Nwe
Zanist y
ژماره ( ،)18تەموزی 2012نرخ ( )2000دینار
پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا ،بۆ زانستی نوێ دەدوێت
بەتەنیا ژیا ،بەهێمنی مرد
www.facebook.com/lvinscience
جۆرجی تاقانە ،دوای سەد ساڵ، کۆچی دوایی کرد!
نەخۆشییە ترسناکەکە!
تای خوێنەربوون
چۆن شێرپەنجەو ئایدز
پێکەوە چارەسەردەکرێت؟
لێمان نزیکە!
ئایا تەنۆلکەی خودا دۆزرایەوە؟
ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن زانیارییەکانتان دەدزێتو خۆی دەکوژێت
بۆچی بلیمەتەکان کێشەی دەروونییان هەیە؟ دایکە نامیهرەبانەکان
وەرزشکاران چی بخۆن؟
N we
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Z a n i s t y
ژماره ( ،)18تەموزی 2012نرخ ( )2000دینار
پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا ،بۆ زانستی نوێ دەدوێت
بەتەنیا ژیا ،بەهێمنی مرد
www.facebook.com/lvinscience
جۆرجی تاقانە ،دوای سەد ساڵ، کۆچی دوایی کرد!
نەخۆشییە ترسناکەکە!
تای خوێنەربوون
چۆن شێرپەنجەو ئایدز
پێکەوە چارەسەردەکرێت؟
لێمان نزیکە!
سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
ئایا تەنۆلکەی خودا دۆزرایەوە؟
ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن زانیارییەکانتان دەدزێتو خۆی دەکوژێت
بۆچی بلیمەتەکان کێشەی دەروونییان هەیە؟ دایکە نامیهرەبانەکان
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
وەرزشکاران چی بخۆن؟
No.18, July 2012
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهوه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
08 05 42 24
nce
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
زانست بۆ گشت
روستی ی تەند م ت سیس وردستان ک
پیشمەندی
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
و سیفەتی ەی دەکات ۆدی پیشەک ێلی ک ەبێ ئەوەی دەمرێ ب ڕادەس��ت �ک �ەری پێش ت دەدات. دا س خۆشخانەکان لە ئەستۆ یان ��ارای ت�ەن�دروس��ت�ی غ ،بەختەوەر لە دە ۆش لە نە کی لەشسا نەخ ستمێکی ک سێتی مەرگی هاواڵت لە مەرگی ۆمەڵێ م �ێ، سی رپر ك وامبون و مانەوەی ک ستمە ،کۆمەڵ دادەڕ و هیچ الیەنێك بە ی هیچ لێکۆڵینەوەیە کوردستاندا، سی بەردە و بەبێئەوە دادەب��ەزێ ی خۆ ڕەنگە لەمڕۆ ۆژانە دەیان هەمهێنە .بەبێ ئەم ی هاواڵتان و بەر بگرێ کان بکرێ. ۆرێك کە ڕ رێ�ژی تەمەن اڵ بێ ،بەج ە بەبێئەوەی ئاستی ژیان و د دەبنە سیمای کۆمەڵ .ستی ئەمڕۆ نەخۆش رزانترین کا ئۆتۆمۆبیل ە ی ه درو رامی ان شخانەکاندا ڤ ی ڕوداوەک لە نەخۆ ئاشوب و نائا خ�زم�ەت�گ�وزاری تەن ی تێدا نیە مرۆ ەبنە خۆراک ن م کەس د یا ناکرێ و ابینکردنی چ بنەمایەکی سیست خانە ،وەك تەندروستی ئەوتۆ تاسەری بۆ د دستاندا هی و نەخۆش بایەخێکی نێکی سەر ر ساغ پشکنی ی ،کلینك ل�ە کو ك سێرجەر کی ئەوتۆیان لەگەڵ ێبدرێ .نا دوکانێکی پ . ە ڵێ دی ێ و کۆمە ەب ەن ی دا ،کەسێك د ن ،کە پەیو ەبێ چاودێر ئاکامی جەرگبڕی ک�ۆاڵن�ەک�ان� و ب ەخۆشەکان قی ا، ۆ د ڵت ر ە با ه ر یان ،لە زۆ قارچك رین وەسف ی ال ۆ ن کە کەن .باشت ل�ە زۆرب���ە ی خۆی چارەسەر ب بەم دوکانە یەکدا نیە و هەریە ستی کار دە ڕەالوژێیە. بە ئارەزو ۆڵەتی داوە درو گە و س نازانێ. ستگایەك م دەستگایەکی تەن ی ئەمڕۆی کوردستان ی تەندروستی داناوە وە .چ دە ەکرێن؟ کە چاودێری د دەدۆزێتە ی تەندروست ک شگوزەرانی ە چی بن کە سیستمێ یارە مرۆڤ ن ��ان و خۆ بۆ بار ئەو بنەمایان گیر ببێ .د ناتەندروستانە؟ چۆ ەیە کە ژی خۆ ان���رێ ئەو لەسەر جێ لە دەوروبەرێکی ئ��ەوەی دەز دا هاوچەرخیان نین .ئەوە و . ە ن ین ەك پێویستە کارای ە مەترسیدا ەکان باشتر گیانداری سەرزەم ەر نەخۆشی ل نەخۆشخان و دکتۆر ئاڵۆزترین کنین بۆ ه و نە لە خەڵکی خانەکان لە هاوبەشن دەژی .پش ئۆرگانیك، ەرمان کاندا وڵت زۆرتر شدا یەکەیەكی د ری��ان لەگەڵ دکتۆرە بۆئەوەی پ ك ئاڵۆزی ۆڤەکە ،وە هیچ زۆ ێ انخانەکاندا نە لە مر ك پێویستە دەرمانت بۆ دەنوس کاری دەرم . بە زەمیلە ر نەخۆشێ خستنێك لە رانبەر پوڵی ڕێک دەوروبەر دانەبڕێ وستی ه �ە ناساغیەکی �رێ لە بە ەی تەندر ب�ۆ ه �ەر لێبکێشێتەوە .هیچ مانێك دەک پێشین �ە پشکنین هەمو دەر ك هەیە کە بگیرێ ل نابینرێ و بە سیستمێ بین دەکەن، . ێ ر ک و ب �ا � ەب�ەرچ راهەم ی و ستی دا ل� ەڵداو .ئەمیش پێوی ەبێ ،پێویستە بارەکە ێ ڕادەستکراودا فە وردستاندا تەندروستی انی کەرتی پیشەمەندەک ە ناساغ د ه کەرت لە ک هاوکار دەب سەر ك مرۆڤەک ت. ە ەکەن .هیچ و هەرجارێ بکرێن .ئەم پێشینەی لە واڵتانی د شتی و کەرتی تایبە گشتیدا کارد ۆمار دا. گ ە لە کەرتی ڕێکبخات. چارەسەرەکەی ت بارێکی ناساغی نوێ وەبردن ،بۆ کەرتی ر ئەوانەن ک رژەوەندیانە ەیەکی بەڕێ تایبەت هە ونی ئەم بە دەهینن بۆ لە دۆزینەوەی هەر شێك لە یەک گژاچ وانی کار ر بە تێدایە کە تەنیا دانیشت .سیستمێك نیە بە ن کەرتی گشتی بە ەمان دکتۆر ن .هەر ه پێشکەوتودا ،هە سێرجەریەکی مار دەک��ات جا بۆیە دکتۆرەکا ەکانی خۆیا ۆ هاندەدات گەڕەکێك، لینیک ی وەك نەخۆش ت ن .ئەمان، خۆشەکەی نمونە ەیە لەالیخۆ زان دادەنیش ڕیکالمکردن بۆ ک یتەکاندا نە بکات لە ئەو یەک کتۆری خێ شخانە گش کەمەوە دو کەی خۆی د خۆ یین ،بەالنی ریە تایبەتە دکتۆر لە لەم سێرجەریانەدا ،وستی بەرا ەخۆشەکە ،لە نە انی سێرجە بۆ هەمان ەندر ی ن کە سەرد ی کە ناکات! کە دابینکاری ت میان تۆمارکردنی بار ی .کاری کەس ناپرسێ :ئە ی نەخۆشە رەکەیەت یەکە راندا. ەسەر هەندێك لە کاریان هەیە .ۆشیەکە و چارەسە رجەری خێزان ئێوا خانە گشتیەکاندا چار کیشانەوەیە. سێ گشیتەکاندا ش ردنی نەخ ە شیەکە لەالی دیاریک ی یەکەیەکی نەخۆ کارێك بۆ ئەمە پار نەخۆشخانە ۆ خ ە ن ر ۆ ست ە لە ه گ ئامرازێکی ە دوەمیان ئەوەیە ئەوا نەخۆشەکە ڕاد خانەیەكدا بێ ،تەنیا کان کارتی کارەکانیان ەوە ،وەك دەبەخشن نەخۆشخانە ی دکتۆرە ش سەر نەکرا، کاندا ە کە ڕەنگە لە نەخۆ ش دابینکار ا، چار ەند دەکرێ، ردن .بەمە ە بەسەر نەخۆشە ورە لە باشترین بارد انی لێدێ. ک م ی دکتۆرەک ان ر ج تایبەت و چارەسە نەخۆشخ کردن .بەم کردن ر رێتەوە بە هاوچەرخ ڕکالم بۆ پشکنینی زیات ی دەبەست وەك شوێنی ڕیکالم شارستانی و گشتیەکان ستی بنەڕەت نابینرێ و کی خۆشەکانی رو کورتی هیچ سیمایە وردستانەوە ە ن تەند ەندەکانەوە. ک انی سەدان دەرب��ارەی بە ەندروستی› ن بەمەش ژی م و تایبەت ی ان ق ت ر ویستە زانیا ەبێ ،کە بە سیستمی ی. ی کەسێك دکتۆر پێ بارێکدا ن نەخۆشەکان بە ‹ ێ باشترین وەسفە بۆ ایە بەبێئەوە یا لە چەند گەڕەالوژ ە مەترسید ون ،ڕازی لە ئەستۆ ێ و تەن هاواڵتی ل ی ڕێکخرا ك هاواڵتیان ە و ش ۆ خ و هەزاران بپارێز ی پیشەمەند سی کوشتی دستاندا ،نە ر و ڕابەر ایەك بەرپر لە گەڕەالوژێی کو سێ-سێ و چ�وار -یان دەستگ . ن و ڕ کا دی نەخاتە رە سەیردەکرێ و دکتۆ ێ ڕێزگرتن لە پەیوەن ر بگرێ. جەرێوە بەب مەش دکتۆ ک��ااڵ انکەنە سێر خۆش .بە چوار دەی کتۆر و نە ی نێوان د ڕازگ�ران�ە
5
ڤۆیاجەری ( )١یەكێكە ل��ەف��ەزاپ��ێ��وەك��ان��ی ن��اس��ا كە لەساڵی ( )١٩٧٧بەرەو فەزا ن��ێ��ردرا ،زانایانی بەرپرسی ئەم پرۆژەیە دەڵێن ئێستا ئەم فەزاپێوە خەریكە كۆمەڵەی خۆر بەجێدەهێڵێتو دەچێتە فەزای نێو ئەستێرەكانەوە. ڤۆیاجەری ( )١كۆمەڵێك دات���ای ب��ۆ زەوی ن���اردووە كە پیشاندەری تەنۆلكە پڕ وزەكانی بەرهەمی ئەستێرە ت��ەق��ی��وەك��ان��ی ش��وێ��ن��ە زۆر دوورەكانن ،لەپێشدا پێشبینی گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەم تەنۆلكانە دەكرا ،بۆیە ئەمە پیشاندەری گەیشتنی ڤ��ۆی��اج��ەری ()١ بەئەركە مێژوویەكەیەتی. ئەدستون زانای پرۆژەی ڤ��ۆی��اج��ەر ل��ەئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای كالیفۆڕنیا لەپاسادانا لەنووسراوێكدا كە لەالین ناساوە باڵوكراوەتەوە نووسیوێتی «یاساكانی فیزیا پێماندەڵێت رۆژێك دێت ڤ��ۆی��اج��ەر ی��ەك��ەم ت������ەن������ی دەس�������ك�������ردی مرۆڤە كە دەگاتە فەزای ن��ێ��و ئ��ەس��ت��ێ��رەك��ان ،ب��ەاڵم هێشتا نازانیین ئ��ەو رۆژە ك���ەی دەگ�����ات ،ن��وێ��ت��ری��ن دات��اك��ان پێماندەڵێت ئێمە لەناوچەیەكی نوێیداین كە گۆڕانی خێرا خەریكە تێیدا هەستبزوێنە، روودەدات، ئـێمە لەسەر سنوورەكانی كۆمەڵەی خۆرداین».
ڤۆیاجەری ( )١بەخێرایی ( )١٧كیلۆمیتەر لەچركەدا دەجوڵێتو ئێستا لەمەودای ( )١٨ملیارد كیلۆمیتەری زەویدایە ،هەر بەهۆی ئەم م���ەودا درێ���ژەوە كاتژمێرو ن��ی��وێ��ك درێ��ژەدەك��ێ��ش��ت تاوەكو نیشانە رادیۆییەكان بگاتە زەوی ،ڤۆیاجەر لەم س��ێ س��اڵ��ەدا ژم��ارەی��ەك��ی زۆر تیشكی گ��ەردوون��ی بینیوە ،ب��ەاڵم ئەم تیشكانە لەم مانگەدا زۆربووە ،بڕی تیشكی گەردوونی بەیەكێك لەسێ نیشانەكانی گەیشتنی ئەم پشكنەرە بەفەزای نێو ئەستێرەی ئەژماردەكرێت، دووه����ەم ن��ی��ش��ان��ە بریتییە لەگۆڕانی تووندی تەنۆلكە پڕوزەكانی خۆر ،بڕی ئەم ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە خ��ەری��ك��ی دابەزینە ،بەاڵم ن����������ەك لەپڕ، دی���اردەی���ەك ك��������������������������������ە چاوەڕواندەكرێت لەكاتی دەرچ�����وون�����ی ڤ���ۆی���اج���ەر ل���ەف���ەزای ژێ���ر دەس��ەاڵت��ی ئەستێرەكەی ئێمە ببینرێت. سێهەم نیشانە بریتییە ل���ەگ���ۆڕان���ی ئ���اراس���ت���ەی ه��ێ��ڵ��ە م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەك��ان، واچ���اوەڕوان���دەك���رێ���ت كە ئ��ەم��ان��ە ل��ەك��ات��ی چ��وون��ی ڤ��ۆی��اج��ەر ب��ۆ ف����ەزای نێو ئەستێرەی ببینرێت. ڤۆیاجەری ( )١لەڕۆژی ( )٥سیپتامبەری ()١٩٧٧ و دەس���ت���ە خ��وش��ك��ەك��ەی
وات���ە ڤ��ۆی��اج��ەری ( )٢لە ( )٢٠م��ان��گ��ی ئاگۆستی ()١٩٧٧دا بۆ فەزا نێردران، ئامانجی سەرەتای ئەم دوو ف��ەزاپ��ێ��وە لێكۆڵینەوە بوو لەسەر مشتەری ،زوح��ەڵ، ئ���وران���ۆسو ن��ی��پ��ت��ۆن ،ئ��ەم ئەركە لەساڵی ()١٩٨٩دا بەئەنجامگەێندرا. دوای ئ�����ەو ئ���ەرك���ە ئ��ەوان درێ��ژەی��ان بەڕێگەی خۆیانداوە ب��ەرەو قوواڵیی ف��ەزا لەئاڕاستەی ناوەندی كاكێشاندا ،بەنزیكەی ()١٠٠ هەزار ساڵیان پێویستە تاوەكو بگەنە نزیكترین ئەستێرەی گەلەئەستێرەی كاكێشان! ئ���������ەم پ����ش����ك����ن����ەرە
ه��ێ��زی ب���زوێ���ن���ەری خ��ۆی لەپلۆتۆنیۆمەوە وەردەگرێت، ئەم پلۆتۆنیۆمە تاوەكو ()١٠ بۆ ( )١٥ساڵیتر بەشدەكات، هەرچەند پشكنەرەكان درێژە بەڕێگەی خۆیاندەدەن ،بەاڵم ئ��ام��ێ��رەك��انو ن��ێ��ردەرەك��ان��ی س���ەری ل��ەك��اردەك��ەوێ��ت، ل��ەدوای ئەوە ڤۆیاجەرەكان ل��ەس��ەف��ەری دورودرێ�����ژی خ��ۆی��ان��دا ب���ەرەو كاكێشان ن��ێ��ردراوی بێدەنگی زەوی دەبن. ئامادەكردنو وەرگێڕانی: سەباح محەمەد
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ڤۆیاجەری ()1 كۆمەڵەی خۆری دەربازكرد
6
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ئەو زانایانەی كاریگەری گەورەیان لەسەر جەنگەكان دانا
7
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ج����ەن����گ����ی����ش وەك�������و مرۆڤەكان پێویستییەكانیتر، ن�����اچ�����اردەك�����ات ت����اوەك����و داهێنانبكەن ،ب��ۆی��ە جێگەی س��ەرس��ووڕم��ان نییە دەبینین ئ��ەن��دازی��ارانو زان��ای��ان��ی زۆر ن��اس��راو ل��ەم ب���وارەدا كاریان كردووەو بەداخەوە هەندێكجار ك����ارەس����ات����ی گ�����ەورەی�����ان خوڵقاندووە. وێنەكێشانو پەیكەرسازیو ت����ەالس����ازی ل���ەس���ەردەم���ی رنسانسدا گەیشتن بەلوتكە، بەاڵم تەنیا ئەم هونەرانە نەبوون كە پ��ەرەی گ��ەورەی��ان سەند، بەڵكو جەنگی بەردەوامی نێوان ش��ارو ویالیەتەكانی ئەوروپا ب��وو ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی چەكی جەنگیش پ��ەرە بستێنێت ،بۆ ن��م��وون��ە ل��ی��ون��اردو داڤینچی زێ��ه��ن��ی داه���ێ���ن���ەری خ��ۆی خستە خزمەتی فەرمانڕەوایی میالنو مەكینەیەكی جەنگی ب��ۆ دروس��ت��ك��رد ،ك��ە بریتییە لەكۆمەڵێك تفەنگ. ه��ەم��وو ئ���ەو زان��ای��ان��ەی رۆڵ��ی��ان ل��ەج��ەن��گ��دا ه��ەب��ووە ناتوانن ش��ان��ازی بەخۆیانەوە ب��ك��ەن ك���ە ی��ەك��ێ��ك ل����ەوان ئاڵبێرت ئەنیشتاینە ،ئەو لەساڵی ()١٩٣٣دا دوای ئ���ەوەی
لەالیەن ئەڵمانەوە جوولەكەكان پۆستە فەرمیو ئەكادمییەكانیان ل��ێ��ق��ەدەغ��ەك��را كۆچیكرد بۆ ئەمریكا ،ئەو یەكێكبوو لەو زانا ئەوروپییانەی كە هۆشداریاندا بەئەمریكا ل��ەوان��ەی��ە ئەڵمانیا چەكی ناوكی دروستبكات، ب����ەاڵم ل���ەوان���ەی���ە ن��ام��ەك��ەی ئەنیشتاین بۆ فرانك رۆزڤڵت س���ەرۆك ك��ۆم��اری ئەوكاتی ئەمریكا ك��اری��گ��ەری زۆری لەسەر دەستپێكردنی پرۆژەی مەنهەتەن هەبووبێت. ئەنیشتاین لەساڵی ()١٩٥٤ دا بەهاوڕێی لەمێژینەی خۆی ل��ی��ن��وس پ��اول��ی��ن��گ (ب����راوەی هەردوو خەاڵتی كیمیاو فیزیایی نۆبڵ) دەڵێت «كاتێك نامەم بۆ رۆزڤڵت نووسی تاوەكو بۆمبی ئەتۆمی دروستبكات گەورەترین هەڵەی ژیانی خۆمكرد ،بەاڵم هۆكارێكیش هەبوو دەترساین ئەڵمانییەكان پێش ئ��ەوان ئەو بۆمبە دروستبكەن». پ��رۆژەی مەنهەتەن هەلی ب��ۆ زان��ای��ان��ی فیزیایی ناوكی رەخساند تاوەكو گریمانەكان بەشێوەی كرداری تاقیبكەنەوە، ی���ەك���ێ���ك ل���ەن���اس���راوت���ری���ن كەسەكانی ئەم بوارە ئۆپنهایمەڕ ب��وو ،ئۆپنهایمەڕ رێبەڕایەتی
ئەم پ��رۆژەی لەلوسئاالموسی نیومیكزیكۆ لەئەستۆدا بوو، ئۆپنهایمەر وەك باوكی بۆمبی ئ��ەت��ۆم��ی ن��اودەه��ێ��ن��رێ��ت ،ئەو دوای جەنگ بوو بەڕاوێژكاری ئەرشەدی كۆمیسیۆنی وزەی ناوكی ئەمریكا ،لەدوایدا هەوڵی زۆری��دا تاوەكو بۆ كۆنتڕۆڵی چ��ەك��ی ن��اوك��ی ل��ەج��ی��ه��ان��دا هەنگاوی ئیجابی بنرێت. رۆب���ێ���رت وات��س��ن وات، ل��ەك��ات��ی ج��ەن��گ��ی جیهانی دووه����ەم����دا ب���ۆ وەزارەت������ی ك��اروب��اری ئاسمانی بەریتانیا ك��اری��دەك��رد ،بەدروستكردنی سیستەمێكی رادی���ۆی���ی بۆ ئ��اش��ك��راك��ردن��ی ف��ڕۆك��ەك��ان��ی دوژم�����ن رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی لەكۆتایی هێنان بەجەنگدا گێڕا، وێستگەی رادار كە لەئەنجامی تێكۆشانەكانی ئ���ەوەوەب���وو لەكەنارەكانی بەریتانیا توانی رۆڵێكی گرنگ لەجەنگەكانی ئەو واڵتەدا بگێڕێت. فرانك ویتل كە ئەوكات ق��وت��اب��ی ف��اك��ڵ��ت��ی ئ��ەف��س��ەری هێزی ئاسمانی پاشایەتی بوو، یەكەمجار لەساڵی ()١٩٢٢ دا ئ��ای��دی��ای ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی مەكینەكانی تۆربۆجیتی هێنایە ك���ای���ەوە داه��ێ��ن��ان��ەك��ەی ئ��ەو
لەساڵی ()١٩٤٤دا بەكارهێنراو ئێستا هێزی پاڵنەری زۆربەی ف��ڕۆك��ەك��ان��ی ن��ەف��ەره��ەڵ��گ�رو ب��ازەرگ��ان��ی ل��ەم مەكینانەوە دابیندەكرێت. ئ���ال���ن ت���وری���ن���گ ت��ەن��ی��ا یەكێكبوو لەچەند ماتماتیكزانی ه��ەڵ��ك��ەوت��وو ك��ە ل��ە بلچلی پارك (رێكخراوی كردنەوەی ك��ۆدی حكومەتی بەریتانیا) دا ك��اری��دەك��رد ،ئ���ەو ت��وان��ی كۆدەكانی ئەنیگما كە لەالیەن نووسرابوو ئەڵمانییەكانەوە بشكێنێت ،هەروەها مەكینەی دل���ی�ل�ای ب���ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی پێوەندی پارێزراوتر داهێنا. ورنێر ڤۆن براون ،لەكاتی جەنگی جیهانی دووه��ەم��دا ت��وان��ی س��ارۆخ��ەك��ان��ی ()V2 بۆ ئەڵمانیا دیزاین بكات ،ئەمە گەورەترین دەستكەوتی بوو، دوای جەنگ چوو بۆ ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاوەكو ل��ەدی��زای��ن��ك��ردنو هاویشتنی مووشەكەكانو دروستكردنی رۆك��ێ��ت��ی س��ات��ێ��رن��ی ()٥دا بەشداری چاالكی هەبێت ،ئەم رۆكێتە لەئەركەكانی ئاپۆلۆدا بەكار هێنرا. سەرچاوە :نیوساینتست. وەرگێڕانی :سەباح محەمەد
8
كۆمپیوتەرەكانتان خۆشبووێت ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
9
\
Panel
\Update
Control Windows
Change settings
بەو شێوەیەی كە دەتەێت ش��ت��ەك��ان دی���اری���ب���ك���ە ،ی��ان دەتوانیت هەر لەم شوێنەوە ئەپدەیتەكە رابگریت. .2بەالی كەمەوە مانگی جارێك سكانی هاردەكانت بكە بۆ هەر هەڵەو كێشەیەكو دیفراگیان بكە. ب��ۆ ئ���ەوەی بەشێوەیەكی راس��ت سكانی درای��ڤ��ی سی بكەیت (ك��ە ئ��ەو درای��ڤ��ەی��ە بەشێوەیەكی ئاسایی زۆرت��ر لەدرایڤەكانی تر بەكاردێت)و ناكرێت بەكارنەیەت ،كەواتە ن��ات��وان��ی��ت س��ك��ان��ی بكەیت، بەڵكو دەبێت كاتێكی بۆ دانێیت دوای ریستارتی كۆمپیوتەر یەكسەر سكان ببێت ،پەنجە بنێ بەكلیلی وی��ن��دۆزو پیتی ئاردا ( )win+rبۆ كردنەوەی رەن ،لەوێ بنووسە (،)cmd یان ( )commandو كلیك لەئۆكەی بكە ،ئەمە دەبێتە ه����ۆی ك�����ردن�����ەوەی دۆس dos:Disk (Operating ،)Systemلەشاشەی دۆسدا بنووسە)chkdsk c: /f( : (دی����ارە ب��ەب �ێ ك��ەوان��ەك��ان)، پەنجە بنێ بەئینتەردا ،دواتر ێ مەسجێك دێت كە پێت دەڵ ناتوانیت ئێستا ئ��ەو درایڤە
