zansti nwe zhmara 18

Page 1

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanist y‬‬

‫ژماره‌ (‪ ،)18‬تەموزی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا‪ ،‬بۆ زانستی نوێ دەدوێت‬

‫بەتەنیا ژیا‪ ،‬بەهێمنی مرد‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫جۆرجی تاقانە‪ ،‬دوای سەد ساڵ‪،‬‬ ‫کۆچی دوایی کرد!‬

‫نەخۆشییە ترسناکەکە!‬

‫تای خوێنەربوون‬

‫چۆن شێرپەنجەو ئایدز‬

‫پێکەوە چارەسەردەکرێت؟‬

‫لێمان نزیکە!‬

‫ئایا تەنۆلکەی‬ ‫خودا دۆزرایەوە؟‬

‫ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن‬ ‫زانیارییەکانتان دەدزێت‌و‬ ‫خۆی دەکوژێت‬

‫بۆچی بلیمەتەکان‬ ‫کێشەی دەروونییان هەیە؟‬ ‫دایکە نامیهرەبانەکان‬

‫وەرزشکاران چی بخۆن؟‬



‫‪N we‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)18‬تەموزی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫پرۆفیسۆرو توێژەرێکی کورد لەئاژانسی ناسا‪ ،‬بۆ زانستی نوێ دەدوێت‬

‫بەتەنیا ژیا‪ ،‬بەهێمنی مرد‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience‬‬

‫جۆرجی تاقانە‪ ،‬دوای سەد ساڵ‪،‬‬ ‫کۆچی دوایی کرد!‬

‫نەخۆشییە ترسناکەکە!‬

‫تای خوێنەربوون‬

‫چۆن شێرپەنجەو ئایدز‬

‫پێکەوە چارەسەردەکرێت؟‬

‫لێمان نزیکە!‬

‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫ئایا تەنۆلکەی‬ ‫خودا دۆزرایەوە؟‬

‫ئاگاداری ئەو ڤایرۆسە بن‬ ‫زانیارییەکانتان دەدزێتو‬ ‫خۆی دەکوژێت‬

‫بۆچی بلیمەتەکان‬ ‫کێشەی دەروونییان هەیە؟‬ ‫دایکە نامیهرەبانەکان‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫وەرزشکاران چی بخۆن؟‬

‫‪No.18, July 2012‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌وه‌‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪08 05‬‬ ‫‪42 24‬‬

‫‪nce‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫روستی‬ ‫ی تەند‬ ‫م‬ ‫ت‬ ‫سیس وردستان‬ ‫ک‬

‫پیشمەندی‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫و سیفەتی‬ ‫ەی دەکات‬ ‫ۆدی پیشەک‬ ‫ێلی ک‬ ‫ەبێ ئەوەی‬ ‫دەمرێ ب‬ ‫ڕادەس��ت �ک �ەری پێش ت دەدات‪.‬‬ ‫دا‬ ‫س‬ ‫خۆشخانەکان‬ ‫لە ئەستۆ‬ ‫یان‬ ‫��ارای ت�ەن�دروس��ت�ی غ‪ ،‬بەختەوەر لە دە ۆش لە نە‬ ‫کی لەشسا‬ ‫نەخ‬ ‫ستمێکی ک‬ ‫سێتی مەرگی هاواڵت لە مەرگی‬ ‫ۆمەڵێ‬ ‫م �ێ‪،‬‬ ‫سی‬ ‫رپر‬ ‫ك‬ ‫وامبون و مانەوەی ک ستمە‪ ،‬کۆمەڵ دادەڕ و هیچ الیەنێك بە ی هیچ لێکۆڵینەوەیە کوردستاندا‪،‬‬ ‫سی‬ ‫بەردە‬ ‫و بەبێئەوە‬ ‫دادەب��ەزێ‬ ‫ی‬ ‫خۆ ڕەنگە لەمڕۆ ۆژانە دەیان‬ ‫هەمهێنە‪ .‬بەبێ ئەم ی هاواڵتان‬ ‫و بەر‬ ‫بگرێ کان بکرێ‪.‬‬ ‫ۆرێك کە ڕ‬ ‫رێ�ژی تەمەن‬ ‫اڵ بێ‪ ،‬بەج‬ ‫ە‬ ‫بەبێئەوەی‬ ‫ئاستی ژیان و د دەبنە سیمای کۆمەڵ‪ .‬ستی ئەمڕۆ نەخۆش رزانترین کا‬ ‫ئۆتۆمۆبیل‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫درو‬ ‫رامی‬ ‫ان‬ ‫شخانەکاندا‬ ‫ڤ‬ ‫ی ڕوداوەک‬ ‫لە نەخۆ‬ ‫ئاشوب و نائا خ�زم�ەت�گ�وزاری تەن ی تێدا نیە مرۆ ەبنە خۆراک‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫کەس د‬ ‫یا‬ ‫ناکرێ و‬ ‫ابینکردنی‬ ‫چ بنەمایەکی سیست خانە‪ ،‬وەك‬ ‫تەندروستی ئەوتۆ تاسەری بۆ‬ ‫د دستاندا هی‬ ‫و نەخۆش‬ ‫بایەخێکی‬ ‫نێکی سەر‬ ‫ر‬ ‫ساغ پشکنی‬ ‫ی‪ ،‬کلینك‬ ‫ل�ە کو ك سێرجەر‬ ‫کی ئەوتۆیان لەگەڵ ێبدرێ‪ .‬نا‬ ‫دوکانێکی‬ ‫پ‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫ڵێ‬ ‫دی‬ ‫ێ‬ ‫و کۆمە‬ ‫ەب‬ ‫ەن‬ ‫ی‬ ‫دا‪ ،‬کەسێك‬ ‫د‬ ‫ن‪ ،‬کە پەیو‬ ‫ەبێ چاودێر‬ ‫ئاکامی جەرگبڕی ک�ۆاڵن�ەک�ان�‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ەخۆشەکان‬ ‫قی‬ ‫ا‪،‬‬ ‫ۆ‬ ‫د‬ ‫ڵت‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫با‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫یان‪ ،‬لە زۆ‬ ‫قارچك‬ ‫رین وەسف‬ ‫ی ال‬ ‫ۆ ن‬ ‫کە‬ ‫کەن‪ .‬باشت‬ ‫ل�ە زۆرب���ە ی خۆی چارەسەر ب بەم دوکانە‬ ‫یەکدا نیە و هەریە ستی کار دە‬ ‫ڕەالوژێیە‪.‬‬ ‫بە ئارەزو‬ ‫ۆڵەتی داوە‬ ‫درو‬ ‫گە‬ ‫و‬ ‫س نازانێ‪.‬‬ ‫ستگایەك م‬ ‫دەستگایەکی تەن ی ئەمڕۆی کوردستان ی تەندروستی داناوە وە‪ .‬چ دە‬ ‫ەکرێن؟ کە‬ ‫چاودێری د‬ ‫دەدۆزێتە‬ ‫ی تەندروست‬ ‫ک‬ ‫شگوزەرانی‬ ‫ە چی بن کە سیستمێ یارە مرۆڤ‬ ‫ن‬ ‫��ان و خۆ‬ ‫بۆ بار ئەو بنەمایان‬ ‫گیر ببێ‪ .‬د‬ ‫ناتەندروستانە؟ چۆ ەیە کە ژی‬ ‫خۆ‬ ‫ان���رێ ئەو‬ ‫لەسەر جێ‬ ‫لە دەوروبەرێکی ئ��ەوەی دەز‬ ‫دا هاوچەرخیان‬ ‫نین‪ .‬ئەوە‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ین‬ ‫ەك پێویستە‬ ‫کارای‬ ‫ە مەترسیدا‬ ‫ەکان باشتر‬ ‫گیانداری سەرزەم ەر نەخۆشی‬ ‫ل‬ ‫نەخۆشخان‬ ‫و دکتۆر‬ ‫ئاڵۆزترین‬ ‫کنین بۆ ه‬ ‫و نە لە خەڵکی خانەکان لە‬ ‫هاوبەشن‬ ‫دەژی‪ .‬پش‬ ‫ئۆرگانیك‪،‬‬ ‫ەرمان‬ ‫کاندا‬ ‫وڵت زۆرتر‬ ‫شدا‬ ‫یەکەیەكی‬ ‫د ری��ان لەگەڵ دکتۆرە بۆئەوەی پ‬ ‫ك‬ ‫ئاڵۆزی ۆڤەکە‪ ،‬وە‬ ‫هیچ زۆ‬ ‫ێ‬ ‫انخانەکاندا‬ ‫نە لە مر‬ ‫ك پێویستە‬ ‫دەرمانت بۆ دەنوس کاری دەرم‬ ‫‪.‬‬ ‫بە زەمیلە‬ ‫ر نەخۆشێ‬ ‫خستنێك لە‬ ‫رانبەر پوڵی‬ ‫ڕێک‬ ‫دەوروبەر دانەبڕێ وستی ه �ە‬ ‫ناساغیەکی‬ ‫�رێ لە بە‬ ‫ەی تەندر‬ ‫ب�ۆ ه �ەر‬ ‫لێبکێشێتەوە‪ .‬هیچ مانێك دەک‬ ‫پێشین‬ ‫�ە پشکنین‬ ‫هەمو دەر‬ ‫ك هەیە کە‬ ‫بگیرێ ل‬ ‫نابینرێ و‬ ‫بە سیستمێ‬ ‫بین دەکەن‪،‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫ەب�ەرچ‬ ‫راهەم‬ ‫ی و‬ ‫ستی‬ ‫دا‬ ‫ل� ەڵداو‪ .‬ئەمیش پێوی ەبێ‪ ،‬پێویستە بارەکە ێ ڕادەستکراودا فە وردستاندا تەندروستی انی کەرتی‬ ‫پیشەمەندەک‬ ‫ە ناساغ د‬ ‫ه‬ ‫کەرت لە ک‬ ‫هاوکار دەب‬ ‫سەر ك مرۆڤەک‬ ‫ت‪.‬‬ ‫ە‬ ‫ەکەن‪ .‬هیچ‬ ‫و‬ ‫هەرجارێ‬ ‫بکرێن‪ .‬ئەم پێشینەی لە واڵتانی‬ ‫د شتی و کەرتی تایبە گشتیدا کارد‬ ‫ۆمار‬ ‫دا‪.‬‬ ‫گ‬ ‫ە لە کەرتی‬ ‫ڕێکبخات‪.‬‬ ‫چارەسەرەکەی ت بارێکی ناساغی نوێ وەبردن‪ ،‬بۆ کەرتی ر ئەوانەن ک‬ ‫رژەوەندیانە‬ ‫ەیەکی بەڕێ‬ ‫تایبەت هە‬ ‫ونی ئەم بە‬ ‫دەهینن بۆ‬ ‫لە دۆزینەوەی هەر شێك لە یەک‬ ‫گژاچ‬ ‫وانی‬ ‫کار‬ ‫ر بە‬ ‫تێدایە کە تەنیا دانیشت ‪ .‬سیستمێك نیە بە ن کەرتی گشتی بە ەمان دکتۆر‬ ‫ن‪ .‬هەر ه‬ ‫پێشکەوتودا‪ ،‬هە سێرجەریەکی‬ ‫مار دەک��ات‬ ‫جا بۆیە دکتۆرەکا ەکانی خۆیا‬ ‫ۆ‬ ‫هاندەدات‬ ‫گەڕەکێك‪،‬‬ ‫لینیک‬ ‫ی وەك نەخۆش ت ن‪ .‬ئەمان‪،‬‬ ‫خۆشەکەی‬ ‫نمونە ەیە لەالیخۆ‬ ‫زان دادەنیش‬ ‫ڕیکالمکردن بۆ ک یتەکاندا نە‬ ‫بکات لە‬ ‫ئەو یەک‬ ‫کتۆری خێ‬ ‫شخانە گش‬ ‫کەمەوە دو‬ ‫کەی خۆی‬ ‫د‬ ‫خۆ‬ ‫یین‪ ،‬بەالنی‬ ‫ریە تایبەتە‬ ‫دکتۆر لە‬ ‫لەم سێرجەریانەدا‪ ،‬وستی بەرا‬ ‫ەخۆشەکە‪ ،‬لە نە انی سێرجە‬ ‫بۆ هەمان‬ ‫ەندر‬ ‫ی ن‬ ‫کە سەرد‬ ‫ی‬ ‫کە ناکات!‬ ‫کە دابینکاری ت میان تۆمارکردنی بار ی‪ .‬کاری‬ ‫کەس ناپرسێ‪ :‬ئە ی نەخۆشە‬ ‫رەکەیەت‬ ‫یەکە‬ ‫راندا‪.‬‬ ‫ەسەر‬ ‫هەندێك لە‬ ‫کاریان هەیە‪ .‬ۆشیەکە و چارەسە رجەری خێزان ئێوا خانە گشتیەکاندا چار کیشانەوەیە‪.‬‬ ‫سێ‬ ‫گشیتەکاندا‬ ‫ش‬ ‫ردنی نەخ‬ ‫ە‬ ‫شیەکە لەالی‬ ‫دیاریک‬ ‫ی یەکەیەکی نەخۆ کارێك بۆ ئەمە پار نەخۆشخانە‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫ست‬ ‫ە‬ ‫لە‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫ئامرازێکی‬ ‫ە‬ ‫دوەمیان ئەوەیە ئەوا نەخۆشەکە ڕاد خانەیەكدا بێ‪ ،‬تەنیا کان کارتی کارەکانیان ەوە‪ ،‬وەك‬ ‫دەبەخشن‬ ‫نەخۆشخانە‬ ‫ی دکتۆرە‬ ‫ش‬ ‫سەر نەکرا‪،‬‬ ‫کاندا‬ ‫ە‬ ‫کە ڕەنگە لە نەخۆ ش دابینکار‬ ‫ا‪،‬‬ ‫چار ەند دەکرێ‪،‬‬ ‫ردن‪ .‬بەمە‬ ‫ە بەسەر نەخۆشە ورە لە باشترین بارد انی لێدێ‪.‬‬ ‫ک‬ ‫م‬ ‫ی دکتۆرەک‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ج‬ ‫تایبەت‬ ‫و چارەسە‬ ‫نەخۆشخ‬ ‫کردن‪ .‬بەم‬ ‫کردن‬ ‫ر‬ ‫رێتەوە بە‬ ‫هاوچەرخ‬ ‫ڕکالم‬ ‫بۆ پشکنینی زیات ی دەبەست‬ ‫وەك شوێنی ڕیکالم شارستانی و‬ ‫گشتیەکان‬ ‫ستی بنەڕەت‬ ‫نابینرێ و‬ ‫کی‬ ‫خۆشەکانی‬ ‫رو‬ ‫کورتی هیچ سیمایە وردستانەوە‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫تەند ەندەکانەوە‪.‬‬ ‫ک‬ ‫انی سەدان‬ ‫دەرب��ارەی‬ ‫بە‬ ‫ەندروستی›‬ ‫ن‬ ‫بەمەش ژی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫تایبەت‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ق‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ویستە زانیا‬ ‫ەبێ‪ ،‬کە بە‬ ‫سیستمی‬ ‫ی‪.‬‬ ‫ی کەسێك‬ ‫دکتۆر پێ‬ ‫بارێکدا ن‬ ‫نەخۆشەکان بە ‹ ێ باشترین وەسفە بۆ ایە بەبێئەوە‬ ‫یا لە چەند‬ ‫گەڕەالوژ‬ ‫ە مەترسید‬ ‫ون‪ ،‬ڕازی‬ ‫لە ئەستۆ‬ ‫ێ و تەن‬ ‫هاواڵتی ل‬ ‫ی ڕێکخرا‬ ‫ك‬ ‫هاواڵتیان‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫و هەزاران‬ ‫بپارێز ی پیشەمەند‬ ‫سی کوشتی‬ ‫دستاندا‪ ،‬نە‬ ‫ر‬ ‫و ڕابەر‬ ‫ایەك بەرپر‬ ‫لە گەڕەالوژێی کو سێ‪-‬سێ و چ�وار‪ -‬یان دەستگ‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ڕ‬ ‫کا‬ ‫دی‬ ‫نەخاتە‬ ‫رە‬ ‫سەیردەکرێ و دکتۆ ێ ڕێزگرتن لە پەیوەن ر بگرێ‪.‬‬ ‫جەرێوە بەب‬ ‫مەش دکتۆ‬ ‫ک��ااڵ‬ ‫انکەنە سێر‬ ‫خۆش‪ .‬بە‬ ‫چوار دەی‬ ‫کتۆر و نە‬ ‫ی نێوان د‬ ‫ڕازگ�ران�ە‬


‫‪5‬‬

‫ڤۆیاجەری (‪ )١‬یەكێكە‬ ‫ل��ەف��ەزاپ��ێ��وەك��ان��ی ن��اس��ا كە‬ ‫لەساڵی (‪ )١٩٧٧‬بەرەو فەزا‬ ‫ن��ێ��ردرا‪ ،‬زانایانی بەرپرسی‬ ‫ئەم پرۆژەیە دەڵێن ئێستا ئەم‬ ‫فەزاپێوە خەریكە كۆمەڵەی‬ ‫خۆر بەجێدەهێڵێت‌و دەچێتە‬ ‫فەزای نێو ئەستێرەكانەوە‪.‬‬ ‫ڤۆیاجەری (‪ )١‬كۆمەڵێك‬ ‫دات���ای ب��ۆ زەوی ن���اردووە‬ ‫كە پیشاندەری تەنۆلكە پڕ‬ ‫وزەكانی بەرهەمی ئەستێرە‬ ‫ت��ەق��ی��وەك��ان��ی ش��وێ��ن��ە زۆر‬ ‫دوورەكانن‪ ،‬لەپێشدا پێشبینی‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەم تەنۆلكانە‬ ‫دەكرا‪ ،‬بۆیە ئەمە پیشاندەری‬ ‫گەیشتنی ڤ��ۆی��اج��ەری (‪)١‬‬ ‫بەئەركە مێژوویەكەیەتی‪.‬‬ ‫ئەدستون زانای پرۆژەی‬ ‫ڤ��ۆی��اج��ەر ل��ەئ��ەن��س��ت��ی��ت��ۆی‬ ‫ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای كالیفۆڕنیا‬ ‫لەپاسادانا لەنووسراوێكدا كە‬ ‫لەالین ناساوە باڵوكراوەتەوە‬ ‫نووسیوێتی «یاساكانی فیزیا‬ ‫پێماندەڵێت رۆژێك دێت‬ ‫ڤ��ۆی��اج��ەر ی��ەك��ەم‬ ‫ت������ەن������ی‬ ‫دەس�������ك�������ردی‬ ‫مرۆڤە كە دەگاتە فەزای‬ ‫ن��ێ��و ئ��ەس��ت��ێ��رەك��ان‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫هێشتا نازانیین ئ��ەو رۆژە‬ ‫ك���ەی دەگ�����ات‪ ،‬ن��وێ��ت��ری��ن‬ ‫دات��اك��ان پێماندەڵێت ئێمە‬ ‫لەناوچەیەكی نوێیداین كە‬ ‫گۆڕانی خێرا خەریكە تێیدا‬ ‫هەستبزوێنە‪،‬‬ ‫روودەدات‪،‬‬ ‫ئـێمە لەسەر سنوورەكانی‬ ‫كۆمەڵەی خۆرداین»‪.‬‬

‫ڤۆیاجەری (‪ )١‬بەخێرایی‬ ‫(‪ )١٧‬كیلۆمیتەر لەچركەدا‬ ‫دەجوڵێت‌و ئێستا لەمەودای‬ ‫(‪ )١٨‬ملیارد كیلۆمیتەری‬ ‫زەویدایە‪ ،‬هەر بەهۆی ئەم‬ ‫م���ەودا درێ���ژەوە كاتژمێرو‬ ‫ن��ی��وێ��ك درێ��ژەدەك��ێ��ش��ت‬ ‫تاوەكو نیشانە رادیۆییەكان‬ ‫بگاتە زەوی‪ ،‬ڤۆیاجەر لەم‬ ‫س��ێ س��اڵ��ەدا ژم��ارەی��ەك��ی‬ ‫زۆر تیشكی گ��ەردوون��ی‬ ‫بینیوە‪ ،‬ب��ەاڵم ئەم تیشكانە‬ ‫لەم مانگەدا زۆربووە‪ ،‬بڕی‬ ‫تیشكی گەردوونی بەیەكێك‬ ‫لەسێ نیشانەكانی گەیشتنی‬ ‫ئەم پشكنەرە بەفەزای نێو‬ ‫ئەستێرەی ئەژماردەكرێت‪،‬‬ ‫دووه����ەم ن��ی��ش��ان��ە بریتییە‬ ‫لەگۆڕانی تووندی تەنۆلكە‬ ‫پڕوزەكانی خۆر‪ ،‬بڕی ئەم‬ ‫ت��ەن��ۆل��ك��ان��ە خ��ەری��ك��ی‬ ‫دابەزینە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ن����������ەك‬ ‫لەپڕ‪،‬‬ ‫دی���اردەی���ەك‬ ‫ك��������������������������������ە‬ ‫چاوەڕواندەكرێت لەكاتی‬ ‫دەرچ�����وون�����ی ڤ���ۆی���اج���ەر‬ ‫ل���ەف���ەزای ژێ���ر دەس��ەاڵت��ی‬ ‫ئەستێرەكەی ئێمە ببینرێت‪.‬‬ ‫سێهەم نیشانە بریتییە‬ ‫ل���ەگ���ۆڕان���ی ئ���اراس���ت���ەی‬ ‫ه��ێ��ڵ��ە م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫واچ���اوەڕوان���دەك���رێ���ت كە‬ ‫ئ��ەم��ان��ە ل��ەك��ات��ی چ��وون��ی‬ ‫ڤ��ۆی��اج��ەر ب��ۆ ف����ەزای نێو‬ ‫ئەستێرەی ببینرێت‪.‬‬ ‫ڤۆیاجەری (‪ )١‬لەڕۆژی‬ ‫(‪ )٥‬سیپتامبەری (‪)١٩٧٧‬‬ ‫و دەس���ت���ە خ��وش��ك��ەك��ەی‬

‫وات���ە ڤ��ۆی��اج��ەری (‪ )٢‬لە‬ ‫(‪ )٢٠‬م��ان��گ��ی ئاگۆستی‬ ‫(‪)١٩٧٧‬دا بۆ فەزا نێردران‪،‬‬ ‫ئامانجی سەرەتای ئەم دوو‬ ‫ف��ەزاپ��ێ��وە لێكۆڵینەوە بوو‬ ‫لەسەر مشتەری‪ ،‬زوح��ەڵ‪،‬‬ ‫ئ���وران���ۆس‌و ن��ی��پ��ت��ۆن‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫ئەركە لەساڵی (‪)١٩٨٩‬دا‬ ‫بەئەنجامگەێندرا‪.‬‬ ‫دوای ئ�����ەو ئ���ەرك���ە‬ ‫ئ��ەوان درێ��ژەی��ان بەڕێگەی‬ ‫خۆیانداوە ب��ەرەو قوواڵیی‬ ‫ف��ەزا لەئاڕاستەی ناوەندی‬ ‫كاكێشاندا‪ ،‬بەنزیكەی (‪)١٠٠‬‬ ‫هەزار ساڵیان پێویستە تاوەكو‬ ‫بگەنە نزیكترین ئەستێرەی‬ ‫گەلەئەستێرەی كاكێشان!‬ ‫ئ���������ەم پ����ش����ك����ن����ەرە‬

‫ه��ێ��زی ب���زوێ���ن���ەری خ��ۆی‬ ‫لەپلۆتۆنیۆمەوە وەردەگرێت‪،‬‬ ‫ئەم پلۆتۆنیۆمە تاوەكو (‪)١٠‬‬ ‫بۆ (‪ )١٥‬ساڵیتر بەشدەكات‪،‬‬ ‫هەرچەند پشكنەرەكان درێژە‬ ‫بەڕێگەی خۆیاندەدەن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئ��ام��ێ��رەك��ان‌و ن��ێ��ردەرەك��ان��ی‬ ‫س���ەری ل��ەك��اردەك��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ەدوای ئەوە ڤۆیاجەرەكان‬ ‫ل��ەس��ەف��ەری دورودرێ�����ژی‬ ‫خ��ۆی��ان��دا ب���ەرەو كاكێشان‬ ‫ن��ێ��ردراوی بێدەنگی زەوی‬ ‫دەبن‪.‬‬ ‫ئامادەكردن‌و وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫سەباح محەمەد‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ڤۆیاجەری (‪)1‬‬ ‫كۆمەڵەی خۆری دەربازكرد‬


‫‪6‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ئەو زانایانەی كاریگەری گەورەیان‬ ‫لەسەر جەنگەكان دانا‬


‫‪7‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ج����ەن����گ����ی����ش وەك�������و‬ ‫مرۆڤەكان‬ ‫پێویستییەكانیتر‪،‬‬ ‫ن�����اچ�����اردەك�����ات ت����اوەك����و‬ ‫داهێنانبكەن‌‪ ،‬ب��ۆی��ە جێگەی‬ ‫س��ەرس��ووڕم��ان نییە دەبینین‬ ‫ئ��ەن��دازی��اران‌و زان��ای��ان��ی زۆر‬ ‫ن��اس��راو ل��ەم ب���وارەدا كاریان‬ ‫كردووەو بەداخەوە هەندێكجار‬ ‫ك����ارەس����ات����ی گ�����ەورەی�����ان‬ ‫خوڵقاندووە‪.‬‬ ‫وێنەكێشان‌و پەیكەرسازی‌و‬ ‫ت����ەالس����ازی ل���ەس���ەردەم���ی‬ ‫رنسانسدا گەیشتن بەلوتكە‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنیا ئەم هونەرانە نەبوون‬ ‫كە پ��ەرەی گ��ەورەی��ان سەند‪،‬‬ ‫بەڵكو جەنگی بەردەوامی نێوان‬ ‫ش��ارو ویالیەتەكانی ئەوروپا‬ ‫ب��وو ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی چەكی‬ ‫جەنگیش پ��ەرە بستێنێت‪ ،‬بۆ‬ ‫ن��م��وون��ە ل��ی��ون��اردو داڤینچی‬ ‫زێ��ه��ن��ی داه���ێ���ن���ەری خ��ۆی‬ ‫خستە خزمەتی فەرمانڕەوایی‬ ‫میالن‌و مەكینەیەكی جەنگی‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ك��رد‪ ،‬ك��ە بریتییە‬ ‫لەكۆمەڵێك تفەنگ‪.‬‬ ‫ه��ەم��وو ئ���ەو زان��ای��ان��ەی‬ ‫رۆڵ��ی��ان ل��ەج��ەن��گ��دا ه��ەب��ووە‬ ‫ناتوانن ش��ان��ازی بەخۆیانەوە‬ ‫ب��ك��ەن ك���ە ی��ەك��ێ��ك ل����ەوان‬ ‫ئاڵبێرت ئەنیشتاینە‪ ،‬ئەو لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٣٣‬دا دوای ئ���ەوەی‬

‫لەالیەن ئەڵمانەوە جوولەكەكان‬ ‫پۆستە فەرمی‌و ئەكادمییەكانیان‬ ‫ل��ێ��ق��ەدەغ��ەك��را كۆچیكرد بۆ‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬ئەو یەكێكبوو لەو زانا‬ ‫ئەوروپییانەی كە هۆشداریاندا‬ ‫بەئەمریكا ل��ەوان��ەی��ە ئەڵمانیا‬ ‫چەكی ناوكی دروستبكات‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ل���ەوان���ەی���ە ن��ام��ەك��ەی‬ ‫ئەنیشتاین بۆ فرانك رۆزڤڵت‬ ‫س���ەرۆك ك��ۆم��اری ئەوكاتی‬ ‫ئەمریكا ك��اری��گ��ەری زۆری‬ ‫لەسەر دەستپێكردنی پرۆژەی‬ ‫مەنهەتەن هەبووبێت‪.‬‬ ‫ئەنیشتاین لەساڵی (‪)١٩٥٤‬‬ ‫دا بەهاوڕێی لەمێژینەی خۆی‬ ‫ل��ی��ن��وس پ��اول��ی��ن��گ (ب����راوەی‬ ‫هەردوو خەاڵتی كیمیاو فیزیایی‬ ‫نۆبڵ) دەڵێت «كاتێك نامەم بۆ‬ ‫رۆزڤڵت نووسی تاوەكو بۆمبی‬ ‫ئەتۆمی دروستبكات گەورەترین‬ ‫هەڵەی ژیانی خۆمكرد‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هۆكارێكیش هەبوو دەترساین‬ ‫ئەڵمانییەكان پێش ئ��ەوان ئەو‬ ‫بۆمبە دروستبكەن»‪.‬‬ ‫پ��رۆژەی مەنهەتەن هەلی‬ ‫ب��ۆ زان��ای��ان��ی فیزیایی ناوكی‬ ‫رەخساند تاوەكو گریمانەكان‬ ‫بەشێوەی كرداری تاقیبكەنەوە‪،‬‬ ‫ی���ەك���ێ���ك ل���ەن���اس���راوت���ری���ن‬ ‫كەسەكانی ئەم بوارە ئۆپنهایمەڕ‬ ‫ب��وو‪ ،‬ئۆپنهایمەڕ رێبەڕایەتی‬

‫ئەم پ��رۆژەی لەلوسئاالموسی‬ ‫نیومیكزیكۆ لەئەستۆدا بوو‪،‬‬ ‫ئۆپنهایمەر وەك باوكی بۆمبی‬ ‫ئ��ەت��ۆم��ی ن��اودەه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫دوای جەنگ بوو بەڕاوێژكاری‬ ‫ئەرشەدی كۆمیسیۆنی وزەی‬ ‫ناوكی ئەمریكا‪ ،‬لەدوایدا هەوڵی‬ ‫زۆری��دا تاوەكو بۆ كۆنتڕۆڵی‬ ‫چ��ەك��ی ن��اوك��ی ل��ەج��ی��ه��ان��دا‬ ‫هەنگاوی ئیجابی بنرێت‪.‬‬ ‫رۆب���ێ���رت وات��س��ن وات‪،‬‬ ‫ل��ەك��ات��ی ج��ەن��گ��ی جیهانی‬ ‫دووه����ەم����دا ب���ۆ وەزارەت������ی‬ ‫ك��اروب��اری ئاسمانی بەریتانیا‬ ‫ك��اری��دەك��رد‪ ،‬بەدروستكردنی‬ ‫سیستەمێكی رادی���ۆی���ی بۆ‬ ‫ئ��اش��ك��راك��ردن��ی ف��ڕۆك��ەك��ان��ی‬ ‫دوژم�����ن رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ��ی‬ ‫لەكۆتایی هێنان بەجەنگدا گێڕا‪،‬‬ ‫وێستگەی رادار كە لەئەنجامی‬ ‫تێكۆشانەكانی ئ���ەوەوەب���وو‬ ‫لەكەنارەكانی بەریتانیا توانی‬ ‫رۆڵێكی گرنگ لەجەنگەكانی‬ ‫ئەو واڵتەدا بگێڕێت‪.‬‬ ‫فرانك ویتل كە ئەوكات‬ ‫ق��وت��اب��ی ف��اك��ڵ��ت��ی ئ��ەف��س��ەری‬ ‫هێزی ئاسمانی پاشایەتی بوو‪،‬‬ ‫یەكەمجار لەساڵی (‪)١٩٢٢‬‬ ‫دا ئ��ای��دی��ای ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫مەكینەكانی تۆربۆجیتی هێنایە‬ ‫ك���ای���ەوە داه��ێ��ن��ان��ەك��ەی ئ��ەو‬

‫لەساڵی (‪)١٩٤٤‬دا بەكارهێنراو‬ ‫ئێستا هێزی پاڵنەری زۆربەی‬ ‫ف��ڕۆك��ەك��ان��ی ن��ەف��ەره��ەڵ��گ�ر‌و‬ ‫ب��ازەرگ��ان��ی ل��ەم مەكینانەوە‬ ‫دابیندەكرێت‪.‬‬ ‫ئ���ال���ن ت���وری���ن���گ ت��ەن��ی��ا‬ ‫یەكێكبوو لەچەند ماتماتیكزانی‬ ‫ه��ەڵ��ك��ەوت��وو ك��ە ل��ە بلچلی‬ ‫پارك (رێكخراوی كردنەوەی‬ ‫ك��ۆدی حكومەتی بەریتانیا)‬ ‫دا ك��اری��دەك��رد‪ ،‬ئ���ەو ت��وان��ی‬ ‫كۆدەكانی ئەنیگما كە لەالیەن‬ ‫نووسرابوو‬ ‫ئەڵمانییەكانەوە‬ ‫بشكێنێت‪ ،‬هەروەها مەكینەی‬ ‫دل���ی�ل�ای ب���ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پێوەندی پارێزراوتر داهێنا‪.‬‬ ‫ورنێر ڤۆن براون‪ ،‬لەكاتی‬ ‫جەنگی جیهانی دووه��ەم��دا‬ ‫ت��وان��ی س��ارۆخ��ەك��ان��ی (‪)V2‬‬ ‫بۆ ئەڵمانیا دیزاین بكات‪ ،‬ئەمە‬ ‫گەورەترین دەستكەوتی بوو‪،‬‬ ‫دوای جەنگ چوو بۆ ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاوەكو‬ ‫ل��ەدی��زای��ن��ك��ردن‌و هاویشتنی‬ ‫مووشەكەكان‌و دروستكردنی‬ ‫رۆك��ێ��ت��ی س��ات��ێ��رن��ی (‪)٥‬دا‬ ‫بەشداری چاالكی هەبێت‪ ،‬ئەم‬ ‫رۆكێتە لەئەركەكانی ئاپۆلۆدا‬ ‫بەكار هێنرا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬نیوساینتست‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەباح محەمەد‬


