ‫بەفەرمانە جووڵەییەكان‪ ،‬یان دەبن‬ ‫بەوتار‪ »،‬ئەو دەیەوێت نێوانگری‬ ‫گونجاوو تەندروست‪ ،‬بێوایەری‬ ‫چێنراو بۆ بەكارهێنانی درێژماوە‬ ‫بەرهەمبهێنرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی ئان ئەشناپ لەزانكۆی‬ ‫ئاكسفۆرد‪ ،‬هیچكەس لەئایندەی‬ ‫نزیكدا ناتوانێت بیركردنەوەكانمان‬ ‫ب��خ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ت��ەن��ی��ا‬ ‫ژمارەیەكی كەم لەخەڵك دەتوانن‬ ‫بەنەشتەرگەری دەماخ ئەم ئامێرانە‬ ‫لەمێشكی خۆیاندا بچێنن‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫ئەو كەسانەی كە پێویستیان بەدەنگە‬ ‫ئەمە هەنگاوێك بۆپێشەوەیە‪.‬‬ ‫الڤ���ری���س دەرب���������ارەی ئ��ەم‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ن��ان��ەوە دەڵ��ێ��ت «ئێمە‬ ‫هۆكاری زۆرمان هەیە بۆ ئەوەی‬ ‫بەداهاتوو ئۆمێدوار بین»‪ ،‬بەوتەی‬ ‫پسلی ئێمە هێشتا ن��ازان��ی��ن ئایا‬ ‫قسەكردن تەنیا ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫بیركردنەوە دەكرێت‪ ،‬یان نا ئەو‬ ‫دەڵێت بەدڵنیاییەوە ئۆمێد هەیە»‪.‬‬ ‫بۆ بینینی ڤیدیۆی پەیوەندیدار‬ ‫ب���ەم ب��اب��ت��ەوە س��ەی��ری الپ���ەڕەی‬ ‫لڤین زاست‌و تەكنەلۆجیا( (�‪Lvin‬‬ ‫‪ )science2‬ل���ەس���ەر ت���ۆڕی‬ ‫كۆمەاڵیەتی فەیسبووك بكە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪34‬‬

‫ئ‬ ‫ا‬ ‫گ‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫‬‫‪2013 R‬‬

‫ی�����������ەک�����������ێ�����������ک‬ ‫ل���ەس���ەرن���ج���راک���ێ���ش���ت���ری���ن‬ ‫پێشانگایی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکانی‬ ‫ئۆتۆمبێلی جێنێڤ لەمانگی‬ ‫ئ�����������ازاردا‪( ،‬ئ����اگ����ێ����را ‪R‬‬ ‫‪ )2013‬نوێترین بەرهەمی‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی ک��ون��ی��خ��زگ��ە‪،‬‬ ‫بەپێی وت��ەی کۆمپانیایەکە‬ ‫دەتوانێت بەتوانای(‪)١١١٥‬‬ ‫بۆ(‪)١١٤٠‬ئەسپی هەڵمی‌و‬ ‫خ��ێ��رای��ی(‪)٤٤٠‬ک��ی��ل��ۆم��ی��ت��ەر‬ ‫لەکاتژمێردا ببێت بەخێراترین‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی دروس��ت��ک��راو‬ ‫لەجیهانداو ئ��ەم ناونیشانە‬ ‫لەبوگاتی ڤێرڤن س��ووپ��ەر‬

‫س���پ���ۆرت وەرب���گ���رێ���ت کە‬ ‫بەخێرایی (‪ )٤٣١‬کیلۆمیتەر‬ ‫لەکاتژمێردا دەڕوات‪.‬‬ ‫ئەم ئۆتۆمبێلە لەماوەی‬ ‫(‪ )٢.٩‬چ��رک��ە ل��ەس��ف��رەوە‬ ‫دەگ��ات��ە (‪ )١٠٠‬کیلۆمیتەر‬ ‫لەکاتژمێردا‪ ،‬دوای (‪)٧.٥‬‬ ‫چرکە؛ دەگاتە خێرایی (‪)٢٠٠‬‬ ‫کیلۆمیتەر ل��ەک��ات��ژم��ی��ڕداو‬ ‫لەماوەی (‪ )١٤.٥‬چرکەدا‬ ‫دەگ���ات���ە خ��ێ��رای��ی (‪)٣٠٠‬‬ ‫کیلۆمیتەر ل��ەک��ات��ژم��ێ��رداو‬ ‫لەماوەی (‪ )١٧.٦٨‬چرکەدا‬ ‫دەگ��ات��ە (‪ )٣٢٢‬کیلۆمیتەر‬ ‫لەکاتژمێردا‪.‬‬

‫ئ��ەم ئۆتۆمبێلە بەشێک‬ ‫ل���ەت���اودان���ەک���ەی ب��ەه��ۆی‬ ‫تایە نوێیەکانییەوەیەتی کە‬ ‫ب��ەی��ارم��ەت��ی تەکنەلۆژیایی‬ ‫تایبەتی کونیخزگ بەناوی‬ ‫(‪)Aircore Technology‬‬ ‫ناوبۆش‌و یەکپارچەو لەفایبری‬ ‫کاربۆن دروستکراوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫هەر کامێکیان بەرادەی (‪)٥‬‬ ‫ک��ی��ل��ۆگ��رام ل��ەک��ێ��ش��ەک��ەی��ان‬ ‫داب��ەزی��وە‪ ،‬ه��ەروەه��ا بەهۆی‬ ‫دیزاینی زی��رەک��ان��ەوە (‪)٢٠‬‬ ‫کیلۆگرام لەکێشی ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫کەمکراوەتەوە‪.‬‬

‫ئ���ەم ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ە پێش‬ ‫لەمەش بەرهەمهێنی یەکەم‬ ‫ئۆتۆمبێلی خ��ێ��رای جیهان‬ ‫ب��ووە‪ ،‬بۆیەکەمجار لەساڵی‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ن‬ ‫(‪)٢٠٠٧‬دا‬ ‫ت���ای���ەی ف��ای��ب��ر ک��ارب��ۆن��ی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��اوە‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ س��ت��ۆپ��ی سرامێکی‬ ‫ب��ۆ م��ۆدێ��ل��ەک��ان��ی (‪)CCX‬‬ ‫و(‪)CCR‬بەکاردەهێنراو بوو‬ ‫بەهۆی ئەوەی (‪ )CCX‬بێت‬ ‫ب��ە س��ووک��ت��ری��ن ئۆتۆمبێلی‬ ‫جیهان‪.‬‬

‫گۆڕانکاریی گەورەتر‬ ‫ل�������ەن�������ێ�������و ئ�������ەو‬ ‫گۆڕانکارییانەدا لە ئاگێرا‬ ‫(‪)R‬دا ک����راوە‪ ،‬دەک��رێ��ت‬ ‫باسی تەکنەلۆجیایەکی نوێ‬ ‫ب��ک��ەی��ن ک��ە بۆیەکەمجار‬ ‫لەتەکنەلۆجیای ئۆتۆمبێلدا‬ ‫بەکاردێت‪ ،‬یەکێکیان بریتیە‬ ‫لەداپۆشەرێکی پێکهاتەی‬ ‫ن��ان��ۆ ل��ەس��ەر رووب����ەری‬ ‫سیلەندەرەکان کە لەالیەن‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی س���وی���دی‬ ‫(‪ )ANS‬ب��ەره��ەم��ه��ات��ووە‪،‬‬


‫‪35‬‬

‫ئەم تەکنەلۆجیایە یەکەمجار‬ ‫(‪)٢٠٠٦‬دا‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی‬ ‫لەالیەن زانکۆی ئۆپساالوە‬ ‫ناسێنراو دەکرێت لەالیەن‬ ‫ه���ەم���وو م��ەک��ی��ن��ەک��ان��ەوە‬ ‫ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئ��ەم��ە‬ ‫دەب����ێ����ت����ەه����ۆی ئ�����ەوەی‬ ‫لێکخشاندن‌و سووتاندنی‬ ‫سووتەمەنی کەمببێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫کۆمپانیاکە لەنێوان (‪)٩-٦‬‬ ‫لەسەدی وزەی سەرەتایی‬

