www.facebook.com/lvinscience2
S c i e n c e
N e w
ژمار ه ( ،)12کانونی دووهمی 2012نرخ ( )2000دینار
بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران
رەنگی چاوت بۆ هەمیشە بگۆڕە ئایا گەورەکردنی مەمک دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟
پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن
گەڕانی بێوچان بەدوای تەنۆلکەی خودا
پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەش
جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەنزیکماندایە بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟
شۆربای قاچەمریشک پەستانی خوێن چارەسەردەکات
مازدا 2012
سهرنووسهر
تی نوێ دی زانس ساڵیا
ەئیمڕۆ بن. دا زاناتر ل دات لەسبەیی ستافیمانو ب رەڕایی کەم ستی وهانی خەلک رییمان ،سە هەموو ئەو ۆڤاری (زان کا رەڕایی تازە جەستەیمان ) ،گ ئەوە سە دەتوانیین انی م��ادیو وبوونەوەی ژمارە ( ١٢رێک کە بۆ اند .ئێستا ەرەڕای�ی زی وهەم .گۆڤا ڕ � ە س �وو ()٥ی ێپ ایی کوردی بەباڵ ە ساڵی دو انەمان لەمساڵەدا ت ینەوە ه�ەم گ ەڵ پێدەنێت م ۆ ە ک ش ک )٢٠١کێ ب زانستییەکانی پێشکەشی ساڵی( ١ نوێ) شتێکی نوێ وێنەری ک��ورد دڵنییا ڵو رووداوە ی مانگی ()١ ەلۆژیا) خ هاتووە زانستییەکان هەموو هەوا ڤارە ەکن ییە انگێک نەک گرنگتریین گۆڕانکار ایەتی دەبێت بکات .ئەم گۆ ناوی (لڤین زانست و ت ی ( )٩م رە ر ۆڤ هان ،بەڵکو یەکەم ژمارەی لەژێ �ارە ()٢ت��اوەک �و ژم ��ا دواوە جی لەسەر داهاتوویی مر منداڵەکانیاندا ی () ١٠بە ەوەو ل �ەژم� کارییگەریان کە لەگەڵ ب�ڵاوک �رای � و لەژمارە .ئەم کە هەموویی ی ستی) ێ) گۆڤارەدا بەو زمانەی نییابێت کە ێنێتەوەو دڵ بەناوی (لڤینی زان ۆڕدرا بە (زانستی نو الیەن لەم ە ۆهەمیشە گ وێت بخو ناوەکەی ب ەوە بێت ،پرۆژەیەکە ل ستی پێدەد یبەتیمان بۆ ک ان نێ ز شا سوپاسی تا نی ی و ای نا د و ر ە . ە م ه ە ە ەکە راست ی انیای لڤین) ئەم ساڵەدا گۆڤارە ب (لڤین) بۆ پڕکردنەوە کان ،پرۆژەی ۆمپ لەکۆتایی ۆ ک ی ان کۆمپانیا ز ەموو کارمەندانی (ک کاک (هێمن کوردی و ردی سادە و ه نێوان کۆمەڵگایی رۆژ بە زمانێکی کو رسیارە بەڕێوەبەران ستا (ئەحمەد میرە)و ەم پاڵنەری کەنو ه انەوە بەپ زانستی ی مامۆ بۆ گەیاندنی پرۆژەیەکە بۆ واڵمد ۆژەیەکە بۆ بەتایبەت هەم داهێنەری پرۆژە مان بوون. تیوانی مادی ک��وردی ،پر باقر) کە هاواڵتیان، پرۆفشناڵو بە انی کورد. کۆمەڵگایی عنەوییو هەم تاکە پش سانی دلێرو ج ەن زانستییەکانی گ گەورە الی رۆژنامەنوو هەم مە ه �ەم �وو دەم ی ویستویەتی بۆ ە دروستکردنی خولیای ) لەمساڵەدا سوپاس گ �ۆڤ��اری (ل�ڤ��ی�ن) ک � مان بوون. دا یی ان ێ و نو نامە وڕێ �ی گۆڤاری (زانستی وارچیوەی کاری رۆژ و هەلی رۆح �س �ووک رەکانماندا هاوکارو ها ری (لڤین) وهەم لەچ ۆڤا کا ت نوێ بێت وسەرانی زانستی بگرێ کورتی لەڕاپەراندنی ڕێوەبەری هونەریی گ ژم��ارەی �ەک .دەستی نو ن بکات ،بە پاس بۆ بە ک�ە ه�ەم�وو ت یا و شت گاداری س کا ی) ەنەخشێنێت. کارب ن بۆ برخسێنێتو پادا ەوڵیداوە ئا �اک (شێرکۆ خ��ان��زاد ابی خۆی د ه یا � ین ۆشەویستانە ک ای ووس . ن ت ی و دروستبکا بەهونەر م بێت خ ن می زانستی کانی جیهانی سەردە کات .گۆڤارەکەمان هەموو ئەو نووسەرە ودا بەخامە قەڵە ییە زانستییە ڕانکاریانە ب ی راب���ردو ۆ سوپاسی وەی یەکساڵ ر گ کا و لەکۆتاییدا ە ان بۆ ئ گۆڕ هەندێکجار ن کە لەما . پێی توانا بەدواداچوون اڵی بوونی ش دەکەی هاوکارییان کردیین زانستخوازە ک بە ۆ ل پێ رییو انەت سە ن سەرەڕایی تازەکا روداوە گرنگەکان ،تەن جیهان زانستییەکانیا م بۆ ئەو ( )٢٠٠٠کە و مانگێک ە مو ەال ڵو زانستییەکانی سوپاسو س اڵتمان دەنێرین کە ه جار بەچاویی لەگەیاندنی هەوا یین گۆڤارە لەناسراوتر گمەنەی و وەو هەندێک هەندێک شەکان دە دەک�ەن�ەوە ە رەکەمان دەبەنەوە ماڵ ��اگ��ادارم��ان کەوتووە. دەک���ەنو ئ زۆر بوو ،بەشێک لەکێ کانە گۆڤا ردییە ەیری ەمان لەمساڵەدا کێش ەموو باڵوکراوە کو تایبەتە رەخ��ن �ەوە س ڕییەکانمان. هاوبەشی ه ەو کەموکو کیتریش ت لەهەڵ کێشەیی نازانستییەوە ،بەشێ ها بنیاد بنێ ەیەوێت تەن و ی � �ت �ەزان�س� ستی کە د ب ڤارێکی زان بەگۆ ebook.c
om/lvins
cience2
Sci e n c eکانونی ژماره (،)11
New
)2000دینار نرخ ( می 2011 دووه
میرات گری لڤینی زا نستییه
Science
دهکاریی
ور
New
ژماره ( ،)10تشرینی دووهمی 2011نرخ ( )2000دینار
نهخۆشییهکانی جنۆکه
لهروانگهی زانستو ئایینهوه
هۆکاری بوومهلهرزهکهی وان
ژماره 9
، تشرینی یه کهمی 2011
نرخ
()2000 نفلۆنزای باڵنده ()2000 مهترسییهکانی ئه 6 زیاد دهکات دینار
2
ژماره
/lvinscience
،تهموزی 2011
book.com
نرخ
دینار
ئیترخوێ
نمهبهخشن
لهمهود واخواردنی ئێک سپایهرناخۆن
ئایفۆن
ئه وجاسوسهی ههمیش
هلهگهڵتدایه
لهکات ی شۆفێریدا ئاگاداری شێرپهنجه بن
ک ۆتاییجیهان
بۆلهمانگ یرابردوودا ه یچرووین هدا؟
( )4000مادهی کیمیاوی کی بۆگه اڵیدرههختهکانزهردد دۆزرایهو پیشوازییههبلهن؟
ئاو
لهتهکنهلۆجیاشدا وهک دهرمانی ههورێک باران نابارێت
رهساتێکی تان بۆ کا خۆ ده بکهن وره ئاما گه )2
نرخ ()2000
ژماره 7
00
magazin
e
com/sci
ence
بهرمۆدا
بهرزهکان ژنهبااڵ شبوونیان توو ئهگهری جه زیاتره بهشێرپهن
زانس
nce2
دینار
ههموو دهردێک
مهترسی نوێی حهپی مهنع
ویکیلیکس:
شهڕی واڵته زلهێزهکان لهسهر یاقوتی بهستهڵهکی باکور سهرههڵدهدات
لهرێگهی مریشکهوه ئهگهری دوباره دروستکردنهوهی داینهسورهکان ههیه
سێکسی الدهری پیاوانی خساریان کهری رو ئێسکهپهی سرێنهوه به دهنا ههستی یهک چاویلکه الکدهکات شهشهم چا
هست ه سهگ کات ه ده رپهنج بهشێ باری ن کا ده واوه؟ سهرکر ن ته ئایا ونییا و دهر دوو ه ک کاتدا ل بیت؟ ز ده ۆن لهیه جیاوا چ وێنی ش
ربازیی یین؟
ن ئا
یای نانۆ؛ گژ کنرهلۆ هیتهمه ت زانستی سێگۆش تهمهن درێژ دهگکاهیهکی دهوامه یزیا بهر رێ یف ی
کانی زانست کردنهوه بومهلهرزه بۆ کهم لهمانگی تینوێتی همهزاندا ر
ی
کان ییه
ازار کهم ویستی ئ خۆشه
هی ش
گۆ
سێ
به
ۆدا
رم
دوای دا به هرنێت ێین؟ نت بگهڕ چۆن لهئی ستدا ی را انیاری ز زیۆن
ست
را
هلهف
دنی ت
زانیت
ێت ب
ڵتهی ه
هتهو یج د تووش کهی بیت؟ ڵ ده د
ئهو
گهره
یرکر سه ێشان ههیه یک زیانی ێنده ه
رهی هاککه
ۆمان
نخ
چۆ
دهکاتهوه
ok.co
inscie
سیح ت یا
w.fa
m/lv
www.lv
inpress.
ww
cebo
رخ (0 رهو بهران نبه یانله20 ،8گئهیلولی 11وه دهچن ژماره ووکبوونه بچ
ئابی 2011 ،
فایلی تایبهت لههه به موو نۆبڵی 2011
سپیهاویندا ئاگاداری هاککهری رهش و له چاوو پێستان بن
ی ساردی واردنهوه خ دهکات؟ دهرونمان چی له
دینار
www.face
تیۆری رێژهی ی ئه ب چیده نیهشتا ڵێنموعجیزه؟ داگیرساندنی جگهرهیهک تهنۆلک ه یین لهرزیی یخێراترله خێ رای یروونا
ئایائ هنیش تایینههمان چارهنووسین
کانی بهک زیانه
نۆ مانگه ی گهشتی وردهکاری ی مهریخ ههساره بهرهو
www.lvinpress.com/science magazine
شهرمنهکان خۆشهویستن
یوتنیدهبێت؟
ی لهیزهر ارهێنان
وریاسیتی کی ر مهریخ لهسه دهکات؟ چی
جنۆکهچییه؟
سلێمانی
ۆڵهکانی
یزهر لهه له
www.facebook.com/lvinscience2
www.fac
یح وێنهر ن
ککهر لهها
رێمی ی هه
کومهت
هکان
کرد؛ هاک
یج
زین؟
بپارێ
بۆ لڤ
ی زان ین
دوێت ی ده ست
www.facebook.com/lvinscience2
S c i e n c e
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
N e w
ژماره ( ،)12کانونی دووهمی 2012نرخ ( )2000دینار
بومەلەرزەو هەستی گیانلەبەران
رەنگی چاوت بۆ هەمیشە بگۆڕە ئایا گەورەکردنی مەمک دەبێتە هۆی شێرپەنجە؟
پێش سێ رۆژ لە بومەلەرزە بۆقەکان ئەو ناوچەیە جێدەهێڵن
گەڕانی بێوچان بەدوای تەنۆلکەی خودا
پەیامە سەرنجڕاکێشەکانی لەش
جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەنزیکماندایە
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
شۆربای قاچەمریشک پەستانی خوێن چارەسەردەکات
مازدا 2012
بۆچی زۆمبییەکان نامرن؟
No.12, January 2012
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی. کوردستان .سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهو ه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
18 16 38 30
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
تەندروستی
4
ی خوێن
ك زەخت چە مریش ۆربای قا بەزێنێت ش دادە نزیكەی یەك میلیارد كەس واتە (یەك لەسەر حەوتی) سەرگۆی زەوی گیرۆدەن ب��ەدەس��ت پەستانی ب��ەرزی خوێنەوەو ب��ەردەوام رێژەكەیان روو لەهەڵكشانە، كۆنتڕۆڵكردن ی��ان چ��ارەس��ەری ئەم پەستانە یەكێكە لەكێشە سەرەكییەكانی مرۆڤایەتی لەبواری تەندروستییدا، دەب��ێ��ت��ەه��ۆی نەخۆشییەكانی دڵو دەم��ارو ،ئەگەری رودان��ی جەڵتەی دڵو م��ێ��ش��ك زی�����اددەك�����ات، خواردەمەنییەكان دەوری گرنگ ل��ەك��ۆن��ت��ڕۆڵو چ��ارەس��ەری ئەم نەخۆشییەدا دەبینن ،لەراستیدا رێ��ج��ی��م��ی خ����ۆراك ب��اش��ت��ری��ن رێگەیە بۆ كۆنتڕۆڵی پەستانی خوێن ،یەكێك ل��ەو خۆراكە گونجاوانە ،شۆربای مریشكە، س����وودەك����ان����ی ش���ۆرب���ای مریشك زۆرە ،یەكێك لەوان یارمەتیدانی چ��ارەس��ەری سەرماخوردەییە.
شۆربای مریشك تەنیا یارمەتی چ��ارەس��ەری سەرماخوردەیی ن���ادات ،بەڵكو زختی خوێنیش دادەب��ەزێ��ن��ێ��ت، توێژەرانی ژاپۆنی كە لەسەر رێجیمی خواردەمەنی كاریگەر لێكۆڵینەوە دەكەن ،دەڵێن "پروتینەكانی نێو شۆربای قاچی مریشك كاریگەری درێژخایەنیان هەیە. ق��اچ��ە مریشك ه��ەڵ��گ��ری ژم��ارەی��ەك��ی زۆر پروتینە ،وەك��و دەرم��ان��ی چ��ارەس��ەری پەستانی خوێن كاردەكەن .توێژینەوە جیاوازەكانی پێشتری توێژەرانی ژاپۆنی كە كار لەسەر رێجیمی خواردنی كاریگەر لەسەر پەستانی خوێندەكەن ،ئ��ەوەی سەلماندبوو شۆربای مریشك كاریگەری ئیجابی لەسەر پەستانی خوێن هەیە .هەڵبەت شێوازی ئامادەكردنی شۆرباكە زۆر گرنگە. جیاوازی شۆربای سنگی مریشكو قاچی مریشك ب��ۆن��م��وون��ە ش��ۆرب��ای سنگی مریشك تەنیا بۆماوەیەكی كەم كاریگەری لەسەر پەستانی خوێن دادەنێت .یەكێك لەپرۆتینەكانی ناو شۆربای سنگی مریشك ،پرۆتینی كالژنە دەبێتەهۆی دابەزینی ( .)ACEكۆنتڕۆلی ( )ACEدەبێتەهۆی كۆنتڕۆڵی لێدانی دڵو لەكۆتاییدا كەمكردنەوەی قەبارەی خوێنی گواستراوە لەناو دەمارە خوێنبەرەكان. چونكە بڕی ئەم پرۆتینە لەشۆربای سنگی مریشكدا زۆر ك��ەم��ە ،خ��واردن��ی ئ��ەم شۆربایە
ك���اری���گ���ەری ئ����ەوت����ۆی ل��ەس��ەر پەستانی خوێن نابێت .توێژەرانی ژاپۆنی لەتوێژینەوەكانی خۆیاندا لێكۆڵینەوەیان لەسەر ك��اری��گ��ەری ش��ۆرب��ای رانو قاچی مریشك لەسەر پەستانی خوێن كردووە. ئەم شۆربایە بەهۆی رواڵەتی ناشیرینیەوە زۆر كەس حەزیان لەخواردنی نییە ،هەڵبەت لەسەرەتادا لەسەر مشكە تاقیگەییەكان كە پەستانی خوێنی بەرزیان هەبوو تاقیكرایەوە. ئەنجامی ئەم لێكۆڵینەوەیە توێژەرانی ژاپۆنی تووشی سەرسووڕمان كرد. تێكەڵەیەك لەچوار پرۆتینی كاریگەر شۆربای مریشك جیا لەوەی سەرچاوەیەكی خۆراكی گونجاوە بۆ دابیینكردنی ڤیتامینەكانی ()Dو كالسیۆم ،چوار پرۆتینیشی تێدایە كە رۆڵێكی گرنگیان لەكۆنتڕۆڵی پەستانی خوێندا هەیە ،ئەم پرۆتینانە كاریگەری درێژخایەنیان ل��ەس��ەر پەستانی خوێن ه��ەی�ەو لەهەندێك لەمشكە تاقیگەییەكاندا ،پەستانی خوێنی بەرز بەتەواوەتی چارەسەر دەكات. لێكۆڵینەوەی توێژەرانی ژاپۆنی پێشتر كاریگەرییەكانی ماسی تۆنو ماسی ساردینیان ل��ەس��ەر داب��ەزان��دن��ی خ��وێ��ن سەلماندبوو. لەئێستادا دەكرێت شۆربای قاچە مریشك بەرێجیمی خ��واردەم��ەن��ی ك���ەم خ���وێ بۆ كۆنتڕۆڵی پەستانی خوێنو لەوانەیە دەرمانی كۆتایی ،زیاد بكرێت.
تهندروستی
5
تووشـبـووان بەئایـدز مـنداڵـیان دەبێـت؟ و :زانستی نوێ بەکارهێنانی ب��ەرب�ڵاوی دەرمانەکانی دژە (رتروڤایرۆس) ب��ووە بەهۆی ئ��ەوەی ژم��ارەی تووشبوان بەنەخۆشی ()HIV ل���ەس���ەران���س���ەری ج��ی��ه��ان��دا کەمببێتەوە ،بارودۆخی ژیانی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ت��ەن��دروس��تو تەنانەت دروستکردنی بنەماڵە بۆ ئەم جۆرە کەسانە مژدەبەخشە. س���ێ دەی����ە ل��ەوەوپ��ێ��ش ئایدز لەجیهاندا باڵوبوویەوە، لەسەرەتای دەی��ەی چوارەمدا دروش���م���ی بەسفرگەیاندنی ژم���ارەی ت��ووش��ب��ووان ،بەسفر گەیاندنی ژم��ارەی م��ردووان، بەسفرگەیاندنی ه��ەاڵواردن��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب���ەه���ۆی ئ��ەم نەخۆشییەوە ،بووە بە دروشمی س��ەرەک��ی .بەپێی پالنێک کە دان���راوە ژم���ارەی تووشبووان بەهۆکاری کرداری سێکسییەوە لەساڵی ()٢٠١٥دا دەبێت ببێت بەنیوەو ئەگەری لەدایکبووانی ک��ۆڕپ��ەڵ��ەی ئ���ای���دزی ببێت بەسفرو دەرمانی کارییگەر بۆ چارەسەری ( )١٥میلیۆن کەس لەتووشبوان فەراهەمبکرێت. ه��ەروەه��ا ت���ۆری پ��ارێ��زگ��اری کۆمەاڵیەتی بۆ تووشبووانی ئەم نەخۆشییە دابینبکرێت. گ��واس��ت��ن��ەوەی ڤایرۆسی ئایدز لەدایکی نەخۆشەوە بۆ کۆرپەڵە یەکێکە لەرێگەکانی تووشبوون بە نەخۆشی ئایدز. ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوەش��دا ژنو مێردی زۆر ه��ەن ک��ە یەکێکیان یان ه���ەردووک���ی���ان ت��ووش��ب��ووی��ی ئایدزنو ب��ڕی��اردەدەن منداڵیان ببێت .لەهەندێککاتدا منداڵی ساخ دروستدەبێتو لەهەندێک بارودۆخدا ئەگەری تووشبوونی منداڵەکە بەڤایرۆسی ()HIV هەیە لەبەر ئەم هۆکارانە: -١ئەگەر دای��ک ئایدزی بێتو ب��اوک س��اغ بێت :ئەم ژنو مێردە باشتروایە پیتاندنی
دەستکرد ئەنجامبدەن .لەم ش����ێ����وازەدا ب����اوک ت��ووش��ی نەخۆشی نابێت ،بەاڵم ئەگەری ئ��ەوە هەیە منداڵەکە بەهۆی شلەمەنییەکانی لەشی دایکەوە تووشی نەخۆشی ببێت. -٢ئەگەر ب��اوک ئایدزی بێتو دای��ک س��اغ بێت :لەم ب���ارودۆخ���ەدا زۆرب����ەی کات دوای���ی ش��ت��ن��ەوەی سپێرم کە بریتییە لەجیاکردنەوەی لەشلەی مەنیو لێکۆڵینەوە لەسەر ئەوەی ئایا ڤایرۆسییە یان نا؟ دوایی ئ��ەوە پیتاندنی نێو منداڵدان ب��ەدەس��ت��ک��رد ئەنجامدەدرێت ی���ان س��پ��ێ��رم راس��ت��ەوخ��ۆ بۆ نێو منداڵدان دەگوازرێتەوە. شتنەوەی سپێرم رێگەیەکی زۆر کارییگەرە بۆ کەمکردنەوەی ئەگەری تووشبون بەئایدز. ئ���ەم رێ��گ��ای��ان��ە ت��ەن��ان��ەت لەواڵتە پێشکەوتووەکانیشدا، تێچوویان زۆرەو گرانن .بۆ جێگرتنەوەی ئ��ەم شێوازانە لەدەرمانەکانی دژە رتروڤایرۆسی ()Tenofovir وەک�������و و( )Emtricitabineس��وود وەردەگیرێت ،دەتوانێت ئەگەری ت��ووش��ب��وون ب��ە نەخۆشییەکە ت��اوەک��و ()%٤٤داب��ب��ەزێ��ن��ێ��ت.