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ك��ۆم��پ��ی��وت��ەری��ش ،وەك���و خەڵكی پێویستی بەپاراستنو پشتیوانیكردن هەیە .تا زیاتر كۆمپیوتەرەكەت بەكاربهێنیت (سڕینەوەی فایل ،زیادكردنی شت بۆ فایلەكان ،زیادكردنی فایلی ن��وێ )...ئ��ەوە زیاتر ئ���ەم ف��ای�لان��ە ل��ەس��ەر ه��ارد درای��ڤ��ەك��ەت (ئ���ەو شوێنەی كۆمپیوتەرە كە زانیارێكانی تێدا هەڵدەگیرێت) پ��ەرشو باڵودەبنو دابەشدەبن ،ئەمەش دەبێتە ه��ۆی خ��اوب��وون��ەوەو خ�����������راپ ك�����ارك�����ردن�����ی كۆمپیوتەرەكە ،چونكە هەندێك لەكردارەكان پێویستییان بەوە هەیە بەیەكجارو لەیەك شوێندا ئ���ەو ف��ای�لان��ەی پێویستییانە بەكاربهێنن ،ب��ۆ ئ��ەوەی ئەم كێشەیەش چارەسەربكەیت دەبێت بەشێوەیەكی خوولی كۆمپیوتەرەكەت ڕێكوپێك س���ك���ان دی���س���كو دی���ف���راگ ( )d e f r a g / s c a n d i s k بكەیت. ب���ەالی ك���ەم���ەوە مانگی یەكجار ئ��ەو شتانە بكەیت باشە ،هەروەها ماوە ماوەش س��ەی��ری ئینتەرنێت بكە بۆ تازەكردنەوەی درایڤەرەكانت (( )driversخ��ۆم��ان زیاتر پێدەڵێین تەعریفات ك��ە بۆ ناساندنی بەشەكانی كۆمپیوتەر بەكۆمپیوتەرەكە بەكاردێت) لەڕاستیدا سیدییەكی درایڤەر لەگەڵ كۆمپیوتەرەكەتدا هەیە، ئ��ەوە تەنیا بۆ دابەزاندنیانە، ب����ەاڵم ب��ۆ ن��وێ��ك��ردن��ەوەی��ان دەب��ێ��ت س��ەی��ری وێبسایتی ئ��ەو كۆمپانیایە بكەیت كە دروستیكردون. درای��ڤ��ەرەك��ان بەشێوەیەك ل���ەش���ێ���وەك���ان راب���ەرای���ەت���ی س��ۆف��ت��وێ��رەك��ان دەك����ەن بۆ ئەوەی لەگەڵ هاردوێرەكاندا پەیوەستبنو ئەگەر تازەترین ئەپدەیتەكانی درایڤەرەكانت ال ن��ەب��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە ببێتە
ه��ۆی تێكچوونی هەندێك لەكردارەكانو خراپكاركردنی ك���ۆم���پ���ی���وت���ەرەك���ەت ،ه��ەر كۆمپیوتەرێك كەسایەتییەكی ب��ێ��وێ��ن��ەو ب��ێ��ه��اوت��ای ه��ەی��ە، بۆیە ئ��ەگ��ەر كۆمپیوتەرێكی نیوداشت (كارپێكراو) بكڕیت پێویستی بەخۆشەویستییەكی زیاتر هەیە. ئ��ەگ��ەر كۆمپیوتەرێكی ت��ازەت هەبێتو لەئینتەرنێتی ببەستیت ئەوە تەنانەت پێش ئ���ەوەی وی��ن��دۆز دواه��ەم��ی��ن ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان��ی پەیوەند ب��ەئ��اس��ای��ش��ی ()security كۆمپیوتەرەكەت دابەزێنێت، ئەوە كۆمپیوتەرەكەت هێرش دەك��رێ��ت��ە س���ەریو ڤ��ای��رۆس ل���ێ���ی���دەدات ،ت��ەن��ان��ەت ل��ەو ماوەیەی كە تۆ كۆمپیوتەرەكە دەك��ری �تو دەگ��وازرێ��ت��ەوە بۆ تۆ (مەبەست ل��ەوەی��ە ئەگەر بێتو راستەوخۆ لەكۆمپانیای ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ەرەوە بیكڕیت) ڤ��ای��رۆسو شتی زیانبەخشی ت����ازە دێ���ت���ەك���ای���ەوە ،نابێت بێخەمبیت ،بەس لەبەر ئەوەی كۆمپیوتەرەكەت زۆر تازەیەو كڕینی كۆمپیوتەرێكی ت��ازە لەبەرئەوەی ئیتر بێزاربوویت ل��ەك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە ك��ۆن��ەك��ەتو دەس����ت����ب����ەرداری ب���ووی���ت، چارەسەرێكی گونجاو نییە، پێدەچێت هەر ئەوەش هۆكاری تووشبوونی كۆمپیوتەرەكەت ب���ێ���ت ب����ەڤ����ای����رۆسو ش��ت��ە خ��راپ��ەك��ان��ی��ت��ر ،خ��ەت��اك��ەش ناگەڕێتەوە بۆ تۆ ،لەم حاڵەتەدا ب��اش��ت��ری��نو س��ەالم��ەت��ت��ری��ن شتێك ك��ە بیكەیت ئ��ەوەی��ە دواه��ەم��ی��ن ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان ل��ەه��اوڕێ��ی��ەك��ت وەرگ��ری��تو بیخەیتە سەر دیسكێكو لەسەر كۆمپیوتەرەكەت دایانبەزێنیت، پ��ێ��ش ئ����ەوەی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە ت����ازەك����ەت ل��ەئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت ببەستیت. ئ������ەم������ان������ەش چ���ەن���د
هەنگاوێكن بۆ ئاگاداربوونی كۆمپیوتەرەكانمان: .1ه��ەم��ی��ش��ە دڵ��ن��ی��اب��ە لەوەی تازەترین ئەپدەیتەكانی ویندۆزت هەیە. دەبێت بۆ خ��ۆی ویندۆز وا رێ��ك��خ��راب��ێ��ت ك��ە خ��ۆی ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئۆتۆماتیكی ئەپدەیت ب��ك��ات ،ب��ۆ ئ��ەوەی دڵ��ن��ی��ا ب��ی��ت ل����ەوە ،ئ���ەوە بە بەكارهێنەرێكی ب��ەڕێ��وەب��ەر ()administrative account ب��چ��ۆرە كۆمپیوتەرەكەتەوەو بچۆرە سەر:
سكان بكەیت ،لەبەر ئەوەی ئ��ەو درای��ڤ��ە لەكاركردندایە، ئینجا بنووسە ( )yكە بەمانای ب��ەڵ�ێ ( )yesدێ��تو پەنجە بەئینتەر بنێ بۆ ئەوەی كاتێك دان��ێ��ت ك��ە پ��اش ری��س��ت��ارت سكانەكە ئەنجامبدرێت ،پاشان ریستارت كۆمپیوتەرەكەت بكەرەوە( .دیارە هەر بەتەنیا درایڤی سی سكانو دیفراگ ن���اك���رێ���ت ،ب��ەڵ��ك��و ه��ەم��وو درای��ی��ڤ��ەك��ان��ی ت��ر دەك��رێ �نو ت���ەن���ان���ەت ه�����ارد دی��س��ك��ی دەرەك����ی����ش ()external سكانو دیفراگ دەكرێت) س���ەی���ف م�����ۆد (safe )modeب��اش��ت��ری��ن ك��ات��ە بۆ دیفراگمێنتی هارد درایڤەكان، ب��ۆ ئ���ەوەی كۆمپیوتەرەكەت بەسەیف م��ۆد داگیرسێنیت، ك��ۆم��پ��وت��ەرەك��ەت ڕی��س��ت��ارت بكەرەوەو كاتێك یەكەم شاشە دەبینیت ،پەنجە لەسەر دوگمەی ( )f8داب��گ��رەو هەڵیمەگرە تا ش��اش��ەی��ەك دێ��ت��ە س���ەری كە هەنێك هەڵبژاردنی جیاوازی تێدایە ،ئ��ەو هەڵبژاردنەی تۆ هەڵیدەبژێریت ئەمەیەstart( : ،)up in safe modeهەروەها سەیف مۆد بۆ بوونی كێشەو چارەسەركردنییان زۆرباشە كە جاری وا هەیە تووشی دەبیت، ئەمەش لەبەر ئ��ەوەی لەكاتی س��ەی��ف م���ۆدا تەنیا سیستەم فایلە گرنگەكان ل��ۆد دەب��ن، پاش ئ��ەوەی كۆمپیوتەرەكەت داگیرساو لەسەیف مۆدا بوو، دڵنیابە ل��ەوەی كە هیچ شتێك نییە خ��ۆك��اران��ە دەستبكات بەئیشو پرۆسەی دیفراگمێنتەكە تێكبدات (بۆ نموونە سكرین سەیڤەر ،یان سكانی ڤایرۆسو هەر شتێكی تر كە خۆكارانە دەست بەئیش دەكات) .جاری وا هەیە دیفراگمێنتەیشن چەند كاژێرێكو زیاتر دەخایەنێت تا تەواو دەبێت .بەپێی ئەوەی هارد درایڤەكەت چەند گەورەیە.
10 كە تەواو كۆمپیوتەرەكەت ئامادەبوو بۆ دیفراگمێنتەكە، ئ��ەوك��ات ل��ەگ��ەڕان��ی ویندۆز بنووسن: ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
disk defragmenter
پ��اش��ان دڵ��ن��ی��اب��ە ل���ەوەی درای��ڤ��ی س��ی ه��ەڵ��ب��ژێ��راوە. ئەنەالیزی بكە ()analyze و ئینجا دیفراگ (.)defrag پ��اش ئ���ەوەی ت��ەواوب��ووی��ت، ب��ی��رت ن��ەچ��ێ��ت ك��ە سكرین س��ەی��ڤ��ەرو ه���ەر شتێكی تر ك���ە ل����ەك����ارت خ��س��ت��ب��وون ل��ەب��ەر پ��رۆس��ەی دیفراگەكە، دووب����ارە ب��ی��ان��خ��ەرەوە ك��ارو ریستارت كۆمپیوتەرەكەت بكەرەوە. ه���ەروەه���ا دەت���وای���ت وا بكەیت بەشێوەیەكی خۆكارانە پ��رۆس��ەی دیفراگمێنتەیشن كاربكات ،ئەویش بەكردنەوەی بەشی ()task scheduler دانانی تاسكێك. رێ��گ��ەی��ەك��ی ئ���اس���ان بۆ ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ئ���ەم ك��اران��ە ب�����ۆ ه�����ەم�����وو درای���ڤ���ێ���ك ئەوەیە بەدەرەكییەكانیشەوە كلیكی راست لەسەر درایڤەكە بكەنو بچنە بەشی (.)tools .3ن���اوب���ەن���او س��ەی��ری ئینتەرنێت بكە بۆ ئەپدەیتی درایڤەرەكانت. ل���ەڕێ���ی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��ەوە ب��چ��ن��ە س��ای��ت��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەو كۆمپانیایەی كۆمپیوتەرەكەی دروس����ت����ك����ردووەو ل��ەوێ��دا ئەپدەیتی تازەی درایڤەرەكان بدۆزنەوە. re�r ٤ )store pointب��ۆ ئ��ەوەی هەركاتێك كۆمپیوتەرەكەت خ���راپ ب���وو بیگەڕێنیتەوە دۆخی جارانی. سیستەم ریستۆر (system )restoreزۆر ئاسانە... ل��ەگ��ەڕان��ی س��ەرەك��ی ویندۆز بنووسن: )(create a restore point
بۆ گەڕانەوەش بۆ ریستۆر پ��ۆی��ن��ت��ێ��ك ب���ۆ (system )restoreبگەڕێت. .5ئ��ەگ��ەر لەهەرشتێك بەگومانی ،دەتوانیت سكانی كۆمپیوتەرەكەت بكەیت بۆ ڤایرۆسو پرۆگرامە شاراوەو نادیارەكان. وێ��ب��س��ای��ت��ی وا ه��ەی��ە ك����ە ب����ەخ����ۆڕای����ی س��ك��ان��ی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ەت دەك���ات ب��ۆ ه��ەر ڤ��ای��رۆس��ێ��ك ،ب��ەاڵم ئەگەر دەتوانیت ئ��ەوە ئەنتی ڤایرۆسێك بكڕیت لەهەمووی باشترەو شایستەشە ،یان ئەوەتا ه��ەرش��ت��ێ��ك ن��ەت��زان��ی��ت چییە داون��ل��ۆدی مەكە ب��ا تووشی ڤایرۆس نەبیت. پرۆگرامی تر ه��ەن ،كە هەندێكیان بەپارەنو هەشیانە ب��ەخ��ۆڕای��ی��ە ،ب��ەت��ای��ب��ەت��ی بۆ ئەوە دیزاین كراون تــاوەكو ب���ەدوای ئ��ەو پ��رۆگ��رام��ان��ەدا ب��گ��ەرێ��ن ك��ە ب��ەپ��رۆگ��رام��ی ت���رەوە ل��ك��اون (ad-ware زۆر .)،spy-ware
كارێكی سەختە كە بڵێیت ئ��ەو سۆفتوێرە ،ی��ان تووڵە ب��اش��ە ،چ��ون��ك��ە ئینتەرنێت خووی گۆڕانی هەیە لەسەر بنەمایەكی رێك ،هەرچییەك ئەمڕۆ بەخۆڕاییە ،لەوانەیە س��ب��ەی ب��ەپ��ارەب��ێ��ت ،ئەگەر تەكنیكی رێنماییەكەرێكی ش����ارەزاو ب��اش ناناسن كە رێنماییتان بكاتو پێتان بڵێیت چی بەكاربهێنن ،ئەوە دەتوانن �www.down س��ای��ت�� ی load.com بەكاربهێنن، كە ماوەیەكی زۆرە هەیەو ل���ەڕێ���گ���ای���ەوە دەت���وان���ی���ت زۆر س��ۆف��ت��وێ��ری خ��ۆڕای��ی بەدەستبهێنیت كە زۆریشیان رێنمایی دابەزاندنو چۆنێتی بەكارهێنانیان لەگەڵدایە. ه��ەن��ێ��ك ل��ەڤ��ای��رۆس��ەك��ان (ب��ۆ ن��م��وون��ە )root kitتا رادەیەك مەحاڵە دیاریبكرێنو ب��دۆزرێ��ن��ەوە ت��اوەك��و خۆت ب���ەدوای���دا ن��ەگ��ەڕێ��ی��ت (وات��ە ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی پرۆگرامییانە دەس���ت���ن���ی���ش���ان ن���اك���رێ���نو
نادۆزرێنەوە) ،ئەگەر پێت وایە تووشی ڤایرۆسێكی وا بوویت، ئەوە باشترین چارەسەر ئەوەیە كە كۆمپیوتەرەكەت فۆرمات بكەیتەوەو دووبارە سیستەمی كارپێكردنەكەت (operating )systemدابەزێنیتەوە. هیچ كات باوەڕ بەو شتانە مەكەن كە كەسێكی نەناسراو ب��ۆت��ان دەن��ێ��رێ��ت ،ت��ەن��ان��ەت هاوڕێكانیشتان هەرشتێك كە داون���ل���ۆدی دەك����ەن ،سكانی بكەن ئینجا بیكەنەوە ئەگەر نەشتان زانی شتێك چییە ،ئەوە هەرگیز داون��ل��ۆدی مەكەن. تەنانەت ئەگەر شتێكی سادەی وەك ئەندامێكی خێزانەكەتان ب��وو وت��ی بچۆ س��ەردان��ی ئەم وێبسایتە ب��ك��ەو ناونیشانی سایتەكەش شتێكی هەزەلیو خۆشبوو ،ئ��ەوە ه��ەر كلیكی لێمەكەن. سەرچاوە: �hand
haxor
1337
book, tapeworm, Sams Publishing, 2005
11
زانیارییەكان دەدزێتو خۆی دەكوژێت رۆژن��ام��ەی واشنتن پۆست لەڕاپۆرتێكدا رایگەیاند ئەمریكاو ئیسرائیل پێكەوە ڤایرۆسێكیان ب����ەن����اوی ف���ل���ەم ()flame دروس���ت���ك���ردووە ك��ە ئامانجی تێكدانی بەرنامە ئەتۆمییەكانی ئێرانە .ئەم رۆژنامەیە دەنووسێت شۆڤاری لەسەر تۆڕی كۆمپیوتەری ئێرانو كۆكردنەوەی زانیاری بۆ تێكدانی بەرنامەی ناوكی ئەم واڵت��ە ئامانجی بەدیهێنرانی ئەم ڤایرۆسەیەو رێكخراوی (سی ئای ئەی)و سوپای ئیسرائیل دەستیان لەدروستكردنیدا هەیە. پ��ێ��ش��ت��ری��ش راگ��ەی��ەن��راب��وو ڤایرۆسی ستاكس نێت كە بەوتەی س��ەرچ��اوە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان بۆ لێدانی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانەو ژمارەیەكی بەرچاو كۆمپیوتەری لەم واڵتە تووشكردبوو لەالیەن ئەم رێكخراوانەوە دروستكراوە، هەرچەند بەرپرسانی ئەمریكا ئەم هەوااڵنە پشتڕاستناكەنەوە ،بەاڵم دەیدركێنن كە لەئامێری جەنگی سایبری بۆ بەرگریكردن لەخۆیان سوودوەردەگرن.
ك���ۆم���پ���ان���ی���ای رووس������ی كاسپەرسكای كە بۆ یەكەمینجار ڤ��ای��رۆس��ی ف��ل��ەم��ی دۆزی���ی���ەوە، رایگەیاند لەنێوان ئەم ڤایرۆسەو ستاكس نێتدا پێوەندی نزیك هەیە، ماوەیەك ل��ەوەو پێش رۆژنامەی ن��ی��وی��ۆرك تایمز لەڕاپۆرتێكدا ب��ەئ��ام��اژەدان ب��ەه��اوك��اری نێوان ئەمریكاو ئیسرائیل لەدروستكردنی ستاكس نێتدا نووسیبووی ئەمە سەرەتای پرۆژەیەكی دورودرێژی جەنگی سایبرییە بەدژی واڵتێكی دیاریكراو ،بەوتەی ئەم رۆژنامەیە لەگەڵ هاتنە س��ەرك��اری ئۆباما هێرشی سایبری ب��ۆس��ەر ئێران ت��وون��دت��رب��ووەت��ەوە ،یەكێكیتر لەئامانجەكانی ئ��ەم هێرشانە بەوتەی نیویۆرك تایمز دواخستی ئ��ەگ��ەری هێرشی ئیسرائیلە بۆ سەر ئێران .بەوتەی كۆمپانیای سیمانتك ( )symantecكە یەكێك لەكۆمپانیاكانی چاالك ل��ەب��واری ئاسایشی كۆمپیوتەر ڤایرۆسی فلەم نەتەنیا دەتوانێت شۆڤاری بكات ،بەڵكو لەتوانایدا ه���ەی���ە ك��������رداری س��ی��س��ت��ەم��ە
تێكبداتو كۆمپیوتەرییەكان چ��ات��ەك��ان��ی س���ەر ئینتەرنێتو زان��ی��اری��ی��ە تایبەتەكان ب��دزێ��ت، ئەم ڤایرۆسە بەپێی تەكنیكێكی نهێنی پارێزی دروستكراوە كە بۆ یەكەمینجار لەساڵی ()٢٠٠٨دا ناسێنراو بەتزویركردنی بڕوانامەی دیجیتاڵی خۆی باڵودەكاتەوە. مارك ستینسن ،لەئەنستیتۆی توێژینەوەی ( )CWIلەوبارەوە نووسیوێتی «دیزاینی ئەم ڤایروسە هەواڵ لەبەكارهێنانی نهێنیكارانی زۆر ش���ارەزاو پلەیەكی جیهان دەدات». ڤیكرام تاكور لەپسپۆڕانی سیمناتیك ،بەئاژانسی هەواڵی رویتەرزی وتووە ،ئەم كۆمپانیایە ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ی ل��ەف��ل��ەم��دا دۆزی��وەت��ەوە كە هەلی ئ��ەوە بۆ بەكارهێنەران دەرەخسێنێت تاوەكو هەندێك فایل لەنێو كۆمپیوتەرە تووشبوەكاندا بسڕنەوە ،ئەمەش دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بەرنامە كۆمپیوتەرییەكان تووشی كێشە ب��ب��ن ،ی���ان ت��ەن��ان��ەت ه��ەم��وو سیستەمەكە بوەستێت.
هەڵسەنگاندنی سیمانتك، بەواتای ئەوەیە فلەم دەتوانرێت وەكو چەكێك بەدژی سیستەمەكانی ژێربینایو سەرەكی دامەزراوەكانی وەك���و ب��ەن��داوەك��ان ،یەكەكانی كیمیایو ناوەندكانی بەرهەمهێنان بەكاربهێنرێت .هێرشی دووساڵ ل���ەوەو پێشی ستاكس نێت بۆ س��ەردام��ەزراوەك��ان��ی پیتاندنی ی��وران��ی��ۆم لەئێراندا بووبەهۆی پەككەوتنی چاالكییە ناوكییەكانی ئەو واڵتە. ڤ��ای��رۆس��ی ف��ل��ەم هەڵگری تایبەتمەندییەكی سەرسووڕهێنەرە، ئ��ەوی��ش بریتییە لەخۆكوشتن، كۆمپانیای سیمانتیك رایگەیاندووە هەندێك ل��ەو كۆمپیوتەرانەی تووشی ئەم ڤایرۆسە هاتبوون، فەرمانێكی لەپڕیان بۆ هاتووە بۆ ئ��ەوەی ڤایرۆسەكە بەتەواوەتی ب��س��ڕێ��ت��ەوەو لەجیاتی هەندێك زان����ی����اری ت���ێ���ك���ەڵو پ��ێ��ك��ەڵ ب��ەج��ێ��ب��م��ێ��ن��ێ��ت ،ئ���ەم ف��ەرم��ان��ە بەشێوەیەكە ڤ��ای��رۆس��ەك��ە هیچ شتێكی گ��رن��گ ل���ەدوای خۆی بەجێناهێڵیت.
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
فلەم ڤایرۆسێكی كۆمپیوتەری ترسناك
12
هیوندای یەك نەفەریی ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
كۆمپانیای ئۆتۆمبێلسازی هۆندا كە لەساڵی ()٢٠٠٩دا نموونە ئۆتۆمبێلی یەك نەفەری ()U3-xیی لەپێشەنگای ئۆتۆمبێلی تۆكیۆ پێشكەشكردبوو ،ئەمساڵ نموونەیەكی پێشكەوتووتری ب�����ەن�����اوی ()UNI-CUB دی��زای��ن��ك��ردووە ،ئ��ەم نموونەیە دەتوانێت لەهەموو ئاراستەكاندا بجووڵێتو لەڕووبەری لێژەوە سەربكەوێت ،یان تەنانەت بەپێی ن��ی��ازی خ��اوەن��ەك��ەی دەكرێت بەموبایلی هۆشمەند ،یان تبلێت كۆنتڕۆڵبكرێت ،بۆ ئەم نموونەیە ك��ە وەك نموونەكەی پێشوو بەئاسانی دەتوانێت هاوسەنگی رابگرێت تایەیەكی زیادە دانراوەو كورسییەكەی زۆر لەپێشوو ئاسوودەترە. ( )UNI-CUBبەئاسانی دەتوانێت ئاڕاستەی جووڵەكەی ب���گ���ۆڕێ���ت ،خ��ێ��رای��ی��ەك��ەی ك��ەمو زیادبكات ،ی��ان كاتێك ن��ەف��ەرەك��ە ك��ێ��ش��ەك��ەی خ��ۆی دەگۆڕێت بوەستێت ،هەروەها ت��ای��ەی دووه�����ەم دەت��وان��ێ��ت ب��ۆ الك��ان بجووڵێت تاوەكو دۆخێكی باشتر ب��ۆ گۆڕینی ئاڕاستە فەراهەمبكرێت ،ئەم ئ��ام��ێ��رە دەت��وان��ێ��ت ب��ەس��ەرەو لێژیدا سەركەوێتو بەیەكجار
پ���ڕك���ردن���ەوەی پ���ات���ری ()٦ كیلۆمەتر دەڕوات ،زۆرترین خێرایی كە دەتوانێت پێی بگات ( )٦كیلۆمەتر لەكاتژمێرێكدایە. ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ه���ۆن���دا ئ��ەم ئامێرە بچووكە یەك نەفەرەی ب��ەش��ی��وەی��ەك دی��زای��ن��ك��ردووە ك��ە ل��ەش��ۆس��ت��ەك��ان��دا بكرێت بەرزییەكەی بەكاربهێنرێت، بەشێوەیەكە ئاڕاستەی چاوی لێخورەكە ل��ەگ��ەڵ ئاڕاستەی چاوی خەڵكی تێپەڕبوو بەالیدا بەڕێكخستنی یەكبگرێتەوە، خێرایی ب��ەس��ادەی��ی دەتوانێت ل��ەگ��ەڵ رێڕۆیشتنی خەڵكی ئاسایدا خۆی رێكبخات. بەپێی راگەیاندنی هۆندا درێ��ژی ئەم ئۆتۆمبێلە ()٥٢٠ ملیمەترو پاناییەكەی ()٣٤٥ ملیمەترو بەرزی كورسییەكەی لەنێوان ( )٧٤٥تاوەكو ()٨٢٥ ملیمەتەردایە ،توانای پێویست بۆ كاركردن لەباترییەكی لیسیۆمەوە دابیندەكرێت. ئ��ەم كۆمپانیایە لەئێستادا ل��ەم��وزەی نەتەوەیی زانستو داهێنانی ژاپ���ۆن لێكۆڵینەوە ل���ەس���ەر ك�������رداری (UNI- )CUBدەكات تاوەكو بكرێت هەموو الیەنەكانی بەكارهێنانی دەربخرێت.