‫م���ەک���ی���ن���ەک���ان ب���ەه���ۆی‬ ‫لێخشاندنی نێوان پیسن‌و‬ ‫لەکیس‬ ‫سیلەندرەکانەوە‬ ‫دەچ���ێ���ت‪ ،‬ب���ەه���ۆی ئ��ەم‬ ‫پێکهاتە نانۆییەوە دەکرێت‬ ‫لێخشاندن ب��ۆ ل���ە(‪)%٣٠‬‬ ‫تاوەکو لە(‪ )%٥٠‬داببەزێت‪،‬‬ ‫هەرئەمە دەبێتەهۆی ئەوەی‬ ‫کرداری مەکینەکە لە(‪-%٢‬‬ ‫‪ )%٥‬باشتربێت‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا سیستمێکی‬

‫چ����اودێ����ری ب���اش���ت���ر ب��ۆ‬ ‫مەکینەکە لەبەرچاوگیراوەو‬ ‫زۆرت����ری����ن خ���واڵن���ەوەی‬ ‫م��ەک��ی��ن��ەک��ە ب��ۆ (‪-٧٢٥٠‬‬ ‫‪ )٧٥٠٠‬بەرزبووەتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەم ئۆتۆمبیلە سیستمێکی‬ ‫ساڵنسای سووکتر لەچاو‬ ‫م���ۆدێ���ل���ەک���ان���ی پ��ێ��ش��وو‬ ‫دیزاینکراوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Giz mag :‬‬


‫‪36‬‬

‫تەلسکۆپی مەزنی ماجەالن‬ ‫تەلسکۆپی مەزنی ماجەالن‬ ‫(‪ )JMT‬ح������ەوت ئ���اوێ���ن���ەی‬ ‫گ����������������ەورەی(‪ )٨.٤‬م���ەت���ری‬ ‫بەکاردەهێنێت ک��ە ل��ەداه��ات��ووی‬ ‫نزییکدا‪ ،‬دەیکات بەگەورەتریین‬ ‫تەلسکۆپی چاالک لەسەر زەوی‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا م��ەن��ج��ەڵ��ی ت��وان��دن��ەوەی‬ ‫ئاوێنەکان دەبینین‬ ‫ئەم حەوت ئاوێنەیە لەتاقیگەی‬ ‫ژێرزەوینی دروستکردنی ئاوێنە‬ ‫لەزانکۆی (ئاریزۆنا)دروستدەکرێت‬ ‫ک��ە ل��ەژێ��ر زەوی ستادیۆمیكی‬ ‫فۆتبۆڵدایە‪ .‬گرنگتریین قۆناغی‬ ‫دروستکردنی ئەم ئاوێنانە‪،‬توانەوەو‬ ‫کە‬ ‫شکڵپێدان‌وفێنککردنەوەیە‬ ‫ل��ەن��ێ��و م��ەن��ج��ەڵ��ەێ��ک��ی ب��ەخ��ول��دا‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪.‬‬ ‫لەم مەنجەڵەدا بەتیرەی(‪)٨.٤‬‬ ‫م������ت������ر‪)٢١(،‬ت������ەن ش���وش���ەی‬ ‫ب��وروس��ی��ل��ی��ک��ات ت���اوەک���و پلەی‬

‫گ���ەرم���ی(‪)١١٧٠‬س���ان���ت���ی���گ���راد‬ ‫گ��ەرم��دەک��رێ �ت‌و دەت��وێ��ن��رێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫مەنجەڵەکە بەخێراییەکی دیاریکراو‬ ‫دەخ��ول��ێ��ت��ەوە ت���اوەک���و ش��ێ��وەی‬ ‫پ��اراب��ۆال وەرب��گ��رێ��ت(رێ��ک وەک‬ ‫کاتێک چا یان شەربەتێک دەکەنە‬ ‫ن��ێ��وپ��ەراخ��ێ��ک��ەوەو روب���ەرەک���ەی‬ ‫شێوەی پارابۆال وەردەگرێت)‪.‬‬ ‫ب���ەش���ی ژێ�����ر ش���ووش���ەک���ە‬ ‫ش��ێ��وازێ��ک��ی ش��ان��ە هەنگی هەیە‬ ‫‪ ،‬ک��ە ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەی کێشەکەی‬ ‫کەمدەبێت دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫رووب��ەری فێنککردنەوە فراوانتر‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫ق���ۆن���اغ���ی ف��ێ��ن��ک��ک��ردن��ەوە‬ ‫یەکێکە لەگرنگتریین قۆناغەکانی‬ ‫بەرهەمهێنانی ش��وش��ە‪ ،‬چونکە‬ ‫نابێت هیچ چەشنە بڵقێک لە‬ ‫سترکتۆرەی شووشەکەدا دروست‬ ‫ببێت‪ .‬پ��رۆس��ەی کەمکردنەوەی‬

‫پ���ل���ەی گ���ەرم���ی وردوه����ێ����واش‬ ‫ئەنجامدەدرێت‪ ،‬هەر بۆیە لەوانەیە‬ ‫چەندیین مانگ بخاێنێت!‪.‬‬ ‫دوای������ی ب����ەره����ەم ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫شووشەکە بەبەکارهێنانی ئامێری‬ ‫کۆمپیوتەری پۆلیشی دەک���ەن‪.‬‬ ‫وردی پ��ۆل��ی��ش��ەک��ە ب��ەڕادەی��ەک��ە‬ ‫ک���ەزب���ری روب�����ەری ش��ووش��ەک��ە‬ ‫نابێت زیاتر لە(‪)١‬نانۆمیتر(‪١‬لەسەر‬ ‫میلیاری میترێک)بێت‪.‬‬ ‫دوای����ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��ران��ەوەی‬ ‫ئەوەی رووبەرەکە بەباشی سافە‪،‬‬ ‫دەبرێت بۆژووری بۆشایی‌وچەند‬ ‫گ���رام ئ��ەڵ��ۆم��ن��ی��ۆم ی���ان زی���و کە‬ ‫ک������راون ب���ەه���ەڵ���م ب��ەه��ێ��واش��ی‬ ‫روب��ەرەک��ەی دادەپ��ۆش��ێ��ت‪ .‬ئەم‬ ‫تۆێکڵە ناسکە کانزاییە کەتەنها‬ ‫چەند مولکیولێک ئەستوری هەیە‬ ‫رووب��ەڕی گەڕێنەوەری ئاوێنەکە‬ ‫دروستدەکات‪.‬‬

‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی‬ ‫س���ەرەوە‪ ،‬بۆ یەکەمیین ئاوێنەی‬ ‫ح����ەوت ئ��اوێ��ن��ەک��ە (‪)٧‬س���اڵ���ی‬ ‫خ��ای��ان��دووە!‪ .‬زانایانی زانکۆی‬ ‫ئاریزۆنا هیوادارن ئەم چاالکییە‬ ‫درێ��ژخ��ای��ەن��ە وەک ئەزموونێک‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��ی��ان ب����دات ب���ۆئ���ەوەی‬ ‫بەشەکانیتری ئاوێنەکە لە(‪)٢‬ساڵدا‬ ‫تەواو بکەن‪.‬‬ ‫بەم پێیە بێت‪ ،‬دروستکردنی‬ ‫پارچەکانی ئۆپتیکی تەلسکۆپی‬ ‫گ����ەورەی م��اج��ەالن ک��ە ت��ی��رەی‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری ت���ەن���ه���ا(‪)٢٤،٥‬ە‪،‬‬ ‫دەساڵیتر ت��ەواو دەبێت‌و النیکەم‬ ‫ت��اوەک��و (‪)١٥‬س���اڵ گەورەتریین‬ ‫ت��ل��س��ک��ۆپ��ی س���ەرگ���ۆی زەوی‬ ‫دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ئ���ەم تەلسکۆپە‬ ‫توانایی ئۆپتییکیەکەی زۆر بەرزەو‬ ‫وێنەکانی دەجار روونتر لەوێنەکانی‬ ‫تلسکۆپی فەزایی هابڵ دەبێت‪.‬‬