‫‪8‬‬

‫كۆمپیوتەرەكانتان خۆشبووێت‬ ‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬


‫‪9‬‬

‫\‬

‫‪Panel‬‬

‫\‪Update‬‬

‫‪Control‬‬ ‫‪Windows‬‬

‫‪Change settings‬‬

‫بەو شێوەیەی كە دەتەێت‬ ‫ش��ت��ەك��ان دی���اری���ب���ك���ە‪ ،‬ی��ان‬ ‫دەتوانیت هەر لەم شوێنەوە‬ ‫ئەپدەیتەكە رابگریت‪.‬‬ ‫‪ .2‬بەالی كەمەوە مانگی‬ ‫جارێك سكانی هاردەكانت‬ ‫بكە بۆ هەر هەڵەو كێشەیەك‌و‬ ‫دیفراگیان بكە‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی بەشێوەیەكی‬ ‫راس��ت سكانی درای��ڤ��ی سی‬ ‫بكەیت (ك��ە ئ��ەو درای��ڤ��ەی��ە‬ ‫بەشێوەیەكی ئاسایی زۆرت��ر‬ ‫لەدرایڤەكانی تر بەكاردێت)‌و‬ ‫ناكرێت بەكارنەیەت‪ ،‬كەواتە‬ ‫ن��ات��وان��ی��ت س��ك��ان��ی بكەیت‪،‬‬ ‫بەڵكو دەبێت كاتێكی بۆ دانێیت‬ ‫دوای ریستارتی كۆمپیوتەر‬ ‫یەكسەر سكان ببێت‪ ،‬پەنجە‬ ‫بنێ بەكلیلی وی��ن��دۆزو پیتی‬ ‫ئاردا (‪ )win+r‬بۆ كردنەوەی‬ ‫رەن‪ ،‬لەوێ‌ بنووسە (‪،)cmd‬‬ ‫یان (‪ )command‬و كلیك‬ ‫لەئۆكەی بكە‪ ،‬ئەمە دەبێتە‬ ‫ه����ۆی ك�����ردن�����ەوەی دۆس‬ ‫‪dos:Disk‬‬ ‫(‪Operating‬‬ ‫‪ ،)System‬لەشاشەی دۆسدا‬ ‫بنووسە‪)chkdsk c: /f( :‬‬ ‫(دی����ارە ب��ەب �ێ‌ ك��ەوان��ەك��ان)‪،‬‬ ‫پەنجە بنێ بەئینتەردا‪ ،‬دواتر‬ ‫ێ‬ ‫مەسجێك دێت كە پێت دەڵ ‌‬ ‫ناتوانیت ئێستا ئ��ەو درایڤە‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ك��ۆم��پ��ی��وت��ەری��ش‪ ،‬وەك���و‬ ‫خەڵكی پێویستی بەپاراستن‌و‬ ‫پشتیوانیكردن هەیە‪ .‬تا زیاتر‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت بەكاربهێنیت‬ ‫(سڕینەوەی فایل‪ ،‬زیادكردنی‬ ‫شت بۆ فایلەكان‪ ،‬زیادكردنی‬ ‫فایلی ن��وێ‌‪ )...‬ئ��ەوە زیاتر‬ ‫ئ���ەم ف��ای�لان��ە ل��ەس��ەر ه��ارد‬ ‫درای��ڤ��ەك��ەت (ئ���ەو شوێنەی‬ ‫كۆمپیوتەرە كە زانیارێكانی‬ ‫تێدا هەڵدەگیرێت) پ��ەرش‌و‬ ‫باڵودەبن‌و دابەشدەبن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێتە ه��ۆی خ��اوب��وون��ەوەو‬ ‫خ�����������راپ ك�����ارك�����ردن�����ی‬ ‫كۆمپیوتەرەكە‪ ،‬چونكە هەندێك‬ ‫لەكردارەكان پێویستییان بەوە‬ ‫هەیە بەیەكجارو لەیەك شوێندا‬ ‫ئ���ەو ف��ای�لان��ەی پێویستییانە‬ ‫بەكاربهێنن‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی ئەم‬ ‫كێشەیەش چارەسەربكەیت‬ ‫دەبێت بەشێوەیەكی خوولی‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫ڕێكوپێك‬ ‫س���ك���ان دی���س���ك‌و دی���ف���راگ‬ ‫( ‪)d e f r a g / s c a n d i s k‬‬ ‫بكەیت‪.‬‬ ‫ب���ەالی ك���ەم���ەوە مانگی‬ ‫یەكجار ئ��ەو شتانە بكەیت‬ ‫باشە‪ ،‬هەروەها ماوە ماوەش‬ ‫س��ەی��ری ئینتەرنێت بكە بۆ‬ ‫تازەكردنەوەی درایڤەرەكانت‬ ‫(‪( )drivers‬خ��ۆم��ان زیاتر‬ ‫پێدەڵێین تەعریفات ك��ە بۆ‬ ‫ناساندنی بەشەكانی كۆمپیوتەر‬ ‫بەكۆمپیوتەرەكە بەكاردێت)‬ ‫لەڕاستیدا سیدییەكی درایڤەر‬ ‫لەگەڵ كۆمپیوتەرەكەتدا هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەوە تەنیا بۆ دابەزاندنیانە‪،‬‬ ‫ب����ەاڵم ب��ۆ ن��وێ��ك��ردن��ەوەی��ان‬ ‫دەب��ێ��ت س��ەی��ری وێبسایتی‬ ‫ئ��ەو كۆمپانیایە بكەیت كە‬ ‫دروستیكردون‪.‬‬ ‫درای��ڤ��ەرەك��ان بەشێوەیەك‬ ‫ل���ەش���ێ���وەك���ان راب���ەرای���ەت���ی‬ ‫س��ۆف��ت��وێ��رەك��ان دەك����ەن بۆ‬ ‫ئەوەی لەگەڵ هاردوێرەكاندا‬ ‫پەیوەستبن‌و ئەگەر تازەترین‬ ‫ئەپدەیتەكانی درایڤەرەكانت‬ ‫ال ن��ەب��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە ببێتە‬

‫ه��ۆی تێكچوونی هەندێك‬ ‫لەكردارەكان‌و خراپكاركردنی‬ ‫ك���ۆم���پ���ی���وت���ەرەك���ەت‪ ،‬ه��ەر‬ ‫كۆمپیوتەرێك كەسایەتییەكی‬ ‫ب��ێ��وێ��ن��ەو ب��ێ��ه��اوت��ای ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫بۆیە ئ��ەگ��ەر كۆمپیوتەرێكی‬ ‫نیوداشت (كارپێكراو) بكڕیت‬ ‫پێویستی بەخۆشەویستییەكی‬ ‫زیاتر هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر كۆمپیوتەرێكی‬ ‫ت��ازەت هەبێت‌و لەئینتەرنێتی‬ ‫ببەستیت ئەوە تەنانەت پێش‬ ‫ئ���ەوەی وی��ن��دۆز دواه��ەم��ی��ن‬ ‫ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان��ی پەیوەند‬ ‫ب��ەئ��اس��ای��ش��ی (‪)security‬‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت دابەزێنێت‪،‬‬ ‫ئەوە كۆمپیوتەرەكەت هێرش‬ ‫دەك��رێ��ت��ە س���ەری‌و ڤ��ای��رۆس‬ ‫ل���ێ���ی���دەدات‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت ل��ەو‬ ‫ماوەیەی كە تۆ كۆمپیوتەرەكە‬ ‫دەك��ری �ت‌و دەگ��وازرێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫تۆ (مەبەست ل��ەوەی��ە ئەگەر‬ ‫بێتو راستەوخۆ لەكۆمپانیای‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ەرەوە بیكڕیت)‬ ‫ڤ��ای��رۆس‌و شتی زیانبەخشی‬ ‫ت����ازە دێ���ت���ەك���ای���ەوە‪ ،‬نابێت‬ ‫بێخەمبیت‪ ،‬بەس لەبەر ئەوەی‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت زۆر تازەیەو‬ ‫كڕینی كۆمپیوتەرێكی ت��ازە‬ ‫لەبەرئەوەی ئیتر بێزاربوویت‬ ‫ل��ەك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە ك��ۆن��ەك��ەت‌و‬ ‫دەس����ت����ب����ەرداری ب���ووی���ت‪،‬‬ ‫چارەسەرێكی گونجاو نییە‪،‬‬ ‫پێدەچێت هەر ئەوەش هۆكاری‬ ‫تووشبوونی كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫ب���ێ���ت ب����ەڤ����ای����رۆس‌و ش��ت��ە‬ ‫خ��راپ��ەك��ان��ی��ت��ر‪ ،‬خ��ەت��اك��ەش‬ ‫ناگەڕێتەوە بۆ تۆ‪ ،‬لەم حاڵەتەدا‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن‌و س��ەالم��ەت��ت��ری��ن‬ ‫شتێك ك��ە بیكەیت ئ��ەوەی��ە‬ ‫دواه��ەم��ی��ن ت��ازەك��ردن��ەوەك��ان‬ ‫ل��ەه��اوڕێ��ی��ەك��ت وەرگ��ری��ت‌و‬ ‫بیخەیتە سەر دیسكێك‌و لەسەر‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت دایانبەزێنیت‪،‬‬ ‫پ��ێ��ش ئ����ەوەی ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرە‬ ‫ت����ازەك����ەت ل��ەئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت‬ ‫ببەستیت‪.‬‬ ‫ئ������ەم������ان������ەش چ���ەن���د‬

‫هەنگاوێكن بۆ ئاگاداربوونی‬ ‫كۆمپیوتەرەكانمان‪:‬‬ ‫‪ .1‬ه��ەم��ی��ش��ە دڵ��ن��ی��اب��ە‬ ‫لەوەی تازەترین ئەپدەیتەكانی‬ ‫ویندۆزت هەیە‪.‬‬ ‫دەبێت بۆ خ��ۆی ویندۆز‬ ‫وا رێ��ك��خ��راب��ێ��ت ك��ە خ��ۆی‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئۆتۆماتیكی‬ ‫ئەپدەیت ب��ك��ات‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫دڵ��ن��ی��ا ب��ی��ت ل����ەوە‪ ،‬ئ���ەوە بە‬ ‫بەكارهێنەرێكی ب��ەڕێ��وەب��ەر‬ ‫(‪)administrative account‬‬ ‫ب��چ��ۆرە كۆمپیوتەرەكەتەوەو‬ ‫بچۆرە سەر‪:‬‬

‫سكان بكەیت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬ ‫ئ��ەو درای��ڤ��ە لەكاركردندایە‪،‬‬ ‫ئینجا بنووسە (‪ )y‬كە بەمانای‬ ‫ب��ەڵ�ێ‌ (‪ )yes‬دێ��ت‌و پەنجە‬ ‫بەئینتەر بنێ‌ بۆ ئەوەی كاتێك‬ ‫دان��ێ��ت ك��ە پ��اش ری��س��ت��ارت‬ ‫سكانەكە ئەنجامبدرێت‪ ،‬پاشان‬ ‫ریستارت‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫بكەرەوە‪( .‬دیارە هەر بەتەنیا‬ ‫درایڤی سی سكان‌و دیفراگ‬ ‫ن���اك���رێ���ت‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و ه��ەم��وو‬ ‫درای��ی��ڤ��ەك��ان��ی ت��ر دەك��رێ �ن‌و‬ ‫ت���ەن���ان���ەت ه�����ارد دی��س��ك��ی‬ ‫دەرەك����ی����ش (‪)external‬‬ ‫سكان‌و دیفراگ دەكرێت)‬ ‫س���ەی���ف م�����ۆد (‪safe‬‬ ‫‪ )mode‬ب��اش��ت��ری��ن ك��ات��ە بۆ‬ ‫دیفراگمێنتی هارد درایڤەكان‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫بەسەیف م��ۆد داگیرسێنیت‪،‬‬ ‫ك��ۆم��پ��وت��ەرەك��ەت ڕی��س��ت��ارت‬ ‫بكەرەوەو كاتێك یەكەم شاشە‬ ‫دەبینیت‪ ،‬پەنجە لەسەر دوگمەی‬ ‫(‪ )f8‬داب��گ��رەو هەڵیمەگرە تا‬ ‫ش��اش��ەی��ەك دێ��ت��ە س���ەری كە‬ ‫هەنێك هەڵبژاردنی جیاوازی‬ ‫تێدایە‪ ،‬ئ��ەو هەڵبژاردنەی تۆ‬ ‫هەڵیدەبژێریت ئەمەیە‪start( :‬‬ ‫‪ ،)up in safe mode‬هەروەها‬ ‫سەیف مۆد بۆ بوونی كێشەو‬ ‫چارەسەركردنییان زۆرباشە كە‬ ‫جاری وا هەیە تووشی دەبیت‪،‬‬ ‫ئەمەش لەبەر ئ��ەوەی لەكاتی‬ ‫س��ەی��ف م���ۆدا تەنیا سیستەم‬ ‫فایلە گرنگەكان ل��ۆد دەب��ن‪،‬‬ ‫پاش ئ��ەوەی كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫داگیرساو لەسەیف مۆدا بوو‪،‬‬ ‫دڵنیابە ل��ەوەی كە هیچ شتێك‬ ‫نییە خ��ۆك��اران��ە دەستبكات‬ ‫بەئیش‌و پرۆسەی دیفراگمێنتەكە‬ ‫تێكبدات (بۆ نموونە سكرین‬ ‫سەیڤەر‪ ،‬یان سكانی ڤایرۆس‌و‬ ‫هەر شتێكی تر كە خۆكارانە‬ ‫دەست بەئیش دەكات)‪ .‬جاری‬ ‫وا هەیە دیفراگمێنتەیشن چەند‬ ‫كاژێرێك‌و زیاتر دەخایەنێت تا‬ ‫تەواو دەبێت‪ .‬بەپێی ئەوەی هارد‬ ‫درایڤەكەت چەند گەورەیە‪.‬‬


‫‪10‬‬ ‫كە تەواو كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫ئامادەبوو بۆ دیفراگمێنتەكە‪،‬‬ ‫ئ��ەوك��ات ل��ەگ��ەڕان��ی ویندۆز‬ ‫بنووسن‪:‬‬ ‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫‪disk defragmenter‬‬

‫پ��اش��ان دڵ��ن��ی��اب��ە ل���ەوەی‬ ‫درای��ڤ��ی س��ی ه��ەڵ��ب��ژێ��راوە‪.‬‬ ‫ئەنەالیزی بكە (‪)analyze‬‬ ‫و ئینجا دیفراگ (‪.)defrag‬‬ ‫پ��اش ئ���ەوەی ت��ەواوب��ووی��ت‪،‬‬ ‫ب��ی��رت ن��ەچ��ێ��ت ك��ە سكرین‬ ‫س��ەی��ڤ��ەرو ه���ەر شتێكی تر‬ ‫ك���ە ل����ەك����ارت خ��س��ت��ب��وون‬ ‫ل��ەب��ەر پ��رۆس��ەی دیفراگەكە‪،‬‬ ‫دووب����ارە ب��ی��ان��خ��ەرەوە ك��ارو‬ ‫ریستارت‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫بكەرەوە‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا دەت���وای���ت وا‬ ‫بكەیت بەشێوەیەكی خۆكارانە‬ ‫پ��رۆس��ەی دیفراگمێنتەیشن‬ ‫كاربكات‪ ،‬ئەویش بەكردنەوەی‬ ‫بەشی (‪)task scheduler‬‬ ‫دانانی تاسكێك‪.‬‬ ‫رێ��گ��ەی��ەك��ی ئ���اس���ان بۆ‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ئ���ەم ك��اران��ە‬ ‫ب�����ۆ ه�����ەم�����وو درای���ڤ���ێ���ك‬ ‫ئەوەیە‬ ‫بەدەرەكییەكانیشەوە‬ ‫كلیكی راست لەسەر درایڤەكە‬ ‫بكەن‌و بچنە بەشی (‪.)tools‬‬ ‫‪ .3‬ن���اوب���ەن���او س��ەی��ری‬ ‫ئینتەرنێت بكە بۆ ئەپدەیتی‬ ‫درایڤەرەكانت‪.‬‬ ‫ل���ەڕێ���ی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��ەوە‬ ‫ب��چ��ن��ە س��ای��ت��ی ت��ای��ب��ەت ب��ەو‬ ‫كۆمپانیایەی كۆمپیوتەرەكەی‬ ‫دروس����ت����ك����ردووەو ل��ەوێ��دا‬ ‫ئەپدەیتی تازەی درایڤەرەكان‬ ‫بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫‪re�r‬‬ ‫‪٤‬‬ ‫‪ )store point‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬ ‫هەركاتێك كۆمپیوتەرەكەت‬ ‫خ���راپ ب���وو بیگەڕێنیتەوە‬ ‫دۆخی جارانی‪.‬‬ ‫سیستەم ریستۆر (‪system‬‬ ‫‪ )restore‬زۆر ئاسانە‪...‬‬ ‫ل��ەگ��ەڕان��ی س��ەرەك��ی ویندۆز‬ ‫بنووسن‪:‬‬ ‫)‪(create a restore point‬‬

‫بۆ گەڕانەوەش بۆ ریستۆر‬ ‫پ��ۆی��ن��ت��ێ��ك ب���ۆ (‪system‬‬ ‫‪ )restore‬بگەڕێت‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئ��ەگ��ەر لەهەرشتێك‬ ‫بەگومانی‪ ،‬دەتوانیت سكانی‬ ‫كۆمپیوتەرەكەت بكەیت بۆ‬ ‫ڤایرۆس‌و پرۆگرامە شاراوەو‬ ‫نادیارەكان‪.‬‬ ‫وێ��ب��س��ای��ت��ی وا ه��ەی��ە‬ ‫ك����ە ب����ەخ����ۆڕای����ی س��ك��ان��ی‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرەك��ەت دەك���ات‬ ‫ب��ۆ ه��ەر ڤ��ای��رۆس��ێ��ك‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئەگەر دەتوانیت ئ��ەوە ئەنتی‬ ‫ڤایرۆسێك بكڕیت لەهەمووی‬ ‫باشترە‌و شایستەشە‪ ،‬یان ئەوەتا‬ ‫ه��ەرش��ت��ێ��ك ن��ەت��زان��ی��ت چییە‬ ‫داون��ل��ۆدی مەكە ب��ا تووشی‬ ‫ڤایرۆس نەبیت‪.‬‬ ‫پرۆگرامی تر ه��ەن‪ ،‬كە‬ ‫هەندێكیان بەپارەن‌و هەشیانە‬ ‫ب��ەخ��ۆڕای��ی��ە‪ ،‬ب��ەت��ای��ب��ەت��ی بۆ‬ ‫ئەوە دیزاین كراون تــاوەكو‬ ‫ب���ەدوای ئ��ەو پ��رۆگ��رام��ان��ەدا‬ ‫ب��گ��ەرێ��ن ك��ە ب��ەپ��رۆگ��رام��ی‬ ‫ت���رەوە ل��ك��اون (‪ad-ware‬‬ ‫زۆر‬ ‫‪.)،spy-ware‬‬

‫كارێكی سەختە كە بڵێیت‬ ‫ئ��ەو سۆفتوێرە‪ ،‬ی��ان تووڵە‬ ‫ب��اش��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئینتەرنێت‬ ‫خووی گۆڕانی هەیە لەسەر‬ ‫بنەمایەكی رێك‪ ،‬هەرچییەك‬ ‫ئەمڕۆ بەخۆڕاییە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫س��ب��ەی ب��ەپ��ارەب��ێ��ت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫تەكنیكی‬ ‫رێنماییەكەرێكی‬ ‫ش����ارەزاو ب��اش ناناسن كە‬ ‫رێنماییتان بكات‌و پێتان بڵێیت‬ ‫چی بەكاربهێنن‪ ،‬ئەوە دەتوانن‬ ‫�‪www.down‬‬ ‫س��ای��ت�� ی‬ ‫‪load.com‬‬ ‫بەكاربهێنن‪،‬‬ ‫كە ماوەیەكی زۆرە هەیەو‬ ‫ل���ەڕێ���گ���ای���ەوە دەت���وان���ی���ت‬ ‫زۆر س��ۆف��ت��وێ��ری خ��ۆڕای��ی‬ ‫بەدەستبهێنیت كە زۆریشیان‬ ‫رێنمایی دابەزاندن‌و چۆنێتی‬ ‫بەكارهێنانیان لەگەڵدایە‪.‬‬ ‫ه��ەن��ێ��ك ل��ەڤ��ای��رۆس��ەك��ان‬ ‫(ب��ۆ ن��م��وون��ە ‪ )root kit‬تا‬ ‫رادەیەك مەحاڵە دیاریبكرێن‌و‬ ‫ب��دۆزرێ��ن��ەوە ت��اوەك��و خۆت‬ ‫ب���ەدوای���دا ن��ەگ��ەڕێ��ی��ت (وات��ە‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی پرۆگرامییانە‬ ‫دەس���ت���ن���ی���ش���ان ن���اك���رێ���ن‌و‬

‫نادۆزرێنەوە)‪ ،‬ئەگەر پێت وایە‬ ‫تووشی ڤایرۆسێكی وا بوویت‪،‬‬ ‫ئەوە باشترین چارەسەر ئەوەیە‬ ‫كە كۆمپیوتەرەكەت فۆرمات‬ ‫بكەیتەوەو دووبارە سیستەمی‬ ‫كارپێكردنەكەت (‪operating‬‬ ‫‪ )system‬دابەزێنیتەوە‪.‬‬ ‫هیچ كات باوەڕ بەو شتانە‬ ‫مەكەن كە كەسێكی نەناسراو‬ ‫ب��ۆت��ان دەن��ێ��رێ��ت‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت‬ ‫هاوڕێكانیشتان هەرشتێك كە‬ ‫داون���ل���ۆدی دەك����ەن‪ ،‬سكانی‬ ‫بكەن ئینجا بیكەنەوە ئەگەر‬ ‫نەشتان زانی شتێك چییە‪ ،‬ئەوە‬ ‫هەرگیز داون��ل��ۆدی مەكەن‪.‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر شتێكی سادەی‬ ‫وەك ئەندامێكی خێزانەكەتان‬ ‫ب��وو وت��ی بچۆ س��ەردان��ی ئەم‬ ‫وێبسایتە ب��ك��ەو ناونیشانی‬ ‫سایتەكەش شتێكی هەزەلی‌و‬ ‫خۆشبوو‪ ،‬ئ��ەوە ه��ەر كلیكی‬ ‫لێمەكەن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫�‪hand‬‬

‫‪haxor‬‬

‫‪1337‬‬

‫‪book, tapeworm, Sams‬‬ ‫‪Publishing, 2005‬‬


‫‪11‬‬

‫زانیارییەكان دەدزێت‌و خۆی دەكوژێت‬ ‫رۆژن��ام��ەی واشنتن پۆست‬ ‫لەڕاپۆرتێكدا رایگەیاند ئەمریكاو‬ ‫ئیسرائیل پێكەوە ڤایرۆسێكیان‬ ‫ب����ەن����اوی ف���ل���ەم (‪)flame‬‬ ‫دروس���ت���ك���ردووە ك��ە ئامانجی‬ ‫تێكدانی بەرنامە ئەتۆمییەكانی‬ ‫ئێرانە‪ .‬ئەم رۆژنامەیە دەنووسێت‬ ‫شۆڤاری لەسەر تۆڕی كۆمپیوتەری‬ ‫ئێران‌و كۆكردنەوەی زانیاری بۆ‬ ‫تێكدانی بەرنامەی ناوكی ئەم‬ ‫واڵت��ە ئامانجی بەدیهێنرانی ئەم‬ ‫ڤایرۆسەیەو رێكخراوی (سی ئای‬ ‫ئەی)‌و سوپای ئیسرائیل دەستیان‬ ‫لەدروستكردنیدا هەیە‪.‬‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ری��ش راگ��ەی��ەن��راب��وو‬ ‫ڤایرۆسی ستاكس نێت كە بەوتەی‬ ‫س��ەرچ��اوە ج��ۆرب��ەج��ۆرەك��ان بۆ‬ ‫لێدانی بەرنامەی ئەتۆمی ئێرانە‌و‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاو كۆمپیوتەری‬ ‫لەم واڵتە تووشكردبوو لەالیەن‬ ‫ئەم رێكخراوانەوە دروستكراوە‪،‬‬ ‫هەرچەند بەرپرسانی ئەمریكا ئەم‬ ‫هەوااڵنە پشتڕاستناكەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەیدركێنن كە لەئامێری جەنگی‬ ‫سایبری بۆ بەرگریكردن لەخۆیان‬ ‫سوودوەردەگرن‪.‬‬

‫ك���ۆم���پ���ان���ی���ای رووس������ی‬ ‫كاسپەرسكای كە بۆ یەكەمینجار‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی ف��ل��ەم��ی دۆزی���ی���ەوە‪،‬‬ ‫رایگەیاند لەنێوان ئەم ڤایرۆسەو‬ ‫ستاكس نێتدا پێوەندی نزیك هەیە‪،‬‬ ‫ماوەیەك ل��ەوەو پێش رۆژنامەی‬ ‫ن��ی��وی��ۆرك تایمز لەڕاپۆرتێكدا‬ ‫ب��ەئ��ام��اژەدان ب��ەه��اوك��اری نێوان‬ ‫ئەمریكاو ئیسرائیل لەدروستكردنی‬ ‫ستاكس نێتدا نووسیبووی ئەمە‬ ‫سەرەتای پرۆژەیەكی دورودرێژی‬ ‫جەنگی سایبرییە بەدژی واڵتێكی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬بەوتەی ئەم رۆژنامەیە‬ ‫لەگەڵ هاتنە س��ەرك��اری ئۆباما‬ ‫هێرشی سایبری ب��ۆس��ەر ئێران‬ ‫ت��وون��دت��رب��ووەت��ەوە‪ ،‬یەكێكیتر‬ ‫لەئامانجەكانی ئ��ەم هێرشانە‬ ‫بەوتەی نیویۆرك تایمز دواخستی‬ ‫ئ��ەگ��ەری هێرشی ئیسرائیلە بۆ‬ ‫سەر ئێران‪ .‬بەوتەی كۆمپانیای‬ ‫سیمانتك (‪ )symantec‬كە‬ ‫یەكێك لەكۆمپانیاكانی چاالك‬ ‫ل��ەب��واری ئاسایشی كۆمپیوتەر‬ ‫ڤایرۆسی فلەم نەتەنیا دەتوانێت‬ ‫شۆڤاری بكات‪ ،‬بەڵكو لەتوانایدا‬ ‫ه���ەی���ە ك��������رداری س��ی��س��ت��ەم��ە‬

‫تێكبدات‌و‬ ‫كۆمپیوتەرییەكان‬ ‫چ��ات��ەك��ان��ی س���ەر ئینتەرنێت‌و‬ ‫زان��ی��اری��ی��ە تایبەتەكان ب��دزێ��ت‪،‬‬ ‫ئەم ڤایرۆسە بەپێی تەكنیكێكی‬ ‫نهێنی پارێزی دروستكراوە كە بۆ‬ ‫یەكەمینجار لەساڵی (‪)٢٠٠٨‬دا‬ ‫ناسێنراو بەتزویركردنی بڕوانامەی‬ ‫دیجیتاڵی خۆی باڵودەكاتەوە‪.‬‬ ‫مارك ستینسن‪ ،‬لەئەنستیتۆی‬ ‫توێژینەوەی (‪ )CWI‬لەوبارەوە‬ ‫نووسیوێتی «دیزاینی ئەم ڤایروسە‬ ‫هەواڵ لەبەكارهێنانی نهێنیكارانی‬ ‫زۆر ش���ارەزاو پلەیەكی جیهان‬ ‫دەدات»‪.‬‬ ‫ڤیكرام تاكور لەپسپۆڕانی‬ ‫سیمناتیك‪ ،‬بەئاژانسی هەواڵی‬ ‫رویتەرزی وتووە‪ ،‬ئەم كۆمپانیایە‬ ‫ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی��ی��ەك��ی ل��ەف��ل��ەم��دا‬ ‫دۆزی��وەت��ەوە كە هەلی ئ��ەوە بۆ‬ ‫بەكارهێنەران دەرەخسێنێت تاوەكو‬ ‫هەندێك فایل لەنێو كۆمپیوتەرە‬ ‫تووشبوەكاندا بسڕنەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بەرنامە‬ ‫كۆمپیوتەرییەكان تووشی كێشە‬ ‫ب��ب��ن‪ ،‬ی���ان ت��ەن��ان��ەت ه��ەم��وو‬ ‫سیستەمەكە بوەستێت‪.‬‬

‫هەڵسەنگاندنی سیمانتك‪،‬‬ ‫بەواتای ئەوەیە فلەم دەتوانرێت‬ ‫وەكو چەكێك بەدژی سیستەمەكانی‬ ‫ژێربینای‌و سەرەكی دامەزراوەكانی‬ ‫وەك���و ب��ەن��داوەك��ان‪ ،‬یەكەكانی‬ ‫كیمیای‌و ناوەندكانی بەرهەمهێنان‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ .‬هێرشی دووساڵ‬ ‫ل���ەوەو پێشی ستاكس نێت بۆ‬ ‫س��ەردام��ەزراوەك��ان��ی پیتاندنی‬ ‫ی��وران��ی��ۆم لەئێراندا بووبەهۆی‬ ‫پەككەوتنی چاالكییە ناوكییەكانی‬ ‫ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی ف��ل��ەم هەڵگری‬ ‫تایبەتمەندییەكی سەرسووڕهێنەرە‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش بریتییە لەخۆكوشتن‪،‬‬ ‫كۆمپانیای سیمانتیك رایگەیاندووە‬ ‫هەندێك ل��ەو كۆمپیوتەرانەی‬ ‫تووشی ئەم ڤایرۆسە هاتبوون‪،‬‬ ‫فەرمانێكی لەپڕیان بۆ هاتووە بۆ‬ ‫ئ��ەوەی ڤایرۆسەكە بەتەواوەتی‬ ‫ب��س��ڕێ��ت��ەوەو لەجیاتی هەندێك‬ ‫زان����ی����اری ت���ێ���ك���ەڵ‌و پ��ێ��ك��ەڵ‬ ‫ب��ەج��ێ��ب��م��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ئ���ەم ف��ەرم��ان��ە‬ ‫بەشێوەیەكە ڤ��ای��رۆس��ەك��ە هیچ‬ ‫شتێكی گ��رن��گ ل���ەدوای خۆی‬ ‫بەجێناهێڵیت‪.‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫فلەم ڤایرۆسێكی‬ ‫كۆمپیوتەری‬ ‫ترسناك‬


‫‪12‬‬

‫هیوندای یەك نەفەریی‬ ‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫كۆمپانیای ئۆتۆمبێلسازی‬ ‫هۆندا كە لەساڵی (‪)٢٠٠٩‬دا‬ ‫نموونە ئۆتۆمبێلی یەك نەفەری‬ ‫(‪)U3-x‬یی لەپێشەنگای ئۆتۆمبێلی‬ ‫تۆكیۆ پێشكەشكردبوو‪ ،‬ئەمساڵ‬ ‫نموونەیەكی پێشكەوتووتری‬ ‫ب�����ەن�����اوی‬ ‫(‪)UNI-CUB‬‬ ‫دی��زای��ن��ك��ردووە‪ ،‬ئ��ەم نموونەیە‬ ‫دەتوانێت لەهەموو ئاراستەكاندا‬ ‫بجووڵێت‌و لەڕووبەری لێژەوە‬ ‫سەربكەوێت‌‪ ،‬یان تەنانەت بەپێی‬ ‫ن��ی��ازی خ��اوەن��ەك��ەی دەكرێت‬ ‫بەموبایلی هۆشمەند‪ ،‬یان تبلێت‬ ‫كۆنتڕۆڵبكرێت‪ ،‬بۆ ئەم نموونەیە‬ ‫ك��ە وەك نموونەكەی پێشوو‬ ‫بەئاسانی دەتوانێت هاوسەنگی‬ ‫رابگرێت تایەیەكی زیادە دانراوەو‬ ‫كورسییەكەی زۆر لەپێشوو‬ ‫ئاسوودەترە‪.‬‬ ‫(‪ )UNI-CUB‬بەئاسانی‬ ‫دەتوانێت ئاڕاستەی جووڵەكەی‬ ‫ب���گ���ۆڕێ���ت‪ ،‬خ��ێ��رای��ی��ەك��ەی‬ ‫ك��ەم‌و زیادبكات‪ ،‬ی��ان كاتێك‬ ‫ن��ەف��ەرەك��ە ك��ێ��ش��ەك��ەی خ��ۆی‬ ‫دەگۆڕێت بوەستێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ت��ای��ەی دووه�����ەم دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ب��ۆ الك��ان بجووڵێت تاوەكو‬ ‫دۆخێكی باشتر ب��ۆ گۆڕینی‬ ‫ئاڕاستە فەراهەمبكرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫ئ��ام��ێ��رە دەت��وان��ێ��ت ب��ەس��ەرەو‬ ‫لێژیدا سەركەوێت‌و بەیەكجار‬

