زانستی نوێ ژمارە ١٢

Page 1

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫‪N e w‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)12‬کانونی دووه‌می ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران‬

‫رەنگی چاوت‬ ‫بۆ هەمیشە بگۆڕە‬ ‫ئایا گەورەکردنی مەمک‬ ‫دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟‬

‫پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان‬ ‫ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن‬

‫گەڕانی بێوچان بەدوای‬ ‫تەنۆلکەی خودا‬

‫پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەش‬

‫جەنگێکی ئاڵۆزو‬ ‫پێشکەوتوو لەنزیکماندایە‬ ‫بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟‬

‫شۆربای قاچەمریشک‬ ‫پەستانی خوێن‬ ‫چارەسەردەکات‬

‫مازدا ‪2012‬‬


‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫تی نوێ‬ ‫دی زانس‬ ‫ساڵیا‬

‫ەئیمڕۆ بن‪.‬‬ ‫دا زاناتر ل‬ ‫دات لەسبەیی‬ ‫ستافیمان‌و‬ ‫ب‬ ‫رەڕایی کەم‬ ‫ستی وهانی خەلک رییمان‪ ،‬سە‬ ‫هەموو ئەو‬ ‫ۆڤاری (زان‬ ‫کا‬ ‫رەڕایی تازە‬ ‫جەستەیمان‬ ‫)‪ ،‬گ‬ ‫ئەوە سە‬ ‫دەتوانیین‬ ‫انی م��ادی‌و‬ ‫وبوونەوەی ژمارە (‪ ١٢‬رێک کە بۆ‬ ‫اند‪ .‬ئێستا‬ ‫ەرەڕای�ی زی‬ ‫وهەم‪ .‬گۆڤا‬ ‫ڕ‬ ‫�‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫�وو (‪)٥‬ی‬ ‫ێپ‬ ‫ایی کوردی‬ ‫بەباڵ ە ساڵی دو‬ ‫انەمان لەمساڵەدا ت ینەوە ه�ەم‬ ‫گ‬ ‫ەڵ‬ ‫پێدەنێت‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ش‬ ‫ک‬ ‫‪ )٢٠١‬کێ‬ ‫ب‬ ‫زانستییەکانی‬ ‫پێشکەشی‬ ‫ساڵی( ‪١‬‬ ‫نوێ) شتێکی نوێ‬ ‫وێنەری ک��ورد دڵنییا ڵ‌و رووداوە‬ ‫ی‬ ‫مانگی (‪)١‬‬ ‫ەلۆژیا) خ‬ ‫هاتووە‬ ‫زانستییەکان‬ ‫هەموو هەوا‬ ‫ڤارە‬ ‫ەکن‬ ‫ییە‬ ‫انگێک نەک‬ ‫گرنگتریین گۆڕانکار ایەتی دەبێت‬ ‫بکات‪ .‬ئەم گۆ ناوی (لڤین زانست و ت ی (‪ )٩‬م‬ ‫رە‬ ‫ر‬ ‫ۆڤ‬ ‫هان‪ ،‬بەڵکو‬ ‫یەکەم ژمارەی لەژێ �ارە (‪)٢‬ت��اوەک �و ژم ��ا دواوە جی‬ ‫لەسەر داهاتوویی مر منداڵەکانیاندا‬ ‫ی (‪) ١٠‬بە‬ ‫ەوەو ل �ەژم�‬ ‫کارییگەریان‬ ‫کە لەگەڵ‬ ‫ب�ڵاوک �رای �‬ ‫و لەژمارە‬ ‫‪ .‬ئەم کە‬ ‫هەموویی‬ ‫ی‬ ‫ستی)‬ ‫ێ)‬ ‫گۆڤارەدا بەو زمانەی نییابێت کە‬ ‫ێنێتەوەو دڵ‬ ‫بەناوی (لڤینی زان ۆڕدرا بە (زانستی نو الیەن لەم‬ ‫ە‬ ‫ۆهەمیشە گ‬ ‫وێت بخو‬ ‫ناوەکەی ب‬ ‫ەوە بێت‪ ،‬پرۆژەیەکە ل ستی پێدەد‬ ‫یبەتیمان بۆ‬ ‫ک‬ ‫ان‬ ‫نێ‬ ‫ز‬ ‫شا‬ ‫سوپاسی تا‬ ‫نی‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ای‬ ‫نا‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ەکە راست‬ ‫ی‬ ‫انیای لڤین)‬ ‫ئەم ساڵەدا‬ ‫گۆڤارە ب (لڤین) بۆ پڕکردنەوە کان‪ ،‬پرۆژەی‬ ‫ۆمپ‬ ‫لەکۆتایی‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫کۆمپانیا‬ ‫ز‬ ‫ەموو کارمەندانی (ک کاک (هێمن‬ ‫کوردی و‬ ‫ردی سادە‬ ‫و ه‬ ‫نێوان کۆمەڵگایی رۆژ بە زمانێکی کو رسیارە بەڕێوەبەران‌ ستا (ئەحمەد میرە)و ەم پاڵنەری‬ ‫کەن‌و ه‬ ‫انەوە بەپ‬ ‫زانستی‬ ‫ی مامۆ‬ ‫بۆ گەیاندنی پرۆژەیەکە بۆ واڵمد ۆژەیەکە بۆ بەتایبەت هەم داهێنەری پرۆژە مان بوون‪.‬‬ ‫تیوانی مادی‬ ‫ک��وردی‪ ،‬پر‬ ‫باقر) کە‬ ‫هاواڵتیان‪،‬‬ ‫پرۆفشناڵ‌و‬ ‫بە‬ ‫انی کورد‪.‬‬ ‫کۆمەڵگایی‬ ‫عنەویی‌و هەم تاکە پش سانی دلێرو‬ ‫ج‬ ‫ەن‬ ‫زانستییەکانی‬ ‫گ‬ ‫گەورە الی‬ ‫رۆژنامەنوو‬ ‫هەم مە‬ ‫ه �ەم �وو دەم‬ ‫ی‬ ‫ویستویەتی‬ ‫بۆ‬ ‫ە‬ ‫دروستکردنی خولیای ) لەمساڵەدا‬ ‫سوپاس گ �ۆڤ��اری (ل�ڤ��ی�ن) ک � مان بوون‪.‬‬ ‫دا‬ ‫یی‬ ‫ان‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫نو‬ ‫نامە‬ ‫وڕێ‬ ‫�ی‬ ‫گۆڤاری (زانستی وارچیوەی کاری رۆژ و هەلی رۆح �س �ووک رەکانماندا هاوکارو ها ری (لڤین)‬ ‫وهەم لەچ‬ ‫ۆڤا‬ ‫کا‬ ‫ت‬ ‫نوێ بێت‬ ‫وسەرانی زانستی بگرێ کورتی لەڕاپەراندنی ڕێوەبەری هونەریی گ ژم��ارەی �ەک‬ ‫‪ .‬دەستی نو‬ ‫ن بکات‪ ،‬بە‬ ‫پاس بۆ بە‬ ‫ک�ە ه�ەم�وو‬ ‫ت‬ ‫یا‬ ‫و‬ ‫شت‬ ‫گاداری س‬ ‫کا‬ ‫ی)‬ ‫ەنەخشێنێت‪.‬‬ ‫کارب ن بۆ برخسێنێت‌و پادا ەوڵیداوە ئا‬ ‫�اک (شێرکۆ خ��ان��زاد ابی خۆی د‬ ‫ه‬ ‫یا‬ ‫�‬ ‫ین‬ ‫ۆشەویستانە‬ ‫ک‬ ‫ای‬ ‫ووس‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫دروستبکا‬ ‫بەهونەر‬ ‫م بێت‬ ‫خ‬ ‫ن می زانستی‬ ‫کانی جیهانی سەردە کات‪ .‬گۆڤارەکەمان هەموو ئەو نووسەرە ودا بەخامە‬ ‫قەڵە‬ ‫ییە زانستییە‬ ‫ڕانکاریانە ب‬ ‫ی راب���ردو‬ ‫ۆ‬ ‫سوپاسی وەی یەکساڵ‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫کا‬ ‫و‬ ‫لەکۆتاییدا‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫بۆ ئ‬ ‫گۆڕ‬ ‫هەندێکجار‬ ‫ن کە لەما‬ ‫‪.‬‬ ‫پێی توانا بەدواداچوون اڵی بوونی‬ ‫ش دەکەی‬ ‫هاوکارییان کردیین زانستخوازە‬ ‫ک‬ ‫بە‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫پێ‬ ‫ریی‌و‬ ‫انەت‬ ‫سە‬ ‫ن‬ ‫سەرەڕایی تازەکا روداوە گرنگەکان‪ ،‬تەن جیهان زانستییەکانیا م بۆ ئەو (‪ )٢٠٠٠‬کە و مانگێک‬ ‫ە مو‬ ‫ەال‬ ‫ڵو‬ ‫زانستییەکانی‬ ‫سوپاس‌و س اڵتمان دەنێرین کە ه جار بەچاویی‬ ‫لەگەیاندنی هەوا یین گۆڤارە‬ ‫لەناسراوتر‬ ‫گمەنەی و‬ ‫وەو هەندێک‬ ‫هەندێک‬ ‫شەکان دە‬ ‫دەک�ەن�ەوە‬ ‫ە‬ ‫رەکەمان دەبەنەوە ماڵ ��اگ��ادارم��ان‬ ‫کەوتووە‪.‬‬ ‫دەک���ەن‌و ئ‬ ‫زۆر بوو‪ ،‬بەشێک لەکێ کانە گۆڤا‬ ‫ردییە‬ ‫ەیری‬ ‫ەمان‬ ‫لەمساڵەدا کێش ەموو باڵوکراوە کو تایبەتە رەخ��ن �ەوە س ڕییەکانمان‪.‬‬ ‫هاوبەشی ه‬ ‫ەو کەموکو‬ ‫کیتریش‬ ‫ت لەهەڵ‬ ‫کێشەیی‬ ‫نازانستییەوە‪ ،‬بەشێ ها بنیاد بنێ‬ ‫ەیەوێت تەن‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫�ت‬ ‫�ەزان�س�‬ ‫ستی کە د‬ ‫ب ڤارێکی زان‬ ‫بەگۆ‬ ‫‪ebook.c‬‬

‫‪om/lvins‬‬

‫‪cience2‬‬

‫‪Sci‬‬ ‫‪e‬‬ ‫‪n c e‬کانونی‬ ‫ژماره (‪،)11‬‬

‫‪New‬‬

‫‪ )2000‬دینار‬ ‫نرخ (‬ ‫می ‪2011‬‬ ‫دووه‬

‫میرات‬ ‫گری‬ ‫لڤینی‬ ‫زا‬ ‫نستییه‬

‫‪Science‬‬

‫دهکاریی‬

‫ور‬

‫‪New‬‬

‫ژماره (‪ ،)10‬تشرینی دووهمی ‪ 2011‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫نهخۆشییهکانی جنۆکه‬

‫لهروانگهی زانستو ئایینهوه‬

‫هۆکاری بوومهلهرزهکهی وان‬

‫ژماره ‪9‬‬

‫‪،‬‬ ‫تشرینی یه‬ ‫کهمی ‪2011‬‬

‫نرخ‬

‫(‪)2000‬‬ ‫نفلۆنزای باڵنده‬ ‫(‪)2000‬‬ ‫مهترسییهکانی ئه ‪6‬‬ ‫زیاد دهکات‬ ‫دینار‬

‫‪2‬‬

‫ژماره‬

‫‪/lvinscience‬‬

‫‪ ،‬تهموزی ‪2011‬‬

‫‪book.com‬‬

‫نرخ‬

‫دینار‬

‫ئیتر‌خوێ‬

‫ن‌مه‌به‌خشن‬

‫له‌مه‌ود‬ ‫وا‌خواردنی‌‬ ‫ئێک‬ ‫سپایه‌ر‌ناخۆن‬

‫ئایفۆن‬

‫ئه‬ ‫‌و‌جاسوسه‌ی‬ ‫هه‌میش‬

‫ه‌‌له‌گه‌ڵتدایه‌‬

‫لهکات‬ ‫ی شۆفێریدا‬ ‫ئاگاداری‬ ‫شێرپهنجه بن‬

‫ک‬ ‫ۆتایی‌جیهان‬

‫بۆ‌له‌مانگ‬ ‫ی‌رابردوودا‌‬ ‫ه‬ ‫یچ‌رووین ‌هدا؟‬

‫(‪ )4000‬مادهی کیمیاوی‬ ‫کی‬ ‫بۆ‌گه‬ ‫‌اڵی‌دره‌ه‌خته‌کان‌زه‌رد‌د‬ ‫‌دۆزرایه‌و‬ ‫پیشوازییهه‌بلهن‌‌؟‬

‫ئاو‬

‫لهتهکنهلۆجیاشدا‬ ‫وهک دهرمانی ههورێک باران نابارێت‬

‫رهساتێکی‬ ‫تان بۆ کا‬ ‫خۆ‬ ‫ده بکهن‬ ‫وره ئاما‬ ‫گه‬ ‫‪)2‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫ژماره ‪7‬‬

‫‪00‬‬

‫‪magazin‬‬

‫‪e‬‬

‫‪com/sci‬‬

‫‪ence‬‬

‫به‌رمۆدا‬

‫بهرزهکان‬ ‫ژنهبااڵ‬ ‫شبوونیان‬ ‫توو‬ ‫ئهگهری جه زیاتره‬ ‫بهشێرپهن‬

‫زانس‬

‫‪nce2‬‬

‫دینار‬

‫ههموو دهردێک‬

‫مهترسی نوێی‬ ‫حهپی مهنع‬

‫ویکیلیکس‪:‬‬

‫شهڕی واڵته زلهێزهکان‬ ‫لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی‬ ‫باکور سهرههڵدهدات‬

‫لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری‬ ‫دوباره دروستکردنهوهی‬ ‫داینهسورهکان ههیه‬

‫سێکسی‬ ‫الدهری‬ ‫پیاوانی‬ ‫خساریان‬ ‫کهری رو‬ ‫ئێسکهپهی‬ ‫سرێنهوه‬ ‫به‬ ‫دهنا‬ ‫ههستی‬ ‫یهک‬ ‫چاویلکه الکدهکات‬ ‫شهشهم چا‬

‫هست‬ ‫ه‬ ‫سهگ کات‬ ‫ه ده‬ ‫رپهنج‬ ‫بهشێ‬ ‫باری‬ ‫ن‬ ‫کا‬ ‫ده‬ ‫واوه؟‬ ‫سهرکر ن ته‬ ‫ئایا‬ ‫ونییا‬ ‫و‬ ‫دهر‬ ‫دوو‬ ‫ه‬ ‫ک کاتدا ل بیت؟‬ ‫ز ده‬ ‫ۆن لهیه جیاوا‬ ‫چ‬ ‫وێنی‬ ‫ش‬

‫ربازیی‬ ‫یین؟‬

‫ن ئا‬

‫یای نانۆ؛‬ ‫گژ‬ ‫کنرهلۆ‬ ‫هیتهمه‬ ‫ت‬ ‫زانستی‬ ‫سێگۆش تهمهن درێژ دهگکاهیهکی‬ ‫دهوامه‬ ‫یزیا بهر‬ ‫رێ‬ ‫یف‬ ‫ی‬

‫کانی زانست کردنهوه‬ ‫بومهلهرزه‬ ‫بۆ کهم‬ ‫لهمانگی‬ ‫تینوێتی‬ ‫همهزاندا‬ ‫ر‬

‫ی‬

‫کان‬ ‫ییه‬

‫ازار کهم‬ ‫ویستی ئ‬ ‫خۆشه‬

‫هی‬ ‫ش‬

‫گۆ‬

‫سێ‬

‫به‬

‫ۆدا‬

‫رم‬

‫دوای‬ ‫دا به‬ ‫هرنێت‬ ‫ێین؟‬ ‫نت‬ ‫بگهڕ‬ ‫چۆن لهئی ستدا‬ ‫ی را‬ ‫انیاری‬ ‫ز‬ ‫زیۆن‬

‫ست‬

‫را‬

‫هلهف‬

‫دنی ت‬

‫زانیت‬

‫ێت ب‬

‫ڵتهی‬ ‫ه‬

‫هتهو‬ ‫یج‬ ‫د‬ ‫تووش‬ ‫کهی‬ ‫بیت؟‬ ‫ڵ ده‬ ‫د‬

‫ئهو‬

‫گهره‬

‫یرکر‬ ‫سه‬ ‫ێشان‬ ‫ههیه‬ ‫یک‬ ‫زیانی‬ ‫ێنده‬ ‫ه‬

‫رهی‬ ‫هاککه‬

‫ۆمان‬

‫نخ‬

‫چۆ‬

‫دهکاتهوه‬

‫‪ok.co‬‬

‫‪inscie‬‬

‫سیح‬ ‫ت یا‬

‫‪w.fa‬‬

‫‪m/lv‬‬

‫‪www.lv‬‬

‫‪inpress.‬‬

‫‪ww‬‬

‫‪cebo‬‬

‫رخ (‪0‬‬ ‫رهو‬ ‫بهران نبه‬ ‫یانله‪20‬‬ ‫‪،8‬گئهیلولی ‪ 11‬وه دهچن‬ ‫ژماره ووکبوونه‬ ‫بچ‬

‫ئابی ‪2011‬‬ ‫‪،‬‬

‫فایلی تایبهت‬ ‫لههه به‬ ‫موو نۆبڵی ‪2011‬‬

‫سپیهاویندا ئاگاداری‬ ‫هاککهری رهش و له‬ ‫چاوو پێستان بن‬

‫ی ساردی‬ ‫واردنهوه‬ ‫خ‬ ‫دهکات؟‬ ‫دهرونمان‬ ‫چی له‬

‫دینار‬

‫‪www.face‬‬

‫تیۆری رێژهی‬ ‫ی ئه ب‬ ‫‌چی‌ده‬ ‫نیهشتا‬ ‫‌ڵێن‌موعجیزه‌‌؟‬ ‫داگیرساندنی جگهرهیهک‬ ‫ته‌نۆلک ‌ه‬ ‫یین لهرزیی‬ ‫ی‌خێراتر‌له‌‬ ‫خێ‬ ‫رای‬ ‫ی‌روونا‬

‫ئایا‌ئ ‌هنیش‬ ‫تایین‌هه‌مان‌‬ ‫چاره‌نووسی‌ن‬

‫کانی بهک‬ ‫زیانه‬

‫نۆ مانگه‬ ‫ی گهشتی‬ ‫وردهکاری‬ ‫ی مهریخ‬ ‫ههساره‬ ‫بهرهو‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫شهرمنهکان خۆشهویستن‬

‫یوتنی‌ده‌بێت؟‬

‫ی لهیزهر‬ ‫ارهێنان‬

‫وریاسیتی‬ ‫کی‬ ‫ر مهریخ‬ ‫لهسه‬ ‫دهکات؟‬ ‫چی‬

‫جنۆکه‌‌چییه‌؟‬

‫سلێمانی‬

‫ۆڵهکانی‬

‫یزهر لهه‬ ‫له‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪www.fac‬‬

‫یح‬ ‫وێنهر‬ ‫ن‬

‫ککهر‬ ‫لهها‬

‫رێمی‬ ‫ی هه‬

‫کومهت‬

‫هکان‬

‫کرد؛‬ ‫هاک‬

‫یج‬

‫زین؟‬

‫بپارێ‬

‫بۆ لڤ‬

‫ی زان‬ ‫ین‬

‫دوێت‬ ‫ی ده‬ ‫ست‬


‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪N e w‬‬

‫ژماره (‪ ،)12‬کانونی دووهمی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران‬

‫رەنگی چاوت‬ ‫بۆ هەمیشە بگۆڕە‬ ‫ئایا گەورەکردنی مەمک‬ ‫دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟‬

‫پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان‬ ‫ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن‬

‫گەڕانی بێوچان بەدوای‬ ‫تەنۆلکەی خودا‬

‫پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەش‬

‫جەنگێکی ئاڵۆزو‬ ‫پێشکەوتوو لەنزیکماندایە‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫شۆربای قاچەمریشک‬ ‫پەستانی خوێن‬ ‫چارەسەردەکات‬

‫مازدا ‪2012‬‬

‫بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟‬

‫‪No.12, January 2012‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪18 16‬‬ ‫‪38 30‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫تەندروستی‬

‫‪4‬‬

‫ی خوێن‬

‫ك زەخت‬ ‫چە مریش‬ ‫ۆربای قا‬ ‫بەزێنێت‬ ‫ش‬ ‫دادە‬ ‫نزیكەی یەك میلیارد كەس واتە (یەك‬ ‫لەسەر حەوتی) سەرگۆی زەوی گیرۆدەن‬ ‫ب��ەدەس��ت پەستانی ب��ەرزی خوێنەوە‌و‬ ‫ب��ەردەوام رێژەكەیان روو لەهەڵكشانە‪،‬‬ ‫كۆنتڕۆڵكردن ی��ان چ��ارەس��ەری ئەم‬ ‫پەستانە یەكێكە لەكێشە سەرەكییەكانی‬ ‫مرۆڤایەتی لەبواری تەندروستییدا‪،‬‬ ‫دەب��ێ��ت��ەه��ۆی نەخۆشییەكانی دڵ‌و‬ ‫دەم��ارو‪ ،‬ئەگەری رودان��ی جەڵتەی‬ ‫دڵ‌و م��ێ��ش��ك زی�����اددەك�����ات‪،‬‬ ‫خواردەمەنییەكان دەوری گرنگ‬ ‫ل��ەك��ۆن��ت��ڕۆڵ‌و چ��ارەس��ەری ئەم‬ ‫نەخۆشییەدا دەبینن‪ ،‬لەراستیدا‬ ‫رێ��ج��ی��م��ی خ����ۆراك ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫رێگەیە بۆ كۆنتڕۆڵی پەستانی‬ ‫خوێن‪ ،‬یەكێك ل��ەو خۆراكە‬ ‫گونجاوانە‪ ،‬شۆربای مریشكە‪،‬‬ ‫س����وودەك����ان����ی ش���ۆرب���ای‬ ‫مریشك زۆرە‪ ،‬یەكێك لەوان‬ ‫یارمەتیدانی چ��ارەس��ەری‬ ‫سەرماخوردەییە‪.‬‬

‫شۆربای مریشك تەنیا‬ ‫یارمەتی چ��ارەس��ەری سەرماخوردەیی‬ ‫ن���ادات‪ ،‬بەڵكو زختی خوێنیش دادەب��ەزێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫توێژەرانی ژاپۆنی كە لەسەر رێجیمی خواردەمەنی‬ ‫كاریگەر لێكۆڵینەوە دەكەن‪ ،‬دەڵێن "پروتینەكانی نێو‬ ‫شۆربای قاچی مریشك كاریگەری درێژخایەنیان‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ق��اچ��ە مریشك ه��ەڵ��گ��ری ژم��ارەی��ەك��ی زۆر‬ ‫پروتینە‪ ،‬وەك��و دەرم��ان��ی چ��ارەس��ەری پەستانی‬ ‫خوێن كاردەكەن‪ .‬توێژینەوە جیاوازەكانی پێشتری‬ ‫توێژەرانی ژاپۆنی كە كار لەسەر رێجیمی خواردنی‬ ‫كاریگەر لەسەر پەستانی خوێندەكەن‪ ،‬ئ��ەوەی‬ ‫سەلماندبوو شۆربای مریشك كاریگەری ئیجابی‬ ‫لەسەر پەستانی خوێن هەیە‪ .‬هەڵبەت شێوازی‬ ‫ئامادەكردنی شۆرباكە زۆر گرنگە‪.‬‬ ‫جیاوازی شۆربای سنگی مریشك‌و قاچی مریشك‬ ‫ب��ۆن��م��وون��ە ش��ۆرب��ای سنگی مریشك تەنیا‬ ‫بۆماوەیەكی كەم كاریگەری لەسەر پەستانی خوێن‬ ‫دادەنێت‪ .‬یەكێك لەپرۆتینەكانی ناو شۆربای سنگی‬ ‫مریشك‪ ،‬پرۆتینی كالژنە دەبێتەهۆی دابەزینی‬ ‫(‪ .)ACE‬كۆنتڕۆلی (‪ )ACE‬دەبێتەهۆی كۆنتڕۆڵی‬ ‫لێدانی دڵ‌و لەكۆتاییدا كەمكردنەوەی قەبارەی‬ ‫خوێنی گواستراوە لەناو دەمارە خوێنبەرەكان‪.‬‬ ‫چونكە بڕی ئەم پرۆتینە لەشۆربای سنگی‬ ‫مریشكدا زۆر ك��ەم��ە‪ ،‬خ��واردن��ی ئ��ەم شۆربایە‬

‫ك���اری���گ���ەری ئ����ەوت����ۆی ل��ەس��ەر‬ ‫پەستانی خوێن نابێت‪ .‬توێژەرانی ژاپۆنی‬ ‫لەتوێژینەوەكانی خۆیاندا لێكۆڵینەوەیان لەسەر‬ ‫ك��اری��گ��ەری ش��ۆرب��ای ران‌و قاچی مریشك‬ ‫لەسەر پەستانی خوێن كردووە‪.‬‬ ‫ئەم شۆربایە بەهۆی رواڵەتی ناشیرینیەوە‬ ‫زۆر كەس حەزیان لەخواردنی نییە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫لەسەرەتادا لەسەر مشكە تاقیگەییەكان كە‬ ‫پەستانی خوێنی بەرزیان هەبوو تاقیكرایەوە‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە توێژەرانی ژاپۆنی‬ ‫تووشی سەرسووڕمان كرد‪.‬‬ ‫تێكەڵەیەك لەچوار پرۆتینی كاریگەر‬ ‫شۆربای مریشك جیا لەوەی سەرچاوەیەكی‬ ‫خۆراكی گونجاوە بۆ دابیینكردنی ڤیتامینەكانی‬ ‫(‪)D‬و كالسیۆم‪ ،‬چوار پرۆتینیشی تێدایە كە‬ ‫رۆڵێكی گرنگیان لەكۆنتڕۆڵی پەستانی خوێندا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئەم پرۆتینانە كاریگەری درێژخایەنیان‬ ‫ل��ەس��ەر پەستانی خوێن ه��ەی�ە‌و لەهەندێك‬ ‫لەمشكە تاقیگەییەكاندا‪ ،‬پەستانی خوێنی بەرز‬ ‫بەتەواوەتی چارەسەر دەكات‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەی توێژەرانی ژاپۆنی پێشتر‬ ‫كاریگەرییەكانی ماسی تۆن‌و ماسی ساردینیان‬ ‫ل��ەس��ەر داب��ەزان��دن��ی خ��وێ��ن سەلماندبوو‪.‬‬ ‫لەئێستادا دەكرێت شۆربای قاچە مریشك‬ ‫بەرێجیمی خ��واردەم��ەن��ی ك���ەم خ���وێ بۆ‬ ‫كۆنتڕۆڵی پەستانی خوێن‌و لەوانەیە دەرمانی‬ ‫كۆتایی‪ ،‬زیاد بكرێت‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪5‬‬

‫تووشـبـووان بەئایـدز مـنداڵـیان دەبێـت؟‬ ‫و‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫بەکارهێنانی ب��ەرب�ڵاوی‬ ‫دەرمانەکانی دژە (رتروڤایرۆس)‬ ‫ب��ووە بەهۆی ئ��ەوەی ژم��ارەی‬ ‫تووشبوان بەنەخۆشی (‪)HIV‬‬ ‫ل���ەس���ەران���س���ەری ج��ی��ه��ان��دا‬ ‫کەمببێتەوە‪ ،‬بارودۆخی ژیانی‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ت��ەن��دروس��ت‌و‬ ‫تەنانەت دروستکردنی بنەماڵە بۆ‬ ‫ئەم جۆرە کەسانە مژدەبەخشە‪.‬‬ ‫س���ێ دەی����ە ل��ەوەوپ��ێ��ش‬ ‫ئایدز لەجیهاندا باڵوبوویەوە‪،‬‬ ‫لەسەرەتای دەی��ەی چوارەمدا‬ ‫دروش���م���ی بەسفرگەیاندنی‬ ‫ژم���ارەی ت��ووش��ب��ووان‪ ،‬بەسفر‬ ‫گەیاندنی ژم��ارەی م��ردووان‪،‬‬ ‫بەسفرگەیاندنی ه��ەاڵواردن��ی‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب���ەه���ۆی ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییەوە‪ ،‬بووە بە دروشمی‬ ‫س��ەرەک��ی‪ .‬بەپێی پالنێک کە‬ ‫دان���راوە ژم���ارەی تووشبووان‬ ‫بەهۆکاری کرداری سێکسییەوە‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠١٥‬دا دەبێت ببێت‬ ‫بەنیوەو ئەگەری لەدایکبووانی‬ ‫ک��ۆڕپ��ەڵ��ەی ئ���ای���دزی ببێت‬ ‫بەسفرو دەرمانی کارییگەر بۆ‬ ‫چارەسەری (‪ )١٥‬میلیۆن کەس‬ ‫لەتووشبوان فەراهەمبکرێت‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ت���ۆری پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫کۆمەاڵیەتی بۆ تووشبووانی ئەم‬ ‫نەخۆشییە دابینبکرێت‪.‬‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی ڤایرۆسی‬ ‫ئایدز لەدایکی نەخۆشەوە بۆ‬ ‫کۆرپەڵە یەکێکە لەرێگەکانی‬ ‫تووشبوون بە نەخۆشی ئایدز‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوەش��دا ژن‌و مێردی‬ ‫زۆر ه��ەن ک��ە یەکێکیان یان‬ ‫ه���ەردووک���ی���ان ت��ووش��ب��ووی��ی‬ ‫ئایدزن‌و ب��ڕی��اردەدەن منداڵیان‬ ‫ببێت‪ .‬لەهەندێککاتدا منداڵی‬ ‫ساخ دروستدەبێت‌و لەهەندێک‬ ‫بارودۆخدا ئەگەری تووشبوونی‬ ‫منداڵەکە بەڤایرۆسی (‪)HIV‬‬ ‫هەیە لەبەر ئەم هۆکارانە‪:‬‬ ‫‪ -١‬ئەگەر دای��ک ئایدزی‬ ‫بێت‌و ب��اوک س��اغ بێت‪ :‬ئەم‬ ‫ژن‌و مێردە باشتروایە پیتاندنی‬

‫دەستکرد ئەنجامبدەن‪ .‬لەم‬ ‫ش����ێ����وازەدا ب����اوک ت��ووش��ی‬ ‫نەخۆشی نابێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەری‬ ‫ئ��ەوە هەیە منداڵەکە بەهۆی‬ ‫شلەمەنییەکانی لەشی دایکەوە‬ ‫تووشی نەخۆشی ببێت‪.‬‬ ‫‪ -٢‬ئەگەر ب��اوک ئایدزی‬ ‫بێت‌و دای��ک س��اغ بێت‪ :‬لەم‬ ‫ب���ارودۆخ���ەدا زۆرب����ەی کات‬ ‫دوای���ی ش��ت��ن��ەوەی سپێرم کە‬ ‫بریتییە لەجیاکردنەوەی لەشلەی‬ ‫مەنی‌و لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوەی‬ ‫ئایا ڤایرۆسییە یان نا؟ دوایی‬ ‫ئ��ەوە پیتاندنی نێو منداڵدان‬ ‫ب��ەدەس��ت��ک��رد ئەنجامدەدرێت‬ ‫ی���ان س��پ��ێ��رم راس��ت��ەوخ��ۆ بۆ‬ ‫نێو منداڵدان دەگوازرێتەوە‪.‬‬ ‫شتنەوەی سپێرم رێگەیەکی زۆر‬ ‫کارییگەرە بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫ئەگەری تووشبون بەئایدز‪.‬‬ ‫ئ���ەم رێ��گ��ای��ان��ە ت��ەن��ان��ەت‬ ‫لەواڵتە پێشکەوتووەکانیشدا‪،‬‬ ‫تێچوویان زۆرەو گرانن‪ .‬بۆ‬ ‫جێگرتنەوەی ئ��ەم شێوازانە‬ ‫لەدەرمانەکانی دژە رتروڤایرۆسی‬ ‫(‪)Tenofovir‬‬ ‫وەک�������و‬ ‫و(‪ )Emtricitabine‬س��وود‬ ‫وەردەگیرێت‪ ،‬دەتوانێت ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون ب��ە نەخۆشییەکە‬ ‫ت��اوەک��و (‪)%٤٤‬داب��ب��ەزێ��ن��ێ��ت‪.‬‬

‫ئ���ەم دەرم���ان���ان���ە ل��ەق��ۆن��اغ��ی‬ ‫سێهەمی تاقیکردنەوەدان‪ ،‬بۆیە‬ ‫بەکارهێنانیان لەواڵتانی وەکو‬ ‫تایلەندو زیمبابۆی‌و کینیا قسەی‬ ‫زۆری پزیشکی‌و ئەخالقی‬ ‫لێکەوتووەتەوە‪.‬‬ ‫‪ -٣‬ئەگەر دای��ک‌و باوک‬ ‫هەردووکیان ڤایرۆسی بن‪ :‬لەم‬ ‫بارودۆخەدا باشتروایە هەردوو‬ ‫مێتۆدەکەی س���ەرەوە پێکەوە‬ ‫ئەنجامبدرێت‪.‬‬ ‫سکپڕی لەژنانی تووشبوو‬ ‫بەڤایرۆسی (‪)HIV‬‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی ستوونی‬ ‫یەکێکە لەناسراوتریین شێوەکانی‬ ‫گواستنەوەی ڤایرۆسی (‪.)HIV‬‬ ‫ئ����ەم ڤ���ای���رۆس���ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫لەسەردەمی سکپڕیداو لەکاتی‬ ‫منداڵبوون‌و سەردەمی شیرداندا‬ ‫لەرێگەی دایکی ئ��ال��ودەوە بۆ‬ ‫منداڵ بگوازرێتەوەو ئەویش‬ ‫تووشبکات‪ .‬بەاڵم لەئیمڕۆدا‬ ‫بەبەکارهێنانی رێنماییەکان‌و‬ ‫دەرم���ان���ەک���ان‌و بێبەشکردنی‬ ‫منداڵ لەشیری دایک ئەگەری‬ ‫تووشبوونی منداڵ ب��ە(‪)HIV‬‬ ‫دادەبەزێت بۆ کەمتر لە(‪.)%١‬‬ ‫ئامارەکان پیشاندەدەن ئەگەری‬ ‫تووشبوونی منداڵ ب��ە(‪)HIV‬‬ ‫بەهۆی شیری دایکەوە بریتیە‬

‫لە(‪)%٣٠‬و ئەگەری تووشبوونی‬ ‫ک��ۆرپ��ەڵ��ە ل��ەک��ات��ی سکپڕییدا‬ ‫(‪ ١٥‬تاوەکو ‪)%٢٠‬و ئەگەری‬ ‫تووشبوون لەکاتی لەدایکبووندا‬ ‫(‪.)%٥٠‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن‬ ‫سکپڕی ک��اری��گ��ەری لەسەر‬ ‫پ�����رۆس�����ەی ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ە‬ ‫ن���اب���ێ���ت‪ ،‬ب�������ەاڵم دەب���ێ���ت‬ ‫ب��ەه��ۆی ک��ەم��ب��وون��ەوەی کاتی‬ ‫(لنفوسیتەکانی) (‪)T+CD4‬‬ ‫ک��ە پێشتر ب��ەه��ۆی (‪)HIV‬‬ ‫وە الوازب�����وون‪ .‬لەدایکانی‬ ‫تووشبوو بەئایدز‪ ،‬کەمبوونەوەی‬ ‫ژمارە لنفوسیتەکان (‪)CD4+T‬‬ ‫دادەب�����ەزێ�����ت ب���ۆ (‪)٢٠٠‬‬ ‫ت��اوەک��و (‪ )٢٥٠‬دان��ە لەهەر‬ ‫میلی لیترێکدا‪ ،‬بۆیە مەترسی‬ ‫هەوکردن زیاد دەکات‪ .‬ژمارەی‬ ‫ئ��ەم لنفوسیتانە لەکەسێکی‬ ‫ساخدا نزییکەی (‪)١٥٠٠‬دان��ە‬ ‫لەهەر میلیمیتر خوێندا‪.‬‬ ‫چ فاکتەرگەلێک لەگواستنەوەی‬ ‫ڤایرۆس لەدایکەوە بۆ منداڵ‬ ‫کارییگەرە؟‬ ‫لێکۆلینەوەکان پیشانیدەدەن‬ ‫گرنگتریین فاکتەر کە شانسی‬ ‫ت����ووش����ب����وون ب����ە (‪)HIV‬‬ ‫دیاریدەکات‪ ،‬ئاستی (ڤیروال)‬ ‫(ژم��ارەی ڤایرۆسەکان لەهەر‬

‫میلی لیتر خوێندا)ی دایک‌و‬ ‫ژم�������ارەی ل��ن��ف��وس��ی��ت��ەک��ان��ی‬ ‫(‪ )CD4+T‬نێو لەشیەتی‪.‬‬ ‫بەواتایەکیتر هەرچەند ژمارەی‬ ‫خ��ان��ە ب��ەرگ��ری��ی��ەک��ان زی��ات��رو‬ ‫ڤایرۆسەکان کەمتربێت‪ ،‬شانسی‬ ‫بەدنیاهاتنی منداڵی ساخ زیاترە‪.‬‬ ‫فاکتەرێکیتر ک��ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫یارمەتی ساغبوونی منداڵەکە‬ ‫بدات‪ ،‬بریتیە لەکورتکردنەوەی‬ ‫ک��ات��ی دڕان�����ی (ئ��ام��ن��ی��ون)و‬ ‫لەدایکبوونی منداڵەکە‪ .‬بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی مەترسی ئەم‬ ‫کاتە دەبێت کەمتربێت لە(‪)٤‬‬ ‫کاتژمێر‪.‬‬ ‫تەندروستی گشتی دایک‌و‬ ‫خ���واردن���ی گ��ون��ج��اوو کاتی‬ ‫سکپڕی‌و حەسانەوەی پێویست‌و‬ ‫وەرگرتنی قەرەبووکەرەوەکان‌و‬ ‫وەرزش‌و ب��ەک��ارن��ەه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫جگەرەو کەمکردنەوەی کافیین‬ ‫دەتوانێت کاریگەری لەسەر‬ ‫تەندروستی کۆرپەڵە هەبیت‪.‬‬ ‫ه��ەوک��ردن��ەک��ان دەت��وان��ن‬ ‫ئەگەری تووشبوونی کۆرپەڵە‬ ‫بەڤایرۆسی (‪)HIV‬زیادبکەن‪.‬‬ ‫ب��ۆن��م��وون��ە ئ��ەگ��ەر دای��ک��ەک��ە‬ ‫نەخۆشی هیپاتیی (‪ )C‬هەبێت‬ ‫ئەگەر گواستنەوەی ڤایرۆس‬ ‫دووبەرامبەر دەبێتەوە‪.‬‬


‫‪6‬‬

‫تەندروستی‬

‫په‌یام ‌ه سه‌رنجراكێشه‌كانی له‌شی مرۆڤ‬ ‫بۆ نه‌خۆشییه‌كان‬ ‫له‌شی مرۆڤ رێگه‌ی سه‌یرو سه‌رنجڕاكێشی بۆ ناردنی نیشانه‌كانی ئاگاداركردنه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م نیشانانه‌ له‌راستییدا هه‌ندێك نهێنی‬ ‫له‌ش ده‌گێڕنه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ئایا ده‌زانن پێكه‌نین دوای هه‌ر ژه‌م ‌ه خواردنێك چ كارییگه‌رییه‌ك له‌سه‌ر له‌ش داده‌نێت؟ ئایا ده‌زانن سپی‬ ‫بوونی قژی سه‌ر نیشانه‌ی چ پرۆسه‌یه‌كه‌ له‌ناو له‌شدا؟‪.‬‬ ‫له‌شی مرۆڤ به‌درێژی ته‌مه‌نی كه‌سه‌كه‌‌و نیشانه‌ی زیره‌كانه‌ی هۆشیاركردنه‌و‌ه پیشانده‌دات‪ ،‬به‌اڵم زۆربه‌ی خه‌ڵك به‌هۆی‬ ‫تێنه‌گه‌یشتنیان له‌نیشانه‌‌و په‌یوه‌ندییه‌كاننیان‌و په‌یام ‌ه گرنگه‌كانی له‌ش‪ ،‬ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ له‌بیر ده‌كه‌ن ك ‌ه ده‌بێته‌ هۆ ‌ی تێكچوونی‬ ‫باری ته‌ندروستی‪.‬‬