‫‪37‬‬

‫ژاپۆن‌و بەریتانیا لەژێر‬ ‫جەمسەری باکورەوە‬ ‫پێکەوە دەبەسترێنەوە‬ ‫خێرایی پەیوەندییەکان لەجیهانی‬ ‫ئ��ی��م��ڕۆدا گ��رن��گ��ی ت��ای��ب��ەت��ی ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫ئ��ەو ریشاڵە بیناییانەیی(‪optical‬‬ ‫‪ )fiber‬کە بڕیارە بەتێپەڕبوون لەژێر‬ ‫سەهۆڵەکانی جەمسەرییەوە ژاپ��ۆن‬ ‫ببستێتەوە بە بەریتانیاوە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەی‬ ‫کارکردنی ئینتەرنێت بەهێزتر دەکات‬ ‫دەبێت بەهۆی باشتربوونی بازەرگانی‬ ‫جیهانی‪.‬‬ ‫پاشەکشێ‌و داب��ەزی��ن��ی ئاستی‬ ‫دەری��ا سەهۆاڵوییەکانی جەمسەری‬ ‫باکور لەوانەیە بۆ کەشی ئاووهەوای‬ ‫جیهان خەبەرێکی ناخۆش بیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆ بازەرگانی نێودەوڵەتی لەوانەیە‬ ‫لوتفێکی گەورە بێت‪ ،‬هەم کەشتییە‬ ‫گەورەکان لەرێگەیی ئاوی باکوری‬ ‫خ���ۆرئ���اوا س����وودوەردەگ����رن‪ ،‬هەم‬ ‫پەیوەندییەکانی خێراتر لەرێگەی‬ ‫ریشاڵەبینایی (‪ )optical fiber‬نوێوە‬ ‫کە بڕیارە لەم رێگەدا دابمزرێت‪.‬‬ ‫لەمانگی ئ��اب��دا کۆمپانیاکان‬ ‫دەستدەکەن بەدروستکردن‌و دابەزاندنی‬ ‫یەکەم کەیبڵەکانی ژێردەریایی تاوەکو‬ ‫بەتێپەڕبوون لەژێر زەریایی بەستەڵەکی‬ ‫باکور‪ ،‬رێگەیەکی دیجیتاڵی لەنێوان‬ ‫تۆکیۆو لەندەندا دروستبکات‪.‬‬ ‫بڕیار وای��ە دوو هێڵی کەیبڵی‬ ‫کە ل��ەس��ەرەوەی ئەمریکای باکوری‬

‫تێپەڕ دەبێت‪ ،‬لەگەڵ هێڵێکی سێهەم‬ ‫ک��ە ب��ۆ ت��ێ��پ��ەڕب��وون ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی‬ ‫رووسیا لەبەرچاو گیراوە‪ ،‬ئەم دوو‬ ‫شارە پێکەوە دەبەستێتەوە‪ ،‬درێژترین‬ ‫هێڵی ئەم پەیوەندییە کەیبڵییە دوایی‬ ‫تەواوبوونی دەبێت بەدرێژترین هێڵی‬ ‫رێشاڵە بینایی جیهان‪.‬‬ ‫دەریایی بەستەڵەک‌و کێوەکانی‬ ‫سەهۆڵ تەنگەژە لەرێگەی دانانی‬ ‫کەیبڵەکەدا دروستدەکەن‌و تەنها چەند‬ ‫مانگ لەساڵدا دەکرێت کاربکرێت‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا ب��ەوت��ەی دنیس‬ ‫سارنکۆف بەڕێوەبەری کۆمپانیایی‬ ‫(‪ )polarnet project‬کە ئەرکی‬ ‫ه��ێ��ڵ��ی س��ێ��ه��ەم��ی ل��ەک��ەن��ارەک��ان��ی‬ ‫رووسیا لەئەستۆدایە‪ ،‬س��وودی زۆر‬ ‫ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی هێڵی تێپەڕبوو‬ ‫لەجەمسەری باکورەوە هەیە‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ئ����ەم ک�����ارە ت����ەواو‬ ‫دەبێت‪ ،‬کەیبڵەکان بەڕادەیەکی زۆر‬ ‫لەمەترسییەکانی ئ��اوەک��ان��ی گ��ەرم‬ ‫دەپ��ارێ��زرێ��ت‪ ،‬مەبەست لەمەترسی‬ ‫ه��ەم��ان کەشتییەکانی ماسیگرتن‌و‬ ‫کەشتییە تێپەڕیووەکانیترە‪ ،‬بەختەوەرانە‬ ‫لەناوچە جەمسەرییەکان ژمارەیان زۆر‬ ‫کەمە‪.‬‬ ‫(‪)١٥٦٠٠‬کیلۆمیتەر هێڵی کەیبڵ‬ ‫ک��ە ل��ەالی��ەن کۆمپانیایی (‪Arctic‬‬

‫‪)Fibre‬وە ئەنجامدەدرێت‌و ژاپۆن‌و‬ ‫لەندەن لەرێگەی ناوچەی کەنەدی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ب����اک����ورەوە پ��ێ��ک��ەوە‬ ‫دەبەستێتەوە‪ ،‬دواکەوتنی کات لەنێوان‬ ‫ئەم دوو پایتەختەدا بەبڕی(‪ )62‬میلی‬ ‫چرکە کەمدەکاتەوە‪.‬‬ ‫ئەم کاتە کەمە بۆ بازەرەگانی خێرا‬ ‫کە بەندە لەسەر پەیوەندی زۆرخێرا‪،‬‬ ‫واتایی میلیۆنان دۆالر خێر دەگەێنێت‪،‬‬ ‫بەهێزکەری رون��اک��ی ل��ەه��ەر(‪)٥٠‬‬ ‫تاوەکو (‪)١٠٠‬کیلۆمیتەر نیشانەکان‬ ‫بەهێزدەکات‌و هەروەها کۆمەڵگاکانی‬ ‫تەریککەوتویی جەمسەری بەسوود‬ ‫وەرگرتن لەو فەرعانەی کە لەهێڵی‬ ‫سەرەکی وەردەگیرێن‪ ،‬بەیەکترییەوە‬ ‫دەبەسترێنەوە‪.‬‬ ‫هەڵبەت نابێت ئ��ەوەم��ان لەبیر‬ ‫بچێت ن��اوچ��ەی جەمسەری باکور‬ ‫بەهیچ شێوەیەک ناوچەیەکی بێوەیی‬ ‫نییە‪ ،‬کێوە سەهۆڵەکانی ئەم ناوچەیە‬ ‫توانایی وەستاندنی هەرچەشنە هەوڵی‬ ‫چاککردنەوەیەکیان هەیە‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم کێوە سەهۆڵییانە‬ ‫ت��اوەک��و (‪)١٧٠‬م��ی��ت��ەر ل��ەژێ��رئ��اودا‬ ‫درێژیان هەیەو دەتوانن زیاد لەیەک‬ ‫میتەر بنی زەریاکان بکێڵن‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫هێڵی کەیبڵەکانی ب��ەس��ت��ەرەوەی‬ ‫ژاپۆن‪ -‬بەریتانیا لەگەرووی دەیویس‬

‫کە ئەگەری بوونی کێوی سەهۆڵ‬ ‫زی��ات��رە النیکەم کەیبڵەکان دەبێت‬ ‫(‪)٦٠٠‬م��ی��ت��ەر ل��ەق��وواڵی��دا دابنرێن‪،‬‬ ‫تاوەکو لەبەرکەوتنی گەورەترین کێوە‬ ‫سەهۆڵەکانیش بپارێزرێن‪ ،‬رووبەری‬ ‫ژێرەوەی کێوەسەهۆڵکەکان هەڵگری‬ ‫ه��ەن��دێ��ک زب��ری��ی��ە ک��ە هەندێکجار‬ ‫درێ��ژی��ی��ەک��ەی��ان دەگ��ات��ە (‪)١٨‬م��ی��ت��ەر‬ ‫ه��ەرب��ۆی��ە کەیبڵەکانی جەمسەری‬ ‫لەرێگەکەیدا النیکەم دەبێت (‪)٥٠‬‬ ‫میتەر لەقوواڵییدا بێت‪.‬‬ ‫کەیبڵەکانی ژێردەریا هەڵگری‬ ‫قەبارەیەکی گەورە لەزانیاری بەشێوەی‬ ‫رووناکین‪ ،‬ئەم شێوازە لەپەیوەندی‬ ‫لەئێستادا کارییگەرترین‌و کارئامەترین‬ ‫رێگەیە بۆ گواستنەوەی زانیاری‌و‬ ‫پەیوەندییە بێوایەرییەکان ناتوانن‬ ‫پێشبڕکێی لەگەڵدا بکەن‪.‬‬ ‫هەرچەند کەیبڵەکانی جەمسەری‬ ‫النیکەم تاوەکو کاتێک کەشتییەکا‬ ‫ق��ەڕەب��اڵ��غ��ی��ان ن���ەک���ردووە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫م��ەت��رس��ی وەک ل��ەن��گ��ەر گرتنی‬ ‫کەشتییەکان ب���ەرەوڕوو نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ درێژەکێشانی زیادبوونی پلەی‬ ‫گەرمی جیهانی دوورنییە لەداهاتوودا‬ ‫ئەو ناوچەیەش بەکەشتی قەرەباڵغ‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪38‬‬