ئ���ەم دەرم���ان���ان���ە ل��ەق��ۆن��اغ��ی سێهەمی تاقیکردنەوەدان ،بۆیە بەکارهێنانیان لەواڵتانی وەکو تایلەندو زیمبابۆیو کینیا قسەی زۆری پزیشکیو ئەخالقی لێکەوتووەتەوە. -٣ئەگەر دای��کو باوک هەردووکیان ڤایرۆسی بن :لەم بارودۆخەدا باشتروایە هەردوو مێتۆدەکەی س���ەرەوە پێکەوە ئەنجامبدرێت. سکپڕی لەژنانی تووشبوو بەڤایرۆسی ()HIV گ��واس��ت��ن��ەوەی ستوونی یەکێکە لەناسراوتریین شێوەکانی گواستنەوەی ڤایرۆسی (.)HIV ئ����ەم ڤ���ای���رۆس���ە دەت��وان��ێ��ت لەسەردەمی سکپڕیداو لەکاتی منداڵبوونو سەردەمی شیرداندا لەرێگەی دایکی ئ��ال��ودەوە بۆ منداڵ بگوازرێتەوەو ئەویش تووشبکات .بەاڵم لەئیمڕۆدا بەبەکارهێنانی رێنماییەکانو دەرم���ان���ەک���انو بێبەشکردنی منداڵ لەشیری دایک ئەگەری تووشبوونی منداڵ ب��ە()HIV دادەبەزێت بۆ کەمتر لە(.)%١ ئامارەکان پیشاندەدەن ئەگەری تووشبوونی منداڵ ب��ە()HIV بەهۆی شیری دایکەوە بریتیە
لە()%٣٠و ئەگەری تووشبوونی ک��ۆرپ��ەڵ��ە ل��ەک��ات��ی سکپڕییدا ( ١٥تاوەکو )%٢٠و ئەگەری تووشبوون لەکاتی لەدایکبووندا (.)%٥٠ لێکۆڵینەوەکان پیشانیدەدەن سکپڕی ک��اری��گ��ەری لەسەر پ�����رۆس�����ەی ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ە ن���اب���ێ���ت ،ب�������ەاڵم دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی ک��ەم��ب��وون��ەوەی کاتی (لنفوسیتەکانی) ()T+CD4 ک��ە پێشتر ب��ەه��ۆی ()HIV وە الوازب�����وون .لەدایکانی تووشبوو بەئایدز ،کەمبوونەوەی ژمارە لنفوسیتەکان ()CD4+T دادەب�����ەزێ�����ت ب���ۆ ()٢٠٠ ت��اوەک��و ( )٢٥٠دان��ە لەهەر میلی لیترێکدا ،بۆیە مەترسی هەوکردن زیاد دەکات .ژمارەی ئ��ەم لنفوسیتانە لەکەسێکی ساخدا نزییکەی ()١٥٠٠دان��ە لەهەر میلیمیتر خوێندا. چ فاکتەرگەلێک لەگواستنەوەی ڤایرۆس لەدایکەوە بۆ منداڵ کارییگەرە؟ لێکۆلینەوەکان پیشانیدەدەن گرنگتریین فاکتەر کە شانسی ت����ووش����ب����وون ب����ە ()HIV دیاریدەکات ،ئاستی (ڤیروال) (ژم��ارەی ڤایرۆسەکان لەهەر
میلی لیتر خوێندا)ی دایکو ژم�������ارەی ل��ن��ف��وس��ی��ت��ەک��ان��ی ( )CD4+Tنێو لەشیەتی. بەواتایەکیتر هەرچەند ژمارەی خ��ان��ە ب��ەرگ��ری��ی��ەک��ان زی��ات��رو ڤایرۆسەکان کەمتربێت ،شانسی بەدنیاهاتنی منداڵی ساخ زیاترە. فاکتەرێکیتر ک��ە دەت��وان��ێ��ت یارمەتی ساغبوونی منداڵەکە بدات ،بریتیە لەکورتکردنەوەی ک��ات��ی دڕان�����ی (ئ��ام��ن��ی��ون)و لەدایکبوونی منداڵەکە .بۆ کەمکردنەوەی مەترسی ئەم کاتە دەبێت کەمتربێت لە()٤ کاتژمێر. تەندروستی گشتی دایکو خ���واردن���ی گ��ون��ج��اوو کاتی سکپڕیو حەسانەوەی پێویستو وەرگرتنی قەرەبووکەرەوەکانو وەرزشو ب��ەک��ارن��ەه��ێ��ن��ان��ی جگەرەو کەمکردنەوەی کافیین دەتوانێت کاریگەری لەسەر تەندروستی کۆرپەڵە هەبیت. ه��ەوک��ردن��ەک��ان دەت��وان��ن ئەگەری تووشبوونی کۆرپەڵە بەڤایرۆسی ()HIVزیادبکەن. ب��ۆن��م��وون��ە ئ��ەگ��ەر دای��ک��ەک��ە نەخۆشی هیپاتیی ( )Cهەبێت ئەگەر گواستنەوەی ڤایرۆس دووبەرامبەر دەبێتەوە.
6
تەندروستی
پهیام ه سهرنجراكێشهكانی لهشی مرۆڤ بۆ نهخۆشییهكان لهشی مرۆڤ رێگهی سهیرو سهرنجڕاكێشی بۆ ناردنی نیشانهكانی ئاگاداركردنهوه ههیه ،ئهم نیشانانه لهراستییدا ههندێك نهێنی لهش دهگێڕنهوه ،بۆ نموون ه ئایا دهزانن پێكهنین دوای ههر ژهم ه خواردنێك چ كارییگهرییهك لهسهر لهش دادهنێت؟ ئایا دهزانن سپی بوونی قژی سهر نیشانهی چ پرۆسهیهكه لهناو لهشدا؟. لهشی مرۆڤ بهدرێژی تهمهنی كهسهكهو نیشانهی زیرهكانهی هۆشیاركردنهوه پیشاندهدات ،بهاڵم زۆربهی خهڵك بههۆی تێنهگهیشتنیان لهنیشانهو پهیوهندییهكاننیانو پهیام ه گرنگهكانی لهش ،ئهو دهرئهنجامه لهبیر دهكهن ك ه دهبێته هۆ ی تێكچوونی باری تهندروستی.
تەندروستی
ههندێك لهو نیشانانه: -١دروستبوونی ئ��ازار لهقولهپێدا نیشانهیهكه بۆ كێشهی كۆلسترۆڵ ،بهوتهی ش����ارهزای����ان ب���وون���ی ئێش ل �هق��ول �هپ��ێ��داو ئ��ام��اژهی �هك �ه دهتوانێت نیشانهی سهرهتایی لهزیادبوونی بۆماوهیی ئاستی ك��ۆل��س��ت��ڕۆڵ��ی خ��وێ��ن بێت، ل�هراس��ت��ی��ی��دا دروس��ت��ب��وون��ی ك���ۆل���س���ت���ڕۆڵ ل���هن���اوچ���هی زهردی ئاكهیل دهبێتههۆی دروستبوونی ئهم ئازاره. چارهسهر: ئهگهر ههستان بهبوونی ئ���ازار ب��ۆم��اوهی س��ێ رۆژ ی��ان زی��ات��ر لهقولهپێدا كرد بۆتاقیكردنهوهی كۆلسترۆڵ س��هردان��ی پزیشك بكهنو بهتایبهتی ئ�هگ�هر پێشینهی نهخۆشییهكانی دڵ لهناو بنهماڵهكهتاندا ههیه. -٢بههێز بوونی سییهكان، پ��ی��ش��ان��دهری ك �هم��ب��وون �هی ئ����هگ����ری ت���ووش���ب���وون���ن بهنهخۆشی (ئهڵزایمهر) یان (خهڵهفان)ه. ل���ێ���ك���ۆڵ���ی���ن���هوهك���ان پ��ی��ش��ان��ی��دهدهن ك �هچ��االك��ی س���س���تو ن�����هخ�����وازراوی ی سییهكان دهبێته هۆی ئهوه ئۆكسیجنی ك�هم��ت��ر بگات ب �هم��ێ��ش��ك ،ب��ۆی �ه م�هت��رس��ی تووشبوون بهخهڵهفان یان ئهڵزایمهر زیاد دهكات. چارهسهر: بۆ قهرهبووی ئهم كێشهیه تێبكۆشن ههناسهی ق��ووڵ ههڵكێشنو ب��ۆم��اوهی ()5 خ��ول �هك ك����رداری ههناسه ه�هڵ��م��ژی�نو ه �هن��اس �هدان �هوه ئ��هن��ج��ام��ب��دهن ،ئ���هم ك���اره دهب��ێ��ت �هه��ۆی ب�هه��ێ��زب��وون��ی س��ی��ی �هك��ان ،چ��ون��ك �ه ئ�هم�ه دهب��ێ��ت �هه��ۆی ب�هه��ی��زب��وون��ی س���ی���ی���هك���انو گ��هی��ان��دن��ی ئوكسیجنی زیاتر بهمێشك. ئ���هگ���هر ئ���هم���ك���اره ش��هش ج��ار ل���هرۆژدا ئهنجامبدهن سییهكانتان ل �هس �هدا ()٢٠ بههێزتر دهبێت. –٣سپیبوونی قژ پێش
گهیشتن ب�هت�هم�هن��ی ()٣٠ س��اڵ��ی ،نیشانهیهكی گرنگ ل���هت���ووش ب����وون بهكێشه تیروییدییهكانه. ش��ارهزای��ان��ی (تیرویید) ل��هس��هر ئ���هو ب���ڕوای���هن كه ن��اه��اوس �هن��گ��ی ل �هچ��االك��ی (ت��ی��روی��ی��دا) دهب��ێ��ت �هه��ۆی دروس����ت����ب����وون����ی ك��ێ��ش �ه ل���هدروس���ت���ب���وون���ی دان����ه رهنگییهكان ل�هن��او سهلكی قژهكهدا. چارهسهر: ئهگهر قژتان لهتهمهنی كهمدا سپی ب��ووه ،ههروهها ئ���هم���هو ل���هگ���هڵ ن��ی��ش��ان�هی ت��ری وهك دابهزینی كێشو كێشهی تێكچوونی سوڕی مانگانه (لهژنان)دا ،دهبێت بۆ پشكنینی رژێنهكان ،سهردانی شارهزایهكی ئهم بواره بكهن. -٤نهخۆشی (پ��ووك) ترسناكهو ئهگهری منداڵبوونی زووت������ر ل�������هوادهی خ��ۆی لێدهكهوێتهوه. ب���هك���ت���ری���اك���ان���ی ن���او پووكی نهخۆش ،دهبنههۆی ك������اردان������هوهی دهرگ�����ای منداڵدانو زوتر لهكاتی خۆی كرانهوهی. چارهسهر: ه �هم��وو رۆژێ���ك بهكره بۆ ددانهكانتان بهكار بهێننو ژن����ی دووگ����ی����ان دهب��ێ��ت ب �هردهوام سهردانی پزیشكی پسپۆر بكات ،لێكۆڵینهوهكان پیشانیدهدهن نهخۆشییهكانی پ��ووك ئهگهری منداڵبوونی زووت���ر ل����هوادهی خ��ۆی له ( )%70بهرزدهكاتهوه. -٥گ���هرم هێشتنهوهی پ���ێ ،ئ��هگ��هری ت��ووش��ب��وون ی ب�����هس�����هرم�����اخ�����وردهی����� كهمدهكاتهوه .كاتێك پێیهكان سارد دهبنهوهو خوێنبهرهكانی ن����او ل����ووت دادهخ����رێ����نو گ���رژ دهب����ن ،ب��ۆی �ه خ��رۆك�ه سپییهكانی ئ���هم ن��اوچ�هی�ه لهگهڵ دهستلهبهربهركانێ ههوكردندا ههڵدهگرنو رێگه بۆ هاتنی میكرۆبهكان بۆ ناو لهش ئاوهاڵ دهبێت.
چارهسهر: بۆیه پێشنیار دهكرێت گۆرهوهی لهپێ بكهنو دڵنیابن لهوهی كه بهگهرمهێشتنهوهی پێكانتان سیستهمی بهرگری لهشتان بهباشی كاردهكات. -٦پێكهنین دوای ههموو ژهم��ێ��ك��ی خ������واردنو ب��ڕی شهكری خوێن دادهبهزێنێت. ش��ارهزای��ان ل �هو ب��ڕوای �هدان ئهو ئهندامانهی كه ئێمه بۆ بهكاریاندههێنیین پێكهنین بۆ وهرگرتنی وزه ،شهكری خ���وێ���ن ب���هك���اردهه���ێ���ن���نو ئ����هم پ���رۆس���هی���ه م �هت��رس��ی ت���ووش���ب���وون ب �هن �هخ��ۆش��ی شهكرهو قهڵهویو تهنانهت ه�هن��دێ��ك لهشێرپهنجهكان كهمدهكاتهوه. چارهسهر: ب��ۆی �ه دوای خ��واردن��ی نانی شهو بهئارامی تهواوهوه لهسهر قهنهفهكهتان دابنیشنو ی س��هی��ری فیلمی ك��ۆم��ی��د بكهن. -٧پ��ی��اس�هو قسهكردن پێكهوه دهبێتههۆی ئ��ازاری پشت. كاتێك پیاسه دهكهینو ق��س��هی��ش دهك���هی���ی���ن ئ��هم ك���اره دهب��ێ��ت �هه��ۆی ئ���هوهی ه�هن��اس�هدانو ههنگاونانمان ه����اوك����ات ن���هب���ێ���ت ،ئ���هم ناهاوئاههنگییه دهبێتههۆی ئهوهی بهشێك لهو زهربانهی ك �هب �هه��ۆی ه �هن��گ��اون��ان �هوه دهك��هوێ��ت ل����هزهوی ،ئ��ازار بهپشت بگهێنێت. چارهسهر: بۆیه پێشنیار دهكرێت لهكاتی رێڕۆیشتندا ئهگهر زهنگی موبایلهكهتان لێدرا دانیشنو واڵم��ی ب��دهن �هوهو ئهمجار درێژه بهپیاسهكهتان بدهن. -٨ف��ش��اردان��ی پێیهكان ل���هس���هر ی���هك���ت���ری پێشبه الوازیو بێتاقهتی دهگرێت. ئهگهر دوای ئهوهی خێرا ههستانه س�هرپ�ێو ههستان ب �هگ��ێ��ژب��وونو تاریكبوونی ب�هرچ��اوت��ان ك��رد ب �هم جوڵه
7
س���ادهی���ه ،دهت���وان���ن خوێن بهمێشكتان بگهێننو الوازیو گ��ێ��ژب��وون�هك�هت��ان چ��ارهس �هر بكهن. چارهسهر: س �هرهت��ا ه���هردوو پێتان لهسهر زهوی دابنێن ،لهدواییدا یهكێك لهپێكانتان بخهنه سهر ئ��هوی ت��ر ل �هو ب��ارودۆخ �هدا تادهتوانن بهپێكانتان فشار لهیهكتری بكهن ،بۆماوهی ( )30چ��رك �ه ئ �هم �ه درێ���ژه پ��ێ��ب��دهن ت���اوهك���و خ��وێ��ن��ی پێویستدهگات بهمێشكتانو ه��هس��ت ب��هب��اش��ی خ��ۆت��ان دهكهن. -٩ف��هرام��ۆش��ك��ردن��ی ئازاری پشت مهترسی لهسهر مێشك دروستدهكات: پزیشكهكان تێگهیشتوون ئ���هوك���هس���ان���هی ك��هزی��ات��ر ل���هی���هك���س���اڵ ت���ووش���ب���وون بهئازاری پشتهوه ،له()%11 ی خ��ان��هك��ان��ی مێشكیان لهوناوچهی كه پهیوهندیداره ب�هك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��ێ��رب��وون �هوه، تیادهچێت .وادی��اره فشاری ك��اردان �هوه لهسهر پشتئێشه، ئهم كارییگهرییه خراپه لهسهر خانهكانی مێشك دادهنێت. چارهسهر: ئ�����هگ�����هر پ��ش��ت��ئ��ێ��ش �ه دروستببێت ،دهب��ێ��ت خێرا س��هردان��ی پزیشكی پسپۆڕ بكهن ،زۆرب�هی پشتئێشهكان ئهگهر زوو سهرنجی بدرێتێ، چارهسهر دهكرێت. ی -١٠قهڵهوی ،ئهگهر روودان�������ی س �هرئ��ێ��ش �هك��ان دووقات زیاد دهكات ،كێشی زی��اد دهبێتههۆی ههوكردنی خوێنبهركانی ناوچهی سهر ك�ه گرنگتریین ه��ۆك��اره بۆ سهرئێشه. چارهسهر: بۆ دابهزاندنی ئێشهكان، كێشی خۆتان داببهزێننو بۆ كهمكردنهوهی سهرئێشهكان رێگای سروشتی بهكار بهێنن، ب�هك��اره��ێ��ن��ان��ی ب���هردهوام���ی دهرم��ان �ه هێواشكهرهوهكان ل���هڕاس���ت���ی���ی���دا ب���ۆخ���ۆی
دهبێتههۆی سهرئێشه. -١١ئ �هگ �هر كێشهیهك لهئهندامی نێرینهی پیاواندا ههبێت ،لهوانهیه ببێتههۆی كێشه بۆدڵ. دوای��ی��ن لێكۆڵینهوهكان پ���ی���ش���ان���ی���دهدهن ،الوازی س���ێ���ك���س���ی ل����هپ����ی����اوان����دا ب��هه��ۆی ت �هس��ك��ب��وون �هوهی خوێنبهرهكانهوهیه ،زۆر پشت بهرێگهی ئینتهرنێتو میدیا مهبهستن ،بهڵكو بۆ پشكنینی ت���هواو س��هردان��ی پزیشكی شارهزا بكهن. -١٢چهمانهوه ،حهزتان ب���ۆ خ����واردن����ی ش��ی��ری��ن��ی زیاددهكات. پزیشكهكان بڕوایان وایه كه چهمانهوه ب��ڕی چوونی خوێن بۆمێشك كهمدهكاتهوه، بۆیه حهز بهماده شهكرییهكان زیاد دهكات ،چونكه كاتێك ب����ڕی خ��وێ��ن ل���هن���اوهن���دی ح���هز ل���هخ���واردن���ی مێشك كهمدهبێتهوه ،گلۆكۆزی كهمتر دهگاته ئهم ئهندامه سهرهكییه، لهكاتێكدا گلۆكۆز گرنگترین خواردهمهنی مێشكه. چارهسهر: ب���هردهوام رێكدانیشنو پ��ێ��ك��ان��ت��ان س����اف ل��هس��هر زهوی داب��ن��ێ��ن ،ف �هق �هرات��ان رێكبوهستێننو سكتان ببهنه ناوهوه ،بهشێوهیهك كهمهرتان ب����هرهو پشتی كورسییهكه رابكێشرێت. -١٣چ��ارهس �هرهك��ان��ی سهرماخوردهییو كارییگهری خراپ لهسهر توانای زاوزێ دادهنێت: ئ�هو دهرم��ان��ان�هی كه بۆ وشككردنی رێژنهكانی لووت بهكاردههێنرێنو لهههمانكاتدا دهت�����وان�����ن ب���ب���ن ب���هه���ۆی ك �هم��ب��وون �هوهی رژێنهكانی دهم��ی م��ن��دااڵنو لهكۆتاییدا توانای زاوزێ دادهبهزێنێت. چارهسهر: بۆیه باشتر وایه لهدهرمانی ئاسایی وهك (ڤیكس) سوود وهربگیرێت. سهرچاوهDaily Mirror :
08
تەندروستی
ژیانێکی چاالکی کۆمەاڵیەتی
دەبێتەهۆی دابەزاندنی کێشی لەش
تەندروستی