‫تەندروستی‬

‫هه‌ندێك له‌و نیشانانه‌‪:‬‬ ‫‪ -١‬دروستبوونی ئ��ازار‬ ‫له‌قوله‌پێدا نیشانه‌یه‌كه‌ بۆ‬ ‫كێشه‌ی كۆلسترۆڵ‪ ،‬به‌وته‌ی‬ ‫ش����اره‌زای����ان ب���وون���ی ئێش‬ ‫ل �ه‌ق��ول �ه‌پ��ێ��دا‌و ئ��ام��اژه‌ی �ه‌ك �‌ه‬ ‫ده‌توانێت نیشانه‌ی سه‌ره‌تایی‬ ‫له‌زیادبوونی بۆماوه‌یی ئاستی‬ ‫ك��ۆل��س��ت��ڕۆڵ��ی خ��وێ��ن بێت‪،‬‬ ‫ل�ه‌راس��ت��ی��ی��دا دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ك���ۆل���س���ت���ڕۆڵ ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ی‬ ‫زه‌ردی ئاكهیل ده‌بێته‌هۆی‬ ‫دروستبوونی ئه‌م ئازاره‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ستان به‌بوونی‬ ‫ئ���ازار ب��ۆم��اوه‌ی س��ێ رۆژ‬ ‫ی��ان زی��ات��ر له‌قوله‌پێدا كرد‬ ‫بۆتاقیكردنه‌وه‌ی كۆلسترۆڵ‬ ‫س��ه‌ردان��ی پزیشك بكه‌ن‌و‬ ‫به‌تایبه‌تی ئ�ه‌گ�ه‌ر پێشینه‌ی‬ ‫نه‌خۆشییه‌كانی دڵ له‌ناو‬ ‫بنه‌ماڵه‌كه‌تاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪-٢‬به‌هێز بوونی سییه‌كان‪،‬‬ ‫پ��ی��ش��ان��ده‌ری ك �ه‌م��ب��وون �ه‌ی‬ ‫ئ����ه‌گ����ری ت���ووش���ب���وون���ن‬ ‫به‌نه‌خۆشی (ئه‌ڵزایمه‌ر) یان‬ ‫(خه‌ڵه‌فان)ه‌‪.‬‬ ‫ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���ه‌وه‌ك���ان‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��ده‌ده‌ن ك �ه‌چ��االك��ی‬ ‫س���س���ت‌و ن�����ه‌خ�����وازراوی‬ ‫ی‬ ‫سییه‌كان ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئۆكسیجنی ك�ه‌م��ت��ر بگات‬ ‫ب �ه‌م��ێ��ش��ك‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ م�ه‌ت��رس��ی‬ ‫تووشبوون به‌خه‌ڵه‌فان یان‬ ‫ئه‌ڵزایمه‌ر زیاد ده‌كات‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫بۆ قه‌ره‌بووی ئه‌م كێشه‌ی‌ه‬ ‫تێبكۆشن هه‌ناسه‌ی ق��ووڵ‬ ‫هه‌ڵكێشن‌و ب��ۆم��اوه‌ی (‪)5‬‬ ‫خ��ول �ه‌ك ك����رداری هه‌ناس‌ه‬ ‫ه�ه‌ڵ��م��ژی�ن‌و ه �ه‌ن��اس �ه‌دان �ه‌و‌ه‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ب��ده‌ن‪ ،‬ئ���ه‌م ك���ار‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌ه��ۆی ب�ه‌ه��ێ��زب��وون��ی‬ ‫س��ی��ی �ه‌ك��ان‪ ،‬چ��ون��ك �ه‌ ئ�ه‌م�‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌ه��ۆی ب�ه‌ه��ی��زب��وون��ی‬ ‫س���ی���ی���ه‌ك���ان‌و گ��ه‌ی��ان��دن��ی‬ ‫ئوكسیجنی زیاتر به‌مێشك‪.‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ئ���ه‌م���ك���اره‌ ش��ه‌ش‬ ‫ج��ار ل���ه‌رۆژدا ئه‌نجامبده‌ن‬ ‫سییه‌كانتان ل �ه‌س �ه‌دا (‪)٢٠‬‬ ‫به‌هێزتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ –٣‬سپیبوونی قژ پێش‬

‫گه‌یشتن ب�ه‌ت�ه‌م�ه‌ن��ی (‪)٣٠‬‬ ‫س��اڵ��ی‪ ،‬نیشانه‌یه‌كی گرنگ‬ ‫ل���ه‌ت���ووش ب����وون به‌كێش‌ه‬ ‫تیروییدییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ش��اره‌زای��ان��ی (تیرویید)‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ���ه‌و ب���ڕوای���ه‌ن ك‌ه‬ ‫ن��اه��اوس �ه‌ن��گ��ی ل �ه‌چ��االك��ی‬ ‫(ت��ی��روی��ی��دا) ده‌ب��ێ��ت �ه‌ه��ۆی‬ ‫دروس����ت����ب����وون����ی ك��ێ��ش �‌ه‬ ‫ل���ه‌دروس���ت���ب���وون���ی دان����‌ه‬ ‫ره‌نگییه‌كان ل�ه‌ن��او سه‌لكی‬ ‫قژه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر قژتان له‌ته‌مه‌نی‬ ‫كه‌مدا سپی ب��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌‌و ل���ه‌گ���ه‌ڵ ن��ی��ش��ان�ه‌ی‬ ‫ت��ری وه‌ك دابه‌زینی كێش‌و‬ ‫كێشه‌ی تێكچوونی سوڕی‬ ‫مانگانه‌ (له‌ژنان)دا‪ ،‬ده‌بێت بۆ‬ ‫پشكنینی رژێنه‌كان‪ ،‬سه‌ردانی‬ ‫شاره‌زایه‌كی ئه‌م بواره‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -٤‬نه‌خۆشی (پ��ووك)‬ ‫ترسناكه‌و ئه‌گه‌ری منداڵبوونی‬ ‫زووت������ر ل�������ه‌واده‌ی خ��ۆی‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌ك���ت���ری���اك���ان���ی ن���او‬ ‫پووكی نه‌خۆش‪ ،‬ده‌بنه‌هۆی‬ ‫ك������اردان������ه‌وه‌ی ده‌رگ�����ای‬ ‫منداڵدان‌و زوتر له‌كاتی خۆی‬ ‫كرانه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ه �ه‌م��وو رۆژێ���ك به‌كر‌ه‬ ‫بۆ ددانه‌كانتان به‌كار بهێنن‌و‬ ‫ژن����ی دووگ����ی����ان ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ب �ه‌رده‌وام سه‌ردانی پزیشكی‬ ‫پسپۆر بكات‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫پیشانیده‌ده‌ن نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫پ��ووك ئه‌گه‌ری منداڵبوونی‬ ‫زووت���ر ل����ه‌واده‌ی‌ خ��ۆی‌ ل‌ه‬ ‫(‪ )%70‬به‌رزده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -٥‬گ���ه‌رم هێشتنه‌وه‌ی‬ ‫پ���ێ‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ری‌ ت��ووش��ب��وون‬ ‫ی‬ ‫ب�����ه‌س�����ه‌رم�����اخ�����ورده‌ی����� ‌‬ ‫كه‌مده‌كاته‌وه‌‪ .‬كاتێك پێیه‌كان‬ ‫سارد ده‌بنه‌وه‌‌و خوێنبه‌ره‌كانی‬ ‫ن����او ل����ووت داده‌خ����رێ����ن‌و‬ ‫گ���رژ ده‌ب����ن‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ خ��رۆك�‌ه‬ ‫سپییه‌كانی ئ���ه‌م ن��اوچ�ه‌ی�‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ستله‌به‌ربه‌ركانێ‬ ‫هه‌وكردندا هه‌ڵده‌گرن‌و رێگ‌ه‬ ‫بۆ هاتنی میكرۆبه‌كان بۆ ناو‬ ‫له‌ش ئاوه‌اڵ ده‌بێت‪.‬‬

‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫بۆیه‌ پێشنیار ده‌كرێت‬ ‫گۆره‌وه‌ی له‌پێ بكه‌ن‌و دڵنیابن‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ به‌گه‌رمهێشتنه‌وه‌ی‬ ‫پێكانتان سیسته‌می به‌رگری‬ ‫له‌شتان به‌باشی كارده‌كات‪.‬‬ ‫‪ -٦‬پێكه‌نین دوای هه‌موو‬ ‫ژه‌م��ێ��ك��ی خ������واردن‌و ب��ڕی‬ ‫شه‌كری خوێن داده‌به‌زێنێت‪.‬‬ ‫ش��اره‌زای��ان ل �ه‌و ب��ڕوای �ه‌دان‬ ‫ئه‌و ئه‌ندامانه‌ی كه‌ ئێمه‌ بۆ‬ ‫به‌كاریانده‌هێنیین‬ ‫پێكه‌نین‬ ‫بۆ وه‌رگرتنی وزه‌‪ ،‬شه‌كری‬ ‫خ���وێ���ن ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���ن‌و‬ ‫ئ����ه‌م پ���رۆس���ه‌ی���ه‌ م �ه‌ت��رس��ی‬ ‫ت���ووش���ب���وون ب �ه‌ن �ه‌خ��ۆش��ی‬ ‫شه‌كره‌‌و قه‌ڵه‌وی‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك له‌شێرپه‌نجه‌كان‬ ‫كه‌مده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ب��ۆی �ه‌ دوای خ��واردن��ی‬ ‫نانی شه‌و به‌ئارامی ته‌واوه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر قه‌نه‌فه‌كه‌تان دابنیشن‌و‬ ‫ی‬ ‫س��ه‌ی��ری فیلمی ك��ۆم��ی��د ‌‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -٧‬پ��ی��اس�ه‌و قسه‌كردن‬ ‫پێكه‌وه‌ ده‌بێته‌هۆی ئ��ازاری‬ ‫پشت‪.‬‬ ‫كاتێك پیاسه‌ ده‌كه‌ین‌و‬ ‫ق��س��ه‌ی��ش ده‌ك���ه‌ی���ی���ن ئ��ه‌م‬ ‫ك���اره‌ ده‌ب��ێ��ت �ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫ه�ه‌ن��اس�ه‌دان‌و هه‌نگاونانمان‬ ‫ه����اوك����ات ن���ه‌ب���ێ���ت‪ ،‬ئ���ه‌م‬ ‫ناهاوئاهه‌نگییه‌ ده‌بێته‌هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌شێك له‌و زه‌ربانه‌ی‬ ‫ك �ه‌ب �ه‌ه��ۆی ه �ه‌ن��گ��اون��ان �ه‌و‌ه‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت ل����ه‌زه‌وی‪ ،‬ئ��ازار‬ ‫به‌پشت بگه‌ێنێت‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫بۆیه‌ پێشنیار ده‌كرێت‬ ‫له‌كاتی رێڕۆیشتندا ئه‌گه‌ر‬ ‫زه‌نگی موبایله‌كه‌تان لێدرا‬ ‫دانیشن‌و واڵم��ی ب��ده‌ن �ه‌وه‌و‬ ‫ئه‌مجار درێژه‌ به‌پیاسه‌كه‌تان‬ ‫بده‌ن‪.‬‬ ‫‪ -٨‬ف��ش��اردان��ی پێیه‌كان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ی���ه‌ك���ت���ری پێشب‌ه‬ ‫الوازی‌و بێتاقه‌تی ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر دوای ئه‌وه‌ی خێرا‬ ‫هه‌ستانه‌ س�ه‌رپ�ێ‌و هه‌ستان‬ ‫ب �ه‌گ��ێ��ژب��وون‌و تاریكبوونی‬ ‫ب�ه‌رچ��اوت��ان ك��رد ب �ه‌م جوڵ‌ه‬

‫‪7‬‬

‫س���اده‌ی���ه‌‪ ،‬ده‌ت���وان���ن خوێن‬ ‫به‌مێشكتان بگه‌ێنن‌و الوازی‌و‬ ‫گ��ێ��ژب��وون�ه‌ك�ه‌ت��ان چ��اره‌س �ه‌ر‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ا ه���ه‌ردوو پێتان‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی دابنێن‪ ،‬له‌دواییدا‬ ‫یه‌كێك له‌پێكانتان بخه‌نه‌ سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وی ت��ر ل �ه‌و ب��ارودۆخ �ه‌دا‬ ‫تاده‌توانن به‌پێكانتان فشار‬ ‫له‌یه‌كتری بكه‌ن‪ ،‬بۆماوه‌ی‬ ‫(‪ )30‬چ��رك �ه‌ ئ �ه‌م �ه‌ درێ���ژ‌ه‬ ‫پ��ێ��ب��ده‌ن ت���اوه‌ك���و خ��وێ��ن��ی‬ ‫پێویستده‌گات به‌مێشكتان‌و‬ ‫ه��ه‌س��ت ب��ه‌ب��اش��ی خ��ۆت��ان‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -٩‬ف��ه‌رام��ۆش��ك��ردن��ی‬ ‫ئازاری پشت مه‌ترسی له‌سه‌ر‬ ‫مێشك دروستده‌كات‪:‬‬ ‫پزیشكه‌كان تێگه‌یشتوون‬ ‫ئ���ه‌وك���ه‌س���ان���ه‌ی ك��ه‌زی��ات��ر‬ ‫ل���ه‌ی���ه‌ك���س���اڵ ت���ووش���ب���وون‬ ‫به‌ئازاری پشته‌وه‌‪ ،‬له‌(‪)%11‬‬ ‫ی‌ خ��ان��ه‌ك��ان��ی مێشكیان‬ ‫له‌وناوچه‌ی كه‌ په‌یوه‌ندیدار‌ه‬ ‫ب�ه‌ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��ێ��رب��وون �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫تیاده‌چێت‪ .‬وادی��اره‌ فشاری‬ ‫ك��اردان �ه‌وه‌ له‌سه‌ر پشتئێشه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م كارییگه‌رییه‌ خراپه‌ له‌سه‌ر‬ ‫خانه‌كانی مێشك داده‌نێت‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ئ�����ه‌گ�����ه‌ر پ��ش��ت��ئ��ێ��ش �‌ه‬ ‫دروستببێت‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت خێرا‬ ‫س��ه‌ردان��ی پزیشكی پسپۆڕ‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬زۆرب�ه‌ی پشتئێشه‌كان‬ ‫ئه‌گه‌ر زوو سه‌رنجی بدرێتێ‪،‬‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -١٠‬قه‌ڵه‌وی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫روودان�������ی س �ه‌رئ��ێ��ش �ه‌ك��ان‬ ‫دووقات زیاد ده‌كات‪ ،‬كێشی‬ ‫زی��اد ده‌بێته‌هۆی هه‌وكردنی‬ ‫خوێنبه‌ركانی ناوچه‌ی سه‌ر‬ ‫ك�ه‌ گرنگتریین ه��ۆك��اره‌ بۆ‬ ‫سه‌رئێشه‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫بۆ دابه‌زاندنی ئێشه‌كان‪،‬‬ ‫كێشی خۆتان داببه‌زێنن‌و بۆ‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی سه‌رئێشه‌كان‬ ‫رێگای سروشتی به‌كار بهێنن‪،‬‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ب���ه‌رده‌وام���ی‬ ‫ده‌رم��ان �ه‌ هێواشكه‌ره‌وه‌كان‬ ‫ل���ه‌ڕاس���ت���ی���ی���دا ب���ۆخ���ۆی‬

‫ده‌بێته‌هۆی سه‌رئێشه‌‪.‬‬ ‫‪ -١١‬ئ �ه‌گ �ه‌ر كێشه‌یه‌ك‬ ‫له‌ئه‌ندامی نێرینه‌ی پیاواندا‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ ببێته‌هۆی‬ ‫كێشه‌ بۆدڵ‪.‬‬ ‫دوای��ی��ن لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���ده‌ده‌ن‪ ،‬الوازی‬ ‫س���ێ���ك���س���ی ل����ه‌پ����ی����اوان����دا‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ت �ه‌س��ك��ب��وون �ه‌وه‌ی‬ ‫خوێنبه‌ره‌كانه‌وه‌یه‌‪ ،‬زۆر پشت‬ ‫به‌رێگه‌ی ئینته‌رنێت‌و میدیا‬ ‫مه‌به‌ستن‪ ،‬به‌ڵكو بۆ پشكنینی‬ ‫ت���ه‌واو س��ه‌ردان��ی پزیشكی‬ ‫شاره‌زا بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -١٢‬چه‌مانه‌وه‌‪ ،‬حه‌زتان‬ ‫ب���ۆ خ����واردن����ی ش��ی��ری��ن��ی‬ ‫زیادده‌كات‪.‬‬ ‫پزیشكه‌كان بڕوایان وای‌ه‬ ‫كه‌ چه‌مانه‌وه‌ ب��ڕی چوونی‬ ‫خوێن بۆمێشك كه‌مده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ حه‌ز به‌ماده‌ شه‌كرییه‌كان‬ ‫زیاد ده‌كات‪ ،‬چونكه‌ كاتێك‬ ‫ب����ڕی خ��وێ��ن ل���ه‌ن���اوه‌ن���دی‬ ‫ح���ه‌ز ل���ه‌خ���واردن���ی مێشك‬ ‫كه‌مده‌بێته‌وه‌‪ ،‬گلۆكۆزی كه‌متر‬ ‫ده‌گاته‌ ئه‌م ئه‌ندامه‌ سه‌ره‌كییه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا گلۆكۆز گرنگترین‬ ‫خوارده‌مه‌نی مێشكه‌‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫ب���ه‌رده‌وام رێكدانیشن‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ان��ت��ان س����اف ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫زه‌وی داب��ن��ێ��ن‪ ،‬ف �ه‌ق �ه‌رات��ان‬ ‫رێكبوه‌ستێنن‌و سكتان ببه‌ن‌ه‬ ‫ناوه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك كه‌مه‌رتان‬ ‫ب����ه‌ره‌و پشتی كورسییه‌ك‌ه‬ ‫رابكێشرێت‪.‬‬ ‫‪ -١٣‬چ��اره‌س �ه‌ره‌ك��ان��ی‬ ‫سه‌رماخورده‌یی‌و كارییگه‌ری‬ ‫خراپ له‌سه‌ر توانای زاوزێ‬ ‫داده‌نێت‪:‬‬ ‫ئ�ه‌و ده‌رم��ان��ان�ه‌ی كه‌ بۆ‬ ‫وشككردنی رێژنه‌كانی لووت‬ ‫به‌كارده‌هێنرێن‌و له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫ده‌ت�����وان�����ن ب���ب���ن ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫ك �ه‌م��ب��وون �ه‌وه‌ی رژێنه‌كانی‬ ‫ده‌م��ی م��ن��دااڵن‌و له‌كۆتاییدا‬ ‫توانای زاوزێ داده‌به‌زێنێت‪.‬‬ ‫چاره‌سه‌ر‪:‬‬ ‫بۆیه‌ باشتر وایه‌ له‌ده‌رمانی‬ ‫ئاسایی وه‌ك (ڤیكس) سوود‬ ‫وه‌ربگیرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Daily Mirror :‬‬


‫‪08‬‬

‫تەندروستی‬

‫ژیانێکی چاالکی کۆمەاڵیەتی‬

‫دەبێتەهۆی دابەزاندنی کێشی لەش‬

‫تەندروستی‬

‫نوێ‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫پیشانیدەدات ک��ە ژیانێکی‬ ‫چاالکی کۆمەاڵیەتی لەنێو‬ ‫مشکەکاندا دەبێت بەهۆی‬ ‫س���وت���ان���دن���ی چ������ەوری و‬ ‫دابەزینی کێش‬ ‫ت���وێ���ژەران ل��ەزان��ک��ۆی‬ ‫ویالیەتی (ئوهایو)لەئەمریکا‬ ‫هەستیان بەبوونی پەیوەندی‬ ‫ل���ەن���ێ���وان ب����ڕی چ��االک��ی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لەژینگەی ژیانی‬ ‫م��ش��ک��ەک��ان‌و ک��ێ��ش��ەک��ەی��ان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ق���ەڵ���ەوی‬ ‫لەکۆمەڵگاکانی سەراسەری‬ ‫جیهاندا‪ ،‬خەریکە دەبێت‬ ‫ب��ەک��ێ��ش��ەی��ەک��ی س���ەرەک���ی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی و ئ��اب��وری؛‬ ‫ب����ەاڵم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی‬ ‫زان����ک����ۆی (ئ���وه���ای���و)ک���ە‬ ‫ل���ەگ���ۆڤ���اری ب��ەن��اوب��ان��گ��ی‬ ‫‪)Cell‬‬ ‫(‪Metabolism‬‬ ‫دا ب�ڵاوب��ووەت��ەوە‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫رێگەیەکی ئیستراتیژی نوێ‬ ‫ب��ۆ چ��ارەس��ەر دۆزی��ب��ێ��ت��ەوە‬ ‫کە بەندە لەسەر پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‪.‬‬ ‫چ��ەوری��ی��ەک��ان دەک��رێ��ت‬ ‫دو جۆر بن‪ :‬چەوری سپی‬ ‫کە وزە پاشەکەوت دەکات‬ ‫و چ��ەوری قاوەیی کە وزە‬ ‫دەسووتێنێت‪.‬‬ ‫لەکاتێکدا ئێمە لەنێو‬ ‫لەشماندا چ��ەوری سپیمان‬ ‫هەیە‪ ،‬چەوری قاوەیی کە بۆ‬ ‫کەمکردنەوەی کێش پێویستە‬ ‫بە زەحمەت دروستدەبێت‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم تیمی ت��وێ��ژەران‬ ‫بەسەرپەرشتیاری پروفیسۆر‬ ‫(ماتیو دوری��ن��گ) گەیشتن‬ ‫ب��ەو ئەنجامەی گوڕانێکی‬ ‫بچووک لەژیانی جەستەیی‬ ‫و ژی��ن��گ��ەی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫مشکەکان دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ئەوەی چەوری سپی لەشیان‬ ‫بگۆڕێت بەچەوری قاوەیی‪.‬‬ ‫گروپی مشکەکانی تاقیگە‬ ‫بەپێچەوانەی مشکەکانیتر‬‫ک��ە ژی��ان��ێ��ک��ی وەس��ت��اوی��ان‬ ‫هەبوو‪-‬لەژینگەیەکی (بەپیت)‬ ‫دا دەژی��ان‪ ،‬ژمارەیان (‪)١٥‬‬ ‫بۆ (‪ )٢٠‬مشک لەنێو قاپی‬

‫گەورەدا بوو‪ ،‬لەنێو قاپەکاندا‬ ‫ئامێرەکانی وەرزشی و تونێل‬ ‫وخانووی بچووک و ئامێری‬ ‫ی���اری داری��ی��ن��ی ت��وێ توێ‬ ‫دانرابوو‪.‬‬ ‫ئ���ەم ژی��ن��گ��ەی��ە نەتەنها‬ ‫کێشەی بیرکردنەوەی زیاتری‬ ‫بۆ مشکەکان دروستدەکرد‪،‬‬ ‫بەڵکو دەبوو بەهۆی ئەوەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی کۆمەاڵیەتی لە‬ ‫نێوانیاندا زۆرتر ببێت‪.‬‬ ‫س����������ەرەڕای ئ�����ەوەی‬ ‫ه��ەردووگ��روپ��ی مشکەکان‬ ‫–مشکی ئاسایی ومشکی‬ ‫نێشتەجێ ل��ە ن��اوەن��دێ��ک��ی‬ ‫ب���ەپ���ی���ت دا دەژی��������ان –‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��س��ن��ووری‬ ‫چوون یەکیان هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ج��ی��اوازی کێشیان بەرچاو‬ ‫بوو‪ .‬ئەم جیاوازییە لەجۆر‬ ‫و س��ت��راک��چ��ەری چ���ەوری‬ ‫پاشەکەوتکراوی جەستەی‬ ‫مشکەکاندا خۆی پیشاندەدا‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر (دوری��ن��گ)‬ ‫دەڵێت‪ " :‬سەرسامبووم بە‬ ‫ب��ڕی ئ��ەو چەورییەی لەناو‬ ‫چ���ووە"‪ .‬مشکەکان تەنها‬ ‫دوای���ی چ��ەن��د حەفتە ژی��ان‬ ‫لەژینگەی بەپیتدا‪ ،‬بەشێوەی‬ ‫تیکڕا (‪ )%٥٠‬چ��ەوری ژێر‬ ‫سکی خۆیان لەدەستدا‪.‬‬ ‫ه������ەروەه������ا ک��ات��ێ��ک‬ ‫م��ش��ک��ەک��ان خ��واردەم��ەن��ی‬ ‫چ���ەوری���ان پ���ێ���دەدرا‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫مشکانەی ک��ە ژینگەکەیان‬ ‫ک��ێ��ش��ە و ب���ی���رک���ردن���ەوەی‬ ‫ت����ێ����داب����وو زۆر ک��ەم��ت��ر‬ ‫وەزن���ی���ان زی����ادی دەک���رد‪.‬‬ ‫پ��ل��ەی گ���ەرم���ی ب���ەرزت���ری‬ ‫ج��ەس��ت��ەی ئ����ەم م��ش��ک��ان��ە‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەری س��ووت��ان��دن��ی‬ ‫چ��ەوری پڕبایەخـی قاوەیی‬ ‫بووکەدەبوو بەهۆی دابەزینی‬ ‫کێش‪.‬‬ ‫وروژاندنی مێشک‬ ‫ه���ەر ئ���ەم ت��ی��م��ە ساڵی‬ ‫راب��ردوو پیشانیاندا بوو کە‬ ‫ژی��ن��گ��ەی��ەک��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫پ��ڕ ج��ووڵ��ە دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ت����ەن����دروس����ت����ی م��ێ��ش��ک��ی‬ ‫مشکەکان ‪ .‬ئەمە بەهۆی‬ ‫بەرهەمهاتنی مادەیەکە بەناوی‬

‫(‪BDNF) (Brain-Derived‬‬

‫‪)Neurotrophic Factor‬‬ ‫ئێستا ئ��ەوان گەیشتوون‬ ‫ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ک���ە ئ��ەم‬ ‫مادەیە بەرپرسە لەدەستپێکی‬ ‫پ��رۆس��ەی گۆڕینی چ��ەوری‬ ‫سپی بە چەوری قاوەیی‪.‬‬ ‫بەم زانیارییەوە‪ ،‬توێژەران‬ ‫دەڵ��ێ��ن دەبێــــت بکرێت‬ ‫گ���ۆڕان ل��ەش��ێ��وازی ژی��ان��دا‬ ‫ل��ەب��ەرچ��او ب��گ��ی��ری��ەت‪ ،‬یان‬ ‫بەشێوەی دەس��ک��رد گ��ۆڕان‬ ‫لەچەوری جەستەدا چاالک‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫(‪)BDNF‬لەنێو جەستەی‬ ‫م��رۆڤ��دا ب��وون��ی هەیە‪،‬بەاڵم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان دەرب����ارەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان مێشک‬ ‫و چ�����ەوری ل���ەش هێشتا‬ ‫لەقۆناغی سەرەتاییدایە‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د چ���ارەس���ەرە‬ ‫دەرم��ان��ی��ی��ە س��ادەک��ان هێشتا‬ ‫کێشە دروستکەرن و ناتوانن‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان مێشک‬ ‫و چ���ەوری بکەنە ئامانج‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆر (دورینگ)هیوادارە‬ ‫بە وروژاندنی بەرهەمهێنانی‬ ‫ب���ک���رێ���ت‬ ‫(‪)BDNF‬‬ ‫ل��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری بچووک‬ ‫سوود وەربگیریەت‪.‬‬

‫تۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫س������ەرەڕای������ی‬ ‫ئ���ەم تاقیکردنەوانە‬ ‫ل���ەس���ەر م��ش��ک��ەک��ان‪،‬‬ ‫ئ������ەم دۆزی�����ن�����ەوان�����ە‬ ‫ن��اس��ی��ن��ێ��ک دەرب������ارەی‬ ‫پەیوەندی نێوان تەنهایی‬ ‫و نەخۆشی دروستدەکات‪،‬‬

‫‪09‬‬

‫پەیوەندییەک کە زیادبوونی‬ ‫ق��ەڵ��ەوەی دەگ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫پ��ەی��دا ب��وون��ی ئینتەرنێت و‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان‪،‬مرۆڤ‬ ‫لەجیاتی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی‬ ‫زی���ن���دوو پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی��ت��ری‬ ‫دروستکردووە کەهۆکارە بۆ‬ ‫قەڵەوی‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوانە دەرخەری‬ ‫ئەو راستییەیە کە پەیوەندییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییە زیندووەکان‬ ‫و ه��ێ��ش��ت��ن��ەوەی ت��ۆڕێ��ک‬ ‫لەهاوڕێیان دەتوانێت فشاری‬ ‫رۆح��ی دروستبکات‪ .‬ئەم‬ ‫فشارە بۆ لەش سوودمەندەو‬ ‫دەبێت بەهۆی دروستبوونی‬ ‫(‪)BDNF‬و گۆڕانی چەوری‬ ‫سپی بە چ���ەوری ق��اوەی��ی و‬ ‫ناهێڵێت کۆببێتەوەو قەڵەوی‬ ‫دروستبکات‪.‬‬ ‫پروفیسۆر دورینگ دەڵێت‬ ‫"نەتەنها تۆڕە کۆمەالیەتییەکەتان‬ ‫گ��رن��گ��ە ب��ەڵ��ک��و ق��وڵ �ی‌و‬ ‫ئاڵۆزییەکەی‌و رادەی‬ ‫ب���ەش���داری ئ��ێ��وە‬ ‫گرنگی خۆی‬ ‫هەیە"‬

‫ئ������ەو ه������ی������وادارە ک��ە‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان��ی ب��ت��وان��ێ��ت‬ ‫یارمەتیدەربێت بۆدەرخەستنی‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری دەرون���ن���اس���ی‬ ‫کۆمەاڵیەتی لەسەر تەندروستی‬ ‫لەداهاتودا‪.‬‬


‫تەندروستی‬

‫‪10‬‬

‫تەندروستی‬

‫ر‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ی‬ ‫چ‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫بگۆڕە‬

‫بەلەیزەر چاوە قاوەییەكان‬ ‫بۆ هەمیشە دەكرێن بەشین‬ ‫پ��زش��ك��ێ��ك��ی ئ��ەم��ری��ك��ی‬ ‫دەیەوێت ببێت بەپێشڕەوی‬ ‫گ���ۆڕان���ی رەن���گ���ی چ���اوی‬ ‫نەخۆشەكانی بەبەكارهێنانی‬ ‫نەشتەرگەری لەیزەر‪.‬‬ ‫دكتۆر (گریك هومەر)‬ ‫دەڵێت "تەنیا بەبەكارهێنانی‬ ‫ل���ەی���زەر ل���ەم���اوەی (‪)٢٠‬‬ ‫چ���رك���ەدا دەك���رێ���ت رەن��گ��ە‬ ‫قاوییەكانی چاو بسڕێتەوە‌و‬ ‫پاشان رەنگی چاو بەرەبەرە‬ ‫دەگ���ۆڕێ���ت ب����ەرەو رەن��گ��ی‬ ‫شین‪.‬‬

‫ئەم پزیشكە بۆ درێژەدان‬ ‫بەتاقیكردنەوە كلینیكییەكانی‬ ‫ت������اوەك������و ئ�������ەم ش���ێ���وە‬ ‫لەنەشتەرگەری بەكار بهێنێت‪،‬‬ ‫تەنیا پێویستی ب��ە (‪)٧٥٠‬‬ ‫ه���ەزار دۆالری ئەمریكی‬ ‫وەك سەرمایە هەیە‪.‬‬ ‫ل����ەه����ەم����ان����ك����ات����دا‪،‬‬ ‫پسپۆڕانیتری چ��او دەڵێن‬ ‫"دەبێت لەمبارەوە زۆر ئاگادار‬ ‫ب��ی��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل��ەن��اوب��ردن��ی‬ ‫رەنگی چ��او‪ ،‬پەیوەندی بە‬ ‫هاتنی روناكییەوە هەیە‪ ،‬كە‬ ‫دێ��ت بۆ ن��او گلێنەی چاو‪،‬‬ ‫لەوانەیە كێشەی بینایی بۆ‬

‫نەخۆش دروستبكات‪.‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای دەرم���ان���ی‬ ‫(ستۆرما مدیكال)كە دكتۆر‬ ‫(ه���وم���ر) س��ەرۆك��ی��ی��ەت��ی‪،‬‬ ‫دەیەوێت ئەم پرۆسەیە بخاتە‬ ‫بواری بازەرگانییەوە‪.‬‬ ‫ئەم كۆمپانیایە بەراوردی‬ ‫ك����ردووە ك��ە قۆناغەكانی‬ ‫ئ���ەن���ج���ام‌و ت���ەواوك���ردن���ی‬ ‫تاقیكردنەوە پێویستەكان‪ ،‬بۆ‬ ‫دڵنییا ب��وون لەتەندروستی‌و‬ ‫ب��ێ��م��ەت��رس��ی ب���وون���ی ئ��ەم‬ ‫نەشتەرگەرییە النییكەم (‬ ‫‪ )١٨‬مانگ دەخایەنێت‪.‬‬

‫گۆڕێنی رەنگی چاو بۆ‬ ‫هەمیشە‬ ‫ل��ەو پ��رۆس��ەی ك��ە ئەم‬ ‫پزیشكە الی وایە دەبێتەهۆی‬ ‫گ��ۆڕێ��ن��ی رەن���گ���ی چ���اوی‬ ‫خەڵك‪ ،‬سیستەمێكی سكانی‬ ‫كۆمپیۆتەری بەكاردەهێنرێت‬ ‫ك��ە ل��ەگ��ل��ێ��ن��ەی چ���او وێنە‬ ‫هەڵدەگرێت‌و ل��ەدوای��دا ئەو‬ ‫خااڵنە دیاریدەكات كە دەبێت‬ ‫تیشكی لەیزەری لێبدرێت‪.‬‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ی دوای���ی���دا‪،‬‬ ‫تیشكی لەیزەر لەرێچكەیەكی‬

‫دی����اری����ك����راوەوە دەدرێ����ت‬ ‫لەچاو‪ .‬ئەم تیشكە هەرجارەو‬ ‫خاڵێكی بچوك لەگلێنەی چاو‬ ‫دەكاتە ئامانج‪.‬‬ ‫ك����ات����ێ����ك ت��ی��ش��ك��ی‬ ‫ل���ەی���زەر دەدرێ�����ت ل��ەخ��اڵ��ە‬ ‫دی��اری��ك��راوەك��ان‪ ،‬پرۆسەكە‬ ‫چەندینجار دووبارە دەبێتەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا‬ ‫هەموو نەشتەرگەرییەكە (‪)٢٠‬‬ ‫چركە درێژە دەكێشێت‪ ،‬دكتۆر‬ ‫(ه��وم��ەر) دەڵ��ێ��ت "تیشكی‬ ‫لەیزەر خاڵە رەنگییەكانی چاو‬

‫لەسەر گلێنە دەوروژێنێت‌و‬ ‫دەیخاتە جووڵە"‪.‬‬ ‫ئەو هەروەها دەڵێت "ئێمە‬ ‫لەدوو لەرەلەر كەخاڵە رەنگییە‬ ‫تاریكەكان هەڵیدەمژن‪ ،‬سوود‬ ‫وەردەگرین‪ ،‬لەئەنجامدا هەموو‬ ‫تیشكەكە هەڵدەمژرێت‌و هیچ‬ ‫مەترسییەك بۆ بەشەكانیتری‬ ‫چ���او دروس��ت��ن��اك��ات‪ ،‬ل��ەم‬ ‫پ���رۆس���ەدا (س��ت��رك��ت��ۆرە)ی‬ ‫گلێنەی چ���او دەگ��ۆڕێ��ت‌و‬ ‫مێشك وادەزانێت‪ ،‬شانەكان‬

‫زی���ان���ی���ان ب��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووە‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا پروتین بۆ ئەو‬ ‫خانانە دەچێت‌و ئەم شانانە‬ ‫لەقەبارە مولكیولییەكانیاندا‬ ‫هەرس دەبن "‪.‬‬ ‫بەوتەی ئەو "یەك حەفتە‬ ‫دوای نەشتەرگەری‪ ،‬رەنگی‬ ‫چ��او لێڵتر دەب��ێ��ت‪ ،‬چونكە‬ ‫شانەكە‪ ،‬خەریكی گۆڕینی‬ ‫تایبەتمەندییەكانییەتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەكۆتایدا لەدوای یەك حەفتە‬

‫بۆ سێ حەفتە‪ ،‬رەنگی شینی‬ ‫چاو دەدەكەوێت‪.‬‬ ‫ئەم پزیشكە دەڵێت "بەهۆی‬ ‫ئەوەی دانە رەنگییەكانی چاو‬ ‫كە پێی دەوت��رێ��ت (مالنین)‪،‬‬ ‫جارێكی تر دروستنابنەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫شێوەیە لەچارەسەر پرۆسەیەكە‬ ‫ك��ە ب��ۆ دواوە ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوەو‬ ‫هەمیشەییە‪ ،‬واتە رەنگی شین‬ ‫بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە"‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا‬ ‫ل������ەل������ەی������زەر ب��ۆ‬ ‫لەناوبردنی هەندێك‬ ‫لەخاڵی وردی ژێر‬ ‫پ���ێ���س���ت س������وودی‬ ‫لێدەبینرێت‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫ئەو خااڵنەی كەبەهۆی‬ ‫زیپكەوە دروستدەبن‬ ‫ب��ە ل��ەی��زەر چ��ارەس��ەر‬ ‫دەكرێن‪.‬‬ ‫نیگەرانییەكان‬ ‫هەندێك لەپزێشكەكانی‬ ‫ش���ارەزای چ��او‪ ،‬دەرب���ارەی‬ ‫بەكارهێنانی ئ��ەم ش��ێ��وازە‬ ‫ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی رەن��گ��ی چ��او‬ ‫نیگەرانییان هەیە‪.‬‬ ‫(ل������ۆری ب��ن��ج��ام��ی��ی��ن)‬ ‫پزیشكی چ���اوی بەریتانی‬ ‫دەڵێت "ئ��ەم دان��ە رەنگییانە‪،‬‬ ‫بەهۆكاری تایبەتی بوونیان‬