13
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
لەڕاستیدا مووشەك بوون ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی دەی��ب��ی��ن��ن پ��ێ��وەن��دی��ی��ان بەڕێچكەیەكی روون����اك����ی م��ان��گ��ی ج��ون��ی وی�ل�ای���ەت���ە ()٢٠٠٧ی ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا، دی�����اردەی روون���اك���ی ساڵی ()٢٠٠٩ی ئیتالیا ،دی��اردەی روون��اك��ی ساڵی ()٢٠٠٩ی ئەفریقای باشوور ،رووناكییە لوولپێچەكانی ئاسمانی نەرویج لەدیسامبەری ( ،)٢٠٠٩قوچەك ب��ەس��ەری لولپێچەوە ساڵی ()٢٠٠٩ی روسیا ،رێچكەی چ�����واری ئ��اس��م��ان��ی روس��ی��ا
لەساڵی ()٢٠١١و دی��اردەی مانگی ج��وون��ی ئەمساڵ كە لەزۆربەی واڵتانی رۆژهەاڵتی ن��اوەڕاس��ت��دا ب��ی��ن��را .ه��ەم��وو ئ��ەم رووداوان�����ە پێوەندییان ب��ەك��رداری نائاسایی بەشێك لەمووشەكەكانی فەزایی ،یان سەربازی لەبەرزای چەند سەد كیلۆمەتری س��ەرو رووب��ەری زەوییەوە هەیە. ب��ەگ��ش��ت��ی ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی س���ەب���ارەت ب��ەت��ەن��ە ف��ڕۆك��ە ن��ەن��اس��راوەك��ان ن��اس��راو یۆفۆ ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە ،وێنە گەلێكن
ناڕوون كە كەسانێك گرتوویانە ئاشنایەتی ت��ەواوی��ان لەگەڵ هونەری وێنەگرتندا نەبووە، یان ئامێرەكانییان هەستیاری پێویستیان نەبووە ،بەشێوەیەك ن��اك��رێ��ت وردەك���اری���ی���ەك���ان لەوێنەكانەوە دەربهێنرێت. ب����ەاڵم ك��ات��ێ��ك وێ��ن��ەگ��رە پرۆفیشناڵەكان بەلەبەرچاوگرتنی ك��ات��ی روون��اك��یو دان���ەوەی راس �تو دروستی رووناكیو پێشگیریكردن ل��ە لەرزینی ئامێری وێنەگریو بەكارهێنانی زوومی پێویست ئەم دیاردانە
تۆماردەكەن زانیاری گرنگمان دەربارەی ناسینی سەرچاوەی ئەم دیاردانە دەستدەكەوێت. ل��ەدوو وێنەدا كە لەالیەن ع��ی��م��ادی ن��ی��ع��م��ەتواڵ��ل��ه��ی ل��ەدی��اردەك��ەی مانگی پێشوو ه��ەڵ��گ��ی��راوە ،ن��ی��ش��ان��ەی��ەك��ی راس���ت���ەوخ���ۆ ل���ەروون���اك���ی لەنووكی قوچەكێكی روونەوە دەبینرێت كە دەگەڕێتەوە بۆ تیشكدانەوەی رووناكی لەالیەن پاشماوەی یەكێك لەمووشەكە بالستیكییەكانی روسیا. وەرگێڕانی :كاوە
14
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
بۆزۆنی هیگز: زانایانی فیزیا بەهێزترین بەڵگەیان بۆ سەڵماندنی بوونی تەنۆلکەی خودا دەستکەوتووە
15
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
16
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
دوای��������ی دەی��������ان س���اڵ گەڕانی بێوچانو ئەنجامدانی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی ورد ،ئێستا کۆمەڵێک لەفیزیاوییەکان دەڵێن ئ���ەوان توانیویانە بەڵگەی زۆر ب��ەه��ێ��ز ب��ۆس��ەل��م��ان��دن��ی بوونی بۆزونی هیگز (Higgs )bosonک��ۆب��ک��ەن��ەوە ،کە بریتییە لەنیمچە تەنۆلکەیەک کە گرنگی تایبەتی لەتێگەیشتن لەفەزاو کاتو مادە هەیە ،ئەم لیون لیدرمانی تەنۆلکەیە ف��ی��زی��ای��ی ن����اوی ت��ەن��ۆل��ک��ەی خودایی()the God particle لێناوە. راگ���ەی���ان���دن���ی ئ��ی��م��ڕۆی��ی فیزیاییەکان، ()٢٠١٢/٧/٣ بەندە لەسەر تاقیکردنەوەکانی بەشی وزەی تاقیگەی فرمی ( )Fermilabلەنزیکی شیکاگۆو هەرچەند ئەنستیتۆکانیتر، ئەم راگەیاندنە قسەی کۆتایی نییە ،بەاڵم زۆرنزیکە لەقسەی کۆتایی ،ئەم راگەیاندنە دوایی دانیشتنێکی گەورەی فیزیاییەن لەئەم حەفتەیەدا لەئۆسترالیا ب�ڵاوک��اروەت��ەوە ،دۆزی��ن��ەوەی زیاتر لەالیەن تاودەری گەورەی ت��ەن��ۆل��ک��ەی س���ێ���ڕن()CERN وە رادەگ��ەێ��ن��رێ��ت ،ت���اودەری س��ێ��ڕن گ��ەورەت��ری��ن تاقیگەی فیزیایە لەئاڵپ( )Alpsلەسەر
س��ن��وری س��وی��س��راو فرانسە، چاوەڕواندەکرێت ئەم تاقیگەیە لەم مانگەدا هەواڵە گرنگەکە راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت .راب رۆس���ەر زان��ای��ەک��ی فیزیا لەتاقیگەی فرمی لەمبارەی گرنگی ئەم تەنۆلکەیەوە دەڵ��ێ��ت »:ئەمە یەکێکە لەبنچینەکانی تێگەیشتن لەگەردون». رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ئ���ەو چاوەڕواندەکات زانایانی سێڕن بەڵگەی زیاتر لەسەر تەنۆلکەی هیگز پێشکەش بکەن ،چونکە کارەکەی ئ��ەوان وردت��رە« : ئەگەر تەنۆلکەی هیگز بوونی هەبێت خۆی بەچندین رێگە پیشاندەدات ،دەبێت بەهەموو رێگاکان بیبینیین پێشئەوەی بڕیار بدەین کە هەیە یان نا». پ��ێ��ک��دادەرە ئەتۆمییەکەی ت��اق��ی��گ��ەی ف��ێ��رم��ی ب��ەن��اوی ت��ی��ڤ��ات��رۆن( )Tevatronساڵی راب������ردوو داخ������را ،ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی پێکدادەری گ��ەورەی هادرۆنی لەسێڕن زۆر بەهێزتر لەوبوو ،ئەو زانایانەی کە لە تیڤاترۆن کاریاندەکرد خەریکی شیکاری لەسەر ژمارەیەکی زۆر داتایی کۆکراوە بەهۆی ب��ەرک��ەوت��ن��ی ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان لەنزیک خێرایی روناکییدان. لوسیانۆ ریستۆری زانایەکی
ف��ی��زی��ا ل��ەت��اق��ی��گ��ەی فێرمیو ئەنستیتۆی نەتەوەیی فیزیایی ن��اوک��ی لەئیتالیا دەڵ��ێ��ت»: ئەگەر ئەو تەنۆلکانە بوونیان ه��ەب��ێ��ت ،دەب��ێ��ت ب��ەدرێ��ژای��ی تەمەنی تیڤاترۆن()Tevatron ه���ەزاران تەنۆلکەی هیگزی بەرهەمهێنابێت ،ئێستا کاری ئێمە ئ��ەوەی��ە لەنێو ئ��ەو دات��ا ک��ۆک��راوان��ەدا ئ��ەو تەنۆلکەیە ب��دۆزی��ن��ەوە ،ئێمە ک��ار لەسەر ه��ەن��دێ��ک ه��اوش��ێ��وەس��ازی کۆمپیۆتەری سەرنجڕاکێشو شیکاری دات��ا بۆناسینەوەی تەنۆلکە هاوشێوەکانی هیگز دەکەین ،کارێکی ئاسان نییە ، ئاسانترە تۆ لەنێو ئیستادیۆمێکی ()١٠٠ه��ەزار کەسیدا بەدوایی روخساری هاوڕێیەکدا بگەڕیت تاوەکو لەنێو چەندین تریلیۆن پێکداداندا بەدوایی تەنۆلکەی هیگزدا بگەڕیت». ئ��ەم تەنۆلکەیە لەسااڵنی ()١٩٦٠ەک������ان������دا ل��ەالی��ەن فیزیایی ئینگلیزی ب��ەن��اوی پ��ی��ت��ەر ه����ی����گ����زەوە(Peter )Higgsپێشنیارکرا ،چاالکییە نێودەوڵەتییەکان بۆماوەی دەیان ساڵ بە بەکارهێنانی بڕێکی زۆر وزە بۆپێکدادانی تەنۆلکە نیمچە ئەتۆمییەکانو دۆزێنەوەی ش��وێ��ن��پ��ێ��ی ئ���ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە
لەنێو ب��وارە موگناتیسییەکاندا ب�����ەردەوام�����ب�����وو ،چ��ەن��دی��ن تاقیکردنەوەی جیاواز لەالیەن تیمە جیاوازەکانەوە بەڕاستی دڵنییاکەرەوە ئەنجامدراون. دۆزی���ن���ەوەی تەنۆلکەی هیگز الن��ی��ک��ەم ل���ەم ک��ات��ەدا هێشتا ب��ەش��ێ��وەی ک����رداری پشتڕاستنەکراوەتەوە ،ب��ەاڵم رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ک��ات��ێ��ک لەساڵی()١٨٩٧دا ئەلیکترۆن دۆزرای�������ەوە ،ک���ەس ب��ڕوای��ی ن���ەدەک���ردو ب��ۆی��ان جێگەی س����ەرس����ووڕم����ان ب����وو ئ��ەو جێگەیەیی ئێستایی لەزانستی ئێمڕۆدا پەیدابکات. زان���ای���ان دەڵ��ێ��ن ب��ۆزۆن��ی هیگز یارمەتیماندەدات تێبگەین کەبۆ ئێمەو گ���ەردون هەین، ئ����ەوە ش��ی��دەک��ات��ەوە ب��ۆچ��ی مادەی دروستبوو لەبیگبانگدا ب��ارەس��ت��ای��ی ه��ەی �ەو چۆنبوو توانایی تێکڵبوونیان پەیداکرد. ج���گ���ە ل����ەم����ان����ە وەک ل��ەپ��ێ �شزەم��ی��ن��ەی وت��ارێ��ک��ی زانستی ()CERNدا باسکراوە، ب���ێ ت��ەن��ۆل��ک��ەی ه��ی��گ��ز»: گ���ەردون دەب���وو بەشوێنێکی زۆر جیاواز ..بێبوونی مادەی ئاسایی وەک ئەوەی دەیناسین، بەبێ کیمیاو بەبێ بایۆلۆجیو بەبێ خەلک.
17
مەتەڵی دژەکێشکردن شیدەکرێتەوە ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
بۆچی لەسەرەتای دەستپێكی گەردوون ماددەو دژە ماددە پێكەوە تیانەچوون بۆ ئەوەی لێشاوێكی م���ەزن ل��ەف��ۆت��ۆن دروستببێت؟ ئایا كشانی روول��ەزی��ادب��وون��ی گ���ەردوون هۆكارەكەی ئەوەیە رەفتاری كێشكردنی دژە ماددە رێك بەپێچەوانەی ماددەوەیە؟ بۆچی ل��ەدەورووب��ەرم��ان��دا دژە ماددە بوونی نییە؟ ئایا دژە م���اددە ،هاوڕێی هەمیشەیی م���اددە ك��ە بڕیاڕە وەكو سێبەر لەهەموو شوێنێكدا ل��ەگ��ەڵ��ی��ی��دا ب��ێ��ت ،دەت��وان��ێ��ت ك��اری��گ��ەری دژە كێشكردنی هەبێت؟ توێژەران بەدیزاینكردنی تاقیكردنەوەیەك دەی��ان��ەوێ��ت وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەنەوە. هەموو كەسێك دەزانێت م���اددەی سروشتی دەتوانێت هەر ماددەیەكیتر لەسەرزەوەی رابكێشێت ،بەاڵم هێشتا كەس ناتوانێت رەفتاری كێشكردنی دژە ماددە پێشبینی بكات. گ��روپ��ێ��ك ل��ەش��ارەزای��ان��ی
ف��ی��زی��ا ل���ەگ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی ()Physics Review Letters رای��ان��گ��ەی��ان��دووە ،توانیویانە كۆمەڵێك دووان���ەی پایەداری ئ��ەل��ك��ت��رۆنو دژەئ��ەل��ك��ت��رۆن دروس��ت��ب��ك��ەن ك��ە دەت��وان��ێ��ت م��ەت��ەڵ��ی دژە ك��ێ��ش��ك��ردن بۆ هەمیشە چارەسەربكات. ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���ۆری رێ��ژەی��ی كوانتەمی هەموو تەنۆلەكەیەك لەفیزیادا دژی هەیەو لەهەموو الیەنێكەوە وەك��و تەنۆلكەكە وای�ەو تەنیا لەبارگەو هەندێك تایبەتمەندی بنچیینەیدا دژیەتی، ب��ەپ��ێ��ی ت��ی��ۆری��ی��ەك��ان لەكاتی دروستبوونی گەردووندا ،ماددەو دژە ماددە رێژەكەیان وەك یەك وابووەو لەهەركوێدا ئەم دووانە بەریەككەوتنییان لەگەڵ یەكترییدا هەبووبێت یەكترییان تیابردووەو تیشكی پڕ وزەی رووناكییان دروستكردووە. ل�����ێ�����رەدا پ��رس��ی��ارێ��ك��ی گ��رن��گ دێ��ت��ە ئ����اراوە ،چ��ۆنو بۆچی ل��ەگ��ەردوونو جیهانی
دەورووبەری ئێمەدا تەنیا ماددە بوونی هەیەو دژ م��اددە تەنیا لەتاقیگەكاندا بەرهەمدێن. ل���ەوان���ەی���ە ی��ەك��ێ��ك ل��ەو تایبەتمەندییانەی كە دەتوانێت ماددە لەدژە ماددە جیابكاتەوە رەفتاری دژە ماددە لەبەرانبەر هێزی كێشكردندا بێت ،زۆر لەتوێژەران دەڵێن بەپێی هێزی كێشكردن دەبێت دژە م��اددە، ماددە بەرەو خۆی رابكێشێت، بەاڵم هەندێكیتر دەڵێن لەوانەیە هێزی كێشكردن لەنێوان ماددەو دژە م��اددەدا راكێشەر نەبێت، بەڵكو دوورخەرەوە بێت. وەاڵم�����ی ه�����ەروای زۆر س��ەب��ارەت ب���ەوەی گ���ەردوون بۆچی لەسەرەتای دروستبوونییدا تیانەچووەو نەبووە بەدەریایەك لەفۆتۆن دراوەتەوە ،یان بۆچی گەردوونی ئێمە زۆرتر دەكشێت بوونی هەیە ،بەاڵم سەلماندنی ئەم ئایدیایانە تاڕادەیەكی زۆر نامومكینە. لەئێستادا ،توێژەرانی زانكۆی
كالیفۆڕنیا توانیویانە بەدیزاینی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ی��ارم��ەت��ی چارەسەری ئەم كێشەیە بدەن، ئەوان توانیویانە جووتگەلێكی زۆر لەئەلكترۆنو پۆزیترۆن بەرهەمبهێنن كە لەسووڕگەلێكی ن��ەگ��ۆڕا ب����ەدەوری یەكترییدا دەس��ووڕێ��ن��ەوە ،لەمێژەوە بەم پێكهاتەیە دەوترێت پوزیترونیوم. بۆ پێشگیری لەبەركەوتنی ئەم جووتانەی تەنۆلكە لەگەڵ ی��ەك��ت��ری��ی��داو لەناوچوونییان بەشێوەیەكی زۆر ورد وزەیان پ��ێ��دەدرێ��ت ك��ە ئ��ەم��ەش بە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��اس��ت��ەك��ان��ی ریدبێرگە. ئەم گروپە هیوادارن بتوانن تاقیكردنەوەكانی س��ەرەوە بۆ درێژە تەمەنی چەند هەزارەمی چركە ئەم تەنۆلكانە درێژەپێبدەن ت��اوەك��و ب��زان��ن تەنۆلكەكان ب���ۆك���ام ال رادەك���ێ���ش���رێ���ن؟ ئ��ای��ا دووردەك�����ەون�����ەوە ،ی��ان بەرەوالیكتری دەچن؟ و :مێهرداد رۆژهەاڵتی
18
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
شاكاری فیزیاییەكانی واڵتی چین: تلەپۆرتێشەنی فۆتۆنەكان بۆ مەودای ( )٩٧كیلۆمەتر
19
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
تلەپۆرتەیشێن پرۆسەیەكی ب��ەت��ەواوەت��ی كوانتەمییە كە لەجیهانی ورددا روودەدات، بەپێی ئەم پرۆسەیە كە بەندە ل��ەس��ەر گ��ی��رۆدەی��ی كوانتەمی دەكرێت زانیاری بەخێراییەكی زۆر زیاتر لەخێرایی رووناكی (بەنزیكەیی لەپڕ) لەخاڵێكەوە بۆ خاڵێكیتر بگوازرێتەوە ،ئایا دەك��رێ��ت تەنێكی گ���ەورەی (وەك م���رۆڤ) ب��ەم خێراییە ب��گ��وازرێ��ت��ەوە؟ وەاڵم���ی ئەم پرسیارە ئاسان نییە ،چونكە ب��ەن��دە ل��ەس��ەر تەكنەلۆژیای زۆر پێشكەوتوو كە لەئێستادا خەونی مرۆڤایەتییە ،بنچینەی ت��ی��ۆری گ��واس��ت��ن��ەوەك��ە ب��ەم شێوەیە «هەموو زانیارییەكانی تەنە گ��ەورەك��ە دەگ��وازی��ن��ەوە بۆ مەودا دوورەك��ە ،جارێكیتر ئ��ەو زان��ی��اری��ی��ان��ە ل��ەو شوێنە س���ەری���ەك���دەخ���رێ���ن���ەوە! ب��ەم شێوەیە تەنەكە بەخێراییەكی زۆر زیاتر لەخێرایی رووناكی دەگ���وازرێ���ت���ەوە ،ب���ەاڵم ئایا
تەنێكی وەك مرۆڤ چەند بێت زانیارییە!؟ راستە ئەستەمە (یان خەیاڵە) ب��ۆ تەنە گ��ەورەك��ان ب��ك��رێ��ت ،ب����ەاڵم ئ���ەم ك���ارە دەكرێت بۆتەنی زۆر بچووكی وەك فۆتۆن ئەنجامبدرێت. گروپێك لەفیزیاییە چینییەكان ب��ە بەكارهێنانی گ��ی��رۆدەی��ی (Quantum ك���وان���ت���ەم���ی )Entanglementتوانیویانە ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ەف��ۆت��ۆن��ەك��ان (ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان��ی پێكهێنەری روون��اك��ی بۆ م���ەودای ()٩٧ كیلۆمەتر تیلەپۆرت بكەن ،ئەمە هەواڵێكی خۆشە بۆ زانایانی فیزیاو الیەنگرانی چیرۆكە زانستییە خەیاڵییەكان. ل��ەوان��ەی��ە تلەپۆرتەیشێن (گواستنەوەی تەنێكی ماددی ل���ەف���ەزدا) ل���ەالی زۆرك���ەس چەمكێكی خەیاڵی بێت ،بەاڵم لەڕاستیدا ئەمە خ��ەی��اڵ ،یان كارێكی نوێ نییە ،دوو ساڵ لەوەو پێش فیزیاییە چینییەكان تلەپۆرتەیشێنی ت��وان��ی��ی��ان
كوانتەمی بۆ فۆتۆنەكان بكەنو بۆ م���ەودای ( )١٥كیلۆمەتر ب��ی��ان��گ��وازن��ەوە ،ئێستا هەمان گ��روپ لەتێكۆشانێكی نوێدا توانیویانە ئ��ەم فۆتۆنانە بۆ م����ەودای ( )٩٧كیلۆمەتری تیلەپۆرت بكەن. ه���ی���ش���ت���ا زۆر زووە تلەپۆرتێشێن بۆ م��رۆڤ ،یان ه��ەر بوونەوەرێكی گەورەتر ب��ك��رێ��ت ،ب����ەاڵم ل���ەم���ەودای كوانتەمیو مەودای دووردا ئەم كارە دەكرێت ،زانایانی فیزیایی زانكۆی زانستو تەكنەلۆژیایی واڵت����ی چ��ی��ی��ن ل��ەش��ان��گ��ه��ای دووب�������ارە ل��ەت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی گیرۆدەیی كوانتەمی سوودیان وەرگ���رت ب��ۆ ئ���ەوەی تەنێك ل��ەخ��اڵ��ێ��ك��ەوە ب��ۆ خاڵێكیتر ب��گ��وازن��ەوە ،بێئەوەی تەنەكە لەشوێنی خۆی بجووڵێنن ،ئەم ئایدیایە گواستنەوەی تەنێكی ماددی نییە ،بەڵكو گواستنەوەی زانیارییە كە وەسفی ئەو تەنە دەكات ،ئەم زانیارییە لەشوێنە
ن��وێ��ی��ەك��ەدا دەك��رێ��ت لەسەر تەنێكی هاوشێوە بەكاربهێنرێت ت����اوەك����و ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی تەنەكە كەسایەتییەكی بەتەواوەتی نوێ پەیدا بكات. بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە فیزیاییە چینییەكان لەیزەرێكی ( )١.٣واتیو جۆرێك ئۆپتیكی پێشكەوتوو بۆ تیشك هاوێژیو دۆزینەوەی فۆتۆنەكان لەخاڵی كۆتایی بەكارهێنا ،وادی���ارە ك��ات��ێ��ك تیشكەكە ل��ەف��ەزادا ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە ،ئ��ەم ش��ێ��وازە زانیاری فۆتۆنەكان دەپارێزێت، بە بەكارهێنانی تلەپۆرتەیشێن دەكرێت زانیاری بەخێراییەكی س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەر (بەشێوەی لەپڕ) بۆ مانگە دەسكردەكانو شوێنەكانیتر بگوازرێتەوە. ب��ۆ نووسینی ئ��ەم بابەتە س����وود ل��ەزان��ی��ارت��ی��ی��ەك��ان��ی سایتی گ��ۆڤ��اری (Popular )Scienceوەرگیراوە ئ��ام��ادەك��ردنو وەرگێڕانی زانستی نوێ
20
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
چاوپێکەوتن لەگەڵ توێژەری ناساو سەرۆکی بەشی فیزیای زانکۆی ئۆکالهاما بەها جاسم نەژاد ،لەدایكبووی شاری سنە ،كوردستانی رۆژهەاڵتە ،بەكالۆریوسی لەزانكۆی ناوەندی ئۆكالهاما وەرگرتووە لەبواری ماتماتیكو كۆمپیوتەر ،ماستەرو دكتۆرای لەبواری فیزیادا لەهەمان زانكۆ وەرگرتووە ،ئێستا چەیر پرۆفیسۆرو سەرۆكی بەشی فیزیای زانكۆی ئۆكالهاماو هاوكاری رێكخراوی ناسایە.