نوێ لێکۆڵینەوەیەکی پیشانیدەدات ک��ە ژیانێکی چاالکی کۆمەاڵیەتی لەنێو مشکەکاندا دەبێت بەهۆی س���وت���ان���دن���ی چ������ەوری و دابەزینی کێش ت���وێ���ژەران ل��ەزان��ک��ۆی ویالیەتی (ئوهایو)لەئەمریکا هەستیان بەبوونی پەیوەندی ل���ەن���ێ���وان ب����ڕی چ��االک��ی کۆمەاڵیەتی لەژینگەی ژیانی م��ش��ک��ەک��انو ک��ێ��ش��ەک��ەی��ان کردووە. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ق���ەڵ���ەوی لەکۆمەڵگاکانی سەراسەری جیهاندا ،خەریکە دەبێت ب��ەک��ێ��ش��ەی��ەک��ی س���ەرەک���ی ت��ەن��دروس��ت��ی و ئ��اب��وری؛ ب����ەاڵم ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ی زان����ک����ۆی (ئ���وه���ای���و)ک���ە ل���ەگ���ۆڤ���اری ب��ەن��اوب��ان��گ��ی )Cell (Metabolism دا ب�ڵاوب��ووەت��ەوە ،لەوانەیە رێگەیەکی ئیستراتیژی نوێ ب��ۆ چ��ارەس��ەر دۆزی��ب��ێ��ت��ەوە کە بەندە لەسەر پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییەکان. چ��ەوری��ی��ەک��ان دەک��رێ��ت دو جۆر بن :چەوری سپی کە وزە پاشەکەوت دەکات و چ��ەوری قاوەیی کە وزە دەسووتێنێت. لەکاتێکدا ئێمە لەنێو لەشماندا چ��ەوری سپیمان هەیە ،چەوری قاوەیی کە بۆ کەمکردنەوەی کێش پێویستە بە زەحمەت دروستدەبێت. ب���ەاڵم تیمی ت��وێ��ژەران بەسەرپەرشتیاری پروفیسۆر (ماتیو دوری��ن��گ) گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی گوڕانێکی بچووک لەژیانی جەستەیی و ژی��ن��گ��ەی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی مشکەکان دەب��ێ��ت بەهۆی ئەوەی چەوری سپی لەشیان بگۆڕێت بەچەوری قاوەیی. گروپی مشکەکانی تاقیگە بەپێچەوانەی مشکەکانیترک��ە ژی��ان��ێ��ک��ی وەس��ت��اوی��ان هەبوو-لەژینگەیەکی (بەپیت) دا دەژی��ان ،ژمارەیان ()١٥ بۆ ( )٢٠مشک لەنێو قاپی
گەورەدا بوو ،لەنێو قاپەکاندا ئامێرەکانی وەرزشی و تونێل وخانووی بچووک و ئامێری ی���اری داری��ی��ن��ی ت��وێ توێ دانرابوو. ئ���ەم ژی��ن��گ��ەی��ە نەتەنها کێشەی بیرکردنەوەی زیاتری بۆ مشکەکان دروستدەکرد، بەڵکو دەبوو بەهۆی ئەوەی پ��ەی��وەن��دی کۆمەاڵیەتی لە نێوانیاندا زۆرتر ببێت. س����������ەرەڕای ئ�����ەوەی ه��ەردووگ��روپ��ی مشکەکان –مشکی ئاسایی ومشکی نێشتەجێ ل��ە ن��اوەن��دێ��ک��ی ب���ەپ���ی���ت دا دەژی��������ان – خ���واردەم���ەن���ی ب��ێ��س��ن��ووری چوون یەکیان هەبوو ،بەاڵم ج��ی��اوازی کێشیان بەرچاو بوو .ئەم جیاوازییە لەجۆر و س��ت��راک��چ��ەری چ���ەوری پاشەکەوتکراوی جەستەی مشکەکاندا خۆی پیشاندەدا. پ��رۆف��ی��س��ۆر (دوری��ن��گ) دەڵێت " :سەرسامبووم بە ب��ڕی ئ��ەو چەورییەی لەناو چ���ووە" .مشکەکان تەنها دوای���ی چ��ەن��د حەفتە ژی��ان لەژینگەی بەپیتدا ،بەشێوەی تیکڕا ( )%٥٠چ��ەوری ژێر سکی خۆیان لەدەستدا. ه������ەروەه������ا ک��ات��ێ��ک م��ش��ک��ەک��ان خ��واردەم��ەن��ی چ���ەوری���ان پ���ێ���دەدرا ،ئ��ەو مشکانەی ک��ە ژینگەکەیان ک��ێ��ش��ە و ب���ی���رک���ردن���ەوەی ت����ێ����داب����وو زۆر ک��ەم��ت��ر وەزن���ی���ان زی����ادی دەک���رد. پ��ل��ەی گ���ەرم���ی ب���ەرزت���ری ج��ەس��ت��ەی ئ����ەم م��ش��ک��ان��ە پ��ی��ش��ان��دەری س��ووت��ان��دن��ی چ��ەوری پڕبایەخـی قاوەیی بووکەدەبوو بەهۆی دابەزینی کێش. وروژاندنی مێشک ه���ەر ئ���ەم ت��ی��م��ە ساڵی راب��ردوو پیشانیاندا بوو کە ژی��ن��گ��ەی��ەک��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی پ��ڕ ج��ووڵ��ە دەب��ێ��ت بەهۆی ت����ەن����دروس����ت����ی م��ێ��ش��ک��ی مشکەکان .ئەمە بەهۆی بەرهەمهاتنی مادەیەکە بەناوی
(BDNF) (Brain-Derived
)Neurotrophic Factor ئێستا ئ��ەوان گەیشتوون ب���ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ک���ە ئ��ەم مادەیە بەرپرسە لەدەستپێکی پ��رۆس��ەی گۆڕینی چ��ەوری سپی بە چەوری قاوەیی. بەم زانیارییەوە ،توێژەران دەڵ��ێ��ن دەبێــــت بکرێت گ���ۆڕان ل��ەش��ێ��وازی ژی��ان��دا ل��ەب��ەرچ��او ب��گ��ی��ری��ەت ،یان بەشێوەی دەس��ک��رد گ��ۆڕان لەچەوری جەستەدا چاالک بکرێت. ()BDNFلەنێو جەستەی م��رۆڤ��دا ب��وون��ی هەیە،بەاڵم ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان دەرب����ارەی پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان مێشک و چ�����ەوری ل���ەش هێشتا لەقۆناغی سەرەتاییدایە. ه��ەرچ��ەن��د چ���ارەس���ەرە دەرم��ان��ی��ی��ە س��ادەک��ان هێشتا کێشە دروستکەرن و ناتوانن پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان مێشک و چ���ەوری بکەنە ئامانج، پرۆفیسۆر (دورینگ)هیوادارە بە وروژاندنی بەرهەمهێنانی ب���ک���رێ���ت ()BDNF ل��ەن��ەش��ت��ەرگ��ەری بچووک سوود وەربگیریەت.
تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان س������ەرەڕای������ی ئ���ەم تاقیکردنەوانە ل���ەس���ەر م��ش��ک��ەک��ان، ئ������ەم دۆزی�����ن�����ەوان�����ە ن��اس��ی��ن��ێ��ک دەرب������ارەی پەیوەندی نێوان تەنهایی و نەخۆشی دروستدەکات،
09
پەیوەندییەک کە زیادبوونی ق��ەڵ��ەوەی دەگ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە بۆ پ��ەی��دا ب��وون��ی ئینتەرنێت و تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان،مرۆڤ لەجیاتی پەیوەندی کۆمەاڵیەتی زی���ن���دوو پ��ەی��وەن��دی��ێ��ک��ی��ت��ری دروستکردووە کەهۆکارە بۆ قەڵەوی. ئەم توێژینەوانە دەرخەری ئەو راستییەیە کە پەیوەندییە کۆمەاڵیەتییە زیندووەکان و ه��ێ��ش��ت��ن��ەوەی ت��ۆڕێ��ک لەهاوڕێیان دەتوانێت فشاری رۆح��ی دروستبکات .ئەم فشارە بۆ لەش سوودمەندەو دەبێت بەهۆی دروستبوونی ()BDNFو گۆڕانی چەوری سپی بە چ���ەوری ق��اوەی��ی و ناهێڵێت کۆببێتەوەو قەڵەوی دروستبکات. پروفیسۆر دورینگ دەڵێت "نەتەنها تۆڕە کۆمەالیەتییەکەتان گ��رن��گ��ە ب��ەڵ��ک��و ق��وڵ �یو ئاڵۆزییەکەیو رادەی ب���ەش���داری ئ��ێ��وە گرنگی خۆی هەیە"
ئ������ەو ه������ی������وادارە ک��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان��ی ب��ت��وان��ێ��ت یارمەتیدەربێت بۆدەرخەستنی ک��اری��ی��گ��ەری دەرون���ن���اس���ی کۆمەاڵیەتی لەسەر تەندروستی لەداهاتودا.
تەندروستی
10
تەندروستی
ر ە ن گ ی چ ا و ت بگۆڕە
بەلەیزەر چاوە قاوەییەكان بۆ هەمیشە دەكرێن بەشین پ��زش��ك��ێ��ك��ی ئ��ەم��ری��ك��ی دەیەوێت ببێت بەپێشڕەوی گ���ۆڕان���ی رەن���گ���ی چ���اوی نەخۆشەكانی بەبەكارهێنانی نەشتەرگەری لەیزەر. دكتۆر (گریك هومەر) دەڵێت "تەنیا بەبەكارهێنانی ل���ەی���زەر ل���ەم���اوەی ()٢٠ چ���رك���ەدا دەك���رێ���ت رەن��گ��ە قاوییەكانی چاو بسڕێتەوەو پاشان رەنگی چاو بەرەبەرە دەگ���ۆڕێ���ت ب����ەرەو رەن��گ��ی شین.
ئەم پزیشكە بۆ درێژەدان بەتاقیكردنەوە كلینیكییەكانی ت������اوەك������و ئ�������ەم ش���ێ���وە لەنەشتەرگەری بەكار بهێنێت، تەنیا پێویستی ب��ە ()٧٥٠ ه���ەزار دۆالری ئەمریكی وەك سەرمایە هەیە. ل����ەه����ەم����ان����ك����ات����دا، پسپۆڕانیتری چ��او دەڵێن "دەبێت لەمبارەوە زۆر ئاگادار ب��ی��ن ،چ��ون��ك��ە ل��ەن��اوب��ردن��ی رەنگی چ��او ،پەیوەندی بە هاتنی روناكییەوە هەیە ،كە دێ��ت بۆ ن��او گلێنەی چاو، لەوانەیە كێشەی بینایی بۆ
نەخۆش دروستبكات. ك��ۆم��پ��ان��ی��ای دەرم���ان���ی (ستۆرما مدیكال)كە دكتۆر (ه���وم���ر) س��ەرۆك��ی��ی��ەت��ی، دەیەوێت ئەم پرۆسەیە بخاتە بواری بازەرگانییەوە. ئەم كۆمپانیایە بەراوردی ك����ردووە ك��ە قۆناغەكانی ئ���ەن���ج���امو ت���ەواوك���ردن���ی تاقیكردنەوە پێویستەكان ،بۆ دڵنییا ب��وون لەتەندروستیو ب��ێ��م��ەت��رس��ی ب���وون���ی ئ��ەم نەشتەرگەرییە النییكەم ( )١٨مانگ دەخایەنێت.
گۆڕێنی رەنگی چاو بۆ هەمیشە ل��ەو پ��رۆس��ەی ك��ە ئەم پزیشكە الی وایە دەبێتەهۆی گ��ۆڕێ��ن��ی رەن���گ���ی چ���اوی خەڵك ،سیستەمێكی سكانی كۆمپیۆتەری بەكاردەهێنرێت ك��ە ل��ەگ��ل��ێ��ن��ەی چ���او وێنە هەڵدەگرێتو ل��ەدوای��دا ئەو خااڵنە دیاریدەكات كە دەبێت تیشكی لەیزەری لێبدرێت. ل��ەق��ۆن��اغ��ی دوای���ی���دا، تیشكی لەیزەر لەرێچكەیەكی
دی����اری����ك����راوەوە دەدرێ����ت لەچاو .ئەم تیشكە هەرجارەو خاڵێكی بچوك لەگلێنەی چاو دەكاتە ئامانج. ك����ات����ێ����ك ت��ی��ش��ك��ی ل���ەی���زەر دەدرێ�����ت ل��ەخ��اڵ��ە دی��اری��ك��راوەك��ان ،پرۆسەكە چەندینجار دووبارە دەبێتەوە. لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هەموو نەشتەرگەرییەكە ()٢٠ چركە درێژە دەكێشێت ،دكتۆر (ه��وم��ەر) دەڵ��ێ��ت "تیشكی لەیزەر خاڵە رەنگییەكانی چاو
لەسەر گلێنە دەوروژێنێتو دەیخاتە جووڵە". ئەو هەروەها دەڵێت "ئێمە لەدوو لەرەلەر كەخاڵە رەنگییە تاریكەكان هەڵیدەمژن ،سوود وەردەگرین ،لەئەنجامدا هەموو تیشكەكە هەڵدەمژرێتو هیچ مەترسییەك بۆ بەشەكانیتری چ���او دروس��ت��ن��اك��ات ،ل��ەم پ���رۆس���ەدا (س��ت��رك��ت��ۆرە)ی گلێنەی چ���او دەگ��ۆڕێ��تو مێشك وادەزانێت ،شانەكان
زی���ان���ی���ان ب��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووە، لەئەنجامدا پروتین بۆ ئەو خانانە دەچێتو ئەم شانانە لەقەبارە مولكیولییەكانیاندا هەرس دەبن ". بەوتەی ئەو "یەك حەفتە دوای نەشتەرگەری ،رەنگی چ��او لێڵتر دەب��ێ��ت ،چونكە شانەكە ،خەریكی گۆڕینی تایبەتمەندییەكانییەتی ،بەاڵم لەكۆتایدا لەدوای یەك حەفتە
بۆ سێ حەفتە ،رەنگی شینی چاو دەدەكەوێت. ئەم پزیشكە دەڵێت "بەهۆی ئەوەی دانە رەنگییەكانی چاو كە پێی دەوت��رێ��ت (مالنین)، جارێكی تر دروستنابنەوە ،ئەم شێوەیە لەچارەسەر پرۆسەیەكە ك��ە ب��ۆ دواوە ن��اگ��ەڕێ��ت��ەوەو هەمیشەییە ،واتە رەنگی شین بۆ هەمیشە دەمێنێتەوە".
11
ل���ەئ���ێ���س���ت���ادا ل������ەل������ەی������زەر ب��ۆ لەناوبردنی هەندێك لەخاڵی وردی ژێر پ���ێ���س���ت س������وودی لێدەبینرێت ،بەتایبەت ئەو خااڵنەی كەبەهۆی زیپكەوە دروستدەبن ب��ە ل��ەی��زەر چ��ارەس��ەر دەكرێن. نیگەرانییەكان هەندێك لەپزێشكەكانی ش���ارەزای چ��او ،دەرب���ارەی بەكارهێنانی ئ��ەم ش��ێ��وازە ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی رەن��گ��ی چ��او نیگەرانییان هەیە. (ل������ۆری ب��ن��ج��ام��ی��ی��ن) پزیشكی چ���اوی بەریتانی دەڵێت "ئ��ەم دان��ە رەنگییانە، بەهۆكاری تایبەتی بوونیان
ه��ەی��ە ،ئ��ەگ��ەر ل��ەن��او بچن، لەوانەیە خەڵك كێشەی وەك دوانبینی بۆ دروستببێت. ب�����ەاڵم دك���ت���ۆر ه��ۆم��ر ل���ەم���ب���ارەوە دەڵ���ێ���ت "ل���ەم نەشتەرگەرییەدا ،تەنیا ئەو خاڵە رەنگیانەی كەلەسەر روبەری چاون الدەبرێن نەك ئەوانیتر ،لەم نەشتەرگەرییەدا تەنیا یەك لەسەر سێ تاوەكو ن��ی��وەی ئ��ەو خانە رەنگیانە ك���اردەك���رێ���ت ك��ە لەپشتی گلێنەدانو لەپزیشكیدا گرنگی زۆریان نییە" ،هەوەرها دەڵێت "كەسانێك ك��ەب��ەم شێوەیە رەنگی چ��اوی��ان دەگ��ۆڕێ��ت، ل��ەچ��او ئ��ەوان��ەی بەشێوەی زگماك چاویان شینە كەمتر بەڕوناكی هەستیار دەبن". تاقیكردنەوە لەمەكسیك دك��ت��ۆر ه��وم��ەر دەڵێت "یەكەم مافی خاوەنداریەتی ئەم شێوازە لەنەشتەرگەری ل���ەالی���ەن ئ�����ەوەوە لەساڵی ()٢٠٠١دا ت��ۆم��ارك��راوە، ()٢٠٠٤ ل�����ەس�����اڵ�����ی دا ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ل��ەس��ەر گ��ی��ان��ل��ەب��ەران ئ��ەن��ج��ام��داوە، ه��ەروەه��ا دەڵ��ێ��ت "ت��اوەك��و ئێستا لەسەرچاوەی دارای��ی جۆربەجۆرەوە دو میلیۆنو پینج سەد هەزار دۆالری بۆ بەئەنجامگەیاندنی تاقیكردنەوە ك���ۆك���ردووەت���ەوە ،ب���ەاڵم بۆ درێژەدان بەتاقیكردنەوەكانی، پێویستی بەپارەی زیاترە". تاقیكردنەوەكان لەسەر م���رۆڤ ،ل��ەس��ەرەت��ادا تەنیا ل��ەس��ەر الش���ەی م����ردووان ئ��ەن��ج��ام��دراوەو لەئاگۆستی نەشتەرگەری ()٢٠١٠دا ل��ەس��ەر ك��ەس��ان��ی زی��ن��دوو ل�������ەواڵت�������ی م���ەك���س���ی���ك بەئەنجامگەیشت ،تائێستا( )١٧ك����ەس ل��ەم��ەك��س��ی��ك ئ����ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی��ان ب��ۆك��راوە .ئاستی بینینی ئ��ەم ك��ەس��ان��ە زۆر نزمبوو لەپاداشتی ئەنجامدانی ئەم نەشتەرگەرییە ،نەشتەرگەری دانانی هاوێنە (ع��ەدەس��ە)ی چاویان بەخۆڕایی بۆكراوە.