‫ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر ل��ەن��او بچن‪،‬‬ ‫لەوانەیە خەڵك كێشەی وەك‬ ‫دوانبینی بۆ دروستببێت‪.‬‬ ‫ب�����ەاڵم دك���ت���ۆر ه��ۆم��ر‬ ‫ل���ەم���ب���ارەوە دەڵ���ێ���ت "ل���ەم‬ ‫نەشتەرگەرییەدا‪ ،‬تەنیا ئەو‬ ‫خاڵە رەنگیانەی كەلەسەر‬ ‫روبەری چاون الدەبرێن نەك‬ ‫ئەوانیتر‪ ،‬لەم نەشتەرگەرییەدا‬ ‫تەنیا یەك لەسەر سێ تاوەكو‬ ‫ن��ی��وەی ئ��ەو خانە رەنگیانە‬ ‫ك���اردەك���رێ���ت ك��ە لەپشتی‬ ‫گلێنەدان‌و لەپزیشكیدا گرنگی‬ ‫زۆریان نییە"‪ ،‬هەوەرها دەڵێت‬ ‫"كەسانێك ك��ەب��ەم شێوەیە‬ ‫رەنگی چ��اوی��ان دەگ��ۆڕێ��ت‪،‬‬ ‫ل��ەچ��او ئ��ەوان��ەی بەشێوەی‬ ‫زگماك چاویان شینە كەمتر‬ ‫بەڕوناكی هەستیار دەبن"‪.‬‬ ‫تاقیكردنەوە لەمەكسیك‬ ‫دك��ت��ۆر ه��وم��ەر دەڵێت‬ ‫"یەكەم مافی خاوەنداریەتی‬ ‫ئەم شێوازە لەنەشتەرگەری‬ ‫ل���ەالی���ەن ئ�����ەوەوە لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠١‬دا ت��ۆم��ارك��راوە‪،‬‬ ‫(‪)٢٠٠٤‬‬ ‫ل�����ەس�����اڵ�����ی‬ ‫دا ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ل��ەس��ەر‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران ئ��ەن��ج��ام��داوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دەڵ��ێ��ت "ت��اوەك��و‬ ‫ئێستا لەسەرچاوەی دارای��ی‬ ‫جۆربەجۆرەوە دو میلیۆن‌و‬ ‫پینج سەد هەزار دۆالری بۆ‬ ‫بەئەنجامگەیاندنی تاقیكردنەوە‬ ‫ك���ۆك���ردووەت���ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم بۆ‬ ‫درێژەدان بەتاقیكردنەوەكانی‪،‬‬ ‫پێویستی بەپارەی زیاترە"‪.‬‬ ‫تاقیكردنەوەكان لەسەر‬ ‫م���رۆڤ‪ ،‬ل��ەس��ەرەت��ادا تەنیا‬ ‫ل��ەس��ەر الش���ەی م����ردووان‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دراوە‌و لەئاگۆستی‬ ‫نەشتەرگەری‬ ‫(‪)٢٠١٠‬دا‬ ‫ل��ەس��ەر ك��ەس��ان��ی زی��ن��دوو‬ ‫ل�������ەواڵت�������ی م���ەك���س���ی���ك‬ ‫بەئەنجامگەیشت‪ ،‬تائێستا(‬ ‫‪ )١٧‬ك����ەس ل��ەم��ەك��س��ی��ك‬ ‫ئ����ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی��ان‬ ‫ب��ۆك��راوە ‪ .‬ئاستی بینینی‬ ‫ئ��ەم ك��ەس��ان��ە زۆر نزمبوو‬ ‫لەپاداشتی ئەنجامدانی ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییە‪ ،‬نەشتەرگەری‬ ‫دانانی هاوێنە (ع��ەدەس��ە)ی‬ ‫چاویان بەخۆڕایی بۆكراوە‪.‬‬


‫تەندروستی‬

‫‪12‬‬

‫نەشتەرگەریی بەخۆڕایی بۆ ژنانی‬ ‫فەڕەنسی کە مەمکی دەستکردیان داناوە‬

‫بەرپرسانی حکومەتی‬ ‫فەرەنسا داوای���ان ل��ە(‪)٣٠‬‬ ‫ه�����ەزار ژن����ی ئ���ەوواڵت���ە‬ ‫ک�����ردووە ک��ە ب��ۆ ج��وان��ی‬ ‫ناستاندەریان‬ ‫سیلیکۆنی‬ ‫بەکارهێناوە لەسەر خەرجی‬ ‫ح��ک��وم��ەت ئ���ەم م��ادەی��ە‬ ‫لەلەشی خۆیان دەربهێنن‪.‬‬ ‫بەرپرسانی تەندروستی‬ ‫فەرەنسا دەڵێن هەرچەند‬ ‫بەڵگەیەکی پشتڕاستکراوە‬ ‫س���ەب���ارەت ب���ە ئ��ەگ��ەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون بەشێرپەنجە‬ ‫بوونی نییە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫حکومەت تێچوویی ئەم‬ ‫نەشتەرگەرییە دەدات‪.‬‬ ‫پێشتر لەفەرانسا ئەو‬ ‫نیگەرانییە هەبوو کە شانە‬ ‫سیلیکۆنییە پەیوەندییەکانی‪،‬‬

‫کۆمپانیای (‪Poly‬‬ ‫‪ )Implant prothese‬کە‬ ‫ن��اوەن��دەک��ەی ل��ەم��ارس��ەی‬ ‫ف���ەرەن���س���ەی���ە‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ب��ب��ن ب���ەه���ۆی ت��ووش��ب��ون‬ ‫بەشێرپەنجە‪.‬‬ ‫ت��ائ��ێ��س��ت��ا (‪)٨‬ک�����ەس‬ ‫ل��ەو ژن��ان��ەی ک��ەئ��ەم شانە‬ ‫سیلیکۆنییەیان بەکارهێناوە‬ ‫تووشی شێرپەنجە بوون‪.‬‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی ه��ەی��ە کە‬ ‫لەوانەیە سیلیکۆن هۆکاری‬ ‫ئەم شێرپەنجانە بێت‪.‬‬ ‫(خ����اوێ����ر ب���رت���ران���د)‬ ‫وەزی�������ری ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫فەرەنسا داوای لەو ژنانە‬ ‫کرد کە ئەم سیلیکۆنەیان‬ ‫ب���ەک���اره���ێ���ن���اوە وەک����و‬ ‫رێگەیەکی پێشگیری ئەم‬ ‫‪PIP‬‬

‫م��ادە لەلەشیان دەرب��ک��ەن‬ ‫‪ .‬ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەو دەڵێت‬ ‫بەنەشتەرگەری‬ ‫پێویست‬ ‫بەپەلە ناکات‪.‬‬ ‫تێچوویی نەشتەرگەری‬ ‫دەره��ێ��ن��ان��ی سیلیکۆن ‪،‬‬ ‫تەندروستی گشتی فەرەنسا‬ ‫دەیدات و تێچووی دوبارە‬ ‫دانانەوەی سیلیکۆن تەنها‬ ‫ب��ەو کەسانە دەدرێ���ت کە‬ ‫ب��ۆپ��ڕک��ردن��ەوەی جێگەی‬ ‫شێرپەنجە ئ��ەم سیلیکۆنە‬ ‫بەکاردەهێنن ن��ەک تەنها‬ ‫بەمەبەستی جوانکاری‪.‬‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا‬ ‫پ��ش��ت��گ��ی��ری ل���ەم ب��ۆچ��وون��ە‬ ‫ب��ۆه��اواڵت��ی��ان��ی ن���اک���ات و‬ ‫رایگەیاندووە هیچ بەڵگەیەکی‬ ‫بەهێز لەبارەی مەترسی ئەم‬

‫مادەیە لەئاردا نییە‪.‬‬ ‫ب��������ەراورد دەک���رێ���ت‬ ‫ل��ەواڵت��ی بەریتانیا (‪)٤٠‬‬ ‫ه���ەزار ژن نەشتەرگەری‬ ‫ج���وان���ک���اری م��ەم��ک��ی��ان‬ ‫ئەنجامدابێت‪.‬‬ ‫(ئەندرۆ لنزلی) وەزیری‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا‬ ‫دەڵێت‪" :‬لەئێستادا ئێمە هێچ‬ ‫بەڵگەیەکمان لەبەردەستدا‬ ‫نییە ت��اوەک��و دەری��ب��خ��ات‬ ‫ئ��ەم م��ادەی��ە لەمادەکانیتر‬ ‫بۆتووشبوون بەشێرپەنجە‬ ‫مەترسیدارتر بێت‪ .‬بۆیە‬ ‫نیگەرانی لەمبارەوە بوونی‬ ‫نییە تاوەکو بە خەلک بڵێین‬ ‫نەشتەرگەری بۆدەرهێنانی‬ ‫ئەم مادەیە ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫فەرمانگەی چاودێری‬

‫ل��ەس��ەر دەرم����ان و م��ادە‬ ‫تەندروستییەکانی بەریتانیا‬ ‫رایگەیاندووە کە پێویست‬ ‫ن��اک��ات ئ���ەو ژن��ان��ەی کە‬ ‫ل��ەس��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی (‪)PIP‬‬ ‫س����وودی����ان وەرگ����رت����ووە‬ ‫دەری���ب���ه���ێ���ن���ن و ئ���ەگ���ەر‬ ‫لەمبارەوە نیگەرانیان هەیە‬ ‫باشتر وایە سەردانی پزیشک‬ ‫بکەن تاوەکو دڵنییاببنەوە‪.‬‬ ‫جیلە سیلیکۆنییەکانی‬ ‫کۆمپانیای (‪ )PIP‬لەالیەن‬ ‫نەشتەرگەرانی جوانکارییەوە‬ ‫ل��ەس��ەرت��اس��ەری جیهاندا‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪.‬‬ ‫ت�������وێ�������ژی�������ن�������ەوە‬ ‫ئ�����ەن�����ج�����ام�����دراوەک�����ان‬ ‫ل�����ەالی�����ەن ک���ۆم���ەڵ���ەی‬ ‫نەشتەرگەرانی پالستیکی‬ ‫ف���ەرەن���س���ی ل���ەس���ااڵن���ی‬ ‫راب������ردودا پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‬ ‫ئ���ەگ���ەری ب��چ��ڕان��ی شانە‬ ‫سیلیکۆنییەکانی کۆمپانیای‬ ‫(‪)PIP‬ل�������ەچ�������او ش��ان��ە‬ ‫دەس��ک��ردەک��ان��ی��ت��ر زی��ات��رە‬ ‫و سیلیکپنی بەکارهاتوو‬ ‫ل��ەم شانە دەس��ک��ردان��ە بۆ‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشکی‬ ‫گونجاو نیین‪.‬‬ ‫ش���ان���ە س��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی��ە‬ ‫پەیوەندییەکانی کۆمپانیای‬ ‫(‪)PIP‬ب��������������ە ی���ەک���ێ���ک‬ ‫ل��ەه��ەرزان��ت��ری��ی��ن شانەکان‬ ‫ه���ەژم���ار دەک���رێ���ت و بۆ‬ ‫بەشێکی زۆر لەواڵتانی‬ ‫جیهان نێردراوە‪.‬‬ ‫ب����ەپ����ێ����ی دوای�����ی�����ن‬ ‫ه����ەواڵ����ەک����ان پ��ۆل��ی��س��ی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی (ئینتەرپۆل)‬ ‫ب��ەدوای��ی قۆڵبەستکردنی‬ ‫دام�����ەزرێ�����ن�����ەری(‪)PIP‬‬ ‫(ژان ک���ل���ود م���اس���ی)‬ ‫حەفتاودوو ساڵەوەیە کە‬ ‫ئێستا لەکۆستاریکا خۆی‬ ‫شاردوەتەوە‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪13‬‬

‫بەهۆی‬ ‫ی زەوی‬ ‫ی کێشکردن ی ژاپۆن‬ ‫ەرزەکە‬ ‫ن‬ ‫ا‬ ‫ڕ‬ ‫ۆ‬ ‫گ‬ ‫بوومەل‬ ‫ئ��ەو ب��ووم��ەل��ەرزە (‪)٩‬‬ ‫ری��خ��ت��ەری��ەی ک��ە مانگی ئ���ازاری ساڵی‬ ‫راب�����ردوو ژاپ��ۆن��ی ل���ەرزان���د پێنجەمین‬ ‫بوومەلەرزەی بەهێز بووە کە تاوەکو ئێستا‬ ‫تۆمارکراوە ئەم بوومەلەرزە بەشێوەیەک‬ ‫چڕی لۆکاڵی بەرەستایی زەوی گۆڕیوە‬ ‫ک��ە ب��ووە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی کێشکردن‬ ‫لەهەندێک ناوچەی نزیک لەناوەندی‬ ‫بوومەلەرزەکە گۆڕانی بەسەردابێت‪.‬‬ ‫هێزی کێشکردنی زەوی بەندە‬ ‫لەسەر بەرەستایی تەنەکە‪ .‬بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەی بەرەستایی زەوی بەشێوە‬ ‫چوونیەک باڵونەبووەتەوە‪ ،‬هێزی‬ ‫کێشکردن لەهەندێک شوێندا‬ ‫بەهێزترو لەهەندێک شوێندا‬

‫الوازترە‪.‬‬ ‫زان����ای����ان ب����ۆئ����ەوەی ب���زان���ن ئ��ەم‬ ‫ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە ت��اچ رادەی���ەک چ��ڕی زەوی لەم‬ ‫ناوچەیەدا گۆڕیوە لەمانگێکی دەستکرد بەناوی‬ ‫گ���ری���س(‪Gravity Recovery and Climate‬‬ ‫‪ )Experiment‬بۆ پێوانی بڕی کێشکردن ‪ ،‬پێش‌و‬ ‫دوایی بوومەلەرزەکە سوودیان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ئەوان بەشیکاری داتاکانی ئەم مانگی دەستکردە‬ ‫تێگەیشتن؛ بوومەلەرزەکەی ژاپۆن بواری کێشکردنی‬ ‫زەوی لەوناوچەیەدا لەدوایی تەنککردنەوەی توێکڵی‬ ‫زەوی بەتێکڕایی دومیلیۆنمی گال (یەک گال بریتیە‬ ‫لەیەکەی ت��اودان‌و بەرامبەرە بەیەک سانتی میتر‬ ‫لەسەر دووجای چرکە) کەمکردوەتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی‬ ‫باشتر لەم ژمارەیە بگەن باشتروایە بزانن هێزی‬ ‫کێشکردنی زەوی بەتێکڕایی (‪ )٩٨٠‬گالە‪.‬‬ ‫(کوجی ماتسو)‪ ،‬زەویناس لەزانکۆی هوکایدوی‬ ‫ژاپۆن‪ ،‬لەمبارەوە دەڵێت "گرنگی ئەم دۆزینەوەیە‬ ‫ل��ەوەدای��ە کە ئ��ەم ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە نەتەنها لەسەر‬

‫رووبەری زەوی بەڵکو لەسترکتۆرەی‬ ‫ژێرزەوینی ژاپۆنیشدا گۆڕانی دروستکردووە‪.‬‬ ‫مانگی دەستکردی گریس پێش ئەمە گۆڕانی‬ ‫هێزی کێشکردنی لەکاتی بوومەلەرزە (‪)٩.١‬‬ ‫و(‪ )٩.٤‬ریختەری ئندمانی سوماترا لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٤‬دا تۆمارکردووە‪ .‬ئەم بوومەلەرزەیە‬ ‫سێهەمیین بوومەلەرزەی بەهێزی تۆمارکراوی‬ ‫جیهان بووە‪.‬‬ ‫ئ���ەم م��ان��گ��ە دەس��ت��ک��ردە زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی‬ ‫پەیوەندیدار بە بوومەلەرزە (‪ )٨.٨‬ریختەریەکەی‬ ‫شیلی لەساڵی (‪)٢٠١٠‬دا ک��ە هەشتەمیین‬ ‫بوومەلەرزەی بەهێزبووە تۆمارکردووە‪ .‬ئەم‬ ‫بوومەلەرزانەش وەک بوومەلەرزەکەی ژاپۆن‬ ‫بوون بەهۆی گۆڕانی کێشکردنی زەوی لەو‬ ‫ناوچەنەدا‪.‬‬ ‫توێژەران لەئێستادا خەریکی لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەر ئ����ەوەن ک��ە ئ��ای��ا دەت���وان���ن گ��ۆڕان��ی‬ ‫کێشکردنەکانی دوای��ی ب��ووم��ەل��ەرزە لەکاتی‬ ‫نێشتنەوەی توێکڵی زەوەی ل��ەو ناوچەنەدا‬ ‫بپێون؟‪.‬‬


‫‪14‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫بۆچی زۆمبییەكان نامرن؟‬ ‫زۆمبییەكان دەیان ساڵە نەك تەنیا لەنێو فیلمەكاندا‪ ،‬بەڵكو لەنێو جەژنەكان‌و كۆبوونەوەكاندا بوونیان هەیە‪،‬‬ ‫بەاڵم چ شتێییەك زۆمبییەكانی تائەو رادەیە خۆشەویستكردووە لەالی خەڵك كە كۆتاییان پێنایەت‪.‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ب��ەب��ەرپ��اب��وون��ی ج��ەژن��ی‬ ‫(ه�����ال�����ووی�����ن) ل����ەواڵت����ە‬ ‫یەككگرتووەكانی ئەمریكا‪،‬‬ ‫یەكێك لەو جالنەی كە خەڵك‬ ‫دووبارە لەبەریانكردەوە‪ ،‬بریتی‬ ‫ب���وو ل��ەج��ل��ی زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ەت��ەواوب��وون��ی ج��ەژن��ەك��ان‬ ‫جل‌و روخساری زۆمبییەكان‬ ‫وەالن����ان����رێ����ن‪ ،‬ل��ەراس��ت��ی��دا‬ ‫ل���ەس���ەران���س���ەری ج��ی��ه��ان��دا‬ ‫زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان لەفیلمەكان‬ ‫دەرەوە‌و‬ ‫ه����ات����وون����ەت����ە‬ ‫لەجەژنەكان‌و میوانییەكان‌و‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ل��ەڕێ��پ��ێ��وان��ەك��ان��دا‬ ‫دەردەكەون‪ ،‬بەكارهێنانی دەبێت‬ ‫بەبەكارهێنانێكی گشتی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بۆچی چیرۆكی زۆمبییەكان‬

‫ك��ۆت��ای��ی��ی��ان پ��ێ��ن��ای��ەت‌و ئ��ەم‬ ‫بوونەوەرانە نامرن؟‬ ‫ت�������وێ�������ژەران ل���ەس���ەر‬ ‫ئ����ەو ب����ڕوای����ەن ك���ە كلیلی‬ ‫مانەوەی زۆمبییەكان توانایی‬ ‫خۆگونجاندن‌و بەكارهێنانە‬ ‫جۆراوجۆرەكانیانە‪ ،‬بەبەراورد‬ ‫ل���ەگ���ەڵ خ��وێ��ن��خ��ۆرەك��ان‌و‬ ‫لەگورگچووەكان‪ ،‬زۆمبییەكان‬ ‫دەتوانن هەموو ئەو شتانەی‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەت��رس‌و تۆقیین بۆ‬ ‫م��رۆڤ پێشانبدەن‪ ،‬ل��ەدەی��ان‬ ‫ساڵی راب���ردوودا زۆمبییەكان‬ ‫توانیویانە پ��ەی��وەن��دی نێوان‬ ‫رەگ���ەزەك���ان‌و ج��ەن��گ��ەك��ان‌و‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��ان‌و‪...‬ه��ت��د‪،‬‬ ‫بگوازنەوە‪.‬‬

‫برندون رایلی توێژەری‬ ‫میدیا لەكۆلیجی كۆلۆمبیای‬ ‫شیكاگۆ دەڵێت "یەكێك لەو‬ ‫ش��ت��ان��ەی ك��ەم��ن دەرب�����ارەی‬ ‫زۆمبییەكان زۆرم حەزلێیە‪،‬‬ ‫ئەوەیە كە ئەوان هەمیشە یەك‬ ‫شت پێشاننادەن‪ ،‬لەڕاستییدا‬ ‫بۆ شیكردنەوەی هەموو كێشە‬ ‫جۆربەجۆرەكانی فەرهەنگی‌و‬ ‫ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی‪ ،‬ئ���ام���رازی‬ ‫سوودمەندن"‪.‬‬ ‫زۆمبییەكان لەكوێوە‬ ‫پەیدابوون؟‬ ‫هەندێك لەتوێژەرانی وەك‬ ‫(نیك پ��ێ��رس)‪ ،‬كۆمەڵناس‌و‬ ‫م����رۆڤ����ن����اس ل���ەزان���ك���ۆی‬ ‫(دوره��ام��ی) بەریتانیا دەڵێت‬ ‫"ن��ەوەی یەكەمی زۆمبییەكان‬ ‫زی��اد لەسەد ساڵ لەوەوپێش‬ ‫لەكلتوری (وودو) لەهایتی‬ ‫وەرگیراون‪.‬‬ ‫هایتییەكان لەناو كلتورێكی‬ ‫جۆراوجۆر لەفەرهەنگەكان‌و‬ ‫دینەكان‪ ،‬لەسەر ئەو بڕوایەن‬ ‫كە سیحرباز دەتوانێت نەفرەتی‬ ‫خۆی بنێرێت بۆ مردووەكان‌و‬ ‫بەشێوەیەك بۆ ژیانیان بگێڕێتەوە‬ ‫تا وەكو عەبد بەكاربهێنرێن‪.‬‬ ‫لەهایتی هەندێك راپۆڕت‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���ەوەی زۆمبییەكان‬ ‫بینراون لەبەردەستایە‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫شیكاری پزیشكی‌و دەرمانناسی‬ ‫بۆ ئەمە بوونی هەیە‪ ،‬هەرچەند‬ ‫ب��ەش��ێ��ك ل��ەخ��ەڵ��ك��ی هایتی‬ ‫لەسەر ئەو بڕوایەن بەڕاستی‬ ‫زۆمبییەكان ب��وون��ی��ان هەیە‪،‬‬ ‫بەوتەی (پێرس) لەراستییدا‬ ‫كەس لەزۆمبی ناترسێت‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لەوە دەترسن ببن بەزۆمبی‪.‬‬ ‫ل���ەس���اڵ���ی (‪)1929‬دا‬ ‫دوای ئ��ەوەی هایتی لەالیەن‬ ‫داگیركرا‪،‬‬ ‫ئەمریكییەكانەوە‬ ‫كتێبێك ب���ەن���اوی دورگ���ەی‬ ‫سیحراویی باڵوكرایەوە‪ ،‬ماناو‬ ‫مەفهومی زۆم��ب��ی بەجیهان‬ ‫ناساند‌و فیلمێك لەمبارەوە‬ ‫ب����ەن����اوی (زۆم����ب����ی س��پ��ی)‬ ‫لەساڵی (‪)1932‬دا لەئەمریكا‬ ‫بەرهەمهێنرا‪.‬‬ ‫ئەمریكیییەكان‬ ‫فیلمە‬ ‫لەسەرەتادا زۆمبییەكانیان هەر‬ ‫بەو مەفهوومەی كە لەهایتیدا‬

‫‪15‬‬

‫ه��ەب��وو پ��ی��ش��ان��دەدا‪ ،‬فیلمەكە‬ ‫لەشوێنێكی ئیستوایی رویدەدا‌و‬ ‫هەمیشە كەسایەتێكی شەیتانی‬ ‫وەك س��ی��ح��رب��ازی (وودو)‪،‬‬ ‫زۆمبییەكانی كۆنتڕۆڵ دەكرد‬ ‫ت��اوەك��و ك��اری زۆر ترسناك‬ ‫ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫ب����ەوت����ەری (رای����ل����ی)‪،‬‬ ‫زۆمبییە سەرەتاییەكان بەڕونی‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەری ت��رس��ێ��ك ب��وو‪،‬‬ ‫كەمایەتی سپیپێست لەڕاپەڕینی‬ ‫رەش پ��ێ��س��ت��ە ه���ەژارەك���ان‬ ‫هەیانبوو‪ ،‬زۆرب���ەی خەڵكی‬ ‫هایتی رەشپێستبوون‪ ،‬لەدەیەی‬ ‫(‪)1960‬ەك���ان���دا زۆمبییەكان‬ ‫بەرەبەرە نیگەرانییەكانی تریان‬ ‫پ��ی��ش��ان��دەدا‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ راپەڕینە‬ ‫رەگەزییەكان‌و جەنگی ڤێتنام‪،‬‬ ‫زۆمبییەكان پیشاندەری ترسی‬ ‫زۆر زیاتر بوون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم زۆرك���ەس لەسەر‬ ‫ئەو رایە نیین كە زۆمبییەكانی‬ ‫ئەمڕۆ نەوەی ئەوانەی هایتی‬ ‫بن‪( ،‬مت موك)‪ ،‬دامەزرێنەر‌و‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەری ئەنجوومەنی‬ ‫لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر زۆمبی‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت "لەتێڕوانینی‬ ‫مێژوویی‌و مرۆڤناسی‌و ئاینیدا‪،‬‬ ‫هیچ پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك لەنێوان‬ ‫زۆمبی ئێستا‌و (وودو) بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬ئەم دوانە زۆر جیاوازن‬ ‫لەیەكترییەوە"‪.‬‬ ‫جیا لەڕیشە‪ ،‬فیلمی شەوی‬ ‫(م�����ردووی زی���ن���دوو) ساڵی‬ ‫(‪ )1968‬خاڵێكی وەرگ��ەڕان‬ ‫بوو لەمێژووی زۆمبییەكاندا‪،‬‬ ‫لەم فیلمەدا نۆرمە حكومەتی‌و‬ ‫رەگ���ەزی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫رەخنەی لێدەگیرێت‪ ،‬لەجیاتی‬ ‫ناوچەی ئیستوایی‪ ،‬زۆمبییەكان‬ ‫لەناوەندی شاری پینسیلڤانیادا‬ ‫بەڕێگەدا دەڕۆیشتن‪ ،‬گرنگتر‬ ‫لەهەمووی‪ ،‬ئیتر زۆمبییەكان‬ ‫ل���ەالی���ەن س��ەردەس��ت��ەی��ەك��ی‬ ‫شەیتانییەوە كۆنتڕۆل نەدەكران‪.‬‬ ‫لەكاتی سەركەوتنەكانی‬ ‫فیلمە ترسناكەكاندا‪ ،‬زۆمبییەكان‬ ‫رۆڵێكی سەربەخۆ لەهێزی‬ ‫س��ەروت��ری��ان ب��ۆ دروس��ت��ب��وو‪،‬‬ ‫بۆیە لەئێستادا لەوانەیە بترسین‬ ‫كاتێك لەبازاڕێكی كۆن پیاسە‬ ‫دەكەین لەپڕ ببین بەزۆمبی‪،‬‬

‫ه���ەروەه���ا ل���ەو ب��ەاڵی��ان��ەش‬ ‫كە لەوانەیە زۆمبییەكانی تر‬ ‫بەسەرمانبهێنن دەترسیین‪.‬‬ ‫(پیرس) دەڵێت "لەئەمڕۆدا‪،‬‬ ‫قسەكە ئەوە نییە ئێمە لەالیەن‬ ‫ه��ێ��زێ��ك��ی ش���ەڕەن���گ���ێ���زەوە‬ ‫كۆنتڕۆڵدەكرێین‪ ،‬بەڵكو هەموو‬ ‫كەسێك بەشێوەی سەربەخۆ‬ ‫دەتوانێت ببێت بەزۆمبییەكی‬ ‫بێمێشك"‪.‬‬ ‫ل����ەگ����ەڵ روخ����س����اری‬ ‫ق�����ێ�����زەون‌و ت��رس��ن��اك��ی��ان‪،‬‬ ‫زۆمبییەكان بەشێوازێك دۆخی‬ ‫تەرفیهیشیان پ��ەی��داك��ردووە‪،‬‬ ‫لەئەمڕۆدا زۆمبی الیەنگری‬ ‫زۆرە‌و تەنانەت لەشەوێكی‬ ‫مانگی ئ��ۆك��ت��ۆب��ەردا لەسەر‬ ‫شەقام پێكەوە كۆدەبنەوە‪ .‬ئایا‬ ‫بۆچی خەڵك ئەم كۆبوونەوانە‬ ‫دەك��ەن‌و خۆیان وەك زۆمبی‬ ‫دەڕازێننەوە؟‬ ‫(پیرس)و (م��وك) لەسەر‬ ‫ئ���ەو ب���ڕوای���ەن ك��ە خەڵكی‪،‬‬ ‫بەپۆشین‌و رازاندنەوە خۆیان‬ ‫دەك����ەن ب��ەزۆم��ب��ی‪ ،‬چونكە‬ ‫دەزان���ن الوازن‪ ،‬دەیانەوێت‬ ‫خۆیان بەهێزتر بكەن‪ ،‬رەنگە‬ ‫ئەوان تەنیا چێژ لەوە وەربگرن‬ ‫كەئەندامی گروپێكن‪ ،‬هەموو‬ ‫كەسێك وەردەگرێت‪.‬‬ ‫م���وك دەڵ��ێ��ت "كاتێك‬ ‫زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان ب��ەڕێ��دەك��ەون‪،‬‬ ‫دەبینیت مامۆستای زانكۆ‬ ‫لەگەڵ گەنجەكان‌و منداڵەكان‌و‬ ‫لەگەڵ ئەو وەرزشكارانەی كە‬ ‫لەشی خۆیان خااڵوی كردووە‬ ‫پێكەوە دەڕۆن‪ ،‬تەنانەت لەناو‬ ‫ئ��ەوان��ەدا كەسانێك دەبینیت‬ ‫ك���ە ب���ەش���ێ���وەی س��روش��ت��ی‬ ‫چاوەڕواننەكرا‌و لەناو ئەواندابن‪،‬‬ ‫زۆمبییەكان لەكۆتاییدا دەتوانن‬ ‫ببن بەهاوڕێتان‪ ،‬ئەوان هەموو‬ ‫كەسێك لەگروپەكەی خۆیاندا‬ ‫وەردەگ����رن‪ .‬بۆیە واب��ەرچ��او‬ ‫دەكەوێت هۆكاری مانەوەی‬ ‫زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬بنچینەكەیان‬ ‫ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ مرۆڤناسی‌و‬ ‫كۆمەڵناسی‌و دژایەتیكردنی‬ ‫ن��ۆرم��ە سەركوتكارەكان كە‬ ‫لەهەموو سەردەمێكی مێژووییدا‬ ‫بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪16‬‬

‫وەكانتان‬ ‫ە‬

‫خ‬

‫ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار لەجیهاندا‪،‬‬ ‫توێژەرەان بەبەكارهێنانی سكانەری جۆربەجۆر‬ ‫چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی مێشك ل��ەك��ات��ی خەوبینیندا‬ ‫تۆماردەكەن‪ ،‬كاتێك لەخەودا كەسێك پەنجەكانی‬ ‫ك��ۆدەك��ات��ەوە‪ ،‬بەشگەلێكی زی��ات��ر لەمێشك‬ ‫دەرگ��ی��ردەب��ن‪ ،‬لەچاو كاتی بەخەبەربووندا‬ ‫پەنجەكان كۆبكرێنەوە‪.‬‬ ‫قفڵی جیهانی نەناسراوی خەوبینینەكان‬ ‫ب��ەزووی��ی ل��ەالی��ەن دەم��ارن��اس��ان‌و ئایدیا‬ ‫داهێنەرەكان بۆ گەیشتن بەو جیهانە پڕ نهێنییە‬ ‫دەشكێت‪ ،‬توێژەران پێشتر توانیبوویانە‬ ‫نهێنی خ��ەون��ەك��ان ل��ەب��ەخ��ەب��ەرب��وون��دا‬ ‫دەربخەن‪ ،‬ئەمجار بەشێوەیەكی هاوشێوە‬ ‫دەیانەوێت رێگەیەك بۆ كردنەوەی نهێنی‬ ‫خەوبینییەكانی شەوان بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫(مارتین درسلر)‌و هاوكارەكانی‬ ‫لەبەشی دەروون��ن��اس��ی ئەنستیتۆی‬ ‫(ماكس پالنك) لەمونیخی ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر ئەگەری‬ ‫بەكارهێنانی سكانەرەكانی مێشكی‬ ‫ش��ی��ك��ەرەوەی خ��ەوەن��ەك��ان بۆ‬ ‫خوێندنەوەی خ��ەو‪ ،‬لەریزێك‬

‫خوێننەوە‬ ‫ب‬

‫تەكنەلۆژیای‬ ‫چاودێری مێشك‪ ،‬لەسەر ئەو‬ ‫كەسانەی كە دەتوانن خەوی ناڕوون ببینن‪ ،‬سوودیان‬ ‫وەرگرت‪.‬‬ ‫(درسلر) دەڵێت "خەوی ناڕوون یان خەوی هۆشیارانە‬ ‫بەخەوێك دەوترێت كە لەودا كەسەكە دەزانێت خەرییكە خەو‬ ‫دەبینێت"‪ .‬ئەم توانا كەم نموونەیە ‪،‬تێیدا كەسەكە دەتوانێت‬ ‫لەكاتێكدا هێشتا نووستووە‪ ،‬لەخەو هەستێت‌و كۆنتڕۆڵی‬ ‫كارەكان‌و خەوبینیەكانی لەئەستۆبگرێت‪،‬كەسەكە دەكات‬ ‫بەبەربژارێكی زۆرب��اش بۆتوێژەرانی خ��ەو‪ .‬ئەم كەسانە‪،‬‬ ‫دەتوانن لەگەڵ ئەو خەوەی كەدەیبینن پەیوەندی دروست‬ ‫بكەن‌و ئەم كارەش زۆرتر بەجوڵەی چاو لەخەودا ئەنجام‬ ‫دەدەن ‪.‬‬ ‫درسلرو هاوكارەكانی بۆئەنجامدانی ئەم تاقیكردنەوەیە‬ ‫‪ ٦‬كەسیان بەكارهێنا كە توانایی خەوبینینی هۆشیارانەیان‪-‬‬ ‫بەدرێژی شەو هەبوو‬ ‫ئ��ەوان ل��ەس��ەرەت��ادا ل���ە(‪‌)MRI‬و وەرگرتنی شەبەنگی‬ ‫ژێر س��وور بۆ ب��ەراوردی چاالكییەكانی مێشكی هەركام‬ ‫لەبەشداربوان‪ ،‬لەكاتێكدا پەنجەكانی دەستی كۆكردوەتە‬ ‫سوودیان وەرگرت ‪ .‬لەقۆناغەكانی دواییدا بەچاالكی مێشكی‬ ‫كەسەكە لەكاتی خەوندا‌و لەكاتی بەخەبەربووندا بەراورد‬ ‫كرد‪ .‬تێگەیشتن لەوكاتەی كەبەشداربووان پەنجەكانیان‬ ‫كۆكردوەتەوە كارێكی ئاسان نەكردووە‪.‬‬ ‫ئەم گروپە بۆ دۆزینەوەی كاتی قۆناغی (‪، )REM‬بەشێك‬ ‫لەخەوە كە لەگەڵ جووڵەی خێرایی چاودایە‪ ،‬لەشێوەی‬ ‫چاودێری سوودیان وەرگرت كە پێیدەوترێت پلیسومنوگرافی ‪.‬‬

‫ئ���ەم‬ ‫مێتۆدە بریتییە لەپێوانی‬ ‫چاالكی مێشك‌و چاوەدێری جوڵەی چاو‌و‬ ‫ك���رداری ماسولكەكانی چەناكە‪ ،‬ئەمانە لەقۆناغی‬ ‫(‪)REM‬دا بەتەواوەتی بێجووڵەن‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات گروپەكە بەبەكارهێنانی ج��اروب��اری‬ ‫(‪)MRI‬وشەبەنگی وەرگ��ی��راوی ژێرسوور چاودێری‬ ‫چاالكیییەكانی مێشكی ب��ەش��دارب��ووان��ی دەك���رد‪.‬‬ ‫ئەم تەكنییكانە بەپێوانی بڕی ئۆكسیجنی نێوخوێن‬ ‫پیشانیدەدات كام ناوچەی مێشك خەرییكی چاالكی‬ ‫كردنە‪.‬‬ ‫داوا لەبەشداربووانكرا كاتێك دەچنە نێو خەوی‬ ‫قۆناغی هۆشیارانە بۆ چەندیینجار چاوەكانیان لەچەپەوە‬ ‫بەرەوڕاست بجووڵێنن ‪ .‬هیچكام لەوكەسانەی كە‬ ‫لەخەودا پەنجەكانیان كۆدەكردەوە نەیانتوانی لەكاتی‬ ‫بەخەبەربووندا ئەمە دووب��ارە بكاتەوە‪.‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئ��ەم��ان��ەدا دوو ك��ەس ل��ەب��ەش��دارب��ووان ت��اڕادەی��ەك��ی‬ ‫زۆر لەقۆناغی (‪)REM‬دا مانەوە تاوەكو بتوانرێت‬ ‫چاالكییەكانی مێشكییان باشتر لێكۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫بكرێت ‪ .‬دەرئەنجامی ئەم تاقیكردنەوەیە پیشانیدەدات‬ ‫لەكاتی بینینی خ��ەو بەكۆكردنەوەی پەنجەكانەوە‪،‬‬ ‫تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی كۆكردنەوەی پەنجەكانە‬ ‫لەدۆخی بێداری‪ ،‬بەو جیاوازییەوە كە ناوچەیەكی فراونتر‬ ‫لەمێشك خەرییكی چاالكی دەبن ‪ .‬دانیەل ئیرالكەر‬ ‫لەزانكۆی بێرنی سویسرا‪ ،‬كە ئەم تاقیكردنەوەیە بەبێهاوتا‬ ‫باسدەكات دەڵێت ‪" :‬ئەگەر بتوانیین چاالكییەكانی‬ ‫مێشك بخوێنینەوەو تێبگەیین هەركامێكیان دەرئەنجامی‬ ‫چ وێنەیەكن‪،‬بەسادەیی دەستمان دەگات بەخەونەكان "‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫ته‌کنەلۆجیا‬

‫‪17‬‬

‫میراتی سەرۆکی کۆچکردووی کۆریای باکور‬

‫دی��ک��ت��ات��ۆری ک��ۆری��ای‬ ‫باکور کۆچی دوای��ی کرد‬ ‫ک����ورەک����ەی ج��ێ��گ��ەک��ەی‬ ‫گ��رت��ەوە (ب��اوک��ی��ش��ی هەر‬ ‫ب����ەو ش���ێ���وەی���ە گ��ەی��ش��ت‬ ‫ب���ە ف���ەرم���ان���ڕەوای���ی ئ��ەو‬ ‫واڵت��ە)‪ .‬لەدوایی جەنگی‬ ‫جیهانی دووه���ەم کۆریا‬ ‫دوای��ی جەنگێکی قورس‬ ‫ک���ە ب��ەم��ی��ل��ی��ۆن��ه��ا ک��ەس��ی‬ ‫ت��ێ��دا ت��ی��اچ��وون ب��ەه��ۆی‬ ‫دەستتێوەردانی زلهێزەکانی‬ ‫ب��ل��ۆک��ی خ���ۆره���ەاڵت و‬ ‫خ���ۆرئ���اوای���ی س��ەردەم��ی‬ ‫جەنگی س��ارد بوو بەدوو‬ ‫ب��ەش��ەوە‪ .‬کوریای باکور‬ ‫سەربە بلۆکی خۆرهەاڵت‬ ‫ماییەوەو کوریای باشور‬ ‫ب���ە پ��ش��ت��ی��وان��ی ئ��ەم��ری��ک��ا‬

‫رێ����گ����ەی خ���ۆرئ���اوای���ی‬ ‫ه����ەڵ����ب����ژارد‪ .‬ل���ەدوای���ی‬ ‫روخانی یەکیەتی سۆڤیەت‬ ‫و بلۆکی خ��ۆره��ەاڵت ‪،‬‬ ‫ک��ۆری��ای ب��اک��ور بەتەنها‬ ‫م���ای���ەوە‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەم‬ ‫واڵت����ە ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای‬ ‫س��ەرب��ازی��ی��دا پێشکەوتنی‬ ‫گ��ەورەی ک��ردووە ‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ه���ەم���وو ئ��ەم��ان��ە ل��ەس��ەر‬ ‫حیسابی ژی��ان��ی ئاسایی‬ ‫خەلکی ئەو واڵتە بووە‪.‬‬ ‫زۆر سنورداربوونی هەموو‬ ‫ئ��ازادی��ی��ەک��ان و داخ��ران��ی‬ ‫ب���ەت���ەواوەت���ی ئ���ەو واڵت��ە‬ ‫ب��ەڕوی جیهاندا کوریای‬ ‫باکوری کردووە بەواڵتێکی‬ ‫پڕلە نهێنی لەپشت دەرگای‬ ‫ئاسنینەوە‪.‬بەاڵم تەنها یەک‬

‫وێ��ن��ەی مانگی دەس��ک��رد‬ ‫زۆر ش���ت دەرب�������ارەی‬ ‫راس��ت��ی ژی��ان��ی خەلکی‬ ‫کوریای باکور دەردەخات‬ ‫‪.‬پ��ڕن��ه��ێ��ن��ی��ت��ری��ی��ن واڵت���ی‬ ‫جیهان ‪ ،‬تارییکترین واڵتی‬ ‫جیهانە ‪ .‬ئەم وێنەیە کە‬ ‫بە مانگی دەسکرد گیراوە‬ ‫شەوێکی ئاسایی واڵت��ی‬ ‫کوریای باکور پیشاندەدات‬ ‫‪ .‬گ��ەم��ارۆ ئابورییەکانی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان و‬ ‫عەسکەرییەکانی‬ ‫خولیا‬ ‫دەس��ەاڵت��داران��ی ک��وری��ای‬ ‫ب��اک��ورو دەستریژییەکانی‬ ‫ل��ەئ��اس��ت��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��دا‬ ‫ت�����ەن�����ان�����ەت ت�����وان�����ای‬ ‫بەرهەمهێنانی کارەبایشی‬ ‫ل���ێ���س���ت���ان���دووە‪ .‬خ��اڵ��ە‬