21
خ��ۆم لەنێو چەندین ب��واری ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ب��ی��ن��ی��وەت��ەوە وەك��و پێوانی دۆزی تیشك ()Radiation Dosimetry ئۆپتێكی ناهێڵی (Nonlinear ،)Opticsئۆپتیكی كوانتەمی ،)Quantum (Optics شەبەنگ بینی لەیزەری (Laser ،)Spectroscopyكارلێكی ش���ان���ەی ل���ەی���زەر (Laser Interaction ،)Tissue دوودەم��ی ل��ەی��زەری (Laser ت�����ەوژم ،)Tweezers بەگۆشەی فۆتۆنو جۆرسازی م��ۆدی (Orbital Angular Momentum of Photons
زان��س��ت��ی ن���وێ :ل��ەك��وێ لەدایكبوونو ك��ەی گەیشتنە ئەمریكا؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: م��ن ل��ەك��وردس��ت��انو لەشاری سنە لەدایكبووم ،بڕوانامەی دوان��اوەن��دی��م ل��ەدوان��اوەن��دی ه�����ەش�����ت�����رودی ل�����ەت�����اران وەرگرتووەو لەساڵی ()١٩٧٦ دا سەفەرمكرد بۆ ئەمریكا. زانستی ن���وێ :جەنابت بەكالۆریۆسەكەت لەماتماتیكو
ك��ۆم��پ��ی��وت��ەردای��ە ،چ��ۆن بوو لەماستەرو دكتۆرادا گۆڕێت بەفیزیا؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ئەوكاتەی خەریكی خوێندنی ب��ەك��ال��ۆری��ۆس ب���ووم ،ح��ەزم ل��ەه��ەن��دێ��ك ب���وارب���وو وەك��و زانستی كۆمپیوتەرو ماتماتیك، ئەندازیاریو فیزیا ،هەرچەند من بەكالۆریۆسم لەزانستی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرو م��ات��م��ات��ی��ك��دا وەرگ����رت����ووە ،ب����ەاڵم ه��ەر
ل��ەس��ەردەم��ی دوان��اوەن��دی��ی��ەوە ل���ەژێ���ر ئ��ەف��س��وون��ی ب���واری ف��ی��زی��اداب��ووم ،بۆیە بڕیارمدا خوێندنی ب��ااڵك��ەم لەفیزیای دۆخ�����ی رەق������یو ف��ی��زی��ای ك��رداریو پیشەسازیدا درێژە پێبدەم. زان��س��ت��ی ن���وێ :ح��ەزت لە چ بوارێكی توێژینەوەیەو كام لەتوێژینەوەكانت لەالت گرنگەو بۆچی؟ بەها جاسم ن���ەژاد :من
،)and Mode Sorter ف����ڕۆك����ەی ب���ێ���ف���ڕۆك���ەوان (Arieal ،)Unmanned كۆنتڕۆڵی مەكینە لەڕێگەی (Remotely دوورەوە Vehicle ،)Operated رێكخستنی ئامرازو كۆنتڕۆل Instrumentation (and ،)Controlفێركردنی روو ل���ەگ���ۆڕان���ی پ��������ەروەردەی ئەندازیاری (Transformative learning in Engineering
.)Education
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
هەندێك لەدەرمانە مولكیولییەكان بەشێوەیەك دەخرێنە قەفەسی نانۆوە، كە تەنیا دەنووسێ ن بەخانە لووەكانی شێرپەنجەوەو هیچ زیانێك بەخانەكانیتر ناگەیەنن
22
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (،)٢٠٠٢ ئەوكات لەالیەن ناساوە وەك هاوكارێكی پسپۆڕ هەڵبژێردرام ب��ۆ م���اوەی ( )٣س���اڵ ،ل��ەم س���ێ س����اڵ����ەدا م���ن ل��ەگ��ەڵ ب��ەش��ی رێكخستنی ئ��ام��رازو ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ل��ەس��ەر دوودەم���ی ئۆپتیكیو ئۆپتیكی كوانتەمیو ت����ەوژم ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن��ە جۆرسازییە كراوە مۆدییەكان ك��ارم��ك��ردووە ،لەئێستادا من ه��اوك��اری (NASA GRC (and )colleaguesو
من بەشێوەی یەكسان چێژ لەهەموو ئەم بوارانە وەردەگرم، ب��ەه��ەر ح��اڵ چاالكییەكانی ئێستام ل��ەب��واری دوودەم���ی لەیزەریو مەكینەی فڕۆكەی ب���ێ���ف���رۆك���ەوانو ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی مەكینە ل��ەڕێ��گ��ەی دوورەو رێكخستنی ئامرازو فێركردنی روو ل��ەگ��ۆڕان��ی پ���ەروەردەی ئەندازیارییە. زانستی ن��وێ :جەنابت چ ج���ۆر ك��ارێ��ك��ت ل��ەس��ەر دوودەم��ی لەیزەری (Laser ك������ردووەو )Tweezers بەكارهێنانەكانی ئ��ەم ئامێرە چییە؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: دوودەم����ی ل��ەی��زەری بریتییە لەبەكارهێنانی رووناكی لەیزەر بۆ حەپسكردنو كۆكردنەوەی تەنۆلكەكان لەئاستی هێزی پیكۆی نیوتنی (وات���ە یەك ل��ەس��ەر ت��رل��ی��ارد ن��ی��وت��ەن)و ژمارەیەكی زۆر بەكارهێنانی هەیە ،وەكو لێكۆڵینەوە لەسەر ( ،)DNAت��اوەك��و بیناكردنی ستركتۆرە لەئاستی میكرۆن ()Micronو نانۆ (،)Nano واتە یەك لەسەر ملیۆن میتەرو یەك لەسەر ملیارد میتەر ،من ل��ەس��ااڵن��ی ن��ێ��وان ()٢٠٠١ ب���ۆ ( )٢٠٠٥ل��ەی��زەرێ��ك��ی دوودەمیم بۆ ()NASA GRC دی��زای��ن��ك��ردو لێكۆڵینەوەمان ل�����ەس�����ەر ب���ەك���اره���ێ���ن���ان���ە جۆربەجۆرەكانیكردووە ،هەر
لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر ت���ەوژم ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن ت��اوەك��و تەنۆلكەكانی حەپسكردنی م��ی��ك��ڕۆو شیشەكانی (the )rodsنانۆ. زانستی ن��وێ :جەنابت چەیر پرۆفیسۆری لەزانكۆی ناوەندی ئۆكالهاما ()UCO بۆ بەدەستهێنانی ئەم ناونیشانە كەسەكە دەبێت چیبكات؟ بەها جاسم نەژاد :بەڵێ، ب��ۆ بەدستهێنانی ناونیشانی پ���رۆف���ی���س���ۆر ل���ەوی�ل�ای���ەت���ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا، ب��ەش��ێ��وەی ئ��اس��ای��ی دەب��ێ��ت كەسەكە دك��ت��ۆرای هەبێت، دەستپێكردنی كاری ئەكادیمی ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی پ��رۆف��ی��س��ۆری ی���اری���دەدەرەوە دەب��ێ��ت دوای ( )٥س��اڵ ،ی��ان زیاتر كاری ئەكادیمی وەك وانەوتنەوەو توێژینەوەو خزمەت لەالیەن هاوكارەكانییەوە كە لەپلەیەكی بەرزتردان هەڵدەسەنگێندرێت، ئەگەر لەوئاستە پێویستەدابوو دەبێت بەپرۆفیسۆری بەشدار (،)Associated Professor بۆ گەیشتن بەپلەی پرۆفیسۆر كەسەكە ناچارە بەشدارییەكی بەرچاوی لەبوارەكەی خۆیدا ه��ەب��ێ��ت )٥( ،س���اڵ دوات���ر جارێكیتر هەڵسەنگاندنی بۆ دەكرێت ،بۆیە النیكەم دوای پلەی پرۆفیسۆری یاریدەدەر ( )١٠س��اڵ��ت پێویستە بۆ ئ���ەوەی ببیت بەپرۆفیسۆر،
Oklahoma NASA Space
من لەسااڵنی نێوان ( )٢٠٠١بۆ ()٢٠٠٥ لەیزەرێكی دوودەمیم بۆ ()NASA دیزاینكردو لێكۆڵینەوەمان لەسەر بەكارهێنانە جۆربەجۆرەكانی كردووە ب��ۆ گەیشتن ب��ەپ��ل��ەی چەیر ( ،)chairی��ان دادەم��ەزرێ��ت، ی��ان هەڵیدەبژێرێت لەالیەن ه�����اوك�����ارەك�����ان�����ەوە ،م��ن ل���ەالی���ەن ه��اوك��ارەك��ان��م��ەوە ه��ەڵ��ب��ژێ��ردرام ك���اری چەیر ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەب���ەڕێ���وەب���ردن���ی ب��ەشو رێكخستنی چاالكییە ئەكادیمییەكانو خزمەتكردنو وانەوتنەوە. زانستی ن��وێ :جەنابتان پۆستێكتان ل��ە ()NASAدا هەیە ،كاركەت لەم رێكخراوە گرنگەدا چییە؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: هاوكاریكردنم لەگەڵ ناسادا
)Grantو Consortium ( )NASA EPSCoRدەكەم. زانستی نوێ :واتای ئەم وشانەمان بۆ روونبكەرەوە، ئەمانە باسی چیدەكەن؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ( )NASAن���اس���ا ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ەك��ورت��ك��راوەی ئاسمانپێوی ن���ەت���ەوەی���یو ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی (National ف�����ەزای�����ی Aeronautics and Space
)Administrationو ()GRC ی��ش بریتییە لەكورتكراوەی ن��اوەن��دی توێژینەوەی گلێن Glenn (Research ،)Centerك���ەواب���وو من هاوكاری ناسام لەو ناوەندەی توێژینەوەدا. ( O k l a h o m a Grant
Space
NASA
بریتییە )Consortium لەهاوكاری زانكۆكان لەئاستی وی�لای��ەت��ێ��ك��دا ،ه��اوك��اری��ی��ەك ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ��ەرەپ��ێ��دان��ی خ���زم���ت���گ���وزاری ل��ەئ��اس��ت��ی بەڕێوەبردنی ویالیەت ،شار، یان پیشەسازی ،موزەخانەیەكی س����ەرەك����ی زان��س��ت��ی��ی��ە ك��ە كاردەكات بۆ بەرزكردنەوەی هەلەكانی خەڵكی ئۆكالهاما تاوەكو باشتر لەناسا بگەنو ب��ەش��داری زی��ات��ری��ان هەبێت ل��ەك��ارەك��ان��ی��دا ،ل��ێ��رەدا ئ��ەم رێكخراوە پشتگیری زانست،
23
to Stimulate Competitive
،)Researchواتە توێژینەوەی ك��رداری بەمەبەستی پاڵپشتی پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی، ن����اوەن����دی ()EPSCoR لەئۆكالهاما ئامانجی سەرەكی بریتییە لەزیادكردنی پێشبڕكێ لەتوێژینەوە لەئاستی ویالیەتدا لەڕێگەی پاڵپشتی ستراتیژی ل��ەئ��ام��ێ��ری ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��انو پێدانی ئیمكانیاتو هاوكاری ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��یو تەجمیعی پ���ەروەردەی���یو بەرنامەكانی توێژینەوە. زان���س���ت���ی ن������وێ :م��ن ب��ی��س��ت��ووم��ە ئ��ێ��وە س��ەردان��ی زانكۆی سلێمانیتان كردووە، چیتان بەدیكرد؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ب����ەداخ����ەوە ،م���ن س���ەردان���ی زان��ك��ۆی سلێمانییم ن��ەك��رد، م��ن س��ەردان��ێ��ك��ی ك��ورت��م بۆ هەولێر هەبوو ،من سەردانی زان��ك��ۆی س��ەاڵح��ەدی��ن��م كرد ك��ات��ێ��ك ل���ەه���ەول���ێ���ر ب���ووم لەمانگی دیسەمبەری ()٢٠١٠ دا ،م��ن زۆر خۆشحاڵبووم ك��ات��ێ��ك ل��ەالی��ەن وەزارەت����ی خوێندنی ب���ااڵی حكومەتی ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان���ەوە بانگهێشتكرام وەك��و قسەكەر بۆ «كۆنفرانسی نێودەوڵەتی لەسەر بوژاندنەوەی توێژینەوە ل��ەك��وردس��ت��ان» ل��ەه��ەول��ێ��ر، خۆشبختانە م��ن فرسەتێكم پەیداكرد تاوەكو بەڕێوەبەرێك لەزانكۆی سلێمانی ببینم كە بۆ كۆنفرانسەكە هاتبوو. زان���س���ت���ی ن������وێ :م��ن پ�����رۆگ�����رام�����ی خ���وێ���ن���دن���ی
ئەو تەكنەلۆژیایەی ئێمە ئێستا لەبەشەكانی پیشەسازیدا دەیبینین ،ریشەكەی دەگەڕێتەوە بۆ فیزیاو بەكارهێنانەكانی فیزیا لەبوارەكانی تردا ی��ەك��ێ��ك ل��ەالی��ەن��ەك��ان��ی پەرەپێدانی پ��رۆگ��رام بریتییە لەدڵنیایی ج��ۆری ،من بڕوام وای����ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەپ��ێ��دان��ی پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی خ��وێ��ن��دن��دا دەب��ێ��ت گ��رن��گ��ی پ��ێ��ب��درێ��ت، ( )ABETلەئەمریكا گرنگی تایبەتی دەدات بە ب��ەردەوام پرۆگرامەكانی باشتركردنی خوێندن. زانستی ن��وێ :تێڕوانینی جەنابت سەبارەت بەداهاتووی فیزیا لەجیهاندا چییەو بۆچی فیزیا گرنگە لەپەرەسەندنی واڵتاندا؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد:
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
م��ات��م��ات��ی �كو ئ���ەن���دازی���اریو ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��او پ������ەروەردەو جۆگرافیاو بوارەكانی فەزاییو لەسەرانسەری ئاسمانپێویی ویالیەتەكەدا دەكات. ( )E P S C o R ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەك���ورت���ك���راوەی (Experimental Research
ئەندازیاری فیزیكی زانكۆكەی ئێوەم بینیوە ،ئەو قوتابیانەی ئەو خوێندنە تەواو دەكەن چ تواناییەك پەیدا دەكەن؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: لەبەشەكەی مندا ،پرۆگرامی ئ��ەن��دازی��اری زیندەپزیشكی ب����ەدوو ()Biomedical ئ�����اڕاس�����ت�����ەوە پ��ێ��ش��ك��ەش دەك��ەی��ن ،رێكخستنی ئامێر ()instrumentationو پێش پزیشكی (،)premedical ئێمە ه���ەروەه���ا ب��ەرن��ام��ەی ئ���ەن���دازی���اری ف��ی��زی �ا ل��ەس��ێ ب�����واردا پ��ێ��ش��ك��ەش��دەك��ەی��ن، سیستەمە كارەباییەكان (وەكو ئەندازیاری كارەبا باردەهێنرێن) میكانیكییەكان س��ی��س��ت��ەم��ە (وەك��و ئەندازیاری میكانیك باردەهێنرێن)و فیزیك (وەكو ئەندازیاری فیزیك باردەهێنرێن) هەموو ئەم پرۆگرامانە لەالیەن ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی بڕواپێكردنی ئ��ەن��دازی��اریو تەكنەلۆژییەوە ( )ABETدانیپێدانراوە ،نایابو بەرنامەكانمان تاقانەبوونی وای����ك����ردووە دەرچ����ووان����ی ئەندازیارییەكانمان بنچینەیەكی بەهێزیان لەفیزیاو زانستی ئەندازیارییو توانای شیكاری كێشەكانو ك��اری ك��رداری��دا لەبوارەكەی خۆیاندا هەبێت، ئێمە ه��ەم��وو تاقیگەكانمان بەپێویستییەكانی ه��ون��ەریو نەرمەكار دەوڵەمەند كراوە. زان���س���ت���ی ن�����وێ :ئ��ای��ا ب��ەش��ەك��ەی ئ��ێ��وە دەت��وان��ێ��ت یارمەتی یەكێك لەزانكۆكانی ك��وردس��ت��ان ب���دات ت��اوەك��و ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ل��ەوش��ێ��وەی��ە جێبەجێبكات؟ چونكە هەموو بەرنامەكانی فیزیا لەزانكۆكانی كوردستاندا فیزیای پەتییە؟ ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد: ب��ەش��ك��ەی م��ن بەدڵنیاییەوە دەتوانێت پێشوازی لەهەموو ك����ادرێ����ك����ی ب���ەش���ەك���ان���ی ئەندازیاریو فیزیا لەزانكۆی
سلێمانی ،یان ئەوانیتر بكات ت��اوەك��و ل��ەو ب��واران��ەی كە ب����ەس����وودی ه������ەردوو الی��ە ه���اوك���اری ی��ەك��ت��ری��ب��ك��ەی��ن، سەرەڕای ئەمانە بۆ پەرەپێدانی پرۆگرام ،ئەگەر حەزهەبێت بۆ پێداچوونەوە لەپرۆگرامەكانی خ��وێ��ن��دن ل��ەك��وردس��ت��ان��دا، زانكۆكانی كوردستان دەتوانن س��وودوەرب��گ��رن لەئاڵوگۆڕی ق��وت��اب �یو م��ام��ۆس��ت��ا ل��ەگ��ەڵ زانكۆكانی ئەمریكادا.
بواری فیزیا بنچینەی هەردوو بوارەكانی زانستی فیزیاییو بایۆلۆژییە ،ئێمە چاوەڕوانییمان ل���ەف���ی���زی���ا دۆزی������ن������ەوەو ش��رۆڤ��ەی جیهانە فیزیاییە نەناسراوەكانی وەك زانستی نانۆو هاوشێوەكانییەتی ،ئەو تەكنەلۆژیایەی كە ئێمە ئێستا ل��ەب��ەش��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی��دا دەیبینین ریشەكەی دەگەڕێتەوە ب��ۆ فیزیاو بەكارهێنانەكانی فیزیا لەبوارەكانی تردا دەبێت بەهۆی پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای ن������وێ ،ب����ۆ ب���ون���ی���ادن���انو پەرەپێدانی واڵت گرنگترین ش��ت گرنگیدانە بەزانستو تەكنەلۆژیا ،روون��ە كە فیزیا بنچینەی ه��ەردوو بوارەكەیە، زانایانو ئەندازیاران لەزانكۆو پیشەسازیدا پێویستە لەگەڵ یەكتریدا ك��ارب��ك��ەن ت��اوەك��و ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پێشكەوتوو ل���ەزان���ك���ۆوە بچێتە ب���واری پیشەسازییەوە. زانستی ن��وێ :لەكۆتایدا چیت حەزلێیە بێڵێتو ئێمە نەمانپرسیووە؟ بەها جاسم ن���ەژاد :من ب��ڕوام وای��ە بۆ دروستكردنی ژێرخانێكی باش بۆ پەرەپێدانی واڵت����ی وەك ك��وردس��ت��انو بەهێزكردنی پێشكەوتنەكەی سەرمایەگوزاری لەبوارەكانی زان����س����تو ئ����ەن����دازی����اریو تەكنەلۆژیاو ماتماتیك دەبێت لەپێشی پێشەوە بێت. وەكو كەسێك كە پشكنەری دڵنیایی ج��ۆری ئۆكالهاماو هەڵسەنگێنەرێكی (،)ABET بڕوام وایە بەمەستی بارهێنانی دەرچوانێك كە بەرهەمهێنن، خزمەت پێشكەشكردنێكی باش رێنماییو هاندانی تاك لەپاڵ سیستەمێكی دڵنیایی جۆری تۆكمە بۆ خەماڵندنی ئاستی فێربوونی قوتابیو ئامادەكردنی بۆ دوای دەرچ���وون دەبێت بوونی هەبێت.
24
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
بەتەمەنەكان بۆنێكی تایبەتیان هەیە داپ��ی��رو باپیرەكان بۆنی ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی��ان ه��ەی��ە، ئ���ەو ب��ۆن��ە ب���ۆ ه��ەم��ووم��ان ئاشناو شادیبەخشە ،بۆنێك ك����ە دەك����رێ����ت ب���ەچ���اوی نووقاویشەوە تێیبگەین ،ئەگەر وادەزانن ئەم بۆنە تەنیا تایبەتە بەمرۆڤە بەتەمەنەكان هەڵە دەكەن! دی����������������اردەی ب���ۆن���ی بەتەمەنەكان بەڕاستی بوونی ه���ەی���ە ،ت���وێ���ژەران���ی ب��ەش��ی كیمیایی زان��ك��ۆی فیالدلفیا كە پشتڕاستیانكردووەتەوە بەتەمەنەكان بۆنێكی تایبەت
ب��ەخ��ۆی��ان ه��ەی��ە ،ئ���ەم بۆنە بەڕادەیەك بەهێزە كە دەكرێت تەنیا بەبۆنكردن پیرو الو لەیەكتری جیابكریتەوە ،بۆ هەر كوێیەك لەم جیهانە بچین پیرەكان ئەم بۆنەیان لێدێت. توێژەران دەڵێن توانای ن��اس��ی��ن��ی ت���ەم���ەن ب��ەه��ۆی بۆنەوە لەوانەیە پرۆسەیەكی پ��ەرەس��ەن��دن��ی ب��ێ��ت ،ئ��ەم پرۆسەیە ئەو هەلە بۆ هەموو گ��ی��ان��داران دەرخسێنێت تاوەكو الوو تەندروستبوونی ه���اوج���ۆرێ���ك���ی خ���ۆی���ان ت��ێ��ب��گ��ەنو خ��ۆی��ان لەپیرو
نەخۆشەكان بەدوربگرن. ب��ەوت��ەی زان���ای���ان بۆنی لەش هەم لەنێو گیاندارانو ه��ەم لەنێو م��رۆڤ��دا ،بریتییە كیمیایی لەپێكهاتەیەكی ك���ە دەت���وان���ێ���ت ه��ەڵ��گ��ری زان��ی��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی زۆر سوودبەخش بێت ،پێكهاتەی كیمیایی بۆنی لەشی هەندێك ل���ەگ���ی���ان���داران���ی���ت���ری وەك مشكەكانو كەروێشكەكانو ك�����ون�����دەب�����ەب�����ووەك�����انو م���ەی���م���ون���ەك���ان ،ل���ەگ���ەڵ ب����ەرزب����وون����ەوەی ت��ەم��ەن��دا دەگۆڕێت.