تەندروستی
12
نەشتەرگەریی بەخۆڕایی بۆ ژنانی فەڕەنسی کە مەمکی دەستکردیان داناوە
بەرپرسانی حکومەتی فەرەنسا داوای���ان ل��ە()٣٠ ه�����ەزار ژن����ی ئ���ەوواڵت���ە ک�����ردووە ک��ە ب��ۆ ج��وان��ی ناستاندەریان سیلیکۆنی بەکارهێناوە لەسەر خەرجی ح��ک��وم��ەت ئ���ەم م��ادەی��ە لەلەشی خۆیان دەربهێنن. بەرپرسانی تەندروستی فەرەنسا دەڵێن هەرچەند بەڵگەیەکی پشتڕاستکراوە س���ەب���ارەت ب���ە ئ��ەگ��ەری ت��ووش��ب��وون بەشێرپەنجە بوونی نییە ،لەگەڵ ئەوەشدا حکومەت تێچوویی ئەم نەشتەرگەرییە دەدات. پێشتر لەفەرانسا ئەو نیگەرانییە هەبوو کە شانە سیلیکۆنییە پەیوەندییەکانی،
کۆمپانیای (Poly )Implant protheseکە ن��اوەن��دەک��ەی ل��ەم��ارس��ەی ف���ەرەن���س���ەی���ە ،ل��ەوان��ەی��ە ب��ب��ن ب���ەه���ۆی ت��ووش��ب��ون بەشێرپەنجە. ت��ائ��ێ��س��ت��ا ()٨ک�����ەس ل��ەو ژن��ان��ەی ک��ەئ��ەم شانە سیلیکۆنییەیان بەکارهێناوە تووشی شێرپەنجە بوون. ن��ی��گ��ەران��ی ه��ەی��ە کە لەوانەیە سیلیکۆن هۆکاری ئەم شێرپەنجانە بێت. (خ����اوێ����ر ب���رت���ران���د) وەزی�������ری ت��ەن��دروس��ت��ی فەرەنسا داوای لەو ژنانە کرد کە ئەم سیلیکۆنەیان ب���ەک���اره���ێ���ن���اوە وەک����و رێگەیەکی پێشگیری ئەم PIP
م��ادە لەلەشیان دەرب��ک��ەن .ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەو دەڵێت بەنەشتەرگەری پێویست بەپەلە ناکات. تێچوویی نەشتەرگەری دەره��ێ��ن��ان��ی سیلیکۆن ، تەندروستی گشتی فەرەنسا دەیدات و تێچووی دوبارە دانانەوەی سیلیکۆن تەنها ب��ەو کەسانە دەدرێ���ت کە ب��ۆپ��ڕک��ردن��ەوەی جێگەی شێرپەنجە ئ��ەم سیلیکۆنە بەکاردەهێنن ن��ەک تەنها بەمەبەستی جوانکاری. ح��ک��وم��ەت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا پ��ش��ت��گ��ی��ری ل���ەم ب��ۆچ��وون��ە ب��ۆه��اواڵت��ی��ان��ی ن���اک���ات و رایگەیاندووە هیچ بەڵگەیەکی بەهێز لەبارەی مەترسی ئەم
مادەیە لەئاردا نییە. ب��������ەراورد دەک���رێ���ت ل��ەواڵت��ی بەریتانیا ()٤٠ ه���ەزار ژن نەشتەرگەری ج���وان���ک���اری م��ەم��ک��ی��ان ئەنجامدابێت. (ئەندرۆ لنزلی) وەزیری ت��ەن��دروس��ت��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا دەڵێت" :لەئێستادا ئێمە هێچ بەڵگەیەکمان لەبەردەستدا نییە ت��اوەک��و دەری��ب��خ��ات ئ��ەم م��ادەی��ە لەمادەکانیتر بۆتووشبوون بەشێرپەنجە مەترسیدارتر بێت .بۆیە نیگەرانی لەمبارەوە بوونی نییە تاوەکو بە خەلک بڵێین نەشتەرگەری بۆدەرهێنانی ئەم مادەیە ئەنجامبدەن. فەرمانگەی چاودێری
ل��ەس��ەر دەرم����ان و م��ادە تەندروستییەکانی بەریتانیا رایگەیاندووە کە پێویست ن��اک��ات ئ���ەو ژن��ان��ەی کە ل��ەس��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی ()PIP س����وودی����ان وەرگ����رت����ووە دەری���ب���ه���ێ���ن���ن و ئ���ەگ���ەر لەمبارەوە نیگەرانیان هەیە باشتر وایە سەردانی پزیشک بکەن تاوەکو دڵنییاببنەوە. جیلە سیلیکۆنییەکانی کۆمپانیای ( )PIPلەالیەن نەشتەرگەرانی جوانکارییەوە ل��ەس��ەرت��اس��ەری جیهاندا بەکاردەهێنرێت. ت�������وێ�������ژی�������ن�������ەوە ئ�����ەن�����ج�����ام�����دراوەک�����ان ل�����ەالی�����ەن ک���ۆم���ەڵ���ەی نەشتەرگەرانی پالستیکی ف���ەرەن���س���ی ل���ەس���ااڵن���ی راب������ردودا پ��ی��ش��ان��ی��دەدات ئ���ەگ���ەری ب��چ��ڕان��ی شانە سیلیکۆنییەکانی کۆمپانیای ()PIPل�������ەچ�������او ش��ان��ە دەس��ک��ردەک��ان��ی��ت��ر زی��ات��رە و سیلیکپنی بەکارهاتوو ل��ەم شانە دەس��ک��ردان��ە بۆ ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی پزیشکی گونجاو نیین. ش���ان���ە س��ی��ل��ی��ک��ۆن��ی��ە پەیوەندییەکانی کۆمپانیای ()PIPب��������������ە ی���ەک���ێ���ک ل��ەه��ەرزان��ت��ری��ی��ن شانەکان ه���ەژم���ار دەک���رێ���ت و بۆ بەشێکی زۆر لەواڵتانی جیهان نێردراوە. ب����ەپ����ێ����ی دوای�����ی�����ن ه����ەواڵ����ەک����ان پ��ۆل��ی��س��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی (ئینتەرپۆل) ب��ەدوای��ی قۆڵبەستکردنی دام�����ەزرێ�����ن�����ەری()PIP (ژان ک���ل���ود م���اس���ی) حەفتاودوو ساڵەوەیە کە ئێستا لەکۆستاریکا خۆی شاردوەتەوە.
فیزیا
13
بەهۆی ی زەوی ی کێشکردن ی ژاپۆن ەرزەکە ن ا ڕ ۆ گ بوومەل ئ��ەو ب��ووم��ەل��ەرزە ()٩ ری��خ��ت��ەری��ەی ک��ە مانگی ئ���ازاری ساڵی راب�����ردوو ژاپ��ۆن��ی ل���ەرزان���د پێنجەمین بوومەلەرزەی بەهێز بووە کە تاوەکو ئێستا تۆمارکراوە ئەم بوومەلەرزە بەشێوەیەک چڕی لۆکاڵی بەرەستایی زەوی گۆڕیوە ک��ە ب��ووە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی کێشکردن لەهەندێک ناوچەی نزیک لەناوەندی بوومەلەرزەکە گۆڕانی بەسەردابێت. هێزی کێشکردنی زەوی بەندە لەسەر بەرەستایی تەنەکە .بەهۆی ئ��ەوەی بەرەستایی زەوی بەشێوە چوونیەک باڵونەبووەتەوە ،هێزی کێشکردن لەهەندێک شوێندا بەهێزترو لەهەندێک شوێندا
الوازترە. زان����ای����ان ب����ۆئ����ەوەی ب���زان���ن ئ��ەم ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە ت��اچ رادەی���ەک چ��ڕی زەوی لەم ناوچەیەدا گۆڕیوە لەمانگێکی دەستکرد بەناوی گ���ری���س(Gravity Recovery and Climate )Experimentبۆ پێوانی بڕی کێشکردن ،پێشو دوایی بوومەلەرزەکە سوودیان وەرگرتووە. ئەوان بەشیکاری داتاکانی ئەم مانگی دەستکردە تێگەیشتن؛ بوومەلەرزەکەی ژاپۆن بواری کێشکردنی زەوی لەوناوچەیەدا لەدوایی تەنککردنەوەی توێکڵی زەوی بەتێکڕایی دومیلیۆنمی گال (یەک گال بریتیە لەیەکەی ت��اودانو بەرامبەرە بەیەک سانتی میتر لەسەر دووجای چرکە) کەمکردوەتەوە .بۆ ئەوەی باشتر لەم ژمارەیە بگەن باشتروایە بزانن هێزی کێشکردنی زەوی بەتێکڕایی ( )٩٨٠گالە. (کوجی ماتسو) ،زەویناس لەزانکۆی هوکایدوی ژاپۆن ،لەمبارەوە دەڵێت "گرنگی ئەم دۆزینەوەیە ل��ەوەدای��ە کە ئ��ەم ب��ووم��ەل��ەرزەی��ە نەتەنها لەسەر
رووبەری زەوی بەڵکو لەسترکتۆرەی ژێرزەوینی ژاپۆنیشدا گۆڕانی دروستکردووە. مانگی دەستکردی گریس پێش ئەمە گۆڕانی هێزی کێشکردنی لەکاتی بوومەلەرزە ()٩.١ و( )٩.٤ریختەری ئندمانی سوماترا لەساڵی ()٢٠٠٤دا تۆمارکردووە .ئەم بوومەلەرزەیە سێهەمیین بوومەلەرزەی بەهێزی تۆمارکراوی جیهان بووە. ئ���ەم م��ان��گ��ە دەس��ت��ک��ردە زان��ی��اری��ی��ەک��ان��ی پەیوەندیدار بە بوومەلەرزە ( )٨.٨ریختەریەکەی شیلی لەساڵی ()٢٠١٠دا ک��ە هەشتەمیین بوومەلەرزەی بەهێزبووە تۆمارکردووە .ئەم بوومەلەرزانەش وەک بوومەلەرزەکەی ژاپۆن بوون بەهۆی گۆڕانی کێشکردنی زەوی لەو ناوچەنەدا. توێژەران لەئێستادا خەریکی لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر ئ����ەوەن ک��ە ئ��ای��ا دەت���وان���ن گ��ۆڕان��ی کێشکردنەکانی دوای��ی ب��ووم��ەل��ەرزە لەکاتی نێشتنەوەی توێکڵی زەوەی ل��ەو ناوچەنەدا بپێون؟.
14
دهرونناسی
بۆچی زۆمبییەكان نامرن؟ زۆمبییەكان دەیان ساڵە نەك تەنیا لەنێو فیلمەكاندا ،بەڵكو لەنێو جەژنەكانو كۆبوونەوەكاندا بوونیان هەیە، بەاڵم چ شتێییەك زۆمبییەكانی تائەو رادەیە خۆشەویستكردووە لەالی خەڵك كە كۆتاییان پێنایەت.
دهرونناسی
ب��ەب��ەرپ��اب��وون��ی ج��ەژن��ی (ه�����ال�����ووی�����ن) ل����ەواڵت����ە یەككگرتووەكانی ئەمریكا، یەكێك لەو جالنەی كە خەڵك دووبارە لەبەریانكردەوە ،بریتی ب���وو ل��ەج��ل��ی زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان، ب��ەت��ەواوب��وون��ی ج��ەژن��ەك��ان جلو روخساری زۆمبییەكان وەالن����ان����رێ����ن ،ل��ەراس��ت��ی��دا ل���ەس���ەران���س���ەری ج��ی��ه��ان��دا زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان لەفیلمەكان دەرەوەو ه����ات����وون����ەت����ە لەجەژنەكانو میوانییەكانو ت��ەن��ان��ەت ل��ەڕێ��پ��ێ��وان��ەك��ان��دا دەردەكەون ،بەكارهێنانی دەبێت بەبەكارهێنانێكی گشتی ،بەاڵم بۆچی چیرۆكی زۆمبییەكان
ك��ۆت��ای��ی��ی��ان پ��ێ��ن��ای��ەتو ئ��ەم بوونەوەرانە نامرن؟ ت�������وێ�������ژەران ل���ەس���ەر ئ����ەو ب����ڕوای����ەن ك���ە كلیلی مانەوەی زۆمبییەكان توانایی خۆگونجاندنو بەكارهێنانە جۆراوجۆرەكانیانە ،بەبەراورد ل���ەگ���ەڵ خ��وێ��ن��خ��ۆرەك��انو لەگورگچووەكان ،زۆمبییەكان دەتوانن هەموو ئەو شتانەی دەب��ێ��ت ب��ەت��رسو تۆقیین بۆ م��رۆڤ پێشانبدەن ،ل��ەدەی��ان ساڵی راب���ردوودا زۆمبییەكان توانیویانە پ��ەی��وەن��دی نێوان رەگ���ەزەك���انو ج��ەن��گ��ەك��انو ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەك��انو...ه��ت��د، بگوازنەوە.
برندون رایلی توێژەری میدیا لەكۆلیجی كۆلۆمبیای شیكاگۆ دەڵێت "یەكێك لەو ش��ت��ان��ەی ك��ەم��ن دەرب�����ارەی زۆمبییەكان زۆرم حەزلێیە، ئەوەیە كە ئەوان هەمیشە یەك شت پێشاننادەن ،لەڕاستییدا بۆ شیكردنەوەی هەموو كێشە جۆربەجۆرەكانی فەرهەنگیو ك���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ،ئ���ام���رازی سوودمەندن". زۆمبییەكان لەكوێوە پەیدابوون؟ هەندێك لەتوێژەرانی وەك (نیك پ��ێ��رس) ،كۆمەڵناسو م����رۆڤ����ن����اس ل���ەزان���ك���ۆی (دوره��ام��ی) بەریتانیا دەڵێت "ن��ەوەی یەكەمی زۆمبییەكان زی��اد لەسەد ساڵ لەوەوپێش لەكلتوری (وودو) لەهایتی وەرگیراون. هایتییەكان لەناو كلتورێكی جۆراوجۆر لەفەرهەنگەكانو دینەكان ،لەسەر ئەو بڕوایەن كە سیحرباز دەتوانێت نەفرەتی خۆی بنێرێت بۆ مردووەكانو بەشێوەیەك بۆ ژیانیان بگێڕێتەوە تا وەكو عەبد بەكاربهێنرێن. لەهایتی هەندێك راپۆڕت ل��ەس��ەر ئ���ەوەی زۆمبییەكان بینراون لەبەردەستایە ،هەڵبەت شیكاری پزیشكیو دەرمانناسی بۆ ئەمە بوونی هەیە ،هەرچەند ب��ەش��ێ��ك ل��ەخ��ەڵ��ك��ی هایتی لەسەر ئەو بڕوایەن بەڕاستی زۆمبییەكان ب��وون��ی��ان هەیە، بەوتەی (پێرس) لەراستییدا كەس لەزۆمبی ناترسێت ،بەڵكو لەوە دەترسن ببن بەزۆمبی. ل���ەس���اڵ���ی ()1929دا دوای ئ��ەوەی هایتی لەالیەن داگیركرا، ئەمریكییەكانەوە كتێبێك ب���ەن���اوی دورگ���ەی سیحراویی باڵوكرایەوە ،ماناو مەفهومی زۆم��ب��ی بەجیهان ناساندو فیلمێك لەمبارەوە ب����ەن����اوی (زۆم����ب����ی س��پ��ی) لەساڵی ()1932دا لەئەمریكا بەرهەمهێنرا. ئەمریكیییەكان فیلمە لەسەرەتادا زۆمبییەكانیان هەر بەو مەفهوومەی كە لەهایتیدا
15
ه��ەب��وو پ��ی��ش��ان��دەدا ،فیلمەكە لەشوێنێكی ئیستوایی رویدەداو هەمیشە كەسایەتێكی شەیتانی وەك س��ی��ح��رب��ازی (وودو)، زۆمبییەكانی كۆنتڕۆڵ دەكرد ت��اوەك��و ك��اری زۆر ترسناك ئەنجامبدەن. ب����ەوت����ەری (رای����ل����ی)، زۆمبییە سەرەتاییەكان بەڕونی پ��ی��ش��ان��دەری ت��رس��ێ��ك ب��وو، كەمایەتی سپیپێست لەڕاپەڕینی رەش پ��ێ��س��ت��ە ه���ەژارەك���ان هەیانبوو ،زۆرب���ەی خەڵكی هایتی رەشپێستبوون ،لەدەیەی ()1960ەك���ان���دا زۆمبییەكان بەرەبەرە نیگەرانییەكانی تریان پ��ی��ش��ان��دەدا ،ل��ەگ��ەڵ راپەڕینە رەگەزییەكانو جەنگی ڤێتنام، زۆمبییەكان پیشاندەری ترسی زۆر زیاتر بوون. ب��ەاڵم زۆرك���ەس لەسەر ئەو رایە نیین كە زۆمبییەكانی ئەمڕۆ نەوەی ئەوانەی هایتی بن( ،مت موك) ،دامەزرێنەرو ب��ەڕێ��وەب��ەری ئەنجوومەنی لێكۆڵینەوە ل��ەس��ەر زۆمبی لەمبارەوە دەڵێت "لەتێڕوانینی مێژووییو مرۆڤناسیو ئاینیدا، هیچ پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك لەنێوان زۆمبی ئێستاو (وودو) بوونی نییە ،ئەم دوانە زۆر جیاوازن لەیەكترییەوە". جیا لەڕیشە ،فیلمی شەوی (م�����ردووی زی���ن���دوو) ساڵی ( )1968خاڵێكی وەرگ��ەڕان بوو لەمێژووی زۆمبییەكاندا، لەم فیلمەدا نۆرمە حكومەتیو رەگ���ەزیو كۆمەاڵیەتییەكان رەخنەی لێدەگیرێت ،لەجیاتی ناوچەی ئیستوایی ،زۆمبییەكان لەناوەندی شاری پینسیلڤانیادا بەڕێگەدا دەڕۆیشتن ،گرنگتر لەهەمووی ،ئیتر زۆمبییەكان ل���ەالی���ەن س��ەردەس��ت��ەی��ەك��ی شەیتانییەوە كۆنتڕۆل نەدەكران. لەكاتی سەركەوتنەكانی فیلمە ترسناكەكاندا ،زۆمبییەكان رۆڵێكی سەربەخۆ لەهێزی س��ەروت��ری��ان ب��ۆ دروس��ت��ب��وو، بۆیە لەئێستادا لەوانەیە بترسین كاتێك لەبازاڕێكی كۆن پیاسە دەكەین لەپڕ ببین بەزۆمبی،
ه���ەروەه���ا ل���ەو ب��ەاڵی��ان��ەش كە لەوانەیە زۆمبییەكانی تر بەسەرمانبهێنن دەترسیین. (پیرس) دەڵێت "لەئەمڕۆدا، قسەكە ئەوە نییە ئێمە لەالیەن ه��ێ��زێ��ك��ی ش���ەڕەن���گ���ێ���زەوە كۆنتڕۆڵدەكرێین ،بەڵكو هەموو كەسێك بەشێوەی سەربەخۆ دەتوانێت ببێت بەزۆمبییەكی بێمێشك". ل����ەگ����ەڵ روخ����س����اری ق�����ێ�����زەونو ت��رس��ن��اك��ی��ان، زۆمبییەكان بەشێوازێك دۆخی تەرفیهیشیان پ��ەی��داك��ردووە، لەئەمڕۆدا زۆمبی الیەنگری زۆرەو تەنانەت لەشەوێكی مانگی ئ��ۆك��ت��ۆب��ەردا لەسەر شەقام پێكەوە كۆدەبنەوە .ئایا بۆچی خەڵك ئەم كۆبوونەوانە دەك��ەنو خۆیان وەك زۆمبی دەڕازێننەوە؟ (پیرس)و (م��وك) لەسەر ئ���ەو ب���ڕوای���ەن ك��ە خەڵكی، بەپۆشینو رازاندنەوە خۆیان دەك����ەن ب��ەزۆم��ب��ی ،چونكە دەزان���ن الوازن ،دەیانەوێت خۆیان بەهێزتر بكەن ،رەنگە ئەوان تەنیا چێژ لەوە وەربگرن كەئەندامی گروپێكن ،هەموو كەسێك وەردەگرێت. م���وك دەڵ��ێ��ت "كاتێك زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان ب��ەڕێ��دەك��ەون، دەبینیت مامۆستای زانكۆ لەگەڵ گەنجەكانو منداڵەكانو لەگەڵ ئەو وەرزشكارانەی كە لەشی خۆیان خااڵوی كردووە پێكەوە دەڕۆن ،تەنانەت لەناو ئ��ەوان��ەدا كەسانێك دەبینیت ك���ە ب���ەش���ێ���وەی س��روش��ت��ی چاوەڕواننەكراو لەناو ئەواندابن، زۆمبییەكان لەكۆتاییدا دەتوانن ببن بەهاوڕێتان ،ئەوان هەموو كەسێك لەگروپەكەی خۆیاندا وەردەگ����رن .بۆیە واب��ەرچ��او دەكەوێت هۆكاری مانەوەی زۆم��ب��ی��ی��ەك��ان ،بنچینەكەیان ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ مرۆڤناسیو كۆمەڵناسیو دژایەتیكردنی ن��ۆرم��ە سەركوتكارەكان كە لەهەموو سەردەمێكی مێژووییدا بوونیان هەیە. سەرچاوەDiscovery :
دهرونناسی
16
وەكانتان ە
خ
ب��ۆی��ەك��ەم��ج��ار لەجیهاندا، توێژەرەان بەبەكارهێنانی سكانەری جۆربەجۆر چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی مێشك ل��ەك��ات��ی خەوبینیندا تۆماردەكەن ،كاتێك لەخەودا كەسێك پەنجەكانی ك��ۆدەك��ات��ەوە ،بەشگەلێكی زی��ات��ر لەمێشك دەرگ��ی��ردەب��ن ،لەچاو كاتی بەخەبەربووندا پەنجەكان كۆبكرێنەوە. قفڵی جیهانی نەناسراوی خەوبینینەكان ب��ەزووی��ی ل��ەالی��ەن دەم��ارن��اس��انو ئایدیا داهێنەرەكان بۆ گەیشتن بەو جیهانە پڕ نهێنییە دەشكێت ،توێژەران پێشتر توانیبوویانە نهێنی خ��ەون��ەك��ان ل��ەب��ەخ��ەب��ەرب��وون��دا دەربخەن ،ئەمجار بەشێوەیەكی هاوشێوە دەیانەوێت رێگەیەك بۆ كردنەوەی نهێنی خەوبینییەكانی شەوان بدۆزنەوە. (مارتین درسلر)و هاوكارەكانی لەبەشی دەروون��ن��اس��ی ئەنستیتۆی (ماكس پالنك) لەمونیخی ئەڵمانیا، بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر ئەگەری بەكارهێنانی سكانەرەكانی مێشكی ش��ی��ك��ەرەوەی خ��ەوەن��ەك��ان بۆ خوێندنەوەی خ��ەو ،لەریزێك
خوێننەوە ب
تەكنەلۆژیای چاودێری مێشك ،لەسەر ئەو كەسانەی كە دەتوانن خەوی ناڕوون ببینن ،سوودیان وەرگرت. (درسلر) دەڵێت "خەوی ناڕوون یان خەوی هۆشیارانە بەخەوێك دەوترێت كە لەودا كەسەكە دەزانێت خەرییكە خەو دەبینێت" .ئەم توانا كەم نموونەیە ،تێیدا كەسەكە دەتوانێت لەكاتێكدا هێشتا نووستووە ،لەخەو هەستێتو كۆنتڕۆڵی كارەكانو خەوبینیەكانی لەئەستۆبگرێت،كەسەكە دەكات بەبەربژارێكی زۆرب��اش بۆتوێژەرانی خ��ەو .ئەم كەسانە، دەتوانن لەگەڵ ئەو خەوەی كەدەیبینن پەیوەندی دروست بكەنو ئەم كارەش زۆرتر بەجوڵەی چاو لەخەودا ئەنجام دەدەن . درسلرو هاوكارەكانی بۆئەنجامدانی ئەم تاقیكردنەوەیە ٦كەسیان بەكارهێنا كە توانایی خەوبینینی هۆشیارانەیان- بەدرێژی شەو هەبوو ئ��ەوان ل��ەس��ەرەت��ادا ل���ە()MRIو وەرگرتنی شەبەنگی ژێر س��وور بۆ ب��ەراوردی چاالكییەكانی مێشكی هەركام لەبەشداربوان ،لەكاتێكدا پەنجەكانی دەستی كۆكردوەتە سوودیان وەرگرت .لەقۆناغەكانی دواییدا بەچاالكی مێشكی كەسەكە لەكاتی خەونداو لەكاتی بەخەبەربووندا بەراورد كرد .تێگەیشتن لەوكاتەی كەبەشداربووان پەنجەكانیان كۆكردوەتەوە كارێكی ئاسان نەكردووە. ئەم گروپە بۆ دۆزینەوەی كاتی قۆناغی (، )REMبەشێك لەخەوە كە لەگەڵ جووڵەی خێرایی چاودایە ،لەشێوەی چاودێری سوودیان وەرگرت كە پێیدەوترێت پلیسومنوگرافی .