‫پ���ڕك���ردن���ەوەی پ���ات���ری (‪)٦‬‬ ‫كیلۆمەتر دەڕوات‪ ،‬زۆرترین‬ ‫خێرایی كە دەتوانێت پێی بگات‬ ‫(‪ )٦‬كیلۆمەتر لەكاتژمێرێكدایە‪.‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ه���ۆن���دا ئ��ەم‬ ‫ئامێرە بچووكە یەك نەفەرەی‬ ‫ب��ەش��ی��وەی��ەك دی��زای��ن��ك��ردووە‬ ‫ك��ە ل��ەش��ۆس��ت��ەك��ان��دا بكرێت‬ ‫بەرزییەكەی‬ ‫بەكاربهێنرێت‪،‬‬ ‫بەشێوەیەكە ئاڕاستەی چاوی‬ ‫لێخورەكە ل��ەگ��ەڵ ئاڕاستەی‬ ‫چاوی خەڵكی تێپەڕبوو بەالیدا‬ ‫بەڕێكخستنی‬ ‫یەكبگرێتەوە‪،‬‬ ‫خێرایی ب��ەس��ادەی��ی دەتوانێت‬ ‫ل��ەگ��ەڵ رێڕۆیشتنی خەڵكی‬ ‫ئاسایدا خۆی رێكبخات‪.‬‬ ‫بەپێی راگەیاندنی هۆندا‬ ‫درێ��ژی ئەم ئۆتۆمبێلە (‪)٥٢٠‬‬ ‫ملیمەتر‌و پاناییەكەی (‪)٣٤٥‬‬ ‫ملیمەترو بەرزی كورسییەكەی‬ ‫لەنێوان (‪ )٧٤٥‬تاوەكو (‪)٨٢٥‬‬ ‫ملیمەتەردایە‪ ،‬توانای پێویست بۆ‬ ‫كاركردن لەباترییەكی لیسیۆمەوە‬ ‫دابیندەكرێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ەم كۆمپانیایە لەئێستادا‬ ‫ل��ەم��وزەی نەتەوەیی زانست‌و‬ ‫داهێنانی ژاپ���ۆن لێكۆڵینەوە‬ ‫ل���ەس���ەر ك�������رداری (‪UNI-‬‬ ‫‪ )CUB‬دەكات تاوەكو بكرێت‬ ‫هەموو الیەنەكانی بەكارهێنانی‬ ‫دەربخرێت‪.‬‬


‫‪13‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫لەڕاستیدا مووشەك بوون‬ ‫ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی دەی��ب��ی��ن��ن‬ ‫پ��ێ��وەن��دی��ی��ان بەڕێچكەیەكی‬ ‫روون����اك����ی م��ان��گ��ی ج��ون��ی‬ ‫وی�ل�ای���ەت���ە‬ ‫(‪)٢٠٠٧‬ی‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‪،‬‬ ‫دی�����اردەی روون���اك���ی ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬ی ئیتالیا‪ ،‬دی��اردەی‬ ‫روون��اك��ی ساڵی (‪)٢٠٠٩‬ی‬ ‫ئەفریقای باشوور‪ ،‬رووناكییە‬ ‫لوولپێچەكانی ئاسمانی نەرویج‬ ‫لەدیسامبەری (‪ ،)٢٠٠٩‬قوچەك‬ ‫ب��ەس��ەری لولپێچەوە ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬ی روسیا‪ ،‬رێچكەی‬ ‫چ�����واری ئ��اس��م��ان��ی روس��ی��ا‬

‫لەساڵی (‪)٢٠١١‬و دی��اردەی‬ ‫مانگی ج��وون��ی ئەمساڵ كە‬ ‫لەزۆربەی واڵتانی رۆژهەاڵتی‬ ‫ن��اوەڕاس��ت��دا ب��ی��ن��را‪ .‬ه��ەم��وو‬ ‫ئ��ەم رووداوان�����ە پێوەندییان‬ ‫ب��ەك��رداری نائاسایی بەشێك‬ ‫لەمووشەكەكانی فەزایی‪ ،‬یان‬ ‫سەربازی لەبەرزای چەند سەد‬ ‫كیلۆمەتری س��ەرو رووب��ەری‬ ‫زەوییە‌وە هەیە‪.‬‬ ‫ب��ەگ��ش��ت��ی ئ���ەو وێ��ن��ان��ەی‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ەت��ەن��ە ف��ڕۆك��ە‬ ‫ن��ەن��اس��راوەك��ان ن��اس��راو یۆفۆ‬ ‫ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬وێنە گەلێكن‬

‫ناڕوون كە كەسانێك گرتوویانە‬ ‫ئاشنایەتی ت��ەواوی��ان لەگەڵ‬ ‫هونەری وێنەگرتندا نەبووە‪،‬‬ ‫یان ئامێرەكانییان هەستیاری‬ ‫پێویستیان نەبووە‪ ،‬بەشێوەیەك‬ ‫ن��اك��رێ��ت وردەك���اری���ی���ەك���ان‬ ‫لەوێنەكانەوە دەربهێنرێت‪.‬‬ ‫ب����ەاڵم ك��ات��ێ��ك وێ��ن��ەگ��رە‬ ‫پرۆفیشناڵەكان بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫ك��ات��ی روون��اك��ی‌و دان���ەوەی‬ ‫راس �ت‌و دروستی رووناكی‌و‬ ‫پێشگیریكردن ل��ە لەرزینی‬ ‫ئامێری وێنەگری‌و بەكارهێنانی‬ ‫زوومی پێویست ئەم دیاردانە‬

‫تۆماردەكەن زانیاری گرنگمان‬ ‫دەربارەی ناسینی سەرچاوەی‬ ‫ئەم دیاردانە دەستدەكەوێت‪.‬‬ ‫ل��ەدوو وێنەدا كە لەالیەن‬ ‫ع��ی��م��ادی ن��ی��ع��م��ەت‌واڵ��ل��ه��ی‬ ‫ل��ەدی��اردەك��ەی مانگی پێشوو‬ ‫ه��ەڵ��گ��ی��راوە‪ ،‬ن��ی��ش��ان��ەی��ەك��ی‬ ‫راس���ت���ەوخ���ۆ ل���ەروون���اك���ی‬ ‫لەنووكی قوچەكێكی روونەوە‬ ‫دەبینرێت كە دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫تیشكدانەوەی رووناكی لەالیەن‬ ‫پاشماوەی یەكێك لەمووشەكە‬ ‫بالستیكییەكانی روسیا‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬


‫‪14‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫بۆزۆنی هیگز‪:‬‬ ‫زانایانی فیزیا بەهێزترین بەڵگەیان‬ ‫بۆ سەڵماندنی بوونی تەنۆلکەی خودا‬ ‫دەستکەوتووە‬


‫‪15‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬


‫‪16‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫دوای��������ی دەی��������ان س���اڵ‬ ‫گەڕانی بێوچان‌و ئەنجامدانی‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی ورد‪ ،‬ئێستا‬ ‫کۆمەڵێک لەفیزیاوییەکان دەڵێن‬ ‫ئ���ەوان توانیویانە بەڵگەی‬ ‫زۆر ب��ەه��ێ��ز ب��ۆس��ەل��م��ان��دن��ی‬ ‫بوونی بۆزونی هیگز (‪Higgs‬‬ ‫‪ )boson‬ک��ۆب��ک��ەن��ەوە‪ ،‬کە‬ ‫بریتییە لەنیمچە تەنۆلکەیەک‬ ‫کە گرنگی تایبەتی لەتێگەیشتن‬ ‫لەفەزاو کات‌و مادە هەیە‪ ،‬ئەم‬ ‫لیون لیدرمانی‬ ‫تەنۆلکەیە‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی ن����اوی ت��ەن��ۆل��ک��ەی‬ ‫خودایی(‪)the God particle‬‬ ‫لێناوە‪.‬‬ ‫راگ���ەی���ان���دن���ی ئ��ی��م��ڕۆی��ی‬ ‫فیزیاییەکان‪،‬‬ ‫(‪)٢٠١٢/٧/٣‬‬ ‫بەندە لەسەر تاقیکردنەوەکانی‬ ‫بەشی وزەی تاقیگەی فرمی‬ ‫(‪ )Fermilab‬لەنزیکی شیکاگۆو‬ ‫هەرچەند‬ ‫ئەنستیتۆکانیتر‪،‬‬ ‫ئەم راگەیاندنە قسەی کۆتایی‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم زۆرنزیکە لەقسەی‬ ‫کۆتایی‪ ،‬ئەم راگەیاندنە دوایی‬ ‫دانیشتنێکی گەورەی فیزیاییەن‬ ‫لەئەم حەفتەیەدا لەئۆسترالیا‬ ‫ب�ڵاوک��اروەت��ەوە‪ ،‬دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫زیاتر لەالیەن تاودەری گەورەی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەی س���ێ���ڕن(‪)CERN‬‬ ‫وە رادەگ��ەێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ت���اودەری‬ ‫س��ێ��ڕن گ��ەورەت��ری��ن تاقیگەی‬ ‫فیزیایە لەئاڵپ(‪ )Alps‬لەسەر‬

‫س��ن��وری س��وی��س��راو فرانسە‪،‬‬ ‫چاوەڕواندەکرێت ئەم تاقیگەیە‬ ‫لەم مانگەدا هەواڵە گرنگەکە‬ ‫راب��گ��ەێ��ن��ێ��ت‪ .‬راب رۆس���ەر‬ ‫زان��ای��ەک��ی فیزیا لەتاقیگەی‬ ‫فرمی لەمبارەی گرنگی ئەم‬ ‫تەنۆلکەیەوە دەڵ��ێ��ت‪ »:‬ئەمە‬ ‫یەکێکە لەبنچینەکانی تێگەیشتن‬ ‫لەگەردون»‪.‬‬ ‫رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ئ���ەو‬ ‫چاوەڕواندەکات زانایانی سێڕن‬ ‫بەڵگەی زیاتر لەسەر تەنۆلکەی‬ ‫هیگز پێشکەش بکەن‪ ،‬چونکە‬ ‫کارەکەی ئ��ەوان وردت��رە‪« :‬‬ ‫ئەگەر تەنۆلکەی هیگز بوونی‬ ‫هەبێت خۆی بەچندین رێگە‬ ‫پیشاندەدات‪ ،‬دەبێت بەهەموو‬ ‫رێگاکان بیبینیین پێشئەوەی‬ ‫بڕیار بدەین کە هەیە یان نا‪».‬‬ ‫پ��ێ��ک��دادەرە ئەتۆمییەکەی‬ ‫ت��اق��ی��گ��ەی ف��ێ��رم��ی ب��ەن��اوی‬ ‫ت��ی��ڤ��ات��رۆن(‪ )Tevatron‬ساڵی‬ ‫راب������ردوو داخ������را‪ ،‬ب��ەه��ۆی‬ ‫ئ��ەوەی پێکدادەری گ��ەورەی‬ ‫هادرۆنی لەسێڕن زۆر بەهێزتر‬ ‫لەوبوو‪ ،‬ئەو زانایانەی کە لە‬ ‫تیڤاترۆن کاریاندەکرد خەریکی‬ ‫شیکاری لەسەر ژمارەیەکی‬ ‫زۆر داتایی کۆکراوە بەهۆی‬ ‫ب��ەرک��ەوت��ن��ی ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان‬ ‫لەنزیک خێرایی روناکییدان‪.‬‬ ‫لوسیانۆ ریستۆری زانایەکی‬

‫ف��ی��زی��ا ل��ەت��اق��ی��گ��ەی فێرمی‌و‬ ‫ئەنستیتۆی نەتەوەیی فیزیایی‬ ‫ن��اوک��ی لەئیتالیا دەڵ��ێ��ت‪»:‬‬ ‫ئەگەر ئەو تەنۆلکانە بوونیان‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬دەب��ێ��ت ب��ەدرێ��ژای��ی‬ ‫تەمەنی تیڤاترۆن(‪)Tevatron‬‬ ‫ه���ەزاران تەنۆلکەی هیگزی‬ ‫بەرهەمهێنابێت‪ ،‬ئێستا کاری‬ ‫ئێمە ئ��ەوەی��ە لەنێو ئ��ەو دات��ا‬ ‫ک��ۆک��راوان��ەدا ئ��ەو تەنۆلکەیە‬ ‫ب��دۆزی��ن��ەوە‪ ،‬ئێمە ک��ار لەسەر‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ه��اوش��ێ��وەس��ازی‬ ‫کۆمپیۆتەری سەرنجڕاکێش‌و‬ ‫شیکاری دات��ا بۆناسینەوەی‬ ‫تەنۆلکە هاوشێوەکانی هیگز‬ ‫دەکەین‪ ،‬کارێکی ئاسان نییە ‪،‬‬ ‫ئاسانترە تۆ لەنێو ئیستادیۆمێکی‬ ‫(‪)١٠٠‬ه��ەزار کەسیدا بەدوایی‬ ‫روخساری هاوڕێیەکدا بگەڕیت‬ ‫تاوەکو لەنێو چەندین تریلیۆن‬ ‫پێکداداندا بەدوایی تەنۆلکەی‬ ‫هیگزدا بگەڕیت‪».‬‬ ‫ئ��ەم تەنۆلکەیە لەسااڵنی‬ ‫(‪)١٩٦٠‬ەک������ان������دا ل��ەالی��ەن‬ ‫فیزیایی ئینگلیزی ب��ەن��اوی‬ ‫پ��ی��ت��ەر ه����ی����گ����زەوە(‪Peter‬‬ ‫‪ )Higgs‬پێشنیارکرا‪ ،‬چاالکییە‬ ‫نێودەوڵەتییەکان بۆماوەی دەیان‬ ‫ساڵ بە بەکارهێنانی بڕێکی‬ ‫زۆر وزە بۆپێکدادانی تەنۆلکە‬ ‫نیمچە ئەتۆمییەکان‌و دۆزێنەوەی‬ ‫ش��وێ��ن��پ��ێ��ی ئ���ەم ت��ەن��ۆل��ک��ەی��ە‬

‫لەنێو ب��وارە موگناتیسییەکاندا‬ ‫ب�����ەردەوام�����ب�����وو‪ ،‬چ��ەن��دی��ن‬ ‫تاقیکردنەوەی جیاواز لەالیەن‬ ‫تیمە جیاوازەکانەوە بەڕاستی‬ ‫دڵنییاکەرەوە ئەنجامدراون‪.‬‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی تەنۆلکەی‬ ‫هیگز الن��ی��ک��ەم ل���ەم ک��ات��ەدا‬ ‫هێشتا ب��ەش��ێ��وەی ک����رداری‬ ‫پشتڕاستنەکراوەتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫رۆس�������ەر دەڵ����ێ����ت ک��ات��ێ��ک‬ ‫لەساڵی(‪)١٨٩٧‬دا ئەلیکترۆن‬ ‫دۆزرای�������ەوە‪ ،‬ک���ەس ب��ڕوای��ی‬ ‫ن���ەدەک���رد‌و ب��ۆی��ان جێگەی‬ ‫س����ەرس����ووڕم����ان ب����وو ئ��ەو‬ ‫جێگەیەیی ئێستایی لەزانستی‬ ‫ئێمڕۆدا پەیدابکات‪.‬‬ ‫زان���ای���ان دەڵ��ێ��ن ب��ۆزۆن��ی‬ ‫هیگز یارمەتیماندەدات تێبگەین‬ ‫کەبۆ ئێمەو گ���ەردون هەین‪،‬‬ ‫ئ����ەوە ش��ی��دەک��ات��ەوە ب��ۆچ��ی‬ ‫مادەی دروستبوو لەبیگبانگدا‬ ‫ب��ارەس��ت��ای��ی ه��ەی �ە‌و چۆنبوو‬ ‫توانایی تێکڵبوونیان پەیداکرد‪.‬‬ ‫ج���گ���ە ل����ەم����ان����ە وەک‬ ‫ل��ەپ��ێ �ش‌زەم��ی��ن��ەی وت��ارێ��ک��ی‬ ‫زانستی (‪)CERN‬دا باسکراوە‪،‬‬ ‫ب���ێ ت��ەن��ۆل��ک��ەی ه��ی��گ��ز‪»:‬‬ ‫گ���ەردون دەب���وو بەشوێنێکی‬ ‫زۆر جیاواز‪ ..‬بێبوونی مادەی‬ ‫ئاسایی وەک ئەوەی دەیناسین‪،‬‬ ‫بەبێ کیمیا‌و بەبێ بایۆلۆجی‌و‬ ‫بەبێ خەلک‪.‬‬


‫‪17‬‬

‫مەتەڵی دژەکێشکردن شیدەکرێتەوە‬ ‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫بۆچی لەسەرەتای دەستپێكی‬ ‫گەردوون ماددە‌و دژە ماددە پێكەوە‬ ‫تیانەچوون بۆ ئەوەی لێشاوێكی‬ ‫م���ەزن ل��ەف��ۆت��ۆن دروستببێت؟‬ ‫ئایا كشانی روول��ەزی��ادب��وون��ی‬ ‫گ���ەردوون هۆكارەكەی ئەوەیە‬ ‫رەفتاری كێشكردنی دژە ماددە‬ ‫رێك بەپێچەوانەی ماددەوەیە؟‬ ‫بۆچی ل��ەدەورووب��ەرم��ان��دا دژە‬ ‫ماددە بوونی نییە؟‬ ‫ئایا دژە م���اددە‪ ،‬هاوڕێی‬ ‫هەمیشەیی م���اددە ك��ە بڕیاڕە‬ ‫وەكو سێبەر لەهەموو شوێنێكدا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��ی��ی��دا ب��ێ��ت‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ك��اری��گ��ەری دژە كێشكردنی‬ ‫هەبێت؟ توێژەران بەدیزاینكردنی‬ ‫تاقیكردنەوەیەك دەی��ان��ەوێ��ت‬ ‫وەاڵمی ئەم پرسیارە بدەنەوە‪.‬‬ ‫هەموو كەسێك دەزانێت‬ ‫م���اددەی سروشتی دەتوانێت‬ ‫هەر ماددەیەكیتر لەسەرزەوەی‬ ‫رابكێشێت‪ ،‬بەاڵم هێشتا كەس‬ ‫ناتوانێت رەفتاری كێشكردنی‬ ‫دژە ماددە پێشبینی بكات‪.‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ك ل��ەش��ارەزای��ان��ی‬

‫ف��ی��زی��ا ل���ەگ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی‬ ‫(‪)Physics Review Letters‬‬ ‫رای��ان��گ��ەی��ان��دووە‪ ،‬توانیویانە‬ ‫كۆمەڵێك دووان���ەی پایەداری‬ ‫ئ��ەل��ك��ت��رۆن‌و دژەئ��ەل��ك��ت��رۆن‬ ‫دروس��ت��ب��ك��ەن ك��ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫م��ەت��ەڵ��ی دژە ك��ێ��ش��ك��ردن بۆ‬ ‫هەمیشە چارەسەربكات‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ت���ی���ۆری رێ��ژەی��ی‬ ‫كوانتەمی هەموو تەنۆلەكەیەك‬ ‫لەفیزیادا دژی هەیەو لەهەموو‬ ‫الیەنێكەوە وەك��و تەنۆلكەكە‬ ‫وای�ە‌و تەنیا لەبارگەو هەندێك‬ ‫تایبەتمەندی بنچیینەیدا دژیەتی‪،‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ت��ی��ۆری��ی��ەك��ان لەكاتی‬ ‫دروستبوونی گەردووندا‪ ،‬ماددەو‬ ‫دژە ماددە رێژەكەیان وەك یەك‬ ‫وابووەو لەهەركوێدا ئەم دووانە‬ ‫بەریەككەوتنییان لەگەڵ یەكترییدا‬ ‫هەبووبێت یەكترییان تیابردووەو‬ ‫تیشكی پڕ وزەی رووناكییان‬ ‫دروستكردووە‪.‬‬ ‫ل�����ێ�����رەدا پ��رس��ی��ارێ��ك��ی‬ ‫گ��رن��گ دێ��ت��ە ئ����اراوە‪ ،‬چ��ۆن‌و‬ ‫بۆچی ل��ەگ��ەردوون‌و جیهانی‬

‫دەورووبەری ئێمەدا تەنیا ماددە‬ ‫بوونی هەیە‌و دژ م��اددە تەنیا‬ ‫لەتاقیگەكاندا بەرهەمدێن‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ی��ەك��ێ��ك ل��ەو‬ ‫تایبەتمەندییانەی كە دەتوانێت‬ ‫ماددە لەدژە ماددە جیابكاتەوە‬ ‫رەفتاری دژە ماددە لەبەرانبەر‬ ‫هێزی كێشكردندا بێت‪ ،‬زۆر‬ ‫لەتوێژەران دەڵێن بەپێی هێزی‬ ‫كێشكردن دەبێت دژە م��اددە‪،‬‬ ‫ماددە بەرەو خۆی رابكێشێت‪،‬‬ ‫بەاڵم هەندێكیتر دەڵێن لەوانەیە‬ ‫هێزی كێشكردن لەنێوان ماددەو‬ ‫دژە م��اددەدا راكێشەر نەبێت‪،‬‬ ‫بەڵكو دوورخەرەوە بێت‪.‬‬ ‫وەاڵم�����ی ه�����ەروای زۆر‬ ‫س��ەب��ارەت ب���ەوەی گ���ەردوون‬ ‫بۆچی لەسەرەتای دروستبوونییدا‬ ‫تیانەچووەو نەبووە بەدەریایەك‬ ‫لەفۆتۆن دراوەتەوە‪ ،‬یان بۆچی‬ ‫گەردوونی ئێمە زۆرتر دەكشێت‬ ‫بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم سەلماندنی‬ ‫ئەم ئایدیایانە تاڕادەیەكی زۆر‬ ‫نامومكینە‪.‬‬ ‫لەئێستادا‪ ،‬توێژەرانی زانكۆی‬

‫كالیفۆڕنیا توانیویانە بەدیزاینی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی��ەك ی��ارم��ەت��ی‬ ‫چارەسەری ئەم كێشەیە بدەن‪،‬‬ ‫ئەوان توانیویانە جووتگەلێكی‬ ‫زۆر لەئەلكترۆن‌و پۆزیترۆن‬ ‫بەرهەمبهێنن كە لەسووڕگەلێكی‬ ‫ن��ەگ��ۆڕا ب����ەدەوری یەكترییدا‬ ‫دەس��ووڕێ��ن��ەوە‪ ،‬لەمێژەوە بەم‬ ‫پێكهاتەیە دەوترێت پوزیترونیوم‪.‬‬ ‫بۆ پێشگیری لەبەركەوتنی‬ ‫ئەم جووتانەی تەنۆلكە لەگەڵ‬ ‫ی��ەك��ت��ری��ی��داو لەناوچوونییان‬ ‫بەشێوەیەكی زۆر ورد وزەیان‬ ‫پ��ێ��دەدرێ��ت ك��ە ئ��ەم��ەش بە‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی ئ��اس��ت��ەك��ان��ی‬ ‫ریدبێرگە‪.‬‬ ‫ئەم گروپە هیوادارن بتوانن‬ ‫تاقیكردنەوەكانی س��ەرەوە بۆ‬ ‫درێژە تەمەنی چەند هەزارەمی‬ ‫چركە ئەم تەنۆلكانە درێژەپێبدەن‬ ‫ت��اوەك��و ب��زان��ن تەنۆلكەكان‬ ‫ب���ۆك���ام ال رادەك���ێ���ش���رێ���ن؟‬ ‫ئ��ای��ا دووردەك�����ەون�����ەوە‪ ،‬ی��ان‬ ‫بەرەوالیكتری دەچن؟‬ ‫و‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬


‫‪18‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫شاكاری فیزیاییەكانی واڵتی چین‪:‬‬ ‫تلەپۆرتێشەنی فۆتۆنەكان بۆ مەودای‬ ‫(‪ )٩٧‬كیلۆمەتر‬


‫‪19‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫تلەپۆرتەیشێن پرۆسەیەكی‬ ‫ب��ەت��ەواوەت��ی كوانتەمییە كە‬ ‫لەجیهانی ورددا روودەدات‪،‬‬ ‫بەپێی ئەم پرۆسەیە كە بەندە‬ ‫ل��ەس��ەر گ��ی��رۆدەی��ی كوانتەمی‬ ‫دەكرێت زانیاری بەخێراییەكی‬ ‫زۆر زیاتر لەخێرایی رووناكی‬ ‫(بەنزیكەیی لەپڕ) لەخاڵێكەوە‬ ‫بۆ خاڵێكیتر بگوازرێتەوە‪ ،‬ئایا‬ ‫دەك��رێ��ت تەنێكی گ���ەورەی‬ ‫(وەك م���رۆڤ) ب��ەم خێراییە‬ ‫ب��گ��وازرێ��ت��ەوە؟ وەاڵم���ی ئەم‬ ‫پرسیارە ئاسان نییە‪ ،‬چونكە‬ ‫ب��ەن��دە ل��ەس��ەر تەكنەلۆژیای‬ ‫زۆر پێشكەوتوو كە لەئێستادا‬ ‫خەونی مرۆڤایەتییە‪ ،‬بنچینەی‬ ‫ت��ی��ۆری گ��واس��ت��ن��ەوەك��ە ب��ەم‬ ‫شێوەیە «هەموو زانیارییەكانی‬ ‫تەنە گ��ەورەك��ە دەگ��وازی��ن��ەوە‬ ‫بۆ مەودا دوورەك��ە‪ ،‬جارێكیتر‬ ‫ئ��ەو زان��ی��اری��ی��ان��ە ل��ەو شوێنە‬ ‫س���ەری���ەك���دەخ���رێ���ن���ەوە! ب��ەم‬ ‫شێوەیە تەنەكە بەخێراییەكی‬ ‫زۆر زیاتر لەخێرایی رووناكی‬ ‫دەگ���وازرێ���ت���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئایا‬

‫تەنێكی وەك مرۆڤ چەند بێت‬ ‫زانیارییە!؟ راستە ئەستەمە (یان‬ ‫خەیاڵە) ب��ۆ تەنە گ��ەورەك��ان‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ب����ەاڵم ئ���ەم ك���ارە‬ ‫دەكرێت بۆتەنی زۆر بچووكی‬ ‫وەك فۆتۆن ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫گروپێك لەفیزیاییە چینییەكان‬ ‫ب��ە بەكارهێنانی گ��ی��رۆدەی��ی‬ ‫(‪Quantum‬‬ ‫ك���وان���ت���ەم���ی‬ ‫‪ )Entanglement‬توانیویانە‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ەف��ۆت��ۆن��ەك��ان‬ ‫(ت��ەن��ۆل��ك��ەك��ان��ی پێكهێنەری‬ ‫روون��اك��ی بۆ م���ەودای (‪)٩٧‬‬ ‫كیلۆمەتر تیلەپۆرت بكەن‪ ،‬ئەمە‬ ‫هەواڵێكی خۆشە بۆ زانایانی‬ ‫فیزیاو الیەنگرانی چیرۆكە‬ ‫زانستییە خەیاڵییەكان‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە تلەپۆرتەیشێن‬ ‫(گواستنەوەی تەنێكی ماددی‬ ‫ل���ەف���ەزدا) ل���ەالی زۆرك���ەس‬ ‫چەمكێكی خەیاڵی بێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەڕاستیدا ئەمە خ��ەی��اڵ‪ ،‬یان‬ ‫كارێكی نوێ نییە‪ ،‬دوو ساڵ‬ ‫لەوەو پێش فیزیاییە چینییەكان‬ ‫تلەپۆرتەیشێنی‬ ‫ت��وان��ی��ی��ان‬

‫كوانتەمی بۆ فۆتۆنەكان بكەن‌و‬ ‫بۆ م���ەودای (‪ )١٥‬كیلۆمەتر‬ ‫ب��ی��ان��گ��وازن��ەوە‪ ،‬ئێستا هەمان‬ ‫گ��روپ لەتێكۆشانێكی نوێدا‬ ‫توانیویانە ئ��ەم فۆتۆنانە بۆ‬ ‫م����ەودای (‪ )٩٧‬كیلۆمەتری‬ ‫تیلەپۆرت بكەن‪.‬‬ ‫ه���ی���ش���ت���ا زۆر زووە‬ ‫تلەپۆرتێشێن بۆ م��رۆڤ‪ ،‬یان‬ ‫ه��ەر بوونەوەرێكی گەورەتر‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ب����ەاڵم ل���ەم���ەودای‬ ‫كوانتەمی‌و مەودای دووردا ئەم‬ ‫كارە دەكرێت‪ ،‬زانایانی فیزیایی‬ ‫زانكۆی زانست‌و تەكنەلۆژیایی‬ ‫واڵت����ی چ��ی��ی��ن ل��ەش��ان��گ��ه��ای‬ ‫دووب�������ارە ل��ەت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی‬ ‫گیرۆدەیی كوانتەمی سوودیان‬ ‫وەرگ���رت ب��ۆ ئ���ەوەی تەنێك‬ ‫ل��ەخ��اڵ��ێ��ك��ەوە ب��ۆ خاڵێكیتر‬ ‫ب��گ��وازن��ەوە‪ ،‬بێئەوەی تەنەكە‬ ‫لەشوێنی خۆی بجووڵێنن‪ ،‬ئەم‬ ‫ئایدیایە گواستنەوەی تەنێكی‬ ‫ماددی نییە‪ ،‬بەڵكو گواستنەوەی‬ ‫زانیارییە كە وەسفی ئەو تەنە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئەم زانیارییە لەشوێنە‬

‫ن��وێ��ی��ەك��ەدا دەك��رێ��ت لەسەر‬ ‫تەنێكی هاوشێوە بەكاربهێنرێت‬ ‫ت����اوەك����و ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی‬ ‫ئ��ەوەی تەنەكە كەسایەتییەكی‬ ‫بەتەواوەتی نوێ پەیدا بكات‪.‬‬ ‫بۆ ئەنجامدانی ئەم كارە‬ ‫فیزیاییە چینییەكان لەیزەرێكی‬ ‫(‪ )١.٣‬واتی‌و جۆرێك ئۆپتیكی‬ ‫پێشكەوتوو بۆ تیشك هاوێژی‌و‬ ‫دۆزینەوەی فۆتۆنەكان لەخاڵی‬ ‫كۆتایی بەكارهێنا‪ ،‬وادی���ارە‬ ‫ك��ات��ێ��ك تیشكەكە ل��ەف��ەزادا‬ ‫ب�ڵاودەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەم ش��ێ��وازە‬ ‫زانیاری فۆتۆنەكان دەپارێزێت‪،‬‬ ‫بە بەكارهێنانی تلەپۆرتەیشێن‬ ‫دەكرێت زانیاری بەخێراییەكی‬ ‫س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەر (بەشێوەی‬ ‫لەپڕ) بۆ مانگە دەسكردەكان‌و‬ ‫شوێنەكانیتر بگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆ نووسینی ئ��ەم بابەتە‬ ‫س����وود ل��ەزان��ی��ارت��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫سایتی گ��ۆڤ��اری (‪Popular‬‬ ‫‪ )Science‬وەرگیراوە‬ ‫ئ��ام��ادەك��ردن‌و وەرگێڕانی‬ ‫زانستی نوێ‬


‫‪20‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫چاوپێکەوتن لەگەڵ توێژەری ناساو‬ ‫سەرۆکی بەشی فیزیای زانکۆی ئۆکالهاما‬ ‫بەها جاسم نەژاد‪ ،‬لەدایكبووی شاری سنە‪ ،‬كوردستانی رۆژهەاڵتە‪ ،‬بەكالۆریوسی لەزانكۆی‬ ‫ناوەندی ئۆكالهاما وەرگرتووە لەبواری ماتماتیك‌و كۆمپیوتەر‪ ،‬ماستەرو دكتۆرای لەبواری‬ ‫فیزیادا لەهەمان زانكۆ وەرگرتووە‪ ،‬ئێستا چەیر پرۆفیسۆرو سەرۆكی بەشی فیزیای زانكۆی‬ ‫ئۆكالهاماو هاوكاری رێكخراوی ناسایە‪.‬‬


‫‪21‬‬

‫خ��ۆم لەنێو چەندین ب��واری‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ب��ی��ن��ی��وەت��ەوە‬ ‫وەك��و پێوانی دۆزی تیشك‬ ‫(‪)Radiation Dosimetry‬‬ ‫ئۆپتێكی ناهێڵی (‪Nonlinear‬‬ ‫‪ ،)Optics‬ئۆپتیكی كوانتەمی‬ ‫‪،)Quantum‬‬ ‫(‪Optics‬‬ ‫شەبەنگ بینی لەیزەری (‪Laser‬‬ ‫‪ ،)Spectroscopy‬كارلێكی‬ ‫ش���ان���ەی ل���ەی���زەر (‪Laser‬‬ ‫‪Interaction‬‬ ‫‪،)Tissue‬‬ ‫دوودەم��ی ل��ەی��زەری (‪Laser‬‬ ‫ت�����ەوژم‬ ‫‪،)Tweezers‬‬ ‫بەگۆشەی فۆتۆن‌و جۆرسازی‬ ‫م��ۆدی (‪Orbital Angular‬‬ ‫‪Momentum of Photons‬‬