‫بۆچی‬ ‫خواردەمەنی‬ ‫رۆژهەاڵتی‌و‬ ‫رۆژئاوایی تامیان‬ ‫جیاوازە؟‬ ‫ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی خ��واردن��ی‬ ‫رۆژه�����ەاڵت�����ی‌و رۆژئ���اوای���ی���ان‬ ‫خواردووە‪ ،‬بەئاسانی تێگەیشتوون‬ ‫ئ��ەم دوو خواردەمەنییە تامیان‬ ‫جیاوازە‪ ،‬بۆیە پێویست ناكات ئەو‬ ‫كەسەی ئ��ەم جیاوازییە هەست‬ ‫پ��ێ��دەك��ات‪ ،‬پسپۆری پیشەسازی‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ەاڵم بۆ‬ ‫تێگەیشتن لەهۆكاری ئەم جیاوازییە‬ ‫بەڕاستی دەبێت پسپۆر بیت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫مەرج نییە ئەم پسپۆرییە‪ ،‬پسپۆری‬ ‫پیشەسازی خواردەمەنی بێت‪.‬‬ ‫ئ����������ەو ئ�����ای�����دی�����ای�����ەی‬ ‫«خواردەمەنییەكان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫بگۆنجێن‪ ،‬ئایدیایەكی نوێ نییە‪،‬‬ ‫لەخۆرئاوادا بۆ ئەم ك��ارە چەند‬ ‫ج��ۆر خ��واردەم��ەن��ی ل��ەڕوان��گ��ەی‬ ‫كیمیاییەوە شیكاردەكەن‪ ،‬تاوەكو‬ ‫تێبگەن كە ماددە سەرتاییەكانیان‬ ‫لە چ تامگەڵێكدا لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫هاوبەشن‪ ،‬ی��ان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫دەگونجێن‪ ،‬ئەمكارە ئ��ەو هەلە‬ ‫دەدات بەچێشتلێنەرەكان تاوەكو‬ ‫بتوانن پێكهاتە سەیرەكان كە‬ ‫لەهەمانكاتدا‪ ،‬گونجاون لەنێو‬ ‫مینوی خواردەمەنییەكانی خۆیاندا‬ ‫بگۆنجێنن‪ ،‬بۆ نموونە گونجاندنی‬ ‫چوكلێتی س��پ��ی ل��ەگ��ەڵ ماسی‬ ‫خاڤیار‪.‬‬

‫ب�����ەاڵم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫ن��وێ ك��ە (‪ )٣٨١‬ج��ۆر م��اددەی‬ ‫سەرەتایی‪ )١٠٢١( ،‬پێكهاتەیی‬ ‫تام‌و (‪ )٤٥٤٩٨‬شێوازی لێنانی‬ ‫ل��ەخ��ۆگ��رت��ووە گ��ەی��ش��ت��ووە ب��ەو‬ ‫ئەنجامەی خواردمەنییە ئاسیاییەكان‬ ‫لەگەڵ خواردەمەنییە ئەوروپییەكان‬ ‫بەتەواوەتی جیاوازن‌و نابێت ئەم‬ ‫ئایدیایە بۆ ئەوان بەكابهێنرێت‪.‬‬ ‫دوزی������������ن������������ەوەی ئ�����ەو‬ ‫خواردەمەنیانەی كە تامەكانیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ی��ەك��ت��ری��دا دەگ��ون��ج��ێ��ت‪،‬‬ ‫ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی هەندێك‬ ‫م��ی��ن��ۆی س��ەرن��ج��راك��ێ��ش ل��ەم‬ ‫چ��ەن��دس��اڵ��ەدا دابهێنرێت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫وەك دەرك���ەوت���ووە ل��ەگ��ەڵ یەك‬ ‫گ��ون��ج��ان��ی خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەڕێسایەكی دیاریكراو پەیڕەوی‬ ‫ناكەن‪ ،‬كاتێك ماددە سەرەتاییەكان‬ ‫بۆ دروستكردنی خواردەمەنییەكی‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ل��ەگ��ەڵ یەكتریدا‬ ‫تێكەڵ دەك��رێ��ن‪ ،‬ئەنجامەكەی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو شتەی چ��اوەڕوان��ی‬ ‫دەكەین بەتەواوەتی جیاوازە‪.‬‬ ‫ن���ووس���ەران���ی ئ����ەم وت����ارە‬ ‫توێژینەوییە ل��ەم��ب��ارەوە دەڵێن‬ ‫«چێشتلێنەرە خ��ۆرئ��اوای��ی��ەك��ان‬ ‫بەگشتی ح��ەزی��ان ل��ەگ��ەڵ ی��ەك‬ ‫گونجانی م���اددە سەرەتاییەكان‬

‫ه��ەی��ەو چ��ەن��دی��ن ت��ام��ی ج��ی��اواز‬ ‫لەگەڵ یەكتریدا تێكەڵدەكەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫چێشتلێنەرەكانی خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫تێدەكۆشن‪ ،‬لەتێكەڵكردنی ئەو‬ ‫خواردەمەنیانەی كە تامەكانیان‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی ی��ەك��ە خ��ۆب��پ��ارێ��زن‪،‬‬ ‫ئەم توێژینەوەیە رێگەی نوێ بۆ‬ ‫تێگەتیشتن لەنهێنییەكانی چێشتلێنان‬ ‫لەبەرانبەرماندا دەكاتەوە»‪.‬‬ ‫ج��ی��اوازی ف��راوان��ی ئ��ەم دوو‬ ‫ش���ێ���وازە ش��ی��دەك��ات��ەوە ب��ۆچ��ی‬ ‫ل���ەدووس���ەری ج���ی���اوازی گ��ۆی‬ ‫زەوی��ی��دا تامی خواردمەنییەكان‬ ‫تائەو رادەیە جیاوازە‪.‬‬ ‫توێژەرانی زانكۆی كەمبریج‬ ‫بەسەرپەرشتی سباستین ئەنهەرت‬ ‫لێكۆڵینەوەیان ل��ەس��ەر (‪)٣٨١‬‬ ‫ماددەیی سەرەتایی لەسەرانسەری‬ ‫ج��ی��ه��ان��ەوە ل���ەگ���ەڵ (‪)١٠٢١‬‬ ‫پێكهاتەیی تامیانكردو بەشێوەی‬ ‫رەه��ێ��ڵ��ەی��ەك دەریانهینا ت��اوەك��و‬ ‫پیشانیبدەن هەر ماددەی سەرەتایی‬ ‫چەند تامی لەخۆگرتووە‪.‬‬ ‫لەدواییدا ئەوان پێكهاتەكانی‬ ‫(‪ )٥٦٤٩٨‬ش���ێ���وازی لێنانی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ان لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫بەراوردكرد تاوەكو ببینن كامیەك‬ ‫ل��ە (‪ )٥‬كولتوركە (ئەمریكای‬ ‫ب��اك��ووری‪ ،‬ئ��ەوروپ��ای غ��ەرب��ی‪،‬‬