ئ���ەم مێتۆدە بریتییە لەپێوانی چاالكی مێشكو چاوەدێری جوڵەی چاوو ك���رداری ماسولكەكانی چەناكە ،ئەمانە لەقۆناغی ()REMدا بەتەواوەتی بێجووڵەن. ه��اوك��ات گروپەكە بەبەكارهێنانی ج��اروب��اری ()MRIوشەبەنگی وەرگ��ی��راوی ژێرسوور چاودێری چاالكیییەكانی مێشكی ب��ەش��دارب��ووان��ی دەك���رد. ئەم تەكنییكانە بەپێوانی بڕی ئۆكسیجنی نێوخوێن پیشانیدەدات كام ناوچەی مێشك خەرییكی چاالكی كردنە. داوا لەبەشداربووانكرا كاتێك دەچنە نێو خەوی قۆناغی هۆشیارانە بۆ چەندیینجار چاوەكانیان لەچەپەوە بەرەوڕاست بجووڵێنن .هیچكام لەوكەسانەی كە لەخەودا پەنجەكانیان كۆدەكردەوە نەیانتوانی لەكاتی بەخەبەربووندا ئەمە دووب��ارە بكاتەوە.لەگەڵ هەموو ئ��ەم��ان��ەدا دوو ك��ەس ل��ەب��ەش��دارب��ووان ت��اڕادەی��ەك��ی زۆر لەقۆناغی ()REMدا مانەوە تاوەكو بتوانرێت چاالكییەكانی مێشكییان باشتر لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت .دەرئەنجامی ئەم تاقیكردنەوەیە پیشانیدەدات لەكاتی بینینی خ��ەو بەكۆكردنەوەی پەنجەكانەوە، تاڕادەیەكی زۆر هاوشێوەی كۆكردنەوەی پەنجەكانە لەدۆخی بێداری ،بەو جیاوازییەوە كە ناوچەیەكی فراونتر لەمێشك خەرییكی چاالكی دەبن .دانیەل ئیرالكەر لەزانكۆی بێرنی سویسرا ،كە ئەم تاقیكردنەوەیە بەبێهاوتا باسدەكات دەڵێت " :ئەگەر بتوانیین چاالكییەكانی مێشك بخوێنینەوەو تێبگەیین هەركامێكیان دەرئەنجامی چ وێنەیەكن،بەسادەیی دەستمان دەگات بەخەونەكان ". سەرچاوەNew Scientist :
تهکنەلۆجیا
17
میراتی سەرۆکی کۆچکردووی کۆریای باکور
دی��ک��ت��ات��ۆری ک��ۆری��ای باکور کۆچی دوای��ی کرد ک����ورەک����ەی ج��ێ��گ��ەک��ەی گ��رت��ەوە (ب��اوک��ی��ش��ی هەر ب����ەو ش���ێ���وەی���ە گ��ەی��ش��ت ب���ە ف���ەرم���ان���ڕەوای���ی ئ��ەو واڵت��ە) .لەدوایی جەنگی جیهانی دووه���ەم کۆریا دوای��ی جەنگێکی قورس ک���ە ب��ەم��ی��ل��ی��ۆن��ه��ا ک��ەس��ی ت��ێ��دا ت��ی��اچ��وون ب��ەه��ۆی دەستتێوەردانی زلهێزەکانی ب��ل��ۆک��ی خ���ۆره���ەاڵت و خ���ۆرئ���اوای���ی س��ەردەم��ی جەنگی س��ارد بوو بەدوو ب��ەش��ەوە .کوریای باکور سەربە بلۆکی خۆرهەاڵت ماییەوەو کوریای باشور ب���ە پ��ش��ت��ی��وان��ی ئ��ەم��ری��ک��ا
رێ����گ����ەی خ���ۆرئ���اوای���ی ه����ەڵ����ب����ژارد .ل���ەدوای���ی روخانی یەکیەتی سۆڤیەت و بلۆکی خ��ۆره��ەاڵت ، ک��ۆری��ای ب��اک��ور بەتەنها م���ای���ەوە ،ه��ەرچ��ەن��د ئ��ەم واڵت����ە ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای س��ەرب��ازی��ی��دا پێشکەوتنی گ��ەورەی ک��ردووە ،بەاڵم ه���ەم���وو ئ��ەم��ان��ە ل��ەس��ەر حیسابی ژی��ان��ی ئاسایی خەلکی ئەو واڵتە بووە. زۆر سنورداربوونی هەموو ئ��ازادی��ی��ەک��ان و داخ��ران��ی ب���ەت���ەواوەت���ی ئ���ەو واڵت��ە ب��ەڕوی جیهاندا کوریای باکوری کردووە بەواڵتێکی پڕلە نهێنی لەپشت دەرگای ئاسنینەوە.بەاڵم تەنها یەک
وێ��ن��ەی مانگی دەس��ک��رد زۆر ش���ت دەرب�������ارەی راس��ت��ی ژی��ان��ی خەلکی کوریای باکور دەردەخات .پ��ڕن��ه��ێ��ن��ی��ت��ری��ی��ن واڵت���ی جیهان ،تارییکترین واڵتی جیهانە .ئەم وێنەیە کە بە مانگی دەسکرد گیراوە شەوێکی ئاسایی واڵت��ی کوریای باکور پیشاندەدات .گ��ەم��ارۆ ئابورییەکانی ن��ەت��ەوەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان و عەسکەرییەکانی خولیا دەس��ەاڵت��داران��ی ک��وری��ای ب��اک��ورو دەستریژییەکانی ل��ەئ��اس��ت��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��دا ت�����ەن�����ان�����ەت ت�����وان�����ای بەرهەمهێنانی کارەبایشی ل���ێ���س���ت���ان���دووە .خ��اڵ��ە
رون��اک��ەک��ان پ��ی��ش��ان��دەری شارەکانن. ل��ەوێ��ن��ەک��ەدا ،پیۆنگ یانگ پایتەختی کوریای باکور لەنزییک کەنارەکانی خ��ۆرئ��اوا دەب��ی��ن��رێ��ت ،کە گەورەتریین خاڵی روناکە لەنێو خاڵە بچوک و دور لەیەکەکان ،کە بەرێکەوت کارەبایان هەیە .لەوێنەکەدا ش��ارە روناکەکانی واڵتی چین ودورگەکانی باشوری کیۆشۆ لەژاپۆن دەبێنرێت. هێڵە روناکەکەی ناوەڕاستی نیمچە دورگەکە ناوچەی ناعەسکەری نێوان کوریای باکورو باشور پیشاندەدات، درەوش����اوەی����ەک����ی زۆر رون��اک هێندە رون��اک کە
ب��ەت��ەواوەت��ی ب��ووە بەسپی لەژێر ئەو هێڵەوە دەبینرێت ،ئ�����ەوە ش�����اری س��ی��ول پایتەختی واڵت��ی کوریای باشورە ،پایتەختی کوریای ب��اش��ور پێشکەوتوتریین شاری ئەلکترۆنی جیهانە، لێکۆڵینەوە نێودەولەتییەکان پیشانیدەدەن کە پەیوەندی راستەوخۆ لەنێوان روناکایی شەوانەو گەشەی ئابوری واڵت��ان��دا ه��ەی��ە .هەرچی واڵت پێشکەوتووتر بێت ش���ەوەک���ان���ی رون��اک��ت��رەو ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەوە واڵت��ان��ی دواک���ەوت���وو شەوەکانیان زۆر تارییکترە. س��ەرچ��اوەی وێنەکە: گۆڤاری New Scientist
تهکنهلۆژیا
18
تهکنهلۆژیا
رۆبۆتەکان ژیانمان داگیردەكەن
ژاپۆن لەتەكنەلۆژیای رۆبۆتدا پێش ئەوروپا كەوت
وش���������ەی رۆب�������ۆت لەوشەی (چیكی رۆبۆتا) بەمانای كارەوە وەرگیراوەو ب��ەو مەكینانە دەوت��رێ��ت كە دەتوانن كاری مرۆڤ ئەنجامبدەن. رۆب��ۆت��ە ژاپۆنییەكان م������اوەی������ەك������ی زۆرە ج�����ێ�����گ�����ەی خ�����ۆی�����ان لەژیـــانی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ئ��ەواڵت��ەدا ك��ردووەت��ەوە. ت����وێ����ژەران����ی ئ��ەڵ��م��ان��ی ل���ەدوای ژاپۆنییەكانەوەن ل��ەپ��ێ��ش��ڕەوان��ی زان��س��ت��ی رۆباتیك ،لەبیری ئەوەدان رۆبۆتگەلێك دیزاین بكەن كە توانای ئەوەیان هەبێت هاوكاری مرۆڤ بكەن. ئەڵمانیا دوای ژاپۆنو ئەمریكا واڵت��ی پێشڕەوە لەتەكنەلۆجیای رۆبۆتدا. بەوتەی شارەزایان رۆبۆتە
ئەڵمانییەكان پێشكەوتوو ترن لەرۆبـــۆتە ژاپۆنییەكان، بەاڵم رۆبۆتە ئەڵمانییەكـــان زۆرت��ر چاالكن لەبەشــی ت���وێ���ژی���ن���ەوەدا ،ب���ەاڵم ل����ەژاپ����ۆن����دا زی������اد ل��ە رۆب����ۆت ()370000 ل���ەك���ارەك���ان���ی ن��اوم��اڵ��دا چاالكی دەك��ەن .رۆبۆتە ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان ت��ەن��ان��ەت ل��ەك��ش��ت��وك��اڵ��ی ب��رن��ج��دا ك����اردەك����ەنو پ��ێ��ش��وازی ل��ەم��ی��وان��ەك��ان دەك����ەنو ل��ەه��ۆت��ێ��ل��ەك��ان��دا جێگەی خۆیان كردووەتەوە. كێشەكە لەوەرگرتنی رۆبۆتەكاندایە بۆچی لەژاپۆن لەچاو واڵت�����ە ئ��ەوروپ��ی��ی��ەك��ان رۆبۆت زیاتر چووەتە ناو ژیانی ئاسایی خەڵكەوە؟ ج������ی������اوازی رۆب����ۆت����ە
ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��انو رۆب��ۆت��ە رۆژئاواییەكان لەچییدایە؟ رۆب����ۆت����ە ژاپ��ۆن��ی��ی��ەك��ان رواڵ����ەتو تواناییەكەیان چ��ی��ی��ە ك���ەب���ەو ئ��اس��ان��ی��ی��ە پێشوازیان لێدەكرێت؟ پرۆفیسۆر (هلگەریتر)و تیمی هاوكاری "لەناوەندی تەكنەلۆژیای ئینتراكتیڤ"و توێژینەوەی "ئەنستیتۆی رۆب����ۆت����ی����ك" ل���ەش���اری بیلەفڵدی ئەڵمانیا بەدوای واڵمی ئەم پرسیارەوەن. ئ��ەم دوو ئەنستیتۆیە لەگەڵ بەشە جیاوازەكانی زان����ك����ۆی ب��ی��ل��ـ��ـ��ـ��ەف��ڵ��دا ه��اوك��اری زۆر نزیكیان هەیە ،بۆنمــوونە لەگەڵ ب���ەش���ە زان��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی ئەنفۆرماتیك ،دەمارناسی، ف���ی���زی���ا ،زم���ان���ن���اس���یو دەرون���ن���اس���یو وەرزش،
ن���اوەن���دی ت��ەك��ن��ەل��ۆژی��ای بیلەفڵد ئینتراكتیــڤی چ��ەن��دی��ی��ن س��اڵ��ە ل��ەگ��ەڵ دوو ئەستیتۆی گ��ەورەی زان����س����ت����ی رۆب���ۆت���ی���ك لەزانكۆی ئۆزاكای ژاپۆن ه��اوك��اری��دەك��ات ،ش��اری ب��ی��ل��ەف��ڵ��د ل��ەچ��او ش��اری ئۆزاكا شارێكی بچووكە هەرچۆنێك بێت لەشاری ( )٨م��ل��ی��ۆن��ی ئ���ۆزاك���ادا ئایدیاكان خێراتر دەبن. پ��رۆف��ی��س��ۆر (ری���ت���ر) بڕوای وایە لەداهاتوویەكی ن���زی���ك���دا رۆب���ۆت���ەك���ان لەكۆمەڵگای رۆژئاواییدا جێگەی خۆیان دەكەنەوە، ئ���ەم پ��رۆف��ی��س��ۆرە ()٥٢ ساڵە بڕوای وایە دەكرێت رۆب��ۆت��ەك��ـ��ـ��ـ��ان ب��ۆك��اری ق����ورس ب��ەك��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ن، ت���اوەك���و م�����رۆڤ ك��ات��ی
زی���ات���ری ب���ۆ دەرب��ڕی��ن��ی ه���ەس���تو ه���اوخ���ەم���یو هاوڕێیەتی هەبێت. روخسارو كردەوەی وەك مرۆڤ خ���اڵ���ێ���ك���ی گ���رن���گ ل���ەوەرگ���رت���ن���ی رۆب����ۆت روخ�����س�����ارو ڕواڵ����ەت����ی رۆب��ۆت��ەك��ەی��ە ،ه��ەروەه��ا لەمەدا تواناییەكانییەتی، ت��وێ��ژەران��ـ��ـ��ی ئ��ەڵ��م��ان�یو ژاپۆنی ه��اوڕان ،هەڵبەت پ��رۆف��ی��س��ۆر (ه��ی��رۆش��ی ئ��ی��س��ی��گ��وروی) ژاپ��ۆن��ی ب���ڕوای���وای���ە روخ���س���اری رۆبۆتەكان تائەو جێگەی دەكرێت دەبێت لەمرۆڤ بچێت. پرۆفیسۆر (هیروشی ئیشیگورو) كە ب��ەردەوام جلی رەش���ی ل��ەب��ەردای��ە، بەرۆبۆتە دوانەكانی خۆی
ك���ە روخ���س���اری���ان زۆر لەخۆی دەچێت ناوبانگی جیهانی پەیداكرد. رۆب���ۆت���ێ���ك���ی ت���ری ه��ەی��ە ب���ەن���اوی (ژن��وی��د) كە بەڕادەیـــەك لەمرۆڤ دەچێت بەبینینی یەكەمجار ناكرێت تێبگەیت كەئایا ئ���ەم���ە ك��چ��ـ��ـ��ۆڵ��ەی��ە ی��ان رۆبۆت. پرۆفیسۆر (ئیشیگور) ل��ەدروس��ت��ك��ردن��ی رۆب��ۆت��ە ن���وێ���ی���ەك���ەی���دا ،ب���ەن���اوی (تلەنوید) ،كەبۆ موبایل دی���زای���ن���ك���راوە ،كاتێكی كەمتری ب��ۆ جوانكردنی روخ�����س�����اری دان�������اوەو وردەك���������اری ك��ەم��ت��ری ل��ەه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ق���ژ ی��ان ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ل��ەش��ی��دا بەكارهێناوە. رۆڵی گرنگی فێربوونی رۆبۆت لەهاوكارییكردن لەگەڵ مرۆڤدا دروستكردنی پەیوەندی ل��ەن��ێ��وان مەكینەو م��رۆڤ ك��ێ��ش��ەی��ەك��ە ك��ە ت��وێ��ژەرە لەئێستادا ئەڵمانییەكان ت���ەرك���ی���زی���ان ل���ەس���ەری ك���ردووە .رۆب��ۆت��ی نوێی توێژەرانی ئەڵمانی ناوی فلوبییە ،روخساری خڕەو دەت��وان��ێ��ت چ����اوو ب��رۆو بجوڵێنێتو برژنگاكانی هەستەكانی وەك شادیو خەمو ترسو سەرسوڕمان پیشانبدات. س�����ەرەڕای رواڵ����ەت، هەڵسوكەوتی رۆبۆتەكان ل���ەگ���ەڵ وەرگ��رت��ن��ـ��ـ��ـ��ی��ان ل����ەالی����ەن م���رۆڤ���ـ���ـ���ەوە پ��ەی��وەن��دی ه��ەی��ە ،تاوەكو رۆب����ۆت����ەك����ان ب��ت��وان��ن سەربەخۆتر كردار بنوێنن جێگەی خ��ۆی��ان ئاسانتر دەكەنەوە. ه��ەڵ��ب��ەت گرنگترین هەنگاو ،فێربوونی خێرایە، رۆب�������ۆت ب��ـ��ـ��ـ��ۆئ��ەوەی ه��اوك��اری كەسێك بكات دەب���ێ���ت ب��ی��ن��اس��ێ��ت ی��ان النیكەم ناوەكەی فێرببێت.
19
بەسەیركردنی ئەم خاتوونە نازانی مرۆڤە یان رۆبۆت ،ئەمە ناوی (ژمینوید ئێف) ەو خەڵكی تۆكیۆیەو لەداهێنانی پرۆفیسۆر (هیرۆشی ئیشی گورویە).
ئارمڕی ( )٣پەرداخێ ئاوی بەدەستەوە گرتووەو پێشكەشی خاوەنەكەی دەكات خەڵكی زانكۆی كارلسروهەی ئەڵمانیایە.