‫رون��اک��ەک��ان پ��ی��ش��ان��دەری‬ ‫شارەکانن‪.‬‬ ‫ل��ەوێ��ن��ەک��ەدا‪ ،‬پیۆنگ‬ ‫یانگ پایتەختی کوریای‬ ‫باکور لەنزییک کەنارەکانی‬ ‫خ��ۆرئ��اوا دەب��ی��ن��رێ��ت ‪،‬کە‬ ‫گەورەتریین خاڵی روناکە‬ ‫لەنێو خاڵە بچوک و دور‬ ‫لەیەکەکان ‪ ،‬کە بەرێکەوت‬ ‫کارەبایان هەیە‪ .‬لەوێنەکەدا‬ ‫ش��ارە روناکەکانی واڵتی‬ ‫چین ودورگەکانی باشوری‬ ‫کیۆشۆ لەژاپۆن دەبێنرێت‪.‬‬ ‫هێڵە روناکەکەی ناوەڕاستی‬ ‫نیمچە دورگەکە ناوچەی‬ ‫ناعەسکەری نێوان کوریای‬ ‫باکورو باشور پیشاندەدات‪،‬‬ ‫درەوش����اوەی����ەک����ی زۆر‬ ‫رون��اک هێندە رون��اک کە‬

‫ب��ەت��ەواوەت��ی ب��ووە بەسپی‬ ‫لەژێر ئەو هێڵەوە دەبینرێت‬ ‫‪ ،‬ئ�����ەوە ش�����اری س��ی��ول‬ ‫پایتەختی واڵت��ی کوریای‬ ‫باشورە‪ ،‬پایتەختی کوریای‬ ‫ب��اش��ور پێشکەوتوتریین‬ ‫شاری ئەلکترۆنی جیهانە‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە نێودەولەتییەکان‬ ‫پیشانیدەدەن کە پەیوەندی‬ ‫راستەوخۆ لەنێوان روناکایی‬ ‫شەوانەو گەشەی ئابوری‬ ‫واڵت��ان��دا ه��ەی��ە‪ .‬هەرچی‬ ‫واڵت پێشکەوتووتر بێت‬ ‫ش���ەوەک���ان���ی رون��اک��ت��رەو‬ ‫ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەوە واڵت��ان��ی‬ ‫دواک���ەوت���وو شەوەکانیان‬ ‫زۆر تارییکترە‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوەی وێنەکە‪:‬‬ ‫گۆڤاری ‪New Scientist‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪18‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫رۆبۆتەکان ژیانمان داگیردەكەن‬

‫ژاپۆن لەتەكنەلۆژیای رۆبۆتدا پێش ئەوروپا كەوت‬

‫وش���������ەی رۆب�������ۆت‬ ‫لەوشەی (چیكی رۆبۆتا)‬ ‫بەمانای كارەوە وەرگیراوە‌و‬ ‫ب��ەو مەكینانە دەوت��رێ��ت‬ ‫كە دەتوانن كاری مرۆڤ‬ ‫ئەنجامبدەن‪.‬‬ ‫رۆب��ۆت��ە ژاپۆنییەكان‬ ‫م������اوەی������ەك������ی زۆرە‬ ‫ج�����ێ�����گ�����ەی خ�����ۆی�����ان‬ ‫لەژیـــانی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫ئ��ەواڵت��ەدا ك��ردووەت��ەوە‪.‬‬ ‫ت����وێ����ژەران����ی ئ��ەڵ��م��ان��ی‬ ‫ل���ەدوای ژاپۆنییەكانەوەن‬ ‫ل��ەپ��ێ��ش��ڕەوان��ی زان��س��ت��ی‬ ‫رۆباتیك‪ ،‬لەبیری ئەوەدان‬ ‫رۆبۆتگەلێك دیزاین بكەن‬ ‫كە توانای ئەوەیان هەبێت‬ ‫هاوكاری مرۆڤ بكەن‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا دوای ژاپۆن‌و‬ ‫ئەمریكا واڵت��ی پێشڕەوە‬ ‫لەتەكنەلۆجیای رۆبۆتدا‪.‬‬ ‫بەوتەی شارەزایان رۆبۆتە‬

‫ئەڵمانییەكان پێشكەوتوو‬ ‫ترن لەرۆبـــۆتە ژاپۆنییەكان‪،‬‬ ‫بەاڵم رۆبۆتە ئەڵمانییەكـــان‬ ‫زۆرت��ر چاالكن لەبەشــی‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫ل����ەژاپ����ۆن����دا زی������اد ل��ە‬ ‫رۆب����ۆت‬ ‫(‪)370000‬‬ ‫ل���ەك���ارەك���ان���ی ن��اوم��اڵ��دا‬ ‫چاالكی دەك��ەن‪ .‬رۆبۆتە‬ ‫ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان ت��ەن��ان��ەت‬ ‫ل��ەك��ش��ت��وك��اڵ��ی ب��رن��ج��دا‬ ‫ك����اردەك����ەن‌و پ��ێ��ش��وازی‬ ‫ل��ەم��ی��وان��ەك��ان دەك����ەن‌و‬ ‫ل��ەه��ۆت��ێ��ل��ەك��ان��دا جێگەی‬ ‫خۆیان كردووەتەوە‪.‬‬ ‫كێشەكە لەوەرگرتنی‬ ‫رۆبۆتەكاندایە‬ ‫بۆچی لەژاپۆن لەچاو‬ ‫واڵت�����ە ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان‬ ‫رۆبۆت زیاتر چووەتە ناو‬ ‫ژیانی ئاسایی خەڵكەوە؟‬ ‫ج������ی������اوازی رۆب����ۆت����ە‬

‫ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان‌و رۆب��ۆت��ە‬ ‫رۆژئاواییەكان لەچییدایە؟‬ ‫رۆب����ۆت����ە ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان‬ ‫رواڵ����ەت‌و تواناییەكەیان‬ ‫چ��ی��ی��ە ك���ەب���ەو ئ��اس��ان��ی��ی��ە‬ ‫پێشوازیان لێدەكرێت؟‬ ‫پرۆفیسۆر (هلگەریتر)‌و‬ ‫تیمی هاوكاری "لەناوەندی‬ ‫تەكنەلۆژیای ئینتراكتیڤ"‌و‬ ‫توێژینەوەی‬ ‫"ئەنستیتۆی‬ ‫رۆب����ۆت����ی����ك" ل���ەش���اری‬ ‫بیلەفڵدی ئەڵمانیا بەدوای‬ ‫واڵمی ئەم پرسیارەوەن‪.‬‬ ‫ئ��ەم دوو ئەنستیتۆیە‬ ‫لەگەڵ بەشە جیاوازەكانی‬ ‫زان����ك����ۆی ب��ی��ل��ـ��ـ��ـ��ەف��ڵ��دا‬ ‫ه��اوك��اری زۆر نزیكیان‬ ‫هەیە‪ ،‬بۆنمــوونە لەگەڵ‬ ‫ب���ەش���ە زان��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ئەنفۆرماتیك‪ ،‬دەمارناسی‪،‬‬ ‫ف���ی���زی���ا‪ ،‬زم���ان���ن���اس���ی‌و‬ ‫دەرون���ن���اس���ی‌و وەرزش‪،‬‬

‫ن���اوەن���دی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای‬ ‫بیلەفڵد‬ ‫ئینتراكتیــڤی‬ ‫چ��ەن��دی��ی��ن س��اڵ��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫دوو ئەستیتۆی گ��ەورەی‬ ‫زان����س����ت����ی رۆب���ۆت���ی���ك‬ ‫لەزانكۆی ئۆزاكای ژاپۆن‬ ‫ه��اوك��اری��دەك��ات‪ ،‬ش��اری‬ ‫ب��ی��ل��ەف��ڵ��د ل��ەچ��او ش��اری‬ ‫ئۆزاكا شارێكی بچووكە‬ ‫هەرچۆنێك بێت لەشاری‬ ‫(‪ )٨‬م��ل��ی��ۆن��ی ئ���ۆزاك���ادا‬ ‫ئایدیاكان خێراتر دەبن‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر (ری���ت���ر)‬ ‫بڕوای وایە لەداهاتوویەكی‬ ‫ن���زی���ك���دا رۆب���ۆت���ەك���ان‬ ‫لەكۆمەڵگای رۆژئاواییدا‬ ‫جێگەی خۆیان دەكەنەوە‪،‬‬ ‫ئ���ەم پ��رۆف��ی��س��ۆرە (‪)٥٢‬‬ ‫ساڵە بڕوای وایە دەكرێت‬ ‫رۆب��ۆت��ەك��ـ��ـ��ـ��ان ب��ۆك��اری‬ ‫ق����ورس ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن‪،‬‬ ‫ت���اوەك���و م�����رۆڤ ك��ات��ی‬

‫زی���ات���ری ب���ۆ دەرب��ڕی��ن��ی‬ ‫ه���ەس���ت‌و ه���اوخ���ەم���ی‌و‬ ‫هاوڕێیەتی هەبێت‪.‬‬ ‫روخسارو كردەوەی وەك‬ ‫مرۆڤ‬ ‫خ���اڵ���ێ���ك���ی گ���رن���گ‬ ‫ل���ەوەرگ���رت���ن���ی رۆب����ۆت‬ ‫روخ�����س�����ارو ڕواڵ����ەت����ی‬ ‫رۆب��ۆت��ەك��ەی��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫لەمەدا‬ ‫تواناییەكانییەتی‪،‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ـ��ـ��ی ئ��ەڵ��م��ان�ی‌و‬ ‫ژاپۆنی ه��اوڕان‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر (ه��ی��رۆش��ی‬ ‫ئ��ی��س��ی��گ��وروی) ژاپ��ۆن��ی‬ ‫ب���ڕوای���وای���ە روخ���س���اری‬ ‫رۆبۆتەكان تائەو جێگەی‬ ‫دەكرێت دەبێت لەمرۆڤ‬ ‫بچێت‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر (هیروشی‬ ‫ئیشیگورو) كە ب��ەردەوام‬ ‫جلی رەش���ی ل��ەب��ەردای��ە‪،‬‬ ‫بەرۆبۆتە دوانەكانی خۆی‬

‫ك���ە روخ���س���اری���ان زۆر‬ ‫لەخۆی دەچێت ناوبانگی‬ ‫جیهانی پەیداكرد‪.‬‬ ‫رۆب���ۆت���ێ���ك���ی ت���ری‬ ‫ه��ەی��ە ب���ەن���اوی (ژن��وی��د)‬ ‫كە بەڕادەیـــەك لەمرۆڤ‬ ‫دەچێت بەبینینی یەكەمجار‬ ‫ناكرێت تێبگەیت كەئایا‬ ‫ئ���ەم���ە ك��چ��ـ��ـ��ۆڵ��ەی��ە ی��ان‬ ‫رۆبۆت‪.‬‬ ‫پرۆفیسۆر (ئیشیگور)‬ ‫ل��ەدروس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ە‬ ‫ن���وێ���ی���ەك���ەی���دا‪ ،‬ب���ەن���اوی‬ ‫(تلەنوید)‪ ،‬كەبۆ موبایل‬ ‫دی���زای���ن���ك���راوە‪ ،‬كاتێكی‬ ‫كەمتری ب��ۆ جوانكردنی‬ ‫روخ�����س�����اری دان�������اوە‌و‬ ‫وردەك���������اری ك��ەم��ت��ری‬ ‫ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ق���ژ ی��ان‬ ‫ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش��ی��دا‬ ‫بەكارهێناوە‪.‬‬ ‫رۆڵی گرنگی فێربوونی‬ ‫رۆبۆت لەهاوكارییكردن‬ ‫لەگەڵ مرۆڤدا‬ ‫دروستكردنی پەیوەندی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان مەكینەو م��رۆڤ‬ ‫ك��ێ��ش��ەی��ەك��ە ك��ە ت��وێ��ژەرە‬ ‫لەئێستادا‬ ‫ئەڵمانییەكان‬ ‫ت���ەرك���ی���زی���ان ل���ەس���ەری‬ ‫ك���ردووە‪ .‬رۆب��ۆت��ی نوێی‬ ‫توێژەرانی ئەڵمانی ناوی‬ ‫فلوبییە‪ ،‬روخساری خڕەو‬ ‫دەت��وان��ێ��ت چ����اوو ب��رۆو‬ ‫بجوڵێنێت‌و‬ ‫برژنگاكانی‬ ‫هەستەكانی وەك شادی‌و‬ ‫خەم‌و ترس‌و سەرسوڕمان‬ ‫پیشانبدات‪.‬‬ ‫س�����ەرەڕای رواڵ����ەت‪،‬‬ ‫هەڵسوكەوتی رۆبۆتەكان‬ ‫ل���ەگ���ەڵ وەرگ��رت��ن��ـ��ـ��ـ��ی��ان‬ ‫ل����ەالی����ەن م���رۆڤ���ـ���ـ���ەوە‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ه��ەی��ە‪ ،‬تاوەكو‬ ‫رۆب����ۆت����ەك����ان ب��ت��وان��ن‬ ‫سەربەخۆتر كردار بنوێنن‬ ‫جێگەی خ��ۆی��ان ئاسانتر‬ ‫دەكەنەوە‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت گرنگترین‬ ‫هەنگاو‪ ،‬فێربوونی خێرایە‪،‬‬ ‫رۆب�������ۆت ب��ـ��ـ��ـ��ۆئ��ەوەی‬ ‫ه��اوك��اری كەسێك بكات‬ ‫دەب���ێ���ت ب��ی��ن��اس��ێ��ت ی��ان‬ ‫النیكەم ناوەكەی فێرببێت‪.‬‬

‫‪19‬‬

‫بەسەیركردنی ئەم‬ ‫خاتوونە نازانی مرۆڤە‬ ‫یان رۆبۆت‪ ،‬ئەمە‬ ‫ناوی (ژمینوید ئێف)‬ ‫ەو خەڵكی تۆكیۆیەو‬ ‫لەداهێنانی پرۆفیسۆر‬ ‫(هیرۆشی ئیشی‬ ‫گورویە)‪.‬‬

‫ئارمڕی (‪ )٣‬پەرداخێ‬ ‫ئاوی بەدەستەوە‬ ‫گرتووەو پێشكەشی‬ ‫خاوەنەكەی دەكات‬ ‫خەڵكی زانكۆی‬ ‫كارلسروهەی‬ ‫ئەڵمانیایە‪.‬‬

‫هەڵبژاردەی (تیمبرۆ) لەزانكۆی بۆن بۆ یاری‬

‫(تلەنویید) بڕیارە‬ ‫جێگەی مۆبایل‬ ‫بگرێتەوە‬

‫(مەریخ پێو) كە تاقیگەیەكی تەواوی زانستییە‬ ‫بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر مەریخ‬


‫‪20‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ڤ دەکات‬ ‫ۆڵی مرۆ‬ ‫ر‬

‫رێک کۆنت‬ ‫ۆمپیوتە‬ ‫ک‬ ‫بەداهێنانی‬ ‫سووڕێکی کارەبایی زۆر تەنک‬ ‫و ن��ەرم کە وەک��و تاتۆی پالستیکی بەپێستەوە‬ ‫دەلکێندرێت‪،‬بەزوویی کۆمپیوتەرو موبایلی تەنک‬ ‫دروستدەکرێت کە دەکرێت لەژێر جلەکانتانەوە‬ ‫لەسەر پێست دابنرێت‪.‬‬ ‫گۆڤاری بەناوبانگی (ساینس) لەراپۆرتێکدا‬ ‫لەمبارەوە دەنوسێت"ئەم ئامێرە تارادەیەکی زۆر‬ ‫دەتوانیین بڵێین شاراوەیەو ئەو زانایانەی کە‬ ‫لەسەر ئەم پرۆژەیە توێژینەوە دەکەن دەڵێن‬ ‫ئ��ەم س��وڕە کارەباییە تەنکە دەتوانێت‬ ‫زۆربەی کارەکانی کۆمپیوتەرێکی بچووک‬ ‫ئەنجامبدات بێئەوەی وای���ەرو باتری‬ ‫پێویست بێت‪".‬‬ ‫ئەم داهێنانە دەتوانێت دەستپێکی‬ ‫س���ەردەم���ێ���ک���ی ن�����وێ ل��ەئ��ام��ێ��رە‬ ‫ئەلکترۆنییەکان بۆ بەکارهێنانی گشتی‬ ‫بێت‪ .‬ئەم تەکنەلۆژیایە دەتوانێت‬ ‫ل��ەب��وارە ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان وەک‬

‫تاقیکردنەوە‬ ‫پزیشکییەکان تاوەکو کرداری‬ ‫نهێنی سەربازی بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫ئەم تەکنەلۆژیایە کە "سیستمی ئەلکترۆنی پێستەی‬ ‫دەرەک��ی" ناویلێنراوە بە بەکارهێنانی کۆمەڵێک سووڕی‬ ‫ئەلکترۆنی کە زۆر نەرمە کاردەکات‪ ،‬ئەم سوڕانە بەئاسانی‬ ‫روخ��س��اری��ان دەگ��ۆڕێ �ت‌و خۆیان لەگەڵ لەشی مرۆڤدا‬ ‫دەگونجێنن‪ .‬بێئەوەی لەکارکردندا تووشی کێشە ببن‪.‬‬ ‫قەبارەی ئەم ئامێرە بەئەندازەی پولێکەو ئەستورییەکەی‬ ‫لەتاڵێک قژ تەنکترەو بۆلکاندنی بەپێستەوە تایبەتمەندی‬ ‫لێخشاندنی موگناتیسی هەیە‪.‬پرۆفیسۆر "ت��اد کولمن"‬ ‫لەزانکۆی ئیلینیوزو بەرپرسی ئەم پرۆژەیە دەڵێت "بەڕای‬ ‫ئێمە ئەم پرۆژەیە پێشکەوتنێکی گەورە لەبواری بەرهەمهێنانی‬ ‫ئامێرە ئەلکترۆنییەکانە کە دەکرێت لەش دابپۆشێت‪ .‬دەکرێت‬ ‫لەداهاتوودا بگەین بەقۆناغێک کە ئەم ئامێرە بەتەواوەتی‬ ‫لەپێشچاو بشاردرێتەوە‪ .‬ئەم ئامێرە دەتوانێت هەڵگرەکەی‬ ‫بەجیهانی فیزیایی‌و جیهانی خەیاڵی ببستێتەوە‪ ".‬بەوتەی ئەم‬ ‫گۆڤارە زانستییە لەبەرکردنی سووڕێکی ئەلکترۆنی لەمجۆرە‬ ‫دەتوانێت لێدانی دڵ‌و جووڵەی ماسولکەکانی کەسەکە‬ ‫بەوردی هاوشێوەی ئامێرە پزیشکییەکانی ئیمڕۆ کۆنتڕۆڵ‌و‬ ‫تۆماربکات‪ ،‬بەو جیاوازییەوە کە کێشەکەی تاڕادەیەکی زۆر‬ ‫کەمەو هەمیشە دەکرێت لەلەشی نەخۆش ببسترێت‪ .‬زانایان‬

‫دەڵێن لەوانەیە لەداهاتوودا‬ ‫بکرێت نموونەیتر لەم ئامێرانە دروستبکریت کە‬ ‫بتوانێت جووڵەی قورگی کەسەکان تێبگات‌و بەوشێوەیە‬ ‫بەبێ بەکارهێنانی وای��ەر بکرێت قسەکانی کەسەکە‬ ‫بنێردرێت تەنانەت ئەگەر ئەو کەسە بەشێوازێکی زۆر‬ ‫نزم قسەبکات‪.‬‬ ‫توێژینەوەکان پیشانیداوە ئەم ئامێرە دەکرێت بۆ‬ ‫کۆنتڕۆڵی یارییە کۆمپیوتەرییەکان کە بەدەنگ کاردەکات‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ .‬یەکێکیتر لەئەگەرەکان ئەوەیە ئەم ئامێرە‬ ‫بۆ پەیوەندیگرتن لەگەڵ پیاوانی ئاسایش‌و پۆلیس‬ ‫لەکاتێکدا قسەکردن بە مۆبایل‌و ئامێری بێتەڵ مەترسیدار‬ ‫بێت‪ ،‬بەکار بهێنرێت‪.‬‬ ‫بەپێی راپۆرتی ئەم گۆڤارە‪ ،‬ئەم سوڕە کارەباییانە‬ ‫لەسەر مادەیەکی زۆر تەنک‌و شێوە پالستیکی دادەبەزێت‬ ‫کە بەباشی بەپێستی مرۆڤەوە دەلکێت‪ .‬لەو نموونانەیی‬ ‫کە لەم ئامێرە دروستکراوە‪ ،‬ترانزیستەر‪ ،‬ئالێرەکانی‬ ‫بێوایەر‪ ،‬شەپۆل دۆزەرەوەی رادیۆیی‪ ،‬چاوی ئەلکترۆنی‌و‬ ‫ئامێرەکانیتر بۆ دۆزینەوەوناردنی شەپۆل دابەزێنراوە‪.‬‬ ‫یەکێک لەبەرپرسانی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە دەڵ��ێ��ت "ئێمە‬ ‫کۆمەڵێکی زۆر پارچەی ئەلکترۆنی‌و سوڕی پێویست‬ ‫بۆ کارکردنی باشتری ئەم ئامێرەمان داب��ەزان��دووەو‬ ‫هیوادارین لەداهاتوودا ژمارەی پارچە ئەلکترۆنییەکان‬ ‫زیادبکەین‌و هەم تواناکانیان بەرزبکەینەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Science magazine :‬‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪21‬‬

‫باترییەک لەکاغەز وزە وەردەگرێت‬ ‫و‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫ک���ۆم���پ���ان���ی���ای س���ۆن���ی‬ ‫ن���م���ون���ەی���ەک���ی ت��اق��ی��گ��ەی��ی‬ ‫لەباتری پێشکەشکردووە کە‬ ‫ل��ەک��اغ��ەز وزە وەردەگ��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئەم تەکنەلۆژیایە بەوردکردنی‬ ‫کاغەزو کردنی بەشەکر‪ ،‬وەکو‬ ‫سووتەمەنی بەکاریدەهێنێت‌و‬ ‫کارەبا دروستدەکات‪ .‬ئەگەر ئەم‬ ‫تەکنەلۆژیایە بکەوێتە ب��ازارەوە‬ ‫خەڵک دەتوانن مۆبایلەکانیان‬ ‫ب��ەک��اغ��ەزی ف��ڕێ��دراو شەحن‬ ‫بکەنەوە‪.‬‬ ‫داهێنەرانی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە‬ ‫دەڵ��ێ��ن ئ��ەم باترییە زی��ان��ی بۆ‬ ‫ژینگە نییەو مادەکیمیایی‌و کانزا‬ ‫زیانبارەکان بەکارناهێنێت‪.‬‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��ای گ�����ەورەی‬ ‫س��ۆن��ی داه��ێ��ن��ان��ەک��ەی خ��ۆی‬ ‫ل���ەم���ان���گ���ی راب�����������ردودا ل��ە‬ ‫پێشانگای "بەرهەمەکای ئیکۆ"‬ ‫پێشکەشکردووە‪.‬‬ ‫ک��ارم��ەن��دەک��ان داوای����ان‬ ‫لەمنداڵەکان دەک���رد‪ ،‬پارچەی‬ ‫کاغەزی بخەنە نێو شەلەیەک‬ ‫کە لەئاوو ئانزییم دروستببوو‪،‬‬ ‫ئەوجار رایبوەشێنن‪ .‬ئەم ئامێرانە‬ ‫پەنکەیەکی بچکۆلەی لێبسترابوو‬ ‫ک���ە دوای�����ی چ��ەن��د خ��ول��ەک‬ ‫دەستیدەکرد بەخوالنەوە‪.‬‬ ‫فێربوون لەسروشت‬ ‫لەم پرۆسەدا ئانزیمی سلولۆز‬ ‫بۆ شیتەڵی م��ادە کاغەزییەکەو‬ ‫ک���ردن���ی ب��ەش��ک��ری گ��ل��ۆک��ۆز‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪ .‬لەدواییدا ئەمانە‬ ‫لەگەڵ ئۆکسیجن‌و ئانزیمەکانیتر‬ ‫ی��ەک��دەگ��رێ��ت‌و ئ��ەل��ک��ت��رۆن‌و‬ ‫ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی ه��ای��درۆج��ی��ن‬ ‫دروستدەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆن ل��ەب��ات��ری��ی��دا‬ ‫ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ک��ارەب��ا‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪ .‬ئ��اوو ترشی‬ ‫(گلوکونوالکتۆن)کە بەکارهێنانی‬ ‫ب���ەرب�ڵ�اوی ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی‬ ‫کەمالیات‌و مادەجوانکارییەکاندا‬ ‫هەیە‪ ،‬بەرهەمی الوەک���ی ئەم‬ ‫پرۆسەیە‪.‬‬

‫ب��ەپ��ێ��ی وت���ەی ت���وێ���ژەران‬ ‫میکانیسمی ئ���ەم پ���رۆژەی���ە‬ ‫وەک��و پرۆسەی هەرسی دارو‬ ‫دروستکردنی وزەی��ە لەالیەن‬ ‫مێرولە سپیەکان ومۆریانەکانەوە‪.‬‬ ‫ئ���ەم ک����ارەی کۆمپانیای‬ ‫س��ۆن��ی ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ک��اری‬ ‫پێشوویان کە لەئاوی میوە بۆ‬ ‫وەکارخستنی ئامێرەی پەخشی‬ ‫واکمەن سوودوەردەگیرا‪.‬‬ ‫ی��وچ��ی توکیتا ت��وێ��ژەری‬ ‫پێشڕەو لەتاقیگەیی توێژینەوەیی‬ ‫مەوادی پێسکەوتوویی سوونی‬

‫دەڵێت "ئەم باترییە بەبەکارهێنانی‬ ‫(م���ادەی���ەک���ی س��ووت��ەم��ەن��ی)‬ ‫ک��ە ب��ەس��ادەی��ی ئ��ەو ک��ارت��ۆن‌و‬ ‫کاغەزانن کە فڕێیان دەدەی��ن"‬ ‫دەک��رێ��ت وزەی پێویست بۆ‬ ‫بەکارخستنی پەنکەیەکی بچکۆلە‬ ‫فەراهەمبکات‪ ".‬هەڵبەت هێشتا‬ ‫ئەم تەکنەلۆژیایە لەسەرەتادایە‬ ‫ب�����ەاڵم ت����ەس����ەوری ئ����ەوەی‬ ‫ئەمە دەتوانێت چ گۆڕانێکی‬ ‫گ��ەورە دروستبکات بەراستی‬ ‫سەرسوڕهێنەرو سەرنجراکێشە‪.‬‬ ‫کەم زیان بۆ ژینگە‬

‫لەکاتێکدا ئەم ئامێرە تائەو‬ ‫رادەی���ە توانایی هەیە تاوەکو‬ ‫ئامێرەکانی پەخشی مۆسیقا‬ ‫کارپێبکات‪ ،‬بەاڵم هێشتا لەچاو‬ ‫بەشێکی زۆر لەباترییەکانی نێو‬ ‫بازار الوازترە‪.‬‬ ‫گروپێکی چاالکی ژینگە‬ ‫بەناوی "ئاشتی سەوز" پێشوازی‬ ‫لەم داهێنانە کردووە‪.‬‬ ‫(جان ساون )بەڕێوەبەری‬ ‫"ئاشتی سەوز" لەواڵتی بەریتانیا‬ ‫دەڵ��ێ��ت "ک��ێ��ش��ەی��ەک ک��ە ئێمە‬ ‫هەمیشە ل��ەگ��ەڵ باترییەکاندا‬

‫هەمانبووە ئ��ەو م��ادە کیمیاییە‬ ‫ژەهراویانەیە کە لەدروستکردنی‬ ‫ئ���ەوان���دا ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ �ت‌و‬ ‫گەڕاندنەوەیان بۆ ژینگە کارێکی‬ ‫ئاسان نییەو زۆر ئاڵۆزە"‪.‬‬ ‫"هەررێگەیەک کە ب��ەرەو‬ ‫تەکنەلۆژیای س��ەوز بمانبات‬ ‫پێشوازی لێدەکەیین‪ ،‬بۆیە زۆر‬ ‫المان سەرنجراکێشەو پێشوازی‬ ‫لێدەکەیین کە کۆمپانیایەکی وەک‬ ‫سۆنی بیر لەوەدەکاتەوە یارمەتی‬ ‫ژینگە ب���دات‌و ئامێری سەوز‬ ‫دروستدەکات‪".‬‬


‫‪22‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫لەنزیک سنورەکانمان جەنگێکی‬ ‫ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەئارادایە‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪23‬‬

‫جەنگی سایبری؛‬ ‫یاخود جەنگی جیهانی سێیەم‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪24‬‬

‫بۆ تێگەیشتن لەجەنگی‬ ‫س��ای��ب��ری (‪)Cyber war‬‬ ‫ل���ەس���ەرەت���ادا ب���ا ب��زان��ی��ی��ن‬ ‫(‪ )Cyber‬بەچی دەوترێت‪:‬‬ ‫سایبر پاشگرێکە بۆناوە‬ ‫جۆربەجۆرەکان‪ ،‬ئەم ناوانە‬ ‫ه��ەم��ووی��ان ب��ەن��دەن لەسەر‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ە زۆرەک���ان���ی‬ ‫ک���ۆم���پ���ی���وت���ەر‪ .‬زۆرب�����ەی‬ ‫بەشەکانی ئینتەرنێت بەم‬ ‫پاشگرە دەناسرێنەوە بۆ نموونە‬ ‫ف����ەزای س��ای��ب��ری (‪cyber‬‬ ‫‪ )space‬دەستەواژەیەکە بۆ‬ ‫ناساندنی واڵتێکی نافیزیایی‬ ‫و خ���ەی���اڵ���ی ک���ە ب��ەه��ۆی‬ ‫سیستمە کۆمپیوتەرییەکانەوە‬ ‫دروستبووە‪ .‬ل��ەم فەزاییەدا‬ ‫ن��اک��رێ��ت ه���ەس���ت ب��ەب��ۆن‬ ‫ب���ک���ەی���ی���ت‪ ،‬ب�������ەاڵم ئ���ەم‬ ‫واڵت���ەش هەڵگری توخم‌و‬ ‫ئ��ام��رازی تایبەت بەخۆیەتی‬ ‫وەک����و ف��ای��ل��ەک��ان‪ ،‬پ��ەی��ام��ە‬ ‫ک��ارەب��ای��ی��ەک��ان‪ ،‬وێ��ن��ەک��ان‬ ‫و‪ ..‬لەم فەزاییەدا دەکرێت‬ ‫شتەکان بگوازرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەپێچەوانەی فەزایی راستیی‬ ‫گەڕان‌و سەیران لەم فەزایەدا‬ ‫دوورە لەجووڵەی فیزیایی‬ ‫وات���ە دەک���رێ���ت لەجێگەی‬ ‫خ��ۆت نەجوڵییت‌و هەموو‬ ‫گ��ەش��ت��ەک��ان��ت ب��ە م���اوس‌و‬ ‫کیبۆرد ئەنجامبدەیت‪.‬‬ ‫ج��ەن��گ��ی س��ای��ب��ری زۆر‬ ‫ب��واردەگ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫جەنگێکی دەروونی لەرێگەی‬ ‫سایتە ئینتێرنێتیەکانەوە بێت‬ ‫ی���ان دەت��وان��ێ��ت جەنگێک‬ ‫بێت بۆ دزینی زانیاری نێو‬ ‫کۆمپیوتەرەکان یان دەتوانێت‬ ‫جەنگێک بێت بۆ لەکارخستن‌و‬ ‫دەستبەسەراگرتنی ئامێرە زۆر‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووەک��ان‪ .‬هەموو‬ ‫ئەم جەنگانە دەتوانێت زیانی‬ ‫گ���ەورەی م��ادی‌و دروون��ی‌و‬ ‫تەنانەت گیانی لەدوایی خۆی‬ ‫بەجێبهڵێت‪ .‬ئەمە جەنگێکە‬ ‫سەربازە سادەکانی بەرەکانی‬

‫شەڕ بەچەکەکانیان بەڕێوەی‬ ‫ن��اب��ەن بەلکو جەنگێکە لە‬ ‫پ��ش��ت ک��ۆم��پ��ی��ۆت��ەرەک��ان��ەوە‬ ‫ب����ەڕێ����وەدچ����ێ����ت و زۆر‬ ‫ج���ار ه���اوش���ێ���وەی ی��اری��ی��ە‬ ‫کۆمپیوتەرییەکانە‪.‬‬ ‫لەئێستادا ش���ەڕی زۆر‬ ‫ترسناک لەم بوارەدا لەئارادیە‬ ‫وەک ن��اردن��ی ڤ��ای��رۆس بە‬ ‫مەبەستی تێکدانی سایتەکانی‬ ‫ناوکی و ئەتۆمی کە روون‬ ‫نییە ئ��اس��ەواری ئەمەیان تا‬ ‫چ رادەی��ەک��ە ئ��ای��ا مەترسی‬ ‫بۆ ژینگە دەبێت ی��ان نا؟‪.‬‬ ‫ژمارەیەک لەواڵتان لەهەوڵدان‬ ‫ل��ەم ب���وارەدا ببن بەزلهێز و‬ ‫ب��وودج��ەی زەب��ەاڵح��ی��ان بۆ‬ ‫تەرخانکردووە‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ل��ەوک��اران��ەی‬ ‫لەم ماوەیەدا واڵت��ان بەدژی‬ ‫یەکتر ئەنجامیانداوە وی��ان‬ ‫پ��ەرەی��ان ب��ە تواناییەکانیان‬ ‫ل��ەب��واری ش��ەڕی سایبرییدا‬ ‫داوەو دزەی����ان ک��ردووەت��ە‬ ‫سەر رووب��ەرێ رۆژنامەکان‬ ‫ل��ێ��رەدا ب��اس��دەک��رێ��ن‪ .‬ئ��ەم‬ ‫کارانە جیاوازە لەوکارانەی‬ ‫ه����اک����ک����رەک����ان����ی وەک‬ ‫(وی��ک��ی��ل��ی��ک��س) ل���ەم���اوەی‬ ‫پێشوودا کردوویانە‪ ،‬ئەمانە‬ ‫جەنگێکە ب��ەش��ی ب��ەرگ��ری‬ ‫واڵت�����ان ب�����ەدژی ی��ەک��ت��ری‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی��دەدەن‌و زۆرج���ار‬ ‫س�����ەرچ�����اوەی ه��ێ��رش��ەک��ە‬ ‫نەناسراوە یان تەنها گومان‬ ‫دەکرێت کە سوپای سابیری‬ ‫فاڵن واڵت ئەنجامیدابێت‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‬ ‫لەمانگی( ‪)٨‬ی( ‪)٢٠١١‬‬ ‫دا رۆژنامەی ساندی تایمز‬ ‫رایگەیاند ئیسرائییل چەند‬ ‫یەکەیەکی سایبری ب��ەدژێ‬ ‫ئ��ێ��ران و ب��ۆل��ێ��دان��ی ک��ورە‬ ‫ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی ل��ەرێ��گ��ەی‬ ‫ڤایرۆسەوە دروستکردووە‪،‬‬ ‫ئەم یەکانە راستەوخۆ لەژێر‬ ‫چاودێری سەرۆک وەزیرانی‬

‫ئیسرائیل دان جگە لەکاری‬ ‫تێکدرانەوە هێرش کردن بۆ‬ ‫سەر سایتە ئینتەرنێتییەکانی‬ ‫س���ەر ب��ەح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران‪،‬‬ ‫کارێکیتری یەکە سایبرییەکانی‬ ‫ئیسرائییل بریتییە لەکاری‬ ‫زان���ی���اری ل��ەرێ��گ��ەی ت��ۆڕە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫بۆ ئەو مەبەستە کۆپی ئێرانی‬ ‫ف��ەی��س��ب��ووک��ی��ان ه���اک ک��رد‪،‬‬ ‫ناتانیاهوو لە کۆبوونەوەی‬ ‫ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��دا‬ ‫وتوویەتی دەبێت لەم بوارەدا‬ ‫ب��ب��ی��ی��ن ب��ەزل��ه��ێ��ز‪ .‬گ��وم��ان‬ ‫دەکرێت ڤایرۆسی (ستاکس‬ ‫نێت) کە لەساڵی( ‪)٢٠٠٩‬‬ ‫دا لەنێو کۆمپیوتەرەکانی‬ ‫کۆنتڕۆڵی کورە ناوکییەکانی‬ ‫ئ��ێ��ران ب�ڵاوب��ووی��ەوە ک��اری‬ ‫ئەویەکانەی سوپای سایبری‬ ‫ئیسرائیل بووبێت‪ .‬هەروەها‬ ‫لەمانگی (‪)١٠‬ی (‪)٢٠١١‬دا‬ ‫سایتەکانی دەزگ��ای مووساد‬ ‫(رێ���ک���خ���راوی ه��ەوڵ��گ��ری‬ ‫ئیسرائیل)و دەزگای ئاسایشی‬ ‫ناوخۆیی ئ��ەوواڵت��ە بەهۆی‬ ‫هێرشی سایبرییەوە تووشی‬ ‫ت��ێ��ک��چ��وون ه���ات���ن و بۆ‬ ‫ماوەیەک راوەستان‪.‬‬ ‫تورکیا‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ب������ەردەوام‬ ‫ل������ەالی������ەن ه����اک����ک����ەرە‬ ‫تورکەکانەوە هێرش دەکرێتە‬ ‫سەر سایتە کوردییەکان و بە‬ ‫پێچەوانەوەشەوە هاککرەکانی‬ ‫الیەنگری (‪ )PKK‬زۆرج��ار‬ ‫ئینتەرنێتییەکانی‬ ‫س��ای��ت��ە‬ ‫ح���ک���وم���ەت���ی ت���ورک���ی���ای���ان‬ ‫هاککردووە‪ ،‬بەاڵم لەلەمانگی‬ ‫(‪)١٠‬ی (‪)٢٠١١‬دا تورکیا‬ ‫بەفەرمی رایگەیاند ئاژانسێکی‬ ‫حکوومی بۆ بەرگری سایبری‬ ‫(‪)USGKK‬دروستکردووە و‬ ‫نزییکەی (‪)٢٠٠‬هاککەری بۆ‬ ‫دامەزراندووە‪ ،‬سەرۆکی ئەم‬ ‫ئاژانسە دەڵێت تورکیا بەردەوام‬ ‫لەالیەن دوژمنەکانییەوە لەژێر‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫هێرشی سایبرییدایە بۆیە‬ ‫بوونی ئاژانسێک لەمجۆرە‬ ‫ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ���ارێ���زگ���اری‬ ‫دیجیتاڵییەکان‬ ‫لەسیستمە‬ ‫پێویستە‪.‬‬ ‫چین‬ ‫ل�����ەواڵت�����ی چ��ی��ی��ن��ەوە‬ ‫زۆرت��ری��ی��ن ه��ێ��رش ب��ۆس��ەر‬ ‫دام�����ەزراوە دیجیتالییەکان‬ ‫ب������ەه������ۆی ه����اک����ک����ەرە‬ ‫نەناسراوەکانەوە دەکرێت و‬ ‫بەپێچەوانەشەوە ب���ەردەوام‬ ‫ل�������������ەدەرەوەی چ���ی���ن���ەوە‬ ‫دامەزراوەکانی ئەم واڵتە لەژێر‬ ‫هاککەرەکاندایە‪.‬‬ ‫هێرشی‬ ‫حکوموتی چین لە پێشبڕکێ و‬ ‫جەنگی سایبری لەئینتەرنێتدا‬ ‫نیگەرانە و دژی ئەم جەنگە‬ ‫نەرمەیە کە لەنێوان هاککەرە‬ ‫ن��اف��ەرم��ی��ی��ەک��ان��ی ئەمریکاو‬ ‫چیین لەئارادایە‪ .‬چین خۆی‬ ‫بەیەکێک لە قوربانییەکانی‬ ‫هێرشە سابیرییەکان دەزانێت‬ ‫و ب��ڕوای وایە زیانی زۆری‬ ‫لەم هێرشانەوە پێگەیشتووە‪.‬‬ ‫لەساڵی ‪ ٢٠١٠‬دا چوارمێلێۆن‬ ‫و ‪ ٥٠٠‬ه���ەزار کۆمپیوتەر‬ ‫لەچیندا بەهۆی ڤایرۆسەوە‬ ‫ک���ەس���ەرچ���اوەی دەرەوەی‬ ‫چین بوو تێکچوون‪.‬هەروەها‬ ‫ب��ەردەوام بنیادە داراییەکانی‬ ‫ئەمریکا و چین لەژێر هێرشی‬ ‫سایبرییدان‪ .‬بۆیە ئەو واڵتە‬ ‫دەیەوێت بەهاوکاری ئەمریکا‬ ‫ئاسایشی ئینتەرنێتی خۆی‬ ‫بەرزبکاتەوە‪( .‬یان ئاگربڕێک‬ ‫لەنێو دوواڵتدا رابگەێنن!)‬ ‫روسیا‬ ‫ل��ە ج��ەن��گ��ی سایبرییدا‬ ‫حکومەتی روسیاش دەوری‬ ‫ب����ااڵی ه���ەی���ە‪ ،‬ب��ەت��ای��ب��ەت��ی‬ ‫ب����ەردەوام هێرشی سایبری‬ ‫ل��ەروس��ی��اوە دەک��رێ��ت سەر‬ ‫دراوس���ێ���ک���ان���ی‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬ ‫گومانی ئەوە هەیە لەجەنگی‬ ‫سایبری ن��ێ��وان ئەمریکا و‬ ‫ئ��ێ��ران��دا‪ ،‬روس��ی��ا بەشێوەی‬