دكتۆر الندسترۆم یەكێك لەزانایانی شارەزا لەم بوارەدا دەڵێت «وەكو گیاندارانیتر، م����رۆڤ����ی����ش دەت����وان����ێ����ت ن��ی��ش��ان��ەگ��ەل��ێ��ك ب��ەش��ێ��وەی بۆن لە لەشی دەربكات كە ی��ارم��ەت��ی��دەرە ب��ۆ تێگەیشتن لەتەمەنی ،ئەم بۆنە یارمەتی خەڵك دەدات تاوەكو بتوانن ك��ەس��ان��ی ن��اس��اخ ل��ەس��اخ، شەریكی ژیانو خزمو كەس لەبێگانە جیابكەنەوە». دك��ت��ۆر الن��دس��ت��رۆم لەو ب��ارەوە دەڵێت «ئەو كاتێك ح��ەزی ل��ەو ب���وارە ك��رد كە
25
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
تێگەیشت ،كەسانی بەتەمەن لەویالیەتە یەكگرتووەكانی ئ���ەم���ری���ك���ا ه����ەم����ان ب���ۆن ل��ەخ��ۆی��ان��ەوە دەردەك����ەن كە خەڵكانی بەتەمەنی سویدی دەری��دەك��ەن ،رۆژێ��ك دكتۆر الندسترۆم سەردانی خانەی ب���ەس���ااڵچ���وان لەفیالدلفیا دەك��ات ،هەستدەكات بۆنی ئ��ەو شوێنە ب��ۆی ئاشنایەو هەمان بۆنە كە كاتێك منداڵ بووە لەسوید هەستیپێكردووە ئ���ەوی���ش ب���ۆن���ی م��اڵ��ێ��ك��ی بەسااڵچووان بوو كە دایكی لەو شوێنەدا كاریدەكرد». لەم لێكۆڵینەوەدا توێژەران
بۆنی لەشی ( )٤٤بەشداربوو لەسێ گروپی تەمەنی ()٢٠ ب��ۆ ( )٣٠س��اڵ وات���ە الو، ( )٤٥ب��ۆ ( )٥٥س��اڵ وات��ە تەمەن مامناوەندو ( )٧٥بۆ ( )٩٥س��اڵ وات���ە بەتەمەن ك��ۆك��ردەوە ،ئ���ەوان سەرەتا ل��ۆك��ەی پ��زی��ش��ك��ی��ان ل��ەژێ��ر باخڵی هەندێك تیشێرت كە هیچ بۆنێكیان نەبوو دان��او دوایان لەبەشداربووانكرد بۆ م���اوەی ( )٥ش���ەوی دوای یەك لەكاتی نووستندا بیكەنە بەریان ،لەدوایدا لۆكەكانیان كۆكردەوەو لەنێو شووشەی قەپاتدا هەڵیانگرتن. ل������ەدوای������دا داوای�������ان ل���ەگ���روپ���ە الوەك�������ە ك���رد ت��اوەك��و ه��ەر ی��ەك��ەی��ان بۆن ب����ەدوو ش���ووش���ەوە ب��ك��ەنو خۆشبوون ،یان ناخۆشبوونی بۆنەكە جیابكەنەوە ،بڵێن ئەم بۆنانە هی چ تەمەنێكە، ئەوان لەجیاكردنەوەی بۆنی خەڵكانی ب��ەت��ەم��ەن لەچاو ب��ۆن��ی دوو گ��روپ��ەك��ەی��ت��ر س���ەك���ەوت���ووب���وون ،كاتێك داوایانلێكرا بۆنەكان بەپێی ت��ەم��ەن جیابكەنەوە ،ئ��ەوان ب��ەئ��اس��ان��ی ن��ەی��ان��دەت��وان��ی جیاوازی لەنێوان دوو گروپی الوو تەمەن مامناوەندا بكەن، بەاڵم بۆنی خەڵكی بەتەمنیان ب���ەئ���اس���ان���یو ب��ەخ��ێ��رای��ی جیادەكردەوە. ب��ەاڵم خاڵێك كە لێرەدا گرنگە ئ��ام��اژەی پێبدرێت بەپێچەوانەی بڕوای خەڵكەوە بۆنی خەڵكی بەتەمەن زۆر ناخۆش نییە ،بەشداربووان بڕوایان وابوو بۆنی خەڵكی ب���ەت���ەم���ەن ت��وون��دی��ی��ەك��ەی ك��ەم��ت��رب��وو ل���ەچ���او ب��ۆن��ی كەسانی ت��ەم��ەن مامناوەند بۆنێكی خۆشتربوو ،بەپێی رەگ������ەز پ���ی���اوان���ی ت��ەم��ەن م��ام��ن��اوەن��د ن��اخ��ۆش��ت��ری �نو تووندترین بۆنیان هەبوو،
ب����ەاڵم پ��ی��اوان��ی ب��ەت��ەم��ەن ه��ێ��واش��ت��ری��نو خ��ۆش��ت��ری��ن بۆنیان ه��ەب��وو ،بەپێچەوانە بۆنی ژنانی تەمەن مامناوەند لەچاو ژنانی بەتەمەن بۆنێكی هێواشترو خۆشتریان هەبوو. لەم توێژینەوەدا دەركەوت ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن پێوەندی بەناوەندو شێوازی ژی���ان���ی ك���ەس���ەك���ەوە نییە، ه��ەم��وو ك��ەس��ەك��ان دەب��وای��ە پێش نووستن لەشی خۆیان بەسابوونو شامپۆی بێبۆن بشۆردایە ،هەروەها داوای��ان ل��ێ��ك��راب��وو ل��ەخ��واردن��ەوەی ك��ح��ولو كێشانی ج��گ��ەرەو خواردنی خواردەمەنی تووند خ���ۆی���ان ب��پ��ارێ��زن ت��اوەك��و ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر بۆنی لەشیان دانەنێت. ش���ی���ك���اری ب���ای���ۆل���ۆژی دیاریكراو بۆ بۆنی جیاوازی ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن ب��وون��ی نییە ،ب��ەاڵم توێژەران ئاماژە بەوە دەكەن كە بۆنی لەشی مرۆڤەكان بەهۆی زنجیرەیەك كارلێكی ئاڵۆز كە لەنێوان رژێنەكانی پێستو چاالكییە میكرۆبییەكاندا بوونی هەیە، سەرچاوە دەگرێتو شێوازی گۆڕانی ئەم رژێنە پێستییانە بەندە لەسەر تەمەن. ئ������ەوەی ك���ە الوەك�����ان ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ت��ەم��ەن��ی��ان بەتووندو ناخۆش باسنەكرد، هۆكارەكەی نەزانراوە ،بەاڵم نووسەرانی ئەم توێژینەوەیە بەم شێوەیە باسیانكردووە. لەو باسانەی كەسەبارەت بەپێوەندی نێوان گیانداراندا ك��راوە جینی باش ب��ەردەوام وەكو هۆكارێك بۆ راكێشانی سەرنجی گیاندارە مێیەكان بەرەو ئەو نێرانەی كە تەمەنیان زیاترە ،یان مێرووە مێیەكان حەزیان لێیە بەرەو ئەو نێرانە بچن كە تەمەنیان گەورەترە باسدەكرێت ،ئەو وەسفانەی
س���ەب���ارەت ب��ەم��ێ��رووی نێر باسدەكرێت ئەو گریمانەیە كە لەشیان سیستەمێكی بەرگری بەهێزتری ه��ەی��ە ،ه��ەروەه��ا تەمەنی بەرزیشیان پیشاندەری ئەوەیە بەرگەگریان بەرزترەو خ����ۆی����ان ب���اش���ت���ر ل���ەگ���ەڵ ن��اوەن��دەك��ان��دا دەگونجێنن، ه���ەروەه���ا م���ێ���رووی نێری بەتەمنتر تواناو سەركەوتنی زی������ات������ری ل����ەپ����رۆس����ەی جووتبووندا لەچاو مێرووی نێری الو هەیە. هەڵبەت روونە مرۆڤەكان بەپێچەوانەی مێرووەكانەوە رێگەی باشتر بۆ دۆزینەوەی شەریكی ژیان دەزانن ،لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێشتا ئێمە نازانیین بۆچی بۆنی پیرەكان لەالمان ناخۆش نییە. دك����ت����ۆر الن���دس���ت���رۆم دەڵێت «سەرنجڕاكێشترین دەستكەوتی ئەم توێژینەوەیە ئەوەیە ئێمە دەتوانین بۆنی ل��ەش��ی م���رۆڤ دەربهێنیین وس������وودی ل��ێ��وەرب��گ��ری��ن، ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ئێمە دەت��وان��ی��ن زانیاری سەبارەت بەپێكهاتەی جینیتیكی كەسەكەو پێوەندی خ���زم���ای���ەت���ی ،ه����ەروەه����ا ن��ەخ��ۆش �یو ت��ەم��ەن لەبۆنی لەشی خەڵكەوە بدۆزینەوە». ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە كە لەگۆڤاری زانستی «پالس واندا» باڵوبووەتەوە بەشێكە ل��ەپ��رۆژەی��ەك��ی گ��ەورەت��ر كە ئامانجی بریتییە لەتێگەیشتن ل��ەو نیشانانەی ك��ە بەهۆی بۆنی خەڵكەوە دەنێردرێت، ل��ەدوای��دا چۆنێتی پرۆسەی جیاكردنەوەی زانیارییەكانو ن��ی��ش��ان��ەك��ان ل��ەن��ێ��و مێشكی مرۆڤداو لەكۆتایدا پەیبردن ب��ەم خ��اڵ��ە ،ئ��ەم نیشانانە چۆن دەتوانن لەسەر رەفتارو خ���ووەك���ان���ی رۆژان����ەم����ان كاریگەری دابنێن؟ وەرگێڕانی :كاوە
26
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
بۆچی زۆربەی بلیمەتەكان كێشەی دەروونییان هەیە؟
27
Mysteries
وەرگێڕانی :مێهرداد رۆژهەاڵتی
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ل���ەن���ێ���و ب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی م��ێ��ژوودا ،لەهونەرو وێ��ژەوە بگرە تاوەكو دەگاتە زانست، كێشەی دەوروونی بەفراوانی ب���وون���ی ه���ەی���ە ،ئ��ەن��ج��ام��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ب��وون��ی پێوەندی لەنێوان بلیمەتبوونو ك���ێ���ش���ە دەروون����ی����ی����ەك����ان پشتڕاستدەكەنەوە ،بەاڵم ئەم پەیوەندییە چۆن دروستدەبێت؟ ژم������ارەی������ەك������ی زۆر ل��ەب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی م��ێ��ژوو كێشەی دەروونییان هەبووە، هونەرمەندانی هەڵكەوتووی وەك ڤانكۆگو فەریدا كالۆ، ئەدیبانی جیهانی وەك ڤیرجینیا ولڤو ئەدگار ئاڵن پۆ. لەوانەیە پێوەندی نێوان بلیمەتیو شێتی ئەم كەسانە زۆرت����ر چ���ی���رۆكو ئەفسانە بێت ،ب��ەاڵم پێوەندی نێوان بلیمەتیو كێشەی دەروون��ی ل��ەم��ەودوا ئیتر تەنیا چیرۆك نییە ،كۆمەڵێك لێكۆڵینەوە ئەم پێوەندییە پشتڕاستدەكەنەوەو زان��ای��ان لەهەوڵدان هۆكارو چ��ۆن��ی��ەت��ی ئ���ەم پ��ێ��وەن��دی��ی��ە بدۆزنەوە. گ���روپ���ێ���ك ل��ەپ��س��پ��ۆڕان ل��ەپ��ێ��ن��ج��ەم��ی��ی��ن ڤیستیڤاڵی س��ااڵن��ەی زان��س��ت��ی جیهان، دەرب����ارەی لێكۆڵینەوەكانی ئ��ەم دوای��ی��ە ،ه��ەروەه��ا ئەو ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوان��ەی ل��ەس��ەر پ���ێ���وەن���دی ن����ێ����وان ك��ێ��ش��ە دەروون���ی���ی���ەك���انو بلیمەتی لەئارادایە قسەیانكردووە ،ئەمە لەكاتێكدایە هەرسێ شارەزای بەشداربووی ئەم لێكۆڵینەوەیە خ��ۆی��ان بەشێوەیەك كێشەی دەروونییان هەیە. ب���ەوت���ەی ك���ی رەدف��ی��ل��د ج��ی��م��ی��س��ۆن ،دەروون���ن���اس���ی كلینیكیو پرۆفیسۆری فاكڵتی پ��زی��ش��ك��ی ج���ان هاپكینگز، ئەنجامی نزیكەی ( )٢٠تاوەكو ( )٣٠لێكۆڵینەوەی زانستی، ب��وون��ی پ��ێ��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان
بلیمەتیو ئازاركێشان بەهۆی ت��ێ��ك��چ��وون��ی دەروون���ی���ی���ەوە پ����ش����ت����ڕاس����ت����دەك����ەن����ەوە، ل��ەن��ێ��وان ه��ەم��وو تێكچوونە دەروون���ی���ی���ەك���ان داه��ێ��ن��ان زیاتر لەهەموویان پێوەندی ب��ەت��ێ��ك��چ��وون��ی م���ەزاج���ەوە ه��ەی��ەو ل��ەن��ێ��وان تێكچوونە مەزاجییەكان زیاد لەهەموویان پێوەندی بەتێكچوونی دوو جەمسەرییەوە ()bipolar ه��ەی��ە ،خ��ودی جیمیسۆنیش ه��ەم��ان ك��ێ��ش��ەی دەروون����ی هەیە. ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەی��ەك��ێ��ك ل��ەم لێكۆڵینەوانەدا ،ئاستی زی���رەك���ی ( )٧٠٠ه����ەزار ت����ازەالوی س��وی��دی پ��ێ��وراو دوای دە ساڵ بەدوداچوون بۆ ئ��ەم كەسانە ك��را تاوەكو بزانرێت لەكامانەیاندا كێشەی دەروون������ی دەردەك����ەوێ����ت، ئەنجامی راچڵەكێنەری ئەم لێكۆڵینەوەیە لەساڵی ()٢٠١٠ دا ب�ڵ�اوك���رای���ەوە ،جیمسن دەرب����ارەی ئ��ەم لێكۆڵینەوە دەڵ��ێ��ت «ئ�����ەوان گەیشتن بەو ئەنجامەی ئەوكەسانەی لەتەمەنی ( )١٦ساڵیدا زۆر هەڵكەوتوون بەئەگەری ()٤ بەرانبەرەوە تووشی كێشەی دەروون����ی دوو جەمسەری دەبن». ل�����ەك�����ێ�����ش�����ەی دوو جەمسەریدا ،كەسەكە لەنێوان دوو جەمسەری مەزاجی زۆر شاد كە مانیای پێدەوترێتو خەمۆكی زۆر تووند دەگۆڕێت، ب��ەاڵم بە چ شێوازێك لەنێو ئەم دوو م��ەزاج��ەوە داهێنان دەردەك��ەوێ��ت؟ لێكۆڵینەوەی یەكێك لەپسپۆڕانی گروپەكە ج��ی��م��ز ف��ال��ن ،دەم��ارن��اس��ی زانكۆی كالیفۆرنیا وەاڵمێك بۆ ئەم پرسیارە پێشنیاردەكات. ف����ل����ۆن ل�����ەو ب�������ارەوە دەڵێت «كەسانی تووشبوو بەنەخۆشی دوو جەمسەری
كاتێك ل��ەدۆخ��ی خەمۆكی دەرباسدەبن ،دەبن بەكەسانی زۆر داهێنەر ،كاتێك مەزاجی كەسی تووشبوو دەگۆڕێت چاالكی مێشكیشی گۆڕانی بەسەردا دێت ،چاالكییەكانی بەشی خ��وارەوەی مێشك كە پێیدەوترێت پلی ن��اوچ��اوان ( )Frontal lobeدەوەستێتو ل��ەج��ی��ات��ی چ��االك��ی��ی��ەك��ان لەبەشەكانی س��ەروت��ری پلی ن���اوچ���اوان دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات، خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەیە كاتێك كەسەكان لەپێشبڕكێ بۆ داهێناندان هەمان رووداو لەمێشكیاندا رودەدات». ب��ەب��ڕوای فلور پێوەندی ن��ێ��وان ئ���ەم س��وڕان��ەی��ە كە نەخۆشی دوو جەمسەریو داهێنان پێكەوە دەبەستێتەوە. ئالین ساكز ،پرۆفیسۆری یاسایی تەندروستی دەروونی ل���ەزان���ك���ۆی ك��ال��ی��ف��ۆرن��ی��ای باشوور ،دەربارەی ئەوەی كە بە چ شێوەیەك شێوازەكانی مێشك بۆ بیركردنەوە تەرجەمە دەك��رێ��ت��ەوە ،دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو كەسانەی كێشەی دەروونییان ه��ەی��ە ،ك��اردان��ەوەك��ان��ی��ان بۆ فیلتەركردنی ب��زوێ��ن��ەرەك��ان وەك خەڵكی ئاسایی نییە، لەجیاتی ئەوە ئەوان دەتوانن ئایدیا دژبەیەكەكان هاوكات ل��ەپ��اڵ یەكتری دابنێن ،بەم ش��ێ��وەی��ە ئ�����ەوان دەت���وان���ن پ��ەی��وەن��دی��ی��ە الوازەك�����ان كە مێشكی ناهۆشیاری خەڵكی ئاسایی تێیناگەنو هەستی پێناكەن ،یان بەگرنگی نازانن، بدۆزنەوە ،لەهەمانكاتدا هینانی ش��ت��ە ب��ێ��م��ان��اك��ان ب��ۆ ئاستی ه��ۆش��ی��اری ل��ەوان��ەی��ە ببێت بەهۆی تێكچوونی دەروونی، لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت ببێت بەداهێنان ،سكز لەسەردەمی ه����ەرزەك����اری����دا ن��ەخ��ۆش��ی دەروون����ی ئیسكیزوفرنیای هەبووە.
ب�����ۆ ن�����م�����وون�����ە ،ل����ەو لێكۆڵینەوانەی ك��ە لەسەر ب��ەب��ی��ره��ێ��ن��ان��ەوەی وش��ەك��ان��ە داوا لەبەشداربوان دەكرێت لیستێك وش��ە ب��ن��ووس��ن كە ل��ەك��ات��ی بیستنی وشەیەكی تایبەتیدا بەزێهنیان دەگ��ات (وەك��������و وش�������ەی الل����ە) پیشاندەدرێت ئەو كەسانەی نەخووشی دوو جەمسەرییان هەیەو خەریكە دەچن بەرەوەو دۆخ���ی م��ان��ی �او م��ان��ی��ای��ەك��ی هێواشیان هەیە ،لەمەودایەكی كاتی دیاریكراودا ،بە بەراورد لەگەڵ خەڵكیتر سێ بەرانبەر زیاتر وشەیان بیردەكەوێتەوە، ئ��ەوەی كە ئ��ەم دۆخ��ە چۆن دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی داه��ێ��ن��ان دەكرێت بوترێت ژمارەیەكی زۆر ئایدیای سەركوتنەكراو واتای ئەگەری بەرهەمهێنانی شتی بەبایەخ دەگەێنێت. ه��ەڵ��ب��ەت ك��ەس لەكاتی خەمۆكی ق��ورسو نەخۆشی س��ك��ی��زوف��رن��ی��ادا ن��ات��وان��ێ��ت ه��ەڵ��گ��ری ئ��ای��دی��ای ن��وێو داه���ێ���ن���ەران���ە ب���ێ���ت ،ئ���ەو ب��ارۆدۆخ��ە ب��ەوت��ەی زان��ای��ان لەوانەیە ژیانی كەسەكە بخاتە تواناییەكانی مەترسییەوەو ن���اه���ێ���ڵ���ێ���ت ،ه���ەرچ���ەن���د ك��ۆم��ەل��گ��ەك��ان ل��ەت��وان��ای داهێنانی ئەو بلیمەتانەی كە نەخۆشی دەروونییان هەبووە سوودی بینیووە ،بەاڵم خودی داه��ێ��ن��ەرەك��ان ل��ەس��ەر ئ��ەو بڕوایەن ئەو ساتە كەمانەی ك���ە ه��ەس��ت��ی��ان ب���ەش���ادیو درەوشاوەیی ك��ردووە لەچاو ئەو ئازارەی بەدرێژی ژیانیان دەیكێشن كەم بایەخە ،سكز ل��ەم ب��ارەوە تەنیا ی��ەك رستە دەڵێت «بەالی منەوە داهێنان تەنیا بەشێكە لەشتییەك كە زۆرتر خراپە». س��ەرچ��اوەLife›s Little :
28
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
جیهان جۆرجی تاقانەی لەدەستدا، بەاڵم هێشتا جینەكانی زیندووە
29
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
30
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
جۆرجی تاقانە ،ناسراوترین كیسەڵی جیهانو تەنیا بەجێماوی رەگ�����ەزەك�����ەی خ����ۆی م���رد، ب��ەاڵم زانایان ه��ی��وادارن بتوانن ب��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی جینەكانی دوورەگەیتر ئەم جۆرە لەكیسەڵ بۆژیان بگێڕنەوە. دەگ��م��ەن��ت��ری��ن گ��ی��ان��داری س���ەرزەوی ئیتربوونی ن��ەم��اوە، جۆرجی تاقانە (Lonesome )Georgeدوای��ی��ن بەجێماوی ك��ی��س��ەڵ��ەك��ان��ی دورگ�����ەی پینتا رۆژی یەكشەمە ()٢٤ی مانگی جون مرد ،بەاڵم هێشتا هیوایەك ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی رەگ��ەزەك��ەی، جینەكانی ئ��ەم كیسەڵە هێشتا م����اون ،رۆب���ێ���رت سیلبەرمان س��ەرۆك��ی ب��ەڕێ��وەب��ەری یەكێتی پ��ارێ��زگ��اری ل��ەس��ەرچ��اوەك��ان��ی سروشتی گ��االپ��اگ��وس ،دەڵێت «ج��ۆرج سەمبولی گیاندارانی گاالپاگوس بوو». گیزیال ك��اك��ون لەزانكۆی بیل كۆنتیكات بۆ ماوەی ()٢٠ س��اڵ��ە خ��ەری��ك��ی لێكۆڵینەوە لەسەر كیسەڵە زەبەالحەكانی دوورگەكانی گاالپاگوسە ،لەو ب��ارەوە دەڵێت «مەرگی جۆرج بۆ من كارەساتە ،من پێوەندییەكی تایبەتیم لەگەڵییدا هەبوو». گریمانە دەك��رێ��ت ج��ورج نزیكەی ( )١٠٠س��اڵ تەمەنی هەبووبێت ،ب��ەاڵم كیسەڵەكانی گاالپاگوس دەتوانن دوو هیندە ب��ژی��ن ،ك��اك��ون دەڵ��ێ��ت «م��ن وام����دەزان����ی ك��ات��ی زی��ات��رم��ان لەبەردەستدایە». تیاچوونی بەرفراون سەردمێك نزیكەی ()١٤ رەگەزی ئەم كیسەڵە زەبەاڵحانە لەگوالپاگوس بوونیان هەبوو، ج��ی��اوازی نێوان ئ��ەم رەگ��ەزان��ە یەكێكبوو لەئیلهامەكانی تیۆری پ��ەرەس��ەن��دن��ی چ��ارڵ��ز داروی���ن، بەمردنی جۆرجی تاقانە)٤( ، رەگ����ەزی ئ���ەم كیسەاڵنە ئیتر بوونیان نەماوە. بەهۆی بەرنامەی بەرفراوانی
پ����ارێ����زگ����اری ل���ەس���ەرچ���اوە سروشتییەكان ژم��ارەی كیسەڵە زەبەاڵحەكانی گاالپاگوس لەچەند ه��ەزاردان��ەی سااڵنی ()١٩٧٠ وە بۆ نزیكەی ( )٢٠هەزاردانە بەرزبووەتەوە ،رەگەزی دورگەی هود لە ( )١٥دان��ەوە گەیشتووە بە ( )١٢٠٠دانە ،لەگەڵ ئەمەشدا ئەم رەگەزە مەترسی خاشەبڕبوون لێدەكرێت ،رەگەزی جۆرج تەنیا لەدورگەی پینتادا دەژیان تاوەكو مرۆڤ بزنەكانی خۆیان بۆ ئەم دورگ��ەی��ە هێنا ،بەتێكچوونی سیستەمی رووەك��ی كیسەڵەكان لەسەرچاوەی خۆراك بێبەشبوون، جۆرجی تاقانە لەساڵی ()١٩٧٢ دا بەتەنیایی ل��ەم دورگ��ەی��ەدا دۆزرای�������ەوەو ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری لێكردنی دیلكرا ،الیەنگرانی ژینگە هەوڵی زۆریاندا تاوەكو جووتێكی ب��ۆ ب��دۆزن��ەوە ،ب��ەاڵم دەستیان نەكەوت ،هەروەها تێكۆشانیش بۆ ئەوەی لەگەڵ مێی رەگەزكانیتر جووتگیری بكات بێئەنجامبوو. دوایین ئۆمێد جۆرج تەنیا كیسەڵی رەسەنی دورگ����ەی پینتا ب���وو ،هەڵبەت لەسااڵنی رابردوودا وترا یەكێك لەكیسەڵەكانی باخچەی ئاژەاڵنی پ���راگ ه��ەم��ان رەگ����ەزی هەیە، بەاڵم تاقیكردنەوە جینیتیكییەكان پێچەوانەكەی پیشاندا ،ب��ەاڵم ب��ەش��ێ��ك��ی زۆر ل��ەج��ی��ن��ەك��ان��ی رەگ���ەزەك���ە هێشتا زی��ن��دوون، كیسەڵەكانی دەورب��ەری بوركانی ول��ف كە ل��ەدورگ��ەی ئیزابالیی گ��االپ��اگ��وس دەژی���ن جینەكانی چ��ەن��دی��ن رەگ���ەزی���ان پ��ێ��ك��ەوە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردووە ،ه��ۆك��اری ئەم چاكسازییە رەگەزییە راوچییانی نەهەنگو دزەكانی دەریابوون كە كیسەڵەكانیان لەدورگەی ئیزابال بەرەاڵدەكرد. ئ��ەم كیسەڵە چەند گەزیانە جینی چ��ەن��دی��ن رەگ��ەزی��ت��ر كە تەسەوردەكرێت خاشەبڕ بووبێتن لەگەڵ خۆیاندا هەڵگرتووە كە رەگەزی پینتاش یەكێك لەوانەیە،