‫زان��س��ت��ی ن���وێ‪ :‬ل��ەك��وێ‬ ‫لەدایكبوون‌و ك��ەی گەیشتنە‬ ‫ئەمریكا؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫م��ن ل��ەك��وردس��ت��ان‌و لەشاری‬ ‫سنە لەدایكبووم‪ ،‬بڕوانامەی‬ ‫دوان��اوەن��دی��م ل��ەدوان��اوەن��دی‬ ‫ه�����ەش�����ت�����رودی ل�����ەت�����اران‬ ‫وەرگرتووەو لەساڵی (‪)١٩٧٦‬‬ ‫دا سەفەرمكرد بۆ ئەمریكا‪.‬‬ ‫زانستی ن���وێ‪ :‬جەنابت‬ ‫بەكالۆریۆسەكەت لەماتماتیك‌و‬

‫ك��ۆم��پ��ی��وت��ەردای��ە‪ ،‬چ��ۆن بوو‬ ‫لەماستەرو دكتۆرادا گۆڕێت‬ ‫بەفیزیا؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫ئەوكاتەی خەریكی خوێندنی‬ ‫ب��ەك��ال��ۆری��ۆس ب���ووم‪ ،‬ح��ەزم‬ ‫ل��ەه��ەن��دێ��ك ب���وارب���وو وەك��و‬ ‫زانستی كۆمپیوتەرو ماتماتیك‪،‬‬ ‫ئەندازیاری‌و فیزیا‪ ،‬هەرچەند‬ ‫من بەكالۆریۆسم لەزانستی‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت��ەرو م��ات��م��ات��ی��ك��دا‬ ‫وەرگ����رت����ووە‪ ،‬ب����ەاڵم ه��ەر‬

‫ل��ەس��ەردەم��ی دوان��اوەن��دی��ی��ەوە‬ ‫ل���ەژێ���ر ئ��ەف��س��وون��ی ب���واری‬ ‫ف��ی��زی��اداب��ووم‪ ،‬بۆیە بڕیارمدا‬ ‫خوێندنی ب��ااڵك��ەم لەفیزیای‬ ‫دۆخ�����ی رەق������ی‌و ف��ی��زی��ای‬ ‫ك��رداری‌و پیشەسازیدا درێژە‬ ‫پێبدەم‪.‬‬ ‫زان��س��ت��ی ن���وێ‪ :‬ح��ەزت‬ ‫لە چ بوارێكی توێژینەوەیە‌و‬ ‫كام لەتوێژینەوەكانت لەالت‬ ‫گرنگە‌و بۆچی؟‬ ‫بەها جاسم ن���ەژاد‪ :‬من‬

‫‪،)and Mode Sorter‬‬ ‫ف����ڕۆك����ەی ب���ێ���ف���ڕۆك���ەوان‬ ‫(‪Arieal‬‬ ‫‪،)Unmanned‬‬ ‫كۆنتڕۆڵی مەكینە لەڕێگەی‬ ‫(‪Remotely‬‬ ‫دوورەوە‬ ‫‪Vehicle‬‬ ‫‪،)Operated‬‬ ‫رێكخستنی ئامرازو كۆنتڕۆل‬ ‫‪Instrumentation‬‬ ‫(‪and‬‬ ‫‪ ،)Control‬فێركردنی روو‬ ‫ل���ەگ���ۆڕان���ی پ��������ەروەردەی‬ ‫ئەندازیاری (‪Transformative‬‬ ‫‪learning in Engineering‬‬

‫‪.)Education‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫هەندێك لەدەرمانە‬ ‫مولكیولییەكان‬ ‫بەشێوەیەك دەخرێنە‬ ‫قەفەسی نانۆوە‪،‬‬ ‫كە تەنیا دەنووسێ ‌ن‬ ‫بەخانە لووەكانی‬ ‫شێرپەنجەوەو هیچ‬ ‫زیانێك بەخانەكانیتر‬ ‫ناگەیەنن‬


‫‪22‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی (‪،)٢٠٠٢‬‬ ‫ئەوكات لەالیەن ناساوە وەك‬ ‫هاوكارێكی پسپۆڕ هەڵبژێردرام‬ ‫ب��ۆ م���اوەی (‪ )٣‬س���اڵ‪ ،‬ل��ەم‬ ‫س���ێ س����اڵ����ەدا م���ن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ب��ەش��ی رێكخستنی ئ��ام��رازو‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ ل��ەس��ەر دوودەم���ی‬ ‫ئۆپتیكی‌و ئۆپتیكی كوانتەمی‌و‬ ‫ت����ەوژم ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن��ە‬ ‫جۆرسازییە كراوە مۆدییەكان‬ ‫ك��ارم��ك��ردووە‪ ،‬لەئێستادا من‬ ‫ه��اوك��اری (‪NASA GRC‬‬ ‫(‪and‬‬ ‫‪)colleagues‬و‬

‫من بەشێوەی یەكسان چێژ‬ ‫لەهەموو ئەم بوارانە وەردەگرم‪،‬‬ ‫ب��ەه��ەر ح��اڵ چاالكییەكانی‬ ‫ئێستام ل��ەب��واری دوودەم���ی‬ ‫لەیزەری‌و مەكینەی فڕۆكەی‬ ‫ب���ێ���ف���رۆك���ەوان‌و ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی‬ ‫مەكینە ل��ەڕێ��گ��ەی دوورەو‬ ‫رێكخستنی ئامرازو فێركردنی‬ ‫روو ل��ەگ��ۆڕان��ی پ���ەروەردەی‬ ‫ئەندازیارییە‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬جەنابت‬ ‫چ ج���ۆر ك��ارێ��ك��ت ل��ەس��ەر‬ ‫دوودەم��ی لەیزەری (‪Laser‬‬ ‫ك������ردووەو‬ ‫‪)Tweezers‬‬ ‫بەكارهێنانەكانی ئ��ەم ئامێرە‬ ‫چییە؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫دوودەم����ی ل��ەی��زەری بریتییە‬ ‫لەبەكارهێنانی رووناكی لەیزەر‬ ‫بۆ حەپسكردن‌و كۆكردنەوەی‬ ‫تەنۆلكەكان لەئاستی هێزی‬ ‫پیكۆی نیوتنی (وات���ە یەك‬ ‫ل��ەس��ەر ت��رل��ی��ارد ن��ی��وت��ەن)‌و‬ ‫ژمارەیەكی زۆر بەكارهێنانی‬ ‫هەیە‪ ،‬وەكو لێكۆڵینەوە لەسەر‬ ‫(‪ ،)DNA‬ت��اوەك��و بیناكردنی‬ ‫ستركتۆرە لەئاستی میكرۆن‬ ‫(‪)Micron‬و نانۆ (‪،)Nano‬‬ ‫واتە یەك لەسەر ملیۆن میتەر‌و‬ ‫یەك لەسەر ملیارد میتەر‪ ،‬من‬ ‫ل��ەس��ااڵن��ی ن��ێ��وان (‪)٢٠٠١‬‬ ‫ب���ۆ (‪ )٢٠٠٥‬ل��ەی��زەرێ��ك��ی‬ ‫دوودەمیم بۆ (‪)NASA GRC‬‬ ‫دی��زای��ن��ك��رد‌و لێكۆڵینەوەمان‬ ‫ل�����ەس�����ەر ب���ەك���اره���ێ���ن���ان���ە‬ ‫جۆربەجۆرەكانیكردووە‪ ،‬هەر‬

‫لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر ت���ەوژم‬ ‫ب��ەگ��ۆش��ەی ف��ۆت��ۆن ت��اوەك��و‬ ‫تەنۆلكەكانی‬ ‫حەپسكردنی‬ ‫م��ی��ك��ڕۆو شیشەكانی (‪the‬‬ ‫‪ )rods‬نانۆ‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬جەنابت‬ ‫چەیر پرۆفیسۆری لەزانكۆی‬ ‫ناوەندی ئۆكالهاما (‪)UCO‬‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی ئەم ناونیشانە‬ ‫كەسەكە دەبێت چیبكات؟‬ ‫بەها جاسم نەژاد‪ :‬بەڵێ‪،‬‬ ‫ب��ۆ بەدستهێنانی ناونیشانی‬ ‫پ���رۆف���ی���س���ۆر ل���ەوی�ل�ای���ەت���ە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا‪،‬‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی ئ��اس��ای��ی دەب��ێ��ت‬ ‫كەسەكە دك��ت��ۆرای هەبێت‪،‬‬ ‫دەستپێكردنی كاری ئەكادیمی‬ ‫ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی پ��رۆف��ی��س��ۆری‬ ‫ی���اری���دەدەرەوە دەب��ێ��ت دوای‬ ‫(‪ )٥‬س��اڵ‪ ،‬ی��ان زیاتر كاری‬ ‫ئەكادیمی وەك وانەوتنەوەو‬ ‫توێژینەوەو خزمەت لەالیەن‬ ‫هاوكارەكانییەوە كە لەپلەیەكی‬ ‫بەرزتردان هەڵدەسەنگێندرێت‪،‬‬ ‫ئەگەر لەوئاستە پێویستەدابوو‬ ‫دەبێت بەپرۆفیسۆری بەشدار‬ ‫(‪،)Associated Professor‬‬ ‫بۆ گەیشتن بەپلەی پرۆفیسۆر‬ ‫كەسەكە ناچارە بەشدارییەكی‬ ‫بەرچاوی لەبوارەكەی خۆیدا‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ )٥( ،‬س���اڵ دوات���ر‬ ‫جارێكیتر هەڵسەنگاندنی بۆ‬ ‫دەكرێت‪ ،‬بۆیە النیكەم دوای‬ ‫پلەی پرۆفیسۆری یاریدەدەر‬ ‫(‪ )١٠‬س��اڵ��ت پێویستە بۆ‬ ‫ئ���ەوەی ببیت بەپرۆفیسۆر‪،‬‬

‫‪Oklahoma NASA Space‬‬

‫من لەسااڵنی نێوان‬ ‫(‪ )٢٠٠١‬بۆ (‪)٢٠٠٥‬‬ ‫لەیزەرێكی دوودەمیم‬ ‫بۆ (‪)NASA‬‬ ‫دیزاینكرد‌و‬ ‫لێكۆڵینەوەمان‬ ‫لەسەر بەكارهێنانە‬ ‫جۆربەجۆرەكانی‬ ‫كردووە‬ ‫ب��ۆ گەیشتن ب��ەپ��ل��ەی چەیر‬ ‫(‪ ،)chair‬ی��ان دادەم��ەزرێ��ت‪،‬‬ ‫ی��ان هەڵیدەبژێرێت لەالیەن‬ ‫ه�����اوك�����ارەك�����ان�����ەوە‪ ،‬م��ن‬ ‫ل���ەالی���ەن ه��اوك��ارەك��ان��م��ەوە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��ردرام ك���اری چەیر‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەب���ەڕێ���وەب���ردن���ی‬ ‫ب��ەش‌و رێكخستنی چاالكییە‬ ‫ئەكادیمییەكان‌و خزمەتكردن‌و‬ ‫وانەوتنەوە‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬جەنابتان‬ ‫پۆستێكتان ل��ە (‪)NASA‬دا‬ ‫هەیە‪ ،‬كاركەت لەم رێكخراوە‬ ‫گرنگەدا چییە؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫هاوكاریكردنم لەگەڵ ناسادا‬

‫‪)Grant‬و‬ ‫‪Consortium‬‬ ‫(‪ )NASA EPSCoR‬دەكەم‪.‬‬ ‫زانستی نوێ‪ :‬واتای ئەم‬ ‫وشانەمان بۆ روونبكەرەوە‪،‬‬ ‫ئەمانە باسی چیدەكەن؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫(‪ )NASA‬ن���اس���ا ب��ری��ت��ی��ی��ە‬ ‫ل��ەك��ورت��ك��راوەی ئاسمانپێوی‬ ‫ن���ەت���ەوەی���ی‌و ب��ەڕێ��وەب��ردن��ی‬ ‫(‪National‬‬ ‫ف�����ەزای�����ی‬ ‫‪Aeronautics and Space‬‬

‫‪)Administration‬و (‪)GRC‬‬ ‫ی��ش بریتییە لەكورتكراوەی‬ ‫ن��اوەن��دی توێژینەوەی گلێن‬ ‫‪Glenn‬‬ ‫(‪Research‬‬ ‫‪ ،)Center‬ك���ەواب���وو من‬ ‫هاوكاری ناسام لەو ناوەندەی‬ ‫توێژینەوەدا‪.‬‬ ‫( ‪O k l a h o m a‬‬ ‫‪Grant‬‬

‫‪Space‬‬

‫‪NASA‬‬

‫بریتییە‬ ‫‪)Consortium‬‬ ‫لەهاوكاری زانكۆكان لەئاستی‬ ‫وی�لای��ەت��ێ��ك��دا‪ ،‬ه��اوك��اری��ی��ەك‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ��ەرەپ��ێ��دان��ی‬ ‫خ���زم���ت���گ���وزاری ل��ەئ��اس��ت��ی‬ ‫بەڕێوەبردنی ویالیەت‪ ،‬شار‪،‬‬ ‫یان پیشەسازی‪ ،‬موزەخانەیەكی‬ ‫س����ەرەك����ی زان��س��ت��ی��ی��ە ك��ە‬ ‫كاردەكات بۆ بەرزكردنەوەی‬ ‫هەلەكانی خەڵكی ئۆكالهاما‬ ‫تاوەكو باشتر لەناسا بگەن‌و‬ ‫ب��ەش��داری زی��ات��ری��ان هەبێت‬ ‫ل��ەك��ارەك��ان��ی��دا‪ ،‬ل��ێ��رەدا ئ��ەم‬ ‫رێكخراوە پشتگیری زانست‪،‬‬


‫‪23‬‬

‫‪to Stimulate Competitive‬‬

‫‪ ،)Research‬واتە توێژینەوەی‬ ‫ك��رداری بەمەبەستی پاڵپشتی‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ی ت��وێ��ژی��ن��ەوەی‪،‬‬ ‫ن����اوەن����دی (‪)EPSCoR‬‬ ‫لەئۆكالهاما ئامانجی سەرەكی‬ ‫بریتییە لەزیادكردنی پێشبڕكێ‬ ‫لەتوێژینەوە لەئاستی ویالیەتدا‬ ‫لەڕێگەی پاڵپشتی ستراتیژی‬ ‫ل��ەئ��ام��ێ��ری ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان‌و‬ ‫پێدانی ئیمكانیات‌و هاوكاری‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ی‌و تەجمیعی‬ ‫پ���ەروەردەی���ی‌و بەرنامەكانی‬ ‫توێژینەوە‪.‬‬ ‫زان���س���ت���ی ن������وێ‪ :‬م��ن‬ ‫ب��ی��س��ت��ووم��ە ئ��ێ��وە س��ەردان��ی‬ ‫زانكۆی سلێمانیتان كردووە‪،‬‬ ‫چیتان بەدیكرد؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫ب����ەداخ����ەوە‪ ،‬م���ن س���ەردان���ی‬ ‫زان��ك��ۆی سلێمانییم ن��ەك��رد‪،‬‬ ‫م��ن س��ەردان��ێ��ك��ی ك��ورت��م بۆ‬ ‫هەولێر هەبوو‪ ،‬من سەردانی‬ ‫زان��ك��ۆی س��ەاڵح��ەدی��ن��م كرد‬ ‫ك��ات��ێ��ك ل���ەه���ەول���ێ���ر ب���ووم‬ ‫لەمانگی دیسەمبەری (‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا‪ ،‬م��ن زۆر خۆشحاڵبووم‬ ‫ك��ات��ێ��ك ل��ەالی��ەن وەزارەت����ی‬ ‫خوێندنی ب���ااڵی حكومەتی‬ ‫ه���ەرێ���م���ی ك���وردس���ت���ان���ەوە‬ ‫بانگهێشتكرام وەك��و قسەكەر‬ ‫بۆ «كۆنفرانسی نێودەوڵەتی‬ ‫لەسەر بوژاندنەوەی توێژینەوە‬ ‫ل��ەك��وردس��ت��ان» ل��ەه��ەول��ێ��ر‪،‬‬ ‫خۆشبختانە م��ن فرسەتێكم‬ ‫پەیداكرد تاوەكو بەڕێوەبەرێك‬ ‫لەزانكۆی سلێمانی ببینم كە‬ ‫بۆ كۆنفرانسەكە هاتبوو‪.‬‬ ‫زان���س���ت���ی ن������وێ‪ :‬م��ن‬ ‫پ�����رۆگ�����رام�����ی خ���وێ���ن���دن���ی‬

‫ئەو تەكنەلۆژیایەی‬ ‫ئێمە ئێستا‬ ‫لەبەشەكانی‬ ‫پیشەسازیدا‬ ‫دەیبینین‪ ،‬ریشەكەی‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ فیزیاو‬ ‫بەكارهێنانەكانی‬ ‫فیزیا لەبوارەكانی‬ ‫تردا‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ەالی��ەن��ەك��ان��ی‬ ‫پەرەپێدانی پ��رۆگ��رام بریتییە‬ ‫لەدڵنیایی ج��ۆری‪ ،‬من بڕوام‬ ‫وای����ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەپ��ێ��دان��ی‬ ‫پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی خ��وێ��ن��دن��دا‬ ‫دەب��ێ��ت گ��رن��گ��ی پ��ێ��ب��درێ��ت‪،‬‬ ‫(‪ )ABET‬لەئەمریكا گرنگی‬ ‫تایبەتی دەدات بە ب��ەردەوام‬ ‫پرۆگرامەكانی‬ ‫باشتركردنی‬ ‫خوێندن‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬تێڕوانینی‬ ‫جەنابت سەبارەت بەداهاتووی‬ ‫فیزیا لەجیهاندا چییەو بۆچی‬ ‫فیزیا گرنگە لەپەرەسەندنی‬ ‫واڵتاندا؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫م��ات��م��ات��ی �ك‌و ئ���ەن���دازی���اری‌و‬ ‫ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ا‌و پ������ەروەردەو‬ ‫جۆگرافیاو بوارەكانی فەزایی‌و‬ ‫لەسەرانسەری‬ ‫ئاسمانپێویی‬ ‫ویالیەتەكەدا دەكات‪.‬‬ ‫( ‪)E P S C o R‬‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ەك���ورت���ك���راوەی‬ ‫(‪Experimental Research‬‬

‫ئەندازیاری فیزیكی زانكۆكەی‬ ‫ئێوەم بینیوە‪ ،‬ئەو قوتابیانەی‬ ‫ئەو خوێندنە تەواو دەكەن چ‬ ‫تواناییەك پەیدا دەكەن؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫لەبەشەكەی مندا‪ ،‬پرۆگرامی‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری زیندەپزیشكی‬ ‫ب����ەدوو‬ ‫(‪)Biomedical‬‬ ‫ئ�����اڕاس�����ت�����ەوە پ��ێ��ش��ك��ەش‬ ‫دەك��ەی��ن‪ ،‬رێكخستنی ئامێر‬ ‫(‪)instrumentation‬و پێش‬ ‫پزیشكی‬ ‫(‪،)premedical‬‬ ‫ئێمە ه���ەروەه���ا ب��ەرن��ام��ەی‬ ‫ئ���ەن���دازی���اری ف��ی��زی �ا‌ ل��ەس��ێ‬ ‫ب�����واردا پ��ێ��ش��ك��ەش��دەك��ەی��ن‪،‬‬ ‫سیستەمە كارەباییەكان (وەكو‬ ‫ئەندازیاری كارەبا باردەهێنرێن)‬ ‫میكانیكییەكان‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ە‬ ‫(وەك��و ئەندازیاری میكانیك‬ ‫باردەهێنرێن)و فیزیك (وەكو‬ ‫ئەندازیاری فیزیك باردەهێنرێن)‬ ‫هەموو ئەم پرۆگرامانە لەالیەن‬ ‫ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی بڕواپێكردنی‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری‌و تەكنەلۆژییەوە‬ ‫(‪ )ABET‬دانیپێدانراوە‪ ،‬نایاب‌و‬ ‫بەرنامەكانمان‬ ‫تاقانەبوونی‬ ‫وای����ك����ردووە دەرچ����ووان����ی‬ ‫ئەندازیارییەكانمان بنچینەیەكی‬ ‫بەهێزیان لەفیزیاو زانستی‬ ‫ئەندازیاریی‌و توانای شیكاری‬ ‫كێشەكان‌و ك��اری ك��رداری��دا‬ ‫لەبوارەكەی خۆیاندا هەبێت‪،‬‬ ‫ئێمە ه��ەم��وو تاقیگەكانمان‬ ‫بەپێویستییەكانی ه��ون��ەری‌و‬ ‫نەرمەكار دەوڵەمەند كراوە‪.‬‬ ‫زان���س���ت���ی ن�����وێ‪ :‬ئ��ای��ا‬ ‫ب��ەش��ەك��ەی ئ��ێ��وە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫یارمەتی یەكێك لەزانكۆكانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب���دات ت��اوەك��و‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی��ەك��ی ل��ەوش��ێ��وەی��ە‬ ‫جێبەجێبكات؟ چونكە هەموو‬ ‫بەرنامەكانی فیزیا لەزانكۆكانی‬ ‫كوردستاندا فیزیای پەتییە؟‬ ‫ب���ەه���ا ج���اس���م ن�����ەژاد‪:‬‬ ‫ب��ەش��ك��ەی م��ن بەدڵنیاییەوە‬ ‫دەتوانێت پێشوازی لەهەموو‬ ‫ك����ادرێ����ك����ی ب���ەش���ەك���ان���ی‬ ‫ئەندازیاری‌و فیزیا لەزانكۆی‬

‫سلێمانی‪ ،‬یان ئەوانیتر بكات‬ ‫ت��اوەك��و ل��ەو ب��واران��ەی كە‬ ‫ب����ەس����وودی ه������ەردوو الی��ە‬ ‫ه���اوك���اری ی��ەك��ت��ری��ب��ك��ەی��ن‪،‬‬ ‫سەرەڕای ئەمانە بۆ پەرەپێدانی‬ ‫پرۆگرام‪ ،‬ئەگەر حەزهەبێت بۆ‬ ‫پێداچوونەوە لەپرۆگرامەكانی‬ ‫خ��وێ��ن��دن ل��ەك��وردس��ت��ان��دا‪،‬‬ ‫زانكۆكانی كوردستان دەتوانن‬ ‫س��وودوەرب��گ��رن لەئاڵوگۆڕی‬ ‫ق��وت��اب �ی‌و م��ام��ۆس��ت��ا ل��ەگ��ەڵ‬ ‫زانكۆكانی ئەمریكادا‪.‬‬

‫بواری فیزیا بنچینەی هەردوو‬ ‫بوارەكانی زانستی فیزیایی‌و‬ ‫بایۆلۆژییە‪ ،‬ئێمە چاوەڕوانییمان‬ ‫ل���ەف���ی���زی���ا دۆزی������ن������ەوەو‬ ‫ش��رۆڤ��ەی جیهانە فیزیاییە‬ ‫نەناسراوەكانی وەك زانستی‬ ‫نانۆو هاوشێوەكانییەتی‪ ،‬ئەو‬ ‫تەكنەلۆژیایەی كە ئێمە ئێستا‬ ‫ل��ەب��ەش��ەك��ان��ی پ��ی��ش��ەس��ازی��دا‬ ‫دەیبینین ریشەكەی دەگەڕێتەوە‬ ‫ب��ۆ فیزیاو بەكارهێنانەكانی‬ ‫فیزیا لەبوارەكانی تردا دەبێت‬ ‫بەهۆی پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای‬ ‫ن������وێ‪ ،‬ب����ۆ ب���ون���ی���ادن���ان‌و‬ ‫پەرەپێدانی واڵت گرنگترین‬ ‫ش��ت گرنگیدانە بەزانست‌و‬ ‫تەكنەلۆژیا‪ ،‬روون��ە كە فیزیا‬ ‫بنچینەی ه��ەردوو بوارەكەیە‪،‬‬ ‫زانایان‌و ئەندازیاران لەزانكۆو‬ ‫پیشەسازیدا پێویستە لەگەڵ‬ ‫یەكتریدا ك��ارب��ك��ەن ت��اوەك��و‬ ‫ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای پێشكەوتوو‬ ‫ل���ەزان���ك���ۆوە بچێتە ب���واری‬ ‫پیشەسازییەوە‪.‬‬ ‫زانستی ن��وێ‪ :‬لەكۆتایدا‬ ‫چیت حەزلێیە بێڵێت‌و ئێمە‬ ‫نەمانپرسیووە؟‬ ‫بەها جاسم ن���ەژاد‪ :‬من‬ ‫ب��ڕوام وای��ە بۆ دروستكردنی‬ ‫ژێرخانێكی باش بۆ پەرەپێدانی‬ ‫واڵت����ی وەك ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫بەهێزكردنی پێشكەوتنەكەی‬ ‫سەرمایەگوزاری لەبوارەكانی‬ ‫زان����س����ت‌و ئ����ەن����دازی����اری‌و‬ ‫تەكنەلۆژیاو ماتماتیك دەبێت‬ ‫لەپێشی پێشەوە بێت‪.‬‬ ‫وەكو كەسێك كە پشكنەری‬ ‫دڵنیایی ج��ۆری ئۆكالهاما‌و‬ ‫هەڵسەنگێنەرێكی (‪،)ABET‬‬ ‫بڕوام وایە بەمەستی بارهێنانی‬ ‫دەرچوانێك كە بەرهەمهێنن‪،‬‬ ‫خزمەت پێشكەشكردنێكی باش‬ ‫رێنمایی‌و هاندانی تاك لەپاڵ‬ ‫سیستەمێكی دڵنیایی جۆری‬ ‫تۆكمە بۆ خەماڵندنی ئاستی‬ ‫فێربوونی قوتابی‌و ئامادەكردنی‬ ‫بۆ دوای دەرچ���وون دەبێت‬ ‫بوونی هەبێت‪.‬‬


‫‪24‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫بەتەمەنەكان بۆنێكی تایبەتیان هەیە‬ ‫داپ��ی��رو باپیرەكان بۆنی‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��ەخ��ۆی��ان ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫ئ���ەو ب��ۆن��ە ب���ۆ ه��ەم��ووم��ان‬ ‫ئاشناو شادیبەخشە‪ ،‬بۆنێك‬ ‫ك����ە دەك����رێ����ت ب���ەچ���اوی‬ ‫نووقاویشەوە تێیبگەین‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وادەزانن ئەم بۆنە تەنیا تایبەتە‬ ‫بەمرۆڤە بەتەمەنەكان هەڵە‬ ‫دەكەن!‬ ‫دی����������������اردەی ب���ۆن���ی‬ ‫بەتەمەنەكان بەڕاستی بوونی‬ ‫ه���ەی���ە‪ ،‬ت���وێ���ژەران���ی ب��ەش��ی‬ ‫كیمیایی زان��ك��ۆی فیالدلفیا‬ ‫كە‬ ‫پشتڕاستیانكردووەتەوە‬ ‫بەتەمەنەكان بۆنێكی تایبەت‬

‫ب��ەخ��ۆی��ان ه��ەی��ە‪ ،‬ئ���ەم بۆنە‬ ‫بەڕادەیەك بەهێزە كە دەكرێت‬ ‫تەنیا بەبۆنكردن پیرو الو‬ ‫لەیەكتری جیابكریتەوە‪ ،‬بۆ‬ ‫هەر كوێیەك لەم جیهانە بچین‬ ‫پیرەكان ئەم بۆنەیان لێدێت‪.‬‬ ‫توێژەران دەڵێن توانای‬ ‫ن��اس��ی��ن��ی ت���ەم���ەن ب��ەه��ۆی‬ ‫بۆنەوە لەوانەیە پرۆسەیەكی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫پرۆسەیە ئەو هەلە بۆ هەموو‬ ‫گ��ی��ان��داران دەرخسێنێت‬ ‫تاوەكو الوو تەندروستبوونی‬ ‫ه���اوج���ۆرێ���ك���ی خ���ۆی���ان‬ ‫ت��ێ��ب��گ��ەن‌و خ��ۆی��ان لەپیرو‬

‫نەخۆشەكان بەدوربگرن‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی زان���ای���ان بۆنی‬ ‫لەش هەم لەنێو گیانداران‌و‬ ‫ه��ەم لەنێو م��رۆڤ��دا‪ ،‬بریتییە‬ ‫كیمیایی‬ ‫لەپێكهاتەیەكی‬ ‫ك���ە دەت���وان���ێ���ت ه��ەڵ��گ��ری‬ ‫زان��ی��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی زۆر‬ ‫سوودبەخش بێت‪ ،‬پێكهاتەی‬ ‫كیمیایی بۆنی لەشی هەندێك‬ ‫ل���ەگ���ی���ان���داران���ی���ت���ری وەك‬ ‫مشكەكان‌و كەروێشكەكان‌و‬ ‫ك�����ون�����دەب�����ەب�����ووەك�����ان‌و‬ ‫م���ەی���م���ون���ەك���ان‪ ،‬ل���ەگ���ەڵ‬ ‫ب����ەرزب����وون����ەوەی ت��ەم��ەن��دا‬ ‫دەگۆڕێت‪.‬‬

‫دكتۆر الندسترۆم یەكێك‬ ‫لەزانایانی شارەزا لەم بوارەدا‬ ‫دەڵێت «وەكو گیاندارانیتر‪،‬‬ ‫م����رۆڤ����ی����ش دەت����وان����ێ����ت‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەگ��ەل��ێ��ك ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫بۆن لە لەشی دەربكات كە‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��دەرە ب��ۆ تێگەیشتن‬ ‫لەتەمەنی‪ ،‬ئەم بۆنە یارمەتی‬ ‫خەڵك دەدات تاوەكو بتوانن‬ ‫ك��ەس��ان��ی ن��اس��اخ ل��ەس��اخ‪،‬‬ ‫شەریكی ژیان‌و خزم‌و كەس‬ ‫لەبێگانە جیابكەنەوە»‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر الن��دس��ت��رۆم لەو‬ ‫ب��ارەوە دەڵێت «ئەو كاتێك‬ ‫ح��ەزی ل��ەو ب���وارە ك��رد كە‬


‫‪25‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫تێگەیشت‪ ،‬كەسانی بەتەمەن‬ ‫لەویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئ���ەم���ری���ك���ا ه����ەم����ان ب���ۆن‬ ‫ل��ەخ��ۆی��ان��ەوە دەردەك����ەن كە‬ ‫خەڵكانی بەتەمەنی سویدی‬ ‫دەری��دەك��ەن‪ ،‬رۆژێ��ك دكتۆر‬ ‫الندسترۆم سەردانی خانەی‬ ‫ب���ەس���ااڵچ���وان لەفیالدلفیا‬ ‫دەك��ات‪ ،‬هەستدەكات بۆنی‬ ‫ئ��ەو شوێنە ب��ۆی ئاشنایە‌و‬ ‫هەمان بۆنە كە كاتێك منداڵ‬ ‫بووە لەسوید هەستیپێكردووە‬ ‫ئ���ەوی���ش ب���ۆن���ی م��اڵ��ێ��ك��ی‬ ‫بەسااڵچووان بوو كە دایكی‬ ‫لەو شوێنەدا كاریدەكرد»‪.‬‬ ‫لەم لێكۆڵینەوەدا توێژەران‬

‫بۆنی لەشی (‪ )٤٤‬بەشداربوو‬ ‫لەسێ گروپی تەمەنی (‪)٢٠‬‬ ‫ب��ۆ (‪ )٣٠‬س��اڵ وات���ە الو‪،‬‬ ‫(‪ )٤٥‬ب��ۆ (‪ )٥٥‬س��اڵ وات��ە‬ ‫تەمەن مامناوەندو (‪ )٧٥‬بۆ‬ ‫(‪ )٩٥‬س��اڵ وات���ە بەتەمەن‬ ‫ك��ۆك��ردەوە‪ ،‬ئ���ەوان سەرەتا‬ ‫ل��ۆك��ەی پ��زی��ش��ك��ی��ان ل��ەژێ��ر‬ ‫باخڵی هەندێك تیشێرت كە‬ ‫هیچ بۆنێكیان نەبوو دان��او‬ ‫دوایان لەبەشداربووانكرد بۆ‬ ‫م���اوەی (‪ )٥‬ش���ەوی دوای‬ ‫یەك لەكاتی نووستندا بیكەنە‬ ‫بەریان‪ ،‬لەدوایدا لۆكەكانیان‬ ‫كۆكردەوە‌و لەنێو شووشەی‬ ‫قەپاتدا هەڵیانگرتن‪.‬‬ ‫ل������ەدوای������دا داوای�������ان‬ ‫ل���ەگ���روپ���ە الوەك�������ە ك���رد‬ ‫ت��اوەك��و ه��ەر ی��ەك��ەی��ان بۆن‬ ‫ب����ەدوو ش���ووش���ەوە ب��ك��ەن‌و‬ ‫خۆشبوون‪ ،‬یان ناخۆشبوونی‬ ‫بۆنەكە جیابكەنەوە‪ ،‬بڵێن‬ ‫ئەم بۆنانە هی چ تەمەنێكە‪،‬‬ ‫ئەوان لەجیاكردنەوەی بۆنی‬ ‫خەڵكانی ب��ەت��ەم��ەن لەچاو‬ ‫ب��ۆن��ی دوو گ��روپ��ەك��ەی��ت��ر‬ ‫س���ەك���ەوت���ووب���وون‪ ،‬كاتێك‬ ‫داوایانلێكرا بۆنەكان بەپێی‬ ‫ت��ەم��ەن جیابكەنەوە‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫ب��ەئ��اس��ان��ی ن��ەی��ان��دەت��وان��ی‬ ‫جیاوازی لەنێوان دوو گروپی‬ ‫الوو تەمەن مامناوەندا بكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم بۆنی خەڵكی بەتەمنیان‬ ‫ب���ەئ���اس���ان���ی‌و ب��ەخ��ێ��رای��ی‬ ‫جیادەكردەوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم خاڵێك كە لێرەدا‬ ‫گرنگە ئ��ام��اژەی پێبدرێت‬ ‫بەپێچەوانەی بڕوای خەڵكەوە‬ ‫بۆنی خەڵكی بەتەمەن زۆر‬ ‫ناخۆش نییە‪ ،‬بەشداربووان‬ ‫بڕوایان وابوو بۆنی خەڵكی‬ ‫ب���ەت���ەم���ەن ت��وون��دی��ی��ەك��ەی‬ ‫ك��ەم��ت��رب��وو ل���ەچ���او ب��ۆن��ی‬ ‫كەسانی ت��ەم��ەن مامناوەند‬ ‫بۆنێكی خۆشتربوو‪ ،‬بەپێی‬ ‫رەگ������ەز پ���ی���اوان���ی ت��ەم��ەن‬ ‫م��ام��ن��اوەن��د ن��اخ��ۆش��ت��ری �ن‌و‬ ‫تووندترین بۆنیان هەبوو‪،‬‬