‫‪39‬‬

‫ئەوروپای باشووری‪ ،‬ئەمریكای‬ ‫الت��ی �ن‌و ئاسیایی ش��ەرق��ی) ئەو‬ ‫تامانەی تێكەڵیان كردووە لەگەڵ‬ ‫یەكتریدا زیاتر هاوبەشیان هەیەو‬ ‫یەكدەگرنەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامەكە سەرسووڕهێنەر‬ ‫ب��وو‪ ،‬شێوازەكانی خواردەمەنی‬ ‫ئەمریكای باكووری‌و ئەوروپای‬ ‫خ����ۆره����ەاڵت زی���ات���ر ل��ەت��ام��دا‬ ‫ی���ەك���دەگ���رن���ەوە‪ ،‬ب����ەاڵم چ��ێ��ژی‬ ‫خ��ەڵ��ك��ی ب���اش���ووری ئ��ەوروپ��او‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ئ��اس��ی��ا ل��ەم��ج��ۆرە‬ ‫یەكگرتنەدا نییەو ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫پێچەوانەیە‪ ،‬توێژەران تێگەیشتن‬ ‫كە دژبەیەكی لەشیوازەكانی لێنانی‬ ‫خۆرهەاڵتی‬ ‫خواردەمەنییەكانی‬ ‫ئاسیا زۆر جیاوازە‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ی ب����ڕی ه��اوب��ەش��ی‬ ‫ت��ام��ەك��ان��ی ن��ێ��وان دوو م���اددەی‬ ‫خ�����واردەم�����ەن�����ی زی���ات���رب���ێ���ت‪،‬‬ ‫ئەگەرێكی كەمتر هەیە كە بكرێت‬ ‫لەخواردەمەنی خۆرهەاڵتی ئاسیا‬ ‫بكرێت ئەم دوانە لەگەڵ یەكتریدا‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬ئەمە لەكاتێكدایە‬ ‫(‪ )١٣‬م�������اددەی س���ەرەت���ای���ی‬ ‫سەرەكی وەكو كەرە‪ ،‬شیر‪ ،‬هێلكە‬ ‫هەمیشە (‪ )٧٤.٤‬لەسەدی قاپی‬ ‫خواردەمەنی ئەمریكای باكوور‬ ‫پێكدەهێنێت‪.‬‬

‫ه���ەن���دێ���ك ت�����ام ه�����ەن ك��ە‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی��ی��ەك��ە ب����ەوەوە وات��ا‬ ‫پەیدا دەكات‪( ،‬بۆ نموونە رێحانە‬ ‫باشووری‬ ‫لەخواردەمەنییەكانی‬ ‫ئ����ەوروپ����ا‪ ،‬ی���ان س��اس��ی س��ۆی��ا‬ ‫لەخواردەمەنییەكانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ئاسیا)‪ ،‬بەاڵم پێكهاتەی كالسیكی‬ ‫هەرشێوازێكی لێنان وەكو پەنیری‬ ‫پارمزان‌و تەماتە (كە تامەكانیان‬ ‫زۆر لەیەك نزیكە)و سیرو رۆنی‬ ‫س��زام��ی (ك��ە خاڵی هاوبەشیان‬ ‫نییە) پیشانیدەدات كە «لەگەڵ‬ ‫یەك گونجانی خواردەمەنییەكان‬ ‫چەمكێكی بەتەواوەتی خۆرئاواییە‬ ‫نەك خۆرهەاڵتی»‪.‬‬ ‫ئەم ئایدیایەی كە جیاوازی‬ ‫نێوان شێوازەكان تائەو رادەی��ە‬ ‫زۆرە‪ ،‬بەتەواوەتی نوێیەو پێشتر‬ ‫ك��ەس سەرنجی ن��ەداب��وو بەمە‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ئ���ەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب��ەس��ەر ئ��ەو چەمكەدا‬ ‫هێناوە‪ ،‬ئەگەر خواردەمەنییەكی‬ ‫خۆرهەاڵتی بەچاوپۆشی كردن‬ ‫لەپێكهاتەی سەرەتایی تامەكان‬ ‫تامێكی باشیان هەبێت‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫ئ��ەم توێژینەوەیە بەرچاوڕوونی‬ ‫زی��ات��ر لەچێشتلێنانی مودێڕندا‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Daily mail :‬‬


‫‪40‬‬

‫دەالقەیەک بەرەو مێژووی ڕۆژنامەگەری‬


‫‪41‬‬ ‫ڕۆژنامەی (ڕیلێشن) لەالیەن‬ ‫(ی��وه��ان ك�����اروش)ەوە یەكەمین‬ ‫پرشی خ��ۆی لەساڵی (‪)1605‬ز‬ ‫لەستراسبوورگ وەشاند‪( .‬ڕیلیشن‬ ‫‪ )relation‬وشەیەكی التینیە كە‬ ‫بەمانای هەواڵدان (هەواڵ گەیاندن)‬ ‫دێ��ت��غ��و ب��ۆ ئ���ەم م��ەب��ەس��ت��ەش ئ��ەم‬ ‫ناوەی بۆ ڕۆژنامەكەی هەڵبژارد‪.‬‬ ‫ئ��ەم ڕۆژنامەیە یەكەم ڕۆژنامەی‬ ‫بابەتی (تایبەتی) بوو وە یەكەمین‬ ‫ڕۆژنامە بوو كە بەشێوەی هەفتانە‬ ‫و بۆماوەی حەفتا ساڵ ب��ەردەوام‬ ‫بوو‪.‬سەرەڕای ئەمانەش‪ ،‬ڕیلیشن لە‬ ‫زۆر ڕوەوە هاوشێوەی ڕۆژنامەكانی‬ ‫ئەم سەردەمە نەبوو‪.‬لەو سەردەمەدا‬ ‫ڕۆڵ��ی‬ ‫نامەبەر(پۆستەچی)یەكان‬ ‫سەرەكیان لەكۆكردنەوەی هەواڵ‬ ‫دەگێڕاو بابەتەكان بە زۆری بەپیتی‬ ‫قورقوشم دەنوسراو بەئامێری داری‬ ‫لەچاپدەدران‪.‬‬ ‫سااڵنێكی پێچوو تا ڕۆژنامەكان‬ ‫ل��ەواڵت��ان��ی ت��ری��ش��دا پ��ەی��داب��وون‌و‬ ‫ل��ەچ��اپ��دران‪ ،‬یەكەمین ڕۆژن��ام��ەی‬ ‫فەڕەنسا بەناوی (گیزیت ‪)gazette‬‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی(‪)1631‬ز ب�ڵاوب��وی��ەوە‪،‬‬ ‫ڕۆژنامەیەكی تر بەهەمان ن��اوەوە‬ ‫لەئینگلتەرا لەساڵی (‪1665‬ز)‬ ‫ب�ڵ�اوب���وی���ەوە ك���ە ل���ەس���ەرەت���ادا‬ ‫ب��ەئ��ۆك��س��ف��ۆرد گ��ێ��زت (‪oxford‬‬ ‫‪ )gazette‬ن����اودەب����راو كاتێك‬ ‫پادشایەتی چووە پایتەخت ناوی‬ ‫ڕۆژنامەكە كرا بە (لندن گێزت)‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪1645‬ز)دا یەكەمین‬ ‫ڕۆژن��ام��ەی واڵت��ی سوید بەناوی‬ ‫(‪)post-och inrikes tidningar‬‬ ‫ب�ڵ�اوب���ووی���ەوەو ئ���ەم ڕۆژن��ام��ەی��ە‬ ‫یەكەمین ڕۆژنامەیە كە تائێستایش‬ ‫ێ ڕاوەستان ب��ەردەوام��ە‪ ،‬دوای‬ ‫بەب ‌‬ ‫پ��ەن��ج��ا س���اڵ ڕۆژن���ام���ە گەیشتە‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��او ڕۆژن���ام���ەی (پابلیك‬ ‫ئ��ۆك��رن��س��ز) ل��ەس��اڵ��ی (‪1690‬ز)‬ ‫لەبۆستۆن ل��ەچ��اپ��درا‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم‬ ‫ڕۆژن��ام��ەی��ە تەنها ی��ەك ژم���ارەی‬ ‫لێدەرچوو و بەخێرایی ڕاگیراو بەم‬ ‫هۆیەشەوەیە كە مێژووی یەكەمین‬ ‫ڕۆژن���ام���ەی م��ۆدێ��رن لەئەمریكا‬ ‫بۆساڵی (‪1734‬ز) دەگەڕێننەوە‪،‬‬ ‫وات���ە ئ��ەو ك��ات��ەی ك��ە ڕۆژن��ام��ەی‬ ‫(‪)new york weekly journal‬‬ ‫دەستی بە باڵوبوونەوە كرد‪.‬‬ ‫هەروەها دوای ه��ەژدە ساڵ‌و‬ ‫لەساڵی (‪)1752‬ز كەنەداییەكان‬ ‫یەكەمین ڕۆژنامەی خۆیان بەناوی‬ ‫(‪ )Halifax gazette‬دەرك���رد‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم ی��ەك��ەم��ی��ن ڕۆژن���ام���ە كە‬