ب��ەدوای ئەم دۆزینەوەیە كاكون سەرپەرشتیاری تیمێكی گرتە ئ��ەس��ت �ۆو ( )١٦٦٧ن��م��وون��ەی ()DNAی�������ی ل��ەك��ی��س��ەڵ��ەك��ان كۆكردەوە ،تیمەكەی ئەو ئێستا خەریكی لێكۆڵینەوە لەمانەیەو بەدوای گیانداری زیاتر دەگەرێت ك��ە ( )DNAرەگ����ەزی پینتای لەگەڵ خۆدا هەڵگرتیێت. ئۆمێدێك ه��ەب��وو ت��اوەك��و یەكێك ل��ەم كیسەاڵنە لەگەڵ جۆرجی تاقانە بەمەبەستی زاوزێ جووتبكەن ،بەاڵم ئەم كارە ئیتر ناكرێت ،لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر گیانداری پێویست لەنەوەی پینتا بوونی هەبێت ،ئەو ئەگەرە هەیە ئەم رەگ��ەزە بۆژیان بگەڕێتەوە، كاكون دەڵێت «بەئەنجامدانی زاوزێ���ی ه��ەڵ��ب��ژاردەی دەكرێت هەندێك لەڕیزبوونە جینیتیكییەكان بۆ ژیان بگەڕێتەوە». گەڕانەوە لەمەرگ ساڵی رابردوو ،بەهاوكاری كویین وایت لەزانكۆی شیكاگۆ، ك��اك��ۆن ت��وان��ی زن��ج��ی��رەدان��ان��ی ج��ی��ن��ۆم��ی ج���ۆرج���ی ت��اق��ان��ە دەستپێبكات ،ڤێرژەنی سەرەتای ئەم لێكۆڵینەوەیە دەبێت تاوەكو چەند مانگیتر ئامادە ببێت ،ئەم
یارمەتیماندات لێكۆڵینەوەیە ت��اوەك��و ئ��ەو ك��ی��س��ەاڵن��ەی كە هەڵگری جینی كیسەڵی پینتان بدۆزینەوە. لەگەڵ ئەمەشدا چەندین نەوە پێویستە تاوەكو بكرێت شتێك دروستبكرێت ك��ە هاوشێوەی كیسەڵەكانی پینتا بێتو بەردەوام ب��ێ��ت ،ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ئ���ەوان زۆر زوو زاوزێ دەك��ەن ،وەها بەرنامەیەك چەندین دەیە درێژە دەكێشێت ،كاكون دەڵێت «نەمن ن��ەئ��ێ��وە ت��ائ��ەو ك��ات��ە كەسمان زیندوونین تاوەكو وەها رۆژێك ببینیین». چ��ەت��ە دەری��ای��ی��ەك��انو ئ��ەو راوچییانەی كیسەڵەكانیان بردووە ب��ۆ دورگ���ەی ئیزابال ه��ەر ئەو كەسانەن كە ئەوانیان بەهۆی گ��ۆش��ت��ەك��ەی��ان��ەوە راودەك�����ردو گیاندارە دڕندەكانیان ب��ردە نێو ژینگەكەیان ،هەرچەند لەوانەیە ئ���ەوان ب��ەت��اوان��ب��ار بزانیین بۆ لەناوچوونی كیسەڵەكان ،بەاڵم لەوانەیە كەمترخەمییەكەیان ببێت ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی كیسەڵی پینتا لەخاشەبڕی رزگاری بێت. سەرچاوەNewsientist : و :مێهرداد رۆژهەاڵتی
31
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
نەخۆشە بەرلینیەكە لەئایدز رزگاریبوو، بەاڵم ئایدز هێشتا چارەسەری نییە س��ەرك��ەوت��ن��ی پزیشكانی ئەڵمانی لەچارەسەری تیموتی ب��راون ،دوای ئ��ەوەی پێوەندی ق��ەدەخ��ان��ەك��ان��ی لەكەسێكی بەرگەگر لەبەرانبەر نەخۆشی ئ��ای��دزەوە ب��ۆك��را ،ئێستا دوای چەندین مانگ هیچ نیشانەیەك لەئایدزی تێدا بەدینەكراوە (لڤین زانستو تەكنەلۆژیا ژمارە ،)١ پ��رس��ی��اری زۆری دەرب����ارەی چارەسەری ئایدزەوە هێناوەتە گۆڕێ. ل��ەم��ان��گ��ی س��ی��پ��ت��ام��ب��ەری
ساڵی ()١٩٨٢دا یەكەمجار (( )CDCن��اوەن��دی كۆنتڕۆڵی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان) ل��ەوی�لای��ەت��ە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناوی ()AIDSی بۆ نەخۆشییەك كە بەتازەیی باڵوبووەتەوە بەكارهێنا، بەم شێوەیە ئەمساڵ سیهەمین ساڵە كە مرۆڤ لەگەڵ خێوێك بەناوی ( )AIDSب���ەرەوڕووە، هەرچەند ماوەیەكی زیاترە كە مرۆڤ لەگەڵ ئەم نەخۆشییەدا بەربەرەكانێدەكات. ل���ەم���اوەی ( )٣٠س��اڵ��ی
32
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
راب�������ردوودا ی��ەك��ێ��ك ل��ەك��ارە س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی كۆمەڵگەی پ��زی��ش��ك �یو ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی پزیشكی دۆزینەوەی رێگەیەك بووە بۆ پێشگیریو چارەسەری ن��ەخ��ۆش��ی ئ���ای���دز ،ن��ەت��ەن��ی��ا ناوەندەكانی توێژینەوە پرۆژەی زۆری���ان بۆ چ��ارەس��ەری ئایدز لەبەردەستدایە ،بەڵكو ژمارەیەكی زۆر رێ��ك��خ��راوی ناحكومیو خ��ێ��رخ��واز ح��ەزی��ان ل��ەدان��ان��ی سەرمایە لەم بوارەدا هەیە ،بیل گیتسو ه��اوس��ەرەك��ەی ملیندا بەشێكی گرنگ لەسەرمایەی بونیادە خێرخوازییەكەی خۆیان بۆ ئەو مەبەستە تەرخانكردووە. ه������ەروەه������ا ل����ەب����واری هونەرمەندانی كۆمەاڵیەتیدا هەڵكەوتووی وەك چون بونوو رووخ����س����ارە ب��ەرچ��اوەك��ان��ی ه���ون���ەر ،ه��ەن��دێ��ك كەمپین ب��ۆ ئ��اش��ت��ك��ردن��ەوەی خەڵك ل��ەگ��ەڵ نەخۆشەكانی ئایدزو راستكردنەوەی تێڕوانینی هەڵە دەرب�����ارەی ئ��ەم ن��ەخ��ۆش��ان��ەوە رێبەرایەتی دەكەن. یەكێك ل��ەدوو گەورەترین رووداوەك��ان��ی موسیقا بەناوی ك���ۆن���س���ێ���رت الی����ڤ����ی ()٨ ل��ەس��ەران��س��ەری ج��ی��ه��ان��دا بۆ بەربەرەكانێ لەگەڵ نەخۆشی ئایدز رێكخرا ،ئەگەر سەیری هەموو ئەم چاالكییانە بكەین دەبینین كە ئایدز یەكێكە لەكێشە سەرەكییەكانی جیهانی ئەمڕۆ. ب�����ەاڵم ب���ۆچ���ی زان��س��ت��ی پێشكەوتووی ئ��ەم��ڕۆ لەگەڵ ئ��ەو هەموو چاالكییەدا هێشتا نەیتوانیوە رێگەیەك بۆ چارەسەری ئایدز بدۆزێتەوە ،پرسیار ئەوەیە ئایا هێشتا نەمانتوانیوە بگەین بەسنوورەكانی ئەم نەخۆشییە؟ لەوانەیە نزیكترین ئەزموونی پزیشكی سەبارەت بەچارەسەری ئایدز ئ��ەو نەخۆشە ئایدیزییە بەرلینییە بێت ،لەنێو زی��اد لە ( )٣٠ملیۆن نەخۆشی ئایدز، ل���ەژنو پ��ی��اوەوە بگرە تاوەكو
دەگاتە منداڵ ،تەنیا نەخۆشێك كە چارەسەر كراوە «تیموتی ری برایان» نەخۆشی چل ساڵەی ئەمریكاییە كە لەشاری بەرلیین چ��ارەس��ەرك��راو ئاكامەكەی تا ئێستا ئیجاببووە. بەاڵم ئەمە كۆتایی تێكۆشان بۆ چارەسەری ئایدز نییە ،هەر لەساڵی ()٢٠٠٩دا لەسەرانسەری جیهاندا زیاد لە ( )١.٨ملیۆن كەسی تووشبوو بەنەخۆشی ئ��ای��دز ك��ۆچ��ی دوای��ی��ان��ك��ردو ( )٢.٦ملیۆن كەسیش تووشی ئەم نەخۆشییەبوون. ئێستاش بەتێكڕای ()٣٠ م��ن��داڵ ل��ەه��ەر كاتژمێرێكدا ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزەوە دەم��رن ،ب��ەاڵم ئەگەر نەخۆشە ب��ەرل��ی��ن��ی��ی��ەك��ە ت��وان��ی ب��ەس��ەر نەخۆشی ئایدزدا سەربكەوێت، بۆچی ئەمە گشتگیرناكرێت؟ بۆ وەاڵم��دان��ەوەی ئەم پرسیارە دەب���ێ���ت س���ەی���ری ش���ێ���وازی چارەسەری نەخۆشەكە بكەین. چیرۆكی نەخۆشە بەرلینییەكە براون ،واتە ئەو نەخۆشەی ك���ە م��ۆڵ��ەت��ی��دا پ��زی��ش��ك��ەك��ان چ��ارەس��ەری ب��ە بەكارهێنانی سنوورەكانی زانستی پزیشكی بۆ بكەن كێشەكەی زیاتربوو لەنەخۆشی ئایدز ،ئەو ( )١٠ساڵ دوای توشبوون بەئایدز تووشی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووی خوێنیش ه��ات��ب��وو ،ه���ەر ب��ەم ه��ۆك��ارە كاتێك دكتۆر گیرۆ هوتەر لەنەخۆشخانەی چریتە لەبەرلین چ��ارەس��ەری ئ��ەوی گرتە ئەستۆ تێگەیشت كە دەبێت هاوكات كێشەی ئایدزەكەیشی ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��رێ��ت ،س��ەب��ارەت بەنەخۆشی شێرپەنجەی خوێن یەكێك لەچارەسەرە ئاساییەكان بەكارهێنانی قەدەخانەكانە ،بۆ ئەم كارە پێویستبوو بە بەكارهێنانی تیشكو چ��ارەس��ەری دەرمانی هەموو خانە شێرپەنجەییەكان ل��ەن��اوب��ەرن ،ئ��ەم ك���ارە دەب��وو بەهۆی ئەوەی بەنزیكەی هەموو
خرۆكە سپییەكان كە كارەكەیان بریتییە لەبەرگریكردن لە لەش لەناوبچن ،بەسەرنجدان بەوەی جێگەیەك بۆ مانەوەی ڤایرۆسی ( )HIVن��ەم��ای��ەوە (چ��ون��ك��ە ڤایرۆسی ئ��ای��دز لەنێوخرۆكە سپییەكاندا دەژی���ن) ،هەڵبەت ل��ەن��اوب��ردن��ی ه��ەم��وو خ��رۆك��ە سپییەكان ب��ەوات��ای ئ��ەوە نییە نەخۆشییەكە نەگەڕێتەوە ،چونكە لەوانەیە ڤایرۆسەكە لەشوێنێكدا خۆی شاردبێتەوەو دوای ئەوەی پێوەندی قەدەخانەكان ئەنجامدراو خانە ن��وێ خ��ران��ە جێگەكەی دووب��ارە چاالك ببێتەوە ،دكتۆر ه��وت��ەرو تیمە پزیشكییەكەی ئ��اگ��اداری بازدانێكی جنیتیكی ل��ەه��ەن��دێ��ك ك��ەس��داب��وون كە بەشێوەی سروشتی لەبەرانبەر ڤایرۆسی ()HIVدا بەرگەدەگرنو ئەم ڤایرۆسە پەییان پێنابات. بازادانێكی جینیتیكی سوودمەند ل��ەس��ەر رووب���ەری خرۆكە سپییەكانی خ��وێ��ن پرۆتینێك بەناوی ( )CCR5بوونی هەیە، توێژینەوەكان لەسەر نەخۆشی ئ��ای��دز پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ك��ە ئەم پرۆتیینە هەلی ئەوە بەڤایرۆسی ( )HIVدەدات تاوەكو بلكێت ب�����ەڕووب�����ەری خ���ان���ەك���ەوەو س���ت���رك���ت���ۆرەی ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی خ��ۆی بنێرێتە ن��او خانەكەوە، ئ��ەم��ە ك��ردارێ��ك��ە ڤایرۆسەكە بەئەنجامدانی خۆی زیاددەكات. بەپێی لێكۆڵینەوەكان لەنێوان ل��ەس��ەدا ی��ەك ب��ۆ س��ەدا دووی خەڵكی ئەمریكاو ئ��ەوروپ��ای خ��ۆرئ��اوا بەشێوەی سروشتی هەڵگری ب��ازدان��ی دلتا ()٣٢ لەنێو جنێكدان ك��ە بەرپرسە لەڕەمزكردنی ئەم پرۆتیینە. ئ����ەم ب����ازادان����ە ل��ەج��ی��ن��ی ()CCR5دا دەبێت بەهۆی ئەوەی پێشگیریبكرێت لەبەرهەمهێنانی پروتینی چاالكو لەنەبوونی ئەم پرۆتینەشدا ڤایرۆسی ()HIV ناتوانێت لەو رێگەوە بچێتە نێو
خانەكانی سیستەمی بەرگرییەوە، هەڵبەت ئ��ەم ب��ازدان��ە هەمیشە لەبەرژەوەندی نەخۆشدا نییەو ئەگەری تووشبوون بەڤایرۆسی نیلی خۆرئاوا بەرزدەكاتەوە. ب�����ەاڵم ب���ۆ ك��ەس��ێ��ك كە لەئێستادا ت��ووش��ی نەخۆشی ئایدزبووە لەنێوان چارەسەری ئایدزو بەرزبوونەوەی ئەگەری ت��ووش��ب��وون بەڤایرۆسی نیلی خ���ۆرئ���اوا ئ��ەگ��ەر یەكێكیان هەڵبژێرێت بێگومان چارەسەری ئایدز هەڵدەبژیرێت. دك��ت��ۆر هوتریس گەیشت بەهەمان ئەنجام كە لەوانەیە بەكارهێنانی ئەم بازدانە جینیتیكییە ل��ەك��ات��ی پ��ێ��وەن��ددا رێگەیەكی گونجاو بۆ چارەسەری ئایدزی نەخۆشەكە بێت ،لیستی ناوی ب��ەخ��ش��ەرەك��ان ( )١٣ملیۆن ك��ەس��ب��وو ،ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان دەری���ان���خ���س���ت ل��ەن��ێ��و ئ��ەم كەسانەدا ( )٢٣٢كەس هەڵگری هاوئاهەنگی تایبەتمەندی پێویستن بۆ پێوەندەكەو چانسی بەرزیان هەیە بۆ ئەوەی نەشتەرگەرییەكە سەركەوتووبێت، دوای ئ�����ەوەی لیستەكە كورتكرایەوە ،تیمە پزیشكییەكە لێكۆڵینەوەی لەسەر كەسەكان ك���رد ت���اوەك���و ب��زان��رێ��ت ئایا لەنێوانیاندا كەسێك هەیە هەڵگری ب��ازدان��ی دل��ت��ا ( )٣٢لەجینی ()CCR5دا بێت ،یان نا. ژمارەی بەختی بڕاون ( )٦١بوو! بەخشەری ژمارە ( )٦١بۆ بڕاون گونجاوبوو ،بەم شێوەیە ل��ەش��ی بێسیستەمی ب��ەرگ��ری بەخانەخوێی نەخۆشەكەبوو ه��ەن��دێ��ك خ���ان���ەی ن���وێ كە بەیارمەتی قەدەخانەكانی ئەم بەخشەرە ئاماددەكرابوو ،سیستەمە بەرگرییەكەی نەتەنیا خانەی شێرپەنجەیی تێدانەبوو ،بەڵكو ئایدزش زەفەری پێنەدەبرد. بەاڵم لەوانەبوو ڤایرۆسەكە جارێكیتر هێرشبكات ،هەربۆیە تیمە پزیشكییەكە چاوەڕێیانكرد
33
ل����ەری����س����ك����ە گ��ەورەك��ان ت��وان��ای ڤ��ای��رۆسو خۆگونجاندنو بەهێزبوونێتی لەبەرانبەر چارەسەرەكاندا. ب������روان ئ���ەوك���ات���ەی كە تووشی ئایدزبوو سەركەوتووانە ت��وان��ی��ب��ووی نەخۆشییەكەی ب��ەچ��ارەس��ەری دژە ڤ��ای��رۆس ك���ۆن���ت���رۆڵ���ب���ك���ات ،ل��ەك��ات��ی چ�����ارەس�����ەری ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە خوێنەكەیدا رەزامەندی لەسەر
ب����ڕوان كە توانیبووی ب��ەب��اش��ت��ری��ن شێوە ئایدزەكەی كۆنتڕۆڵبكات. خ���اڵ���ێ���ك���ی���ت���ر ئ����ەوەی����ە لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدەن ئەو هەڵگری جۆرێك لەڤایرۆسی ئایدزبوو كە دەتوانێت خرۆكە سپییەكان تووشبكات بێئەوەی پێویستی بەپڕوتینی()CCR5 هەبێت ،هێشتا كەس نازانێت چ��ۆن ئ��ەم ڤایرۆسە قەدەخانە تووشنەكرد، پێوەندییەكانی ه��ەروەه��ا ب���ڕوان ك��اری��گ��ەری
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
ت��اوەك��و ببینن ئایا لە لەشیدا دووبارە ڤایرۆسەكە باڵودەبێتەوە، یان نا ،بەاڵم بەتێپەڕبوونی كات هیچ نیشانەیەك لەزیادبوونی ڤایرۆسەكە نابینرێت ،چەندینجار نموونە لەبەشە جۆربەجۆرەكانی لەشی تەنانەت لەمێشكی كە ل��ەوان��ەب��وو ڤایرۆسەكە خۆی تێدا شاردبێتەوە هەڵگیراوەو تاوەكو ئێستا بوونی ڤایرۆس بەدینەكراوە ،بۆیە كۆمەڵگەی پزیشكی ئێستا قەبووڵیانكردووە ك��ە ی���ەك ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزی بەتەواوەتی چارەسەركراوە. ئەمە چارەسەری ئایدز نییە! ل��ەڕاس��ت��ی��دا ن��اك��رێ��ت بەمە بوترێت چارەسەری ئایدز ،بەڵكو ئەمە تەنیا هەنگاوێكە ب��ەرەو چ��ارەس��ەر ،ه��ۆك��ار زۆرن كە دەریدەخەن ناكرێت ئەم شێوازە لەسەر ملیۆنەها نەخۆشی ئایدز دووبارەبكرێتەوە ،یەكەم شت ب���راونو تیمە چ��ارەس��ەرك��ەی، ریسكی زۆریانكرد كە هەڵبەت ل��ەن��اچ��اری��ی��ەوە بوو ی���ەك���ێ���ك
وەس��ت��ان��ی چ����ارەس����ەرە دژە ئایدزەكەدا ،ئەم كارە بەكردەوە هەلی بۆڤایرۆسەكە رەخساند تاوەكو بەخێرای گەشەبكات. بەختەوەرانە دوای وەرگرتنی قەدەخانەكان ڤایرۆسەكە دابەزی ب��ۆ ئ��اس��ت��ێ��ك��ی زۆر ن���زم كە هەستی پێناكرێت ،بەاڵم بەپێی دوای���ن لێكۆڵینەوەكان هێشتا ڤ��ای��رۆس��ی ئ��ای��دز ل��ە لەشیدا ه��ەی��ە ب��ا ئاستەكەشی هێندە نزمبێت كە هەستی پێنەكرێت، ب��ۆی��ە وەس��ت��ان��دن��ی چ��ارەس��ەرە دژە ڤایرۆسییەكان ب��ەوات��ای رەخساندنی هەلە بۆ ڤایرۆسەكە باڵوببێتەوەو ئەمەش مەترسیدارەو ریسكێكی گەورەیە. خاڵی دووه����ەم ریسكو مەترسی مردنە لەكاتی پێوەندی قەدەخانەكان ،ئەوانەی ئەچنە ژێر ئەم نەشتەرگەرییەوە ئەگەری مردنیان ( )%١٠تاوەكو ()%٤٠ ە ئەمەش ریسكێك نییە هەموو ك���ەس���ێ���ك ب��چ��ن��ە ژێ�����رب�����اری بەتایبەتی ب������ۆ
الوەك���ی پ��ڕ ئ���ازاری زۆریشی چەشت ،وەكو نابینایی كاتیو لەكیسچوونی بەشێك لەیادەوەری بەشێوەی كاتی. لەقۆناخێكی چ��ارەس��ەردا، پزیشكەكان ناچاربوون بڕاون ببنە نێوكۆمای كۆنتڕۆڵكراوە ت��اوەك��و ب��ت��وان��ن كاریگەرییە خ��راپ��ەك��ان��ی چ���ارەس���ەرەك���ە كۆنتڕۆڵبكەن ،بۆ ماوەیەكی درێژ لەژێر چ��ارەس��ەری سروشتییدا بوو تاوەكو بتوانێت هاوسەنگی خۆی بەدەستبهێنێتەوەو توانای قسەكردن پەیدابكاتەوە. هەرچەند ك��ەس ناتوانێت نكۆڵی لەتوانای تیمە پزیشكییەكە ب��ك��ات ،ب���ەاڵم چ��ارەس��ەرەك��ە لەئەنجامی بارودۆخێكی ئاڵۆزو قورسدابوو كە شانسو بەختی براونیش دەوری زۆری هەبوو، دۆزینەوەی كەسێك كە لەگەڵ بارۆدۆخی بڕاوندا هاوئاهەنگ بێتو لەهەمانكاتیشدا هەڵگری ئ��ەم ب��ازدان��ە ب��ێ��ت ،ب��ۆ خۆی رێكەوتێكی گەورە ئەژماردەكرا. هیوا نوێكان بۆ چارەسەری ئایدز ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی باسكرا ش��ێ��وازی چ��ارەس��ەری ئ���ەو ن��ەخ��ۆش��ە رێ��گ��ەی نوێی توێژینەوەی بۆ كردووینەتەوە، یەكێك ل��ەو رێگەیانە كە زۆر پێشوازی لێكراوە شێوازێكی پێشكەوتووە لەسەر بنچینەی ئەندازیاری جینیتیك ،لەم رێگەوە دەك��رێ��ت راستەوخۆ ()DNA ێكی دیاریكراو لەنێو جێنومدا دەستكاریبكرێت. لەم تەكنەلۆژیادا دەكرێت بەتەكنیكە ئاڵۆزەكان بازدانی دل���ت���ا ( )٣٢ل��ەن��ێ��و خ��ان��ە ب���ەخ���ش���راوەك���ان ب��ەش��ێ��وەی دەستكرد دروستبكرێت ،بەم شێوەیە ژم��ارەی ئەو كەسانەی دەت��وان��ن ق��ەدەخ��ان��ە ببەخشن زی����اددەك����ات ،لەهەنگاوێكی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووت��ردا ت���وێ���ژەران دەت���وان���ن ل��ەن��ێ��و ق��ەدەخ��ان��ەی
خودی نەخۆشەكە ئەم بازدانی جینیتییكییە دروس��ت��ب��ك��ەنو جارێكیتر پ��ێ��وەن��دی ك��ە ن��ەوە بەلەشی نەخۆشەكە خۆیەوە، ئ��ەم ك���ارە الی��ەن��ە خراپەكانی چارەسەرەكە زۆر كەمدەكاتەوە، ب��ەاڵم ئەم پرۆسەیە بەڕادەیەك نرخەكەی بەرزە ناكرێت هیوادار بین بكرێت وەكو چارەسەرێكی گشتی بەكاربهێنرێتو دەبێت چ����ارەس����ەری ك��اری��گ��ەرت��رو ئابووریانەتر لەبەرچاو بگیرێت. تێكۆشان ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی چارەسەری ئایدز درێژەی هەیە، هەرچەند ژمارەیەك لەتوێژەران دەڵێن لەوانەیە هەرگیز نەتوانین چارەسەری كۆتایی بدۆزینەوە، ب��ەاڵم ژمارەیەكیتر لەتوێژەران گەشبینترنو هیوادارن رۆژێك چارەسەری كۆتایی بدۆزرێتەوە، ت��ا ئ��ەوك��ات��ە تیكۆشانەكەیان بەئاڕاستەی بەهێزكردنی لەش لەبەرانبەر ئ��ەم نەخۆشییەدایە، لەئێستادا ئەگەری دۆزینەوەی ج���ۆرێ���ك ڤ��اك��س��ن ب��ەه��ێ��زت��رە لەئەگەری چارەسەری گشتیو كۆتایی. ل��ەم��ك��ات��ەدا ب��ەرب��ەرەك��ان��ێ لەگەڵ نەخۆشی ئایدز ل��ەدوو ئاڕاستەدایە :یەكەم پەرەپێدانی بەكارهێنانی ئەو چارەسەرانی گەشەی ڤایرۆسەكە هێواشتر دەك��ات��ەوەو دووه��ەم تێكۆشانە ب��ۆ ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ژم���ارەی تووشبوان بەئایدز. رێ��گ��ەك��ان��ی گ��واس��ت��ن��ەوەی نەخۆشی ئایدز كەمن ،ئەمەش ئ��ەو هەلە ب��ەزان��ای��انو خەڵك دەدات تاوەكو بەبردنە سەرەوەی هوشیاری كۆمەڵگە ژم��ارەی تووشبوان زۆر كەمبكەنەوە، لەوانەیە رۆژێ��ك چ��ارەس��ەری كۆتایی بۆ ئایدز بدۆزرێتەوە، بەاڵم تائەوكاتە دەكرێت پێش ب��ەب�ڵاوب��وون��ەوەی ب��ەرب�ڵاوی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ە ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ەدا بگیرێت. وەرگێڕانو ئامادەكردنی :كاوە
34
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
تای خوێنبەربوونی كریمە كۆنگۆ م����اوەی����ەك ل������ەوەو پێش نەخۆشی «تای كریمە كۆنگۆ» لەواڵتی دراوسێمان ئێران دەیان كەسی تووشكردو بوو بەهۆی م��ردن��ی الن��ی��ك��ەم ( )٦ك��ەس لەتارانی پایتەخت بۆ ئاشنایەتی زی��ات��ر ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم نەخۆشییە گ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی ن���وێ ئ��ەم بابەتەی بۆ ئامادەكردوون. ت�����ای ك���ری���م���ە ك��ۆن��گ��ۆ نەخۆشییەكی كتوپڕی ت��اداری خوێنبەردەرە كە بۆ یەكەمینجار لەساڵی ()١٩٤٤دا لەكریمەی ئ��ۆك��رای��ن شیكرایەوەو ن��اوی تای خوێنبەردەری لێنرا ،لەساڵی ()١٩٦٩دا دەركەوت هۆكاری نەخۆشییەك لەكۆنگۆ بەهەمان نیشانەی خوێنبەربوونەوە هەمان هۆكاری نەخۆشییەكەیە لەكریمە، بۆیە ناوی تای خوێنبەربوونی
ك��ری��م��ە ك��ۆن��گ��ۆی
(Crime
Hemorrhagic
Congo
)Feverب��ەك��ورت��ك��راوەی��ی ( )CCHFلێنرا. ئ��ەم نەخۆشییە سێ كێشە دروستدەكات -١كێشەی تەندروستی كە هەندێكجار دەبێت بەهۆی مردن. -٢گواستنەوەی ڤایرۆسەكە بۆ نێو ئاژەاڵن ،كە مرۆڤ ناچار دەبێت ئ��اژەڵ��ەك��ان لەناوببات، ئەمەش زیانێكی ئابووری گەورە دەگەێنێت بەكۆمەڵگە. -٣دروستكردنی كێشەی س���ی���اس���یو ك���ەم���ك���ردن���ەوەی هاتوچۆی نێوان واڵتان. ڤ��ای��رۆس��ی ئ��ەم نەخۆشییە ل��ەڕێ��گ��ەی م��ێ��ش��ۆل��ەو گ��ەن��ەوە دەگوازرێتەوە.