‫تەکنیکی ی��ارم��ەت��ی سوپای‬ ‫سایبری ئێران بدات‪.‬‬ ‫ئەمریکا‬ ‫بەپێی راپۆرتی نیویۆرک‬ ‫تایمز پێش ئ��ەوەی ئەمریکا‬ ‫ه��ێ��رش ب��ک��ات��ە س���ەر لیبیا‬ ‫پ�لان��ی ئ����ەوەی دان���اب���وو بە‬ ‫هاککردنی کۆمپیوتەرەکان‬ ‫سیستمی بەرگری ئاسمانی‬ ‫لیبیا ل��ەک��ار ب��خ��ات‪ .‬ئەمە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ی��ەک��ەم جەنگی‬ ‫ف��ەرم��ی س��ای��ب��ری واڵت��ێ��ک‬ ‫ب��ە دژی واڵتێکیتر بێت‪.‬‬ ‫لەئێستادا پنتاگۆن (وەزارەتی‬ ‫بەرگری ئەمریکا) ب��ەوردی‬ ‫ت��وان��ای��ی ج��ەن��گ��ی سایبری‬ ‫چ��ی��ن‪ ،‬روس��ی��ا و ک��وری��ای‬ ‫باکوری لەژێرچاوەدێرییدایە‪.‬‬ ‫یەکێک ل��ەو هێرشانەی کە‬ ‫ئەمریکا ل��ەت��وان��ای سایبری‬ ‫س����وودی زۆری وەرگ���رت‬ ‫پ�لان��ی کوشتنی (ئ��وس��ام��ە‬ ‫بن الدن) لەپاکستان بوو‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوەک��ان��ی ن��ی��وی��ۆرک‬ ‫تایمز ب��اس��ی ئ���ەوە دەک��ەن‬ ‫دوای�����ی ئ�����ەوەی ئ��ەم��ری��ک��ا‬ ‫لەهەموو تەکنەلۆژیاکانیتری‬ ‫بۆ دۆزی��ن��ەوەی (ب��ن الدن)‬ ‫ن��ائ��وم��ێ��د ب���وو ب���ڕی���اری دا‬ ‫کۆمپیوتەرەکانی (ئەلقائیدە)‬ ‫هاک بکات‪.‬‬ ‫کاربەدەستانی ئەمریکا‬ ‫ب��ڕوای��ان وای���ە ک��ە جەنگی‬ ‫سێهەمی جیهانی جەنگی‬ ‫سایبری دەب��ێ��ت‪ ،‬ه��ەر بۆیە‬ ‫پ�لان��ی زۆر گ���ەورەی���ان بۆ‬ ‫پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای‬ ‫جەنگی سایبری داڕشتووە‪،‬‬ ‫زۆر ل��ەچ��اودێ��ران ب��ڕوای��ان‬ ‫وای���ە ڤ��ای��رۆس��ی (ستاکس‬ ‫نێت) ئیسرائیل دایهێناوە و‬ ‫ئەمریکا ب��ەرەو ئەمانجەکەی‬ ‫ل��ەن��اوئ��ێ��ران��دا (وات����ە ک��ورە‬ ‫ناوکییەکان) ناردوویەتی‪.‬‬ ‫ه�����ەروەه�����ا ئ��ەم��ری��ک��ا‬ ‫ل���ەرێ���گ���ەی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی‬ ‫ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ی��ەوە (‪)NATO‬‬

‫و ب��ەدروس��ت��ک��ردن��ی گروپی‬ ‫(س��ای��ب��ری��ی��ە س����وورەک����ان)‬ ‫دەی���ەوەێ���ت ت��وان��ای��ی��ەک��ان��ی‬ ‫خ���ۆی ل��ەب��ەرام��ب��ەر هێرشە‬ ‫کۆمپیوتەری و ئینتەرنێتییەکان‬ ‫بەرزبکاتەوە‪.‬‬ ‫جەنگی سایبری نێوان ئێران‬ ‫و ئەمریکا‬ ‫ل��ەک��ات��ی رێپێوانەکانی‬ ‫ئێران لەساڵی (‪)٢٠٠٩‬دا‪،‬‬ ‫بەرهەڵستکاران گەورەتریین‬ ‫س��وودی��ان ل��ە ئینتەرنێت و‬ ‫س��ای��ت��ە ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەک��ان��ی‬ ‫وەک توویتەر و فەیسبووک‬ ‫و ج��ی مەیل و ی��اه��وو کە‬ ‫ه��ەره��ەم��ووی��ان کۆمپانیای‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ای��ی��ن وەردەگ�����رت‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران‬ ‫بەدروستکردنی (ئەرتەشی‬ ‫س��ای��ب��ری) دەس��ت��ی��دای��ە دژە‬ ‫ک���ردەوەو کۆنتڕۆل کردنی‬ ‫ئ���ەم���رازەک���ان���ی پ��ەی��وەن��دی‬ ‫ل���ەس���ەر ت�����ۆڕی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت‪ .‬ک��ۆم��پ��ان��ی��ا‬ ‫بەناوبانگە جیهانییەکانی وەک‬ ‫(گووگڵ) و (تویتەر)و بوون‬ ‫بەئامانجی هاککەرەکانی سەر‬ ‫بەحکومەتی ئێران‪ .‬هەر لەو‬ ‫ساڵەدا کە سایتی تویتەر لەسەر‬ ‫داوای وەزارەت���ی دەرەوەی‬ ‫ئەمریکا بۆ کارئاسانیکردن‬ ‫بۆ بەرهەلستکارانی ئێرانی‬ ‫ت�����ازەک�����ردن�����ەوەی خ���ۆی‬ ‫راگرتبوو لەالیەن (ئەرتەشی‬ ‫سایبری)ئێرانەوە هاککرا‪.‬‬ ‫ب��ەدوای��ی ئ��ەودا زنجیرەیەک‬ ‫لەهاککردنی گووگڵ‪ ،‬غولی‬ ‫گ��ەورەی جیهانی ئینتەرنێت‬ ‫دەستی پێکەرد والیەنگەرانی‬ ‫حکومەتی ئێران گووگڵیان‬ ‫ب��ە جاسووسی ب��ۆ ئەمریکا‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ار دەک����رد‪ ،‬ئامانج‬ ‫ل��ەه��اک��ک��ردن��ی گ��ووگ��ڵ کە‬ ‫ل��ەالی��ەن کۆمەڵیکی گ��ەورە‬ ‫لە بەتواناتریین هاککرەکانی‬ ‫جیهان ب��ەرگ��ری لێدەکرێت‬ ‫دەستگرتن بەسەر جی مەیل‬ ‫و خ��وێ��ن��دن��ەوەی ئیمەیلی‬ ‫بەکارهێنەرانی ئێرانی بوو‪.‬‬ ‫ل��ەم رۆژان����ەدا (ئرییک‬ ‫ئ��ی��ش��م��ی��ت) ب���ەرێ���وەب���ەری‬ ‫گ���وگ���ڵ ل��ەگ��ف��ت��ۆگ��ەی��ەک‬

‫لەگەڵ تەلەفزیونی (‪)CNN‬‬ ‫دا نیگەرانی خ��ۆی لەتوانا‬ ‫سایبرییەکانی ئێران راگەیاند‬ ‫و وت��ی ئ��ێ��ران مەترسیێکی‬ ‫راس��ت��ەق��ی��ی��ن��ە ب���ۆ جیهانی‬ ‫س��ای��ب��ری��ی��ە‪ .‬ل����ەدرێ����ژەی‬ ‫قسەکانییدا ن��اوب��راو دەڵێت‬ ‫" ئ������ەوان ت��وان��ی��ب��ووی��ان‬ ‫لەرێگەی هاکی زیرەکانەوە‬ ‫ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی ه���ات���وچ���وی‬ ‫زانیاری لەدانیمارک بکەن‪،‬‬ ‫بەشێوەیەک زانیارییەکانیان‬ ‫ب��ەرەو ئێران گواستوەتەوەو‬

‫جارێکیتر لەجێگەکەی خۆی‬ ‫دای��ان��ن��اوەت��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی‬ ‫هەستی پێنکرێت‪ ....‬کەس‬ ‫ب��ەت��ەواوەت��ی نازانێت ئ��ەوان‬ ‫چۆن ئەم کارانەیان کردووە"‪.‬‬ ‫جگە لەوهێرشە سایبریانە‬ ‫کە بۆسەر کورەناوکییەکانی‬ ‫ئێران و کۆمپانیا ئەمریکییەکان‬ ‫ک���راوەو دەک��رێ��ت م��اوەی��ەک‬ ‫ل����ەوەو پ��ێ��ش ف��رۆک��ەی��ەک��ی‬ ‫ب��ێ��ف��رۆک��ەوان��ی ئەمریکایی‬ ‫بەناوی (‪)RQ-170‬ل��ەالی��ەن‬ ‫ئ��ێ��ران��ەوە دەس��ت��ی ب��ەس��ەردا‬

‫‪25‬‬

‫گیرا‪ ،‬سەرەتا گوماندەکرا ئەم‬ ‫فرۆکەیە بەهۆکارێک کەوتبێتە‬ ‫خ�����وارەوە ب���ەاڵم زان��ی��اری��ی��ە‬ ‫وردەک�����ان شتیتر دەڵ��ێ��ن!‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی گ��ۆڤ��اری‬ ‫(‪،)Weird‬ئ���ێ���ران توانیویەتی‬ ‫پ��ێ��وەن��دی مانگیدەسکردی‬ ‫ف��رۆک��ەک��ە ل��ەگ��ەڵ ن��اوەن��دی‬ ‫کۆنتڕۆڵ بپچرێنن‪ ،‬ئەمجار‬ ‫بەناردنی شەپۆلی (‪)GPS‬‬ ‫فرۆکەکەیان هەڵخڵتاندووە و‬ ‫لەجیاتی ئەوەی لە ئەفغانستان‬ ‫بنێشێتەوە لەئێراندا نیشتوەتەوە‪.‬‬

‫کۆتایی‬ ‫ئ��ەوان��ەی ل��ێ��رەدا باسکرا‬ ‫کورتەیەک بوو لەو جەنگەی‬ ‫ئێستا ل��ەه��ەم��وو جیهاندا‬ ‫ل��ەئ��ارادای��ەو هیچ سنورێک‬ ‫ن��ان��اس��ێ��ت ئ��ەوی��ش جەنگی‬ ‫ه��اک��ک��ەرەک��ان��ە ب��ۆ خزمەتی‬ ‫سیاسەتمەدارەکان‪ .‬ئەم جەنگە‬ ‫لەوانەیە زۆر وێرانکەرتر بێت‬ ‫لەجەنگەکانی پێشوو بەتایبەتی‬ ‫کاتێک ک��ە ن���اوی کۆمپانیا‬ ‫گ���ەورە ئابورییەکان‌و ک��ورە‬ ‫ناوکییەکان دێتەکایەوە‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪26‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫بێ س‬ ‫ت‬ ‫وێن ۆ‬ ‫پ‬ ‫ەی ی‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫دا‬

‫س���ت���ۆپ���ەک���ان���ی م�����ەزدا‬ ‫ب��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ارگ��ەگ��رە‬ ‫ک���ارەب���ای���ی���ەک���ان دوت�����وێ‬ ‫ت���ەک���ن���ەل���ۆژی���ای ب���ات���ری‌و‬ ‫پاشەکەوتکردنی کاتی وزەی‬ ‫بەدەستهاتوو لەستۆپکردن‪،‬‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی‬ ‫لەئۆتۆمبیلەکانی قەمەرە تاوەکو‬ ‫(‪ )%١٠‬کەمدەکەنەوە‪.‬‬ ‫ه����������ەروەک دەزان�������ن‬ ‫س��ی��س��ت��م��ەک��ان��ی وەس��ت��ان��ی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل (س����ت����ۆپ)ی‬ ‫ک��ارەب��ای �ی‌و پێکهاتەیی وزە‬ ‫پ��اش��ەک��ەوت��دەک��ەن ت��اوەک��و‬ ‫بۆ پ��ڕک��ردن��ەوەی باترییەکان‬

‫بەکاربهێنرێن‪ ،‬ئ��ەم باتریانە‬ ‫وزەی پێویست ب��ۆ مەکینە‬ ‫دابیین دەک��ەن‪ .‬م��ەزدا یەکەم‬ ‫ئۆتۆمبێلە هەمان تەکنەلۆژیا‬ ‫لەسەر ئۆتۆمبێلەکانی بەنزینی‬ ‫خۆی دادەبەزێنێت‪.‬‬ ‫ئ����ەم وزەی�����ە دەک��رێ��ت‬ ‫لەدابیینکردنی هێزی پێویست‬ ‫بەشەکانی کۆنتڕۆڵی کەشی‬ ‫ئاو هەواو سیستمەکانی دەنگی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ�ل‌و بەشەکانیتری‬ ‫ک����ارەب����ای����ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ .‬بەشی سەرەکی‬ ‫ئەم سیستمە کە پێی دەوترێت‬ ‫(‪)i-ELOOP‬ی�������ان س��ووڕی‬

‫زیرەکانە‪ ،‬پێویست نەبوونە‬ ‫بەباتری یان مەکینەی کارەبایی‬ ‫ت���ای���ب���ەت‪ .‬ب���ۆ ی��ەک��ەم��ج��ار‬ ‫ت��ۆی��ۆت��ا ل��ەس��اڵ��ی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫لەپێشبڕکێکانی (‪)٢٤‬‬ ‫و‬ ‫کاتژمێری توکاچی سیستمێکی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی (‪)i-ELOOP‬‬ ‫ب��ە ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی سیستمی‬ ‫پ��اش��ەک��ەوت��ی وزە ل��ەس��ەر‬ ‫سوپەربارگەگرەکان هایبرییدی‬ ‫(‪ )Supra HV-R‬بەجیهان‬ ‫ناساند‪ .‬وابیردەکرایەوە هێنانی‬ ‫ئەم سیستەمە بۆ نێو ئۆتۆمبێلە‬ ‫ئاساییەکان ئاسان نابێت‪ .‬بەاڵم‬

‫تەنها چوار ساڵ دوایی مەزدا‬ ‫توانیویەتی ئەم سیستەمە لەسەر‬ ‫ئۆتۆمبێلەکانی سەرجادەکان‬ ‫داببەزێنێت‪ .‬ئ��ەم سیستەمە‬ ‫لەجیاتی باتری لەبارگەگرەکان‬ ‫ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی وزە‬ ‫سوودوەردەگرێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی‬ ‫ک���ۆم���پ���ان���ی���ای م��������ەزدا‪،‬‬ ‫ب��ەس��ەرن��ج��دان ب��ەت��ێ��ک��ڕای��ی‬ ‫ت�����اودان وک��ەم��ک��ردن��ەوەی‬ ‫خ���ێ���رای���ی‪ ،‬ئ����ەم سیستمە‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ت��اوەک��و (‪)%١٠‬‬

‫لەبەکارهێنانی سووتەمەنی‬ ‫کەمبکاتەوە‪)i-ELOOP( .‬‬ ‫ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی ئ��ەم‬ ‫وزەی����ە دی��ن��ام��ۆی ت��ەزووی��ی‬ ‫نەگۆڕ لەنێوان (‪ )١٢‬تاوەکو‬ ‫(‪ )٢٥‬ڤۆلت بەکاردەهێنێت‬ ‫ت��اوەک��و وزەی کارەبایی بۆ‬ ‫پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن ب��ۆ (بارگە‬ ‫گ��رێ��ک��ی دوو ت���وێ)ی���ان‬ ‫(‪ )EDLC‬بە بەرگری نزمەوە‬ ‫دەگوازرێتەوە‪ .‬ئەم بارگەگرانە‬ ‫زۆر خێراتر لەباترییەکانی‬ ‫شەحن دەبنەوەو بەتاڵدەبنەوە‪،‬‬

‫ئەم سیستمە دەتوانێت لەماوەی‬ ‫چەند چ��رک��ەدا بارگەگرەکە‬ ‫ب���ەت���ەواوەت���ی پ��ڕب��ک��ات��ەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم قۆناغەدا بگوڕدەرێکی‬ ‫ت��ەزووی��ی (‪ )AC‬ب��ە (‪)DC‬‬ ‫دێ��ت��ە ئ����اراوەو ڤۆڵتیەکە بۆ‬ ‫(‪ )١٢‬ڤ��ۆڵ��ت دادەب���ەزێ���ت‌و‬ ‫کارەبا بەشێوەی راستەوخۆ بە‬ ‫بەشەکاندا باڵودەبێتەوە‪.‬‬ ‫سەرەڕایی ئەمە سیستمی‬ ‫(‪ )i-ELOOP‬دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ئ��ەگ��ەر پێویست ب��ک��ات بۆ‬

‫پڕکردنەوەی باتری ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫بەکاربهێنرێت‪ .‬ئەم سیستمە‬ ‫لەگەڵ تەکنەلۆژیایی بێ بارگەی‬ ‫(‪)i-stop‬م���ەزدا یەکپارچەیەو‬ ‫دەتوانێت بۆ زیادکردنی کاتی‌و‬ ‫داگ��ی��رس��او م��ان��ەوەی مەکینە‬ ‫بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫گەشەپێدانی ئەم سیستمە‬ ‫نوێیە ب��ەج��وان��ی پیشاندەری‬ ‫چڕبوونەوەی مەزدا لەسەر ئەو‬ ‫ئۆتۆمبیالنەیە کە بەسووتەمەنی‬

‫ک���اردەک���ەن‪ .‬ئ��ەم کۆمپانیایە‬ ‫تێکۆشاوە بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ‬ ‫تۆیۆتا لەجیاتی ک��ار لەسەر‬ ‫ئۆتۆمبێلی هیبریدی‪ ،‬مەکینەکانی‬ ‫ئێستای خ��ۆی چاکتربکات‪.‬‬ ‫بەپێی راگەیاندنی ئەم کۆمپانیایە‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ن ئۆتۆمبیلی ت��ەی��ار‬ ‫(‪)i-ELOOP‬‬ ‫بەسیستمی‬ ‫لەساڵی داهاتوودا دێتە بازارەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪GIZ MAG :‬‬

‫‪27‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪28‬‬

‫ناونیشانی ئایپی‬ ‫(‪ip address‬‬

‫ی���ان‬

‫‪ip‬‬

‫‪)number (internet protocol‬‬ ‫ناونیشانی ژمارەیی ئامێرێكە‪،‬‬ ‫وە دوو ڤێرژنی هەیە (‪)IPv4‬‬ ‫و (‪ .)IPv6‬ب��ە وات��ای��ەك��ی‬ ‫ت��ر بریتییە ل���ەو ژم���ارەی���ەی‬ ‫ك��ە ل��ە ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��دا ی���ان لە‬ ‫نێتۆركەكاندا كۆمپیوتەرەكانی پێ‬ ‫ئەناسرێتەوە‪ ،‬هەر كۆمپیوتەرێك‬ ‫لە ئینتەرنێتدا خ��اوەن��ی ئایپی‬ ‫خ��ۆی��ەت��ی و ل��ە ڕێ��گ��ای ئ��ەو‬ ‫ئایپی ئەدرێسەوە ئەناسرێتەوە و‬ ‫پەیوەندییەكان ئەنجام ئەدات‪.‬‬ ‫ل��ە (‪)IPv4‬دا ئایپی ئەدرێس‬ ‫ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ئ��ەن��ووس��رێ��ت‪:‬‬ ‫‪ 255.255.255.255‬واتە‬ ‫چوار گروپی ژمارەیین كە هەر‬ ‫یەكێكیان لە سێ ژمارە پێك دێن‪،‬‬ ‫و كە ئەیان كەینەوە بە باینەری‬ ‫ئەبن بە ‪ 32‬بت‪ .‬بەاڵم (‪)IPv6‬‬ ‫‪ 128‬ب��ت ب��ەك��ار ئەهێنێت و‬ ‫ژم���ارەی هێكساش ئەگرێتەوە‬ ‫بۆیە زۆر زۆر فراوانترە‪.‬‬ ‫ێ ‪340‬‬ ‫لە(‪)IPv6‬دا ئەتوانر ‌‬ ‫ئەندیكلیۆن (‪)undecillion‬‬ ‫ئەدرێسی جیاواز دابنرێت (واتە‬ ‫‪ 340‬و ‪ 36‬سفر لە پێشی)‪.‬‬ ‫‪ IPv4‬هێشتا بە تەواوەتی كۆتایی‬ ‫پێنەهاتووە‪ ،‬ب��ەاڵم كە كۆتایی‬ ‫بەو هات و ئیتر بە تەواوەتی‬ ‫ك��ار ب��ە ‪ IPv6‬ك��را‪ ،‬ئەوكات‬ ‫ئایپییەكان بە شێوەیەكی هەست‬

‫پێكراو و گ��ەورە دەگ��ۆڕێ��ن و‬ ‫جیاواز ئەبن‪ IPv6 .‬سیستمی‬ ‫ژمارەیی هێكسادیسمەڵ( (�‪hex‬‬ ‫‪ )adecimal‬بەكار ئەهێنێت‪،‬‬ ‫لە كاتێكا ‪ IPv4‬بەس دیسمەڵ‬ ‫بەكار ئەهێنێت‪ .‬هێكسادیسمەڵ‬ ‫سیستمێكی ژمارەیی تێكەاڵو لە‬ ‫ژمارە و پیتەكانە كە بەیسەكەی‬ ‫(‪)16‬ی�����ە‪ .‬ئ��ەگ��ەر بێتو ئ��ەو‬ ‫‪ 128‬بتە بە شێوەی باینەری‬ ‫وەربگرین‪ ،‬و بیكەین بە ‪16‬‬ ‫بەشەوە‪ ،‬واتە هەشت كۆمەڵەی‬ ‫‪ 16‬بەشی یان بتی‪ ،‬ئەوكات هەر‬ ‫یەك لەو كۆمەاڵنە بگۆڕین بۆ‬ ‫سیستمی هێكسا (كە بەیسەكەی‬ ‫‪16‬یە) ئەو كات ئەدرێسێكت بۆ‬ ‫دەرئەچێت هاوشێوەی ئەمە‪:‬‬ ‫‪32fe:b1:1d4a:0:fe73:ee:2da:2b9a‬‬

‫(ئ��ەم��ە ن��م��وون��ەی��ەك��ە لە‬ ‫‪ ،IPv6‬ك��ە ل��ە ه��ەش��ت بەش‬ ‫پێك ه��ات��ووە‪ ،‬ه��ەر بەشێكیش‬ ‫ت��ا چ���وار ڕەن����ووس ل��ەخ��ۆی‬ ‫ئەگرێت و بە شێوەی هێكسا‬ ‫ئەنووسرێن‪ ،‬بەم شێوەیە لەبەر‬ ‫ئەوەی لە هێكسادا گەورەترین‬ ‫ژمارە (‪ )f‬كە لە دیسمەڵ ئەكاتە‬ ‫‪ 15‬و بە باینەریش چوار یەكە‬ ‫‪ ،1111‬ب��ەم شێوەیە ل��ە هەر‬ ‫بەشێك لەو هەشت بەشە چوار‬ ‫ژم��ارە هەیە‪ ،‬ئەگەر بیان كەین‬ ‫بە باینەری‪(4 ،‬رەنووس لە هەر‬ ‫گروپێك ل��ەو هەشت گروپە)‬

‫كەڕەتی ‪( 4‬گەورەترین ژمارەی‬ ‫هێكسا بە باینەری ئەكاتە چوار‬ ‫یەكی) ئەكاتە ‪ ،16‬وات��ە هەر‬ ‫گروپێك لە ‪ 16‬بت پێك دێت‪،‬‬ ‫و ‪ 8‬گروپمان هەیە‪ ،‬كەواتە‬ ‫‪(8‬ژم��ارەی گروپەكان) كەڕەتی‬ ‫‪( 16‬گەورەترین ژمارەی بتەكان‬ ‫كە دەكرێ لە گروپێكدا هەبێت)‬ ‫ئەكاتە ‪ ،128‬بۆیە دەوترێت‬ ‫‪ IPv6‬ل���ە ‪ 128‬ب���ت پێك‬ ‫ێ بزانین‬ ‫دێت‪ ،‬و ئەگەر بمانەو ‌‬ ‫ئەتوانین چەن ئەدرێس دانەین‪،‬‬ ‫ئەوا ئەنجامی ‪ 2‬بە توانی ‪128‬‬ ‫دەربهێنە كە ئەكاتە ‪،3.4e+38‬‬ ‫ئەمەش واتە ‪ 3.4‬و ‪ 38‬سفری‬ ‫لەبەردەم دانەین كە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر زۆر گ����ەورە ئ��ەك��ات‪.‬‬ ‫لەگەڵ تێبینی ئ��ەوەی كە ‪3.4‬‬ ‫بە نزیككراوەی وەرگ��ی��راوە و‬ ‫ژمارەكە لەوە گەورەترە‪).‬‬ ‫هەروەها ویندۆزی (‪)xp‬‬ ‫یش پشتیوانی لە ‪ IPv6‬ئەكات و‬ ‫ئەگەر ویستتان ئەتوانن بەكاری‬ ‫بهێنن‪ .‬بچنە دۆسەوە (‪،)DOS‬‬ ‫ئەویش بە نووسینی (‪)cmd‬‬ ‫لە ڕەن��دا‪ ،‬و لە دۆس بنووسن‬ ‫‪?/ipv6‬‬

‫ئەگەر ڕاوت���ەر (‪)router‬‬ ‫ب��ەك��ار ئەهێنیت (ك��ە ئەتوانی‬ ‫ب���ەه���ۆی ڕاوت��������ەرەوە هێڵی‬ ‫ئینتەرنێتەكەت داب��ەش بكەیت‬ ‫بەسەر چەند كۆمپیوتەرێكدا‪،‬‬

‫وات����ە ی����ەك ه��ێ��ڵ ل���ە الی���ەن‬ ‫چەند كۆمپیوتەرێكەوە بەكار‬ ‫بهێنرێت)‪ ،‬ئەوا بە بەكارهێنانی‬ ‫فرمانی ‪ ipconfig‬ناتوانی ئای‬ ‫پییەكەی دەرەوەی خۆت بزانیت‬ ‫(ئەو ئای پییەی كە هەموو دنیا‬ ‫وا ئەیبینێت)‪ ،‬بەس تەنها ئەو‬ ‫ئ��ای پییەت پیشان ئ��ەدات كە‬ ‫بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكە بەكاری‬ ‫ئەهێنیت (‪.)local network‬‬ ‫ئەگەر حاڵەتێكی واشت هەیە‪،‬‬ ‫ئەتوانی ئای پییە ڕاستەقینەكەت‬ ‫بە چەند شێوازێك ببینیتەوە‪،‬‬ ‫ڕێگایەكی ئاسان ئەوەیە سەردانی‬ ‫سایتی ‪www.whatismyip.‬‬ ‫‪ com‬بكەیت‪.‬‬ ‫(زۆر ج��ار كە لە ڕێگای‬ ‫بەكارهێنانی فەرمانی ‪ipconfig‬‬ ‫لە دۆس سەیری ئای پییەكەمان‬ ‫ئەكەین ژم��ارەی��ەك��ە و ك��ە لە‬ ‫ئینتەرنێت و لە ڕێی ئەو سایتانەی‬ ‫ئای پیمان پێ ئەڵێن ژمارەیەكی‬ ‫ترە‪ ،‬هێڵی ئینتەرنێتەكەی من بەو‬ ‫شێوەیەیە‪ ،‬ئەمە مانای وایە ئێمە‬ ‫خاوەنی ئای پییەكی گۆڕاوین‬ ‫(‪ )dynamic ip‬كە ئەو ئایپییە‬ ‫ل��ە كاتێكەوە ب��ۆ كاتێكی تر‬ ‫ئەگۆڕێت‪ ،‬هەروەها مانای وایە‬ ‫ئامێری ڕاوت���ەر (‪ )router‬لە‬ ‫گەیاندن و داب��ەش كردنی ئەو‬ ‫هێڵەدا بەكار هاتووە‪ ،‬كە كاری‬ ‫ئەم ئامێرەش ئاراستەكردن و‬

‫ئا‪ :‬بڕیار عوسمان‬ ‫به‌شی‌ دووەم‬ ‫گەیاندنی پەیامەكان یان داتاكانە‬ ‫بە باشترین ڕێگەدا‪ .‬یەكێك لە‬ ‫تواناكانی ڕاوتەر ئەوەیە كە خۆی‬ ‫ئ��ای پی بۆ ئ��ەو كۆمپیوتەرانە‬ ‫دائەنێت كە لێی بەستراوە‪).‬‬ ‫ئای پی ئەدرێس بە شێوەی‬ ‫بلۆك بەسەر دابینكەرانی نێتۆرك‬ ‫یان كۆمپانیا تایبەتییەكاندا باڵو‬ ‫ئەكرێتەوە‪ ،‬پاش ئ��ەوە لە ڕێی‬ ‫(‪)isp‬ییەكەتەوە بە تۆ ئەگات‪.‬‬ ‫وەه���ا بیر ل��ە ب��ل��ۆك ب��ك��ەرەوە‬ ‫ك��ە ك��ۆم��ەڵ��ە ژم����ارەی ن��ێ��وان‬ ‫‪ 0.0.0.0‬تا ‪10.10.10.10‬‬ ‫دەگ���رێ���ت���ەوە‪ ،‬س�����ەرەڕای ئ��ەو‬ ‫بلۆكانەی كە گیراون‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكان (‪local‬‬ ‫‪ .)networks‬بۆ نموونە ئەگەر‬ ‫تۆ ڕاوت��ەر بەكاربهێنیت‪ ،‬ئەوا‬ ‫ڕاوتەرەكە ئای پی جیاواز ئەدات‬ ‫بەو كۆمپیوتەرانەی لەو نێتۆركەدا‬ ‫لێی ب��ەس��ت��راون‪( .‬ب��ۆ نموونە‬ ‫لە بلۆكی ‪ 192.168.0.0‬تا‬ ‫‪ ،)192.168.255.255‬بەاڵم‬ ‫هێشتا تۆ ئای پییەكت لە(‪)isp‬‬ ‫ییەكەتەوە پێ ئەدرێت‪ ،‬كە لە‬ ‫ڕێ��ی ئ���ەوەوە پەیوەندییەكە بە‬ ‫ه��ۆی ڕاوت���ەرەك���ەوە ئاراستە‬ ‫ئ���ەك���رێ و ڕاوت ئ��ەك��رێ‌‬ ‫(‪ ،)routed‬ئەمەش بۆ ئەوەی‬ ‫ئەو هێڵە یان پەیوەندییە بەسەر‬ ‫چەند كۆمپیوتەرێكدا داب��ەش‬ ‫بكرێتەوە‪.‬‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪29‬‬

‫ئا‪ :‬ئاكۆ موحسین حەسەن‬

‫دروستكردنی تۆپی شوینی دیسكۆ !‬

‫هۆڵەکانی ئاهەنگگێڕان‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب�������ەردەوام‬ ‫لەروناکی بۆ دروستکردنی‬ ‫ف�����ەزای�����ەک�����ی ج������وان‌و‬ ‫سەرنجراکێش بۆ میوانەکان‬ ‫س�������وود وەردەگ�����������رن‪،‬‬ ‫روناکی یەکێکە لەکەرەسە‬ ‫سەرەکییەکانی رازاندنەوەی‬ ‫هۆڵەکان‪.‬‬

‫مەرج نییە کەرەستەی‬ ‫گ���ران���ب���ەه���ای ک��ۆم��پ��ان��ی��ا‬ ‫گەورەکان بەکاربهێنرێت‪،‬‬ ‫یان بۆ بینینی ئەو فەزا خۆشە‬ ‫روو لەهۆڵە گرانبەهاکان‬ ‫بکرێت یان کەسێک کارتی‬ ‫بانگهێشتکردنت بۆ بنێرێت‬ ‫دەکرێت لەماڵەوە شوێنێکی‬ ‫سەرەنجڕاکێش بۆ خۆت‬

‫دروستبکەیت‌و هاوڕێکانت‬ ‫بانگهێشتبکەیت بۆ بینینی‬ ‫ئ����ەو ی��اری��ی��ک��ردن��ە ب��ەو‬ ‫رون��اک��ی��ی��ەک��ەی ک��ە خۆت‬ ‫دروستتکردووە‪.‬‬ ‫ئەم ئامێرە بەشی زۆری‬ ‫بەو شتانە دروستدەکرێت‬ ‫ک���ە ف���ڕێ���دەدرێ���ن‪ ،‬ب��ۆی��ە‬ ‫تێچوونەکەی زۆر کەمە‪.‬‬

‫بۆ دروستکردنی ئەم‬ ‫ئامێرە پێوستت بەتۆپێکی‬ ‫ئاسایی‌و هەندێک شریتی‬ ‫سی دی‌و دی ڤی دی کۆنە‬ ‫ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ سیکۆتینی‬ ‫ئ��اس��ای��ی‪ .‬س��ی��ی��دی��ی��ەک��ان‬ ‫بەمقەست پ��ارچ��ە پارچە‬ ‫بکە هەوڵبدە پارچەکان تا‬ ‫دەکرێت یەکسان بن‪.‬‬

‫دوات����ر وەرە ه��ەم��وو‬ ‫پ��ارچ��ەک��ان بەڕێکوپێکی‬ ‫ب��ەس��ی��ک��ۆت��ی��ن��ەک��ە ب���دە‬ ‫لەتۆپەکە بەمشێوەیە هەموو‬ ‫س���ەر روب�����ەری ت��ۆپ��ەک��ە‬ ‫ب��ەپ��ارچ��ەک��ان��ی س��ی دی‬ ‫دابپۆشە‪ .‬ئەمجار روناکی‬ ‫الیتێک ئاراستەی تۆپەکە‬ ‫بکەو بزانە چیدەبینی‪.‬‬


‫‪30‬‬

‫ژینگە‬

‫کەشتییە سەوزەکان بۆ‬ ‫گواستنەوەی دەریایی بەڕێوەن‬

‫ژینگە‬

‫بەکارهێنانی وزەی خۆر‬ ‫بەهۆی خانەروناکییەکانەوە رۆژ‬ ‫لەدوایی رۆژ پەرە دەستێنێت‪،‬‬ ‫یەکێک لەو بوارانەی لەداهاتووی‬ ‫ن��زی��ک��دا ئ���ەم ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ە‬ ‫ب����ەت����ەواوی روی��ی��ت��ێ��دەک��ات‬ ‫پیشەسازی کەشتیسازییە‪.‬‬ ‫بە بەکارهێنانی چارۆکەی‬ ‫داپ����ۆش����راو ب���ە پ��ن��ەل��ەک��ان��ی‬ ‫خ����ۆر‪ ،‬ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ه���ەوا‪،‬‬ ‫ک���ەم���ک���ردن���ەوەی خ��ێ��رای �ی‌و‬ ‫داپۆشینی الشەی کەشتییەکە بە‬ ‫پۆلیمەر کە دەبێتەهۆی ئەوەی‬ ‫گ��ی��ان��دارە بێبڕبڕەکان پێوەی‬ ‫نەلکێن‪ ،‬ک��ارای��ی کەشتییەکان‬ ‫تاوەکو (‪ )%٣٠‬زیاد دەکات‪.‬‬ ‫کەشتییە دەی����ان ه���ەزار‬ ‫ت��ەن��ی��ی��ەک��ان��ی داه���ات���وو وەک‬ ‫کەشتییەکانی س��ەردەم��ی کۆن‬ ‫دەت��وان��ن چ��ارۆک��ە هەڵبدەن‌و‬ ‫دەری�����اک�����ان ب���پ���ێ���ون‪ .‬ب���ەو‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەوە چ��ارۆک��ەک��ان��ی‬ ‫ب��ەخ��ان��ەی رون��اک��ی ت��ەن��راون‌و‬ ‫ب��ەی��ەک کلیل کۆدەکرێنەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆ کەشتییە بچووکەکانیش‬ ‫جووڵە لەسەر توێیەک هەوا‬ ‫یان بەکارهێنانی پەرەی تایبەتی‬ ‫ل���ەب���ەرچ���اوگ���ی���راوە‪ ،‬ت��اوەک��و‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن�ی‌و‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی گ���ازی دووان���ە‬ ‫ئۆکسیدی کاربۆن بۆ (‪)%٣٠‬‬ ‫داببەزێت‪.‬‬ ‫ئەگەر سەیری کەشتییەکانی‬ ‫ئێستا بکەین‪،‬لەگەڵ ئەوانەی‬ ‫سەردەمی کۆندا زۆر جیاوازیان‬ ‫هەیە‪ ،‬کەشتییەکانی ئێستا زۆر‬ ‫گ�����ەورەن‌و لەهەمانکاتیشدا‬ ‫گازی دوانەکاربۆنی ئۆکسیجن‬ ‫ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��ن ک��ە بڕێکی‬ ‫ئێجگار زۆرە کاریگەری لەسەر‬ ‫گەرمبوونی جیهانی هەیە‪.‬‬ ‫ن��رخ��ی ب����ەرزی ن���ەوت‌و‬ ‫گ���ۆڕان���ی ک��ەش��ی ئ���اوه���ەوا‪،‬‬ ‫ب��ووە بەهۆی ئ��ەوەی رێگەی‬ ‫جۆربەجۆر بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫تێچووەکان لەبەرچاوبگیرێت‪.‬‬ ‫رابرت دین؛ بەڕێوەبەری‬ ‫(‪ )Solar Sailor‬لەسیدنی‬ ‫ئوسترالیا دروس��ت��ک��ەری ئەو‬ ‫ک��ەش��ت��ی��ان��ەی��ە ک��ە ب��ەی��ارم��ەت��ی‬ ‫پێکهاتەیەک لەهێزی مەکینەکانی‬ ‫س��ووت��ەم��ەن �ی‌و وزەی خ��ۆر‬