‫ل��ەواڵت��ان��ی ڕۆژه���ەاڵت���ی جیهان‬ ‫ل��ەس��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم باڵوبوویەوە‬ ‫ڕۆژنامەی (سیدنی گزت) و (نیو‬ ‫ساوز ئەدڤیستایەر) بوو كە لەساڵی‬ ‫(‪)1803‬ز لەئوسترالیا باڵوبوونەوەو‬ ‫ڕۆژنامەی (بمبئی ساماچار) لەساڵی‬ ‫(‪)1822‬ز لەهیند باڵوبوویەوەو‬ ‫ب��ەدوو زمانی ئینگلیزی‌و گجراتی‬ ‫كە زمانی باكووری ڕۆژئاوای هیند‬ ‫ب��وو‪ ،‬باڵوبوویەوە‪ .‬یابانیەكانیش‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی (‪)1872‬ز ی��ەك��ەم��ی��ن‬ ‫ڕۆژنامەیان بەناوی (نیچی‪-‬نیچی)‬ ‫لەچاپدا‪.‬‬ ‫ئ���ەگ���ەرچ���ی ل����ەس����ەرەت����ادا‬ ‫ب��ڵ�اوب����وون����ەوەی ڕۆژن���ام���ەك���ان‬ ‫بەڕێژەیەكی بەرچاو نەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەڵمانی زمانەكان بەشێوەیەكی باش‬ ‫خاوەنی ڕۆژنامەی خۆیان بوون‌و‬ ‫ل��ەك��ۆت��ای��ی س���ەدەی ح��ەڤ��دەی��ەم��دا‬ ‫نزیكەی حەفتا ڕۆژنامەی ئەڵمانی‬ ‫زم��ان لەئەڵمانیادا ل��ەچ��اپ��دەدراو‬ ‫ئەم ڕۆژنامانە كە تیراژی نزیكەی‬ ‫(‪ )300‬ت��ا (‪ )400‬ی��ان ه��ەب��وو‪،‬‬ ‫ل���ەالی���ەن (‪ )250-200‬ه���ەزار‬ ‫كەسەوە دەخوێندرایەوەو هەرچەندە‬ ‫ه��ەم��وو خەڵكی ت��وان��ای كڕینیان‬ ‫نەبوو‪ ،‬بەاڵم ئەوانەی كە ڕۆژنامەیان‬ ‫ئ��ەك��ڕی ل���ەزۆرب���ەی شوێنەكاندا‬ ‫ی تر‬ ‫ڕۆژن���ام���ەی���ان ب��ۆخ��ەڵ��ك��ان � ‌‬ ‫دەخوێندەوە بەمەبەستی ئاگاداربوون‬ ‫ل���ەه���ەواڵ‌و گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ەك��ان‌و‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆرو م��ام��ۆس��ت��اك��ان��ی��ش‬ ‫لەكاتی وان��ەوت��ن��ەوەدا س��وودی��ان‬ ‫لەم ڕۆژنامانە وەرئەگرت‪ ،‬بەهۆی‬ ‫بەرزبوونەوەی ئاستی خوێندەواری‬ ‫پێشوازیەكی گ��ەرم لەڕۆژنامەكان‬ ‫كراو خەڵكی ئارەزوویەكی زۆریان‬ ‫بۆ خوێندنەوە پ��ەی��داك��رد‪ ،‬نزیكی‬ ‫ساڵی (‪1800‬ز) بوو كە ڕۆژنامەی‬ ‫(‪hamburger unparthheyische‬‬ ‫‪ )correspondent‬نزیكەی (‪)51‬‬ ‫ه��ەزار خوێنەری پەیداكردو چوار‬ ‫هەزار دانە (نوسخە)یان ڕەوانەی‬ ‫واڵتانی تری ئەوروپا دەكرد‪.‬‬ ‫ب��ەه��ۆی دەرك���ەوت���ن���ی چەند‬ ‫جۆرێك پیشەسازی كاغەز لەسەدەی‬ ‫ن��ۆزدەه��ەم��دا نرخی ڕۆژن��ام��ەك��ان‬ ‫دابەزی‌و خەڵكی بەئاسانی ئەیانتوانی‬ ‫ڕۆژنامە بكڕن‪ ،‬هەروەها پێشكەوتنی‬ ‫تەكنەلۆژیایش كاریگەری لەسەر‬ ‫ڕۆژنامەكان دروستكرد‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪1814‬ز)دا (ف��ردری��ك كونیگ)‬ ‫یەكەمین ئامێری (بەدوو سلیندری‬ ‫چ��اپ) كە بە بوخار كاریدەكرد‪،‬‬ ‫دروس���ت���ك���ردو خستیە خ��زم��ەت��ی‬

‫تایمزی لەندەن‪ ،‬ئەم ئامێرە ئەیتوانی‬ ‫(‪ )1100‬پەڕە لەکاتژمێرێكدا چاپ‬ ‫بكات‌و بەمشێوەیە بوو كە لە(‪)28‬‬ ‫ی نۆڤەمبەری(‪1814‬ز)دا لەچەند‬ ‫دەمژمێرێكدا چوار هەزار نوسخەی‬ ‫ڕۆژنامەی تایمز لەندەنی چاپدەكرد‪.‬‬ ‫هەواڵی شكست‌و وێرانبوونی‬ ‫سوپای ناپلیۆن لەساڵی (‪)1815‬ز‬ ‫لەواترلۆ لەالیەن ئەم ئامێرە چاپ‬ ‫سلیندەرانەوە چاپكران‌و لەساڵی‬ ‫(‪1845‬ز)دا كۆمپانیای فابریك‬ ‫ئۆگسبۆرگ دام����ەزراو ت��ا ساڵی‬ ‫(‪1872‬ز) نزیكەی (‪ )750‬ئامێری‬ ‫چ��اپ��ی ئۆتۆماتیكی لەئەڵمانیاو‬ ‫دەرەوەی ئەڵمانیا فرۆشت‪ ،‬لەسەدەی‬ ‫نۆزدەیەمدا (جۆن والتەری سێیەم)‬ ‫یەكەمین ئامێری چاپی بۆ ڕۆژنامە‬ ‫دروستكردو ئەم داهێنانەش بەناوی‬ ‫(چاپی واڵتەر) ناوبانگی دەركرد‪.‬‬ ‫دوای ماوەیەك لەپێشانگای ڤیەنا‬ ‫لە(‪1873‬ز) كۆمپانیای ئۆگسبۆرگ‬ ‫ئامێرێكی بچوكتری نمایشكرد كە‬ ‫بەئاسانی كاریپێدەكراو ئەیتوانی‬ ‫لە کاتژمێرێكدا (‪ )12‬هەزار پەڕە‬ ‫چاپبكات‪.‬‬ ‫بەاڵم یەكەم ئامێری سلیندەری‬ ‫ب��ۆ ڕۆژن���ام���ە ل���ەس���اڵ���ی(‪1899‬ز)‬ ‫دروس��ت��ك��را‪ ،‬ڕۆژن��ام��ەك��ە چ��وار‬ ‫س��ەدەی��ە ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە س���ەرەڕای‬ ‫پێشكەوتنەكانی تووشی چەندین‬ ‫شكست‌و سەرگەردانی بووە‪.‬‬ ‫واڵتی چین بە فرۆشتنی (‪)85‬‬ ‫ملیۆن‌و واڵتی هندیش بەفرۆشتنی‬ ‫(‪ )72‬ملیۆن نوسخەی ڕۆژنامە‬ ‫خاوەنی پڕتیراژترین واڵتن لەڕووی‬ ‫فرۆشتنی ڕۆژنامەوە‪.‬‬ ‫ل��ە (س��ی��رال��ئ��ون) ك��ە ڕێ���ژەی‬ ‫ن��ەخ��وێ��ن��دەواری تێیدا (‪)%80‬ی���ە‬ ‫لەساڵی (‪)1997‬دا خاوەنی(‪)12‬‬ ‫ڕۆژنامە بوو و ئەمە لەكاتێكدایە كە‬