‫ب����ەاڵم پ��ی��اوان��ی ب��ەت��ەم��ەن‬ ‫ه��ێ��واش��ت��ری��ن‌و خ��ۆش��ت��ری��ن‬ ‫بۆنیان ه��ەب��وو‪ ،‬بەپێچەوانە‬ ‫بۆنی ژنانی تەمەن مامناوەند‬ ‫لەچاو ژنانی بەتەمەن بۆنێكی‬ ‫هێواشترو خۆشتریان هەبوو‪.‬‬ ‫لەم توێژینەوەدا دەركەوت‬ ‫ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن‬ ‫پێوەندی بەناوەندو شێوازی‬ ‫ژی���ان���ی ك���ەس���ەك���ەوە نییە‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو ك��ەس��ەك��ان دەب��وای��ە‬ ‫پێش نووستن لەشی خۆیان‬ ‫بەسابوون‌و شامپۆی بێبۆن‬ ‫بشۆردایە‪ ،‬هەروەها داوای��ان‬ ‫ل��ێ��ك��راب��وو ل��ەخ��واردن��ەوەی‬ ‫ك��ح��ول‌و كێشانی ج��گ��ەرەو‬ ‫خواردنی خواردەمەنی تووند‬ ‫خ���ۆی���ان ب��پ��ارێ��زن ت��اوەك��و‬ ‫ك��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر بۆنی‬ ‫لەشیان دانەنێت‪.‬‬ ‫ش���ی���ك���اری ب���ای���ۆل���ۆژی‬ ‫دیاریكراو بۆ بۆنی جیاوازی‬ ‫ك��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن ب��وون��ی‬ ‫نییە‪ ،‬ب��ەاڵم توێژەران ئاماژە‬ ‫بەوە دەكەن كە بۆنی لەشی‬ ‫مرۆڤەكان بەهۆی زنجیرەیەك‬ ‫كارلێكی ئاڵۆز كە لەنێوان‬ ‫رژێنەكانی پێست‌و چاالكییە‬ ‫میكرۆبییەكاندا بوونی هەیە‪،‬‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‌و شێوازی‬ ‫گۆڕانی ئەم رژێنە پێستییانە‬ ‫بەندە لەسەر تەمەن‪.‬‬ ‫ئ������ەوەی ك���ە الوەك�����ان‬ ‫ب��ۆن��ی ك��ەس��ان��ی ت��ەم��ەن��ی��ان‬ ‫بەتووندو ناخۆش باسنەكرد‪،‬‬ ‫هۆكارەكەی نەزانراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نووسەرانی ئەم توێژینەوەیە‬ ‫بەم شێوەیە باسیانكردووە‪.‬‬ ‫لەو باسانەی كەسەبارەت‬ ‫بەپێوەندی نێوان گیانداراندا‬ ‫ك��راوە جینی باش ب��ەردەوام‬ ‫وەكو هۆكارێك بۆ راكێشانی‬ ‫سەرنجی گیاندارە مێیەكان‬ ‫بەرەو ئەو نێرانەی كە تەمەنیان‬ ‫زیاترە‪ ،‬یان مێرووە مێیەكان‬ ‫حەزیان لێیە بەرەو ئەو نێرانە‬ ‫بچن كە تەمەنیان گەورەترە‬ ‫باسدەكرێت‪ ،‬ئەو وەسفانەی‬

‫س���ەب���ارەت ب��ەم��ێ��رووی نێر‬ ‫باسدەكرێت ئەو گریمانەیە كە‬ ‫لەشیان سیستەمێكی بەرگری‬ ‫بەهێزتری ه��ەی��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫تەمەنی بەرزیشیان پیشاندەری‬ ‫ئەوەیە بەرگەگریان بەرزترەو‬ ‫خ����ۆی����ان ب���اش���ت���ر ل���ەگ���ەڵ‬ ‫ن��اوەن��دەك��ان��دا دەگونجێنن‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا م���ێ���رووی نێری‬ ‫بەتەمنتر تواناو سەركەوتنی‬ ‫زی������ات������ری ل����ەپ����رۆس����ەی‬ ‫جووتبووندا لەچاو مێرووی‬ ‫نێری الو هەیە‪.‬‬ ‫هەڵبەت روونە مرۆڤەكان‬ ‫بەپێچەوانەی مێرووەكانەوە‬ ‫رێگەی باشتر بۆ دۆزینەوەی‬ ‫شەریكی ژیان دەزانن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەمانەشدا هێشتا ئێمە‬ ‫نازانیین بۆچی بۆنی پیرەكان‬ ‫لەالمان ناخۆش نییە‪.‬‬ ‫دك����ت����ۆر الن���دس���ت���رۆم‬ ‫دەڵێت «سەرنجڕاكێشترین‬ ‫دەستكەوتی ئەم توێژینەوەیە‬ ‫ئەوەیە ئێمە دەتوانین بۆنی‬ ‫ل��ەش��ی م���رۆڤ دەربهێنیین‌‬ ‫وس������وودی ل��ێ��وەرب��گ��ری��ن‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ئێمە دەت��وان��ی��ن‬ ‫زانیاری سەبارەت بەپێكهاتەی‬ ‫جینیتیكی كەسەكەو پێوەندی‬ ‫خ���زم���ای���ەت���ی‌‪ ،‬ه����ەروەه����ا‬ ‫ن��ەخ��ۆش �ی‌و ت��ەم��ەن لەبۆنی‬ ‫لەشی خەڵكەوە بدۆزینەوە»‪.‬‬ ‫ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە كە‬ ‫لەگۆڤاری زانستی «پالس‬ ‫واندا» باڵوبووەتەوە بەشێكە‬ ‫ل��ەپ��رۆژەی��ەك��ی گ��ەورەت��ر كە‬ ‫ئامانجی بریتییە لەتێگەیشتن‬ ‫ل��ەو نیشانانەی ك��ە بەهۆی‬ ‫بۆنی خەڵكەوە دەنێردرێت‪،‬‬ ‫ل��ەدوای��دا چۆنێتی پرۆسەی‬ ‫جیاكردنەوەی زانیارییەكان‌و‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەك��ان ل��ەن��ێ��و مێشكی‬ ‫مرۆڤداو لەكۆتایدا پەیبردن‬ ‫ب��ەم خ��اڵ��ە‪ ،‬ئ��ەم نیشانانە‬ ‫چۆن دەتوانن لەسەر رەفتارو‬ ‫خ���ووەك���ان���ی رۆژان����ەم����ان‬ ‫كاریگەری دابنێن؟‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬كاوە‬


‫‪26‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫بۆچی زۆربەی بلیمەتەكان كێشەی‬ ‫دەروونییان هەیە؟‬


‫‪27‬‬

‫‪Mysteries‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ل���ەن���ێ���و ب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی‬ ‫م��ێ��ژوودا‪ ،‬لەهونەرو وێ��ژەوە‬ ‫بگرە تاوەكو دەگاتە زانست‪،‬‬ ‫كێشەی دەوروونی بەفراوانی‬ ‫ب���وون���ی ه���ەی���ە‪ ،‬ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان ب��وون��ی‬ ‫پێوەندی لەنێوان بلیمەتبوون‌و‬ ‫ك���ێ���ش���ە دەروون����ی����ی����ەك����ان‬ ‫پشتڕاستدەكەنەوە‪ ،‬بەاڵم ئەم‬ ‫پەیوەندییە چۆن دروستدەبێت؟‬ ‫ژم������ارەی������ەك������ی زۆر‬ ‫ل��ەب��ل��ی��م��ەت��ەك��ان��ی م��ێ��ژوو‬ ‫كێشەی دەروونییان هەبووە‪،‬‬ ‫هونەرمەندانی هەڵكەوتووی‬ ‫وەك ڤانكۆگ‌و فەریدا كالۆ‪،‬‬ ‫ئەدیبانی جیهانی وەك ڤیرجینیا‬ ‫ولڤ‌و ئەدگار ئاڵن پۆ‪.‬‬ ‫لەوانەیە پێوەندی نێوان‬ ‫بلیمەتی‌و شێتی ئەم كەسانە‬ ‫زۆرت����ر چ���ی���رۆك‌و ئەفسانە‬ ‫بێت‪ ،‬ب��ەاڵم پێوەندی نێوان‬ ‫بلیمەتی‌و كێشەی دەروون��ی‬ ‫ل��ەم��ەودوا ئیتر تەنیا چیرۆك‬ ‫نییە‪ ،‬كۆمەڵێك لێكۆڵینەوە ئەم‬ ‫پێوەندییە پشتڕاستدەكەنەوە‌و‬ ‫زان��ای��ان لەهەوڵدان هۆكارو‬ ‫چ��ۆن��ی��ەت��ی ئ���ەم پ��ێ��وەن��دی��ی��ە‬ ‫بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫گ���روپ���ێ���ك ل��ەپ��س��پ��ۆڕان‬ ‫ل��ەپ��ێ��ن��ج��ەم��ی��ی��ن ڤیستیڤاڵی‬ ‫س��ااڵن��ەی زان��س��ت��ی جیهان‪،‬‬ ‫دەرب����ارەی لێكۆڵینەوەكانی‬ ‫ئ��ەم دوای��ی��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا ئەو‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوان��ەی ل��ەس��ەر‬ ‫پ���ێ���وەن���دی ن����ێ����وان ك��ێ��ش��ە‬ ‫دەروون���ی���ی���ەك���ان‌و بلیمەتی‬ ‫لەئارادایە قسەیانكردووە‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەكاتێكدایە هەرسێ شارەزای‬ ‫بەشداربووی ئەم لێكۆڵینەوەیە‬ ‫خ��ۆی��ان بەشێوەیەك كێشەی‬ ‫دەروونییان هەیە‪.‬‬ ‫ب���ەوت���ەی ك���ی رەدف��ی��ل��د‬ ‫ج��ی��م��ی��س��ۆن‪ ،‬دەروون���ن���اس���ی‬ ‫كلینیكی‌و پرۆفیسۆری فاكڵتی‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی ج���ان هاپكینگز‪،‬‬ ‫ئەنجامی نزیكەی (‪ )٢٠‬تاوەكو‬ ‫(‪ )٣٠‬لێكۆڵینەوەی زانستی‪،‬‬ ‫ب��وون��ی پ��ێ��وەن��دی ل��ەن��ێ��وان‬

‫بلیمەتی‌و ئازاركێشان بەهۆی‬ ‫ت��ێ��ك��چ��وون��ی دەروون���ی���ی���ەوە‬ ‫پ����ش����ت����ڕاس����ت����دەك����ەن����ەوە‪،‬‬ ‫ل��ەن��ێ��وان ه��ەم��وو تێكچوونە‬ ‫دەروون���ی���ی���ەك���ان داه��ێ��ن��ان‬ ‫زیاتر لەهەموویان پێوەندی‬ ‫ب��ەت��ێ��ك��چ��وون��ی م���ەزاج���ەوە‬ ‫ه��ەی��ەو ل��ەن��ێ��وان تێكچوونە‬ ‫مەزاجییەكان زیاد لەهەموویان‬ ‫پێوەندی بەتێكچوونی دوو‬ ‫جەمسەرییەوە (‪)bipolar‬‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬خ��ودی جیمیسۆنیش‬ ‫ه��ەم��ان ك��ێ��ش��ەی دەروون����ی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��ەم لێكۆڵینەوانەدا‪ ،‬ئاستی‬ ‫زی���رەك���ی (‪ )٧٠٠‬ه����ەزار‬ ‫ت����ازەالوی س��وی��دی پ��ێ��وراو‬ ‫دوای دە ساڵ بەدوداچوون‬ ‫بۆ ئ��ەم كەسانە ك��را تاوەكو‬ ‫بزانرێت لەكامانەیاندا كێشەی‬ ‫دەروون������ی دەردەك����ەوێ����ت‪،‬‬ ‫ئەنجامی راچڵەكێنەری ئەم‬ ‫لێكۆڵینەوەیە لەساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا ب�ڵ�اوك���رای���ەوە‪ ،‬جیمسن‬ ‫دەرب����ارەی ئ��ەم لێكۆڵینەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت «ئ�����ەوان گەیشتن‬ ‫بەو ئەنجامەی ئەوكەسانەی‬ ‫لەتەمەنی (‪ )١٦‬ساڵیدا زۆر‬ ‫هەڵكەوتوون بەئەگەری (‪)٤‬‬ ‫بەرانبەرەوە تووشی كێشەی‬ ‫دەروون����ی دوو جەمسەری‬ ‫دەبن»‪.‬‬ ‫ل�����ەك�����ێ�����ش�����ەی دوو‬ ‫جەمسەریدا‪ ،‬كەسەكە لەنێوان‬ ‫دوو جەمسەری مەزاجی زۆر‬ ‫شاد‌ كە مانیای پێدەوترێت‌و‬ ‫خەمۆكی زۆر تووند دەگۆڕێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم بە چ شێوازێك لەنێو‬ ‫ئەم دوو م��ەزاج��ەوە داهێنان‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت؟ لێكۆڵینەوەی‬ ‫یەكێك لەپسپۆڕانی گروپەكە‬ ‫ج��ی��م��ز ف��ال��ن‪ ،‬دەم��ارن��اس��ی‬ ‫زانكۆی كالیفۆرنیا وەاڵمێك‬ ‫بۆ ئەم پرسیارە پێشنیاردەكات‪.‬‬ ‫ف����ل����ۆن ل�����ەو ب�������ارەوە‬ ‫دەڵێت «كەسانی تووشبوو‬ ‫بەنەخۆشی دوو جەمسەری‬

‫كاتێك ل��ەدۆخ��ی خەمۆكی‬ ‫دەرباسدەبن‪ ،‬دەبن بەكەسانی‬ ‫زۆر داهێنەر‪ ،‬كاتێك مەزاجی‬ ‫كەسی تووشبوو دەگۆڕێت‬ ‫چاالكی مێشكیشی گۆڕانی‬ ‫بەسەردا دێت‪ ،‬چاالكییەكانی‬ ‫بەشی خ��وارەوەی مێشك كە‬ ‫پێیدەوترێت پلی ن��اوچ��اوان‬ ‫(‪ )Frontal lobe‬دەوەستێت‌و‬ ‫ل��ەج��ی��ات��ی چ��االك��ی��ی��ەك��ان‬ ‫لەبەشەكانی س��ەروت��ری پلی‬ ‫ن���اوچ���اوان دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪،‬‬ ‫خاڵی سەرنجڕاكێش ئەوەیە‬ ‫كاتێك كەسەكان لەپێشبڕكێ‬ ‫بۆ داهێناندان هەمان رووداو‬ ‫لەمێشكیاندا رودەدات»‪.‬‬ ‫ب��ەب��ڕوای فلور پێوەندی‬ ‫ن��ێ��وان ئ���ەم س��وڕان��ەی��ە كە‬ ‫نەخۆشی دوو جەمسەری‌و‬ ‫داهێنان پێكەوە دەبەستێتەوە‪.‬‬ ‫ئالین ساكز‪ ،‬پرۆفیسۆری‬ ‫یاسایی تەندروستی دەروونی‬ ‫ل���ەزان���ك���ۆی ك��ال��ی��ف��ۆرن��ی��ای‬ ‫باشوور‪ ،‬دەربارەی ئەوەی كە‬ ‫بە چ شێوەیەك شێوازەكانی‬ ‫مێشك بۆ بیركردنەوە تەرجەمە‬ ‫دەك��رێ��ت��ەوە‪ ،‬دەڵ��ێ��ت «ئ��ەو‬ ‫كەسانەی كێشەی دەروونییان‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��اردان��ەوەك��ان��ی��ان بۆ‬ ‫فیلتەركردنی ب��زوێ��ن��ەرەك��ان‬ ‫وەك خەڵكی ئاسایی نییە‪،‬‬ ‫لەجیاتی ئەوە ئەوان دەتوانن‬ ‫ئایدیا دژبەیەكەكان هاوكات‬ ‫ل��ەپ��اڵ یەكتری دابنێن‪ ،‬بەم‬ ‫ش��ێ��وەی��ە ئ�����ەوان دەت���وان���ن‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە الوازەك�����ان كە‬ ‫مێشكی ناهۆشیاری خەڵكی‬ ‫ئاسایی تێیناگەن‌و هەستی‬ ‫پێناكەن‪ ،‬یان بەگرنگی نازانن‪،‬‬ ‫بدۆزنەوە‪ ،‬لەهەمانكاتدا هینانی‬ ‫ش��ت��ە ب��ێ��م��ان��اك��ان ب��ۆ ئاستی‬ ‫ه��ۆش��ی��اری ل��ەوان��ەی��ە ببێت‬ ‫بەهۆی تێكچوونی دەروونی‪،‬‬ ‫لەهەمانكاتیشدا دەتوانێت ببێت‬ ‫بەداهێنان‪ ،‬سكز لەسەردەمی‬ ‫ه����ەرزەك����اری����دا ن��ەخ��ۆش��ی‬ ‫دەروون����ی ئیسكیزوفرنیای‬ ‫هەبووە‪.‬‬

‫ب�����ۆ ن�����م�����وون�����ە‪ ،‬ل����ەو‬ ‫لێكۆڵینەوانەی ك��ە لەسەر‬ ‫ب��ەب��ی��ره��ێ��ن��ان��ەوەی وش��ەك��ان��ە‬ ‫داوا لەبەشداربوان دەكرێت‬ ‫لیستێك وش��ە ب��ن��ووس��ن كە‬ ‫ل��ەك��ات��ی بیستنی وشەیەكی‬ ‫تایبەتیدا بەزێهنیان دەگ��ات‬ ‫(وەك��������و وش�������ەی الل����ە)‬ ‫پیشاندەدرێت ئەو كەسانەی‬ ‫نەخووشی دوو جەمسەرییان‬ ‫هەیەو خەریكە دەچن بەرەوەو‬ ‫دۆخ���ی م��ان��ی �ا‌و م��ان��ی��ای��ەك��ی‬ ‫هێواشیان هەیە‪ ،‬لەمەودایەكی‬ ‫كاتی دیاریكراودا‪ ،‬بە بەراورد‬ ‫لەگەڵ خەڵكیتر سێ بەرانبەر‬ ‫زیاتر وشەیان بیردەكەوێتەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی كە ئ��ەم دۆخ��ە چۆن‬ ‫دەب���ێ���ت ب���ەه���ۆی داه��ێ��ن��ان‬ ‫دەكرێت بوترێت ژمارەیەكی‬ ‫زۆر ئایدیای سەركوتنەكراو‬ ‫واتای ئەگەری بەرهەمهێنانی‬ ‫شتی بەبایەخ دەگەێنێت‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ك��ەس لەكاتی‬ ‫خەمۆكی ق��ورس‌و نەخۆشی‬ ‫س��ك��ی��زوف��رن��ی��ادا ن��ات��وان��ێ��ت‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری ئ��ای��دی��ای ن��وێ‌و‬ ‫داه���ێ���ن���ەران���ە ب���ێ���ت‪ ،‬ئ���ەو‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ە ب��ەوت��ەی زان��ای��ان‬ ‫لەوانەیە ژیانی كەسەكە بخاتە‬ ‫تواناییەكانی‬ ‫مەترسییەوەو‬ ‫ن���اه���ێ���ڵ���ێ���ت‪ ،‬ه���ەرچ���ەن���د‬ ‫ك��ۆم��ەل��گ��ەك��ان ل��ەت��وان��ای‌‬ ‫داهێنانی ئەو بلیمەتانەی كە‬ ‫نەخۆشی دەروونییان هەبووە‬ ‫سوودی بینیووە‪ ،‬بەاڵم خودی‬ ‫داه��ێ��ن��ەرەك��ان ل��ەس��ەر ئ��ەو‬ ‫بڕوایەن ئەو ساتە كەمانەی‬ ‫ك���ە ه��ەس��ت��ی��ان ب���ەش���ادی‌و‬ ‫درەوشاوەیی ك��ردووە لەچاو‬ ‫ئەو ئازارەی بەدرێژی ژیانیان‬ ‫دەیكێشن كەم بایەخە‪ ،‬سكز‬ ‫ل��ەم ب��ارەوە تەنیا ی��ەك رستە‬ ‫دەڵێت «بەالی منەوە داهێنان‬ ‫تەنیا بەشێكە لەشتییەك كە‬ ‫زۆرتر خراپە»‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوە‪Life›s Little :‬‬


‫‪28‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫جیهان جۆرجی تاقانەی لەدەستدا‪،‬‬ ‫بەاڵم هێشتا جینەكانی زیندووە‬


‫‪29‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬


‫‪30‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫جۆرجی تاقانە‪ ،‬ناسراوترین‬ ‫كیسەڵی جیهان‌و تەنیا بەجێماوی‬ ‫رەگ�����ەزەك�����ەی خ����ۆی م���رد‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم زانایان ه��ی��وادارن بتوانن‬ ‫ب��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی جینەكانی‬ ‫دوورەگەیتر ئەم جۆرە لەكیسەڵ‬ ‫بۆژیان بگێڕنەوە‪.‬‬ ‫دەگ��م��ەن��ت��ری��ن گ��ی��ان��داری‬ ‫س���ەرزەوی ئیتربوونی ن��ەم��اوە‪،‬‬ ‫جۆرجی تاقانە (‪Lonesome‬‬ ‫‪ )George‬دوای��ی��ن بەجێماوی‬ ‫ك��ی��س��ەڵ��ەك��ان��ی دورگ�����ەی پینتا‬ ‫رۆژی یەكشەمە (‪)٢٤‬ی مانگی‬ ‫جون مرد‪ ،‬بەاڵم هێشتا هیوایەك‬ ‫ب��ۆ رزگ��ارك��ردن��ی رەگ��ەزەك��ەی‪،‬‬ ‫جینەكانی ئ��ەم كیسەڵە هێشتا‬ ‫م����اون‪ ،‬رۆب���ێ���رت سیلبەرمان‬ ‫س��ەرۆك��ی ب��ەڕێ��وەب��ەری یەكێتی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ەس��ەرچ��اوەك��ان��ی‬ ‫سروشتی گ��االپ��اگ��وس‪ ،‬دەڵێت‬ ‫«ج��ۆرج سەمبولی گیاندارانی‬ ‫گاالپاگوس بوو»‪.‬‬ ‫گیزیال ك��اك��ون لەزانكۆی‬ ‫بیل كۆنتیكات بۆ ماوەی (‪)٢٠‬‬ ‫س��اڵ��ە خ��ەری��ك��ی لێكۆڵینەوە‬ ‫لەسەر كیسەڵە زەبەالحەكانی‬ ‫دوورگەكانی گاالپاگوسە‪ ،‬لەو‬ ‫ب��ارەوە دەڵێت «مەرگی جۆرج‬ ‫بۆ من كارەساتە‪ ،‬من پێوەندییەكی‬ ‫تایبەتیم لەگەڵییدا هەبوو»‪.‬‬ ‫گریمانە دەك��رێ��ت ج��ورج‬ ‫نزیكەی (‪ )١٠٠‬س��اڵ تەمەنی‬ ‫هەبووبێت‪ ،‬ب��ەاڵم كیسەڵەكانی‬ ‫گاالپاگوس دەتوانن دوو هیندە‬ ‫ب��ژی��ن‪ ،‬ك��اك��ون دەڵ��ێ��ت «م��ن‬ ‫وام����دەزان����ی ك��ات��ی زی��ات��رم��ان‬ ‫لەبەردەستدایە»‪.‬‬ ‫تیاچوونی بەرفراون‬ ‫سەردمێك نزیكەی (‪)١٤‬‬ ‫رەگەزی ئەم كیسەڵە زەبەاڵحانە‬ ‫لەگوالپاگوس بوونیان هەبوو‪،‬‬ ‫ج��ی��اوازی نێوان ئ��ەم رەگ��ەزان��ە‬ ‫یەكێكبوو لەئیلهامەكانی تیۆری‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی چ��ارڵ��ز داروی���ن‪،‬‬ ‫بەمردنی جۆرجی تاقانە‪)٤( ،‬‬ ‫رەگ����ەزی ئ���ەم كیسەاڵنە ئیتر‬ ‫بوونیان نەماوە‪.‬‬ ‫بەهۆی بەرنامەی بەرفراوانی‬

‫پ����ارێ����زگ����اری ل���ەس���ەرچ���اوە‬ ‫سروشتییەكان ژم��ارەی كیسەڵە‬ ‫زەبەاڵحەكانی گاالپاگوس لەچەند‬ ‫ه��ەزاردان��ەی سااڵنی (‪)١٩٧٠‬‬ ‫وە بۆ نزیكەی (‪ )٢٠‬هەزاردانە‬ ‫بەرزبووەتەوە‪ ،‬رەگەزی دورگەی‬ ‫هود لە (‪ )١٥‬دان��ەوە گەیشتووە‬ ‫بە (‪ )١٢٠٠‬دانە‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا‬ ‫ئەم رەگەزە مەترسی خاشەبڕبوون‬ ‫لێدەكرێت‪ ،‬رەگەزی جۆرج تەنیا‬ ‫لەدورگەی پینتادا دەژیان تاوەكو‬ ‫مرۆڤ بزنەكانی خۆیان بۆ ئەم‬ ‫دورگ��ەی��ە هێنا‪ ،‬بەتێكچوونی‬ ‫سیستەمی رووەك��ی كیسەڵەكان‬ ‫لەسەرچاوەی خۆراك بێبەشبوون‪،‬‬ ‫جۆرجی تاقانە لەساڵی (‪)١٩٧٢‬‬ ‫دا بەتەنیایی ل��ەم دورگ��ەی��ەدا‬ ‫دۆزرای�������ەوەو ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫لێكردنی دیلكرا‪ ،‬الیەنگرانی ژینگە‬ ‫هەوڵی زۆریاندا تاوەكو جووتێكی‬ ‫ب��ۆ ب��دۆزن��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم دەستیان‬ ‫نەكەوت‪ ،‬هەروەها تێكۆشانیش‬ ‫بۆ ئەوەی لەگەڵ مێی رەگەزكانیتر‬ ‫جووتگیری بكات بێئەنجامبوو‪.‬‬ ‫دوایین ئۆمێد‬ ‫جۆرج تەنیا كیسەڵی رەسەنی‬ ‫دورگ����ەی پینتا ب���وو‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لەسااڵنی رابردوودا وترا یەكێك‬ ‫لەكیسەڵەكانی باخچەی ئاژەاڵنی‬ ‫پ���راگ ه��ەم��ان رەگ����ەزی هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم تاقیكردنەوە جینیتیكییەكان‬ ‫پێچەوانەكەی پیشاندا‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ی زۆر ل��ەج��ی��ن��ەك��ان��ی‬ ‫رەگ���ەزەك���ە هێشتا زی��ن��دوون‪،‬‬ ‫كیسەڵەكانی دەورب��ەری بوركانی‬ ‫ول��ف كە ل��ەدورگ��ەی ئیزابالیی‬ ‫گ��االپ��اگ��وس دەژی���ن جینەكانی‬ ‫چ��ەن��دی��ن رەگ���ەزی���ان پ��ێ��ك��ەوە‬ ‫ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردووە‪ ،‬ه��ۆك��اری ئەم‬ ‫چاكسازییە رەگەزییە راوچییانی‬ ‫نەهەنگ‌و دزەكانی دەریابوون كە‬ ‫كیسەڵەكانیان لەدورگەی ئیزابال‬ ‫بەرەاڵدەكرد‪.‬‬ ‫ئ��ەم كیسەڵە چەند گەزیانە‬ ‫جینی چ��ەن��دی��ن رەگ��ەزی��ت��ر كە‬ ‫تەسەوردەكرێت خاشەبڕ بووبێتن‬ ‫لەگەڵ خۆیاندا هەڵگرتووە كە‬ ‫رەگەزی پینتاش یەكێك لەوانەیە‪،‬‬

‫ب��ەدوای ئەم دۆزینەوەیە كاكون‬ ‫سەرپەرشتیاری تیمێكی گرتە‬ ‫ئ��ەس��ت �ۆ‌و (‪ )١٦٦٧‬ن��م��وون��ەی‬ ‫(‪)DNA‬ی�������ی ل��ەك��ی��س��ەڵ��ەك��ان‬ ‫كۆكردەوە‪ ،‬تیمەكەی ئەو ئێستا‬ ‫خەریكی لێكۆڵینەوە لەمانەیە‌و‬ ‫بەدوای گیانداری زیاتر دەگەرێت‬ ‫ك��ە (‪ )DNA‬رەگ����ەزی پینتای‬ ‫لەگەڵ خۆدا هەڵگرتیێت‪.‬‬ ‫ئۆمێدێك ه��ەب��وو ت��اوەك��و‬ ‫یەكێك ل��ەم كیسەاڵنە لەگەڵ‬ ‫جۆرجی تاقانە بەمەبەستی زاوزێ‬ ‫جووتبكەن‪ ،‬بەاڵم ئەم كارە ئیتر‬ ‫ناكرێت‪ ،‬لەگەڵ ئەمەشدا ئەگەر‬ ‫گیانداری پێویست لەنەوەی پینتا‬ ‫بوونی هەبێت‪ ،‬ئەو ئەگەرە هەیە‬ ‫ئەم رەگ��ەزە بۆژیان بگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫كاكون دەڵێت «بەئەنجامدانی‬ ‫زاوزێ���ی ه��ەڵ��ب��ژاردەی دەكرێت‬ ‫هەندێك لەڕیزبوونە جینیتیكییەكان‬ ‫بۆ ژیان بگەڕێتەوە»‪.‬‬ ‫گەڕانەوە لەمەرگ‬ ‫ساڵی رابردوو‪ ،‬بەهاوكاری‬ ‫كویین وایت لەزانكۆی شیكاگۆ‪،‬‬ ‫ك��اك��ۆن ت��وان��ی زن��ج��ی��رەدان��ان��ی‬ ‫ج��ی��ن��ۆم��ی ج���ۆرج���ی ت��اق��ان��ە‬ ‫دەستپێبكات‪ ،‬ڤێرژەنی سەرەتای‬ ‫ئەم لێكۆڵینەوەیە دەبێت تاوەكو‬ ‫چەند مانگیتر ئامادە ببێت‪ ،‬ئەم‬

‫یارمەتیماندات‬ ‫لێكۆڵینەوەیە‬ ‫ت��اوەك��و ئ��ەو ك��ی��س��ەاڵن��ەی كە‬ ‫هەڵگری جینی كیسەڵی پینتان‬ ‫بدۆزینەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا چەندین نەوە‬ ‫پێویستە تاوەكو بكرێت شتێك‬ ‫دروستبكرێت ك��ە هاوشێوەی‬ ‫كیسەڵەكانی پینتا بێت‌و بەردەوام‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی ئ���ەوان‬ ‫زۆر زوو زاوزێ دەك��ەن‪ ،‬وەها‬ ‫بەرنامەیەك چەندین دەیە درێژە‬ ‫دەكێشێت‪ ،‬كاكون دەڵێت «نەمن‬ ‫ن��ەئ��ێ��وە ت��ائ��ەو ك��ات��ە كەسمان‬ ‫زیندوونین تاوەكو وەها رۆژێك‬ ‫ببینیین»‪.‬‬ ‫چ��ەت��ە دەری��ای��ی��ەك��ان‌و ئ��ەو‬ ‫راوچییانەی كیسەڵەكانیان بردووە‬ ‫ب��ۆ دورگ���ەی ئیزابال ه��ەر ئەو‬ ‫كەسانەن كە ئەوانیان بەهۆی‬ ‫گ��ۆش��ت��ەك��ەی��ان��ەوە راودەك�����ردو‬ ‫گیاندارە دڕندەكانیان ب��ردە نێو‬ ‫ژینگەكەیان‪ ،‬هەرچەند لەوانەیە‬ ‫ئ���ەوان ب��ەت��اوان��ب��ار بزانیین بۆ‬ ‫لەناوچوونی كیسەڵەكان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەوانەیە كەمترخەمییەكەیان ببێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی كیسەڵی پینتا‬ ‫لەخاشەبڕی رزگاری بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Newsientist :‬‬ ‫و‪ :‬مێهرداد رۆژهەاڵتی‬