‫دەج���وڵ���ێ���ت‪ .‬ئ����ەو دەڵ��ێ��ت‬ ‫"کۆمپانیاکانی دەرهێنانی کانزا‬ ‫پێماندەڵێن نزیکەی (‪)%٩٠‬‬ ‫تێچووی تەنێک بەردی ئاسن‪،‬‬ ‫نرخی ئەو سووتەمەنییەیە کە بۆ‬ ‫گواستنەوەی بەکاردەهێنرێت"‪.‬‬ ‫ئەم ب���ەراوردی تێچوونانە‬ ‫لەگەڵ زیادبوونی زەختی رای‬ ‫گشتی سەبارەت بەکەمکردنەوەی‬ ‫رادەی پیسبوونی ئ��اووه��ەوا‪،‬‬ ‫بووە هۆی ئەوەی رێکخراوی‬ ‫جیهانی گواستنەوەی دەریایی‬ ‫یاسایەک دابنێت‪ ،‬بەپێی ئەم‬ ‫یاسایە دەبێت ت��اوەک��و ساڵی‬ ‫(‪ )٢٠٣٠‬ب��ڕی دروستکردنی‬ ‫گازی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن‬ ‫ب��ۆ (‪ )%٢٥‬ت��اوەک��و (‪)%٣٠‬‬ ‫داببەزێت‪.‬‬ ‫بەوتەی دین بەبەکارهێنانی‬ ‫چ����ارۆک����ە داپ����ۆش����راوەک����ان‬ ‫ب��ە خ��ان��ەی خ����ۆری‪ ،‬وزەی‬ ‫بەرهەمهاتوو ب��ۆ باترییەکان‬ ‫دەگوازرێنەوەو هاوکات وزەی‬ ‫ب��ای��ش ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ئەو‬ ‫کەشتیانەی کە بۆ گواستنەوەی‬ ‫ب��ەردی ئاسن بەکاردەهێنرێن‬ ‫نزیکەی (‪ )%٢٠‬بەکارهێنانی‬ ‫وزەیان کەمدەکات‪.‬‬ ‫کۆمپانیای (‪)Eco Marine‬‬ ‫کە لەفوکوکاوای ژاپۆندایە‪،‬‬ ‫رێ��گ��ەی��ەک��ی ه��اوش��ێ��وەی بۆ‬ ‫داب��ەزان��دن��ی بەکارهێنانی وزە‬ ‫پێشبینی ک������ردووە‪ ،‬ی��ەک��ەم‬ ‫ن��م��وون��ەی ئ���ەم���ان ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠١٢‬دا دەخرێتە دەریاوە‪.‬‬ ‫ئ�������ەم رێ����گ����ەچ����اران����ە‬ ‫دەت���وان���ن ب��ۆ ک��ەم��ک��ردن��ەوەی‬ ‫ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی‬

‫لەکەشتییە گ��ەورەک��ان��ی وەک‬ ‫کەشتییە‬ ‫(‪)Panamax‬و‬ ‫گ���ەورەک���ان���ی ک��ێ��ش��وەرپ��ێ��وی‬ ‫تر کە دەی��ان ه��ەزار ت��ەن بار‬ ‫دەگوازنەوە بەکاربهێنرێت‌و بڕی‬ ‫پیسبوونی ژینگە کەمبکاتەوە‬ ‫(‪)B9 Energy Group‬‬ ‫کۆمپانیاییەکی بەریتانیاییە کە‬ ‫چارۆکەیی سێدانەیی مودێڕن‬ ‫پێشنیاردەکات‪.‬‬ ‫ئەم کۆمپانیایە بۆ دیزاینی‬ ‫ئ���ەم کەشتییە‪ ،‬مەکینەکانی‬ ‫(رویلزرویس) بەکاردەهێنێت‬ ‫کە دەکرێت بۆ گازی سروشتی‬ ‫ی��ان سووتەمەنییەکانی نەباتی‬ ‫ب��گ��ۆڕدرێ��ت‪ ،‬بەشی سەرەکی‬ ‫ه���ێ���زی ج���ووڵ���ێ���ن���ەری ئ��ەم‬ ‫کەشتیانە بەیارمەتی چارۆکە‬ ‫گ��ەورەک��ان��ی��ان دابیندەکرێت‪،‬‬ ‫تەنها بە یەک کلیل دەکرێنەوەو‬ ‫دادەخرێن‪ ،‬بۆیە وەک کەشتییە‬ ‫کۆنەکان پێویستی بە مەلەوان‌و‬ ‫ک��رێ��ک��اری س��ەرک��ەش��ت��ی نییە‬ ‫تاوەکو ئاراستەی چارۆکەکان‌و‬ ‫بەرزکردنەوەیان لەئەستۆ بگرن‪.‬‬ ‫هاوکات کۆمپانیاکانی تر‬ ‫بەشێوەکانی کۆن دەستیانداوەتە‬ ‫ک��ەم��ک��ردن��ەوەی بەکارهێنانی‬ ‫وزە‪ ،‬ب��ۆ نموونە کۆمپانیای‬ ‫گ���ەورەی کشتی (‪)Maersk‬‬ ‫بەکەمکردنەوەی خێرایی لە(‪)٤٦‬‬ ‫کیلۆمیتەر لەکاتژمێرێکەوە بۆ‬ ‫(‪)٢٠‬کیلۆمیتەر لەکاتژمێرێکدا‬ ‫بڕی بەکارهێنانی سووتەمەنیان‬ ‫بەڕادەی (‪ )%٣٠‬دابەزاندوە‪.‬‬ ‫کۆمپانیاکانی تر بەهەمانشێوە‬ ‫دەتوانن تەمەنی کەشتییەکانیان‬ ‫ب��ەرزب��ک��ەن��ەوەو بەباشتریین‬

‫‪31‬‬

‫شێوە سووتەمەنی بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫کەمکردنەوەی خەرجییەکانی‬ ‫کەشتییەکان وەک باشترکردنی‬ ‫خ��ەرج��ی ئۆتۆمبێلەکان وای��ە‬ ‫کاتێک خێراییەکەی بۆ ماکزیمۆم‬ ‫(‪ )٩٠‬کیلۆمیتەر لەکاتژمێردا‬ ‫دادەبەزێنرێت‪.‬‬ ‫یەکێکیتر لەشێوازەکانی‬ ‫ک��ەم��ک��ردن��ەوەی سووتەمەنی‬ ‫کەشتییەکان‪ ،‬تێکردنی هەوایە‬ ‫بۆنێو ئ��ەو ئ���اوەی ک��ە بەشی‬ ‫خوارەوەی کەشتییەکەی لەئامێز‬ ‫گرتووە‪ .‬کۆمپانیای هۆڵەندی‬ ‫(‪ )DK Group‬ب��ەم ش��ێ��وازە‬ ‫دەڵ���ێ���ت "س��ی��س��ت��م��ی دااڵن����ی‬ ‫ه��ەوا"ی��ی لەسەر کەشتییەکان‬ ‫تاقیکردووەتەوە‪ .‬لەم شێوازەدا‬ ‫بڵقەکانی هەوا لەبنی کەشتییەکەدا‬ ‫دروس���ت���دەب���ن ک���ە رۆیشتنی‬ ‫کەشتییەکە ئاساندەکاتەوە‪.‬‬ ‫(ئ���ەم ش��ێ��وازە لەئێستادا‬ ‫ل���ەس���اروخ���ە پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووە‬ ‫روسییەکاندا بەکاردەهێنرێت‌و‬ ‫دەبێتەهۆی ئ��ەوەی خێرایەکی‬ ‫ب�������ەرزی زی������اد ل��ەئ��اس��ت��ی‬ ‫چاوەڕوانکراو هەبێت)‪.‬‬ ‫یەکێکیتر لەشێوازەکانی‬ ‫بەکارهێنانی کاریگەری وزە‬ ‫لەکەشتییە بچووکەکانی وەک‬ ‫(‪ )Eiksund‬کە درێژییەکەیان‬ ‫(‪)٤٠‬م��ی��ت��رە‪ ،‬ب��ەک��اره��ات��ووەو‬ ‫دەک�����رێ�����ت ل����ەداه����ات����وودا‬ ‫ل��ەس��ەر کەشتییە گ��ەورەک��ان‬ ‫بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫پ�����ەڕەی ئ���ەم کەشتیانە‬ ‫بەپلێتی تیژ کە لەنێو ناوەندێکی‬ ‫بازنەییدا دانراون گۆڕدراوە‪ .‬ئەم‬ ‫کۆمەڵەیە پێیدەوترێت (‪)RDT‬‬

‫و ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا مەکینەیەکی‬ ‫کارەباییە کە لەبەشی دەرەوەیدا‬ ‫موگناتیسێکی کارەبایی بوونی‬ ‫ه���ەی���ەو ل��ەن��اوەڕاس��ت��ەک��ەی��دا‬ ‫هەمیشەیی‬ ‫موگناتیسێکی‬ ‫بەجووڵە دانراوە‪.‬‬ ‫ه����ەرک����ام ل���ە (‪)RDT‬‬ ‫یەکان پێوەستن بەجینراتۆرێکی‬ ‫دیزیڵییەوەو خێرایی کەشتییەکە‬ ‫لەگەڵ توانایی دەرچ��ووی ئەم‬ ‫مەکینانە دەگۆڕێت‪ .‬بەبەراورد‬ ‫ل��ەگ��ەڵ پ��ەڕە ک��ۆن��ەک��ان��دا‪ ،‬ئاو‬ ‫ئاسانتر لەم پلێتانەوە تێدەپەڕێت‪،‬‬ ‫بۆیە ه��ەم سووتەمەنی باشتر‬ ‫بەکاردەهێنێت‌و هەم تێچووش‬ ‫لە سەدا سی دادەبەزێنێت‪.‬‬ ‫لەالیەکیترەوە گیانلەبەرانی‬ ‫دەری����ای����ی وەک (ب���ارک���ل)‬ ‫ەک��ان ‪ -‬جۆرێک بێ بڕبڕە ‪-‬‬ ‫و س��ەدەف��ەک��ان ک��ە بەالشەی‬ ‫کەشتییەکەوە دەلکێن‪ ،‬دەتوانن‬ ‫ببن بەهۆی ئەوەی بەکارهێنانی‬ ‫س��ووت��ەم��ەن��ی ت��ا ل��ەس��ەدا چل‬ ‫ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ک��ۆم��پ��ان��ی��ای‬ ‫ه��ۆڵ��ەن��دی (‪)AkzoNobel‬‬ ‫ک���ە رەن�����گ‌و داپ����ۆش����ەر بۆ‬ ‫کەشتییەکان بەرهەمدەهێنێت بۆ‬ ‫پێشگیری لەلکانی ئەم گیاندارانە‬ ‫ب��ەج��ەس��ت��ەی کەشتییەکانەوە‬ ‫ج�����ۆرێ�����ک پ���ول���ی���م���ەری���ان‬ ‫دروس��ت��ک��ردووە ک��ە لەپلێتی‬ ‫م��ی��ک��رۆس��ک��ۆپ��ی ش��ەت��رەن��ج��ی‬ ‫لەمولکیولکەکانی راکێشەرو‬ ‫دورخ��ەرەوەی ئاو دروستبووە‪،‬‬ ‫بەرهەمهاتووە‪ .‬ئەم کۆمپانیایە‬ ‫ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای‬ ‫بەرهەمهینانی ئ��ەم پولیمەرە‬ ‫بگەێنێتە ئاستێکی بازەرگانی‪.‬‬ ‫دەیڤید سورپالس لەگروپی‬ ‫(‪)B9‬دەڵ����ێ����ت "ئ����ەم ج���ۆرە‬ ‫لەداهێنان کاتێک دەستپێدەکات‬ ‫کە پەستانێکی زۆر بکەوێتە‬ ‫سەر تەکنەلۆژیایەک‪ ،‬تائەوکاتەی‬ ‫ن������ەوت س����ن����وری (‪)١٠٠‬‬ ‫دۆالری ب��ۆ ه��ەر بەرمیلێک‬ ‫تێنەپەڕاندبوو‪ ،‬پیسبوونی ژینگە‬ ‫بەهۆی گازی دووانە ئۆکسیدی‬ ‫کاربۆن نەهاتبووە ئاراوە‪ ،‬کەس‬ ‫لەپیشەسازی کەشتی بیری‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫لەباشترکردنی‬ ‫سووتەمەنی نەدەکردەوە‪".‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪32‬‬

‫چاوپێکەوتن‬

‫دانەری فەرهەنگی زەویناسی‬ ‫بۆ زانستی نوێ دەدوێت‬ ‫هەر لەسەرەتای دەستپێكردنەوەی خوێندنی ئەمساڵ(‪ )2012-2011‬وەك دیارییەك بۆ خوێندكارانی كوردستان‪ ،‬فەرهەنگێك لەبواری زەویناسیدا‬ ‫بەزمانی (ئینگلیزی ‪ -‬كوردی) كەوتە بەردیدەی خوێنەران‪ .‬ئەم كتێبە لەدانانی د‪.‬ئیبراهیم محەمەد جەزا محێدین كە پرۆفیسۆری یاریدەدەرە‬ ‫لەبەشی زەویناسی لەسكوڵی زانست‪ .‬فەرهەنگەكە لە (‪ )269‬الپەڕە پێكهاتووەو شەش پاشكۆش لەخۆدەگرێت كە تایبەتە بەهەندێك‬ ‫لەیەكە باڵوەكان‌و خشتەی كاتیی جیۆلۆجی‌و سیستەمی بلوورەكان‌و خشتەی خولیی توخمەكان‌و خەسڵەتە فیزیایی‌و كیمیاییەكانی ژمارەیەك‬ ‫لەخاوە باڵوەكان‪.‬‬ ‫هەوڵدراوە كە لێكدانەوەو شیكردنەوەی زاراوە زەویناسییەكان پاڵپشت بێت بەوێنەو هێڵكاری گونجاو كە زۆرێك لەو وێنانە لەسروشتی‬ ‫كوردستانەوە وەرگیراون نامۆنین بەخوێنەرانی كوردستان‪.‬‬ ‫ئەم پەڕتووكە پاش ئەوەی كە لەالیەن زانكۆی سلێمانییەوە ئەركی لەچاپدانی ئەنجامدرا ئێستا لەكتێبخانەی ناوەندیی زانكۆو كتێبخانەی‬ ‫سكوڵی زانست دەستدەكەوێت‌و خوێندكاران دەتوانن بەوەرگرتنی سوودمەند ببن‪.‬‬ ‫بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بەم پەڕتووكە تازەو بەنرخە پێمانخۆش بوو ئەم چاوپێكەوتنە لەگەڵ دانەری كتێبەكە ئەنجامبدەین‪:‬‬

‫چاوپێکەوتن‬

‫زان����س����ت����ی ن�����وێ‪:‬‬ ‫فەرهەنگی زەویناسی بۆ؟‬ ‫محەمەد‬ ‫د‪.‬ئیبراهیم‬ ‫ج���ەزا ‪ :‬ئ��ەم فەرهەنگە‬ ‫درێ����ژەپ����ێ����دەری ئ����ەوەی‬ ‫س���اڵ���ی (‪ )2002‬ك��ە‬ ‫بەهاوكاری دوو هاوڕێم‬ ‫كەوتە‬ ‫بەچاپمانگەیاندو‬ ‫ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ل���ەم م���اوەی���ەدا‬ ‫ك����ت����ێ����ب����ی دووەم�����������م‬ ‫ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی ب��ی��ن��راوەی‬ ‫خ��اوەك��ان بەچاپگەیاندو‬ ‫س��اڵ��ی (‪ )2005‬ك��ەوت��ە‬ ‫ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران كە‬ ‫كتێبێكی مەنهەجییە بۆ‬ ‫خوێندكارانی پۆلی دووەم‬ ‫ل���ەب���ەش���ی زەوی���ن���اس���ی‪.‬‬ ‫پ��اش��ان لەساڵی (‪)2007‬‬ ‫فەرهەنگێكی تر لەالیەن‬ ‫مامۆستای بەرێز جەمال‬ ‫عەبدول بەناوی فەرهەنگی‬ ‫زەوی���زان���ی دەرچ�����وو كە‬ ‫تیایدا بەزمانی ئینگلیزی‌و‬ ‫ع������ەرەب������ی‌و ك������وردی‬ ‫زاراوە زەوی��ن��اس��ی��ی��ەك��ان‬ ‫نووسرابوون‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ئەم فەرهەنگە‬ ‫تازەیە جیادەكاتەوە لەو دوو‬ ‫فەرهەنگەی پێشوو ئەوەیە‬ ‫ك��ە ب��ەڕاس��ت��ی ئ���ەم كتێبە‬ ‫لەژمارەی الپەڕەدا زۆرترە‬ ‫وات��ە ژم���ارەی زاراوەك���ان‬ ‫زیاترەو هاوكات زاراوەكان‬ ‫بە وردی ڕوونكراونەتەوەو‬ ‫ه����ەوڵ����دراوە ن��م��وون��ەی‬ ‫ك�����وردس�����ت�����ان زی����ات����ر‬ ‫ت��ی��ش��ك��ب��خ��رێ��ت��ە س����ەری‌و‬ ‫لەمانەش گرنگتر ئەوەیە كە‬ ‫زۆرێك لەزاراوەكان بەوێنە‬ ‫پاڵپشتكراون كە ئەمەیان‬ ‫بەبڕوای بەندە زۆر گرنگەو‬ ‫خوێنەر بەئاسانی ماناو‬ ‫ل��ێ��ك��دان��ەوەی زاراوەك����ان‬ ‫ت���ێ���دەگ���ات ك���ە ئ��ەم��ەش‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی��ە‪.‬‬ ‫خ���اڵ���ێ���ك���ی ت����ری����ش ك��ە‬ ‫جیاوازە لەو فەرهەنگانەی‬ ‫ت��ر ئ��ەوەی��ە ك��ە لەكۆتایی‬ ‫كتێبەكەدا شەش پاشكۆی‬ ‫زەوی���ن���اس���ی���ی ه���ەی���ە كە‬ ‫تایبەتن بە كاتیی جیۆلۆجی‬

‫و ی��ەك��ەس��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫پ�����ێ�����وان�����ەو خ��ش��ت��ەی��ی‬ ‫خ���ول���ی���ی ت���وخ���م���ەك���ان‌و‬ ‫سیستەمی كریستاڵەكان‌و‬ ‫ل��ەه��ەم��ووش��ی��ان گرنگتر‬ ‫خ���ش���ت���ەی���ەك���ی دوورو‬ ‫درێ���ژی خ���اوە ب�ڵاوەك��ان‬ ‫ك��ە خوێندكار لەڕێگەی‬ ‫خەسڵەتە سەرەكییەكانیانەوە‬ ‫دەتوانێت بیاننساێتەوە‪.‬‬ ‫زانستی نوێ‪ :‬سوودی‬ ‫ئەم كتێبە چییە؟‬ ‫محەمەد‬ ‫د‪.‬ئیبراهیم‬ ‫ج���ەزا ‪ :‬وەك ئاشكرایە‬ ‫ف����ەره����ەن����گ ه��ەم��ی��ش��ە‬ ‫ه��اوك��اری��ی��ە ب��ۆ خ��وێ��ن��ەر‬ ‫ك��ەل��ەك��ات��ێ��ك��دا كتێبێكی‬ ‫ت����ای����ب����ەت ب����ەب����وارێ����ك‬ ‫دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە( بێگومان‬ ‫ل��ێ��رەدا مەبەستم كتێبێكی‬ ‫زەویناسییە) ئەوا لەوانەیە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ە زاراوەك�����ان‬ ‫كەدێتە پێش چ��اوی تێیان‬ ‫ن��ەگ��ات و لەوكتێبەشدا‬ ‫ڕوون��������ك��������ردن��������ەوەی‬ ‫ب��ۆن��ەك��راوە‪،‬ب��ۆی��ە ل��ێ��رەدا‬ ‫خ���وێ���ن���ەر پ��ێ��وی��س��ت��ی بە‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ێ��ك��ە ك���ە ئ��ەو‬ ‫زاراوەی����ەی بۆلێكبداتەوە‬ ‫و ب��ەس��اك��اری م��ان��اك��ەی‬ ‫بۆبخاتە ب��ەردەم��ی‪ .‬لەم‬ ‫ڕووانگەیەوە خوێندكارانی‬ ‫ب�����ەش�����ی زەوی����ن����اس����ی‬ ‫س��وودم��ەن��دی سەركیین‬ ‫لەم كتێبە‪،‬هەڵبەت كەسانی‬ ‫تریش زۆرن كە دەكرێت‬ ‫سوود لەم كتێبە ببینن وەك‬ ‫فەرمانگە‬ ‫زەویناسەكانی‬ ‫حكومییەكان یان كەسانی‬ ‫بیانی كە لە ئێستادا لێرە‬ ‫كاری زەویناسی دەكەن و‬ ‫دەیانەوێت فێری زاراوەكان‬ ‫ب��ب��ن ب��ەزم��ان��ی ك���وردی‪.‬‬ ‫بۆئەم قۆناغە چینێكی زۆر‬ ‫گرنگ هەیە كە پێویستییان‬ ‫ب��ەم كتێبە ه��ەی��ە ئەویش‬ ‫خوێندنگە‬ ‫مامۆستایانی‬ ‫بەتایبەتی‬ ‫بنەڕەتییەكانن‪،‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی بابەتی زانست‬ ‫ب��ۆه��ەم��ووان لە پۆلەكانی‬ ‫ح���ەوت���ەم و ه��ەش��ت��ەم و‬ ‫نۆیەم دا دەڵێنەوە‪،‬كە ئێستا‬

‫ل��ەو پ��رۆگ��رام��ەدا بەشێكی‬ ‫ب��اش ل��ە زەوی��ن��اس��ی هەیە‬ ‫و قوتابییان دەیخوێنن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەگ��ەر بكرێت‬ ‫وەزارەت����ی پ����ەروەردە ئەم‬ ‫فەرهەنگە چ��اپ بكاتەوە‬ ‫ئەوا دەكرێت قوتابییانیش‬ ‫سوود مەند بن و لەكاتی‬ ‫پێویستدا بگەڕێنەوە بۆی‪.‬‬ ‫زان��س��ت��ی ن����وێ‪ :‬ئایا‬ ‫خ���وێ���ن���دك���اری زان���ك���ۆ‬ ‫دەیخوێننەوە؟‬ ‫محەمەد‬ ‫د‪.‬ئیبراهیم‬ ‫ج��ەزا ‪ :‬هەڵبەت ناتوانم‬ ‫ب��ەن��اوی ئ��ەوان��ەوە لێدوان‬ ‫ب�������دەم‪،‬ب�������ەاڵم ئ�����ەوەی‬ ‫ب��ەئ��اش��ك��راو دی�����ارە ل��ەم‬ ‫ڕۆژەدا كە خوێنەر بەگشتی‬ ‫ك��ەم��ب��ۆت��ەوە ئیتر ب��ۆه��ەر‬ ‫ب��اب��ەت��ێ��ك ب��ێ��ت‪،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫خوێنەری سەر ئینتەرنێت‬ ‫و فەیسبووك زۆربن بەاڵم‬ ‫خوێنەری كتێب بەتایبەتی‬ ‫ل��ەس��ەر ك��اغ��ەز ئ��ەوا كەم‬ ‫بوونەتەوە و یان دەكرێت‬ ‫بڵێین خوێنەر خۆی بەوەوە‬

‫بەشی ئەوە هەیە‬ ‫ڕێز لەكتێب بگرێت‌و‬ ‫بیخوێنێتەوەو سوودی‬ ‫لێوەربگرێت‪ ،‬ئەوە‬ ‫بەخوێندكاران دەڵێم‬ ‫كە دەكرێت كتێب‬ ‫لەهەر شوێنێك بێت‬ ‫بەكاریبهێنیت‬ ‫م���ان���دوو ن���اك���ات بەڵكو‬ ‫سەیری فیلمێك دەكات و‬ ‫بەس!‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ئ��ەم��ان��ەش��دا‬ ‫بەبڕوای بەندە بەشی ئەوە‬ ‫هەیە كە ڕێز لەكتێب بگرێت‬ ‫و هەوڵبدات بیخوێنێتەوە‬ ‫و س��وودی لێوەربگرێت‪.‬‬ ‫هەمیشە ئەوە بەخوێندكاران‬ ‫دەڵێم كە دەكرێت كتێب‬

‫‪33‬‬

‫ل���ەه���ەر ش��وێ��ن��ێ��ك بێت‬ ‫بەكاریبهێنیت‪ ،‬لەنووسینگە‬ ‫لەناو پاس لەپاركێكدا لە‬ ‫كاتی س��ەی��ران‌و گەشتدا‪،‬‬ ‫تاد‪...‬‬ ‫زانستی نوێ‪:‬بەبڕوای‬ ‫تۆ كتێب بەزمانی كوردیی‬ ‫پێویستە‪،‬بەتایبەتی لەبوارە‬ ‫زانستییەكاندا؟‬ ‫د‪.‬ئ����ی����ب����راه����ی����م‬ ‫م��ح��ەم��ەد ج���ەزا ‪ :‬ئەمە‬ ‫ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەوك��ێ��ش��ان��ەی‬ ‫ك��ە ئێستا لەكوردستاندا‬ ‫ب���ەت���ای���ب���ەت���ی ل����ەب����واری‬ ‫ف��ێ��رك��ردن��دا دووچ�����اری‬ ‫دەبین‪،‬خوێندكارانی زانكۆ‬ ‫و پەیمانگاكان ل��ەڕووی‬ ‫زمانەوانییەوە زۆر الوازن‬ ‫كاتێك دێنە زانكۆو تووشی‬ ‫بەریەككەوتن دەبن لەگەڵ‬ ‫وانەكان كەبەزمانی بیانییە‪.‬‬ ‫ئا لەم كاتەدا زۆر پێویستە‬ ‫كتێب و فەرهەنگ بەزمانی‬ ‫ك����وردی ه��ەب��ێ��ت ت��ا ئ��ەو‬ ‫خوێندكارە تووشی شۆك‬ ‫نەبێت و بەردەوامییەكی‬ ‫هەبێت و ڕێژەی تێگەشتنی‬ ‫ئ��ەوب��اب��ەت��ە ت��ازان��ەی ب��ەرز‬ ‫بێت‪،‬كاتێك ئەم پەڕتوكانە‬ ‫نەبن و یەكسەر خوێندكار‬ ‫بە زمانی بیانی بابەتێكی‬ ‫تازە وەردەگرێت زۆر گران‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ۆی و ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ل��ەوس��ات��ە وەخ���ت���ەوە ئیتر‬ ‫خۆشەویستی ب��ۆ وانەكە‬ ‫كەم ببێتەوە‪.‬‬ ‫زان��س��ت��ی ن����وێ‪ :‬ئایا‬ ‫نووسین بەزمانی كوردی‬ ‫ل��ە ب��اب��ەت��ە زانستییەكانی‬ ‫تریشدا كەمە؟‬ ‫محەمەد‬ ‫د‪.‬ئیبراهیم‬ ‫ج����ەزا ‪ :‬ب��ێ��گ��وم��ان كە‬ ‫لەهەندێك بواردا دەگمەنەو‬ ‫لەهەندێكی تریشدا دانەدانە‬ ‫هەیەو هەندێكی تر یەك‬ ‫كتێب نییە بەزمانی كوردی‪،‬‬ ‫هۆكاری سەرەكی ئەمەش‬ ‫كەمتەرخەمی مامۆستایان‌و‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان��ی ب�����واری ئ��ەو‬ ‫زانستەیە ك��ە ه��ەوڵ��ن��ادەن‬ ‫بەزمانی كوردی بنووسن‪،‬‬ ‫جائیتر جارێك بەبیانوی‬

‫ئ����ەوەی ك��ە زاراوەك������ان‬ ‫نییە بەزمانی ك��وردی یان‬ ‫دوایی كەس نایخوێنێتەوە‬ ‫ی���ان ل���ەن���او ك��ۆب��وون��ەوە‬ ‫زانستییەكاندا ب��رەوی نییە‬ ‫و لەو جۆرە بیانووانە‪..‬‬ ‫ئەوانەی كەكاری نووسین‬ ‫و وەرگ����ێ����ڕان و دان���ان‬ ‫دەك���ەن ب��ەزم��ان��ی ك��وردی‬ ‫زۆرك��ەم��ن لەناو زانكۆ و‬ ‫پەیمانگاكاندا و بەتایبەتی‬ ‫لەبوارە زانستییەكاندا‪.‬‬ ‫زانستی نوێ‪ :‬پرۆژەی‬ ‫داه����ات����ووت چ��ی��ی��ە ل��ەم‬ ‫بوارەدا؟‬ ‫د‪.‬ئ��ی��ب��راه��ی��م محەمەد‬ ‫ج������ەزا ‪ :‬ل����ە ئ��ێ��س��ت��ادا‬ ‫سەرقاڵی دانانی كتێبێكی‬ ‫بەناونیشانی‬ ‫زەویناسییم‬ ‫بنەماكانی زەوی��ن��اس��ی كە‬ ‫ڕەش���ن���ووس���ەك���ەی ت���ەواو‬ ‫ب����ووە و ك����اری دی��زای��ن‬ ‫و م��ۆن��ت��اج��ك��ردن��ی م���اوە‬ ‫و ه��اوڕێ��ی��ەك��ی زەوی��ن��اس‬ ‫ئ��ەو ك��اران��ەی ب��ۆدەك��ات‪.‬‬ ‫ئ���ەم كتێبە ه���ەوڵ���دەدات‬ ‫ك��ە س���ەرەت���او بنەماكانی‬ ‫زەوی���ن���اس���ی ب���ۆ خ��وێ��ن��ەر‬ ‫شیبكاتەوەو ڕوونیبكاتەوەو‬ ‫پاڵپشت ب��ێ��ت ب��ە دەی���ان‬ ‫وێنەی ستانداردو وێنەی‬ ‫كوردستان كە پەیوەندیدارن‬ ‫بە بابەتەكانی كتێبەكەوە‪.‬‬ ‫ل��ەم كتێبەدا ه��ەوڵ��م��داوە‬ ‫بەزمانێكی كوردی ساكارو‬ ‫ئ��اس��ان‌و بەبەكارهێنانی‬ ‫ئ��ەو زاراوە كوردییانەی‬ ‫ك���ە ل���ە ف��ەره��ەن��گ��ەك��ەدا‬ ‫ڕوون���ك���راون���ەت���ەوە ه��ەر‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای دروستبوونی‬ ‫گ���ۆی زەوی���ی���ەوە ق��س��ەی‬ ‫ل���ەس���ەر ب���ك���ەم‌و پ��اش��ان‬ ‫خ��اوەك��ان و ك��ەڤ��رەك��ان‌و‬ ‫ك���ردارە زەویناسییەكان‌و‬ ‫ج��ووڵ��ەی زەوی‌و ك��ات‌و‬ ‫بەبەردبووەكان بە شێوەیەكی‬ ‫ساكار شیبكەمەوەو لەكوێدا‬ ‫توانیبێتم بەڵگەو نموونە‬ ‫و وێ��ن��ەی ل��ەم��ەڕ خۆمانم‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��اوە‪ ،‬ه��ی��وادرام‬ ‫بەسوود بێت بۆ خوێنەرانی‬ ‫كوردستان‪.‬‬


‫‪34‬‬

‫جیۆلۆجی‬

‫گیانلەبەران پێشبینی روودانی‬ ‫بوومەلەرزە دەکەن‬

‫جیۆلۆجی‬

‫ئ���ەگ���ەری ئ����ەوە ه��ەی��ە‬ ‫پێشبینی رودانی بوومەلەرزە‬ ‫بەلێکۆلینەوە لەسەر رەفتاری‬ ‫گیانلەبەران بکرێت‪ .‬ئەو‬ ‫ئەگەرە هەیە کە گیانلەبەران‬ ‫لەگۆڕانکارییە کیمیاییەکانی‬ ‫پێش بوومەلەرزە ‪ ،‬کە لەئاوە‬ ‫ژێر زەمینیەکاندا رودەدات‪،‬‬ ‫تێبگەن ‪ .‬زان��ای��ان دەڵێن‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ه��ەر ئ��ەم گۆڕانە‬ ‫کیمیاییە ل��ەئ��اودا‪ ،‬هۆکاری‬ ‫رودان��ی رەفتارە سەیرەکانی‬ ‫گیانلەبەران بێت‪.‬‬

‫ت�����وێ�����ژەران ب���ەدوای���ی‬ ‫ئ���ەوەوەن ب��زان��ن چ��ۆن بوو‬ ‫ب���ۆق���ەک���ان پ��ێ��ش رودان����ی‬ ‫ب����ووم����ەل����ەرزە ل��ەی��ەک��ێ��ک‬ ‫لەشارەکانی ئیتالیادا لەساڵی‬ ‫(‪ )٢٠٠٩‬زەل���ک���اوەک���ەی‬ ‫شوێنی ژیانیان بەجێهێشت‪،‬‬ ‫ب���ۆی���ە ه���ەن���دێ���ک ک���ەس‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ان دەرب�����ارەی‬ ‫کیمیاییەکان‬ ‫گۆڕانکارییە‬ ‫دەستپێکردووە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان دەڵێن رەن��گ بێ‬ ‫بکرێت رەفتاری گیانلەبەران‬ ‫وەک یەکێک لەرێگەکانی‬ ‫پێشبینی بوومەلەرزە لەبەرچاو‬ ‫بگریین ‪.‬‬ ‫توێژینەوەیەک لەمبارەوە‬ ‫ل���ەگ���ۆڤ���اری ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ەوەک���ان���ی ژی��ن��گ��ە‬ ‫و ت���ەن���دروس���ت���ی گ��ش��ت��ی��دا‬ ‫باڵوبووەتەوە‪.‬‬ ‫لەبەشێک لەم راپۆرتەدا‬ ‫ت���وێ���ژەران میکانیزمێکیان‬ ‫باسکردووە کە لەودا پەستان‬ ‫لەسەر بەردەکانی نێو توێکڵی‬ ‫زەوی دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی‬ ‫ئەوەی ئایۆنەکان دەستبکەن‬ ‫ب��ە ک��ارل��ێ��ک ل��ەگ��ەڵ ئ��اوە‬ ‫ژێرزەوینییەکان ‪.‬‬ ‫ئ��ەو گیانلەبەرانەی کە‬ ‫لەنزییک ئاوە ژێرزەمینیەکاندا‬ ‫دەژی���ی���ن ب���ە ه��ەرچ��ەش��ن��ە‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری��ێ��ک��ی کیمیایی‬

‫ه��ەس��ت��ی��ارن‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ���ەوان‬ ‫لەوانەیە چەند رۆژ پێشئەوەی‬ ‫ب�����ەردەک�����ان ب���ل���ەرزێ���ن و‬ ‫بوومەلەرزە روبدات هەستی‬ ‫پێبکەن‪.‬‬ ‫ت��ی��م��ی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ە‬ ‫ب��ەرێ��ب��ەرای��ەت��ی (ف��رای��دم��ەن‬ ‫فراند) لە (ن��اس��ا)و( ریچل‬ ‫گرانت) لە(زانکۆی ئازادی‬ ‫)بەریتانیا ‪ ،‬ه��ی��وادارن ئەم‬ ‫گ��ری��م��ان��ەی��ە رێ��پ��ی��ش��ان��دەری‬ ‫زی��ن��دەوەرن��اس��ان و زەوی‬ ‫ن��اس��ەک��ان بێت ت��اوەک��و بە‬ ‫ه��اوک��اری ک��ردن��ی یەکتری‬ ‫ب���ت���وان���ن ل���ەه���ەس���ت���ی���اری‬ ‫گیانلەبەران و هەڵهاتنیان‬ ‫لەپێش رودان��ی بوومەلەرزە‬ ‫بۆپێشبینیکردنی بوومەلەرزە‬ ‫سوود وەربگرن‪.‬‬ ‫رەفتاری سەیر‬ ‫تەنها بۆقە ئیتالییەکان نیین‬ ‫کەپێش رودان��ی بوومەلەرزە‬ ‫رەفتاری سەیریان لەخۆیان‬ ‫پیشانداوە ‪ .‬بەدرێژایی مێژوو‬ ‫راپ���ۆرت���ی زۆر دەرب����ارەی‬ ‫رەفتاری سەیری خشۆکەکان‪،‬‬ ‫دو ژیانییەکان و ماسییەکان‬ ‫پێش رودان���ی ب��ووم��ەل��ەرزە‬ ‫تۆمارکراوە‪.‬‬ ‫ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)١٩٧٥‬دا لە‌هایچنگی چین‬ ‫‪ ،‬زۆرێ���ک لەخەلک چەند‬ ‫مانگ پێشئەوەی بوومەلەرزە‬

‫‪35‬‬

‫روبدات شایەدی ئەوە بوون‬ ‫کە مارەکان لەکوونەکانیان‬ ‫دێنەدەر ‪ .‬ئەمە زۆر سەیر‬ ‫ب���وو چ��ون��ک��ە ئ���ەم م��اران��ە‬ ‫ل��ەوەرزی زستاندا و کاتێک‬ ‫خەرییکی خ���ەوی زستانە‬ ‫بوون لەکونەکانیان هاتنەدەر‪،‬‬ ‫ئ���ەم ک���ارە ل���ەو پلەنزمەی‬ ‫گ���ەرم���ادا ب��ۆ خ��ش��ۆک��ەک��ان‬ ‫بەواتای خۆکوشتنە‪.‬‬ ‫ه��ەرک��ام ل��ەم روداوان���ە‬ ‫وەکو هەستانی خشوکەکان‬ ‫لەخەوی زستانە ‪ ،‬یان سەرئاو‬ ‫کەوتنی ماسییەکانی قواڵیی‬ ‫دەری���ا‪ ،‬بینینەکانی خەلکی‬ ‫ئاسایین و بوومەلەرزەکان‬ ‫زۆر دەگمەنن و لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەم روداوان���ە ئاسان نییە‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم روداوی بۆقەکانی‬ ‫ئیتالیا زۆر جیاواز بوو‪.‬‬ ‫(ریچل گرانت)لەزانکۆی‬ ‫ئازادی بەریتانیا لەوساڵەدا کە‬ ‫ئەم کۆچەی بۆقەکان روییدا‬ ‫خ��ەری��ی��ک��ی لێکۆڵینەوە لە‬ ‫ژم��ارەی بۆقەکان بۆ نامەی‬ ‫دکتۆراکەی بوو‪.‬‬ ‫ئ���ەو دەڵ���ێ���ت‪ " :‬زۆر‬ ‫سەیر بوو تەنها لەسێ رۆژدا‬ ‫ژم��ارەی بۆقەکان لە (‪)٩٦‬‬ ‫دانەوە گەیشت بە سفر‪".‬‬ ‫دوایی باڵوکردنەوەی ئەم‬ ‫بینینە بوو لەناساوە پەیوەندی‬ ‫پێوەدەکەن‪ .‬زانایانی ئاژانسی‬

‫ف���ەزای���ی ئ��ەم��ری��ک��ا (ن��اس��ا)‬ ‫لێکۆڵینەوەیان لەسەر گۆڕانی‬ ‫کیمیایی ب��ەه��ۆی پەستان‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ەردەک��ان دەک���رد ‪،‬‬ ‫دەیانویست بزانن ئایا ئەمە‬ ‫دەکرێت پەیوەندی بەکۆچی‬ ‫ب��ەک��ۆم��ەڵ��ی ب��ۆق��ەک��ان��ەوە‬ ‫هەبێت؟‪.‬‬ ‫(ف����رای����دم����ەن ف���ران���د)‬ ‫زەویناس لەناسا لەمبارەوە‬ ‫دەڵێت کاتێک پێش رودانی‬ ‫ب���ووم���ەل���ەرزە ب��ەردەک��ان��ی‬ ‫ژێ������رزەوی دەک���ەون���ە ژێ��ر‬ ‫پ��ەس��ت��ان��ەوە و ل���ەڕوب���ەری‬ ‫زەوی نزییکدەبنەوە‪ ،‬مادەیەک‬ ‫ل���ەه���ەوادا ب�ڵ�اودەک���ەن���ەوە‬ ‫ک��ە م��ول��ک��ی��ول��ەک��ان��ی ه��ەوا‬ ‫دەک�����ات ب���ە ئ���ای���ۆن‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫م����ادان����ە دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی‬ ‫سەرئێشەو رشانەوە لەمرۆڤدا‬ ‫ودروس��ت��ک��ردن��ی هۆرمۆنی‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی و ت���رس لەنێو‬ ‫خوێنی گیانلەبەراندا‪،‬دکتۆر‬ ‫ف��ران��د دەڵ��ێ��ت ک��ە رەف��ت��اری‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەران دەت��وان��ێ��ت‬ ‫پ���ەی���وەن���دی ب��ەپ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی‬ ‫بوومەلەرزەوە هەبێت‪.‬‬ ‫ئەو لەدرێژەی قسەکانیدا‬ ‫دەڵێت ‪ " :‬ئەگەر ئێمە بتوانیین‬ ‫چوار یان پێنچ لەم نیشانانە‬ ‫پێکەوە ببستینەوە ‪ ،‬ئەو جار‬ ‫دەتوانیین بڵێین روداوێ��ک‬ ‫خەرییکە رودەدات‪".‬‬