ئ��ەم ڤایرۆسە لەبنەماڵەی ()Buniaviridaeكانەو لەجۆری ڤایرۆسەكە ()Nairovirus لەنێو لەشی گەنەیەك بەناوی ( )Hyalommaزۆردەب��ێ �تو دەگوازرێتەوە بۆ بڕبڕەدارەكانو لەڕێگەی ناوسكی گەنەكەوە ب��ۆ ن��ەوەك��ان��ی دوای گەنەكە دەگوازرێتەوە. ئاژەاڵنی وەك مانگاو مەڕو بزن بەهۆی گەنەوە ڤایرۆسەكەیان بۆ دەگ��وازرێ��ت��ەوەو ڤایرۆسەكە ل��ەن��ێ��و خ��وێ��ن��ی��ان��دا ه��ات��وچ��ۆ دەك���ات ،ب��ەاڵم نابێت بەهۆی نەخۆشیو مردنی گیاندارەكە، بەاڵم خوێنـــەكەیان بۆ مرۆڤ نەخۆشییەكەی زیانبەخشەو پێدەگوازرێتەوە ،هەروەها مرۆڤ ب��ەه��ۆی پ��ێ��وەدان��ی گ��ەن��ەك��ەوە ل��ەوان��ەی��ە ن��ەخ��ۆش بكەوێتو
خوێنو شلەمەنی لەشی مرۆڤی ت��ووش��ب��وو ل��ەوان��ەی��ە خەڵكیتر تووشی نەخۆشی بكات ،بەگشتی مرۆڤ بە سێ رێگە تووشی ئەم نەخۆشییە دەبێت. -١ل��ەك��ات��ی س��ەرب��ڕی �نو پ��ارچ��ەپ��ارچ��ەك��ردن��ی گۆشتی ئ��اژەاڵن��ی وەك چ��ێ �لو م��ەڕو ب��زن ،ل��ەوان��ەی��ە خوێنی ئاژەڵە تووشبووەكە لەڕێگەی برینەوە بۆ لەشی مرۆڤ بگوازرێتەوە، خواردنی شیرو پەنیری نەكواڵو، ی����ان پ��اس��ت��ۆرای��ز ن���ەك���راوی ئ���ەو ئ���اژەاڵن���ەش ب��ۆ م��رۆڤ مەترسیدارە. -٢ل���ەڕێ���گ���ە گ���ەن���ەوە ل����ەو ن���اوچ���ان���ەی پ��ەت��اك��ەی لێدەركەوتووە. -٣ل��ەك��ات��ی چ���اودێ���ری پ���زی���ش���ك���یو پ����ەرەس����ت����اری
35
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
لەنەخۆشەكان ،لەوانەیە لەڕێگەی خوێنو شلەمەنی نەخۆشەكانەوە بگوازرێتەوە ،ئەگەرێكی زۆر كەمیش ه��ەی��ە ل��ەدای��ك��ەوە بۆ منداڵ بگوازرێتەوە. ب��ەچ��وون��ە ن���اوی ڤ��ای��رۆس ب��ۆ نێو ل��ەش ب��ەه��ەر ی��ەك لەو رێگانەی س��ەرەوە دوای كاتی متبوونێكی ( )٣تاوەكو ()١٢ رۆژ لەوانەیە لەهەر ( )٥كەس، كەسێك نەخۆش بكەوێت ،واتە ئ��ەگ��ەری تووشبوون ()٥/١ە، رێژەی مردن لەو كەسانەی كە بەتەواوەتی تووش دەبن ()%١٥ بۆ()%٣٠ە ،هەڵبەت كاتی متبوون بۆ ئەوانەی بەهۆی گەنەوە تووش دەبن كورتترە لەوانەی بەهۆی دەرزی ،یان شلەمەنی دەرچوو لەنەخۆشەكانەوە تووشدەبن. لەهەموو تەمەنو رەگەزەكاندا لەوانەیە تووشبوون بەونەخۆشییە رووب��دات ،بەاڵم بەهۆی كاری پیاوانەوە كە زۆرتر سەروكاریان لەگەڵ ئاژەاڵندا هەیە ئەگەری ت��ووش��ب��ون زی��ات��رە ،ل��ەئ��ەم��ڕۆدا
دۆزی����ن����ەوەی نەخۆشییەكەو چارەسەرو پارێزگاری دەتوانێت تاڕادەیەكی زۆر رێ��ژەی مردن كەمبكاتەوە نیشانەكانی نەخۆشی تای كریمە كۆنگۆ ئەم نەخۆشییە بەدوو قۆناخ دەردەك��ەوێ��ت ،قۆناخی یەكەم بریتییە لەدەستپێكی لەپڕی نەخۆشیو نیشانەكانی بریتیین لەســـەرئێشەی ت��وون��د ،تای ب���ەرز ،ئ���ازاری پشت ،ئ��ازاری ج��وم��گ��ەك��ان ،ئ����ازاری س�كو رشانەوەو سكچوونی ئاساییو چاوانی ئاوساو قورگی سوور، ل���ەگ���ەڵ گ���ێ���ژیو ن��ائ��ارام��یو دابەزینی پەستانی خوێن ،قۆناغی دووه���ەم���ی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ەش لەپڕ دەردەك���ەوێ���تو ( )٢بۆ ( )٣رۆژ دوای دەستپێكی نەخۆشییەكە دەستپێدەكات بریتییە لەخوێنبەربوونی ب��ەرف��راوان، ئ���ەم خ��وێ��ن��ەش ب��ەت��ەواوەت��ی نەخۆشییەكە دەگوازێتەوە. ئامادەكردنی :زانستی نوێ
36
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
دایکی نامیهرەبان
دایک ناسراوە بەمێهرەبانیو فیداکاری ،ئەمە نەتەنیا بۆ مرۆڤ ،بەڵکو بۆ گیانلەبەرانیتریش راستە ،دایک بۆ رزگارکردنی رۆڵەکەی خۆی هەمەچەشنە فیداکاری دەکات ،بەاڵم هەموو دایکەکان وانیینو هەن لەوپەڕی نامێهرەبانیدان .دایکە تامارینە سمێڵدارەکان ،هەندێکجار رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن ،یوهان لیدۆفرۆ لەتۆێژەرانی زانکۆی مەدرید کە لێکۆڵینەوە لەسەر شیردەرە بااڵکان دەکات لەمبارەوە دەڵێت «شیکاری جینیتیکی ئەو هەلەی بۆ رەخساندوین کە پیشانیبدەین هەندێک لەدایکەکانی تامارین رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن». ئەو دایکانەی رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن بەپێی رێکخستنی گروپەکان ئەگەرێکی کەم بۆ زیندوومانەوە دەبینن ،بەاڵم بەهەرحاڵ رووداوێکی خەمناکە ،هەندێک لەدایکەکان بۆ کوشتنی رۆڵەکانیان دەچنە سەرپۆپی درختە بەرزەکانو لەو شوێنەوە منداڵەکەیان بەردەدەنەوە.
شامپانزی :هەڵبەت ئەو شامپانزەی لەوێنەکەدا لەگەڵ منداڵەکەیدا دەبینرێت زۆر ئارامەو فەزاکە فەزایەکی پڕ لەخۆشەویستییە، بەاڵم هەموویان وانیین ،هەندێکجار شامپانزییە دایکەکان لەگەڵ کچەکانیاندا دەستدەدەکەن بەکوشتاری شامپانزییەکانیتر ،لەدەیەی ()١٩٧٠دا جین گودواڵ ،پسپۆڕی شیردەرەبااڵکان ،لەگەڵ هاوکارەکانی رەفتارێکی ترسناکی شامپانزەیەکی دایکو کچەکەیان بەدیکرد، ئەوان بینییان شامپانزەیەکی دایک لەگەڵ کچەکەیدا ،کۆرپەکانی النیکەم دوو شامپانزیی تریان کوشتو خواردیان ،سیمون تاون سەندو هاوکارەکانی لەزانکۆی سنت ئەندرۆزی ئەساتلەند لەسەر ئەو بڕوایەن ئەم کوشتارە کاتێک روودەدات کە مێیەکان لەژێر فشاری پێشبڕکێ لەسەر ئەو زەوینانەن کە خەریکە وشک دەبن.
پاندا:پاندا مێیە زەبەاڵحەکان بەهیچ شێوەیەک نایانەوێت دایکێکی خراپ بن ،بەاڵم هەندێکجار لەدەستییان دەردەچێت ،بێچووەکانییان زۆر بچووکنو کێشەکەیان لەنێوان ( )١٠٠تاوەکو ( )٢٠٠گرامە، کێشی دایکەکە ( )١٢٧کیلۆگرامە ،ئەم گیاندارە زەبەاڵحە هەندێک جار بێچووەکەی خۆی دەشێلێت.
فنسی بازو :هەندێک فنسی بازوی مێ ،هەڵبەت وەک نێرەکان ،حەزیان بەدروستکردنی پێوەندییە لەدەرەوەی ئەو بەڵێنەی بەجووتەکەی خۆیان داوە ،ولف گانگ فورستمایەر لەتوێژەرانی بەشی ئیکۆلۆژی رەفتاریو جینیتیکی ئەنستیتۆی ماکس پالنک لەو بارەوە دەڵێت «ئەمە واتایی ئەوە دەگەێنێت نێرێکو مێیەک پێکەوە دەبن بەجووتو هێالنە دروستدەکەنو ژیانی هاوبەش پێکدەهێنن ،لەگەڵ ئەوەشدا لەوانەیە لەدەرەوەی ئەم پرۆسەیەدا پێوەندی دروستبکەن ،هەڵبەت ئەم کارە زۆر زیان لەجوجکەکان نادا ،بەاڵم لێکۆڵینەوەکانی فورستمایەر پیشانیدەدات ئەم رەفتارە بۆماوەییە ،ئەو دەڵێت «ئەم لێکۆڵینەوەیە زۆر شت دەربارەی رەفتارەکانی مرۆڤ دەردەخات ،ئامارەکان پیشانیدەدەن ئەو دایکو باوکانەی پێوەندی لەدەرەوەی بنەمالەدا دروستدەکەن ،بەئەگەری زۆرەوە کچو کورەکانیان لەپێوەندییە ژنو مێردییەکانیاندا روو لەخیانەت دەکەن».
قرشی گاالپاگو: قرشەکانی گاالپاگو وەکو ژمارەیەکی زۆر لەقرشەکان ،هاوجۆرەکانی خۆیان دەخۆن ،ئەگەر یەكێک لەم گیاندارانە ،قرشێکی بچووک بدۆزێتەوە خێرا دەیخوات تەنانەت بیر لەوەش ناکاتەوە ئەمە لەوانەیە خزمی بێت یان نا!
37
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
کانگرۆ :کانگرۆ مێیەکان بۆماوەیەکی دورودرێژ پارێزگاری لەمنداڵەکانی خۆیان دەکەنو لەناو کیسەکەیاندا هەڵیدەگرن ،بەاڵم کانگرۆ مێیەکان کاتێک هەست بەمەترسی بکەن لەوانەیە منداڵەکەی خۆیان بکەن بەقوربانی ،ئەم رووداوە کاتێک روودەدات کە دایکەکە چەندیین منداڵی لەتەمەنی جۆربەجۆردا هەیە ،یەکێک لەناو سکییداو یەکێک لەناو کیسەکەیداو یەکێک کە تۆزێک گەورەترە بەدواوەیەتی، ئەو کانگرۆیەی کە زۆری برسییە ،یان لەباری جیسمییەوە لەژێر فشاردایە ،لەوانەیە ئەوەی دەرەوە بەجێبهێڵێتو ئەوەی ناو کیسەکە فڕێ بدات ،واتە هاوکات دەبێت بەهۆی مردنی چەندین منداڵی.
شێر :دەربارەی شێرە مێیەکان کارێک ئەنجامی دەدەن زۆر خراپ نییە ،لەڕاستییدا کارێکە کە دەبیت بیکەنو نایکەن ،کاتێک شێری نێری بەدەسەاڵت دەیەوێت دەسەاڵتی خۆی بسەپێنێت چەندین بەچکە شێری ژێر دووساڵ دەکوژێت تاوەکو ئەگەری پێشبڕکێ لەداهاتوودا کەمکاتەوە ،شێرە مێیەکە پێش بەشێرە نێرەکە ناگرێت تاوەکو بێچووە شێرەکان لەناو نەبات ،تەنانەت لەوانەیە حەزی لێبێت خۆی لەشێرە نێرەکە نزیکبکاتەوە تاوەکو خانەوادەیەکی نوێ لەگەڵی دروستبکات.
مێرۆلەی دراکوال :شاژنو کرێکارەکانی مێرولەی دراکوال ،کە بەڕاستی ناوێکی بر بەپێستیان هەیە ،کرمە گەراکانی (الرۆ) خۆیان کووندەکەنو خوێنەکەیان دەخۆن ،بەم رەفتارە دەوترێت خوراکدانی همولنفی الرۆ ،هەڵبەت ئەم کارە زیان بەالرۆکان ناگەێنێت بەاڵم سوودیشیان پێناگەێنێت.
مرۆڤ :لەنێو مرۆڤەکاندا دەکرێت باشترینو خراپترین دایکەکان بدۆزیتەوە ،هەرچەند زۆربەی دایکەکان مێهرەباننو هەوڵ بۆ باشترین شت بۆ رۆڵەکانیان دەدەن ،بەاڵم ژمارەی ئەو دایکانەش زۆرن کەمنداڵەکانیان لەباری جیسمیو دەروونییەوە دەچەوسێننەوە. ئەسپی دەریایی :ئەو ئەسپە دەریاییەی لەوێنەکەدا دەبینرێت لەڕاستییدا نێرە نەک مێ ،ئەسپە دەریاییەکەیان بەهۆی ئەو کارەی کە نایکەن بەدایکە خراپەکان ئەژماردەکرێن ،دەربارەی ئەسپە دەریاییەکان ،بەنزیکەیی هەموو کارەکان نێرەکان ئەنجامی دەدەنو تەنانەت ئاوس دەبن ،پیتێر تسکە لەتوێژەرانی تاقیگەی ئیکۆلۆژی مولکیولی زانکۆی مەک کواری لەو بارەوە دەڵێت «پێشکەوتووترین شێوازی باوکایەتی ئەسپە دەریاییەکان ئەنجامی دەدەن ،لەنێو لەشییدا کیسەیەک بوونی هەیە بۆ هەڵگرتنی لفی کۆرپەڵەکە، تەنانەت منداڵبوونیش لەئەستۆی نێرەکاندایە.
وەرگێرانی :سەباح محەمەد
38
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
وەرزشكاران چی لەبارەی ژەمە خۆراكیەكانیان دەزانن سەرەڕای ئەوەی قسەیەكی باو هەیە كە دەڵێت تۆپی پێ بەشێوەیەكی سەرەكی یاریكردنە بەپێیەكانت، بەاڵم با ئەو قسەیە لەالیەك دابنێین ،گرنگ ئەوە نییە تۆ چی جۆرە یارییەك دەكەیت، بەاڵم یاریزانی تۆپی پێ پێویستە ژەمە خۆراكییەكەی لەباشترین جۆربێت
گرنگی خواردنی باش بۆ یاریزانی تۆپی پێ ژەم��ەخ��ۆراك��ی یاریزانی تۆپی پ��ێ پێویستە ی��اری��زان لەبەرزترین ئاستی توانای جەستەیدا بهێڵێتەوە بەدرێژایی ماوەی یاریكردنەكە ،هەروەها وزەی پێویست بۆ تۆپی پێ لەبەرسترین ئاستدا دەبێت، ئەگەر تۆ یاریزان بیت ئەوا دەت����ەوێ ك��ە دڵنیابیت كە خواردنێكی راست دەخۆیت، وەرزشەوانان بۆ بەدەستهێنانی ب����ەرزت����ری����ن ئ��اس��ت��ەك��ان��ی دەس���ت���ك���ەوت پێویستییان
تەنیا بەبوونی لێهاتووییو سەرسورهێنەر نواندنێكی نییە ،بەڵكو لەشوالرێكی تەندروستیشی دەوێت. خواردنی یاریزانی تۆپی پێ پێویستە: -١وزەی زۆرب���ێ���ت، وەك س����ەرچ����اوەی����ەك بۆ ماسولكەكان ،ئەمەش واتە رۆژان��ە خواردنی سێ ژەمی س���وك (وات����ە خ��ۆپ��اراس��ت��ن ل��ەزۆرخ��ۆری) بەشێوەیەكی رێكوپێك. -٢ئ���ەو خ��واردن��ان��ەی ك����ە زۆر دەوڵ����ەم����ەن����دن
ب��ەك��ارب��ۆه��ای��درەی��ت ،وەك��و دان���ەوێ���ڵ���ەك���ان ك���ە ن���ان، ی��اخ��ود ك��ێ �كو پسكیتییان ل��ێ��دروس��ت��دەك��رێ��ت ل��ەگ��ەڵ پەنیر ،ی��ان ك��ەرە ب��ۆ ژەم��ی بەیانیان ،لەژەمەكانی تردا ئەو دانەوێاڵنەی كە دەوڵەمەندن ب���ەڕۆن���ی رووەك������ی وەك���و گ��ەن��م��ەش��ام��ی ،ع��ەل��ی ب��اب��او فستەق...هتد ،دەتوانرێت س�����وودی�����ان ل��ێ��ب��ب��ی��ن��رێ��ت ئ���ەم���ە س�������ەرەڕای ب��رن��جو پ��ەت��ات��ە ،ه���ەروەه���ا ه��ەم��وو جۆرەكانی میوە بەسوودن، ك��ە یارمەتی دەرن لەكاتی
39
ئا :دارا محەمەد جاف
خوێندكاری ماستەر لەزانستی كیمیای پزیشكی لەزانكۆیی هامدارد ،نیودلهی
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
مەشقەكان، جێبەجێكردنی وەگ��ەڕان��ەوە لەڕاهێنانەكان، ل��ەدروس��ت��ك��ردنو بونیاتنانی ماسولكەكان. -٣س����وودوەرگ����رت����ن بەشێوەیەكی مامناوەند لەو خواردنانەی كە دەوڵەمەندن ب��ەپ��ڕۆت��ی��ن ،وەك���و گۆشتی س����وور ،ب��اڵ��ن��دە ،م��اس��ی، بەرهەمەكانی شیر ،فاسۆلیا، پۆڵكە ،نیسك ،كە پێویست ن��اك��ات ب��ەڕێ��ژەی��ەك��ی زۆر بەكاربهێنرێن ،چونكە دەبنە ه���ۆی زی���ادك���ردن���ی كێشی ل������ەشو ل���ەب���ی���رم���ان ب��ێ��ت ك��ە خ���واردن���ی دەوڵ��ەم��ەن��د ب��ەپ��رۆت��ی��ی��ن س���ەرچ���اوەی س��ەرەك��ی وزە نیین لەكاتی راهێنانو مەشقەكاندا ،بەڵكو لەش دەتوانێت بڕی پێویست ل��ەپ��رۆت��ی��ن ب��ۆ ه��اوس��ەن��گ��ی خ��واردن��ی ت��ەن��دروس��ت لەو خ��واردن��ان��ە وەرگ���رێ���ت كە بڕی تەواو لەكاربۆهایدراتیان تێدایە. -٤چ�������ەوری ك����ەم: هەوڵدان بۆ دووركەوتنەوە
ل���ەخ���واردن���ی چ�����ەور ،ب��ەز (چ��ەوری گۆشت) ،كرێمی س��ۆس��ەس ،خواردنەمەنییە سوركراوەكان. -٥زۆر خ����واردن����ی س�����ەوزەو م���ی���وە :رۆژان����ە پێنجار بەالیەنی كەمەوە ،كە زۆر پێویستە بۆ بەرگریكردن لەنەخۆشییەكان ،بۆ بونیاتنانو دروستكردنی ماسولكەكان، بۆ زوو چاكبوونەوە لەكاتی پێكانەكان. -٦دوورك����ەوت����ن����ەوە لەخواردنەوە كحولیەكان: چ��ون��ك��ە دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی گەشەی هێواش ،دواكاوتنو هێواش چاكبوونەوە دوای پێكانەكان ،زیادكردنی كێشی لەش بەتایبەت گەورەبوونی ورگ. یاریزانی تۆپی پێ پێویستە چی بخوات پێش دەستپێكردنی یاریی: ب����ەه����ۆی پ��ێ��وی��س��ت��ی بەماندووبوونو ملمالنێیەكی زۆر ل��ەك��ات��ی ی���اری تۆپی پ��ێ ،بەشێوەیەكی بنچینەیی خ��واردن ،یاخود ژەمی پێش ی��اری دەستپێكردن پێویستە خواردنێك بێت كە بەئاسانی هەزمبكرێت ،تاوەكو وزەی پێویست دەستبكەوێت ،ئەو خواردنانەش وەك خواردنی زۆری كاربۆهایدراتاكانو ش��ل��ەم��ەن��ی��ی��ەك��ان ،ل��ەم��اوەی ( )٢٤كاتژمێری كە بڕیارە یارییەكەی تێدابكرێت. دواژەم ( )٥-٤كاتژمێر پێش دەستپێكردنی یاریی ب��ۆ ن��م��وون��ە م��ەع��ك��ەرۆن��ی لەگەڵ تەماتە كە پێكهاتبێت ل��ەس��ۆس��ەس ،ی��ان مریشك، ی���اخ���ود خ���واردن���ێ���ك ك��ە پێكهاتبێت لەماسی توونە لەگەڵ پەتاتەدا. خ����واردن����ێ����ك����ی زۆر س��ووك ( )٢كاتژمێر پێش دەستپێكردنی یاری.
یاریزان پێویستە چی بخوات دوای تەواوبوونی یاری دووب���ارە خ��واردن��ی ئەو خۆراكانەی كە دەوڵەمەندن بەكاربۆهایدراتەكان دەست بەجێ دوای ی���اری ،دەبێتە هۆی گەڕانەوەی وزەو توانای ب��ەك��اره��ات��وو بەشێوەیەكی خێرا. ی��اری��ك��ردن ل����ەدەرەوەی ی���اری���گ���ای خ�����ۆت ،وات���ە گ��ەش��ت��ك��ردن ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی ئەنجامدانی یاری یاساكانی تیم هەندێك چ��ار واپێویست دەك��ات كە گ��ەش��ت ب��ك��ەی بەمەبەستی ئ���ەن���ج���ام���دان���ی ی���اری���ی���ە وەرزش��ی��ی��ەك��ان ك��ە ئەمش زۆر ئاستەمە خواردنێكی باش بخۆییت لەو كاتانەدا، لەبەر ئەوە باشترین بیرۆكە ئ��ەوەی��ە ك��ام ژەم��ە خۆراكی س��ووك لەگەڵ خواردنەوەی گ��ون��ج��او ئ��ام��اددەب��ك��ەی��ت لەجیاتی سوودوەرگرتن لەو خواردنانەی كە لەگەشتەكەتدا لەڕیستۆرانتەكان ،یان لەناو فڕۆكە پێشكەشتدەكرێت. گونجاوترین خ��واردن��ی س��ووك بۆ گەشتەكە بریتییە لە: -١ل���ەف���ەی م��ری��ش��ك، یاخود گۆشتی م��ەڕ ،ماسی توونەو مۆزو فستەق. -٢كێكی دروس��ت��ك��راو لەئاردی گەنم. -٣قەیماغ. -٤میوەی ت��ازە ،یاخود میوەی وشككراوە. -٥چ���ەرەس���ات���ی ك��ەم خوێ. م������ەرج ن��ی��ی��ە ه���ەم���وو ج��ۆرەك��ی ئ��ەو خواردنانەی سەرەوە بخورێت دەتوانرێت ( )٣-٢جۆری لێبخورێت. خ��واردن��ەوەو شلەمەنییە گونجاوەكان.
گ��وم��ان��ی ت��ێ��دان��ی��ی��ە كە ون���ك���ردن���ی ش���ل���ەی ل��ەش رێگەیەكە بۆ كۆنترۆڵكردنی پلەی گەرمی ل��ەش لەكاتی مەشقو راهێنانو پێشبڕكێكان، هەرچەندە پێویستە بەزوویی ج��ێ��گ��ەی ش��ل��ەی ل��ەدەس��ت چ���وو ب��گ��ی��رێ��ت��ەوە ،چونكە كەمبوونەوەی شلەمەنییەكان، یاخود وشكبوونەوە دەبێتە هۆی دەركەوتنی كاریگەری لەسەر هێزو توانا ،هەروەها كاتی كارلێكە كیمیاییەكانو خەستیو پەیتی ماددەكان لە ل��ەش��دا ،باشترین هەڵبژاردە ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەئ����او ،ی��اخ��ود خ���واردن���ەوە وەرزش��ی��ی��ەك��ان كە ئەمەیان سوودی زیاترە، چ��ون��ك��ە پ��ێ��ك��ه��ات��ەی وەك��و خوێو شەكرەكانی گلوكۆزو سوكەرۆزی تێدایە. گ��رن��گ��ت��ری��ن ك��ات��ەك��ان��ی خواردنەوەی ئەو شلەمەنیانە بریتیین لە: خواردنەوی ( )٥٠٠مل لەیەك كاتژمێر بەر لەیاری. خواردنەوەی ( )٢٠٠مل لە ( )١٥دەقیقە بەر لەیاری. لەكاتی یاریكردن پێویستە ه���ەر ل���ەم���اوەی ( )١٥بۆ ( )٢٠دەقیقە ئ��ەگ��ەر كات ه��ەب��وو ئ���ەوا ب��ڕی ()١٥٠ مل بخورێتەوە ،نیشانەكانی كەمی شلە ،یان وشكبوونەوە بریتین لەهیالكیو سەرئێشەو بێتاقەتییەكی زۆر ،هەروەها ل��ەڕێ��گ��ەی ڕەن��گ��ی م��ی��زەوە دەتوانرێت هەستی پێبكرێت، چ��ون��ك��ە رەن���گ���ی م��ی��زەك��ە دەگۆڕێت بۆ رەنگی تاریك، یان زۆر تۆخ ،بەخواردنەوەی ( )٥٠٠م��ل ئ��او ،ه��ەروەه��ا چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی ت��ا رەنگی م��ی��زەك��ەی دەگ��ۆڕێ��ت��ەوە بۆ زەردباو.