‫‪31‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫نەخۆشە بەرلینیەكە‬ ‫لەئایدز رزگاریبوو‪،‬‬ ‫بەاڵم ئایدز هێشتا‬ ‫چارەسەری نییە‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی پزیشكانی‬ ‫ئەڵمانی لەچارەسەری تیموتی‬ ‫ب��راون‪ ،‬دوای ئ��ەوەی پێوەندی‬ ‫ق��ەدەخ��ان��ەك��ان��ی لەكەسێكی‬ ‫بەرگەگر لەبەرانبەر نەخۆشی‬ ‫ئ��ای��دزەوە ب��ۆك��را‪ ،‬ئێستا دوای‬ ‫چەندین مانگ هیچ نیشانەیەك‬ ‫لەئایدزی تێدا بەدینەكراوە (لڤین‬ ‫زانست‌و تەكنەلۆژیا ژمارە ‪،)١‬‬ ‫پ��رس��ی��اری زۆری دەرب����ارەی‬ ‫چارەسەری ئایدزەوە هێناوەتە‬ ‫گۆڕێ‪.‬‬ ‫ل��ەم��ان��گ��ی س��ی��پ��ت��ام��ب��ەری‬

‫ساڵی (‪)١٩٨٢‬دا یەكەمجار‬ ‫(‪( )CDC‬ن��اوەن��دی كۆنتڕۆڵی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان) ل��ەوی�لای��ەت��ە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناوی‬ ‫(‪)AIDS‬ی بۆ نەخۆشییەك كە‬ ‫بەتازەیی باڵوبووەتەوە بەكارهێنا‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە ئەمساڵ سیهەمین‬ ‫ساڵە كە مرۆڤ لەگەڵ خێوێك‬ ‫بەناوی (‪ )AIDS‬ب���ەرەوڕووە‪،‬‬ ‫هەرچەند ماوەیەكی زیاترە كە‬ ‫مرۆڤ لەگەڵ ئەم نەخۆشییەدا‬ ‫بەربەرەكانێدەكات‪.‬‬ ‫ل���ەم���اوەی (‪ )٣٠‬س��اڵ��ی‬


‫‪32‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫راب�������ردوودا ی��ەك��ێ��ك ل��ەك��ارە‬ ‫س��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی كۆمەڵگەی‬ ‫پ��زی��ش��ك �ی‌و ت��وێ��ژی��ن��ەوەك��ان��ی‬ ‫پزیشكی دۆزینەوەی رێگەیەك‬ ‫بووە بۆ پێشگیری‌و چارەسەری‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی ئ���ای���دز‪ ،‬ن��ەت��ەن��ی��ا‬ ‫ناوەندەكانی توێژینەوە پرۆژەی‬ ‫زۆری���ان بۆ چ��ارەس��ەری ئایدز‬ ‫لەبەردەستدایە‪ ،‬بەڵكو ژمارەیەكی‬ ‫زۆر رێ��ك��خ��راوی ناحكومی‌و‬ ‫خ��ێ��رخ��واز ح��ەزی��ان ل��ەدان��ان��ی‬ ‫سەرمایە لەم بوارەدا هەیە‪ ،‬بیل‬ ‫گیتس‌و ه��اوس��ەرەك��ەی ملیندا‬ ‫بەشێكی گرنگ لەسەرمایەی‬ ‫بونیادە خێرخوازییەكەی خۆیان‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە تەرخانكردووە‪.‬‬ ‫ه������ەروەه������ا ل����ەب����واری‬ ‫هونەرمەندانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‬ ‫هەڵكەوتووی وەك چون بونو‌و‬ ‫رووخ����س����ارە ب��ەرچ��اوەك��ان��ی‬ ‫ه���ون���ەر‪ ،‬ه��ەن��دێ��ك كەمپین‬ ‫ب��ۆ ئ��اش��ت��ك��ردن��ەوەی خەڵك‬ ‫ل��ەگ��ەڵ نەخۆشەكانی ئایدزو‬ ‫راستكردنەوەی تێڕوانینی هەڵە‬ ‫دەرب�����ارەی ئ��ەم ن��ەخ��ۆش��ان��ەوە‬ ‫رێبەرایەتی دەكەن‪.‬‬ ‫یەكێك ل��ەدوو گەورەترین‬ ‫رووداوەك��ان��ی موسیقا بەناوی‬ ‫ك���ۆن���س���ێ���رت الی����ڤ����ی (‪)٨‬‬ ‫ل��ەس��ەران��س��ەری ج��ی��ه��ان��دا بۆ‬ ‫بەربەرەكانێ لەگەڵ نەخۆشی‬ ‫ئایدز رێكخرا‪ ،‬ئەگەر سەیری‬ ‫هەموو ئەم چاالكییانە بكەین‬ ‫دەبینین كە ئایدز یەكێكە لەكێشە‬ ‫سەرەكییەكانی جیهانی ئەمڕۆ‪.‬‬ ‫ب�����ەاڵم ب���ۆچ���ی زان��س��ت��ی‬ ‫پێشكەوتووی ئ��ەم��ڕۆ لەگەڵ‬ ‫ئ��ەو هەموو چاالكییەدا هێشتا‬ ‫نەیتوانیوە رێگەیەك بۆ چارەسەری‬ ‫ئایدز بدۆزێتەوە‪ ،‬پرسیار ئەوەیە‬ ‫ئایا هێشتا نەمانتوانیوە بگەین‬ ‫بەسنوورەكانی ئەم نەخۆشییە؟‬ ‫لەوانەیە نزیكترین ئەزموونی‬ ‫پزیشكی سەبارەت بەچارەسەری‬ ‫ئایدز ئ��ەو نەخۆشە ئایدیزییە‬ ‫بەرلینییە بێت‪ ،‬لەنێو زی��اد لە‬ ‫(‪ )٣٠‬ملیۆن نەخۆشی ئایدز‪،‬‬ ‫ل���ەژن‌و پ��ی��اوەوە بگرە تاوەكو‬

‫دەگاتە منداڵ‪ ،‬تەنیا نەخۆشێك كە‬ ‫چارەسەر كراوە «تیموتی ری‬ ‫برایان» نەخۆشی چل ساڵەی‬ ‫ئەمریكاییە كە لەشاری بەرلیین‬ ‫چ��ارەس��ەرك��راو ئاكامەكەی تا‬ ‫ئێستا ئیجاببووە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەمە كۆتایی تێكۆشان‬ ‫بۆ چارەسەری ئایدز نییە‪ ،‬هەر‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٩‬دا لەسەرانسەری‬ ‫جیهاندا زیاد لە (‪ )١.٨‬ملیۆن‬ ‫كەسی تووشبوو بەنەخۆشی‬ ‫ئ��ای��دز ك��ۆچ��ی دوای��ی��ان��ك��ردو‬ ‫(‪ )٢.٦‬ملیۆن كەسیش تووشی‬ ‫ئەم نەخۆشییەبوون‪.‬‬ ‫ئێستاش بەتێكڕای (‪)٣٠‬‬ ‫م��ن��داڵ ل��ەه��ەر كاتژمێرێكدا‬ ‫ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزەوە‬ ‫دەم��رن‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر نەخۆشە‬ ‫ب��ەرل��ی��ن��ی��ی��ەك��ە ت��وان��ی ب��ەس��ەر‬ ‫نەخۆشی ئایدزدا سەربكەوێت‪،‬‬ ‫بۆچی ئەمە گشتگیرناكرێت؟‬ ‫بۆ وەاڵم��دان��ەوەی ئەم پرسیارە‬ ‫دەب���ێ���ت س���ەی���ری ش���ێ���وازی‬ ‫چارەسەری نەخۆشەكە بكەین‪.‬‬ ‫چیرۆكی نەخۆشە بەرلینییەكە‬ ‫براون‪ ،‬واتە ئەو نەخۆشەی‬ ‫ك���ە م��ۆڵ��ەت��ی��دا پ��زی��ش��ك��ەك��ان‬ ‫چ��ارەس��ەری ب��ە بەكارهێنانی‬ ‫سنوورەكانی زانستی پزیشكی‬ ‫بۆ بكەن كێشەكەی زیاتربوو‬ ‫لەنەخۆشی ئایدز‪ ،‬ئەو (‪ )١٠‬ساڵ‬ ‫دوای توشبوون بەئایدز تووشی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووی‬ ‫خوێنیش ه��ات��ب��وو‪ ،‬ه���ەر ب��ەم‬ ‫ه��ۆك��ارە كاتێك دكتۆر گیرۆ‬ ‫هوتەر لەنەخۆشخانەی چریتە‬ ‫لەبەرلین چ��ارەس��ەری ئ��ەوی‬ ‫گرتە ئەستۆ تێگەیشت كە دەبێت‬ ‫هاوكات كێشەی ئایدزەكەیشی‬ ‫ل��ەب��ەرچ��اوب��گ��رێ��ت‪ ،‬س��ەب��ارەت‬ ‫بەنەخۆشی شێرپەنجەی خوێن‬ ‫یەكێك لەچارەسەرە ئاساییەكان‬ ‫بەكارهێنانی قەدەخانەكانە‪ ،‬بۆ ئەم‬ ‫كارە پێویستبوو بە بەكارهێنانی‬ ‫تیشك‌و چ��ارەس��ەری دەرمانی‬ ‫هەموو خانە شێرپەنجەییەكان‬ ‫ل��ەن��اوب��ەرن‪ ،‬ئ��ەم ك���ارە دەب��وو‬ ‫بەهۆی ئەوەی بەنزیكەی هەموو‬

‫خرۆكە سپییەكان كە كارەكەیان‬ ‫بریتییە لەبەرگریكردن لە لەش‬ ‫لەناوبچن‪ ،‬بەسەرنجدان بەوەی‬ ‫جێگەیەك بۆ مانەوەی ڤایرۆسی‬ ‫(‪ )HIV‬ن��ەم��ای��ەوە (چ��ون��ك��ە‬ ‫ڤایرۆسی ئ��ای��دز لەنێوخرۆكە‬ ‫سپییەكاندا دەژی���ن)‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫ل��ەن��اوب��ردن��ی ه��ەم��وو خ��رۆك��ە‬ ‫سپییەكان ب��ەوات��ای ئ��ەوە نییە‬ ‫نەخۆشییەكە نەگەڕێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫لەوانەیە ڤایرۆسەكە لەشوێنێكدا‬ ‫خۆی شاردبێتەوەو دوای ئەوەی‬ ‫پێوەندی قەدەخانەكان ئەنجامدراو‬ ‫خانە ن��وێ خ��ران��ە جێگەكەی‬ ‫دووب��ارە چاالك ببێتەوە‪ ،‬دكتۆر‬ ‫ه��وت��ەرو تیمە پزیشكییەكەی‬ ‫ئ��اگ��اداری بازدانێكی جنیتیكی‬ ‫ل��ەه��ەن��دێ��ك ك��ەس��داب��وون كە‬ ‫بەشێوەی سروشتی لەبەرانبەر‬ ‫ڤایرۆسی (‪)HIV‬دا بەرگەدەگرن‌و‬ ‫ئەم ڤایرۆسە پەییان پێنابات‪.‬‬ ‫بازادانێكی جینیتیكی‬ ‫سوودمەند‬ ‫ل��ەس��ەر رووب���ەری خرۆكە‬ ‫سپییەكانی خ��وێ��ن پرۆتینێك‬ ‫بەناوی (‪ )CCR5‬بوونی هەیە‪،‬‬ ‫توێژینەوەكان لەسەر نەخۆشی‬ ‫ئ��ای��دز پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ك��ە ئەم‬ ‫پرۆتیینە هەلی ئەوە بەڤایرۆسی‬ ‫(‪ )HIV‬دەدات تاوەكو بلكێت‬ ‫ب�����ەڕووب�����ەری خ���ان���ەك���ەوەو‬ ‫س���ت���رك���ت���ۆرەی ج��ی��ن��ی��ت��ی��ك��ی‬ ‫خ��ۆی بنێرێتە ن��او خانەكەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ە ك��ردارێ��ك��ە ڤایرۆسەكە‬ ‫بەئەنجامدانی خۆی زیاددەكات‪.‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوەكان لەنێوان‬ ‫ل��ەس��ەدا ی��ەك ب��ۆ س��ەدا دووی‬ ‫خەڵكی ئەمریكاو ئ��ەوروپ��ای‬ ‫خ��ۆرئ��اوا بەشێوەی سروشتی‬ ‫هەڵگری ب��ازدان��ی دلتا (‪)٣٢‬‬ ‫لەنێو جنێكدان ك��ە بەرپرسە‬ ‫لەڕەمزكردنی ئەم پرۆتیینە‪.‬‬ ‫ئ����ەم ب����ازادان����ە ل��ەج��ی��ن��ی‬ ‫(‪)CCR5‬دا دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫پێشگیریبكرێت لەبەرهەمهێنانی‬ ‫پروتینی چاالك‌و لەنەبوونی ئەم‬ ‫پرۆتینەشدا ڤایرۆسی (‪)HIV‬‬ ‫ناتوانێت لەو رێگەوە بچێتە نێو‬

‫خانەكانی سیستەمی بەرگرییەوە‪،‬‬ ‫هەڵبەت ئ��ەم ب��ازدان��ە هەمیشە‬ ‫لەبەرژەوەندی نەخۆشدا نییەو‬ ‫ئەگەری تووشبوون بەڤایرۆسی‬ ‫نیلی خۆرئاوا بەرزدەكاتەوە‪.‬‬ ‫ب�����ەاڵم ب���ۆ ك��ەس��ێ��ك كە‬ ‫لەئێستادا ت��ووش��ی نەخۆشی‬ ‫ئایدزبووە لەنێوان چارەسەری‬ ‫ئایدزو بەرزبوونەوەی ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون بەڤایرۆسی نیلی‬ ‫خ���ۆرئ���اوا ئ��ەگ��ەر یەكێكیان‬ ‫هەڵبژێرێت بێگومان چارەسەری‬ ‫ئایدز هەڵدەبژیرێت‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر هوتریس گەیشت‬ ‫بەهەمان ئەنجام كە لەوانەیە‬ ‫بەكارهێنانی ئەم بازدانە جینیتیكییە‬ ‫ل��ەك��ات��ی پ��ێ��وەن��ددا رێگەیەكی‬ ‫گونجاو بۆ چارەسەری ئایدزی‬ ‫نەخۆشەكە بێت‪ ،‬لیستی ناوی‬ ‫ب��ەخ��ش��ەرەك��ان (‪ )١٣‬ملیۆن‬ ‫ك��ەس��ب��وو‪ ،‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان‬ ‫دەری���ان���خ���س���ت ل��ەن��ێ��و ئ��ەم‬ ‫كەسانەدا (‪ )٢٣٢‬كەس هەڵگری‬ ‫هاوئاهەنگی تایبەتمەندی پێویستن‬ ‫بۆ پێوەندەكە‌و چانسی بەرزیان‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی نەشتەرگەرییەكە‬ ‫سەركەوتووبێت‪،‬‬ ‫دوای ئ�����ەوەی لیستەكە‬ ‫كورتكرایەوە‪ ،‬تیمە پزیشكییەكە‬ ‫لێكۆڵینەوەی لەسەر كەسەكان‬ ‫ك���رد ت���اوەك���و ب��زان��رێ��ت ئایا‬ ‫لەنێوانیاندا كەسێك هەیە هەڵگری‬ ‫ب��ازدان��ی دل��ت��ا (‪ )٣٢‬لەجینی‬ ‫(‪)CCR5‬دا بێت‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫ژمارەی بەختی بڕاون (‪ )٦١‬بوو!‬ ‫بەخشەری ژمارە (‪ )٦١‬بۆ‬ ‫بڕاون گونجاوبوو‪ ،‬بەم شێوەیە‬ ‫ل��ەش��ی بێسیستەمی ب��ەرگ��ری‬ ‫بەخانەخوێی‬ ‫نەخۆشەكەبوو‬ ‫ه��ەن��دێ��ك خ���ان���ەی ن���وێ كە‬ ‫بەیارمەتی قەدەخانەكانی ئەم‬ ‫بەخشەرە ئاماددەكرابوو‪ ،‬سیستەمە‬ ‫بەرگرییەكەی نەتەنیا خانەی‬ ‫شێرپەنجەیی تێدانەبوو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئایدزش زەفەری پێنەدەبرد‪.‬‬ ‫بەاڵم لەوانەبوو ڤایرۆسەكە‬ ‫جارێكیتر هێرشبكات‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫تیمە پزیشكییەكە چاوەڕێیانكرد‬


‫‪33‬‬

‫ل����ەری����س����ك����ە‬ ‫گ��ەورەك��ان ت��وان��ای ڤ��ای��رۆس‌و‬ ‫خۆگونجاندن‌و بەهێزبوونێتی‬ ‫لەبەرانبەر چارەسەرەكاندا‪.‬‬ ‫ب������روان ئ���ەوك���ات���ەی كە‬ ‫تووشی ئایدزبوو سەركەوتووانە‬ ‫ت��وان��ی��ب��ووی نەخۆشییەكەی‬ ‫ب��ەچ��ارەس��ەری دژە ڤ��ای��رۆس‬ ‫ك���ۆن���ت���رۆڵ���ب���ك���ات‪ ،‬ل��ەك��ات��ی‬ ‫چ�����ارەس�����ەری ش��ێ��رپ��ەن��ج��ە‬ ‫خوێنەكەیدا رەزامەندی لەسەر‬

‫ب����ڕوان‬ ‫كە توانیبووی‬ ‫ب��ەب��اش��ت��ری��ن شێوە‬ ‫ئایدزەكەی كۆنتڕۆڵبكات‪.‬‬ ‫خ���اڵ���ێ���ك���ی���ت���ر ئ����ەوەی����ە‬ ‫لێكۆڵینەوەكان پیشانیدەدەن ئەو‬ ‫هەڵگری جۆرێك لەڤایرۆسی‬ ‫ئایدزبوو كە دەتوانێت خرۆكە‬ ‫سپییەكان تووشبكات بێئەوەی‬ ‫پێویستی بەپڕوتینی(‪)CCR5‬‬ ‫هەبێت‪ ،‬هێشتا كەس نازانێت‬ ‫چ��ۆن ئ��ەم ڤایرۆسە قەدەخانە‬ ‫تووشنەكرد‪،‬‬ ‫پێوەندییەكانی‬ ‫ه��ەروەه��ا ب���ڕوان ك��اری��گ��ەری‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫ت��اوەك��و ببینن ئایا لە لەشیدا‬ ‫دووبارە ڤایرۆسەكە باڵودەبێتەوە‪،‬‬ ‫یان نا‪ ،‬بەاڵم بەتێپەڕبوونی كات‬ ‫هیچ نیشانەیەك لەزیادبوونی‬ ‫ڤایرۆسەكە نابینرێت‪ ،‬چەندینجار‬ ‫نموونە لەبەشە جۆربەجۆرەكانی‬ ‫لەشی تەنانەت لەمێشكی كە‬ ‫ل��ەوان��ەب��وو ڤایرۆسەكە خۆی‬ ‫تێدا شاردبێتەوە هەڵگیراوەو‬ ‫تاوەكو ئێستا بوونی ڤایرۆس‬ ‫بەدینەكراوە‪ ،‬بۆیە كۆمەڵگەی‬ ‫پزیشكی ئێستا قەبووڵیانكردووە‬ ‫ك��ە ی���ەك ن��ەخ��ۆش��ی ئ��ای��دزی‬ ‫بەتەواوەتی چارەسەركراوە‪.‬‬ ‫ئەمە چارەسەری ئایدز نییە!‬ ‫ل��ەڕاس��ت��ی��دا ن��اك��رێ��ت بەمە‬ ‫بوترێت چارەسەری ئایدز‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەمە تەنیا هەنگاوێكە ب��ەرەو‬ ‫چ��ارەس��ەر‪ ،‬ه��ۆك��ار زۆرن كە‬ ‫دەریدەخەن ناكرێت ئەم شێوازە‬ ‫لەسەر ملیۆنەها نەخۆشی ئایدز‬ ‫دووبارەبكرێتەوە‪ ،‬یەكەم شت‬ ‫ب���راون‌و تیمە چ��ارەس��ەرك��ەی‪،‬‬ ‫ریسكی زۆریانكرد كە هەڵبەت‬ ‫ل��ەن��اچ��اری��ی��ەوە بوو‬ ‫ی���ەك���ێ���ك‬

‫وەس��ت��ان��ی چ����ارەس����ەرە دژە‬ ‫ئایدزەكەدا‪ ،‬ئەم كارە بەكردەوە‬ ‫هەلی بۆڤایرۆسەكە رەخساند‬ ‫تاوەكو بەخێرای گەشەبكات‪.‬‬ ‫بەختەوەرانە دوای وەرگرتنی‬ ‫قەدەخانەكان ڤایرۆسەكە دابەزی‬ ‫ب��ۆ ئ��اس��ت��ێ��ك��ی زۆر ن���زم كە‬ ‫هەستی پێناكرێت‪ ،‬بەاڵم بەپێی‬ ‫دوای���ن لێكۆڵینەوەكان هێشتا‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی ئ��ای��دز ل��ە لەشیدا‬ ‫ه��ەی��ە ب��ا ئاستەكەشی هێندە‬ ‫نزمبێت كە هەستی پێنەكرێت‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە وەس��ت��ان��دن��ی چ��ارەس��ەرە‬ ‫دژە ڤایرۆسییەكان ب��ەوات��ای‬ ‫رەخساندنی هەلە بۆ ڤایرۆسەكە‬ ‫باڵوببێتەوەو ئەمەش مەترسیدارەو‬ ‫ریسكێكی گەورەیە‪.‬‬ ‫خاڵی دووه����ەم ریسك‌و‬ ‫مەترسی مردنە لەكاتی پێوەندی‬ ‫قەدەخانەكان‪ ،‬ئەوانەی ئەچنە‬ ‫ژێر ئەم نەشتەرگەرییەوە ئەگەری‬ ‫مردنیان (‪ )%١٠‬تاوەكو (‪)%٤٠‬‬ ‫ە ئەمەش ریسكێك نییە هەموو‬ ‫ك���ەس���ێ���ك ب��چ��ن��ە‬ ‫ژێ�����رب�����اری‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫ب������ۆ‬

‫الوەك���ی پ��ڕ ئ���ازاری زۆریشی‬ ‫چەشت‪ ،‬وەكو نابینایی كاتی‌و‬ ‫لەكیسچوونی بەشێك لەیادەوەری‬ ‫بەشێوەی كاتی‪.‬‬ ‫لەقۆناخێكی چ��ارەس��ەردا‪،‬‬ ‫پزیشكەكان ناچاربوون بڕاون‬ ‫ببنە نێوكۆمای كۆنتڕۆڵكراوە‬ ‫ت��اوەك��و ب��ت��وان��ن كاریگەرییە‬ ‫خ��راپ��ەك��ان��ی چ���ارەس���ەرەك���ە‬ ‫كۆنتڕۆڵبكەن‪ ،‬بۆ ماوەیەكی درێژ‬ ‫لەژێر چ��ارەس��ەری سروشتییدا‬ ‫بوو تاوەكو بتوانێت هاوسەنگی‬ ‫خۆی بەدەستبهێنێتەوەو توانای‬ ‫قسەكردن پەیدابكاتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند ك��ەس ناتوانێت‬ ‫نكۆڵی لەتوانای تیمە پزیشكییەكە‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬ب���ەاڵم چ��ارەس��ەرەك��ە‬ ‫لەئەنجامی بارودۆخێكی ئاڵۆزو‬ ‫قورسدابوو كە شانس‌و بەختی‬ ‫براونیش دەوری زۆری هەبوو‪،‬‬ ‫دۆزینەوەی كەسێك كە لەگەڵ‬ ‫بارۆدۆخی بڕاوندا هاوئاهەنگ‬ ‫بێت‌و لەهەمانكاتیشدا هەڵگری‬ ‫ئ��ەم ب��ازدان��ە ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ۆ خۆی‬ ‫رێكەوتێكی گەورە ئەژماردەكرا‪.‬‬ ‫هیوا نوێكان بۆ چارەسەری‬ ‫ئایدز‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەوان��ەی‬ ‫باسكرا ش��ێ��وازی چ��ارەس��ەری‬ ‫ئ���ەو ن��ەخ��ۆش��ە رێ��گ��ەی نوێی‬ ‫توێژینەوەی بۆ كردووینەتەوە‪،‬‬ ‫یەكێك ل��ەو رێگەیانە كە زۆر‬ ‫پێشوازی لێكراوە شێوازێكی‬ ‫پێشكەوتووە لەسەر بنچینەی‬ ‫ئەندازیاری جینیتیك‪ ،‬لەم رێگەوە‬ ‫دەك��رێ��ت راستەوخۆ (‪)DNA‬‬ ‫ێكی دیاریكراو لەنێو جێنومدا‬ ‫دەستكاریبكرێت‪.‬‬ ‫لەم تەكنەلۆژیادا دەكرێت‬ ‫بەتەكنیكە ئاڵۆزەكان بازدانی‬ ‫دل���ت���ا (‪ )٣٢‬ل��ەن��ێ��و خ��ان��ە‬ ‫ب���ەخ���ش���راوەك���ان ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫دەستكرد دروستبكرێت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە ژم��ارەی ئەو كەسانەی‬ ‫دەت��وان��ن ق��ەدەخ��ان��ە ببەخشن‬ ‫زی����اددەك����ات‪ ،‬لەهەنگاوێكی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووت��ردا ت���وێ���ژەران‬ ‫دەت���وان���ن ل��ەن��ێ��و ق��ەدەخ��ان��ەی‬

‫خودی نەخۆشەكە ئەم بازدانی‬ ‫جینیتییكییە دروس��ت��ب��ك��ەن‌و‬ ‫جارێكیتر پ��ێ��وەن��دی ك��ە ن��ەوە‬ ‫بەلەشی نەخۆشەكە خۆیەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم ك���ارە الی��ەن��ە خراپەكانی‬ ‫چارەسەرەكە زۆر كەمدەكاتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەم پرۆسەیە بەڕادەیەك‬ ‫نرخەكەی بەرزە ناكرێت هیوادار‬ ‫بین بكرێت وەكو چارەسەرێكی‬ ‫گشتی بەكاربهێنرێت‌و دەبێت‬ ‫چ����ارەس����ەری ك��اری��گ��ەرت��رو‬ ‫ئابووریانەتر لەبەرچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫تێكۆشان ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫چارەسەری ئایدز درێژەی هەیە‪،‬‬ ‫هەرچەند ژمارەیەك لەتوێژەران‬ ‫دەڵێن لەوانەیە هەرگیز نەتوانین‬ ‫چارەسەری كۆتایی بدۆزینەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ژمارەیەكیتر لەتوێژەران‬ ‫گەشبینترن‌و هیوادارن رۆژێك‬ ‫چارەسەری كۆتایی بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫ت��ا ئ��ەوك��ات��ە تیكۆشانەكەیان‬ ‫بەئاڕاستەی بەهێزكردنی لەش‬ ‫لەبەرانبەر ئ��ەم نەخۆشییەدایە‪،‬‬ ‫لەئێستادا ئەگەری دۆزینەوەی‬ ‫ج���ۆرێ���ك ڤ��اك��س��ن ب��ەه��ێ��زت��رە‬ ‫لەئەگەری چارەسەری گشتی‌و‬ ‫كۆتایی‪.‬‬ ‫ل��ەم��ك��ات��ەدا ب��ەرب��ەرەك��ان��ێ‬ ‫لەگەڵ نەخۆشی ئایدز ل��ەدوو‬ ‫ئاڕاستەدایە‪ :‬یەكەم پەرەپێدانی‬ ‫بەكارهێنانی ئەو چارەسەرانی‬ ‫گەشەی ڤایرۆسەكە هێواشتر‬ ‫دەك��ات��ەوەو دووه��ەم تێكۆشانە‬ ‫ب��ۆ ك��ەم��ك��ردن��ەوەی ژم���ارەی‬ ‫تووشبوان بەئایدز‪.‬‬ ‫رێ��گ��ەك��ان��ی گ��واس��ت��ن��ەوەی‬ ‫نەخۆشی ئایدز كەمن‪ ،‬ئەمەش‬ ‫ئ��ەو هەلە ب��ەزان��ای��ان‌و خەڵك‬ ‫دەدات تاوەكو بەبردنە سەرەوەی‬ ‫هوشیاری كۆمەڵگە ژم��ارەی‬ ‫تووشبوان زۆر كەمبكەنەوە‪،‬‬ ‫لەوانەیە رۆژێ��ك چ��ارەس��ەری‬ ‫كۆتایی بۆ ئایدز بدۆزرێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم تائەوكاتە دەكرێت پێش‬ ‫ب��ەب�ڵاوب��وون��ەوەی ب��ەرب�ڵاوی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ە ل��ەك��ۆم��ەڵ��گ��ەدا‬ ‫بگیرێت‪.‬‬ ‫وەرگێڕان‌و ئامادەكردنی‪ :‬كاوە‬


‫‪34‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫تای خوێنبەربوونی كریمە كۆنگۆ‬ ‫م����اوەی����ەك ل������ەوەو پێش‬ ‫نەخۆشی «تای كریمە كۆنگۆ»‬ ‫لەواڵتی دراوسێمان ئێران دەیان‬ ‫كەسی تووشكردو بوو بەهۆی‬ ‫م��ردن��ی الن��ی��ك��ەم (‪ )٦‬ك��ەس‬ ‫لەتارانی پایتەخت بۆ ئاشنایەتی‬ ‫زی��ات��ر ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫گ���ۆڤ���اری زان��س��ت��ی ن���وێ ئ��ەم‬ ‫بابەتەی بۆ ئامادەكردوون‪.‬‬ ‫ت�����ای ك���ری���م���ە ك��ۆن��گ��ۆ‬ ‫نەخۆشییەكی كتوپڕی ت��اداری‬ ‫خوێنبەردەرە كە بۆ یەكەمینجار‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٤٤‬دا لەكریمەی‬ ‫ئ��ۆك��رای��ن شیكرایەوەو ن��اوی‬ ‫تای خوێنبەردەری لێنرا‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٦٩‬دا دەركەوت هۆكاری‬ ‫نەخۆشییەك لەكۆنگۆ بەهەمان‬ ‫نیشانەی خوێنبەربوونەوە هەمان‬ ‫هۆكاری نەخۆشییەكەیە لەكریمە‪،‬‬ ‫بۆیە ناوی تای خوێنبەربوونی‬

‫ك��ری��م��ە ك��ۆن��گ��ۆی‬

‫(‪Crime‬‬

‫‪Hemorrhagic‬‬

‫‪Congo‬‬

‫‪ )Fever‬ب��ەك��ورت��ك��راوەی��ی‬ ‫(‪ )CCHF‬لێنرا‪.‬‬ ‫ئ��ەم نەخۆشییە سێ كێشە‬ ‫دروستدەكات‬ ‫‪ -١‬كێشەی تەندروستی‬ ‫كە هەندێكجار دەبێت بەهۆی‬ ‫مردن‪.‬‬ ‫‪ -٢‬گواستنەوەی ڤایرۆسەكە‬ ‫بۆ نێو ئاژەاڵن‌‪ ،‬كە مرۆڤ ناچار‬ ‫دەبێت ئ��اژەڵ��ەك��ان لەناوببات‪،‬‬ ‫ئەمەش زیانێكی ئابووری گەورە‬ ‫دەگەێنێت بەكۆمەڵگە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬دروستكردنی كێشەی‬ ‫س���ی���اس���ی‌و ك���ەم���ك���ردن���ەوەی‬ ‫هاتوچۆی نێوان واڵتان‪.‬‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەی م��ێ��ش��ۆل��ەو گ��ەن��ەوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪.‬‬

‫ئ��ەم ڤایرۆسە لەبنەماڵەی‬ ‫(‪)Buniaviridae‬كانەو لەجۆری‬ ‫ڤایرۆسەكە‬ ‫(‪)Nairovirus‬‬ ‫لەنێو لەشی گەنەیەك بەناوی‬ ‫(‪ )Hyalomma‬زۆردەب��ێ �ت‌و‬ ‫دەگوازرێتەوە بۆ بڕبڕەدارەكان‌و‬ ‫لەڕێگەی ناوسكی گەنەكەوە‬ ‫ب��ۆ ن��ەوەك��ان��ی دوای گەنەكە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫ئاژەاڵنی وەك مانگا‌و مەڕو‬ ‫بزن بەهۆی گەنەوە ڤایرۆسەكەیان‬ ‫بۆ دەگ��وازرێ��ت��ەوەو ڤایرۆسەكە‬ ‫ل��ەن��ێ��و خ��وێ��ن��ی��ان��دا ه��ات��وچ��ۆ‬ ‫دەك���ات‪ ،‬ب��ەاڵم نابێت بەهۆی‬ ‫نەخۆشی‌و مردنی گیاندارەكە‪،‬‬ ‫بەاڵم خوێنـــەكەیان بۆ مرۆڤ‬ ‫نەخۆشییەكەی‬ ‫زیانبەخشەو‬ ‫پێدەگوازرێتەوە‪ ،‬هەروەها مرۆڤ‬ ‫ب��ەه��ۆی پ��ێ��وەدان��ی گ��ەن��ەك��ەوە‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ن��ەخ��ۆش بكەوێت‌و‬