‫فیزیا‬

‫‪36‬‬

‫فیزیا‬

‫گەڕان بەدوای تەنۆلکەی خودا‬ ‫(بۆزۆنی هیگز)‬

‫لەخەڵقەتی گەردووندا‬ ‫کاتێک بۆ نزیک لەتەقینەوە‬ ‫گ����ەورەک����ە(‪)Big Bang‬‬ ‫(زۆر زۆر ن���زی���ک)‬ ‫دەگەڕێنیەوە پرسیار زۆر‬ ‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ .‬یەکێک‬ ‫لەپرسیارەکان ئەوەیە چۆن‬ ‫تەنۆلکەکان بەرەستاییان‬ ‫وەرگ���رت���ووە؟ وات��ە چۆن‬ ‫ب��وون��ە بەجسمی م��ادی؟‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل����ەو ت��ی��وری��ی��ە‬ ‫ب���ەه���ێ���زان���ەی ک���ە ب��اس��ی‬ ‫ئ��ەم��ە دەک�����ات‌و وەاڵم���ی‬

‫دەداتەوە‪ ،‬مۆدێلی ستاندەرە‬ ‫(‪ )Standard Model‬کە‬ ‫پێشبینی بوونی بوارێکی‬ ‫ب��ەه��ێ��زو ت��ەن��ۆل��ک��ەی زۆر‬ ‫قورسدەکات لەوزەی زۆر‬ ‫ب����ەرزدا ک��ە ه��ۆک��ارن بۆ‬ ‫دروستبوونی بەرەستایی‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای گ��ەردوون��دا‪،‬‬ ‫ئێستا زانایان لەپێکدادەری‬ ‫ه��ادرۆن��ی سێرن (‪)LHC‬‬ ‫ب����ەدوای����ی واڵم�����ی ئ��ەو‬ ‫پ���رس���ی���ارە ب����ەک����رداری‬ ‫دەگ���رێ���ن‪ .‬ئ��ەن��ج��ام��ەک��ان‬

‫س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ن‪ .‬ئ��ێ��وەو‬ ‫راپۆرتی گۆڤاری زانستی‬ ‫نوێ لەمبارەوە‪.‬‬ ‫توێژەران دەڵێن لەدوو‬ ‫تاقیکردنەوەی ج��ی��اوازدا‬ ‫ل��ە(س��ێ��ڕن) نێشانەگەلێک‬ ‫لەتەنۆلکەیەک بینراوە کە‬ ‫بەرەستاییەکەیان هاوشێوە‬ ‫بووەو لەوانەیە تەنۆلکەی‬ ‫ه��ی��گ��ز(‪ )Higgs‬بووبێت‪.‬‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی ت��ەن��ۆل��ک��ەی‬ ‫هیگز دەت��وان��ێ��ت یەکێک‬ ‫لەدەستکەوتە گرنگەکان‌و‬

‫زانستی‬ ‫پێشکەوتنەکانی‬ ‫ل�������ەم (‪)٦٠‬س�������اڵ�������ەی‬ ‫دوای���ی���دا دەب���ێ���ت‪ .‬ئ��ەم‬ ‫تەنۆلکەیە ت��اوەک��و ئێستا‬ ‫لەتاقیکردنەوەکانی فیزیادا‬ ‫ن��ەب��ی��ن��راوەو دۆزی���ن���ەوەی‬ ‫دەبێتەهۆی ئەوەی زانیاری‬ ‫زیاتر دەرب��ارەی چۆنیەتی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی گ���ەردوون‬ ‫بەردەستبکەوێت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ت��ی��وری��ی��ەک��ان‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەی هیگز یەکەم‬ ‫تەنۆلکەیە کە لەدوایی بیگ‬

‫بانگ (تەقینەوە گەورەکە)‬ ‫دروستبووەو بووە بەهۆی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی گ����ەردون‬ ‫ب��ەم ش��ێ��وەی��ی ئێستایی‪.‬‬ ‫ل���ەدوو تاقیگەیی سێڕن‬ ‫وات��ە تاقیگەیی ئەتڵەس‌و‬ ‫سمس بەشێوەی تەریب‬ ‫زیاد لەدوو ساڵە بەدوایی‬ ‫نیشانەکانی ب��وون��ی ئەم‬ ‫تەنۆلکەیەوەن‪.‬‬ ‫ک�����ات�����ژم�����ێ�����ر(‪)٤‬ی‬ ‫دوان��ی��وەڕۆ رۆژی (‪)١٣‬‬ ‫ی دی��س��ام��ب��ەر ب��ەک��ات��ی‬

‫کوردستان زانایانی فیزیا‬ ‫لەسێڕن کۆبوونەوەیەکی‬ ‫گرنگیان ئەنجامدا‪.‬‬ ‫ل����ەم ک���ۆب���ۆن���ەوەی���دا‬ ‫س����ەرەت����ا (ج���ی���ان���وت���ی)‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی تاقیکردنەوەی‬ ‫(‪ )ATLAS‬راپۆرتێ خۆی‬ ‫س��ەب��ارەت بەکارەکانیان‬ ‫لەم چەند مانگەی دواییدا‬ ‫پێشکەشکردو لەکۆتاییدا‬ ‫رای���گ���ەی���ان���د‪،‬ه���ەرچ���ەن���د‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ی گ����ەورە بۆ‬ ‫دۆزینەوەی ئەم تەنۆلکەیە‬ ‫ل���ەئ���ارادای���ە و ت��ەن��ان��ەت‬ ‫ه��ەن��دێ��ک ن��ی��ش��ان��ەش لە‬ ‫(‪)١٢٦‬گ��ی��گ��ا ئەلکترۆن‬ ‫ڤ���ۆڵ���ت ک���ە ل���ەب���ۆزۆن���ی‬ ‫هیگز دەچێت لەئارادایە‪.‬‬ ‫(ت��ەن��ۆل��ەک��ان ل��ەف��ی��زی��ادا‬ ‫بەپێی سپینەکانیان –سپین‬ ‫ب��ری��ت��ی��ە ل��ە خ���والن���ەوەی‬ ‫زاتی تەنۆلکەکە بەدەوری‬ ‫خۆییدا‪ ،‬کە دیاردەیەکی‬ ‫کوانتەمییە‪-‬دابەش دەب��ن‬ ‫بەسەر دو گروپدا بۆزۆن‬ ‫و ف��رم��ی��ۆن‪ ،‬ب��ۆزۆن��ەک��ان‬ ‫سپینەکانیان ژمارەی رێکەو‬ ‫سپینەکانیان‬ ‫فرمیۆنەکان‬ ‫ک���ەرت���ە)‪ ،‬ب����ەاڵم هێشتا‬ ‫زان����ی����اری پ��ێ��وی��س��ت بۆ‬ ‫بڕیاری کۆتایی سەبارەت‬ ‫ب��ە دۆزران����ەوەی ل��ەئ��ارادا‬ ‫نییە‪( .‬یەک گیگا یەکسانە‬ ‫ب��ە ی��ەک میلیارد و یەک‬ ‫ئەلکترۆن ڤۆڵت یەکسانە‬ ‫بە (‪)19-10×1.6‬جول‪.‬‬ ‫ل��ەدوای��ی��دا (گ��وی��ی��دو‬ ‫ت����ون����ل����ی) وت����ەب����ێ����ژی‬ ‫ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی (‪)CMS‬‬ ‫وێ���ن���ەی���ەک ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫ب����ەدەس����ت����ه����ات����وو ل��ە‬ ‫بەریەککەوتنی پ��رۆت��ۆن‪-‬‬ ‫پ���رۆت���ۆن���ی پ��ی��ش��ان��دا‪.‬‬ ‫لەوێنەکەدا چوار ئەلکترۆنی‬ ‫زۆر پڕ وزە دەبینرا(چوار‬ ‫هێڵە سەوزەکەی وێنەکە)‬ ‫تایبەتمەندییەکانیان‬ ‫ک��ە‬ ‫وەک ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی ئ��ەو‬ ‫تەنۆلکانەیە ک��ە بەهۆی‬ ‫ه���ەڵ���وەش���ان���ەوە(‪Decay‬‬ ‫) ت��ەن��ۆل��ک��ەی ه��ی��گ��زەوە‬ ‫دروس����������ت دەب�����ێ�����ت‪.‬‬

‫دەرئ����ەن����ج����ام����ەک����ان����ی‬ ‫ئ�����ەم ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ە‬ ‫واپیشاندەدات کە ئەویش‬ ‫نزییکەی (‪)١٢٥‬ئەلکترۆن‬ ‫ڤۆلتی دۆزی��وەت��ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫دڵخۆشی دروستبووە بۆ‬ ‫ئ��ەوەی لەساڵی (‪)٢٠١٢‬‬ ‫تەنۆلکەی هیگز بەتەواوەتی‬ ‫بدۆزرێتەوە‪ .‬تاقیکردنەوەی‬ ‫ئەتڵەس مەودای بەرستایی‬ ‫ب��ۆزۆن��ی هیگزی لەنێوان‬ ‫(‪ )١١٥‬ت��اوەک��و (‪)١٣٠‬‬ ‫گیگا ئ��ەل��ک��ت��رۆن ڤۆلت‬ ‫هەڵسەنگاندوەو تاقیگەی‬ ‫(‪)CMS‬ئ�����ەم م��ەودای��ەی‬ ‫ل��ەن��ێ��وان (‪ )١١٧‬تاوەکو‬ ‫(‪ )١٢٧‬هەڵسەنگاندووە‪.‬‬ ‫ئ����ەت����ل����ەس ب��ڕێ��ک��ی‬ ‫یەکسان بە (‪)١٢٥‬تاوەکو‬ ‫(‪ )١٢٦‬گیگا ئەلکترۆن‬ ‫ڤۆڵتی بەجیاوازی (‪)٣.٦‬‬ ‫ب����ەرام����ب����ەری (الدان‬ ‫ل��ەس��ت��ان��دەر)(‪Standard‬‬ ‫‪)deviation‬و (‪)CMS‬بڕی‬ ‫(‪ )١٢٤‬گیگا ئەلکترۆن‬ ‫ڤۆڵت بەجیاوازی (‪)٢.٦‬‬ ‫ب����ەرام����ب����ەری (الدان‬ ‫ل���ەس���ت���ان���دەر) پ��ێ��ش��ن��ی��ار‬ ‫دەک�������ات‪ .‬س���ت���ان���دەری‬ ‫زان��س��ت��ی ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫زان��س��ت��ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��راو‪،‬‬ ‫جیاوازی (‪ )٥‬بەرامبەری‬ ‫(الدان لەستاندەر)ە‪.‬‬ ‫ب��ە ش��ی��ک��اری ه��ەم��وو‬ ‫دات��اک��ان زانایانی فیزیای‬ ‫س���ێ���ڕن گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ب��ۆزۆن��ی‬ ‫ه��ی��گ��ز ل���ەن���ێ���وان (‪١٣٠‬‬ ‫) ت��اوەک��و (‪)٦٠٠‬گ��ی��گ��ا‬ ‫ئەلکترۆن ڤۆڵتدا بوونی نییە‬ ‫(گیگا یەکسانە بە میلیارد)‬ ‫بۆیە ئەگەر هەبێت دەبێت‬ ‫ل��ەن��ێ��وان (‪ )١١٥‬تاوەکو‬ ‫(‪ )١٣٠‬گیگا ئەلکترۆن‬ ‫ڤۆڵت دا بێت‪.‬‬ ‫ه�����ەرب�����ەم پ���ێ���وان���ە‪،‬‬ ‫تەنۆلکەی هیگز لەوانەیە‬ ‫(‪)١٢٤‬تاوەکو (‪)١٢٦‬جار‬ ‫لەپرۆتۆن‬ ‫ق��ورس��ت��ر‬ ‫بێت‪ .‬وادیارە لەمانگەکانی‬ ‫داهاتوودا تەنۆلکەی هیگز‬ ‫ل���ە ت��اق��ی��گ��ەی (‪)LHC‬‬

‫دەدۆزرێتەوە‪ ،‬جیهانی فیزیا‬ ‫بۆ دۆزینەوەی (تەنۆلکەی‬ ‫خودا) لەسەر ئاگرە‪.‬‬ ‫بۆزۆنی هیگز چییە؟‬ ‫(ب�����ۆزۆن�����ی ه��ی��گ��ز)‬ ‫تاکە ئەندامی نەناسراوی‬ ‫(م���ۆدێ���ل���ی س���ت���ان���دەر)ە‬ ‫بنچینەییداییە‪.‬‬ ‫لەفیزیای‬ ‫ئ�����ەم ت���ی���وری���ی���ە ب��اس��ی‬ ‫کارلەیەکردنی‬ ‫چۆنیەتی‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ە بنچینەییەکان‬ ‫( ‪E l e m e n t a r y‬‬ ‫‪)particles‬وه����ێ����زەک����ان‬ ‫دەک���ات‪ .‬ئ��ەم تەنۆلکەیە‬ ‫ب��ەه��ۆک��اری دروستبوونی‬ ‫ب���ەرەس���ت���ای���ی ل��ەه��ەم��وو‬ ‫تەنۆلکەکانیتر دەزانرێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا ئ��ەم تیورییە‬ ‫ب���ەت���ەواوەت���ی ن��ات��وان��ێ��ت‬ ‫بەرەستایی بۆزۆنی هیگز‬ ‫دیاریبکات‪.‬‬ ‫لەم سااڵنەی دواییدا‪،‬‬ ‫توێژەران و زانایانی فیزیا‬ ‫ل��ە (‪( )LHC‬پ��ێ��ک��دادەری‬ ‫گەورەی هادرۆنی لەسێڕن‬ ‫) ب���ەت���ەواوەت���ی ل��ەس��ەر‬ ‫دۆزینەوەی بۆزۆنی هیگز‬ ‫چڕبوونەتەوە‪ .‬وەک باسکرا‬ ‫لەپرۆسەی دۆزینەوەی ئەم‬ ‫بۆزۆنەدا پێشکەوتنی زۆر‬ ‫دروستبووە‪.‬‬ ‫ب�������ۆزۆن�������ی ه��ی��گ��ز‬ ‫لەکوێدا دەتوانێت خۆی‬ ‫شاردبێتەوە؟‬ ‫ئەگەری ئەوەیە هەیە‬ ‫ئەم تەنۆلکەیە لەکەرتێکی‬ ‫چرکەدا لەکاتێکدا تەنۆلکە‬ ‫بەخێرایی‬ ‫بنچینەییەکان‬ ‫بەرز دەکێشرێن بەیەکداو‬ ‫ه��ەڵ��دەوەش��ێ��ن دروس���ت‬ ‫ببن‪.‬‬ ‫تائێستا‬ ‫فیزیاییەکان‬ ‫چەندیین تاقیکردنەوەیان بۆ‬ ‫دەرخستنی ئەم تەنۆلکەیە‬ ‫وەک لەپێشدا باسمان کرد‬ ‫ئەنجامداوە‪ .‬ئەو راپۆرتانە‬ ‫دەرئ���ەن���ج���ام���ی (‪)٣٠٠‬‬ ‫م��ی��ل��ی��ارد بەریەککەوتنی‬ ‫تەنۆلکە سەرەتاییەکانە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەم تەنۆلکە‬ ‫نەدۆزرێتەوە چی‬ ‫ڕوودەدات؟‬

‫‪37‬‬

‫(گ���ووی���ی���دو ت��ان��ل��ی)‬ ‫وت��ەب��ێ��ژی تاقیکردنەوەی‬ ‫(‪)CMS‬دەڵ��ێ��ت "دڵنییایین‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەم ج��ار بۆزۆنی‬ ‫هیگز نەدۆزرێتەوە‪ ،‬دەبێت‬ ‫دەستی لێبشۆیین بەدوایی‬ ‫رێ���گ���ەچ���ارەی���ەک���ی���ت���ر بۆ‬ ‫چ��ارەس��ەری سەرچاوەیی‬ ‫ب���ەرەس���ت���ای���ی ت��ەن��ۆل��ک��ە‬ ‫سەرەتاییەکاندا بگەڕیین‪" .‬‬ ‫ئایا رێگەچارەی تر‬ ‫هەیە؟‬ ‫(س��ت��ی��ڤ��ن وای��ن��ب��رگ)‬ ‫ب����راوەی خ��ەاڵت��ی نۆبڵی‬ ‫فیزیاو مامۆستای زانکۆی‬ ‫تگزاس لە(ئاوستین) کە‬ ‫لەدەیەی ‪١٩٦٠‬دا لەگەڵ‬ ‫(گالشو)و (عەبدوسەالم)‬ ‫م��ودێ��ل��ی س��ت��ان��داردی��ان‬ ‫داه���ێ���ن���اوە ل���ەم���ب���ارەوە‬ ‫دەڵ���ێ���ت "م����ن پ��ێ��م��وای��ە‬ ‫دەبێت بۆ ب��ۆزۆن��ی هیگز‬ ‫ج��ێ��گ��رەوەی��ەک��ی��ت��ر ب��وون��ی‬ ‫هەبێت‪ ،‬فەرامۆشکردنی ئەم‬ ‫تەنۆلکەیە لەوانەیە رێگە‬ ‫بۆدۆزینەوەی تەنۆلکەیتر‬ ‫بکاتەوەو وزەی��ەک��ی نوێ‬ ‫ب��دات بەفیزیای تەنۆلکە‬ ‫سەرەتاییەکان"‪.‬‬ ‫ئایا پێویستیمان‬ ‫بەتەنۆلکەی بۆزۆنی‬ ‫هیگز هەیە؟‬ ‫(مت ستراسلێر)زانای‬ ‫فیزیای تیوری لەزانکۆی‬ ‫(روت��گ��رز) لەنیوجیرسی‬ ‫ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت "ن��ە‪،‬‬ ‫بۆزۆنی هیگز لەراستییدا‬ ‫تەنها شەپۆلێکە لە بواری‬ ‫ه���ی���گ���زدا‪ .‬ئ����ەم ب����وارە‬ ‫فەرامۆشکراوە! لەڕاستییدا‬ ‫ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت گ����ەردوون‬ ‫لەکارەسات رزگار بکات‪،‬‬ ‫ئەگەر رۆژێک بگەیین بەو‬ ‫ئەنجامەی ئەم تەنۆلکەیە‬ ‫بوونی نەبووە‪ ،‬هیچ شتێک‬ ‫ن��اگ��ۆڕێ��ت‪ .‬فیزیاییەکان‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ���ەوەوە ب���ەدوای‬ ‫بۆزۆنی هیگزەوەن چونکو‬ ‫ئەمە کورتتریین رێگەیە بۆ‬ ‫گەیشتن بەو بوارە‪ .‬ئەگەر‬ ‫ئەم تەنۆلکەیە نەدۆزرێتەوە‬ ‫دەگ��ەی��ی��ن ب��ەو ئەنجامەی‬

‫ئەم ب��وارە رێک ئەوە نییە‬ ‫ک��ە دەیزانیین و مودێلی‬ ‫ستاندەر پێشبینی دەکات‪.‬‬ ‫تەنۆلکەکان ل��ەم ب��وارەدا‬ ‫وەک شەپۆلە بچووکەکانی‬ ‫رووبارێک وان‪ .‬بۆ نموونە‬ ‫(فۆتۆن)ەکان شەپۆلەکانی‬ ‫ب��واری (کارۆموگناتیسی)‬ ‫ین‪ .‬دەزانیین شەپۆلەکان‬ ‫ل��ەو ش�لان��ەی ک��ە چریان‬ ‫ب��ەرزە زوو لەناو دەچن‪.‬‬ ‫وەه��ا بارۆدۆخێکیش بۆ‬ ‫ب��واری هیگز لەئارادایە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارودۆخ��ەدا فیزیاییە‬ ‫تیورییەکان روو لەئەگەری‬ ‫س����ەرن����ج����راک����ێ����ش و‬ ‫هەستبزوێن دەک��ەن وەکو‬ ‫هێنانە کایەی تەنۆلکەیترو‬ ‫هێزی سروشتیتر"‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا هێشتا رێ��گ��ەی‬ ‫کەمان لەبەردەمدا ماوە؟‬ ‫بوونی هێزێکی نوێ کە‬ ‫پێی دەوترێت هێزی رەنگی‬ ‫(‪ ،)Technicolor‬دەتوانێت‬ ‫ب��ەب��ێ ن��ی��از ب��ە ب��ۆزۆن��ی‬ ‫هیگز بەرەستایی بدات بە‬ ‫تەنۆلکەکان‪ .‬ئەم هێزانە‬ ‫دەت��وان��ن وەک ڤێژەنێکی‬ ‫ب��ەه��ێ��زی ه��ێ��زی ن��اوک��ی‬ ‫بەتیین (‪Nuclear Strong‬‬ ‫‪)Force‬ک������ە ل��ەن��اووک��دا‬ ‫ک����وارک����ەک����ان(‪)Quarks‬‬ ‫ل���ەالی ی���ەک رادەگ��رێ��ت‬ ‫رەفتار بکات‪ .‬ئ��ەم هێزە‬ ‫دەت���وان���ێ���ت ب���ە ج���ووت‬ ‫تەنۆلکە ف��ەزا پڕبکات و‬ ‫ناوەندێک بەچڕی بەرزەوە‬ ‫دروس���ت���ب���ک���ات‪ ،‬ک��ات��ێ��ک‬ ‫ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان ب��ەن��اوی��ی��دا‬ ‫دەڕۆن ب��ەراس��ت��ی��ی��ان بۆ‬ ‫دروستدەبێت‪.‬‬ ‫وای����ن����ب����رگ دەڵ���ێ���ت‬ ‫"ئەگەر هیگز بوونی نەبێت‪،‬‬ ‫جێگرەوەیەک بوونی هەیە‬ ‫ک���ە (‪)LHC‬دەت����وان����ێ����ت‬ ‫بیدۆزێتەوە‪".‬‬ ‫ب���ۆ ن��ووس��ی��ن��ی ئ��ەم‬ ‫ب��اب��ەت��ە س���وود ل��ە سایتی‬ ‫ناوەندی سێڕن‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫نەیچێرو‬ ‫نیوساینتست‌و‬ ‫ئ���اژان���س���ک���ان���ی ه�����ەواڵ‬ ‫وەرگیراوە‬


‫شارستانیەت‬ ‫ژینگه‌‬

‫‪38‬‬

‫شارستانیەت‬ ‫ژینگه‌‬

‫‪39‬‬

‫پ‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ەما‬ ‫د‬ ‫ڵ‬ ‫گەر ی‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫ون‬ ‫ئا‪ :‬هاج‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫خ‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ل داودی‬

‫كاتێك گەشتیار بەفڕۆكە‬ ‫بەسەرناوچەكەدا تێدەپەڕێت‬ ‫بەناو هەورەكاندا دیمەنێكی‬ ‫س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش دەب��ی��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫دیمەنی زەری��ای ئەتڵەسی‌و‬ ‫زەریای ئارام لەیەك كاتدا‪ ،‬لەم‬ ‫دیمەنە ن��اوازەی��ەدا كۆمەڵێك‬ ‫دەری��اچ��ەو ب��ەن��داوی ئ��اوی‬ ‫درێ��ژ كەپێكەوە بەستراون‬ ‫لەشێوەی زنجیرەیەكی زیودا‬ ‫كەبەچواردەوریدا ناوچەیەكی‬ ‫فراوانی سەوزای هەیە‪ ،‬وەك‬ ‫تابلۆیەكی هونەری دەبینرێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم ناوچەیە (دڵ��ی زەوی)‬ ‫ی��اخ��ود (ك��ەن��اڵ��ی پ��ەن��ەم��ا)‬

‫یە‪ ،‬هۆكاری ئەم ناونانەش‬ ‫ب���ەه���ۆی پ��ێ��ك��ەوەگ��رێ��دان��ی‬ ‫ه���ەردوو زەری���ا گ��ەورەك��ەی‬ ‫جیهانەوەیەو (پەنەما) تاكە‬ ‫واڵتێكی دونیایە كە زەریای‬ ‫ئ��ارام‌و ئەتڵەسی تەنیا (‪50‬‬ ‫میل) لێوەی دوورن‪.‬‬ ‫واڵت���ی پ��ەن��ەم��ا یەكێكە‬ ‫لەواڵتانی ئەمریكای باشور‪،‬‬ ‫ڕوب��ەرەك��ەی (‪ )78200‬كم‬ ‫چوارگۆشەیە‪ ،‬لەباكوریەوە‬ ‫دەری����ای ك��اری��ب�ی‌و زەری���ای‬ ‫ئ��ەت��ڵ��ەس��ی‪ ،‬ل��ەب��اش��وری��ەوە‬ ‫زەری���ای ئ���ارام‌و لەباشوری‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی��ەوە كۆلۆمبیا‪،‬‬

‫لەباكوری خۆرئاواوە واڵتی‬ ‫كۆستاریكایە‪.‬‬ ‫پ���ەن���ەم���ا دەك���ەوی���ت���ە‬ ‫ب��ەش��ێ��ك ل���ەو وشكانییەی‬ ‫كەپێكگەیەنەری ه���ەردوو‬ ‫ئەمریكای باكور‌و ئەمریكای‬ ‫باشورە‪ ،‬درێژیەكەی زیاتر لە‬ ‫(‪770‬كم )ە‪ ،‬لەدیوی زەریای‬ ‫ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ەوە‪417( ،‬ك����م)ە‬ ‫لە دی��وی زەری��ای ئارامەوە‪،‬‬ ‫پەنەما واڵتێكی دریژ كۆلەیە‌و‬ ‫پانییەكەشی لەنێوان (‪)80‬بۆ‬ ‫(‪ )190‬كم دایە‪.‬‬ ‫ش��اری پەنەما پایتەختی‬

‫س���ی���اس���ی‌و ڕۆش��ن��ب��ی��ری‌و‬ ‫كارگێڕی واڵت �ە‌و هێمایەكە‬ ‫ب���ۆ ن��وێ��ب��ون��ەوە‌و ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫( ‪)2003‬زای����ن����ی����دا وەك‬ ‫پایتەختی ڕۆشنبیری ئەمریكی‬ ‫هەڵبژێردرا‪.‬‬ ‫جیۆلۆجیای زەوییەكانی پەنەما‬ ‫بەرزەخی پەنەما یاخود‬ ‫ناوە مێژووییەكەی بەرزەخی‬ ‫داری����ن‪ ،‬شریتێكی تەسكی‬ ‫وشكانییە كەدەكەوێتە نێوان‬ ‫دەریای (كاریبی)و (زەریای‬ ‫ئارام)و پردی پەیوەندی نێوان‬

‫ئەمریكا باكور‌و ئەمریكای‬ ‫باشورە‪.‬‬ ‫زەوی���ی���ەك���ان���ی واڵت���ی‬ ‫پ��ەن��ەم��ای ئێستا‪ ،‬پێش (‪)3‬‬ ‫م��ل��ێ��ۆن س���اڵ ل���ە (چ��اخ��ی‬ ‫پاڵیۆسینی)دا دروستبووە‌و‬ ‫پ����ێ����ش دروس����ت����ب����وون����ی‬ ‫ئ���ەوزەوی���ی���ەی ئ��ێ��س��ت��ا‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫ناوچەیە هەمووی بەئاوێك‬ ‫داپۆشرابوو كەناسرابوو بە‬ ‫(دەریای كاریبی ناوەڕاست)‪،‬‬ ‫ه�����ەردوو زەری�����ای ئ���ارام‌و‬ ‫زەری���ای ئەتڵەسی ب��ێ هیچ‬

‫بەربەستێك تێكەاڵو دەكرد‪،‬‬ ‫لەژێر ئەم زەوی��ەدا دووپلێتی‬ ‫گ�����ەورەی زەوی ه��ەب��وون‬ ‫ك��ە ووردە ووردە لەیەكتر‬ ‫ن���زی���ك���دەب���وون���ەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ڕوودانی پیاكێشان لەنێوانیاندا‬ ‫پلێتی زەری���ای ئ��ارام چووە‬ ‫ژێرپلێتی كاریبی‌و پەستان‌و‬ ‫پلەی گەرمی بەرهەمهاتوو‬ ‫لەم بەریەك كەوتنە بووبەهۆی‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی بوركانەكان‬ ‫لەژێر ئاودا‪.‬‬

‫بوركانە بەهێزەكان مادەو‬ ‫وزەكانیان گەشتە سەر ڕووی‬ ‫ئاوەكان‌و (‪)15‬ملیۆن ساڵ‪،‬‬ ‫لەمەوبەر كۆمەڵە دوورگەكانی‬ ‫دروستكرد‪ ،‬جوڵەی پلێتەكان‬ ‫لەماوەكانی دواتردا بوەهۆی‬ ‫ب���ەرزك���ردن���ەوەی هەندێك‬ ‫ناوچە‌و مەوادی زۆر بۆ سەر‬ ‫ڕووی ئاوەكان‪.‬‬ ‫ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون��ی ك��ات‌و‬ ‫ه���ات���ن���ی ب���ڕێ���ك���ی زۆری‬

‫م��ەوادی نیشتەنی لەهەردوو‬ ‫ئەمریكای باكور‌و باشورەوە‪،‬‬ ‫درز‌و كەلەبەرەكانی نێوان‬ ‫ئ������ەودوورگ������ەو زەوی���ان���ە‬ ‫پڕبونەوە‌و پێش (‪ )3‬ملیۆن‬ ‫ساڵ لەمەوبەر ئەم بەرزەخەی‬ ‫ئێستای دروسكرد‪.‬‬ ‫زانایان گەشەكردنی ئەم‬ ‫بەرزەخە بەیەكێك لەڕووداوە‬ ‫گرنگە جیۆلۆجییەكانی زەوی‬

‫دادەنێن‪ ،‬چونكە لەگەڵ ئەوەی‬ ‫ك��ەڕووب��ەرێ��ك��ی ب��چ��ووك��ی‬ ‫وشكاییە‪ ،‬ب��ەاڵم كاریگەری‬ ‫گ�������ەورەی ه���ەی���ە ل��ەس��ەر‬ ‫بارودۆخی جیهان‪ ،‬بەتایبەت‬ ‫لەڕووی ئاوهەوایەوە‪.‬‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫‪ .1‬جیاكەرەوەیەكە كە‬ ‫ناهێڵێت چیتر دوو زەریاكە‬ ‫تێكەاڵوببن‪.‬‬

‫‪ .2‬ن�����اوچ�����ەك�����ە‬ ‫ب��ووەت��ەپ��ردێ��ك��ی زەم��ی��ن �ی‌و‬ ‫ب��ەه��ۆی��ەوە ت��ەوژم��ە ه��ەوای‬ ‫زەری��اك��ان دووب���ارە ئاڕاستە‬ ‫وەردەگرن‪ .‬تەوژمی زەریای‬ ‫ئەتڵەسی دەشڵەژێت‌و لەگەڵ‬ ‫ب��ەرك��ەوت��ن��ی ب����ەم ن��اوچ��ە‬ ‫وشكانییەدا ن��اچ��ارە ب��ەرەو‬ ‫ب��اك��ور ب����ڕوات‌و ڕووب��ك��ات��ە‬


‫شارستانیەت‬

‫‪40‬‬

‫ن��اوچ��ەی��ەك��ی ت��ر ك��ەل��ەوێ��دا‬ ‫بەتەوژمی كەنداو دەناسرێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی‬ ‫تەوژمی ئاوی گەرمی دەریای‬ ‫ك��اری��ب��ی ڕووی ك��ردووەت��ە‬ ‫باكوری خۆرهەاڵتی زەریای‬ ‫ئەتڵەسی‪ ،‬ئەمەش كاریگەری‬ ‫لەسەر ئ��اووه��ەوای ئەوروپا‬ ‫دروس���ك���ردووە‪ ،‬وای��ك��ردووە‬ ‫ك��ە ب��اك��وری خ��ۆره��ەاڵت��ی‬ ‫كشوەرەكە گەرمبێت‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەم تەوژمە ئاوییە گەرمانە‬ ‫نەبونایە پلەی گەرما لەزستانی‬ ‫ئ���ەروپ���ادا ب��ۆ (‪ )10‬پلەی‬ ‫سەدی دادەبەزی‪.‬‬ ‫‪ .4‬ئ�����ەم ب����ەرزەخ����ە‬ ‫ب��ووەت��ەه��ۆی ئاسانكردنی‬ ‫ج������وڵ������ەو ه����ات����وچ����ۆی‬ ‫گیانلەبەران لەنێوان هەردوو‬ ‫ئەمریكادا‌و ئەمەش لەزانستی‬ ‫بەبەردبووەكاندا بەگۆڕینەوەی‬ ‫ئەمریكای گەورە ناسراوە‪.‬‬ ‫ب������ەرزەخ������ی پ���ەن���ەم���ا‬ ‫ك����اری����گ����ەری ب���ەش���ێ���وەی‬ ‫ڕاس��ت��ەوخ �ۆ‌و ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫ل��ەس��ەر ئ���اوه���ەوای زەری���او‬ ‫دەریاكان‌و ڕووپۆشی ژیانی‌و‬ ‫بڕو ج��ۆری داب��اری�ن‌و پلەی‬ ‫گەرمی ناوچەكە هەیە‪.‬‬ ‫جوگرافیای مرۆیی‬ ‫م��ێ��ژوو‪ :‬واڵت��ی پەنەما‬ ‫ئیسپانییەكانەوە‬ ‫ل��ەالی��ەن‬ ‫ل��ەم��اوەی س���ەدەی (‪)16‬دا‬ ‫دۆزرایەوە‌و داگیركرا لەساڵی‬ ‫(‪)1821‬دا ب��ووە هەرێمێك‬ ‫لەكۆڵۆمبیا‪ ،‬ش��اری پەنەمای‬ ‫پایتەخت لە (‪ )15‬اغسگس‬ ‫ب���ون���ی���ادن���را‪،‬‬ ‫(‪)1519‬دا‬ ‫ژم��ارەی بەدانیشتوانی تەنیا‬ ‫(‪100‬ك����ەس)ی����ی����ەوە‪ ،‬وەك‬ ‫ی��ەك��ەم ش����اری هەمیشەی‬ ‫لەسەر زەریای ئارام ناسرا‪.‬‬ ‫س��اڵ��ی (‪ )1989‬دوای‬ ‫ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی‬ ‫و و یال یە تە یە كگر تو و ە كا نی‬ ‫ئەمریكا‌و پەناما‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫ئەمریكا لەوكاتەدا (ج��ۆرج‬ ‫ب���ۆش���ی ب������اوك) ب���ڕی���اری‬ ‫لەكارخستنی دەسەاڵتی ئەو‬ ‫واڵتەیدا كەژەنەراڵ (مانویل‬ ‫نوریغا) سەركردایەتی دەكرد‪،‬‬ ‫بەڕێگەی ش��ەڕ‪ ،‬لەئەنجامی‬

‫ش�����ەڕدا ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری‬ ‫ناوچەكە كە میژوویەكی كۆنی‬ ‫هەبوو‪ ،‬ل��ەدار دروسكرابوو‬ ‫س��وت��او ل��ەن��اوچ��وو‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ل���ەدوات���رو پ��اش باشبوونی‬ ‫(‪)USA‬‬ ‫پەیوەندیەكانیان‪،‬‬ ‫هاوكاربوو لەبونیادنانەوەی‬ ‫ب��اڵ��ەخ��ان��ەی ف����راوان‌و ب��ەرز‬ ‫لەناوچەكەدا بۆجێگرتنەوەی‬ ‫ناوچە وێرانبووەكان‪ ،‬واڵتی‬ ‫پەنەما بەیارمەتی (‪)USA‬‬ ‫توانی لە (‪ )3‬ی نۆڤەمبەری‬ ‫(‪ )1903‬ل��ەك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ا‬ ‫جیابێتەوە‪.‬‬ ‫دوات��ر حكومەتی پەنەما‬ ‫پەیمانێكی م��ۆرك��رد لەگەڵ‬ ‫وی�لای��ەت��ەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬تێیدا ڕازی بوو‬ ‫بەهەڵكەندنی كەناڵی پەنەما‬ ‫لەالیەن ئەمریكاو دەستگرتی‬ ‫ئەمریكا بەسەر ئەو زەوییانەی‬ ‫كەدەكەونە كەناری كەناڵەكە‪،‬‬ ‫هەڵكەندنی كەناڵەكە (‪)10‬‬ ‫س��اڵ��ی خ���ای���ان���د‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫دوای‬ ‫(‪‌)1914-1904‬و‬ ‫چەند دانیشتن‌و وتوێژ لەنێوان‬ ‫(واڵت���ی پ��ەن��ەم��او ‪)USA‬دا‬ ‫ڕێكەوتننامەیەك مۆركرا لە(‪)9‬‬ ‫ی سێبتەمبەری (‪)1977‬‬ ‫دا ك��ەب��ەه��ۆی��ەوە دەس��ەاڵت��ی‬ ‫سەروەری كەناڵەكە لەئەمریكا‬

‫بۆ واڵت��ی پەنەما گەڕایەوە‪،‬‬ ‫ئەم ڕێكەوتننامەیە لە (‪)31‬‬ ‫ی دی��س��ەم��ب��ەری (‪)1999‬‬ ‫جێبەجێكراوپەنەما سەربەستی‬ ‫تەواوی بەدەستهێنا‪.‬‬ ‫دانیشتوانی واڵت‬ ‫دان���ی���ش���ت���وان���ی واڵت���ی‬ ‫پەنەما بریتین لەدانیشتوانە‬ ‫ڕەس�������ەن�������ەك�������ان‌و ئ����ەو‬ ‫كۆچەرانەی كەدواتر لەالیەن‬ ‫ئیسپانییەكانەوە‬ ‫دۆزەرەوە‬ ‫ه��ات��ن��ەن��اوچ��ەك��ە‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫ه���ۆك���اری دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫چەند ڕەگ��ەزێ��ك��ی ج��ی��اوازە‬ ‫لەواڵتەكەدا كە بریتین لە‪:‬‬ ‫م���س���ت���ی���زو (‪)%70‬‬ ‫ه��ن��دی��ی��ەس��وورەك��ان (‪)%14‬‬ ‫ق��ەوق��از (‪ )%10‬هندییەكان‬ ‫(‪‌)%6‬و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ل�������ەڕووی ئ��ای��ن��ی��ەوە‪،‬‬ ‫(ئۆرشا ‪ -‬مەسیحی (‪)%93‬‬ ‫ی دانیشتوان كاسۆلیكن‌و‬ ‫(‪)%6‬ی پ��رۆت��س��ت��ان��ت��ن‪،‬‬ ‫ئ���ای���ن���ی ئ��ی��س�لام��ی��ش ك��ە‬ ‫ئەمڕۆ لەجیهاندا بەخێرای‬ ‫باڵودەبێتەوە لەمێژوویەكی‬ ‫ن����ادی����ارەوە ك���ە ه��ەن��دێ��ك‬ ‫ب��ۆ س���ەرەت���ای دۆزی���ن���ەوی‬ ‫واڵت��ەك��ەو هەندێكی ت��ر بۆ‬ ‫كاتی هەڵكەندنی كەناڵەكەی‬ ‫دەگ���ەڕێ���ن���ن���ەوە گ��ەش��ت��ۆت��ە‬