40
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
چ تەمەنێك شیاوترین تەمەنە بۆ فێربوونی زمانی دووەم ئا :هونەر حەمەڕەشید ه��ەن��دێ��ك ش��ت ه��ەی��ە ل��ەژی��ان��ی م���رۆڤ زۆر گ��رن��گ��ەو هەمیشە پێویستی پێیەتی ،یەكێك لەو ش��ت��ان��ە زم���ان���ە ،زم��ان��ی��ش وەك دی��اردەی��ەك��ی مرۆڤایەتی تایبەتە بەمرۆڤەوە ،كە وەك بەخشیشێكی خ��ودای��ی دراوە ب��ەم��رۆڤ ،ئەم دی��اردە مرۆڤایەتییە سەرەتا وەك شتێكی ئاسایی سەیردەكرا ،بەاڵم لەگەڵ بێشكەوتنەكانی زانستو تەكنەلۆژیاو دەركەوتنی زانستە مرۆڤایەتییەكان ،گرنگی زۆر درا بەبواری زمانەوانی ،یاخود زانستی زمان ،ئەم زانستە لەزمانی ئینگلیزیدا پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت (،)linguistic لەعەرەبیش پێی دەوترێت (العلم ال��ل��غ��ە) ،ك��ە ئ���ەم زان��س��ت��ە ب��ەم دواییانە گرنگییەكی پێدرا ،لەم سااڵنەی دوای��ش��دا لەكوردستان بەشێوەیەكی ك��ەم گرنگی بەم زانستە دراوە ،كە پێی دەوترێت زانستی زمان ،ئەم زانستەش زۆر زاناو فەیلەسوفی جیهانی كاریان تێدا كردووە ،لەوانە بلمفێڵدو دی سۆسێرو چۆمسكی ،كە دوات��ر چ��ەن��د قوتابخانەیەكی تایبەت
بەبواری زمانەوانی لێدروستبوو، هەریەكە لەو قوتابخانانە یاساو تایبەتمەندی خۆی هەیە ،كە بەپێی ئەو یاساو پەیڕەو قوتابخانانە چەند لقێكی زانستی لەزانستی زمان جیابوویەوە ،گرنگترین ئەو لقانەی كە لەم زانستە بوویەوە ،كە بریتین لەزانستی زمانی دەروونیو زانستی زمانی كۆمەاڵیەتی. بەهۆی گرنگیدان بەفێربوونی زم��ان��ی دووەم�������ەوە ،ئ��ێ��م��ە بۆ ب���ەرچ���اوڕوون���یو پ��ەی��ڕوك��ردن��ی شێوە زانستییەكەی ئەم لێكۆڵنەوە دەخەینە بەردەمتان. ئەو هۆكارانەی كە وا لەمرۆڤ دەك��ەن هەوڵبدات فێری زمانی دووەم بێت ،چەند هۆكارێكن، بەپێی لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكانو ل��ێ��ك��دان��ەوەی زان��س��ت��ی زم��ان��ی دەروون����ی چەند ه��ۆك��ارێ��ك وا لەمرۆڤ دەكەن هەوڵی فێربوونی زمانی دووەم ب��دات ،ئەوانیش بریتین: - 1هۆكاری كۆمەاڵیەتی، (ن���اوچ���ە س��ن��وری��ی��ەك��ان ژنو ژنخوازی) بەپێی ئەم لێكدانەوە دیاردە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان هۆكارێكی
س��ەرەك��ی��ن ب��ۆ ئ���ەوەی واب��ك��ەن لەمرۆڤ زمانی دووەم فێربێت، ئ��ەو ه��ۆك��اران��ەش وەك ناوچە سنوورییەكان ،مەبەست لەمە ئەوەیە كە دوو ناوچە هاوسنوورن لەشوێنێكدا كە وا لەدانیشتوانی ئ��ەو دوو ناوچە دەك���ات فێری زمانە حیاوازەكانی ناوچەكە بكەن، ه��ەروەه��ا ژنو ژن��خ��وازی ،ئەم دیاردە كۆمەاڵیەتییەش هۆكارێكە وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن زم��ان��ی تر فێربێت. - 2ه����ۆك����اری س��ی��اس��ی (داگیركارییەكان) هۆكاری سیاسیش یەكێكە لەهۆكارەكان وا لەمرۆڤ دەكات فێری زمانی دووەم بێت ،هۆكارە سیاسییەكانیش زۆرن ،لەوانە هۆكاری دیبلۆماسیو هۆكاری داگیركارییەكان. - 3ه���ۆك���اری ئ��اب��ووری (بازرگانی) ئابووریو بازرگانیكردنیش لەو هۆكارانەن كە وا لەمرۆڤ دەكەن خۆی فێری زمانی دووەم بكات. - 4هۆكاری ئاینی ئاینیش یەكێكە لەو هۆكارانە
ك��ە وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن خۆی فێری زمانی دووەم بكات ،وەك جولەكانی جیهان بەهۆی ئاینی جولەكەوەو دروستكردنی دەوڵەتی جولەكە خ��ۆی��ان ف��ێ��ری زمانی عیبری كرد. منداڵ بۆ فێربوونی زمانی یەكەم پێویستی بەپرۆسەی زمان پژاندن هەیە ،كە ئەم بۆسەیە بۆ فێربوونی زمانی یەكەمەو جیاوازە لەپرۆسەی زمانی دووەم ،زانستی زم��ان��ی دەروون����ی ب��ەم شێوەیە پێناسەی زم��ان بژاندنی منداڵ دەكات: زمان پژاندن چییە تیۆری زم��ان پژاندن خۆی بەدوو پرسیارەوە خەریكدەكات، ك��ە ه��ەوڵ��ی وەاڵم��دان��ەوەی��ش��ی دەدات. -1چ���ۆن م���ن���داڵ زم��ان��ی بەزمانی دەورووب����ەری (دای �كو باوك) دەپژێت؟ -2چ����ۆن م���ن���داڵ زم���ان وەردەگرێت؟ ئ�����ەوەی پ��ێ��ش��ەوە م��ەرج��ی سەرەكییە بۆ ئ��ەوەی دووەمیان، واتە تازمان نەپژێت ئەوە فێری زمان نابیت.
41
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
پێناسەكانی زمان پژاندن: زمان پژاندنی منداڵ بەزمانێك «بریتییە لەهەڵێنجانی ژمارەیەك ڕێساو یاسا لەالیەن منداڵەكەوە، لەو داتایانەی كە لەدەورووبەری دەیانبیستێت ،لەگەڵ فێربوونی ئەوانەی تایبەتن بەزمانی دایكی». زم���ان���ی زگ���م���اك( ،زم��ان��ی یەكەم) «ئەو زمانەیە كە منداڵ لەدایكو باوكییەوە وەریدەگرێت، ی��ان ل��ەو ماڵەدا فێریدەبێت ،كە س��ااڵن��ی ب��ەرای��ی ت��ەم��ەن��ی تێدا دەگوزەرێنێت ،ئەوەش زانراوە كە ئەو زمانە لەچوار ساڵی سەرەتا گ���ەش���ەدەك���اتو ت��ەواودەب��ێ��ت، جگە ل��ەوەی كە زم��ان بەچەند دابوونەریتێك دەژمێردرێت ،كە منداڵ بەشێوەی السایكردنەوە لەدایكو باوكییەوە وەریدەگرێت، تاكو لەئاكامدا منداڵەكە زمان فێردەبێت». قۆناغەكانی زمان پژاندن: زانای بواری زمانی دەروونی (ج � ێ بیاجییە) ،تەمەنی زم��ان پژاندن دەكات بەچەند قۆناغێكەوە كە بریتین: -1قۆناغی هەستی (چەقی خود) -2قۆناغی بزاڤی -3قۆناغی پێش چاالكییە هوزرییەكان -4ق���ۆن���اغ���ی چ��االك��ی��ی��ە هوزرییەكان ئەم قۆناغەش دەكرێت بەدوو بەشەوە: ا -چ��االك��ی��ی��ە ه��وزری��ی��ە دیارەكان. ب -چ��االك��ی��ی��ە ه��وزری��ی��ە هێماییەكان. ب��ەاڵم (لیۆن بێرگ) زان��ای بواری زمانناسی دەروون��ی ،یەك ق��ۆن��اغ دی��اری��دەك��ات ب��ۆ م��اوەی زمان بژاندن ،ئەویش ناویدەبات بەقۆناغی هەستیار (ال��ح��رج)، ئەم قۆناغەش ئەو قۆناغەیە كە لەساڵی دووەمی تەمەنی منداڵەوە دەستپێدەكات تاتەمەنی باڵغبوون، ئەو ماوەیە بەشێوەیەكی سروشتی
منداڵ زمانێك پەیدادەكات ،دوای تەمەنی باڵغبوون ئیتر ئەو بەشەی مێشك بۆ فێربوونی زمان بەشێوەی سروشتی لەنێو دەچێت. ئەو زانایەش بۆ سەلماندنی تیۆرییەكەی چ��ەن��د بەڵگەیەك دەهێنێتەوە كە بریتین: -1منداڵی نابینا فێری زمان دەبێت ،وەك منداڵی ئاسایی. -2م���ن���داڵ���ی ك����ەڕ ب��ۆی هەیە فێری زمانبێت لەڕێگەی نووسینەوە. -3منداڵی گێل (مەغۆل) لەبارودۆخی تایبەتدا فێری زمان دەبێت. ل��ێ��رەدا پرسیارێكی گرنگ س��ەره��ەڵ��دەدات ئەویش ئەوەیە بۆچی هەندێك منداڵ لەیەككاتدا زمانی بەچەند زمانێكی جیاواز دەبژێت؟ ك���ە ل���ەزان���س���ت���ی زم���ان���دا پێیدەوترێت (دووانەی زمانی) ،كە ئەم دووانە زمانییە دوو جۆرە: -1دووانەی زمانی هاوبەش، (واتە هەردوو زمانەكە لەدایكو باوكەوە فێردەبێت). -2دووانەی زمانی هاریكار، (ئەوەیە كە منداڵێك لەیەككاتدا فێری دوو زمان دەبێت بەهۆی دیاردەی كۆچكردنەوە). بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە چەند ڕایەكی جیاواز هەیە ،بەاڵم ڕای گرنگ ئەوەیە كە دەڵێت «زمان لەماوەیەكی دیاریكراودا دیاردەی دووانەی زمانەوانی دێنێتە بەرهەم ،ك���ە ئ���ەوی���ش پ��ێ��ش ت��ەم��ەن��ی باڵغبوونە». لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە (چ تەمەنێك گونجاوە بۆ فێربوونی زمانی دووەم؟) ئ��اس��ان نییە پەنابەرینە بەر ئەزموونێك ،یان قوتابخانەیەك بۆ وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە گرنگە، كە ئایا چ تەمەنێك شیاوو لەبارە بۆ فێربوونی زمانێكی دی جگە لەزمانی زگماك ،چونكە ئەم بابەتە ورترین بابەتە مرۆڤایەتییەكانە. زمانی دووەم چییە؟
ئ��ەو زم��ان��ەی��ە ك��ە مرۆڤێك بەشێوەیەكی فەرمی فێری دەبێت، جالەڕێگەی پرۆسەی خوێندنەوە بێت ،یان هۆیەكی تر. فێربوونی زمانی دووەمیش ب���ەه���ۆی چ��ەن��د ب��ارودۆخ��ێ��ك دەگۆڕێت: - 1چۆنێتی فەلسەفەی فێربوون. - 2ج���ۆری پ�����ەروەردەی فێربوون. - 3هۆكاری سیاسی. چەند هۆكارێك رۆڵ دەبینێت لەفێربوونی زم��ان��ی دووەم����دا، ئەمەش كاردەكاتە سەر تەمەنی گ��ون��ج��او ب��ۆ ف��ێ��رب��وون��ی زمانی دووەم: - 1ف��ێ��رب��وون��ی سیستەمە زم��ان��ەوان��ی��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو زم��ان��ە لەماوەیەكی دیاریكراودا. - 2ئ��ام��ان��ج لەفێربوونی زمانی دووەم چییە؟ كە ڕۆڵی كاریگەر دەبینێت لەفێربوونی زم��ان��ی دووەم����دا بەپێی تەمەنە جیاوازەكان. لێكۆڵینەوەی زانستی دوو وەاڵم��ی هەیە سەبارەت بەكاتی فێربوونی زمانی دووەم: یەكەم: ف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��ی دووەم لەتەمەنێكی بچووكدا فاكتەری سەرەكییە بۆ پڕۆسەی فێربوونەكە. دووەم: ت��وان��ای ف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��ی دووەم لەپاش تەمەنی منداڵییەوە تەمەنێكی گوونجاوو لەبارە. بەشێوەیەك دەڵێت «منداڵ پێویستی بەهەزارەها كاتژمێر هەیە بۆ ئ��ەوەی زمانێكی تر فێربێت، ب���ەاڵم ل��ەب��اروودۆخ��ی ئاسایدا تەمەنی گەورە پێویستی بە ()300 سەعات هەیە بۆ فێربوونی زمانی دووەم». زانای بەناوبانگ (مەكنەمارا) بابەتەكە دەخاتە سەر شێوەیەكی نوكتە ئامێزو دەڵ��ێ��ت «ئەگەر باروودۆخی پیاوێكی تەمەن ()40 ساڵ بخەینە سەر باروودۆخێكی
ئ��اس��ای�یو ژن��ێ��ك ب��ۆ ئ��ەو پیاوە دابینبكەین كە ئەركی سەرشانی ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە ،ئ����ەوە ئ��ەوك��ات دەت���وان���ی���ن ب�������ەراوردی ن��ێ��وان تەمەنەكان بكەینو پیاوەكە خێراتر فێری زمان دەبێت». ل��ەب��ارەی تەمەنی شیاو بۆ فێربوونی زمانی دووەم بەڕێژەی سەدی ڕای زانایان بەم شێوەیەیە: ( )%20زانایان لەگەڵ ئەوەن كە تەمەنی یەك ساڵ گونجاوترین تەمەنە بۆ فێربوونی زمانی دووەم. ( )%50زانایان ساڵی پێنجەم بەشیاو دادەنێن. ( )%80ساڵی هەشتەم. ( )%92ساڵی سیازدەیەم بەاڵم (بڵۆم) دەڵێت «تەمەنی ح��ەڤ��دە س��اڵ پێنج ئ��ەوەن��دەی تەمەنی یەك ساڵ توانای زیاترە». (دی��ل��ەر) بابەتی فێربوونی زم��ان وەك پڕۆسەی مەلەكردن سەیردەكاتو دەڵێت «تاتەمەنی هەشت مانگی منداڵ پێویستی بەوانەیەكی سی خولەكی ڕۆژانە هەیە بۆ ماوەی ( )300سەعات بۆ ئەوەی بتوانێت لەناو ئاودا باڵ بجوڵێنێتو نقوم نەبێت ،كە چی منداڵی دوو ساڵ پێویستی بەنیو هێندە مەشقكردن هەیە بۆ ئەو مەبەستە ،لەكاتێكدا منداڵی حەوت ساڵ پێویستی بەو رێژەش كەمتر هەیە بۆ ئەوەی فێری مەلەكردنی تەواوێبت». لێرەوە (دی��ل��ەر) ئەگاتە ئەو ئەنجامەی كە دەڵێت «تەمەنی نموونەیی بۆ فێربوونی زمان ،ئەو كەسە باڵفەیە كە باڵنەری بەهێزی هەیە بۆ فێربوونی زمان». لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە ئ���اراوە ،ئەویش ئ��ەوەی��ە منداڵی ك���ورد ب��ۆ ف��ێ��ری زم���ان نابێت لەقوتابخانەكاندا؟ بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیە سوود لەچەند كتێبێكی زم��ان��ەوان �یو وانەكانی زانستی زمانی دەروونی، ق���ۆن���اغ���ی چ������واری زان���ك���ۆی سلێمانی ساڵی ()2010-2009 وەرگیراوە.
42
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
تابلۆی مۆنالیزا ،شاكارەكەی داڤینشی
43
ژمارە ( ،)18تەموزی 2012
و :سـاالر عـادل حـەسـەن ئ��ەگ��ەر ئ��ام��اژە بەیەكێك ل��ەش��اك��ارەك��ان��ی س��ەردەم��ی رێنیسانس بدەین ئەوا بیگومان دەبێت ئاماژە بەتابلۆی مۆنالیزای شاكاری (لیۆناردۆ داڤینشی) ی وێنەكێشو پەیكەرتاشی ئیتالی بدەین ،واڵتی ئیتالیا لەو س��ەردەم��ەدا جێگەی چەندین ك��ەس��ای��ەت��ی ب��ەن��اوب��ان��گ��ب��ووەو هەریەكەشیان رۆڵی گرنگیان ب��ی��ن��ی ل���ەوش���ی���ارك���ردن���ەوەو ب���ەرەوپ���ێ���ش���ب���ردن���ی ئ��اس��ت��ی رۆش���ن���ب���ی���ریو ه����ون����ەریو ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ....هتدی خەڵكی. لەنێو چەندین كەسایەتیو ش���اك���اردا دەت��وان��ی��ن ئ��ام��اژە بەتابلۆی مۆنالیزا بدەین ،كە تا ئێستاشی لەگەڵدابێت لەالیەن لێكۆڵەرانەوە بەچەندین شێوە هۆكارو چۆنێتی درووستكردنی ل��ێ��ك��دراوەت��ەوەو ت��ا ئێستاش هەندێك لەو پرسیارانە بەبێ وەاڵم م��اوەت��ەوەو نەتوانراوە پەی پێببرێت. لیۆناردۆ داڤینشی خاوەنی ت��اب��ل��ۆی م��ۆن��ال��ی��زا ل���ە(15ی ئەپڕێڵی ( )1452لەگوندێكی تۆسكانی لەدایكبووە ،باوكی پ��ی��اوێ��ك��ی دەوڵ���ەم���ەن���دب���ووە ب���ەن���اوی (پ���ی���رۆ فرانسیسو دی ئەنتۆنینۆ داڤ��ی��ن��ش��ی)و دایكیشی ژنێكی الدێیی بووە ب��ەن��اوی (كاترین) ،خوێندنی س��ەرەت��ای��ی ل��ەق��وت��اب��خ��ان��ەی گ���ون���دەك���ەی���ان ت����ەواوك����رد، ه��ەرچ��ەن��دە لەخوێندندا زۆر زی���رەكو س��ەرك��ەوت��وو نەبوو، ب��ەاڵم ه��ەر لەمنداڵییەوە زۆر ح���ەزی ل��ەس��روش��ت ه��ەب��وو، دوای م��اوەی��ەك ن��اردی��ان بۆ شاگردی بۆ شاری (فلۆرەنسا) ب���ۆ ئ�����ەوەی الی (ئ��ان��دری��ا دل ڤ��وروك��ی��ۆ)ی وێنەكێشو پەیكەرتاش فێری پەیكەرتاشی
ببێت ،دوای ماوەیەكی كەم ت��وان��ی ف��ێ��ری چ��ەن��دی��ن شتی گرنگ ببێت دەربارەی هونەری پ��ەی��ك��ەرت��اش��یو وێنەكێشان ك��ە ه��اوت��ەم��ەن��ەك��ان��ی فێری ن��ەب��وون ،دوای ت��ەواوك��ردن��ی شاگردییەكەشی رووی��ك��ردە ش��اری میالن .كۆتاییەكانی ت��ەم��ەن��ی ل���ەش���اری ڤاتیگان بەسەربرد ،لەڕێكەوتی ()2ی مەی ( )1519كۆچی دوایی كردووە. داڤ��ی��ن��ش��ی ه��ون��ەرم��ەن��دو زانایەكی سەردەمی رێنیسانسە كە لەبوارەكانی شێوەكاریو بیركاریو بیناسازیو مۆسیقاو ئ��ەن��دازی��اریو چەند بوارێكی تریشدا شارەزایی هەبوو ،بەهۆی ك��ارە بێنەوازو شازەكانییەوە هەندێك بە (كەسی یەكەمی س��ەردەم��ی رێنیسانس) ناوی دەبەن .كەسایەتیەكی زیرەكو لێهاتووبوو سەرجەم بیرۆكەو كارەكانی لەپەرتووكێكی زیاتر لەهەزار پەڕەیی تۆماركردووە، پێشنیارو هەوڵی درووستكردنی چ��ەن��دی��ن داه��ێ��ن��ان��ی داوەو ی��ەك��ەم��ی��ن ك���ەس ب����ووە كە پ��ێ��ش��ن��ی��اری درووس��ت��ك��ردن��ی ف��ڕۆك��ەو ئۆتۆمبێلو چەندین ج������ۆری چ������ەكو س�����ەدان كەرەستەی بیناسازی كردووە،
س��ەرەڕای ئەمانەش هەر ئەم كەڵە پیاوە بوو كە پێشنیاری درووس��ت��ك��ردن��ی جلوبەرگی ژێرئاوو ژێر دەریایی جەنگیو رەش����اشو ت��ان��كو كاتژمێرو كیلۆمەترپێوی ك��ردووە ،بەاڵم نابێت ئەوشمان لەبیر بچێت كە سەرجەم ئەم پێشنیارانە نەچوونە ب�����واری ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوەو ت��وان��ی ل��ەچ��ەن��د بوارێكیاندا س��ەرك��ەوت��ن بەدەستبهێنێت لەدرووستكردنیاندا. ه���ەروەه���ا پەرتووكێكی نووسیوە پیتەكانی بەپێچەوانەوە ب���ەك���اره���ێ���ن���اوەو خ��وێ��ن��ەر تەنیا ل��ەئ��اوێ��ن��ەوە دەت��وان��ێ��ت بیخوێنێتەوە ،بەاڵم س��ەرەڕای چ��ەن��دی��ن ش���اك���اری م���ەزن، هەموومان دەزانین كە لیۆناردۆ داڤینشی زیاتر بەهۆی تابلۆی مۆنالیزاوە لەسەرجەم جیهاندا ناسراوەو ناوبانگی دەركردووە، بۆ كێشانی تابلۆی مۆنالیزا ل��ە ساڵی (1503ز) دەستی بەكاركردووەو لەكۆتاییەكانی ( )1506كۆتایی پێهێناوە، ئ���ەم ت��اب��ل��ۆی��ە وێ��ن��ەی ژنێكە ك���ە ب��زەخ��ەن��ەی��ەك��ی ل��ەس��ەر لێوەكانێتیو ت��ا ئێستاش بۆ لێكۆڵەرانو هونەرمەمەندان ئ��اش��ك��را ن��ەب��ووە ك��ە بۆچی داڤیشنشی ب��ەم شێوەیە ئەم پەیكەرەی درووس��ت��ك��ردووە. ش��ای��ان��ی ب��اس��ە ئ���ەم تابلۆیە ئێستا لەمۆزەخانەی (لۆڤەر) ـە لەشاری پاریسی پایتەختی فەڕەنسا( ،مۆنالیزا) ژنی یەكێك لەپیاوماقواڵنی فلۆرەنسا بوو ب��ەن��اوی (فرانچیسكۆ دی��ل ژوكند) ،لەكاتی درووستكردنی ئ��ەم تابلۆیە داڤینشی تەمەنی ( )51ساڵو مۆنالیزاش تەمەنی ( )24س��اڵ ب���ووە ،ل���ەدوای تەواوكردنیشی ئ��ەوەن��دە دڵی ب��ەم تابلۆیە خ��ۆش ب��وو كە بە هیچ شێوەیەك ئامادەنەبوو
پ��ێ��ش��ك��ەش��ی ه���اوس���ەرەك���ەی (م��ۆن��ال��ی��زا)ی ب��ك��اتو رووی لەهەر شوێنێك دەكرد لەگەڵ خ���ۆی���دا دەی����ب����رد ،ل��ەس��اڵ��ی ( )1516ل��ەالی��ەن پ��ادش��ای فەڕەنساوە بانگهێشتی فەڕەنسا ك��راو پ��ادش��ای فەڕەنسا بڕی چوار هەزار سكەی ئاڵتوونی پێبەخشی بۆ ئ��ەوەی تابلۆی م��ۆن��ال��ی��زای پێشكەشبكات، ب��ەاڵم داڤینشی ئامادەنەبووە بەم ك��ارە ،بۆیە دوای مردنی ل��ەالی��ەن پ��ادش��ای فەڕەنساوە دەستی بەسەردا گیراوە ،لەمە ب���ەدواوە ئ��ەم تابلۆیە لەالیەن پادشاكانی فەڕەنساوە دەستی ب���ەس���ەردا گ���ی���راوە ،لەساڵی ( )1800ئەم تابلۆیە لەژووری نووستنەكەی ناپلیۆن پۆناپارت دان���را ،پێدەچێت كە تابلۆی مۆنالیزا هەندێك گۆڕانكاری تێدا درووستبووبێت لەڕووی ق����ەب����ارەوە ،چ��ون��ك��ە بەپێی تێپەڕبوونی كات لەهەر چوار الی��ەوە چەند بەشێكی دڕاوە، بۆیە دیار نییە كە ئایا مۆنالیزا ل��ەم تابلۆیەدا دانیشتووە یان راوەستاوە. ئ��ەم تابلۆ ت��ا ئێستا تەنیا دوو جار لەفەڕەنسا دەركراوە، یەكەمجار بۆ ()21ی ئەوتی ( )1911دەگ���ەڕێ���ت���ەوە كە ل��ەالی��ەن دزێ��ك��ی ئیتالییەوە دزراو دواتر ئەم دزە بردوێتی بۆ ئیتالیا ،دوای تێپەڕبوونی دوو ساڵ لەشاری (فلۆرەنسا) دەبینرێتو دووب��ارە رەوان��ەی مۆزەخانەی (لۆڤەر) لەپاریس دەكرێتەوە ،دووەم جاریش ،بۆ ئەو كاتە دەگەڕێتەوە كە ئەم تابلۆیە لەشارەكانی نیویۆركو تۆكیۆو مۆسكۆ پیشاندراو خەڵكانێكی زۆر پێشوازییان لێكرد ،دوای ئەم دوو جارەش ئیتر ل��ەم��ۆزەخ��ان��ەی (ل��ۆڤ��ەر) دانراوە.