‫خوێن‌و شلەمەنی لەشی مرۆڤی‬ ‫ت��ووش��ب��وو ل��ەوان��ەی��ە خەڵكیتر‬ ‫تووشی نەخۆشی بكات‪ ،‬بەگشتی‬ ‫مرۆڤ بە سێ رێگە تووشی ئەم‬ ‫نەخۆشییە دەبێت‪.‬‬ ‫‪ -١‬ل��ەك��ات��ی س��ەرب��ڕی �ن‌و‬ ‫پ��ارچ��ەپ��ارچ��ەك��ردن��ی گۆشتی‬ ‫ئ��اژەاڵن��ی وەك چ��ێ �ل‌و م��ەڕو‬ ‫ب��زن‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە خوێنی ئاژەڵە‬ ‫تووشبووەكە لەڕێگەی برینەوە‬ ‫بۆ لەشی مرۆڤ بگوازرێتەوە‪،‬‬ ‫خواردنی شیرو پەنیری نەكواڵو‪،‬‬ ‫ی����ان پ��اس��ت��ۆرای��ز ن���ەك���راوی‬ ‫ئ���ەو ئ���اژەاڵن���ەش ب��ۆ م��رۆڤ‬ ‫مەترسیدارە‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ل���ەڕێ���گ���ە گ���ەن���ەوە‬ ‫ل����ەو ن���اوچ���ان���ەی پ��ەت��اك��ەی‬ ‫لێدەركەوتووە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ل��ەك��ات��ی چ���اودێ���ری‬ ‫پ���زی���ش���ك���ی‌و پ����ەرەس����ت����اری‬


‫‪35‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫لەنەخۆشەكان‪ ،‬لەوانەیە لەڕێگەی‬ ‫خوێن‌و شلەمەنی نەخۆشەكانەوە‬ ‫بگوازرێتەوە‪ ،‬ئەگەرێكی زۆر‬ ‫كەمیش ه��ەی��ە ل��ەدای��ك��ەوە بۆ‬ ‫منداڵ بگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەچ��وون��ە ن���اوی ڤ��ای��رۆس‬ ‫ب��ۆ نێو ل��ەش ب��ەه��ەر ی��ەك لەو‬ ‫رێگانەی س��ەرەوە دوای كاتی‬ ‫متبوونێكی (‪ )٣‬تاوەكو (‪)١٢‬‬ ‫رۆژ لەوانەیە لەهەر (‪ )٥‬كەس‪،‬‬ ‫كەسێك نەخۆش بكەوێت‪ ،‬واتە‬ ‫ئ��ەگ��ەری تووشبوون (‪)٥/١‬ە‪،‬‬ ‫رێژەی مردن لەو كەسانەی كە‬ ‫بەتەواوەتی تووش دەبن (‪)%١٥‬‬ ‫بۆ(‪)%٣٠‬ە‪ ،‬هەڵبەت كاتی متبوون‬ ‫بۆ ئەوانەی بەهۆی گەنەوە تووش‬ ‫دەبن كورتترە لەوانەی بەهۆی‬ ‫دەرزی‪ ،‬یان شلەمەنی دەرچوو‬ ‫لەنەخۆشەكانەوە تووشدەبن‪.‬‬ ‫لەهەموو تەمەن‌و رەگەزەكاندا‬ ‫لەوانەیە تووشبوون بەونەخۆشییە‬ ‫رووب��دات‪ ،‬بەاڵم بەهۆی كاری‬ ‫پیاوانەوە كە زۆرتر سەروكاریان‬ ‫لەگەڵ ئاژەاڵندا هەیە ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��ون زی��ات��رە‪ ،‬ل��ەئ��ەم��ڕۆدا‬

‫دۆزی����ن����ەوەی نەخۆشییەكەو‬ ‫چارەسەرو پارێزگاری دەتوانێت‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر رێ��ژەی مردن‬ ‫كەمبكاتەوە‬ ‫نیشانەكانی نەخۆشی تای‬ ‫كریمە كۆنگۆ‬ ‫ئەم نەخۆشییە بەدوو قۆناخ‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬قۆناخی یەكەم‬ ‫بریتییە لەدەستپێكی لەپڕی‬ ‫نەخۆشی‌و نیشانەكانی بریتیین‬ ‫لەســـەرئێشەی ت��وون��د‪ ،‬تای‬ ‫ب���ەرز‪ ،‬ئ���ازاری پشت‪ ،‬ئ��ازاری‬ ‫ج��وم��گ��ەك��ان‪ ،‬ئ����ازاری س�ك‌و‬ ‫رشانەوەو سكچوونی ئاسایی‌و‬ ‫چاوانی ئاوساو قورگی سوور‪،‬‬ ‫ل���ەگ���ەڵ گ���ێ���ژی‌و ن��ائ��ارام��ی‌و‬ ‫دابەزینی پەستانی خوێن‪ ،‬قۆناغی‬ ‫دووه���ەم���ی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ەش‬ ‫لەپڕ دەردەك���ەوێ���ت‌و (‪ )٢‬بۆ‬ ‫(‪ )٣‬رۆژ دوای دەستپێكی‬ ‫نەخۆشییەكە دەستپێدەكات بریتییە‬ ‫لەخوێنبەربوونی ب��ەرف��راوان‪،‬‬ ‫ئ���ەم خ��وێ��ن��ەش ب��ەت��ەواوەت��ی‬ ‫نەخۆشییەكە دەگوازێتەوە‪.‬‬ ‫ئامادەكردنی‪ :‬زانستی نوێ‬


‫‪36‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫دایکی نامیهرەبان‬

‫دایک ناسراوە بەمێهرەبانی‌و فیداکاری‪ ،‬ئەمە نەتەنیا بۆ مرۆڤ‪ ،‬بەڵکو بۆ گیانلەبەرانیتریش راستە‪ ،‬دایک بۆ رزگارکردنی رۆڵەکەی خۆی‬ ‫هەمەچەشنە فیداکاری دەکات‪ ،‬بەاڵم هەموو دایکەکان وانیین‌و هەن لەوپەڕی نامێهرەبانیدان‪ .‬دایکە تامارینە سمێڵدارەکان‪ ،‬هەندێکجار‬ ‫رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن‪ ،‬یوهان لیدۆفرۆ لەتۆێژەرانی زانکۆی مەدرید کە لێکۆڵینەوە لەسەر شیردەرە بااڵکان دەکات لەمبارەوە دەڵێت‬ ‫«شیکاری جینیتیکی ئەو هەلەی بۆ رەخساندوین کە پیشانیبدەین هەندێک لەدایکەکانی تامارین رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن»‪.‬‬ ‫ئەو دایکانەی رۆڵەکانی خۆیان دەکوژن بەپێی رێکخستنی گروپەکان ئەگەرێکی کەم بۆ زیندوومانەوە دەبینن‪ ،‬بەاڵم بەهەرحاڵ رووداوێکی‬ ‫خەمناکە‪ ،‬هەندێک لەدایکەکان بۆ کوشتنی رۆڵەکانیان دەچنە سەرپۆپی درختە بەرزەکان‌و لەو شوێنەوە منداڵەکەیان بەردەدەنەوە‪.‬‬

‫شامپانزی‪ :‬هەڵبەت ئەو شامپانزەی لەوێنەکەدا لەگەڵ منداڵەکەیدا‬ ‫دەبینرێت زۆر ئارامەو فەزاکە فەزایەکی پڕ لەخۆشەویستییە‪،‬‬ ‫بەاڵم هەموویان وانیین‪ ،‬هەندێکجار شامپانزییە دایکەکان لەگەڵ‬ ‫کچەکانیاندا دەستدەدەکەن بەکوشتاری شامپانزییەکانیتر‪ ،‬لەدەیەی‬ ‫(‪)١٩٧٠‬دا جین گودواڵ‪ ،‬پسپۆڕی شیردەرەبااڵکان‪ ،‬لەگەڵ هاوکارەکانی‬ ‫رەفتارێکی ترسناکی شامپانزەیەکی دایک‌و کچەکەیان بەدیکرد‪،‬‬ ‫ئەوان بینییان شامپانزەیەکی دایک لەگەڵ کچەکەیدا‪ ،‬کۆرپەکانی‬ ‫النیکەم دوو شامپانزیی تریان کوشت‌و خواردیان‪ ،‬سیمون تاون‬ ‫سەند‌و هاوکارەکانی لەزانکۆی سنت ئەندرۆزی ئەساتلەند لەسەر ئەو‬ ‫بڕوایەن ئەم کوشتارە کاتێک روودەدات کە مێیەکان لەژێر فشاری‬ ‫پێشبڕکێ لەسەر ئەو زەوینانەن کە خەریکە وشک دەبن‪.‬‬

‫پاندا‪:‬پاندا مێیە زەبەاڵحەکان بەهیچ شێوەیەک نایانەوێت دایکێکی‬ ‫خراپ بن‪ ،‬بەاڵم هەندێکجار لەدەستییان دەردەچێت‪ ،‬بێچووەکانییان‬ ‫زۆر بچووکن‌و کێشەکەیان لەنێوان (‪ )١٠٠‬تاوەکو (‪ )٢٠٠‬گرامە‪،‬‬ ‫کێشی دایکەکە (‪ )١٢٧‬کیلۆگرامە‪ ،‬ئەم گیاندارە زەبەاڵحە هەندێک‬ ‫جار بێچووەکەی خۆی دەشێلێت‪.‬‬

‫فنسی بازو‪ :‬هەندێک فنسی بازوی مێ‪ ،‬هەڵبەت وەک نێرەکان‪ ،‬حەزیان‬ ‫بەدروستکردنی پێوەندییە لەدەرەوەی ئەو بەڵێنەی بەجووتەکەی خۆیان داوە‪ ،‬ولف‬ ‫گانگ فورستمایەر لەتوێژەرانی بەشی ئیکۆلۆژی رەفتاری‌و جینیتیکی ئەنستیتۆی‬ ‫ماکس پالنک لەو بارەوە دەڵێت «ئەمە واتایی ئەوە دەگەێنێت نێرێک‌و مێیەک‬ ‫پێکەوە دەبن بەجووت‌و هێالنە دروستدەکەن‌و ژیانی هاوبەش پێکدەهێنن‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا لەوانەیە لەدەرەوەی ئەم پرۆسەیەدا پێوەندی دروستبکەن‪ ،‬هەڵبەت ئەم‬ ‫کارە زۆر زیان لەجوجکەکان نادا‪ ،‬بەاڵم لێکۆڵینەوەکانی فورستمایەر پیشانیدەدات‬ ‫ئەم رەفتارە بۆماوەییە‪ ،‬ئەو دەڵێت «ئەم لێکۆڵینەوەیە زۆر شت دەربارەی‬ ‫رەفتارەکانی مرۆڤ دەردەخات‪ ،‬ئامارەکان پیشانیدەدەن ئەو دایک‌و باوکانەی‬ ‫پێوەندی لەدەرەوەی بنەمالەدا دروستدەکەن‪ ،‬بەئەگەری زۆرەوە کچ‌و کورەکانیان‬ ‫لەپێوەندییە ژن‌و مێردییەکانیاندا روو لەخیانەت دەکەن»‪.‬‬

‫قرشی گاالپاگو‪:‬‬ ‫قرشەکانی گاالپاگو وەکو ژمارەیەکی زۆر لەقرشەکان‪ ،‬هاوجۆرەکانی‬ ‫خۆیان دەخۆن‪ ،‬ئەگەر یەكێک لەم گیاندارانە‪ ،‬قرشێکی بچووک‬ ‫بدۆزێتەوە خێرا دەیخوات تەنانەت بیر لەوەش ناکاتەوە ئەمە‬ ‫لەوانەیە خزمی بێت یان نا!‬


‫‪37‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫کانگرۆ‪ :‬کانگرۆ مێیەکان بۆماوەیەکی دورودرێژ پارێزگاری‬ ‫لەمنداڵەکانی خۆیان دەکەن‌و لەناو کیسەکەیاندا هەڵیدەگرن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کانگرۆ مێیەکان کاتێک هەست بەمەترسی بکەن لەوانەیە منداڵەکەی‬ ‫خۆیان بکەن بەقوربانی‪ ،‬ئەم رووداوە کاتێک روودەدات کە دایکەکە‬ ‫چەندیین منداڵی لەتەمەنی جۆربەجۆردا هەیە‪ ،‬یەکێک لەناو سکییدا‌و‬ ‫یەکێک لەناو کیسەکەیداو یەکێک کە تۆزێک گەورەترە بەدواوەیەتی‪،‬‬ ‫ئەو کانگرۆیەی کە زۆری برسییە‪ ،‬یان لەباری جیسمییەوە لەژێر‬ ‫فشاردایە‪ ،‬لەوانەیە ئەوەی دەرەوە بەجێبهێڵێت‌و ئەوەی ناو کیسەکە‬ ‫فڕێ بدات‪ ،‬واتە هاوکات دەبێت بەهۆی مردنی چەندین منداڵی‪.‬‬

‫شێر‪ :‬دەربارەی شێرە مێیەکان کارێک ئەنجامی دەدەن زۆر خراپ‬ ‫نییە‪ ،‬لەڕاستییدا کارێکە کە دەبیت بیکەن‌و نایکەن‪ ،‬کاتێک شێری‬ ‫نێری بەدەسەاڵت دەیەوێت دەسەاڵتی خۆی بسەپێنێت چەندین‬ ‫بەچکە شێری ژێر دووساڵ دەکوژێت تاوەکو ئەگەری پێشبڕکێ‬ ‫لەداهاتوودا کەمکاتەوە‪ ،‬شێرە مێیەکە پێش بەشێرە نێرەکە ناگرێت‬ ‫تاوەکو بێچووە شێرەکان لەناو نەبات‪ ،‬تەنانەت لەوانەیە حەزی‬ ‫لێبێت خۆی لەشێرە نێرەکە نزیکبکاتەوە تاوەکو خانەوادەیەکی نوێ‬ ‫لەگەڵی دروستبکات‪.‬‬

‫مێرۆلەی دراکوال‪ :‬شاژن‌و کرێکارەکانی مێرولەی دراکوال‪ ،‬کە بەڕاستی‬ ‫ناوێکی بر بەپێستیان هەیە‪ ،‬کرمە گەراکانی (الرۆ) خۆیان کووندەکەن‌و‬ ‫خوێنەکەیان دەخۆن‪ ،‬بەم رەفتارە دەوترێت خوراکدانی همولنفی‬ ‫الرۆ‪ ،‬هەڵبەت ئەم کارە زیان بەالرۆکان ناگەێنێت بەاڵم سوودیشیان‬ ‫پێناگەێنێت‪.‬‬

‫مرۆڤ‪ :‬لەنێو مرۆڤەکاندا دەکرێت باشترین‌و خراپترین دایکەکان‬ ‫بدۆزیتەوە‪ ،‬هەرچەند زۆربەی دایکەکان مێهرەبانن‌و هەوڵ‬ ‫بۆ باشترین شت بۆ رۆڵەکانیان دەدەن‪ ،‬بەاڵم ژمارەی ئەو‬ ‫دایکانەش زۆرن کەمنداڵەکانیان لەباری جیسمی‌و دەروونییەوە‬ ‫دەچەوسێننەوە‪.‬‬ ‫ئەسپی دەریایی‪ :‬ئەو ئەسپە دەریاییەی لەوێنەکەدا دەبینرێت لەڕاستییدا‬ ‫نێرە نەک مێ‪ ،‬ئەسپە دەریاییەکەیان بەهۆی ئەو کارەی کە نایکەن بەدایکە‬ ‫خراپەکان ئەژماردەکرێن‪ ،‬دەربارەی ئەسپە دەریاییەکان‪ ،‬بەنزیکەیی هەموو‬ ‫کارەکان نێرەکان ئەنجامی دەدەن‌و تەنانەت ئاوس دەبن‪ ،‬پیتێر تسکە‬ ‫لەتوێژەرانی تاقیگەی ئیکۆلۆژی مولکیولی زانکۆی مەک کواری لەو بارەوە‬ ‫دەڵێت «پێشکەوتووترین شێوازی باوکایەتی ئەسپە دەریاییەکان ئەنجامی‬ ‫دەدەن‪ ،‬لەنێو لەشییدا کیسەیەک بوونی هەیە بۆ هەڵگرتنی لفی کۆرپەڵەکە‪،‬‬ ‫تەنانەت منداڵبوونیش لەئەستۆی نێرەکاندایە‪.‬‬

‫وەرگێرانی‪ :‬سەباح محەمەد‬


‫‪38‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫وەرزشكاران چی لەبارەی ژەمە‬ ‫خۆراكیەكانیان دەزانن‬ ‫سەرەڕای ئەوەی‬ ‫قسەیەكی باو هەیە‬ ‫كە دەڵێت تۆپی پێ‬ ‫بەشێوەیەكی سەرەكی‬ ‫یاریكردنە بەپێیەكانت‪،‬‬ ‫بەاڵم با ئەو قسەیە‬ ‫لەالیەك دابنێین‪ ،‬گرنگ‬ ‫ئەوە نییە تۆ چی جۆرە‬ ‫یارییەك دەكەیت‪،‬‬ ‫بەاڵم یاریزانی تۆپی‬ ‫پێ پێویستە ژەمە‬ ‫خۆراكییەكەی لەباشترین‬ ‫جۆربێت‬

‫گرنگی خواردنی باش بۆ‬ ‫یاریزانی تۆپی پێ‬ ‫ژەم��ەخ��ۆراك��ی یاریزانی‬ ‫تۆپی پ��ێ پێویستە ی��اری��زان‬ ‫لەبەرزترین ئاستی توانای‬ ‫جەستەیدا بهێڵێتەوە بەدرێژایی‬ ‫ماوەی یاریكردنەكە‪ ،‬هەروەها‬ ‫وزەی پێویست بۆ تۆپی پێ‬ ‫لەبەرسترین ئاستدا دەبێت‪،‬‬ ‫ئەگەر تۆ یاریزان بیت ئەوا‬ ‫دەت����ەوێ ك��ە دڵنیابیت كە‬ ‫خواردنێكی راست دەخۆیت‪،‬‬ ‫وەرزشەوانان بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫ب����ەرزت����ری����ن ئ��اس��ت��ەك��ان��ی‬ ‫دەس���ت���ك���ەوت پێویستییان‬

‫تەنیا بەبوونی لێهاتوویی‌و‬ ‫سەرسورهێنەر‬ ‫نواندنێكی‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵكو لەشوالرێكی‬ ‫تەندروستیشی دەوێت‪.‬‬ ‫خواردنی یاریزانی تۆپی‬ ‫پێ پێویستە‪:‬‬ ‫‪ -١‬وزەی زۆرب���ێ���ت‪،‬‬ ‫وەك س����ەرچ����اوەی����ەك بۆ‬ ‫ماسولكەكان‪ ،‬ئەمەش واتە‬ ‫رۆژان��ە خواردنی سێ ژەمی‬ ‫س���وك (وات����ە خ��ۆپ��اراس��ت��ن‬ ‫ل��ەزۆرخ��ۆری) بەشێوەیەكی‬ ‫رێكوپێك‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ئ���ەو خ��واردن��ان��ەی‬ ‫ك����ە زۆر دەوڵ����ەم����ەن����دن‬

‫ب��ەك��ارب��ۆه��ای��درەی��ت‪ ،‬وەك��و‬ ‫دان���ەوێ���ڵ���ەك���ان ك���ە ن���ان‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ك��ێ �ك‌و پسكیتییان‬ ‫ل��ێ��دروس��ت��دەك��رێ��ت ل��ەگ��ەڵ‬ ‫پەنیر‪ ،‬ی��ان ك��ەرە ب��ۆ ژەم��ی‬ ‫بەیانیان‪ ،‬لەژەمەكانی تردا ئەو‬ ‫دانەوێاڵنەی كە دەوڵەمەندن‬ ‫ب���ەڕۆن���ی رووەك������ی وەك���و‬ ‫گ��ەن��م��ەش��ام��ی‪ ،‬ع��ەل��ی ب��اب��او‬ ‫فستەق‪...‬هتد‪ ،‬دەتوانرێت‬ ‫س�����وودی�����ان ل��ێ��ب��ب��ی��ن��رێ��ت‬ ‫ئ���ەم���ە س�������ەرەڕای ب��رن��ج‌و‬ ‫پ��ەت��ات��ە‪ ،‬ه���ەروەه���ا ه��ەم��وو‬ ‫جۆرەكانی میوە بەسوودن‪،‬‬ ‫ك��ە یارمەتی دەرن لەكاتی‬


‫‪39‬‬

‫ئا‪ :‬دارا محەمەد جاف‬

‫خوێندكاری ماستەر لەزانستی كیمیای‬ ‫پزیشكی لەزانكۆیی هامدارد‪ ،‬نیودلهی‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫مەشقەكان‪،‬‬ ‫جێبەجێكردنی‬ ‫وەگ��ەڕان��ەوە لەڕاهێنانەكان‪،‬‬ ‫ل��ەدروس��ت��ك��ردن‌و بونیاتنانی‬ ‫ماسولكەكان‪.‬‬ ‫‪ -٣‬س����وودوەرگ����رت����ن‬ ‫بەشێوەیەكی مامناوەند لەو‬ ‫خواردنانەی كە دەوڵەمەندن‬ ‫ب��ەپ��ڕۆت��ی��ن‪ ،‬وەك���و گۆشتی‬ ‫س����وور‪ ،‬ب��اڵ��ن��دە ‪ ،‬م��اس��ی‪،‬‬ ‫بەرهەمەكانی شیر‪ ،‬فاسۆلیا‪،‬‬ ‫پۆڵكە‪ ،‬نیسك‪ ،‬كە پێویست‬ ‫ن��اك��ات ب��ەڕێ��ژەی��ەك��ی زۆر‬ ‫بەكاربهێنرێن‪ ،‬چونكە دەبنە‬ ‫ه���ۆی زی���ادك���ردن���ی كێشی‬ ‫ل������ەش‌و ل���ەب���ی���رم���ان ب��ێ��ت‬ ‫ك��ە خ���واردن���ی دەوڵ��ەم��ەن��د‬ ‫ب��ەپ��رۆت��ی��ی��ن س���ەرچ���اوەی‬ ‫س��ەرەك��ی وزە نیین لەكاتی‬ ‫راهێنان‌و مەشقەكاندا‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەش دەتوانێت بڕی پێویست‬ ‫ل��ەپ��رۆت��ی��ن ب��ۆ ه��اوس��ەن��گ��ی‬ ‫خ��واردن��ی ت��ەن��دروس��ت لەو‬ ‫خ��واردن��ان��ە وەرگ���رێ���ت كە‬ ‫بڕی تەواو لەكاربۆهایدراتیان‬ ‫تێدایە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬چ�������ەوری ك����ەم‪:‬‬ ‫هەوڵدان بۆ دووركەوتنەوە‬

‫ل���ەخ���واردن���ی چ�����ەور‪ ،‬ب��ەز‬ ‫(چ��ەوری گۆشت)‪ ،‬كرێمی‬ ‫س��ۆس��ەس‪ ،‬خواردنەمەنییە‬ ‫سوركراوەكان‪.‬‬ ‫‪ -٥‬زۆر خ����واردن����ی‬ ‫س�����ەوزەو م���ی���وە‪ :‬رۆژان����ە‬ ‫پێنجار بەالیەنی كەمەوە‪ ،‬كە‬ ‫زۆر پێویستە بۆ بەرگریكردن‬ ‫لەنەخۆشییەكان‪ ،‬بۆ بونیاتنان‌و‬ ‫دروستكردنی ماسولكەكان‪،‬‬ ‫بۆ زوو چاكبوونەوە لەكاتی‬ ‫پێكانەكان‪.‬‬ ‫‪ -٦‬دوورك����ەوت����ن����ەوە‬ ‫لەخواردنەوە كحولیەكان‪:‬‬ ‫چ��ون��ك��ە دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی‬ ‫گەشەی هێواش‪ ،‬دواكاوتن‌و‬ ‫هێواش چاكبوونەوە دوای‬ ‫پێكانەكان‪ ،‬زیادكردنی كێشی‬ ‫لەش بەتایبەت گەورەبوونی‬ ‫ورگ‪.‬‬ ‫یاریزانی تۆپی پێ‬ ‫پێویستە چی بخوات پێش‬ ‫دەستپێكردنی یاریی‪:‬‬ ‫ب����ەه����ۆی پ��ێ��وی��س��ت��ی‬ ‫بەماندووبوون‌و ملمالنێیەكی‬ ‫زۆر ل��ەك��ات��ی ی���اری تۆپی‬ ‫پ��ێ‪ ،‬بەشێوەیەكی بنچینەیی‬ ‫خ��واردن‪ ،‬یاخود ژەمی پێش‬ ‫ی��اری دەستپێكردن پێویستە‬ ‫خواردنێك بێت كە بەئاسانی‬ ‫هەزمبكرێت‪ ،‬تاوەكو وزەی‬ ‫پێویست دەستبكەوێت‪ ،‬ئەو‬ ‫خواردنانەش وەك خواردنی‬ ‫زۆری كاربۆهایدراتاكان‌و‬ ‫ش��ل��ەم��ەن��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ل��ەم��اوەی‬ ‫(‪ )٢٤‬كاتژمێری كە بڕیارە‬ ‫یارییەكەی تێدابكرێت‪.‬‬ ‫دواژەم (‪ )٥-٤‬كاتژمێر‬ ‫پێش دەستپێكردنی یاریی‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە م��ەع��ك��ەرۆن��ی‬ ‫لەگەڵ تەماتە كە پێكهاتبێت‬ ‫ل��ەس��ۆس��ەس‪ ،‬ی��ان مریشك‪،‬‬ ‫ی���اخ���ود خ���واردن���ێ���ك ك��ە‬ ‫پێكهاتبێت لەماسی توونە‬ ‫لەگەڵ پەتاتەدا‪.‬‬ ‫خ����واردن����ێ����ك����ی زۆر‬ ‫س��ووك (‪ )٢‬كاتژمێر پێش‬ ‫دەستپێكردنی یاری‪.‬‬

‫یاریزان پێویستە چی‬ ‫بخوات دوای تەواوبوونی‬ ‫یاری‬ ‫دووب���ارە خ��واردن��ی ئەو‬ ‫خۆراكانەی كە دەوڵەمەندن‬ ‫بەكاربۆهایدراتەكان دەست‬ ‫بەجێ دوای ی���اری‪ ،‬دەبێتە‬ ‫هۆی گەڕانەوەی وزەو توانای‬ ‫ب��ەك��اره��ات��وو بەشێوەیەكی‬ ‫خێرا‪.‬‬ ‫ی��اری��ك��ردن ل����ەدەرەوەی‬ ‫ی���اری���گ���ای خ�����ۆت‪ ،‬وات���ە‬ ‫گ��ەش��ت��ك��ردن ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫ئەنجامدانی یاری‬ ‫یاساكانی تیم هەندێك‬ ‫چ��ار واپێویست دەك��ات كە‬ ‫گ��ەش��ت ب��ك��ەی بەمەبەستی‬ ‫ئ���ەن���ج���ام���دان���ی ی���اری���ی���ە‬ ‫وەرزش��ی��ی��ەك��ان ك��ە ئەمش‬ ‫زۆر ئاستەمە خواردنێكی‬ ‫باش بخۆییت لەو كاتانەدا‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە باشترین بیرۆكە‬ ‫ئ��ەوەی��ە ك��ام ژەم��ە خۆراكی‬ ‫س��ووك لەگەڵ خواردنەوەی‬ ‫گ��ون��ج��او ئ��ام��اددەب��ك��ەی��ت‬ ‫لەجیاتی سوودوەرگرتن لەو‬ ‫خواردنانەی كە لەگەشتەكەتدا‬ ‫لەڕیستۆرانتەكان‪ ،‬یان لەناو‬ ‫فڕۆكە پێشكەشتدەكرێت‪.‬‬ ‫گونجاوترین خ��واردن��ی‬ ‫س��ووك بۆ گەشتەكە بریتییە‬ ‫لە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ل���ەف���ەی م��ری��ش��ك‪،‬‬ ‫یاخود گۆشتی م��ەڕ‪ ،‬ماسی‬ ‫توونەو مۆزو فستەق‪.‬‬ ‫‪ -٢‬كێكی دروس��ت��ك��راو‬ ‫لەئاردی گەنم‪.‬‬ ‫‪ -٣‬قەیماغ‪.‬‬ ‫‪ -٤‬میوەی ت��ازە‪ ،‬یاخود‬ ‫میوەی وشككراوە‪.‬‬ ‫‪ -٥‬چ���ەرەس���ات���ی ك��ەم‬ ‫خوێ‪.‬‬ ‫م������ەرج ن��ی��ی��ە ه���ەم���وو‬ ‫ج��ۆرەك��ی ئ��ەو خواردنانەی‬ ‫سەرەوە بخورێت دەتوانرێت‬ ‫(‪ )٣-٢‬جۆری لێبخورێت‪.‬‬ ‫خ��واردن��ەوەو شلەمەنییە‬ ‫گونجاوەكان‪.‬‬

‫گ��وم��ان��ی ت��ێ��دان��ی��ی��ە كە‬ ‫ون���ك���ردن���ی ش���ل���ەی ل��ەش‬ ‫رێگەیەكە بۆ كۆنترۆڵكردنی‬ ‫پلەی گەرمی ل��ەش لەكاتی‬ ‫مەشق‌و راهێنان‌و پێشبڕكێكان‪،‬‬ ‫هەرچەندە پێویستە بەزوویی‬ ‫ج��ێ��گ��ەی ش��ل��ەی ل��ەدەس��ت‬ ‫چ���وو ب��گ��ی��رێ��ت��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫كەمبوونەوەی شلەمەنییەكان‪،‬‬ ‫یاخود وشكبوونەوە دەبێتە‬ ‫هۆی دەركەوتنی كاریگەری‬ ‫لەسەر هێزو توانا‪ ،‬هەروەها‬ ‫كاتی كارلێكە كیمیاییەكان‌و‬ ‫خەستی‌و پەیتی ماددەكان لە‬ ‫ل��ەش��دا‪ ،‬باشترین هەڵبژاردە‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل����ەئ����او‪ ،‬ی��اخ��ود‬ ‫خ���واردن���ەوە وەرزش��ی��ی��ەك��ان‬ ‫كە ئەمەیان سوودی زیاترە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە پ��ێ��ك��ه��ات��ەی وەك��و‬ ‫خوێ‌و شەكرەكانی گلوكۆزو‬ ‫سوكەرۆزی تێدایە‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ت��ری��ن ك��ات��ەك��ان��ی‬ ‫خواردنەوەی ئەو شلەمەنیانە‬ ‫بریتیین لە‪:‬‬ ‫خواردنەوی (‪ )٥٠٠‬مل‬ ‫لەیەك كاتژمێر بەر لەیاری‪.‬‬ ‫خواردنەوەی (‪ )٢٠٠‬مل‬ ‫لە (‪ )١٥‬دەقیقە بەر لەیاری‪.‬‬ ‫لەكاتی یاریكردن پێویستە‬ ‫ه���ەر ل���ەم���اوەی (‪ )١٥‬بۆ‬ ‫(‪ )٢٠‬دەقیقە ئ��ەگ��ەر كات‬ ‫ه��ەب��وو ئ���ەوا ب��ڕی (‪)١٥٠‬‬ ‫مل بخورێتەوە‪ ،‬نیشانەكانی‬ ‫كەمی شلە‪ ،‬یان وشكبوونەوە‬ ‫بریتین لەهیالكی‌و سەرئێشەو‬ ‫بێتاقەتییەكی زۆر‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل��ەڕێ��گ��ەی ڕەن��گ��ی م��ی��زەوە‬ ‫دەتوانرێت هەستی پێبكرێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە رەن���گ���ی م��ی��زەك��ە‬ ‫دەگۆڕێت بۆ رەنگی تاریك‪،‬‬ ‫یان زۆر تۆخ‪ ،‬بەخواردنەوەی‬ ‫(‪ )٥٠٠‬م��ل ئ��او‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی ت��ا رەنگی‬ ‫م��ی��زەك��ەی دەگ��ۆڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫زەردباو‪.‬‬