‫لەساڵی(‪2005‬ز)دا بوو بە خاوەنی‬ ‫(‪ )50‬باڵوكراوە‪ ،‬لە(ئەفغانستان)‬ ‫یش كە ئاستی خوێندەواری ڕێژەی‬ ‫(‪ )%20‬پێكدێنێت‪ ،‬لەساڵی (‪)2002‬‬ ‫ل���ەم واڵت�����ەدا ن��زی��ك��ەی (‪)265‬‬ ‫باڵوكراوە لەچاپدەدرا‪.‬‬ ‫لە (سنگال) ڕێ��ژەی كڕیاری‬ ‫ڕۆژن���ام���ە ك��ەم��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە نرخی‬ ‫ڕۆژنامەیەك هێندەی نرخی كیلۆیەك‬ ‫برنجە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵئەمەشدا ڕۆژنامە‬ ‫ه��ەر دەخ��وێ��ن��رێ��ت��ەوەو ل���ە(‪)%60‬‬ ‫خەڵكی بەشێوەی ق��ەرز ڕۆژنامە‬ ‫دەكڕن‪.‬‬ ‫ئەوەی ڕاستی بێت ڕۆژنامەی‬ ‫(ڕیلیشن) یەكەم ڕۆژنامەی جیهان‬ ‫نەبووە‪ ،‬بەاڵم یەكەم باڵوكراوەی‬ ‫گشتیە كە بەتەنیا تایبەت نەبووە‬ ‫بەكۆشكی پادشایەتی‌و حکومەت‌و‬ ‫وەس��ف��ك��ردن��ی ئ��ەم��و ئ���ەو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫هەموو جۆرە بابەتێكی (وەكو ئەگەر‬ ‫كەسێك كارێكی باشی كردبێت‬ ‫یان ئەیتوانی كارێك بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نەیكردووە) باڵودەكردەوە‪.‬‬ ‫مێژووی باڵوبوونەوەی ڕۆژنامە‬ ‫لەجیهاندا زۆر كۆنترە لەڕۆژنامەی‬ ‫(ڕیلیشن)‪ ،‬لەسەردەمی دەسەاڵتی‬ ‫(ژی��ول��ی��وس س���زار) ڕۆژن��ام��ەی��ەك‬ ‫باڵودەبوویەوە بەناوی (ئەكتا دیوما)‬ ‫كە تەنیا كارەكانی س��زاری تێدا‬ ‫باڵودەبوویەوە‪.‬‬ ‫ئەنجوومەنی جیهانی ڕۆژنامە‬ ‫ك��ۆن��وان��س��ی��ۆن��ی س���ااڵن���ەی خ��ۆی‬ ‫ب��ەب��ۆن��ەی دەرچ��وون��ی ڕۆژن��ام��ەی‬ ‫(ڕی���ل���ی���ش���ن) ل���ەس���ت���راس���ب���ورگ‬ ‫بەڕێوەدەبات‪.‬‬ ‫بەپێی ئ��ام��ار‪ ،‬ڕۆژان����ە (‪)85‬‬ ‫ملیۆن چینی‌و (‪ )72‬ملیۆن هندی‌و‬ ‫نزیكەی (‪ )70‬ملیۆن یابانی‌و (‪)57‬‬ ‫ملیۆن ئەمریكی ڕۆژنامە ئەكڕن‪.‬‬ ‫و‪ :‬ساالر عادل حسن‬


‫‪42‬‬

‫زستانی ساڵی داهاتوو‬ ‫لەئەمساڵ سەختتر دەبێت‬


‫‪43‬‬ ‫س��ەه��ۆل��ەك��ان��ی ج��ەم��س��ەری‬ ‫ب��اك��وور ب���ەردەوام دەتوێنەوەو‬ ‫وادی���ارە ئ��ەم پرۆسەیە كۆتایی‬ ‫پێنایەت‪ ،‬دەوت��رێ��ت ت��وان��ەوەی‬ ‫سەهۆڵەكانی باكوور لەسەرمای‬ ‫ئ����ەم زس���ت���ان���ەدا ب��ەت��ای��ب��ەت��ی‬ ‫لەناوچەكانی باكووری ئەمریكاو‬ ‫ئەوروپا كاریگەری هەبووە‪.‬‬ ‫هەڵبەت توێژەران هێشتا دڵنیا‬ ‫نیین لەكاریگەری تەواوەتی ئەم‬ ‫پرۆسەیە لەسەر سەرما‪ ،‬گۆڕانی‬ ‫ئاووهەوا لەئەوروپاو ئەمریكادا‬ ‫بەتایبەتی لەمانگی دیسامبەری‬ ‫ساڵی راب���ردوو ب���ەدواوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫وەبیردێنێتەوە كە هۆكاری زۆر‬ ‫لەم پرۆسەدا كاریگەرییان هەیە‪.‬‬ ‫جیپینگ لیو لەئەستیتۆی‬ ‫تەكنەلۆجیایی ئەتالنتا كە لەسی‬ ‫س���اڵ ل����ەوەو پ��ێ��ش��ەوە ل��ەس��ەر‬ ‫وردەك��اری��ی��ەك��ان��ی پەیوەندیدار‬ ‫ب�����ەس�����ەه�����ۆڵ‌و ئ�����اووه�����ەوا‬ ‫لێكۆڵینەوەی كردووە‪ ،‬توانیویەتی‬ ‫لەنێوان پانتایی سەهۆڵەكانی‬ ‫دەری���ای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وورو‬ ‫زستانە ساردەكانی باشووری ئەم‬ ‫دەریایە پەیوەندییەك بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ئادام سكیفی كە گروپەكەی‬ ‫بەڵگەی بۆ پشتڕاستكردنەوەی‬ ‫ئەم پەیوەندییانە لەبەردەستایە‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت «ئەم لێكۆڵینەوە‬ ‫گریمانەكانی پێشووی دەربارەی‬ ‫ئ��ەوەی توانەوەی سەهۆڵەكانی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور دەب��ێ��ت‬ ‫بەهۆی ساردتربوونی زستانەكان‪،‬‬ ‫پشتڕاستكردووەتەوە»‪.‬‬ ‫ئ�������ەوەی ك����ە داب���ەزی���ن���ی‬ ‫ب���ەرەب���ەرەی رێ��ژەی��ی سەهۆڵی‬ ‫زس��ت��ان��ی ن��اوچ��ەی جەمسەری‬ ‫ب��اك��وور ب���ووە ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫ئ����ەم ن���اوچ���ەی���ە گ��ەرم��ب��وون��ی‬ ‫زەوی لەناوچەكانیتر زی��ادت��ر‬ ‫ه��ەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ات‪ ،‬پ��ێ��ش��ت��ری��ش‬ ‫سەهۆڵی‬ ‫پشتڕاستكراوەتەوە‪،‬‬ ‫ك��ەم��ت��ر ب���ەوات���ای ئ���اوی زی��ات��ر‬ ‫دێ���ت‪ ،‬چونكە ئ��او لەسەهۆڵ‬ ‫تاریكترە‪ ،‬ب��ە ب���ەراورد لەگەڵ‬ ‫سەهۆڵدا وزەی زیاتر لەخۆرەوە‬ ‫ه���ەڵ���دەم���ژێ���ت‪ ،‬ك���ات���ێ���ك ب��ۆ‬ ‫ج��ی��اك��ردن��ەوەی ئ���اوی گەرمی‬ ‫زەری��اك��ان ل��ەه��ەوا‪ ،‬سەهۆڵێكی‬ ‫كەمتربوونی هەبێت‪ ،‬بەشێكی‬ ‫زیاتر لەوزە بەشێوەی گەرما بۆ‬ ‫كەشی زەوی دەگەڕێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��اك��ام��ی ئ���ەم پ��رۆس��ەدا‪،‬‬