هەڵبژاردەی (تیمبرۆ) لەزانكۆی بۆن بۆ یاری
(تلەنویید) بڕیارە جێگەی مۆبایل بگرێتەوە
(مەریخ پێو) كە تاقیگەیەكی تەواوی زانستییە بۆ لێكۆڵینەوە لەسەر مەریخ
20
تهکنهلۆژیا
ڤ دەکات ۆڵی مرۆ ر
رێک کۆنت ۆمپیوتە ک بەداهێنانی سووڕێکی کارەبایی زۆر تەنک و ن��ەرم کە وەک��و تاتۆی پالستیکی بەپێستەوە دەلکێندرێت،بەزوویی کۆمپیوتەرو موبایلی تەنک دروستدەکرێت کە دەکرێت لەژێر جلەکانتانەوە لەسەر پێست دابنرێت. گۆڤاری بەناوبانگی (ساینس) لەراپۆرتێکدا لەمبارەوە دەنوسێت"ئەم ئامێرە تارادەیەکی زۆر دەتوانیین بڵێین شاراوەیەو ئەو زانایانەی کە لەسەر ئەم پرۆژەیە توێژینەوە دەکەن دەڵێن ئ��ەم س��وڕە کارەباییە تەنکە دەتوانێت زۆربەی کارەکانی کۆمپیوتەرێکی بچووک ئەنجامبدات بێئەوەی وای���ەرو باتری پێویست بێت". ئەم داهێنانە دەتوانێت دەستپێکی س���ەردەم���ێ���ک���ی ن�����وێ ل��ەئ��ام��ێ��رە ئەلکترۆنییەکان بۆ بەکارهێنانی گشتی بێت .ئەم تەکنەلۆژیایە دەتوانێت ل��ەب��وارە ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان وەک
تاقیکردنەوە پزیشکییەکان تاوەکو کرداری نهێنی سەربازی بەکاربهێنرێت. ئەم تەکنەلۆژیایە کە "سیستمی ئەلکترۆنی پێستەی دەرەک��ی" ناویلێنراوە بە بەکارهێنانی کۆمەڵێک سووڕی ئەلکترۆنی کە زۆر نەرمە کاردەکات ،ئەم سوڕانە بەئاسانی روخ��س��اری��ان دەگ��ۆڕێ �تو خۆیان لەگەڵ لەشی مرۆڤدا دەگونجێنن .بێئەوەی لەکارکردندا تووشی کێشە ببن. قەبارەی ئەم ئامێرە بەئەندازەی پولێکەو ئەستورییەکەی لەتاڵێک قژ تەنکترەو بۆلکاندنی بەپێستەوە تایبەتمەندی لێخشاندنی موگناتیسی هەیە.پرۆفیسۆر "ت��اد کولمن" لەزانکۆی ئیلینیوزو بەرپرسی ئەم پرۆژەیە دەڵێت "بەڕای ئێمە ئەم پرۆژەیە پێشکەوتنێکی گەورە لەبواری بەرهەمهێنانی ئامێرە ئەلکترۆنییەکانە کە دەکرێت لەش دابپۆشێت .دەکرێت لەداهاتوودا بگەین بەقۆناغێک کە ئەم ئامێرە بەتەواوەتی لەپێشچاو بشاردرێتەوە .ئەم ئامێرە دەتوانێت هەڵگرەکەی بەجیهانی فیزیاییو جیهانی خەیاڵی ببستێتەوە ".بەوتەی ئەم گۆڤارە زانستییە لەبەرکردنی سووڕێکی ئەلکترۆنی لەمجۆرە دەتوانێت لێدانی دڵو جووڵەی ماسولکەکانی کەسەکە بەوردی هاوشێوەی ئامێرە پزیشکییەکانی ئیمڕۆ کۆنتڕۆڵو تۆماربکات ،بەو جیاوازییەوە کە کێشەکەی تاڕادەیەکی زۆر کەمەو هەمیشە دەکرێت لەلەشی نەخۆش ببسترێت .زانایان
دەڵێن لەوانەیە لەداهاتوودا بکرێت نموونەیتر لەم ئامێرانە دروستبکریت کە بتوانێت جووڵەی قورگی کەسەکان تێبگاتو بەوشێوەیە بەبێ بەکارهێنانی وای��ەر بکرێت قسەکانی کەسەکە بنێردرێت تەنانەت ئەگەر ئەو کەسە بەشێوازێکی زۆر نزم قسەبکات. توێژینەوەکان پیشانیداوە ئەم ئامێرە دەکرێت بۆ کۆنتڕۆڵی یارییە کۆمپیوتەرییەکان کە بەدەنگ کاردەکات بەکاربهێنرێت .یەکێکیتر لەئەگەرەکان ئەوەیە ئەم ئامێرە بۆ پەیوەندیگرتن لەگەڵ پیاوانی ئاسایشو پۆلیس لەکاتێکدا قسەکردن بە مۆبایلو ئامێری بێتەڵ مەترسیدار بێت ،بەکار بهێنرێت. بەپێی راپۆرتی ئەم گۆڤارە ،ئەم سوڕە کارەباییانە لەسەر مادەیەکی زۆر تەنکو شێوە پالستیکی دادەبەزێت کە بەباشی بەپێستی مرۆڤەوە دەلکێت .لەو نموونانەیی کە لەم ئامێرە دروستکراوە ،ترانزیستەر ،ئالێرەکانی بێوایەر ،شەپۆل دۆزەرەوەی رادیۆیی ،چاوی ئەلکترۆنیو ئامێرەکانیتر بۆ دۆزینەوەوناردنی شەپۆل دابەزێنراوە. یەکێک لەبەرپرسانی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە دەڵ��ێ��ت "ئێمە کۆمەڵێکی زۆر پارچەی ئەلکترۆنیو سوڕی پێویست بۆ کارکردنی باشتری ئەم ئامێرەمان داب��ەزان��دووەو هیوادارین لەداهاتوودا ژمارەی پارچە ئەلکترۆنییەکان زیادبکەینو هەم تواناکانیان بەرزبکەینەوە. سەرچاوەScience magazine :
تەکنەلۆجیا
21
باترییەک لەکاغەز وزە وەردەگرێت و :زانستی نوێ ک���ۆم���پ���ان���ی���ای س���ۆن���ی ن���م���ون���ەی���ەک���ی ت��اق��ی��گ��ەی��ی لەباتری پێشکەشکردووە کە ل��ەک��اغ��ەز وزە وەردەگ��رێ��ت. ئەم تەکنەلۆژیایە بەوردکردنی کاغەزو کردنی بەشەکر ،وەکو سووتەمەنی بەکاریدەهێنێتو کارەبا دروستدەکات .ئەگەر ئەم تەکنەلۆژیایە بکەوێتە ب��ازارەوە خەڵک دەتوانن مۆبایلەکانیان ب��ەک��اغ��ەزی ف��ڕێ��دراو شەحن بکەنەوە. داهێنەرانی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە دەڵ��ێ��ن ئ��ەم باترییە زی��ان��ی بۆ ژینگە نییەو مادەکیمیاییو کانزا زیانبارەکان بەکارناهێنێت. ک��ۆم��پ��ان��ی��ای گ�����ەورەی س��ۆن��ی داه��ێ��ن��ان��ەک��ەی خ��ۆی ل���ەم���ان���گ���ی راب�����������ردودا ل��ە پێشانگای "بەرهەمەکای ئیکۆ" پێشکەشکردووە. ک��ارم��ەن��دەک��ان داوای����ان لەمنداڵەکان دەک���رد ،پارچەی کاغەزی بخەنە نێو شەلەیەک کە لەئاوو ئانزییم دروستببوو، ئەوجار رایبوەشێنن .ئەم ئامێرانە پەنکەیەکی بچکۆلەی لێبسترابوو ک���ە دوای�����ی چ��ەن��د خ��ول��ەک دەستیدەکرد بەخوالنەوە. فێربوون لەسروشت لەم پرۆسەدا ئانزیمی سلولۆز بۆ شیتەڵی م��ادە کاغەزییەکەو ک���ردن���ی ب��ەش��ک��ری گ��ل��ۆک��ۆز بەکاردەهێنرێت .لەدواییدا ئەمانە لەگەڵ ئۆکسیجنو ئانزیمەکانیتر ی��ەک��دەگ��رێ��تو ئ��ەل��ک��ت��رۆنو ئ��ای��ۆن��ەک��ان��ی ه��ای��درۆج��ی��ن دروستدەبێت. ئ��ەل��ک��ت��رۆن ل��ەب��ات��ری��ی��دا ب���ۆ ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی ک��ارەب��ا بەکاردەهێنرێت .ئ��اوو ترشی (گلوکونوالکتۆن)کە بەکارهێنانی ب���ەرب�ڵ�اوی ل��ەدروس��ت��ک��ردن��ی کەمالیاتو مادەجوانکارییەکاندا هەیە ،بەرهەمی الوەک���ی ئەم پرۆسەیە.
ب��ەپ��ێ��ی وت���ەی ت���وێ���ژەران میکانیسمی ئ���ەم پ���رۆژەی���ە وەک��و پرۆسەی هەرسی دارو دروستکردنی وزەی��ە لەالیەن مێرولە سپیەکان ومۆریانەکانەوە. ئ���ەم ک����ارەی کۆمپانیای س��ۆن��ی ب��ەن��دە ل��ەس��ەر ک��اری پێشوویان کە لەئاوی میوە بۆ وەکارخستنی ئامێرەی پەخشی واکمەن سوودوەردەگیرا. ی��وچ��ی توکیتا ت��وێ��ژەری پێشڕەو لەتاقیگەیی توێژینەوەیی مەوادی پێسکەوتوویی سوونی
دەڵێت "ئەم باترییە بەبەکارهێنانی (م���ادەی���ەک���ی س��ووت��ەم��ەن��ی) ک��ە ب��ەس��ادەی��ی ئ��ەو ک��ارت��ۆنو کاغەزانن کە فڕێیان دەدەی��ن" دەک��رێ��ت وزەی پێویست بۆ بەکارخستنی پەنکەیەکی بچکۆلە فەراهەمبکات ".هەڵبەت هێشتا ئەم تەکنەلۆژیایە لەسەرەتادایە ب�����ەاڵم ت����ەس����ەوری ئ����ەوەی ئەمە دەتوانێت چ گۆڕانێکی گ��ەورە دروستبکات بەراستی سەرسوڕهێنەرو سەرنجراکێشە. کەم زیان بۆ ژینگە
لەکاتێکدا ئەم ئامێرە تائەو رادەی���ە توانایی هەیە تاوەکو ئامێرەکانی پەخشی مۆسیقا کارپێبکات ،بەاڵم هێشتا لەچاو بەشێکی زۆر لەباترییەکانی نێو بازار الوازترە. گروپێکی چاالکی ژینگە بەناوی "ئاشتی سەوز" پێشوازی لەم داهێنانە کردووە. (جان ساون )بەڕێوەبەری "ئاشتی سەوز" لەواڵتی بەریتانیا دەڵ��ێ��ت "ک��ێ��ش��ەی��ەک ک��ە ئێمە هەمیشە ل��ەگ��ەڵ باترییەکاندا
هەمانبووە ئ��ەو م��ادە کیمیاییە ژەهراویانەیە کە لەدروستکردنی ئ���ەوان���دا ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ �تو گەڕاندنەوەیان بۆ ژینگە کارێکی ئاسان نییەو زۆر ئاڵۆزە". "هەررێگەیەک کە ب��ەرەو تەکنەلۆژیای س��ەوز بمانبات پێشوازی لێدەکەیین ،بۆیە زۆر المان سەرنجراکێشەو پێشوازی لێدەکەیین کە کۆمپانیایەکی وەک سۆنی بیر لەوەدەکاتەوە یارمەتی ژینگە ب���داتو ئامێری سەوز دروستدەکات".
22
تهکنهلۆژیا
لەنزیک سنورەکانمان جەنگێکی ئاڵۆزو پێشکەوتوو لەئارادایە
تهکنهلۆژیا
23
جەنگی سایبری؛ یاخود جەنگی جیهانی سێیەم
تەکنەلۆجیا
24
بۆ تێگەیشتن لەجەنگی س��ای��ب��ری ()Cyber war ل���ەس���ەرەت���ادا ب���ا ب��زان��ی��ی��ن ( )Cyberبەچی دەوترێت: سایبر پاشگرێکە بۆناوە جۆربەجۆرەکان ،ئەم ناوانە ه��ەم��ووی��ان ب��ەن��دەن لەسەر ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ە زۆرەک���ان���ی ک���ۆم���پ���ی���وت���ەر .زۆرب�����ەی بەشەکانی ئینتەرنێت بەم پاشگرە دەناسرێنەوە بۆ نموونە ف����ەزای س��ای��ب��ری (cyber )spaceدەستەواژەیەکە بۆ ناساندنی واڵتێکی نافیزیایی و خ���ەی���اڵ���ی ک���ە ب��ەه��ۆی سیستمە کۆمپیوتەرییەکانەوە دروستبووە .ل��ەم فەزاییەدا ن��اک��رێ��ت ه���ەس���ت ب��ەب��ۆن ب���ک���ەی���ی���ت ،ب�������ەاڵم ئ���ەم واڵت���ەش هەڵگری توخمو ئ��ام��رازی تایبەت بەخۆیەتی وەک����و ف��ای��ل��ەک��ان ،پ��ەی��ام��ە ک��ارەب��ای��ی��ەک��ان ،وێ��ن��ەک��ان و ..لەم فەزاییەدا دەکرێت شتەکان بگوازرێتەوە ،بەاڵم بەپێچەوانەی فەزایی راستیی گەڕانو سەیران لەم فەزایەدا دوورە لەجووڵەی فیزیایی وات���ە دەک���رێ���ت لەجێگەی خ��ۆت نەجوڵییتو هەموو گ��ەش��ت��ەک��ان��ت ب��ە م���اوسو کیبۆرد ئەنجامبدەیت. ج��ەن��گ��ی س��ای��ب��ری زۆر ب��واردەگ��رێ��ت��ەوە ،دەتوانێت جەنگێکی دەروونی لەرێگەی سایتە ئینتێرنێتیەکانەوە بێت ی���ان دەت��وان��ێ��ت جەنگێک بێت بۆ دزینی زانیاری نێو کۆمپیوتەرەکان یان دەتوانێت جەنگێک بێت بۆ لەکارخستنو دەستبەسەراگرتنی ئامێرە زۆر پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووەک��ان .هەموو ئەم جەنگانە دەتوانێت زیانی گ���ەورەی م��ادیو دروون��یو تەنانەت گیانی لەدوایی خۆی بەجێبهڵێت .ئەمە جەنگێکە سەربازە سادەکانی بەرەکانی
شەڕ بەچەکەکانیان بەڕێوەی ن��اب��ەن بەلکو جەنگێکە لە پ��ش��ت ک��ۆم��پ��ی��ۆت��ەرەک��ان��ەوە ب����ەڕێ����وەدچ����ێ����ت و زۆر ج���ار ه���اوش���ێ���وەی ی��اری��ی��ە کۆمپیوتەرییەکانە. لەئێستادا ش���ەڕی زۆر ترسناک لەم بوارەدا لەئارادیە وەک ن��اردن��ی ڤ��ای��رۆس بە مەبەستی تێکدانی سایتەکانی ناوکی و ئەتۆمی کە روون نییە ئ��اس��ەواری ئەمەیان تا چ رادەی��ەک��ە ئ��ای��ا مەترسی بۆ ژینگە دەبێت ی��ان نا؟. ژمارەیەک لەواڵتان لەهەوڵدان ل��ەم ب���وارەدا ببن بەزلهێز و ب��وودج��ەی زەب��ەاڵح��ی��ان بۆ تەرخانکردووە. ه��ەن��دێ��ک ل��ەوک��اران��ەی لەم ماوەیەدا واڵت��ان بەدژی یەکتر ئەنجامیانداوە وی��ان پ��ەرەی��ان ب��ە تواناییەکانیان ل��ەب��واری ش��ەڕی سایبرییدا داوەو دزەی����ان ک��ردووەت��ە سەر رووب��ەرێ رۆژنامەکان ل��ێ��رەدا ب��اس��دەک��رێ��ن .ئ��ەم کارانە جیاوازە لەوکارانەی ه����اک����ک����رەک����ان����ی وەک (وی��ک��ی��ل��ی��ک��س) ل���ەم���اوەی پێشوودا کردوویانە ،ئەمانە جەنگێکە ب��ەش��ی ب��ەرگ��ری واڵت�����ان ب�����ەدژی ی��ەک��ت��ری ئ��ەن��ج��ام��ی��دەدەنو زۆرج���ار س�����ەرچ�����اوەی ه��ێ��رش��ەک��ە نەناسراوە یان تەنها گومان دەکرێت کە سوپای سابیری فاڵن واڵت ئەنجامیدابێت. ئیسرائیل لەمانگی( )٨ی( )٢٠١١ دا رۆژنامەی ساندی تایمز رایگەیاند ئیسرائییل چەند یەکەیەکی سایبری ب��ەدژێ ئ��ێ��ران و ب��ۆل��ێ��دان��ی ک��ورە ن��اوک��ی��ی��ەک��ان��ی ل��ەرێ��گ��ەی ڤایرۆسەوە دروستکردووە، ئەم یەکانە راستەوخۆ لەژێر چاودێری سەرۆک وەزیرانی
ئیسرائیل دان جگە لەکاری تێکدرانەوە هێرش کردن بۆ سەر سایتە ئینتەرنێتییەکانی س���ەر ب��ەح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران، کارێکیتری یەکە سایبرییەکانی ئیسرائییل بریتییە لەکاری زان���ی���اری ل��ەرێ��گ��ەی ت��ۆڕە کۆمەاڵیەتییەکانەوە ،تەنانەت بۆ ئەو مەبەستە کۆپی ئێرانی ف��ەی��س��ب��ووک��ی��ان ه���اک ک��رد، ناتانیاهوو لە کۆبوونەوەی ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل��دا وتوویەتی دەبێت لەم بوارەدا ب��ب��ی��ی��ن ب��ەزل��ه��ێ��ز .گ��وم��ان دەکرێت ڤایرۆسی (ستاکس نێت) کە لەساڵی( )٢٠٠٩ دا لەنێو کۆمپیوتەرەکانی کۆنتڕۆڵی کورە ناوکییەکانی ئ��ێ��ران ب�ڵاوب��ووی��ەوە ک��اری ئەویەکانەی سوپای سایبری ئیسرائیل بووبێت .هەروەها لەمانگی ()١٠ی ()٢٠١١دا سایتەکانی دەزگ��ای مووساد (رێ���ک���خ���راوی ه��ەوڵ��گ��ری ئیسرائیل)و دەزگای ئاسایشی ناوخۆیی ئ��ەوواڵت��ە بەهۆی هێرشی سایبرییەوە تووشی ت��ێ��ک��چ��وون ه���ات���ن و بۆ ماوەیەک راوەستان. تورکیا ه���ەرچ���ەن���د ب������ەردەوام ل������ەالی������ەن ه����اک����ک����ەرە تورکەکانەوە هێرش دەکرێتە سەر سایتە کوردییەکان و بە پێچەوانەوەشەوە هاککرەکانی الیەنگری ( )PKKزۆرج��ار ئینتەرنێتییەکانی س��ای��ت��ە ح���ک���وم���ەت���ی ت���ورک���ی���ای���ان هاککردووە ،بەاڵم لەلەمانگی ()١٠ی ()٢٠١١دا تورکیا بەفەرمی رایگەیاند ئاژانسێکی حکوومی بۆ بەرگری سایبری ()USGKKدروستکردووە و نزییکەی ()٢٠٠هاککەری بۆ دامەزراندووە ،سەرۆکی ئەم ئاژانسە دەڵێت تورکیا بەردەوام لەالیەن دوژمنەکانییەوە لەژێر
تەکنەلۆجیا
هێرشی سایبرییدایە بۆیە بوونی ئاژانسێک لەمجۆرە ب��ەم��ەب��ەس��ت��ی پ���ارێ���زگ���اری دیجیتاڵییەکان لەسیستمە پێویستە. چین ل�����ەواڵت�����ی چ��ی��ی��ن��ەوە زۆرت��ری��ی��ن ه��ێ��رش ب��ۆس��ەر دام�����ەزراوە دیجیتالییەکان ب������ەه������ۆی ه����اک����ک����ەرە نەناسراوەکانەوە دەکرێت و بەپێچەوانەشەوە ب���ەردەوام ل�������������ەدەرەوەی چ���ی���ن���ەوە دامەزراوەکانی ئەم واڵتە لەژێر هاککەرەکاندایە. هێرشی حکوموتی چین لە پێشبڕکێ و جەنگی سایبری لەئینتەرنێتدا نیگەرانە و دژی ئەم جەنگە نەرمەیە کە لەنێوان هاککەرە ن��اف��ەرم��ی��ی��ەک��ان��ی ئەمریکاو چیین لەئارادایە .چین خۆی بەیەکێک لە قوربانییەکانی هێرشە سابیرییەکان دەزانێت و ب��ڕوای وایە زیانی زۆری لەم هێرشانەوە پێگەیشتووە. لەساڵی ٢٠١٠دا چوارمێلێۆن و ٥٠٠ه���ەزار کۆمپیوتەر لەچیندا بەهۆی ڤایرۆسەوە ک���ەس���ەرچ���اوەی دەرەوەی چین بوو تێکچوون.هەروەها ب��ەردەوام بنیادە داراییەکانی ئەمریکا و چین لەژێر هێرشی سایبرییدان .بۆیە ئەو واڵتە دەیەوێت بەهاوکاری ئەمریکا ئاسایشی ئینتەرنێتی خۆی بەرزبکاتەوە( .یان ئاگربڕێک لەنێو دوواڵتدا رابگەێنن!) روسیا ل��ە ج��ەن��گ��ی سایبرییدا حکومەتی روسیاش دەوری ب����ااڵی ه���ەی���ە ،ب��ەت��ای��ب��ەت��ی ب����ەردەوام هێرشی سایبری ل��ەروس��ی��اوە دەک��رێ��ت سەر دراوس���ێ���ک���ان���ی ،ه���ەروەه���ا گومانی ئەوە هەیە لەجەنگی سایبری ن��ێ��وان ئەمریکا و ئ��ێ��ران��دا ،روس��ی��ا بەشێوەی