‫‪40‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫چ تەمەنێك شیاوترین تەمەنە بۆ‬ ‫فێربوونی زمانی دووەم‬ ‫ئا‪ :‬هونەر حەمەڕەشید‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ش��ت ه��ەی��ە ل��ەژی��ان��ی‬ ‫م���رۆڤ زۆر گ��رن��گ��ەو هەمیشە‬ ‫پێویستی پێیەتی‪ ،‬یەكێك لەو‬ ‫ش��ت��ان��ە زم���ان���ە‪ ،‬زم��ان��ی��ش وەك‬ ‫دی��اردەی��ەك��ی مرۆڤایەتی تایبەتە‬ ‫بەمرۆڤەوە‪ ،‬كە وەك بەخشیشێكی‬ ‫خ��ودای��ی دراوە ب��ەم��رۆڤ‪ ،‬ئەم‬ ‫دی��اردە مرۆڤایەتییە سەرەتا وەك‬ ‫شتێكی ئاسایی سەیردەكرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ بێشكەوتنەكانی زانست‌و‬ ‫تەكنەلۆژیاو دەركەوتنی زانستە‬ ‫مرۆڤایەتییەكان‪ ،‬گرنگی زۆر درا‬ ‫بەبواری زمانەوانی‪ ،‬یاخود زانستی‬ ‫زمان‪ ،‬ئەم زانستە لەزمانی ئینگلیزیدا‬ ‫پ��ێ��ی��دەوت��رێ��ت (‪،)linguistic‬‬ ‫لەعەرەبیش پێی دەوترێت (العلم‬ ‫ال��ل��غ��ە)‪ ،‬ك��ە ئ���ەم زان��س��ت��ە ب��ەم‬ ‫دواییانە گرنگییەكی پێدرا‪ ،‬لەم‬ ‫سااڵنەی دوای��ش��دا لەكوردستان‬ ‫بەشێوەیەكی ك��ەم گرنگی بەم‬ ‫زانستە دراوە‪ ،‬كە پێی دەوترێت‬ ‫زانستی زمان‪ ،‬ئەم زانستەش زۆر‬ ‫زاناو فەیلەسوفی جیهانی كاریان‬ ‫تێدا كردووە‪ ،‬لەوانە بلمفێڵد‌و دی‬ ‫سۆسێرو چۆمسكی‪ ،‬كە دوات��ر‬ ‫چ��ەن��د قوتابخانەیەكی تایبەت‬

‫بەبواری زمانەوانی لێدروستبوو‪،‬‬ ‫هەریەكە لەو قوتابخانانە یاساو‬ ‫تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫ئەو یاساو پەیڕەو قوتابخانانە چەند‬ ‫لقێكی زانستی لەزانستی زمان‬ ‫جیابوویەوە‪ ،‬گرنگترین ئەو لقانەی‬ ‫كە لەم زانستە بوویەوە‪ ،‬كە بریتین‬ ‫لەزانستی زمانی دەروونی‌و زانستی‬ ‫زمانی كۆمەاڵیەتی‪.‬‬ ‫بەهۆی گرنگیدان بەفێربوونی‬ ‫زم��ان��ی دووەم�������ەوە‪ ،‬ئ��ێ��م��ە بۆ‬ ‫ب���ەرچ���اوڕوون���ی‌و پ��ەی��ڕوك��ردن��ی‬ ‫شێوە زانستییەكەی ئەم لێكۆڵنەوە‬ ‫دەخەینە بەردەمتان‪.‬‬ ‫ئەو هۆكارانەی كە وا لەمرۆڤ‬ ‫دەك��ەن هەوڵبدات فێری زمانی‬ ‫دووەم بێت‪ ،‬چەند هۆكارێكن‪،‬‬ ‫بەپێی لێكۆڵینەوە زمانەوانییەكان‌و‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ەوەی زان��س��ت��ی زم��ان��ی‬ ‫دەروون����ی چەند ه��ۆك��ارێ��ك وا‬ ‫لەمرۆڤ دەكەن هەوڵی فێربوونی‬ ‫زمانی دووەم ب��دات‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بریتین‪:‬‬ ‫‪ - 1‬هۆكاری كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫(ن���اوچ���ە س��ن��وری��ی��ەك��ان ژن‌و‬ ‫ژنخوازی)‬ ‫بەپێی ئەم لێكدانەوە دیاردە‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان هۆكارێكی‬

‫س��ەرەك��ی��ن ب��ۆ ئ���ەوەی واب��ك��ەن‬ ‫لەمرۆڤ زمانی دووەم فێربێت‪،‬‬ ‫ئ��ەو ه��ۆك��اران��ەش وەك ناوچە‬ ‫سنوورییەكان‪ ،‬مەبەست لەمە‬ ‫ئەوەیە كە دوو ناوچە هاوسنوورن‬ ‫لەشوێنێكدا كە وا لەدانیشتوانی‬ ‫ئ��ەو دوو ناوچە دەك���ات فێری‬ ‫زمانە حیاوازەكانی ناوچەكە بكەن‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ژن‌و ژن��خ��وازی‪ ،‬ئەم‬ ‫دیاردە كۆمەاڵیەتییەش هۆكارێكە‬ ‫وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن زم��ان��ی تر‬ ‫فێربێت‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ه����ۆك����اری س��ی��اس��ی‬ ‫(داگیركارییەكان)‬ ‫هۆكاری سیاسیش یەكێكە‬ ‫لەهۆكارەكان وا لەمرۆڤ دەكات‬ ‫فێری زمانی دووەم بێت‪ ،‬هۆكارە‬ ‫سیاسییەكانیش زۆرن‪ ،‬لەوانە‬ ‫هۆكاری دیبلۆماسی‌و هۆكاری‬ ‫داگیركارییەكان‪.‬‬ ‫‪ - 3‬ه���ۆك���اری ئ��اب��ووری‬ ‫(بازرگانی)‬ ‫ئابووری‌و بازرگانیكردنیش‬ ‫لەو هۆكارانەن كە وا لەمرۆڤ‬ ‫دەكەن خۆی فێری زمانی دووەم‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ - 4‬هۆكاری ئاینی‬ ‫ئاینیش یەكێكە لەو هۆكارانە‬

‫ك��ە وا ل��ەم��رۆڤ دەك���ەن خۆی‬ ‫فێری زمانی دووەم بكات‪ ،‬وەك‬ ‫جولەكانی جیهان بەهۆی ئاینی‬ ‫جولەكەوەو دروستكردنی دەوڵەتی‬ ‫جولەكە خ��ۆی��ان ف��ێ��ری زمانی‬ ‫عیبری كرد‪.‬‬ ‫منداڵ بۆ فێربوونی زمانی‬ ‫یەكەم پێویستی بەپرۆسەی زمان‬ ‫پژاندن هەیە‪ ،‬كە ئەم بۆسەیە بۆ‬ ‫فێربوونی زمانی یەكەمەو جیاوازە‬ ‫لەپرۆسەی زمانی دووەم‪ ،‬زانستی‬ ‫زم��ان��ی دەروون����ی ب��ەم شێوەیە‬ ‫پێناسەی زم��ان بژاندنی منداڵ‬ ‫دەكات‪:‬‬ ‫زمان پژاندن چییە‬ ‫تیۆری زم��ان پژاندن خۆی‬ ‫بەدوو پرسیارەوە خەریكدەكات‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەوڵ��ی وەاڵم��دان��ەوەی��ش��ی‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫‪ -1‬چ���ۆن م���ن���داڵ زم��ان��ی‬ ‫بەزمانی دەورووب����ەری (دای �ك‌و‬ ‫باوك) دەپژێت؟‬ ‫‪ -2‬چ����ۆن م���ن���داڵ زم���ان‬ ‫وەردەگرێت؟‬ ‫ئ�����ەوەی پ��ێ��ش��ەوە م��ەرج��ی‬ ‫سەرەكییە بۆ ئ��ەوەی دووەمیان‪،‬‬ ‫واتە تازمان نەپژێت ئەوە فێری‬ ‫زمان نابیت‪.‬‬


‫‪41‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫پێناسەكانی زمان پژاندن‪:‬‬ ‫زمان پژاندنی منداڵ بەزمانێك‬ ‫«بریتییە لەهەڵێنجانی ژمارەیەك‬ ‫ڕێساو یاسا لەالیەن منداڵەكەوە‪،‬‬ ‫لەو داتایانەی كە لەدەورووبەری‬ ‫دەیانبیستێت‪ ،‬لەگەڵ فێربوونی‬ ‫ئەوانەی تایبەتن بەزمانی دایكی»‪.‬‬ ‫زم���ان���ی زگ���م���اك‪( ،‬زم��ان��ی‬ ‫یەكەم) «ئەو زمانەیە كە منداڵ‬ ‫لەدایك‌و باوكییەوە وەریدەگرێت‪،‬‬ ‫ی��ان ل��ەو ماڵەدا فێریدەبێت‪ ،‬كە‬ ‫س��ااڵن��ی ب��ەرای��ی ت��ەم��ەن��ی تێدا‬ ‫دەگوزەرێنێت‪ ،‬ئەوەش زانراوە كە‬ ‫ئەو زمانە لەچوار ساڵی سەرەتا‬ ‫گ���ەش���ەدەك���ات‌و ت��ەواودەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫جگە ل��ەوەی كە زم��ان بەچەند‬ ‫دابوونەریتێك دەژمێردرێت‪ ،‬كە‬ ‫منداڵ بەشێوەی السایكردنەوە‬ ‫لەدایك‌و باوكییەوە وەریدەگرێت‪،‬‬ ‫تاكو لەئاكامدا منداڵەكە زمان‬ ‫فێردەبێت»‪.‬‬ ‫قۆناغەكانی زمان پژاندن‪:‬‬ ‫زانای بواری زمانی دەروونی‬ ‫(ج � ‌ێ بیاجییە)‪ ،‬تەمەنی زم��ان‬ ‫پژاندن دەكات بەچەند قۆناغێكەوە‬ ‫كە بریتین‪:‬‬ ‫‪ -1‬قۆناغی هەستی (چەقی‬ ‫خود)‬ ‫‪ -2‬قۆناغی بزاڤی‬ ‫‪ -3‬قۆناغی پێش چاالكییە‬ ‫هوزرییەكان‬ ‫‪ -4‬ق���ۆن���اغ���ی چ��االك��ی��ی��ە‬ ‫هوزرییەكان‬ ‫ئەم قۆناغەش دەكرێت بەدوو‬ ‫بەشەوە‪:‬‬ ‫ا‪ -‬چ��االك��ی��ی��ە ه��وزری��ی��ە‬ ‫دیارەكان‪.‬‬ ‫ب‪ -‬چ��االك��ی��ی��ە ه��وزری��ی��ە‬ ‫هێماییەكان‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم (لیۆن بێرگ) زان��ای‬ ‫بواری زمانناسی دەروون��ی‪ ،‬یەك‬ ‫ق��ۆن��اغ دی��اری��دەك��ات ب��ۆ م��اوەی‬ ‫زمان بژاندن‪ ،‬ئەویش ناویدەبات‬ ‫بەقۆناغی هەستیار (ال��ح��رج)‪،‬‬ ‫ئەم قۆناغەش ئەو قۆناغەیە كە‬ ‫لەساڵی دووەمی تەمەنی منداڵەوە‬ ‫دەستپێدەكات تاتەمەنی باڵغبوون‪،‬‬ ‫ئەو ماوەیە بەشێوەیەكی سروشتی‬

‫منداڵ زمانێك پەیدادەكات‪ ،‬دوای‬ ‫تەمەنی باڵغبوون ئیتر ئەو بەشەی‬ ‫مێشك بۆ فێربوونی زمان بەشێوەی‬ ‫سروشتی لەنێو دەچێت‪.‬‬ ‫ئەو زانایەش بۆ سەلماندنی‬ ‫تیۆرییەكەی چ��ەن��د بەڵگەیەك‬ ‫دەهێنێتەوە كە بریتین‪:‬‬ ‫‪ -1‬منداڵی نابینا فێری زمان‬ ‫دەبێت‪ ،‬وەك منداڵی ئاسایی‪.‬‬ ‫‪ -2‬م���ن���داڵ���ی ك����ەڕ ب��ۆی‬ ‫هەیە فێری زمانبێت لەڕێگەی‬ ‫نووسینەوە‪.‬‬ ‫‪ -3‬منداڵی گێل (مەغۆل)‬ ‫لەبارودۆخی تایبەتدا فێری زمان‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا پرسیارێكی گرنگ‬ ‫س��ەره��ەڵ��دەدات ئەویش ئەوەیە‬ ‫بۆچی هەندێك منداڵ لەیەككاتدا‬ ‫زمانی بەچەند زمانێكی جیاواز‬ ‫دەبژێت؟‬ ‫ك���ە ل���ەزان���س���ت���ی زم���ان���دا‬ ‫پێیدەوترێت (دووانەی زمانی)‪ ،‬كە‬ ‫ئەم دووانە زمانییە دوو جۆرە‪:‬‬ ‫‪ -1‬دووانەی زمانی هاوبەش‪،‬‬ ‫(واتە هەردوو زمانەكە لەدایك‌و‬ ‫باوكەوە فێردەبێت)‪.‬‬ ‫‪ -2‬دووانەی زمانی هاریكار‪،‬‬ ‫(ئەوەیە كە منداڵێك لەیەككاتدا‬ ‫فێری دوو زمان دەبێت بەهۆی‬ ‫دیاردەی كۆچكردنەوە)‪.‬‬ ‫بۆ وەاڵمی ئەم پرسیارە چەند‬ ‫ڕایەكی جیاواز هەیە‪ ،‬بەاڵم ڕای‬ ‫گرنگ ئەوەیە كە دەڵێت «زمان‬ ‫لەماوەیەكی دیاریكراودا دیاردەی‬ ‫دووانەی زمانەوانی دێنێتە بەرهەم‬ ‫‪ ،‬ك���ە ئ���ەوی���ش پ��ێ��ش ت��ەم��ەن��ی‬ ‫باڵغبوونە»‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیاری گرنگ ئەوەیە‬ ‫(چ تەمەنێك گونجاوە بۆ فێربوونی‬ ‫زمانی دووەم؟)‬ ‫ئ��اس��ان نییە پەنابەرینە بەر‬ ‫ئەزموونێك‪ ،‬یان قوتابخانەیەك بۆ‬ ‫وەاڵمدانەوەی ئەو پرسیارە گرنگە‪،‬‬ ‫كە ئایا چ تەمەنێك شیاوو لەبارە‬ ‫بۆ فێربوونی زمانێكی دی جگە‬ ‫لەزمانی زگماك‪ ،‬چونكە ئەم بابەتە‬ ‫ورترین بابەتە مرۆڤایەتییەكانە‪.‬‬ ‫زمانی دووەم چییە؟‬

‫ئ��ەو زم��ان��ەی��ە ك��ە مرۆڤێك‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمی فێری دەبێت‪،‬‬ ‫جالەڕێگەی پرۆسەی خوێندنەوە‬ ‫بێت‪ ،‬یان هۆیەكی تر‪.‬‬ ‫فێربوونی زمانی دووەمیش‬ ‫ب���ەه���ۆی چ��ەن��د ب��ارودۆخ��ێ��ك‬ ‫دەگۆڕێت‪:‬‬ ‫‪ - 1‬چۆنێتی فەلسەفەی‬ ‫فێربوون‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ج���ۆری پ�����ەروەردەی‬ ‫فێربوون‪.‬‬ ‫‪ - 3‬هۆكاری سیاسی‪.‬‬ ‫چەند هۆكارێك رۆڵ دەبینێت‬ ‫لەفێربوونی زم��ان��ی دووەم����دا‪،‬‬ ‫ئەمەش كاردەكاتە سەر تەمەنی‬ ‫گ��ون��ج��او ب��ۆ ف��ێ��رب��وون��ی زمانی‬ ‫دووەم‪:‬‬ ‫‪ - 1‬ف��ێ��رب��وون��ی سیستەمە‬ ‫زم��ان��ەوان��ی��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو زم��ان��ە‬ ‫لەماوەیەكی دیاریكراودا‪.‬‬ ‫‪ - 2‬ئ��ام��ان��ج لەفێربوونی‬ ‫زمانی دووەم چییە؟ كە ڕۆڵی‬ ‫كاریگەر دەبینێت لەفێربوونی‬ ‫زم��ان��ی دووەم����دا بەپێی تەمەنە‬ ‫جیاوازەكان‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی زانستی دوو‬ ‫وەاڵم��ی هەیە سەبارەت بەكاتی‬ ‫فێربوونی زمانی دووەم‪:‬‬ ‫یەكەم‪:‬‬ ‫ف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��ی دووەم‬ ‫لەتەمەنێكی بچووكدا فاكتەری‬ ‫سەرەكییە بۆ پڕۆسەی فێربوونەكە‪.‬‬ ‫دووەم‪:‬‬ ‫ت��وان��ای ف��ێ��رب��وون��ی زم��ان��ی‬ ‫دووەم لەپاش تەمەنی منداڵییەوە‬ ‫تەمەنێكی گوونجاوو لەبارە‪.‬‬ ‫بەشێوەیەك دەڵێت «منداڵ‬ ‫پێویستی بەهەزارەها كاتژمێر هەیە‬ ‫بۆ ئ��ەوەی زمانێكی تر فێربێت‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەب��اروودۆخ��ی ئاسایدا‬ ‫تەمەنی گەورە پێویستی بە (‪)300‬‬ ‫سەعات هەیە بۆ فێربوونی زمانی‬ ‫دووەم»‪.‬‬ ‫زانای بەناوبانگ (مەكنەمارا)‬ ‫بابەتەكە دەخاتە سەر شێوەیەكی‬ ‫نوكتە ئامێزو دەڵ��ێ��ت «ئەگەر‬ ‫باروودۆخی پیاوێكی تەمەن (‪)40‬‬ ‫ساڵ بخەینە سەر باروودۆخێكی‬

‫ئ��اس��ای�ی‌و ژن��ێ��ك ب��ۆ ئ��ەو پیاوە‬ ‫دابینبكەین كە ئەركی سەرشانی‬ ‫ك��ەم��ب��ك��ات��ەوە‪ ،‬ئ����ەوە ئ��ەوك��ات‬ ‫دەت���وان���ی���ن ب�������ەراوردی ن��ێ��وان‬ ‫تەمەنەكان بكەین‌و پیاوەكە خێراتر‬ ‫فێری زمان دەبێت»‪.‬‬ ‫ل��ەب��ارەی تەمەنی شیاو بۆ‬ ‫فێربوونی زمانی دووەم بەڕێژەی‬ ‫سەدی ڕای زانایان بەم شێوەیەیە‪:‬‬ ‫(‪ )%20‬زانایان لەگەڵ ئەوەن‬ ‫كە تەمەنی یەك ساڵ گونجاوترین‬ ‫تەمەنە بۆ فێربوونی زمانی دووەم‪.‬‬ ‫(‪ )%50‬زانایان ساڵی پێنجەم‬ ‫بەشیاو دادەنێن‪.‬‬ ‫(‪ )%80‬ساڵی هەشتەم‪.‬‬ ‫(‪ )%92‬ساڵی سیازدەیەم‬ ‫بەاڵم (بڵۆم) دەڵێت «تەمەنی‬ ‫ح��ەڤ��دە س��اڵ پێنج ئ��ەوەن��دەی‬ ‫تەمەنی یەك ساڵ توانای زیاترە»‪.‬‬ ‫(دی��ل��ەر) بابەتی فێربوونی‬ ‫زم��ان وەك پڕۆسەی مەلەكردن‬ ‫سەیردەكات‌و دەڵێت «تاتەمەنی‬ ‫هەشت مانگی منداڵ پێویستی‬ ‫بەوانەیەكی سی خولەكی ڕۆژانە‬ ‫هەیە بۆ ماوەی (‪ )300‬سەعات‬ ‫بۆ ئەوەی بتوانێت لەناو ئاودا باڵ‬ ‫بجوڵێنێت‌و نقوم نەبێت‪ ،‬كە چی‬ ‫منداڵی دوو ساڵ پێویستی بەنیو‬ ‫هێندە مەشقكردن هەیە بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە‪ ،‬لەكاتێكدا منداڵی حەوت‬ ‫ساڵ پێویستی بەو رێژەش كەمتر‬ ‫هەیە بۆ ئەوەی فێری مەلەكردنی‬ ‫تەواوێبت»‪.‬‬ ‫لێرەوە (دی��ل��ەر) ئەگاتە ئەو‬ ‫ئەنجامەی كە دەڵێت «تەمەنی‬ ‫نموونەیی بۆ فێربوونی زمان‪ ،‬ئەو‬ ‫كەسە باڵفەیە كە باڵنەری بەهێزی‬ ‫هەیە بۆ فێربوونی زمان»‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێكی گرنگ دێتە‬ ‫ئ���اراوە‪ ،‬ئەویش ئ��ەوەی��ە منداڵی‬ ‫ك���ورد ب��ۆ ف��ێ��ری زم���ان نابێت‬ ‫لەقوتابخانەكاندا؟‬ ‫بۆ ئەم لێكۆڵینەوەیە سوود‬ ‫لەچەند كتێبێكی زم��ان��ەوان �ی‌و‬ ‫وانەكانی زانستی زمانی دەروونی‪،‬‬ ‫ق���ۆن���اغ���ی چ������واری زان���ك���ۆی‬ ‫سلێمانی ساڵی (‪)2010-2009‬‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬


‫‪42‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫تابلۆی مۆنالیزا‪ ،‬شاكارەكەی داڤینشی‬


‫‪43‬‬

‫ژمارە (‪ ،)18‬تەموزی ‪2012‬‬

‫و‪ :‬سـاالر عـادل حـەسـەن‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ام��اژە بەیەكێك‬ ‫ل��ەش��اك��ارەك��ان��ی س��ەردەم��ی‬ ‫رێنیسانس بدەین ئەوا بیگومان‬ ‫دەبێت ئاماژە بەتابلۆی مۆنالیزای‬ ‫شاكاری (لیۆناردۆ داڤینشی)‬ ‫ی وێنەكێش‌و پەیكەرتاشی‬ ‫ئیتالی بدەین‪ ،‬واڵتی ئیتالیا لەو‬ ‫س��ەردەم��ەدا جێگەی چەندین‬ ‫ك��ەس��ای��ەت��ی ب��ەن��اوب��ان��گ��ب��ووەو‬ ‫هەریەكەشیان رۆڵی گرنگیان‬ ‫ب��ی��ن��ی ل���ەوش���ی���ارك���ردن���ەوەو‬ ‫ب���ەرەوپ���ێ���ش���ب���ردن���ی ئ��اس��ت��ی‬ ‫رۆش���ن���ب���ی���ری‌و ه����ون����ەری‌و‬ ‫ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‪ ....‬هتدی‬ ‫خەڵكی‪.‬‬ ‫لەنێو چەندین كەسایەتی‌و‬ ‫ش���اك���اردا دەت��وان��ی��ن ئ��ام��اژە‬ ‫بەتابلۆی مۆنالیزا بدەین‪ ،‬كە تا‬ ‫ئێستاشی لەگەڵدابێت لەالیەن‬ ‫لێكۆڵەرانەوە بەچەندین شێوە‬ ‫هۆكارو چۆنێتی درووستكردنی‬ ‫ل��ێ��ك��دراوەت��ەوەو ت��ا ئێستاش‬ ‫هەندێك لەو پرسیارانە بەبێ‬ ‫وەاڵم م��اوەت��ەوەو نەتوانراوە‬ ‫پەی پێببرێت‪.‬‬ ‫لیۆناردۆ داڤینشی خاوەنی‬ ‫ت��اب��ل��ۆی م��ۆن��ال��ی��زا ل���ە(‪15‬ی‬ ‫ئەپڕێڵی (‪ )1452‬لەگوندێكی‬ ‫تۆسكانی لەدایكبووە‪ ،‬باوكی‬ ‫پ��ی��اوێ��ك��ی دەوڵ���ەم���ەن���دب���ووە‬ ‫ب���ەن���اوی (پ���ی���رۆ فرانسیسو‬ ‫دی ئەنتۆنینۆ داڤ��ی��ن��ش��ی)و‬ ‫دایكیشی ژنێكی الدێیی بووە‬ ‫ب��ەن��اوی (كاترین)‪ ،‬خوێندنی‬ ‫س��ەرەت��ای��ی ل��ەق��وت��اب��خ��ان��ەی‬ ‫گ���ون���دەك���ەی���ان ت����ەواوك����رد‪،‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە لەخوێندندا زۆر‬ ‫زی���رەك‌و س��ەرك��ەوت��وو نەبوو‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ه��ەر لەمنداڵییەوە زۆر‬ ‫ح���ەزی ل��ەس��روش��ت ه��ەب��وو‪،‬‬ ‫دوای م��اوەی��ەك ن��اردی��ان بۆ‬ ‫شاگردی بۆ شاری (فلۆرەنسا)‬ ‫ب���ۆ ئ�����ەوەی الی (ئ��ان��دری��ا‬ ‫دل ڤ��وروك��ی��ۆ)ی وێنەكێش‌و‬ ‫پەیكەرتاش فێری پەیكەرتاشی‬

‫ببێت‪ ،‬دوای ماوەیەكی كەم‬ ‫ت��وان��ی ف��ێ��ری چ��ەن��دی��ن شتی‬ ‫گرنگ ببێت دەربارەی هونەری‬ ‫پ��ەی��ك��ەرت��اش��ی‌و وێنەكێشان‬ ‫ك��ە ه��اوت��ەم��ەن��ەك��ان��ی فێری‬ ‫ن��ەب��وون‪ ،‬دوای ت��ەواوك��ردن��ی‬ ‫شاگردییەكەشی رووی��ك��ردە‬ ‫ش��اری میالن‪ .‬كۆتاییەكانی‬ ‫ت��ەم��ەن��ی ل���ەش���اری ڤاتیگان‬ ‫بەسەربرد‪ ،‬لەڕێكەوتی (‪)2‬ی‬ ‫مەی (‪ )1519‬كۆچی دوایی‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫داڤ��ی��ن��ش��ی ه��ون��ەرم��ەن��دو‬ ‫زانایەكی سەردەمی رێنیسانسە‬ ‫كە لەبوارەكانی شێوەكاری‌و‬ ‫بیركاری‌و بیناسازی‌و مۆسیقاو‬ ‫ئ��ەن��دازی��اری‌و چەند بوارێكی‬ ‫تریشدا شارەزایی هەبوو‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ك��ارە بێنەوازو شازەكانییەوە‬ ‫هەندێك بە (كەسی یەكەمی‬ ‫س��ەردەم��ی رێنیسانس) ناوی‬ ‫دەبەن‪ .‬كەسایەتیەكی زیرەك‌و‬ ‫لێهاتووبوو سەرجەم بیرۆكەو‬ ‫كارەكانی لەپەرتووكێكی زیاتر‬ ‫لەهەزار پەڕەیی تۆماركردووە‪،‬‬ ‫پێشنیارو هەوڵی درووستكردنی‬ ‫چ��ەن��دی��ن داه��ێ��ن��ان��ی داوەو‬ ‫ی��ەك��ەم��ی��ن ك���ەس ب����ووە كە‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��اری درووس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ف��ڕۆك��ەو ئۆتۆمبێل‌و چەندین‬ ‫ج������ۆری چ������ەك‌و س�����ەدان‬ ‫كەرەستەی بیناسازی كردووە‪،‬‬

‫س��ەرەڕای ئەمانەش هەر ئەم‬ ‫كەڵە پیاوە بوو كە پێشنیاری‬ ‫درووس��ت��ك��ردن��ی جلوبەرگی‬ ‫ژێرئاوو ژێر دەریایی جەنگی‌و‬ ‫رەش����اش‌و ت��ان��ك‌و كاتژمێرو‬ ‫كیلۆمەترپێوی ك��ردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نابێت ئەوشمان لەبیر بچێت كە‬ ‫سەرجەم ئەم پێشنیارانە نەچوونە‬ ‫ب�����واری ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ەوەو‬ ‫ت��وان��ی ل��ەچ��ەن��د بوارێكیاندا‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن بەدەستبهێنێت‬ ‫لەدرووستكردنیاندا‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا پەرتووكێكی‬ ‫نووسیوە پیتەكانی بەپێچەوانەوە‬ ‫ب���ەك���اره���ێ���ن���اوەو خ��وێ��ن��ەر‬ ‫تەنیا ل��ەئ��اوێ��ن��ەوە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫بیخوێنێتەوە‪ ،‬بەاڵم س��ەرەڕای‬ ‫چ��ەن��دی��ن ش���اك���اری م���ەزن‪،‬‬ ‫هەموومان دەزانین كە لیۆناردۆ‬ ‫داڤینشی زیاتر بەهۆی تابلۆی‬ ‫مۆنالیزاوە لەسەرجەم جیهاندا‬ ‫ناسراوەو ناوبانگی دەركردووە‪،‬‬ ‫بۆ كێشانی تابلۆی مۆنالیزا‬ ‫ل��ە ساڵی (‪1503‬ز) دەستی‬ ‫بەكاركردووەو لەكۆتاییەكانی‬ ‫(‪ )1506‬كۆتایی پێهێناوە‪،‬‬ ‫ئ���ەم ت��اب��ل��ۆی��ە وێ��ن��ەی ژنێكە‬ ‫ك���ە ب��زەخ��ەن��ەی��ەك��ی ل��ەس��ەر‬ ‫لێوەكانێتی‌و ت��ا ئێستاش بۆ‬ ‫لێكۆڵەران‌و هونەرمەمەندان‬ ‫ئ��اش��ك��را ن��ەب��ووە ك��ە بۆچی‬ ‫داڤیشنشی ب��ەم شێوەیە ئەم‬ ‫پەیكەرەی درووس��ت��ك��ردووە‪.‬‬ ‫ش��ای��ان��ی ب��اس��ە ئ���ەم تابلۆیە‬ ‫ئێستا لەمۆزەخانەی (لۆڤەر)‬ ‫ـە لەشاری پاریسی پایتەختی‬ ‫فەڕەنسا‪( ،‬مۆنالیزا) ژنی یەكێك‬ ‫لەپیاوماقواڵنی فلۆرەنسا بوو‬ ‫ب��ەن��اوی (فرانچیسكۆ دی��ل‬ ‫ژوكند)‪ ،‬لەكاتی درووستكردنی‬ ‫ئ��ەم تابلۆیە داڤینشی تەمەنی‬ ‫(‪ )51‬ساڵ‌و مۆنالیزاش تەمەنی‬ ‫(‪ )24‬س��اڵ ب���ووە‪ ،‬ل���ەدوای‬ ‫تەواوكردنیشی ئ��ەوەن��دە دڵی‬ ‫ب��ەم تابلۆیە خ��ۆش ب��وو كە‬ ‫بە هیچ شێوەیەك ئامادەنەبوو‬

‫پ��ێ��ش��ك��ەش��ی ه���اوس���ەرەك���ەی‬ ‫(م��ۆن��ال��ی��زا)ی ب��ك��ات‌و رووی‬ ‫لەهەر شوێنێك دەكرد لەگەڵ‬ ‫خ���ۆی���دا دەی����ب����رد‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪ )1516‬ل��ەالی��ەن پ��ادش��ای‬ ‫فەڕەنساوە بانگهێشتی فەڕەنسا‬ ‫ك��راو پ��ادش��ای فەڕەنسا بڕی‬ ‫چوار هەزار سكەی ئاڵتوونی‬ ‫پێبەخشی بۆ ئ��ەوەی تابلۆی‬ ‫م��ۆن��ال��ی��زای پێشكەشبكات‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم داڤینشی ئامادەنەبووە‬ ‫بەم ك��ارە‪ ،‬بۆیە دوای مردنی‬ ‫ل��ەالی��ەن پ��ادش��ای فەڕەنساوە‬ ‫دەستی بەسەردا گیراوە‪ ،‬لەمە‬ ‫ب���ەدواوە ئ��ەم تابلۆیە لەالیەن‬ ‫پادشاكانی فەڕەنساوە دەستی‬ ‫ب���ەس���ەردا گ���ی���راوە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪ )1800‬ئەم تابلۆیە لەژووری‬ ‫نووستنەكەی ناپلیۆن پۆناپارت‬ ‫دان���را‪ ،‬پێدەچێت كە تابلۆی‬ ‫مۆنالیزا هەندێك گۆڕانكاری‬ ‫تێدا درووستبووبێت لەڕووی‬ ‫ق����ەب����ارەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە بەپێی‬ ‫تێپەڕبوونی كات لەهەر چوار‬ ‫الی��ەوە چەند بەشێكی دڕاوە‪،‬‬ ‫بۆیە دیار نییە كە ئایا مۆنالیزا‬ ‫ل��ەم تابلۆیەدا دانیشتووە یان‬ ‫راوەستاوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم تابلۆ ت��ا ئێستا تەنیا‬ ‫دوو جار لەفەڕەنسا دەركراوە‪،‬‬ ‫یەكەمجار بۆ (‪)21‬ی ئەوتی‬ ‫(‪ )1911‬دەگ���ەڕێ���ت���ەوە كە‬ ‫ل��ەالی��ەن دزێ��ك��ی ئیتالییەوە‬ ‫دزراو دواتر ئەم دزە بردوێتی‬ ‫بۆ ئیتالیا‪ ،‬دوای تێپەڕبوونی‬ ‫دوو ساڵ لەشاری (فلۆرەنسا)‬ ‫دەبینرێت‌و دووب��ارە رەوان��ەی‬ ‫مۆزەخانەی (لۆڤەر) لەپاریس‬ ‫دەكرێتەوە‪ ،‬دووەم جاریش‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەو كاتە دەگەڕێتەوە كە ئەم‬ ‫تابلۆیە لەشارەكانی نیویۆرك‌و‬ ‫تۆكیۆو مۆسكۆ پیشاندراو‬ ‫خەڵكانێكی زۆر پێشوازییان‬ ‫لێكرد‪ ،‬دوای ئەم دوو جارەش‬ ‫ئیتر ل��ەم��ۆزەخ��ان��ەی (ل��ۆڤ��ەر)‬ ‫دانراوە‪.‬‬



Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.