‫ه����ەوای ج��ەم��س��ەری ب��اك��وور‬ ‫گەرمتر لەپێش دەبێت‪ ،‬لەهەندێك‬ ‫ساڵەكاندا ئەم گەربوونە تاوەكو‬ ‫(‪ )٤‬پ��ل��ەی گ��ەرم��ی ب���ووە‪ ،‬كە‬ ‫دەبێت بەهۆی گۆڕانی بەرچاو‬ ‫لەجەمسەردا‪.‬‬ ‫ب��ەك��اری��گ��ەری دان��ان��ی ئەم‬ ‫گ���ۆڕان���ە ل��ەس��ەر ن��اوچ��ەك��ان��ی‬ ‫باشوور تر‪ ،‬بارودۆخەكە ئاڵۆزتر‬ ‫دەب��ێ��ت (زان��س��ت��ی ن��وێ ژم��ارە‬ ‫‪ ،)١٣‬كاتێك هەوای جەمسەری‬ ‫ب����اك����وور گ���ەرم���ت���ر دەب���ێ���ت‌و‬ ‫جیاوازی پلەی گەرمی لەگەڵ‬ ‫ناوچە گەرمەكان كەمتر دەبێتەوە‪،‬‬ ‫جێت ئیستریم دەخزێت بەرەو‬ ‫ناوچەكانی ب��اش��وورو هەندێك‬ ‫لەتواناكانی دادەب���ەزێ���ت‪ ،‬بەم‬ ‫دی��اردەی��ە دەوترێت بەرزونزمی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ب��اك��ووری سالب‪،‬‬ ‫ب��ەدرێ��ژی ئ��ەم قۆناغە سالبانە‪،‬‬ ‫جێت ئیسترم دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫دووركەوتنەوەی هەوای گەرمی‬ ‫دەری��ای ن��اوەڕاس�ت‌و لەئاكامدا‬ ‫ئەو هەوڵ دەدات تاوەكو هەوای‬ ‫س�����ارد‌و وش��ك��ی ج��ەم��س��ەری‬ ‫ب��اك��وور‪ ،‬واڵت��ەك��ان��ی نیوەگۆی‬ ‫باكوور لەخۆبگرێت‪.‬‬ ‫سووڕە خۆرییەكان‬ ‫لەكاتێكدا لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫ل���ی���و‪ ،‬گ���ری���م���ان���ەی���ی ب���وون���ی‬ ‫پ���ەی���وەن���دی ن���ێ���وان س��ەه��ۆڵ��ی‬ ‫جەمسەری‌و بەرزونزمی سالبی‬ ‫ج��ەم��س��ەری ب���اك���وور ل��ەگ��ەڵ‬ ‫زستانە سەختەكاندا لەپێشدا‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت��دەك��ات��ەوە‪ ،‬سكیفی‌و‬ ‫ئەوانیتر ئاماژە بەوە دەكەن كە‬ ‫ئ��ەم��ە تەنیا یەكێك لەهۆكارە‬ ‫كاریگەرەكان‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل���ەو ش��ت��ان��ەی كە‬ ‫دەب���ێ���ت ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��ی��رێ��ت‬ ‫ئ��ەوەی��ە ك��ە زس��ت��ان��ی ئیمساڵ‬ ‫تارادەیەك لەسەرەتادا زستانێكی‬ ‫مامناوەند‌و خ��ۆش ب��وو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەرزو نزمییەكانی جەمسەری‬ ‫ب���اك���وور ت��ەن��ی��ا ل��ەن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫م��ان��گ��ی ج��ان��ی��ڤ��ەری��ی��دا چ��ووە‬ ‫قۆناغی سالبەوەو سەدان كەسی‬ ‫ل��ەواڵت��ان��ی ئ��ەوروپ��او ئاسیادا‬ ‫كوشت‪.‬‬ ‫لەتاقیگەی‬ ‫جیمزئورولەند‬ ‫ن��اوەن��دی توێژینەوەی زەری��ای‬ ‫هێمن لەسیاتێل‪ ،‬ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بڕوایەیە‪ ،‬كە ئەو كەش‌و هەوایەی‬ ‫ك��ە ل��ەم��ان��گ��ەك��ان��ی راب����ردوودا‬

‫بینیمان‪ ،‬تاڕادەیەكی زۆر بەندبوو‬ ‫لەسەر گۆڕانكاری سروشتی‪ ،‬لیو‬ ‫لەگەڵ ئەم گریمانەدا بەتەواوەتی‬ ‫ه����اوڕای����ەو دەڵ���ێ���ت «ل��ەگ��ەڵ‬ ‫تەوژمی پەیوەندیدار بەتوانەوەی‬ ‫سەهۆڵەكان‪ ،‬هۆكاریتر لەئارادان‬ ‫كە لەسەر بارینی بەفر كاریگەری‬ ‫دادەن��ێ��ن‪ ،‬یەكێك لەهۆكارەكان‬ ‫بریتییە ل��ەس��ووڕی ئیل نینۆ‌و‬ ‫گ��ۆران��ك��اری بەنزیكەیی (‪)١٠‬‬ ‫س��ااڵن��ەی چاالكییەكانی خۆر‪،‬‬ ‫هەردووی ئەمانە زستانی سارد‬ ‫بەدوای خۆیاندا دەهێنن‪.‬‬ ‫هاوسەنگی‬ ‫تەنگەژەی گ��ەورە لەئێستادا‬ ‫ئەوەیە زانیارییەكانمان بخەینە پاڵ‬ ‫یەكتری بۆ ئ��ەوەی هۆكارەكان‬ ‫ل��ەی��ەك قاڵبدا ل��ەپ��اڵ یەكتریدا‬ ‫دابنێین تاوەكو مودێلێكی گەورەتر‬ ‫دروستبكەین‪ ،‬تاوەكو تێبگەین‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ل��ەپ��اڵ یەكتریدا چۆن‬ ‫ك��اردەك��ەن‪ ،‬سكیفی لەمبارەوە‬ ‫دەڵێت «ئەگەر ئەم دیاردانە تەنیا‬ ‫پەیوەندییان بەخۆرەوە هەبوایە‪،‬‬ ‫دەبوایە لەزستانی ساردەوە بەرەو‬ ‫زستانی هاوسەنگ بچووینایە‪،‬‬ ‫چونكە لەئێستادا چاالكییەكانی‬ ‫خۆر روولەزیادبوونە»‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەك��ی��ت��رەوە ئەنجامی‬ ‫لێكۆڵینەوەكانی لیو پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫ك���ەم���ب���وون���ەوەی رووب������ەری‬ ‫سەهۆڵەكانی جەمسەری باكوور‬ ‫ك��اری��گ��ەری پێچەوانەی هەیە‪،‬‬ ‫ئێستا ب��اس��ك��ردن ل���ەوەی ئ��ەم‬ ‫دوو ه��ۆك��ارە دژ بەیەكە چۆن‬ ‫دەگەن بەهاوسەنگی‌و لەكورت‬ ‫ماوەدا چی روودەدات لەڕاستیدا‬ ‫پێشبینی ناكرێت‪.‬‬ ‫لەدرێژماوەدا‪ ،‬چاالكییەكانی‬ ‫خ��ۆر بەشێوەی كەمبوونەوەو‬ ‫زۆرب����وون درێ���ژە پ��ێ��دەدرێ��ت‪،‬‬ ‫ئ���ێ���م���ەش چ����اوەڕوان����ی����ی����ن‪،‬‬ ‫س��ەه��ۆڵ��ەك��ان ه��ەروەه��ا درێ��ژە‬ ‫بەتوانەوەی خۆیان بدەن‪.‬‬ ‫ئ��ورول��ەن��د دەڵ��ێ��ت «ئەگەر‬ ‫س��ەی��ری (‪ )٣٠‬ساڵی داه��ات��وو‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ب��ەن��زی��ك��ەی ل��ەس��ەدا‬ ‫هەشتای جەمسەری باكوور بێت‬ ‫س��ەه��ۆڵ دەب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم ژم��ارەی��ە‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا (‪ )٣٠‬ب���ۆ (‪)٤٠‬‬ ‫لەسەدە‪ ،‬بۆیە دەبێت چاوەڕوانی‬ ‫زستانێكی سەختتر بیین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪New scientist‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.