تەکنیکی ی��ارم��ەت��ی سوپای سایبری ئێران بدات. ئەمریکا بەپێی راپۆرتی نیویۆرک تایمز پێش ئ��ەوەی ئەمریکا ه��ێ��رش ب��ک��ات��ە س���ەر لیبیا پ�لان��ی ئ����ەوەی دان���اب���وو بە هاککردنی کۆمپیوتەرەکان سیستمی بەرگری ئاسمانی لیبیا ل��ەک��ار ب��خ��ات .ئەمە دەت��وان��ێ��ت ی��ەک��ەم جەنگی ف��ەرم��ی س��ای��ب��ری واڵت��ێ��ک ب��ە دژی واڵتێکیتر بێت. لەئێستادا پنتاگۆن (وەزارەتی بەرگری ئەمریکا) ب��ەوردی ت��وان��ای��ی ج��ەن��گ��ی سایبری چ��ی��ن ،روس��ی��ا و ک��وری��ای باکوری لەژێرچاوەدێرییدایە. یەکێک ل��ەو هێرشانەی کە ئەمریکا ل��ەت��وان��ای سایبری س����وودی زۆری وەرگ���رت پ�لان��ی کوشتنی (ئ��وس��ام��ە بن الدن) لەپاکستان بوو. س��ەرچ��اوەک��ان��ی ن��ی��وی��ۆرک تایمز ب��اس��ی ئ���ەوە دەک��ەن دوای�����ی ئ�����ەوەی ئ��ەم��ری��ک��ا لەهەموو تەکنەلۆژیاکانیتری بۆ دۆزی��ن��ەوەی (ب��ن الدن) ن��ائ��وم��ێ��د ب���وو ب���ڕی���اری دا کۆمپیوتەرەکانی (ئەلقائیدە) هاک بکات. کاربەدەستانی ئەمریکا ب��ڕوای��ان وای���ە ک��ە جەنگی سێهەمی جیهانی جەنگی سایبری دەب��ێ��ت ،ه��ەر بۆیە پ�لان��ی زۆر گ���ەورەی���ان بۆ پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای جەنگی سایبری داڕشتووە، زۆر ل��ەچ��اودێ��ران ب��ڕوای��ان وای���ە ڤ��ای��رۆس��ی (ستاکس نێت) ئیسرائیل دایهێناوە و ئەمریکا ب��ەرەو ئەمانجەکەی ل��ەن��اوئ��ێ��ران��دا (وات����ە ک��ورە ناوکییەکان) ناردوویەتی. ه�����ەروەه�����ا ئ��ەم��ری��ک��ا ل���ەرێ���گ���ەی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ی��ەوە ()NATO
و ب��ەدروس��ت��ک��ردن��ی گروپی (س��ای��ب��ری��ی��ە س����وورەک����ان) دەی���ەوەێ���ت ت��وان��ای��ی��ەک��ان��ی خ���ۆی ل��ەب��ەرام��ب��ەر هێرشە کۆمپیوتەری و ئینتەرنێتییەکان بەرزبکاتەوە. جەنگی سایبری نێوان ئێران و ئەمریکا ل��ەک��ات��ی رێپێوانەکانی ئێران لەساڵی ()٢٠٠٩دا، بەرهەڵستکاران گەورەتریین س��وودی��ان ل��ە ئینتەرنێت و س��ای��ت��ە ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەک��ان��ی وەک توویتەر و فەیسبووک و ج��ی مەیل و ی��اه��وو کە ه��ەره��ەم��ووی��ان کۆمپانیای ئ��ەم��ری��ک��ای��ی��ن وەردەگ�����رت، ب���ۆی���ە ح��ک��وم��ەت��ی ئ��ێ��ران بەدروستکردنی (ئەرتەشی س��ای��ب��ری) دەس��ت��ی��دای��ە دژە ک���ردەوەو کۆنتڕۆل کردنی ئ���ەم���رازەک���ان���ی پ��ەی��وەن��دی ل���ەس���ەر ت�����ۆڕی ج��ی��ه��ان��ی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت .ک��ۆم��پ��ان��ی��ا بەناوبانگە جیهانییەکانی وەک (گووگڵ) و (تویتەر)و بوون بەئامانجی هاککەرەکانی سەر بەحکومەتی ئێران .هەر لەو ساڵەدا کە سایتی تویتەر لەسەر داوای وەزارەت���ی دەرەوەی ئەمریکا بۆ کارئاسانیکردن بۆ بەرهەلستکارانی ئێرانی ت�����ازەک�����ردن�����ەوەی خ���ۆی راگرتبوو لەالیەن (ئەرتەشی سایبری)ئێرانەوە هاککرا. ب��ەدوای��ی ئ��ەودا زنجیرەیەک لەهاککردنی گووگڵ ،غولی گ��ەورەی جیهانی ئینتەرنێت دەستی پێکەرد والیەنگەرانی حکومەتی ئێران گووگڵیان ب��ە جاسووسی ب��ۆ ئەمریکا ت��ۆم��ەت��ب��ار دەک����رد ،ئامانج ل��ەه��اک��ک��ردن��ی گ��ووگ��ڵ کە ل��ەالی��ەن کۆمەڵیکی گ��ەورە لە بەتواناتریین هاککرەکانی جیهان ب��ەرگ��ری لێدەکرێت دەستگرتن بەسەر جی مەیل و خ��وێ��ن��دن��ەوەی ئیمەیلی بەکارهێنەرانی ئێرانی بوو. ل��ەم رۆژان����ەدا (ئرییک ئ��ی��ش��م��ی��ت) ب���ەرێ���وەب���ەری گ���وگ���ڵ ل��ەگ��ف��ت��ۆگ��ەی��ەک
لەگەڵ تەلەفزیونی ()CNN دا نیگەرانی خ��ۆی لەتوانا سایبرییەکانی ئێران راگەیاند و وت��ی ئ��ێ��ران مەترسیێکی راس��ت��ەق��ی��ی��ن��ە ب���ۆ جیهانی س��ای��ب��ری��ی��ە .ل����ەدرێ����ژەی قسەکانییدا ن��اوب��راو دەڵێت " ئ������ەوان ت��وان��ی��ب��ووی��ان لەرێگەی هاکی زیرەکانەوە ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی ه���ات���وچ���وی زانیاری لەدانیمارک بکەن، بەشێوەیەک زانیارییەکانیان ب��ەرەو ئێران گواستوەتەوەو
جارێکیتر لەجێگەکەی خۆی دای��ان��ن��اوەت��ەوە ب��ۆ ئ���ەوەی هەستی پێنکرێت ....کەس ب��ەت��ەواوەت��ی نازانێت ئ��ەوان چۆن ئەم کارانەیان کردووە". جگە لەوهێرشە سایبریانە کە بۆسەر کورەناوکییەکانی ئێران و کۆمپانیا ئەمریکییەکان ک���راوەو دەک��رێ��ت م��اوەی��ەک ل����ەوەو پ��ێ��ش ف��رۆک��ەی��ەک��ی ب��ێ��ف��رۆک��ەوان��ی ئەمریکایی بەناوی ()RQ-170ل��ەالی��ەن ئ��ێ��ران��ەوە دەس��ت��ی ب��ەس��ەردا
25
گیرا ،سەرەتا گوماندەکرا ئەم فرۆکەیە بەهۆکارێک کەوتبێتە خ�����وارەوە ب���ەاڵم زان��ی��اری��ی��ە وردەک�����ان شتیتر دەڵ��ێ��ن!. ب��ەپ��ێ��ی راپ���ۆرت���ی گ��ۆڤ��اری (،)Weirdئ���ێ���ران توانیویەتی پ��ێ��وەن��دی مانگیدەسکردی ف��رۆک��ەک��ە ل��ەگ��ەڵ ن��اوەن��دی کۆنتڕۆڵ بپچرێنن ،ئەمجار بەناردنی شەپۆلی ()GPS فرۆکەکەیان هەڵخڵتاندووە و لەجیاتی ئەوەی لە ئەفغانستان بنێشێتەوە لەئێراندا نیشتوەتەوە.
کۆتایی ئ��ەوان��ەی ل��ێ��رەدا باسکرا کورتەیەک بوو لەو جەنگەی ئێستا ل��ەه��ەم��وو جیهاندا ل��ەئ��ارادای��ەو هیچ سنورێک ن��ان��اس��ێ��ت ئ��ەوی��ش جەنگی ه��اک��ک��ەرەک��ان��ە ب��ۆ خزمەتی سیاسەتمەدارەکان .ئەم جەنگە لەوانەیە زۆر وێرانکەرتر بێت لەجەنگەکانی پێشوو بەتایبەتی کاتێک ک��ە ن���اوی کۆمپانیا گ���ەورە ئابورییەکانو ک��ورە ناوکییەکان دێتەکایەوە.
تهکنهلۆژیا
26
تهکنهلۆژیا
بێ س ت وێن ۆ پ ەی ی م ە ز دا
س���ت���ۆپ���ەک���ان���ی م�����ەزدا ب��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ارگ��ەگ��رە ک���ارەب���ای���ی���ەک���ان دوت�����وێ ت���ەک���ن���ەل���ۆژی���ای ب���ات���ریو پاشەکەوتکردنی کاتی وزەی بەدەستهاتوو لەستۆپکردن، ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی لەئۆتۆمبیلەکانی قەمەرە تاوەکو ( )%١٠کەمدەکەنەوە. ه����������ەروەک دەزان�������ن س��ی��س��ت��م��ەک��ان��ی وەس��ت��ان��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل (س����ت����ۆپ)ی ک��ارەب��ای �یو پێکهاتەیی وزە پ��اش��ەک��ەوت��دەک��ەن ت��اوەک��و بۆ پ��ڕک��ردن��ەوەی باترییەکان
بەکاربهێنرێن ،ئ��ەم باتریانە وزەی پێویست ب��ۆ مەکینە دابیین دەک��ەن .م��ەزدا یەکەم ئۆتۆمبێلە هەمان تەکنەلۆژیا لەسەر ئۆتۆمبێلەکانی بەنزینی خۆی دادەبەزێنێت. ئ����ەم وزەی�����ە دەک��رێ��ت لەدابیینکردنی هێزی پێویست بەشەکانی کۆنتڕۆڵی کەشی ئاو هەواو سیستمەکانی دەنگی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ�لو بەشەکانیتری ک����ارەب����ای����ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل بەکاربهێنرێت .بەشی سەرەکی ئەم سیستمە کە پێی دەوترێت ()i-ELOOPی�������ان س��ووڕی
زیرەکانە ،پێویست نەبوونە بەباتری یان مەکینەی کارەبایی ت���ای���ب���ەت .ب���ۆ ی��ەک��ەم��ج��ار ت��ۆی��ۆت��ا ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠٧ لەپێشبڕکێکانی ()٢٤ و کاتژمێری توکاچی سیستمێکی ه��اوش��ێ��وەی ()i-ELOOP ب��ە ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی سیستمی پ��اش��ەک��ەوت��ی وزە ل��ەس��ەر سوپەربارگەگرەکان هایبرییدی ( )Supra HV-Rبەجیهان ناساند .وابیردەکرایەوە هێنانی ئەم سیستەمە بۆ نێو ئۆتۆمبێلە ئاساییەکان ئاسان نابێت .بەاڵم
تەنها چوار ساڵ دوایی مەزدا توانیویەتی ئەم سیستەمە لەسەر ئۆتۆمبێلەکانی سەرجادەکان داببەزێنێت .ئ��ەم سیستەمە لەجیاتی باتری لەبارگەگرەکان ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی وزە سوودوەردەگرێت. ب��ەپ��ێ��ی راگ���ەی���ان���دن���ی ک���ۆم���پ���ان���ی���ای م��������ەزدا، ب��ەس��ەرن��ج��دان ب��ەت��ێ��ک��ڕای��ی ت�����اودان وک��ەم��ک��ردن��ەوەی خ���ێ���رای���ی ،ئ����ەم سیستمە دەت��وان��ێ��ت ت��اوەک��و ()%١٠
لەبەکارهێنانی سووتەمەنی کەمبکاتەوە)i-ELOOP( . ب��ۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن��ی ئ��ەم وزەی����ە دی��ن��ام��ۆی ت��ەزووی��ی نەگۆڕ لەنێوان ( )١٢تاوەکو ( )٢٥ڤۆلت بەکاردەهێنێت ت��اوەک��و وزەی کارەبایی بۆ پ��اش��ەک��ەوت��ک��ردن ب��ۆ (بارگە گ��رێ��ک��ی دوو ت���وێ)ی���ان ( )EDLCبە بەرگری نزمەوە دەگوازرێتەوە .ئەم بارگەگرانە زۆر خێراتر لەباترییەکانی شەحن دەبنەوەو بەتاڵدەبنەوە،
ئەم سیستمە دەتوانێت لەماوەی چەند چ��رک��ەدا بارگەگرەکە ب���ەت���ەواوەت���ی پ��ڕب��ک��ات��ەوە. ل��ەم قۆناغەدا بگوڕدەرێکی ت��ەزووی��ی ( )ACب��ە ()DC دێ��ت��ە ئ����اراوەو ڤۆڵتیەکە بۆ ( )١٢ڤ��ۆڵ��ت دادەب���ەزێ���تو کارەبا بەشێوەی راستەوخۆ بە بەشەکاندا باڵودەبێتەوە. سەرەڕایی ئەمە سیستمی ( )i-ELOOPدەت��وان��ێ��ت ئ��ەگ��ەر پێویست ب��ک��ات بۆ
پڕکردنەوەی باتری ئۆتۆمبیلەکە بەکاربهێنرێت .ئەم سیستمە لەگەڵ تەکنەلۆژیایی بێ بارگەی ()i-stopم���ەزدا یەکپارچەیەو دەتوانێت بۆ زیادکردنی کاتیو داگ��ی��رس��او م��ان��ەوەی مەکینە بەکاربهێنرێت. گەشەپێدانی ئەم سیستمە نوێیە ب��ەج��وان��ی پیشاندەری چڕبوونەوەی مەزدا لەسەر ئەو ئۆتۆمبیالنەیە کە بەسووتەمەنی
ک���اردەک���ەن .ئ��ەم کۆمپانیایە تێکۆشاوە بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ تۆیۆتا لەجیاتی ک��ار لەسەر ئۆتۆمبێلی هیبریدی ،مەکینەکانی ئێستای خ��ۆی چاکتربکات. بەپێی راگەیاندنی ئەم کۆمپانیایە ی��ەک��ەم��ی��ن ئۆتۆمبیلی ت��ەی��ار ()i-ELOOP بەسیستمی لەساڵی داهاتوودا دێتە بازارەوە. سەرچاوەGIZ MAG :
27
تهکنهلۆژیا
28
ناونیشانی ئایپی (ip address
ی���ان
ip
)number (internet protocol ناونیشانی ژمارەیی ئامێرێكە، وە دوو ڤێرژنی هەیە ()IPv4 و ( .)IPv6ب��ە وات��ای��ەك��ی ت��ر بریتییە ل���ەو ژم���ارەی���ەی ك��ە ل��ە ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت��دا ی���ان لە نێتۆركەكاندا كۆمپیوتەرەكانی پێ ئەناسرێتەوە ،هەر كۆمپیوتەرێك لە ئینتەرنێتدا خ��اوەن��ی ئایپی خ��ۆی��ەت��ی و ل��ە ڕێ��گ��ای ئ��ەو ئایپی ئەدرێسەوە ئەناسرێتەوە و پەیوەندییەكان ئەنجام ئەدات. ل��ە ()IPv4دا ئایپی ئەدرێس ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ئ��ەن��ووس��رێ��ت: 255.255.255.255واتە چوار گروپی ژمارەیین كە هەر یەكێكیان لە سێ ژمارە پێك دێن، و كە ئەیان كەینەوە بە باینەری ئەبن بە 32بت .بەاڵم ()IPv6 128ب��ت ب��ەك��ار ئەهێنێت و ژم���ارەی هێكساش ئەگرێتەوە بۆیە زۆر زۆر فراوانترە. ێ 340 لە()IPv6دا ئەتوانر ئەندیكلیۆن ()undecillion ئەدرێسی جیاواز دابنرێت (واتە 340و 36سفر لە پێشی). IPv4هێشتا بە تەواوەتی كۆتایی پێنەهاتووە ،ب��ەاڵم كە كۆتایی بەو هات و ئیتر بە تەواوەتی ك��ار ب��ە IPv6ك��را ،ئەوكات ئایپییەكان بە شێوەیەكی هەست
پێكراو و گ��ەورە دەگ��ۆڕێ��ن و جیاواز ئەبن IPv6 .سیستمی ژمارەیی هێكسادیسمەڵ( (�hex )adecimalبەكار ئەهێنێت، لە كاتێكا IPv4بەس دیسمەڵ بەكار ئەهێنێت .هێكسادیسمەڵ سیستمێكی ژمارەیی تێكەاڵو لە ژمارە و پیتەكانە كە بەیسەكەی ()16ی�����ە .ئ��ەگ��ەر بێتو ئ��ەو 128بتە بە شێوەی باینەری وەربگرین ،و بیكەین بە 16 بەشەوە ،واتە هەشت كۆمەڵەی 16بەشی یان بتی ،ئەوكات هەر یەك لەو كۆمەاڵنە بگۆڕین بۆ سیستمی هێكسا (كە بەیسەكەی 16یە) ئەو كات ئەدرێسێكت بۆ دەرئەچێت هاوشێوەی ئەمە: 32fe:b1:1d4a:0:fe73:ee:2da:2b9a
(ئ��ەم��ە ن��م��وون��ەی��ەك��ە لە ،IPv6ك��ە ل��ە ه��ەش��ت بەش پێك ه��ات��ووە ،ه��ەر بەشێكیش ت��ا چ���وار ڕەن����ووس ل��ەخ��ۆی ئەگرێت و بە شێوەی هێكسا ئەنووسرێن ،بەم شێوەیە لەبەر ئەوەی لە هێكسادا گەورەترین ژمارە ( )fكە لە دیسمەڵ ئەكاتە 15و بە باینەریش چوار یەكە ،1111ب��ەم شێوەیە ل��ە هەر بەشێك لەو هەشت بەشە چوار ژم��ارە هەیە ،ئەگەر بیان كەین بە باینەری(4 ،رەنووس لە هەر گروپێك ل��ەو هەشت گروپە)
كەڕەتی ( 4گەورەترین ژمارەی هێكسا بە باینەری ئەكاتە چوار یەكی) ئەكاتە ،16وات��ە هەر گروپێك لە 16بت پێك دێت، و 8گروپمان هەیە ،كەواتە (8ژم��ارەی گروپەكان) كەڕەتی ( 16گەورەترین ژمارەی بتەكان كە دەكرێ لە گروپێكدا هەبێت) ئەكاتە ،128بۆیە دەوترێت IPv6ل���ە 128ب���ت پێك ێ بزانین دێت ،و ئەگەر بمانەو ئەتوانین چەن ئەدرێس دانەین، ئەوا ئەنجامی 2بە توانی 128 دەربهێنە كە ئەكاتە ،3.4e+38 ئەمەش واتە 3.4و 38سفری لەبەردەم دانەین كە ژمارەیەكی زۆر زۆر گ����ەورە ئ��ەك��ات. لەگەڵ تێبینی ئ��ەوەی كە 3.4 بە نزیككراوەی وەرگ��ی��راوە و ژمارەكە لەوە گەورەترە). هەروەها ویندۆزی ()xp یش پشتیوانی لە IPv6ئەكات و ئەگەر ویستتان ئەتوانن بەكاری بهێنن .بچنە دۆسەوە (،)DOS ئەویش بە نووسینی ()cmd لە ڕەن��دا ،و لە دۆس بنووسن ?/ipv6
ئەگەر ڕاوت���ەر ()router ب��ەك��ار ئەهێنیت (ك��ە ئەتوانی ب���ەه���ۆی ڕاوت��������ەرەوە هێڵی ئینتەرنێتەكەت داب��ەش بكەیت بەسەر چەند كۆمپیوتەرێكدا،
وات����ە ی����ەك ه��ێ��ڵ ل���ە الی���ەن چەند كۆمپیوتەرێكەوە بەكار بهێنرێت) ،ئەوا بە بەكارهێنانی فرمانی ipconfigناتوانی ئای پییەكەی دەرەوەی خۆت بزانیت (ئەو ئای پییەی كە هەموو دنیا وا ئەیبینێت) ،بەس تەنها ئەو ئ��ای پییەت پیشان ئ��ەدات كە بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكە بەكاری ئەهێنیت (.)local network ئەگەر حاڵەتێكی واشت هەیە، ئەتوانی ئای پییە ڕاستەقینەكەت بە چەند شێوازێك ببینیتەوە، ڕێگایەكی ئاسان ئەوەیە سەردانی سایتی www.whatismyip. comبكەیت. (زۆر ج��ار كە لە ڕێگای بەكارهێنانی فەرمانی ipconfig لە دۆس سەیری ئای پییەكەمان ئەكەین ژم��ارەی��ەك��ە و ك��ە لە ئینتەرنێت و لە ڕێی ئەو سایتانەی ئای پیمان پێ ئەڵێن ژمارەیەكی ترە ،هێڵی ئینتەرنێتەكەی من بەو شێوەیەیە ،ئەمە مانای وایە ئێمە خاوەنی ئای پییەكی گۆڕاوین ( )dynamic ipكە ئەو ئایپییە ل��ە كاتێكەوە ب��ۆ كاتێكی تر ئەگۆڕێت ،هەروەها مانای وایە ئامێری ڕاوت���ەر ( )routerلە گەیاندن و داب��ەش كردنی ئەو هێڵەدا بەكار هاتووە ،كە كاری ئەم ئامێرەش ئاراستەكردن و
ئا :بڕیار عوسمان بهشی دووەم گەیاندنی پەیامەكان یان داتاكانە بە باشترین ڕێگەدا .یەكێك لە تواناكانی ڕاوتەر ئەوەیە كە خۆی ئ��ای پی بۆ ئ��ەو كۆمپیوتەرانە دائەنێت كە لێی بەستراوە). ئای پی ئەدرێس بە شێوەی بلۆك بەسەر دابینكەرانی نێتۆرك یان كۆمپانیا تایبەتییەكاندا باڵو ئەكرێتەوە ،پاش ئ��ەوە لە ڕێی ()ispییەكەتەوە بە تۆ ئەگات. وەه���ا بیر ل��ە ب��ل��ۆك ب��ك��ەرەوە ك��ە ك��ۆم��ەڵ��ە ژم����ارەی ن��ێ��وان 0.0.0.0تا 10.10.10.10 دەگ���رێ���ت���ەوە ،س�����ەرەڕای ئ��ەو بلۆكانەی كە گیراون ،بۆ نموونە بۆ نێتۆركە ناوخۆییەكان (local .)networksبۆ نموونە ئەگەر تۆ ڕاوت��ەر بەكاربهێنیت ،ئەوا ڕاوتەرەكە ئای پی جیاواز ئەدات بەو كۆمپیوتەرانەی لەو نێتۆركەدا لێی ب��ەس��ت��راون( .ب��ۆ نموونە لە بلۆكی 192.168.0.0تا ،)192.168.255.255بەاڵم هێشتا تۆ ئای پییەكت لە()isp ییەكەتەوە پێ ئەدرێت ،كە لە ڕێ��ی ئ���ەوەوە پەیوەندییەكە بە ه��ۆی ڕاوت���ەرەك���ەوە ئاراستە ئ���ەك���رێ و ڕاوت ئ��ەك��رێ ( ،)routedئەمەش بۆ ئەوەی ئەو هێڵە یان پەیوەندییە بەسەر چەند كۆمپیوتەرێكدا داب��ەش بكرێتەوە.