‫شارستانیەت‬

‫ناوچەكە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ژم�����ارەی‬ ‫موسوڵمانان ڕوو لەزیادبوونەو‬ ‫ل��ەش��ارەگ��ەورەك��ان��ی واڵت��دا‬ ‫وەك (پەنەماستی)‌و (كۆڵۆن)‪،‬‬ ‫بنكەی تایبەتی‌و مزگەوت بۆ‬ ‫موسوڵمانان كراوەتەوە‪.‬‬ ‫جوگرافیای ئابوری‬ ‫ك���ش���ت���وك���اڵ‪ :‬زەوی‬ ‫گ���ون���ج���او ب��ۆك��ش��ت��وك��اڵ‬ ‫(‪)%6‬ی خ���اك���ی واڵت����ە‬ ‫ك��ەم��ۆزی تێدا دەڕوێنرێت‪،‬‬ ‫ئ���ەوەش���ی ك��ەدەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‬ ‫بە ر هە مە كشتو كا ڵییە كا نە ‪.‬‬ ‫ئەوانیش (كاكاو‪ ،‬ئەنەناس‪،‬‬ ‫گوێزی هندی‪ ،‬گەنمەشامی‪،‬‬ ‫ق��اوە‪ ،‬قامیشی شەكر‪ ،‬برنج‪،‬‬ ‫گ��ەن��م‪ ،‬گ��وڵ��ەب��ەڕۆژە‪ ،‬توتن‪،‬‬ ‫س����ەوزە‪ ،‬م��ی��وەی ن��اوچ��ەی‬ ‫كەمەرەی‪.‬‬ ‫ئ��اژەڵ��داری‪ :‬لەپەنەمادا‬ ‫(م���ان���گ���ا‌و ب������ەرازو ب���زن)‬ ‫بەخێودەكرێن‪ ،‬لەلەوەڕگای‬ ‫نوێی دروستكراودا‪.‬‬ ‫دەرام���ەت���ەك���ان���ی ت��ر‪:‬‬ ‫م���ەگ���اگ‪ ،‬ڕاوی م��اس��ی‪،‬‬ ‫تەختەی دارستانەكان‪.‬‬ ‫كەناڵی پەنەما‬ ‫(دڵی گەردوون)‬ ‫م��ێ��ژووی دروستكردنی‬ ‫كەناڵی پ��ەن��ەم��ا‪ :‬بیرۆكەی‬

‫دروس��ت��ك��ردن��ی ئ��ەم كەناڵە‬ ‫بۆسەدەی (‪ )19‬دەگەڕێتەوە‪،‬‬ ‫كاتێك ك��ە فەڕەنسییەكان‬ ‫لەسااڵنی (‪)1869-1859‬‬ ‫نۆكەندی سوێسیان هەڵكەند‪،‬‬ ‫كەبووەهۆی پێكەوەبەستنی‬ ‫(دەری��������ای ن����اوەڕاس����ت‌و‬ ‫دەری���ای س���ور)‪ ،‬ب��ووەه��ۆی‬ ‫ك���ەم���ك���ردن���ەوەی ڕێ��گ��ای‬ ‫م���ێ���ژووی ن��ێ��وان ه����ەردوو‬ ‫قاڕەكەو دونیاش‪.‬‬ ‫پاش ئەمە فەڕەنسییەكان‬ ‫بەلێكۆڵینەوە‬ ‫دەستیانكرد‬ ‫ل��ەخ��ۆرئ��اوا‪ ،‬بۆ دۆزی��ن��ەوەی‬ ‫ك�����ورت�����ری�����ن رێ����گ����ا ب��ۆ‬ ‫پ��ێ��ك��ەوەب��ەس��ت��ن��ی ه����ەردوو‬ ‫ئەمریكا‪ ،‬لەم كاتەدا واڵتێك‬ ‫ب��ەو ن��اوەوەب��وون��ی ن��ەب��وو‪،‬‬ ‫بەڵكو زەویەكانی بەشێكبوون‬ ‫ل����ەواڵت����ی (ك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ای‬ ‫گەورە) بەناوی (كریستۆڤەر‬ ‫كۆڵۆمبۆس)ی دۆزەرەوەی‬ ‫ئەمریكا‪.‬‬ ‫ل�����ەس�����ەدەی (‪)19‬دا‬ ‫ب��ی��رۆك��ەی دروس��ت��ك��ردن‌و‬ ‫ه��ەڵ��ك��ەن��دن��ی ك��ەن��اڵ��ێ��ك كە‬ ‫لەكورترین ماوەی وشكانیدا‬ ‫ه��ەردوو ئەمریكای لەیەكتر‬ ‫جیابكاتەوە ڕونبویەوە‪.‬‬ ‫(ف��ردی��ن��ان��د دیلسبس)‬ ‫دامەزرێنەری كەناڵی سوێس‬

‫هەستا بەسەرپەرشتیكردنی‬ ‫ك���ەن���اڵ���ەك���ە‪ ،‬ب��ەئ��وم��ێ��دی‬ ‫بەدەستهێنانی ئەوسەركەوتنەی‬ ‫كە كەناڵی سوێس لەمێژوودا‬ ‫بەدەستیهێنابوو‪.‬‬ ‫ویالیەتەیەكگرتووەكانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا پ��اڵ��پ��ش��ت��ی��ك��ەری‬ ‫پەنەمایەكان بوو بۆ جیابوونەوە‬ ‫ل���ەك���ۆڵ���ۆم���ب���ی���ا‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)1903‬دا‪ ،‬پەنەماییەكانیش‬ ‫لەدواتردا ڕازیبوون بەپێدانی‬ ‫هەموومافێك بەئەمریكییەكان‬ ‫لەدروستكردنی كەناڵەكەدا‪.‬‬

‫ن����ەخ����ش����ەك����ێ����ش����ان‌و‬ ‫ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی پ��رۆژەك��ە‬ ‫بەگەڵێك قۆناغی ق��ورس‌و‬ ‫ئ��اڵ��ۆزدا تێپەڕی‪ ،‬بەهۆیەوە‬ ‫چ��ەن��دی��ن ك����ەس گ��ی��ان��ی��ان‬ ‫لەدەستدا‌و تاكۆتایی هاتنی‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژەی��ە‪ ،‬ب��ڕی پ��ارەی‬ ‫خەرجكراو گەیشتە نزیكەی‬ ‫(‪ )380‬م��ل��ی��ۆن دۆالری‬ ‫ئەمریكی‪.‬‬ ‫كاركردنی كەناڵی پەنەما‪:‬‬ ‫ك���ەن���اڵ���ەك���ە ت���وان���ای‬ ‫تێپەڕاندنی كەشتی هەیە بە(‪)3‬‬

‫قۆناغ‪ ،‬بۆ گۆڕانكاری كردن‬ ‫لەئاستی ئاوەكەیدا لەڕێگەی‬ ‫ژووری ئ����اوی گ����ەورەی‬ ‫تایبەتییەوە‪ ،‬واتەسێ دەستە‬ ‫ژووری جیاواز كە ناسراوە‬ ‫ب���ە (أه���وس���ە) گەنجینەی‬ ‫ئاوكۆكەرەوە‪ ،‬كەهەڵدەستن‬ ‫ب��ەب��ەرزك��ردن��ەوەی كەشتی‌و‬ ‫نزمكردنەوەی‪ ،‬گەنجینەكان‬ ‫بەشێوەی جووت بوونیاتنراون‬ ‫بەمەبەستی تێپەڕكردنی كەشتی‬ ‫لەیەككاتدا بەئاڕاستەی هاتوو‬ ‫ڕۆشتوو‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫ی���ەك���ەم (گ��ەن��ج��ی��ن��ە)ی‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��راو دووری��ەك��ەی‬ ‫(‪300‬م)ە‌و پ��ان��ی��ی��ەك��ەی‬ ‫(‪34‬م)‌و قوڵییەكەی (‪20‬م)‪،‬‬ ‫ق���ەب���ارەی (گ��ەن��ج��ی��ن��ە)ك��ان‬ ‫ق���ەب���ارەی ئ���ەو كەشتیانە‬ ‫دی����اری����دەك����ەن ك��ەدەب��ێ��ت‬ ‫بەكەناڵەكەدا بڕوات‪ ،‬بۆنموونە‬ ‫گوێزەرەوە گەورەنەوتییەكان‬ ‫یاخود كەشتییە فڕۆكەهەڵگرە‬ ‫گەورەكانی هێزی دەریایی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا‪ ،‬ن���ات���وان���ن ب��ەم‬ ‫ك��ەن��اڵ��ەدا تێپەڕبن‪ ،‬ئەمەش‬

‫بەكەموكورتییەكی كەناڵەكە‬ ‫دادەن���رێ���ت‪ ،‬گ���ەورەك���ردن‌و‬ ‫ف��راوان كردنی كەناڵەكەش‬ ‫پێویستی بەتێچوونێكی زۆر‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەم��ەش ب��ۆ واڵتەكە‬ ‫تێچونێكی گەورەیە‪.‬‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی ن���او‬ ‫زەری��ای ئەتڵەسی لەڕێگەی‬ ‫ك��ەن��داوی (لیمۆن)ەوە دێنە‬ ‫ن���اوك���ەن���داوەك���ەوە‪ ،‬ل��ێ��رەدا‬ ‫كەشتیەكە هێشتا لەئاوێكی‬ ‫قوڵدایە‪.‬‬ ‫لێرەوە كەسێكی شارەزا‬ ‫لەبەلەمێكی بچوكدا دەبێتە‬ ‫ڕێنیشاندەر لەكاتی تێپەڕبوونی‬ ‫كەشتییەكە بەكەناڵەكەدا‪.‬‬ ‫دوای ت���ێ���پ���ەڕب���وون‬ ‫ب��ەڕێ��گ��رەك��ان‌و دەروازەی‬ ‫كەناڵەكەدا كەشتییەكە بەرەو‬ ‫ب���اش���وور دەك���ەوێ���ت���ەڕێ‌و‬ ‫(‪11‬ك���م) ل��ەڕێ��گ��ادا دەبێت‬ ‫تادەگاتە گەنجینەی (جاتن)‪.‬‬ ‫گەنجینەی ئاوكۆكەرەوەی جاتن‬ ‫ئەم گەنجینەیە بەكارێكی‬ ‫ئ��ەن��دازی��ی��اری زۆرگ�����ەورە‬ ‫دەن��اس��رێ��ت‌و پ��ێ��ك��دێ��ت لە‬ ‫(‪ )3‬ژووری چیمەنتۆ‪ ،‬كە‬ ‫كاردەكەن بۆ بەرزكردنەوەی‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان ب���ەڕووب���ەری‬ ‫ن��زی��ك��ەی (‪26‬م) لەئاستی‬ ‫ڕووی دەری����اوە‪ ،‬ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ب��گ��ەی��ەن��ن��ە‬ ‫(دەریاچەی جاتن)‪ ،‬لەكەناری‬ ‫گ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا ف��ارغ��ۆن��ی‬ ‫بچووك هەیە كە بەتەوژمی‬ ‫ك���ارەب���ای���ی ك����اردەك����ەن‌و‬ ‫ن��اون��راون بە(بغال)و لەسەر‬ ‫س��ك��ەی ئ��اس��ن دەج��وڵ��ێ��ن‪،‬‬ ‫لەكاتی تێپەڕبوونیاندا كەشتییە‬ ‫بچوكەكان ڕێنمایی دەكەن‌و‬ ‫لەناو خۆیاندا هەڵیدەگرن‌و‬ ‫كەشتییە گەورەكانیش بەهێزی‬ ‫خ���ۆی���ان ب��ەگ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا‬ ‫تێدەپەڕن‪.‬‬ ‫كەشتییە ب��چ��ووك��ەك��ان‬ ‫ب��ەن��زی��ك��ب��وون��ەوە ل���ەژووری‬ ‫ی���ەك���ەم دەوەس����ت����ن‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫ك���ەش���ت���ی���ی���ە گ�����ەورەك�����ان‬ ‫ب�����ەردەوام�����ن ل���ەج���ووڵ���ە‪،‬‬ ‫ك���ارك���ەران���ی ن��اوك��ەن��اڵ��ەك��ە‬ ‫ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەب��ەس��ت��ن��ەوەی‬ ‫زن���ج���ی���رەك���ان���ی ف��ارغ��ۆن��ە‬


‫شارستانیەت‬

‫‪42‬‬

‫گ��ەورەك��ان بەكەشتییەكەوە‪،‬‬ ‫فارغۆنەكانیش هەڵدەستن‬ ‫ب���ەڕاك���ێ���ش���ان���ی ك��ەش��ت��ی��ی��ە‬ ‫ب��چ��وك��ەك��ان‌و دەس��ت��دەك��ەن‬ ‫ب��ەی��ارم��ەت��ی��دان��ی كەشتییە‬ ‫گەورەكان بۆ ژووری یەكەم‌و‬ ‫لەگەڵیدا دەرگ��ا پۆاڵینەكانی‬ ‫دواوەی ب��ەش��ی ی��ەك��ەم��ی‬ ‫كەناڵەكە دادەخرێن‪.‬‬ ‫ك��ارك��ەران��ی كەناڵەكە‬ ‫ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەك��ردن��ەوەی‬ ‫زمانە ئاوییەكان كە لێوەی‬ ‫ئ���اوی (دەری���اچ���ەی جاتن)‬ ‫دێتەناو ژوورەك���ە لەڕێگەی‬ ‫چ��ەن��د ك��ون��ێ��ك��ەوە‪ ،‬لەبەشی‬ ‫خ�������وارەوەی ژوورەك�������ەدا‬ ‫لەماوەی (‪ )15-8‬دەقیقەدا‬ ‫ئاوە هەڵقواڵوەكە بەهێواشی‬ ‫كەشتییەكە ب��ەرزدەك��ات��ەوە‪،‬‬ ‫ل���ەوك���ات���ەی ك���ە ئ���اوەك���ە‬ ‫ئ��اس��ت��ەك��ەی ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە‬ ‫ت��ائ��اس��ت��ی ئ���او ل�����ەژووری‬ ‫دووەمدا دەرگاكانی پێشەوەی‬ ‫ك��ەش��ت��ـ��ـ��ی��ەك��ە دەك���رێ���ت���ەوە‬ ‫ب��ەڕاك��ێ��ش��ەرەك��ان��ی ك��ەن��اری‬ ‫كەناڵەكە (قاسرەكان) یارمەتی‬ ‫كەشتییەكان دەدەن بۆچوونە‬ ‫ناو ژووری دووەمەوە‪.‬‬ ‫ج��اری��ك��ی ت���ر ئ��اس��ت��ی‬ ‫ئاوەكە بەرزدەكرێتەوەو ئەم‬ ‫ك��ارە ل���ەژووری سێیەمیشدا‬ ‫دووب��ارە دەبێتەوە تا ئاستی‬ ‫ئاوەكە دەگەیەنێتە دەریاچەی‬ ‫(ج��ات��ن)‪ ،‬لێرەدا كاركەرانی‬ ‫ك���ەن���اڵ���ەك���ە ه��ەڵ��دەس��ت��ن‬ ‫ب����ەك����ردن����ەوەی زن��ج��ی��رە‬ ‫ب��ەس��ت��راوەك��ان‌و كەشتییەكە‬ ‫دەس���ت���دەك���ات ب��ەڕۆی��ش��ت��ن‪،‬‬ ‫تادەگاتە دەریاچەی (جاتن)‪.‬‬ ‫شایەنی باسە ئەم بەنداوە‬ ‫ت��وان��ای لەخۆگرتنی (‪)18‬‬ ‫ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاوی‬ ‫هەیە‌و یەكێكە لەگەورەترین‬ ‫ب����ەن����داوەك����ان����ی دون���ی���او‬ ‫ب��ووەت��ەه��ۆی دروستكردنی‬ ‫دەری����اچ����ەی (ج���ات���ن) كە‬ ‫ڕووب���ەرەك���ەی (‪ )422‬كم‬ ‫دووج����ای����ە‪ ،‬ك���ۆك���ەرەوەی‬ ‫ئ��اوی ڕووب���اری (شاجریز)‬ ‫كە لەكۆتایی كەناڵەكەدایە‪،‬‬ ‫دەڕژێتە زەریای ئەتڵەسییەوە‪.‬‬ ‫دواتر كەشتییەكە دەگاتە‬

‫ب����اش����وری خ���ۆره���ەاڵت���ی‬ ‫دەریاچەی (جاتن)‌و دەچێتە‬ ‫ن��او ڕێ���ڕەوی (ج��ی��راڵ��د) كە‬ ‫درێ��ژی��ەك��ەی‌و پانییەكەی‌و‬ ‫قوڵییەكەی لەكەمترین قوڵیدا‪.‬‬ ‫گەنجینەی ئاو كۆكەرەوەی‬ ‫(بیدرۆ میغویل‌و میرافرۆلیس)‬ ‫دوای دەرچ�����وون�����ی‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ل����ەڕێ����ڕەوی‬ ‫(ج�����ی�����رالرد) ج��وڵ��ێ��ن��ەرە‬ ‫ئۆتۆماتیكییەكان هەڵدەستن‬ ‫ب��ەڕاك��ێ��ش��ان‌و یارمەتیدانی‬ ‫كەشتییەكە ب��ۆ چ��وون��ە ناو‬ ‫گەنجینەی (بیدرۆ میغویل)‪.‬‬ ‫ئ���ەم ئ���اوك���ۆك���ەرەوەی���ە‬ ‫هەڵدەستێت ب��ەداب��ەزان��دن��ی‬ ‫ئ��اس��ت��ی ئ����او ل��ەق��ۆن��اغ��ی‬ ‫ی���ەك���ەم���دا ب���ۆ (‪)9‬م���ەت���ر‪،‬‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی كەشتییەكە بچێتە‬ ‫ناو گەنجینە ئاوكۆكەرەوەی‬ ‫(میرافرۆلیس)‪.‬‬ ‫ل����ێ����رەدا دوو ژوور‬ ‫ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەداب��ەزان��دن��ی‬ ‫ئاستی ئاوەكە بەپێی ئاستی‬ ‫ه��ەڵ��ك��ش��ان‌و داك���ش���ان بۆ‬ ‫چونەناو زەریای ئارامەوە‪.‬‬ ‫پ����اش����ان ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە‬ ‫ڕوودەك������ات������ە ك��ەن��اڵ��ێ��ك‬ ‫ك��ەدرێ��ژی��ی��ەك��ەی (‪13‬ك���م)‬ ‫ە ل��ەن��ێ��وان ئ��اوك��ۆك��ەرەوەی‬ ‫(م��ی��راف��رۆل��ی��س)‌و كۆتایی‬

‫ك��ەن��اڵ��ەك��ەدا‪ ،‬ل��ەم گەشتەدا‪،‬‬ ‫ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ت��ێ��دەپ��ەڕێ��ت‬ ‫بەشاری (بالبوا)و (الدوكا)‌و‬ ‫بەرزایەكانی (بالبوا)‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ڕێنیشاندەرەكە‬ ‫كەشتییەكە دەگەیەنێتە ناو‬ ‫كەنداوی پەنەما‌و كەشتییەكە‬ ‫ئاڕاستە وەردەگ��رێ��ت ب��ەرەو‬ ‫زەریا كراوەكە‪.‬‬ ‫ل����ێ����رەدا ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە‬ ‫ڕووبەری زیاتر لە (‪80‬كم)ی‬ ‫بڕیوە لەنێوان زەریای ئارام‌و‬ ‫زەری��ای ئەتڵەسیدا بەماوەی‬ ‫(‪)8‬كاتژمێر‪.‬‬ ‫كەناڵی پەنەمای نوێ‬ ‫لەساڵی (‪)1986‬زاینیدا‪،‬‬ ‫(‪)USA‬و ی��اب��ان‌و پەنەما‪،‬‬ ‫بەلێكۆڵینەوە‬ ‫دەستیانكرد‬ ‫لەوپێشنیارانەی كە بۆیانكرابوو‬ ‫بۆ فراوانكردنی كەناڵەكە‌و‬ ‫هەڵكەندنی كەناڵێكی نوێ‪،‬‬ ‫چونكە ئەوكەناڵەی كەهەبوو‬ ‫ئ��ەوەن��دە ف���راوان ن��ەب��وو‪ ،‬كە‬ ‫لەهەردوو ئاڕاستەكەدا كەشتی‬ ‫پێیدا تێپەڕێت‪.‬‬ ‫ل����ەڕاس����ی����دا زۆرێ�����ك‬ ‫لەكەشتییە زەب��ەالح��ەك��ان‬ ‫ن�������ەی�������ان�������دەت�������وان�������ی‬ ‫بەئاوكۆكەرەوەكانی ئەو كاتەدا‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕن‪ ،‬لەساڵی (‪)1992‬‬ ‫زاینیدا دەسكرا بەكاركردن‬

‫بۆ فراوانكردنی كەناڵەكە‪،‬‬ ‫دوای ‪20‬س���اڵ‌و ل���ە(‪)14‬ی‬ ‫دیسێمبەری (‪ )1999‬زاینیدا‌و‬ ‫ب��ەئ��ام��ادەب��وون��ی س��ەرۆك��ی‬ ‫ئ��ەوك��ات��ەی پ��ەن��ەم��ا (مایریا‬ ‫مۆسكۆزۆ)‌و لەئاهەنگێكی‬ ‫گ����ەورەدا دووب����ارە كەناڵی‬ ‫پەنەما كرایەوە‪ ،‬شایانی باسە‬ ‫تا ئەمڕۆكەش ب��ەردەوام كار‬ ‫لەناوچەكانی دەوروب����ەری‬ ‫ك���ەن���اڵ���ەك���ە دەك����رێ����ت‌و‬ ‫هەوڵدەدرێت بۆ گەورەكردن‌و‬ ‫فراوانكردنی كەناڵەكە‪.‬‬ ‫بایەخەكانی كەناڵی پەنەما‪:‬‬ ‫‪ -1‬ك���ەن���اڵ���ی پ��ەن��ام��ا‬ ‫گرنگییەكی گ���ەورەی هەیە‬ ‫ل��ەئ��اس��ان��ك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی‬ ‫ل���ەن���ێ���وان خ����ۆره����ەاڵت‌و‬ ‫خ��ۆرئ��اوای ئەمریكییەكاندا‪،‬‬ ‫لەنێوان خۆرئاوای ئەوروپاو‬ ‫خ���ۆره���ەاڵت‌و خ���ورئ���اوای‬ ‫هەردوو ئەمریكادا‪.‬‬ ‫‪ -2‬كەناڵەكە ڕۆڵی هەیە‬ ‫لەكەمكردنەوەی تێچوونی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەو ب��ەش��دارب��ووە‬ ‫ل��ەب��ون��ی��ادن��ان‌و گەشەپێدانی‬ ‫واڵتانی خورئاوای زەری��ای‬ ‫ئ���ارام لەئەمریكای التیندا‬ ‫بۆنموونە‪:‬‬ ‫‪ .1‬كەناڵەكەدوری نێوان‬ ‫بەندەری (نیورك)و بەندەری‬

‫(ك��وای��اك��ی��ل)ی (ئ��ی��ك��وادۆر)‬ ‫ی ل����ە (‪19،100‬ك�����������م)‬ ‫ەوە ك���ەم���ك���ردووەت���ەوە بۆ‬ ‫(‪3500‬كم)‪.‬‬ ‫‪ .2‬دووری ن��ێ��وان‬ ‫ب������ەن������دەری (ن�����ی�����ورك)‬ ‫و ب���ەن���دەری (ف��ل��ب��اری��زوی‬ ‫ش��ی��ل��ی) ل����ە(‪15،500‬ك����م)‬ ‫ەوە ك����ەم����ك����ردووەت����ەوە‬ ‫بۆ(‪8500‬كم)‪.‬‬ ‫‪ -3‬ك���ەن���اڵ���ی پ��ەن��ەم��ا‬ ‫بووەتەهۆی كەمكردنەوەی‬ ‫ئ���ەوم���اوەی���ەی ك��ە پ��اپ��ۆڕو‬ ‫كەشتییەكان دەیانبڕی لەنێوان‬ ‫ك���ەن���ارەك���ان���ی ڕۆژئ������اوای‬ ‫ئ����ەوروپ����او ك��ەن��ارەك��ان��ی‬ ‫ڕۆژئ����������اوای ئ��ەم��ری��ك��ای‬ ‫الت��ی��ن‪ ،‬دەب����وو لەپێشتردا‬ ‫بەتەنگەبەری (م��اج��ەالن)دا‬ ‫تێپەڕن كەدەكەوێتە باشوری‬ ‫ئەمریكای باشورەوە‪.‬‬ ‫ج�����گ�����ـ�����ە‬ ‫‪.3‬‬ ‫لەكەمكردنەوەی مەوداكان‬ ‫بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی‬ ‫ك���ەش���ت���ی���وان���ی ن���اوچ���ەك���ە‬ ‫ل���ەو گ��رف��ت��ان��ەی ك��ە پێشتر‬ ‫ل��ەت��ەن��گ��ەب��ەری (م��اج��ەالن)‬ ‫دا ت��ووش��ی دەب���وون لەوانە‬ ‫(زۆری ڕەش���ەب���او ب��وون��ی‬ ‫ش��اخ��ی ب��ەف��ری�ن‌و سەهۆڵی‬ ‫سەرئاو كەوتوو و‪...‬هتد)‪.‬‬


‫زانست بۆ گشت‬ ‫یە‬

‫کبوونی‬

‫سروشت‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح ده‌ینوسێت‬

‫ك زانستیان‬ ‫ەڵێ‬ ‫ن داوەت �ەوە و کۆم شی پەرتی‬ ‫مرۆ ڕەنگیا‬ ‫وکە‬ ‫ی‬ ‫ڕەنگە نواندنی ڕ ش جیاواز‬ ‫مانی‬ ‫ریکی کە کاری ال سپاندوە‪ ،‬کە‬ ‫مە‬ ‫هزری مرۆڤدا‪ .‬ئە وەدا کە بۆ‬ ‫ە‬ ‫ژانسێکی سیڤڵی ئە مبەردا ڕۆبۆتێکی چ شت بن لە‬ ‫خودێی ل�ە‬ ‫ا‪ ،‬ئا‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫ۆڤ‬ ‫ەك فیزیك‪،‬‬ ‫ر‬ ‫ی ئاینی ف‬ ‫روش �ت‪ ،‬و‬ ‫ناس بۆشای گەردونە‪ ،‬لە ن را بە تاقیگەی س ە تێگەیشتن‬ ‫ل‬ ‫س‬ ‫�‬ ‫���اردەی س‬ ‫ی‬ ‫ریۆستی‪ ،‬نا‬ ‫یاریە نین‬ ‫ۆ سروشت‬ ‫ك دی‬ ‫توێژینەوە ن��ارد‪ .‬کی‬ ‫وەیەی زان‬ ‫ۆ ب‬ ‫ی کۆکردنە‬ ‫بۆ م��ارس‬ ‫ئەم ه �ەر ج�ۆرێ� وە‪ .‬تا تێگەیشتنی مر ەپژێن‪ :‬هەم‬ ‫س‪ ،‬ئامانج‬ ‫ی زانینمان‪.‬‬ ‫تێك داهێنرا‬ ‫پێکدا هەڵد‬ ‫م��ار‬ ‫س‬ ‫دن‬ ‫م لێکنزیك‬ ‫زانستی س بە هیوای بە فەڕکر ساغی بنیشێتەوە‪ ،‬زان ێ‪ ،‬زانستەکان زۆرتر ەبێتەوە‪ ،‬هە‬ ‫وپۆپیان لێد‬ ‫ی بخەمڵ‬ ‫لەسەر مار‬ ‫ەك فیزیك‪،‬‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫مە‪ ،‬گەر‬ ‫لق‬ ‫کیلۆمەتر ڕێ‬ ‫کیەکانی‪ ،‬و‬ ‫ەتەوڵە ‪ ٩٠٠‬کیلۆگرا ‪ ٥٧٠‬ملیۆن‬ ‫بەرباڵو دەبن – انستە کالسی‬ ‫لێبوەتەوە‪،‬‬ ‫چ‬ ‫مانگ و نیو‬ ‫ێیە ز‬ ‫ریان‬ ‫کار‪.‬‬ ‫ش هەشت‬ ‫ستی دەبنەوە‪ .‬بەمپ هەم چەندین لقی ت زیك پەرت‬ ‫پا‬ ‫دەکات و دەکەوێتە ەزمونی زان‬ ‫بۆ نمونە فی‬ ‫ا‪ ،‬بایلۆجی‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫زە چەند ئ‬ ‫چ کیمی‬ ‫ە‪.‬‬ ‫ك‪ ،‬کارەبا‪،‬‬ ‫مارس بەڕ ئامێرە ئاڵۆ‬ ‫بوە؟ ئایا‬ ‫ەیەکی نزیککردونەتەو ەم‪ ،‬میکانی‬ ‫بەرجەستە‬ ‫م‬ ‫سی‪ ،‬کوانت‬ ‫ریە کە ل‬ ‫ئایا ئە‬ ‫فیزیك لە‬ ‫مرۆی تێدا‬ ‫ئەستێرەنا‬ ‫یا ئەم زانیا‬ ‫؛هاوکات‪،‬‬ ‫بوە بۆ‬ ‫ی‬ ‫ئا‬ ‫ئەوانی تر‬ ‫ج‬ ‫؟‬ ‫و تەکنەلۆ‬ ‫وە وەك لە‬ ‫ن‬ ‫رێتەوە بۆما‬ ‫ڕەنگە‬ ‫ناکی و‬ ‫کانە‬ ‫نێ‬ ‫جۆرە زانیاریەك دە ستامان دەب��ێ؟ خ�ۆ ربەی مەگناتیز‪ ،‬ڕو ە لەڕێی زانستە نوێ ی مەگناتیزم‬ ‫نزیکبوەتەو‬ ‫ۆبۆتەدا زۆ‬ ‫زانینی ئێ‬ ‫وانتەم‪ ،‬کیمیا‬ ‫میا‬ ‫ڕ‬ ‫ی‬ ‫کیمیای ک‬ ‫پێچەوانە ەبێ گەر بڵێین لەم ی مرۆڤ یەکیان کی ی کیمیاوی‪،‬‬ ‫نادروست ن‬ ‫و تەکنەلۆج‬ ‫وە‪ ،‬فیزیا‬ ‫وەی ک�ە لە‬ ‫یبینێتە‬ ‫رتی زانست‬ ‫���ە‬ ‫ی پە‬ ‫ان��ی��ارەی �ەش‪ ،‬کە دە ت‪ .‬و زۆری تر‪� .‬ەرم��ان دەس �وڕم �ێ ل کە دەکرێ‬ ‫ز‬ ‫س‬ ‫فەڕی دەکا‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ئەزمون وە و ئ �ەو‬ ‫ە‬ ‫زۆرج���ار ك لێکچون دەبینیەو ت ببینرێن‪.‬‬ ‫ب‬ ‫گ�رت�وەت�ە‬ ‫و‬ ‫کاتەوە بەڵک‬ ‫ە چەند‬ ‫ەندێ‬ ‫ش‬ ‫تێگەیشتمان پوچ نا ی مرۆ لە سروشت ل ەدەن سروشتدا ه ك ڕێکەوتێكی سرو ی یەکەیەکە‬ ‫نیشان د‬ ‫روشت خۆ‬ ‫کەشدا وە‬ ‫و تێگەیشتن‬ ‫وای‬ ‫ەڕو‬ ‫ە س‬ ‫چونکە گەر‬ ‫نین‬ ‫زا دا کۆبونەتەوە‪ ،‬کە ‪ .‬هەڵبەت یەکبون ل مان لە یاد دەچێ ک مان کردوە‪،‬‬ ‫کە ئەوە‬ ‫دا پارەپارە‬ ‫ن نیە تەنیا‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫رت‬ ‫انسستێ‬ ‫ە‬ ‫پ‬ ‫زانینی ئێمە‬ ‫رمان‬ ‫انەی‬ ‫رما‬ ‫ز شتیش وەك‬ ‫یەکیەکە لەو دیارد وازی و ئێمە لە هز وشت تێبگەین‪ ،‬چا ا‪ ،‬کە دواتر‬ ‫سرو‬ ‫ت‬ ‫سر‬ ‫ەلسەفی جیا‬ ‫کد‬ ‫یان پەرتبونی سروش وتابخانەی ف‬ ‫شت بمانەوێ لە ێ لە چەند کۆنسێپتێ ی کە هەم‬ ‫ڕەنگە سرو‬ ‫مێژوەوە ق‬ ‫بەوهیوایە‬ ‫ەکردنی نەب‬ ‫ینەوە‬ ‫تای‬ ‫خۆ‬ ‫رچ‬ ‫پێشبینیمان‬ ‫لە سەرە ەی هزری مرۆڤەوە‪ .‬ی کە لە دیاردەی پا نین لێکیان هەڵبکێش ەنەوە‪ ،‬هەم‬ ‫ای‬ ‫تاو‪ ،‬دەتوا‬ ‫بۆ لێکبد‬ ‫هێناوەتە ک‬ ‫ە‬ ‫کانی ترمان‬ ‫لە مرۆ تێکدابێ بەو جوانی‪ ،‬هە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ن‪،‬‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ەی دیار‬ ‫���ەواو مانا‬ ‫خۆی سە ی دەنوێنێ‪ ،‬وەك بارا ئەم دیاردان‬ ‫ن ت‬ ‫بۆ بکەن‪.‬‬ ‫یاوازدا خۆ‬ ‫لە مێژودا‬ ‫زانستدا دی��اردەک��ا ‪ .‬لە زانستە‬ ‫پێویستیش‬ ‫ج‬ ‫د‪ .‬م�رۆڤ‬ ‫ە هەندێك‬ ‫ن دادەبڕێن‬ ‫ە‬ ‫ک‬ ‫ل�‬ ‫ەکەن و لێیا‬ ‫کۆنسێپتانە‬ ‫ئ��او‪ ،‬ئاگر‪ ،‬ت مامەڵە کردوە‪ .‬هەر ردوە‪ ،‬وەك‬ ‫ەکان ون د‬ ‫ێ‪ ،‬کە ئەم‬ ‫ەرخان ک‬ ‫لەیەك‬ ‫روشتی‬ ‫کرا ب‬ ‫ری ئێمەدا‪،‬‬ ‫بە جودا ەکی بۆ دیاردەیەك ت ردەکەی نواندوە س شتیەکاندا ڕەنگە ئاش شتە لە هز‬ ‫دێی‬ ‫رو‬ ‫سنامەی دیا‬ ‫رو‬ ‫روشتیەکەی‬ ‫بوبێ خو انی‪ ،‬کە نا‬ ‫ینی فرەخودێیان س ی دیاردەیەکـــــی س وەرۆکە س‬ ‫نا‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫ئا‬ ‫خودێی ج‬ ‫ڕ‬ ‫ڕوت‪ ،‬وەك‬ ‫ە‬ ‫دێیانە داب‬ ‫زۆرجار دیاردەکە ل قێکی هزری‬ ‫‪ .‬بەمەش ب��اوەڕی دا‪ ،‬ئەم خو‬ ‫دا‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫ەبێ بە مەش‬ ‫ما و ژمارە‬ ‫لە ه�زری� اتر‪ ،‬لە هەندێك کولتو وێنەری هەمو بەاڵ ێ و تەنیـــا د‬ ‫هێ‬ ‫ك بوەتە ن‬ ‫ی دادەبڕ‬ ‫دەیبینین‪ .‬کۆمەڵێك ن بۆئەوەی‬ ‫داهێناوە‪ .‬دو کە خودێیە‬ ‫ە کاریگەر‬ ‫کهەڵدەکێشی‬ ‫اتماتیــــکدا‬ ‫راون و تا‬ ‫ل‬ ‫پێدراودا تێ‬ ‫دیاردەیەکی‬ ‫یەکخ‬ ‫ئەمانیش نەیانتوانیوە ی ئەم ئاینانە لە م ڕێیەکی ڕێ‬ ‫کە ڕەنگە‬ ‫ونکە خودێ‬ ‫؛ بەچەند‬ ‫وانی ت�ر‪.‬‬ ‫کی هزری‬ ‫دەربچێ‪،‬‬ ‫چ‬ ‫ئە‬ ‫ە‬ ‫تر بگرنەو‬ ‫ورتار ببن‪،‬‬ ‫بۆ‬ ‫شقێ‬ ‫رەخودێی ق‬ ‫خودێکانی‬ ‫کە ئەنجامێکمان اتەوە یان تەنیا مە دراوەکان و‬ ‫ف‬ ‫جێی هەمو‬ ‫لەخۆگرتوە‪،‬‬ ‫شتی لێکبد‬ ‫ەین کە ڕێپێ‬ ‫و‬ ‫نەیانتوانیوە‬ ‫ە یادی بک‬ ‫یان هەڵداوە‬ ‫فریشتە و شەیتانیان ن گــــرتبێتەوە سر ەاڵم نابێ ل‬ ‫شتەوە سەر‬ ‫رەخودێکانیا‬ ‫بێ ‪ .‬ب‬ ‫ك‬ ‫وە لە سرو‬ ‫و کۆمەڵێ چێ جێی ف‬ ‫لە سەرەتا‬ ‫‪.‬‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ەت‬ ‫مانیش پێدە‬ ‫ە هێماکا‬ ‫ت ڕوتکراون‬ ‫سیتیدا‪ ،‬کە‬ ‫بو‬ ‫ئە‬ ‫خودێکاندا‪.‬‬ ‫ر لە سروش‬ ‫ریۆ‬ ‫و ئاینە تاک‬ ‫رەتای تێگەیشتنی مرۆ ی و دوات‬ ‫داهێنانی ڕۆبۆتی کی جگار زۆر‬ ‫نێ‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫انی بە پێوان‬ ‫رەیەکی هێ‬ ‫دی��ارە لە‬ ‫دیارە باوەڕی ئاینی لێکدانەوەک‬ ‫نێراوە‪ ،‬ژما‬ ‫ک �راون بە‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ربۆیە‬ ‫مرۆدا‬ ‫رس‬ ‫و‬ ‫لە دەوروبەری؛ هە و ڕۆڵی ئاین لە ژیانی اتوە‪ .‬بۆ سەر م��ا ستیەکان لێکدراون ی بەتوانای‬ ‫ۆنسێپتە زان‬ ‫ه‬ ‫چەتەوڵێک‬ ‫رن‬ ‫ی بەسەردا‬ ‫ە ک‬ ‫ۆئەوەی کە‬ ‫زانستی ئەمڕۆ ساکا ی گــــەورە‬ ‫سروشت‪ .‬خۆ ل ەلۆجیەك ب‬ ‫کا‬ ‫و گۆڕان‬ ‫تێگەیشتنی‬ ‫هەم تەکن‬ ‫ت قەتیس‬ ‫لێدەربچێ‪.‬‬ ‫درێژی مێژ کی ترە لە‬ ‫لە سروش‬ ‫ۆ‪،‬‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫ناغێ‬ ‫جۆر‬ ‫انینە‬ ‫شتنی مرۆ‬ ‫م پەیوەستە‬ ‫زانست قۆ ی نێوان ئەم دو ڕو دوك گۆڕاون‪ ،‬لەو ڵبەت تێگەی‬ ‫هە‬ ‫دابێ‪ .‬هەر‬ ‫هە‬ ‫ک‬ ‫وام دەبێ‪ ،‬کە ئەمیش وشت‪ ،‬هەم‬ ‫جێی ئەوی‬ ‫ڕەنگە ناکۆ ی لە قاڵب‬ ‫و هەربەردە‬ ‫مرۆ لە سر‬ ‫ن‬ ‫ست‬ ‫یا‬ ‫ان‬ ‫چ‬ ‫این هەم ز‬ ‫ێ‬ ‫هی‬ ‫تێگەیشتنی‬ ‫اب‬ ‫ورودرێژەدا‬ ‫ئ‬ ‫هەردوکیان بۆ ن ردەوامبونی‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫کی‬ ‫ۆ‬ ‫ک‬ ‫سروشت‪.‬‬ ‫نا‬ ‫ە‬ ‫خۆ ڕەنگە‬ ‫بەاڵم لەو‬ ‫بە ب وام گوڕانی‬ ‫‪.‬‬ ‫ەگرتوەتەوە‬ ‫لە بەردە‬ ‫ریانی ن‬ ‫بەجۆرێك‬ ‫ت ی مرۆ پێویست بن‪ .‬هەریەکەیان‬ ‫ئارام‬ ‫سروشتیەکان‬ ‫دی��اردە‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.