تەکنەلۆجیا
29
ئا :ئاكۆ موحسین حەسەن
دروستكردنی تۆپی شوینی دیسكۆ !
هۆڵەکانی ئاهەنگگێڕان ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ب�������ەردەوام لەروناکی بۆ دروستکردنی ف�����ەزای�����ەک�����ی ج������وانو سەرنجراکێش بۆ میوانەکان س�������وود وەردەگ�����������رن، روناکی یەکێکە لەکەرەسە سەرەکییەکانی رازاندنەوەی هۆڵەکان.
مەرج نییە کەرەستەی گ���ران���ب���ەه���ای ک��ۆم��پ��ان��ی��ا گەورەکان بەکاربهێنرێت، یان بۆ بینینی ئەو فەزا خۆشە روو لەهۆڵە گرانبەهاکان بکرێت یان کەسێک کارتی بانگهێشتکردنت بۆ بنێرێت دەکرێت لەماڵەوە شوێنێکی سەرەنجڕاکێش بۆ خۆت
دروستبکەیتو هاوڕێکانت بانگهێشتبکەیت بۆ بینینی ئ����ەو ی��اری��ی��ک��ردن��ە ب��ەو رون��اک��ی��ی��ەک��ەی ک��ە خۆت دروستتکردووە. ئەم ئامێرە بەشی زۆری بەو شتانە دروستدەکرێت ک���ە ف���ڕێ���دەدرێ���ن ،ب��ۆی��ە تێچوونەکەی زۆر کەمە.
بۆ دروستکردنی ئەم ئامێرە پێوستت بەتۆپێکی ئاساییو هەندێک شریتی سی دیو دی ڤی دی کۆنە ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ سیکۆتینی ئ��اس��ای��ی .س��ی��ی��دی��ی��ەک��ان بەمقەست پ��ارچ��ە پارچە بکە هەوڵبدە پارچەکان تا دەکرێت یەکسان بن.
دوات����ر وەرە ه��ەم��وو پ��ارچ��ەک��ان بەڕێکوپێکی ب��ەس��ی��ک��ۆت��ی��ن��ەک��ە ب���دە لەتۆپەکە بەمشێوەیە هەموو س���ەر روب�����ەری ت��ۆپ��ەک��ە ب��ەپ��ارچ��ەک��ان��ی س��ی دی دابپۆشە .ئەمجار روناکی الیتێک ئاراستەی تۆپەکە بکەو بزانە چیدەبینی.
30
ژینگە
کەشتییە سەوزەکان بۆ گواستنەوەی دەریایی بەڕێوەن
ژینگە
بەکارهێنانی وزەی خۆر بەهۆی خانەروناکییەکانەوە رۆژ لەدوایی رۆژ پەرە دەستێنێت، یەکێک لەو بوارانەی لەداهاتووی ن��زی��ک��دا ئ���ەم ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ە ب����ەت����ەواوی روی��ی��ت��ێ��دەک��ات پیشەسازی کەشتیسازییە. بە بەکارهێنانی چارۆکەی داپ����ۆش����راو ب���ە پ��ن��ەل��ەک��ان��ی خ����ۆر ،ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی ه���ەوا، ک���ەم���ک���ردن���ەوەی خ��ێ��رای �یو داپۆشینی الشەی کەشتییەکە بە پۆلیمەر کە دەبێتەهۆی ئەوەی گ��ی��ان��دارە بێبڕبڕەکان پێوەی نەلکێن ،ک��ارای��ی کەشتییەکان تاوەکو ( )%٣٠زیاد دەکات. کەشتییە دەی����ان ه���ەزار ت��ەن��ی��ی��ەک��ان��ی داه���ات���وو وەک کەشتییەکانی س��ەردەم��ی کۆن دەت��وان��ن چ��ارۆک��ە هەڵبدەنو دەری�����اک�����ان ب���پ���ێ���ون .ب���ەو ج��ی��اوازی��ی��ەوە چ��ارۆک��ەک��ان��ی ب��ەخ��ان��ەی رون��اک��ی ت��ەن��راونو ب��ەی��ەک کلیل کۆدەکرێنەوە. ب��ۆ کەشتییە بچووکەکانیش جووڵە لەسەر توێیەک هەوا یان بەکارهێنانی پەرەی تایبەتی ل���ەب���ەرچ���اوگ���ی���راوە ،ت��اوەک��و ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن�یو دروس��ت��ب��وون��ی گ���ازی دووان���ە ئۆکسیدی کاربۆن بۆ ()%٣٠ داببەزێت. ئەگەر سەیری کەشتییەکانی ئێستا بکەین،لەگەڵ ئەوانەی سەردەمی کۆندا زۆر جیاوازیان هەیە ،کەشتییەکانی ئێستا زۆر گ�����ەورەنو لەهەمانکاتیشدا گازی دوانەکاربۆنی ئۆکسیجن ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��ن ک��ە بڕێکی ئێجگار زۆرە کاریگەری لەسەر گەرمبوونی جیهانی هەیە. ن��رخ��ی ب����ەرزی ن���ەوتو گ���ۆڕان���ی ک��ەش��ی ئ���اوه���ەوا، ب��ووە بەهۆی ئ��ەوەی رێگەی جۆربەجۆر بۆ کەمکردنەوەی تێچووەکان لەبەرچاوبگیرێت. رابرت دین؛ بەڕێوەبەری ( )Solar Sailorلەسیدنی ئوسترالیا دروس��ت��ک��ەری ئەو ک��ەش��ت��ی��ان��ەی��ە ک��ە ب��ەی��ارم��ەت��ی پێکهاتەیەک لەهێزی مەکینەکانی س��ووت��ەم��ەن �یو وزەی خ��ۆر
دەج���وڵ���ێ���ت .ئ����ەو دەڵ��ێ��ت "کۆمپانیاکانی دەرهێنانی کانزا پێماندەڵێن نزیکەی ()%٩٠ تێچووی تەنێک بەردی ئاسن، نرخی ئەو سووتەمەنییەیە کە بۆ گواستنەوەی بەکاردەهێنرێت". ئەم ب���ەراوردی تێچوونانە لەگەڵ زیادبوونی زەختی رای گشتی سەبارەت بەکەمکردنەوەی رادەی پیسبوونی ئ��اووه��ەوا، بووە هۆی ئەوەی رێکخراوی جیهانی گواستنەوەی دەریایی یاسایەک دابنێت ،بەپێی ئەم یاسایە دەبێت ت��اوەک��و ساڵی ( )٢٠٣٠ب��ڕی دروستکردنی گازی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن ب��ۆ ( )%٢٥ت��اوەک��و ()%٣٠ داببەزێت. بەوتەی دین بەبەکارهێنانی چ����ارۆک����ە داپ����ۆش����راوەک����ان ب��ە خ��ان��ەی خ����ۆری ،وزەی بەرهەمهاتوو ب��ۆ باترییەکان دەگوازرێنەوەو هاوکات وزەی ب��ای��ش ب��ەک��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ،ئەو کەشتیانەی کە بۆ گواستنەوەی ب��ەردی ئاسن بەکاردەهێنرێن نزیکەی ( )%٢٠بەکارهێنانی وزەیان کەمدەکات. کۆمپانیای ()Eco Marine کە لەفوکوکاوای ژاپۆندایە، رێ��گ��ەی��ەک��ی ه��اوش��ێ��وەی بۆ داب��ەزان��دن��ی بەکارهێنانی وزە پێشبینی ک������ردووە ،ی��ەک��ەم ن��م��وون��ەی ئ���ەم���ان ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠١٢دا دەخرێتە دەریاوە. ئ�������ەم رێ����گ����ەچ����اران����ە دەت���وان���ن ب��ۆ ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی س��ووت��ەم��ەن��ی
لەکەشتییە گ��ەورەک��ان��ی وەک کەشتییە ()Panamaxو گ���ەورەک���ان���ی ک��ێ��ش��وەرپ��ێ��وی تر کە دەی��ان ه��ەزار ت��ەن بار دەگوازنەوە بەکاربهێنرێتو بڕی پیسبوونی ژینگە کەمبکاتەوە ()B9 Energy Group کۆمپانیاییەکی بەریتانیاییە کە چارۆکەیی سێدانەیی مودێڕن پێشنیاردەکات. ئەم کۆمپانیایە بۆ دیزاینی ئ���ەم کەشتییە ،مەکینەکانی (رویلزرویس) بەکاردەهێنێت کە دەکرێت بۆ گازی سروشتی ی��ان سووتەمەنییەکانی نەباتی ب��گ��ۆڕدرێ��ت ،بەشی سەرەکی ه���ێ���زی ج���ووڵ���ێ���ن���ەری ئ��ەم کەشتیانە بەیارمەتی چارۆکە گ��ەورەک��ان��ی��ان دابیندەکرێت، تەنها بە یەک کلیل دەکرێنەوەو دادەخرێن ،بۆیە وەک کەشتییە کۆنەکان پێویستی بە مەلەوانو ک��رێ��ک��اری س��ەرک��ەش��ت��ی نییە تاوەکو ئاراستەی چارۆکەکانو بەرزکردنەوەیان لەئەستۆ بگرن. هاوکات کۆمپانیاکانی تر بەشێوەکانی کۆن دەستیانداوەتە ک��ەم��ک��ردن��ەوەی بەکارهێنانی وزە ،ب��ۆ نموونە کۆمپانیای گ���ەورەی کشتی ()Maersk بەکەمکردنەوەی خێرایی لە()٤٦ کیلۆمیتەر لەکاتژمێرێکەوە بۆ ()٢٠کیلۆمیتەر لەکاتژمێرێکدا بڕی بەکارهێنانی سووتەمەنیان بەڕادەی ( )%٣٠دابەزاندوە. کۆمپانیاکانی تر بەهەمانشێوە دەتوانن تەمەنی کەشتییەکانیان ب��ەرزب��ک��ەن��ەوەو بەباشتریین
31
شێوە سووتەمەنی بەکاربهێنن. کەمکردنەوەی خەرجییەکانی کەشتییەکان وەک باشترکردنی خ��ەرج��ی ئۆتۆمبێلەکان وای��ە کاتێک خێراییەکەی بۆ ماکزیمۆم ( )٩٠کیلۆمیتەر لەکاتژمێردا دادەبەزێنرێت. یەکێکیتر لەشێوازەکانی ک��ەم��ک��ردن��ەوەی سووتەمەنی کەشتییەکان ،تێکردنی هەوایە بۆنێو ئ��ەو ئ���اوەی ک��ە بەشی خوارەوەی کەشتییەکەی لەئامێز گرتووە .کۆمپانیای هۆڵەندی ( )DK Groupب��ەم ش��ێ��وازە دەڵ���ێ���ت "س��ی��س��ت��م��ی دااڵن����ی ه��ەوا"ی��ی لەسەر کەشتییەکان تاقیکردووەتەوە .لەم شێوازەدا بڵقەکانی هەوا لەبنی کەشتییەکەدا دروس���ت���دەب���ن ک���ە رۆیشتنی کەشتییەکە ئاساندەکاتەوە. (ئ���ەم ش��ێ��وازە لەئێستادا ل���ەس���اروخ���ە پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووە روسییەکاندا بەکاردەهێنرێتو دەبێتەهۆی ئ��ەوەی خێرایەکی ب�������ەرزی زی������اد ل��ەئ��اس��ت��ی چاوەڕوانکراو هەبێت). یەکێکیتر لەشێوازەکانی بەکارهێنانی کاریگەری وزە لەکەشتییە بچووکەکانی وەک ( )Eiksundکە درێژییەکەیان ()٤٠م��ی��ت��رە ،ب��ەک��اره��ات��ووەو دەک�����رێ�����ت ل����ەداه����ات����وودا ل��ەس��ەر کەشتییە گ��ەورەک��ان بەکاربهێنرێت. پ�����ەڕەی ئ���ەم کەشتیانە بەپلێتی تیژ کە لەنێو ناوەندێکی بازنەییدا دانراون گۆڕدراوە .ئەم کۆمەڵەیە پێیدەوترێت ()RDT
و ل��ەڕاس��ت��ی��ی��دا مەکینەیەکی کارەباییە کە لەبەشی دەرەوەیدا موگناتیسێکی کارەبایی بوونی ه���ەی���ەو ل��ەن��اوەڕاس��ت��ەک��ەی��دا هەمیشەیی موگناتیسێکی بەجووڵە دانراوە. ه����ەرک����ام ل���ە ()RDT یەکان پێوەستن بەجینراتۆرێکی دیزیڵییەوەو خێرایی کەشتییەکە لەگەڵ توانایی دەرچ��ووی ئەم مەکینانە دەگۆڕێت .بەبەراورد ل��ەگ��ەڵ پ��ەڕە ک��ۆن��ەک��ان��دا ،ئاو ئاسانتر لەم پلێتانەوە تێدەپەڕێت، بۆیە ه��ەم سووتەمەنی باشتر بەکاردەهێنێتو هەم تێچووش لە سەدا سی دادەبەزێنێت. لەالیەکیترەوە گیانلەبەرانی دەری����ای����ی وەک (ب���ارک���ل) ەک��ان -جۆرێک بێ بڕبڕە - و س��ەدەف��ەک��ان ک��ە بەالشەی کەشتییەکەوە دەلکێن ،دەتوانن ببن بەهۆی ئەوەی بەکارهێنانی س��ووت��ەم��ەن��ی ت��ا ل��ەس��ەدا چل ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە .ک��ۆم��پ��ان��ی��ای ه��ۆڵ��ەن��دی ()AkzoNobel ک���ە رەن�����گو داپ����ۆش����ەر بۆ کەشتییەکان بەرهەمدەهێنێت بۆ پێشگیری لەلکانی ئەم گیاندارانە ب��ەج��ەس��ت��ەی کەشتییەکانەوە ج�����ۆرێ�����ک پ���ول���ی���م���ەری���ان دروس��ت��ک��ردووە ک��ە لەپلێتی م��ی��ک��رۆس��ک��ۆپ��ی ش��ەت��رەن��ج��ی لەمولکیولکەکانی راکێشەرو دورخ��ەرەوەی ئاو دروستبووە، بەرهەمهاتووە .ئەم کۆمپانیایە ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای بەرهەمهینانی ئ��ەم پولیمەرە بگەێنێتە ئاستێکی بازەرگانی. دەیڤید سورپالس لەگروپی ()B9دەڵ����ێ����ت "ئ����ەم ج���ۆرە لەداهێنان کاتێک دەستپێدەکات کە پەستانێکی زۆر بکەوێتە سەر تەکنەلۆژیایەک ،تائەوکاتەی ن������ەوت س����ن����وری ()١٠٠ دۆالری ب��ۆ ه��ەر بەرمیلێک تێنەپەڕاندبوو ،پیسبوونی ژینگە بەهۆی گازی دووانە ئۆکسیدی کاربۆن نەهاتبووە ئاراوە ،کەس لەپیشەسازی کەشتی بیری بەکارهێنانی لەباشترکردنی سووتەمەنی نەدەکردەوە". سەرچاوەNew scientist :
32
چاوپێکەوتن
دانەری فەرهەنگی زەویناسی بۆ زانستی نوێ دەدوێت هەر لەسەرەتای دەستپێكردنەوەی خوێندنی ئەمساڵ( )2012-2011وەك دیارییەك بۆ خوێندكارانی كوردستان ،فەرهەنگێك لەبواری زەویناسیدا بەزمانی (ئینگلیزی -كوردی) كەوتە بەردیدەی خوێنەران .ئەم كتێبە لەدانانی د.ئیبراهیم محەمەد جەزا محێدین كە پرۆفیسۆری یاریدەدەرە لەبەشی زەویناسی لەسكوڵی زانست .فەرهەنگەكە لە ( )269الپەڕە پێكهاتووەو شەش پاشكۆش لەخۆدەگرێت كە تایبەتە بەهەندێك لەیەكە باڵوەكانو خشتەی كاتیی جیۆلۆجیو سیستەمی بلوورەكانو خشتەی خولیی توخمەكانو خەسڵەتە فیزیاییو كیمیاییەكانی ژمارەیەك لەخاوە باڵوەكان. هەوڵدراوە كە لێكدانەوەو شیكردنەوەی زاراوە زەویناسییەكان پاڵپشت بێت بەوێنەو هێڵكاری گونجاو كە زۆرێك لەو وێنانە لەسروشتی كوردستانەوە وەرگیراون نامۆنین بەخوێنەرانی كوردستان. ئەم پەڕتووكە پاش ئەوەی كە لەالیەن زانكۆی سلێمانییەوە ئەركی لەچاپدانی ئەنجامدرا ئێستا لەكتێبخانەی ناوەندیی زانكۆو كتێبخانەی سكوڵی زانست دەستدەكەوێتو خوێندكاران دەتوانن بەوەرگرتنی سوودمەند ببن. بۆ زانیاری زیاتر سەبارەت بەم پەڕتووكە تازەو بەنرخە پێمانخۆش بوو ئەم چاوپێكەوتنە لەگەڵ دانەری كتێبەكە ئەنجامبدەین:
چاوپێکەوتن
زان����س����ت����ی ن�����وێ: فەرهەنگی زەویناسی بۆ؟ محەمەد د.ئیبراهیم ج���ەزا :ئ��ەم فەرهەنگە درێ����ژەپ����ێ����دەری ئ����ەوەی س���اڵ���ی ( )2002ك��ە بەهاوكاری دوو هاوڕێم كەوتە بەچاپمانگەیاندو ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران. ه��ەڵ��ب��ەت ل���ەم م���اوەی���ەدا ك����ت����ێ����ب����ی دووەم�����������م ب��ەن��اون��ی��ش��ان��ی ب��ی��ن��راوەی خ��اوەك��ان بەچاپگەیاندو س��اڵ��ی ( )2005ك��ەوت��ە ب��ەردەس��ت��ی خ��وێ��ن��ەران كە كتێبێكی مەنهەجییە بۆ خوێندكارانی پۆلی دووەم ل���ەب���ەش���ی زەوی���ن���اس���ی. پ��اش��ان لەساڵی ()2007 فەرهەنگێكی تر لەالیەن مامۆستای بەرێز جەمال عەبدول بەناوی فەرهەنگی زەوی���زان���ی دەرچ�����وو كە تیایدا بەزمانی ئینگلیزیو ع������ەرەب������یو ك������وردی زاراوە زەوی��ن��اس��ی��ی��ەك��ان نووسرابوون. ئ��ەوەی ئەم فەرهەنگە تازەیە جیادەكاتەوە لەو دوو فەرهەنگەی پێشوو ئەوەیە ك��ە ب��ەڕاس��ت��ی ئ���ەم كتێبە لەژمارەی الپەڕەدا زۆرترە وات��ە ژم���ارەی زاراوەك���ان زیاترەو هاوكات زاراوەكان بە وردی ڕوونكراونەتەوەو ه����ەوڵ����دراوە ن��م��وون��ەی ك�����وردس�����ت�����ان زی����ات����ر ت��ی��ش��ك��ب��خ��رێ��ت��ە س����ەریو لەمانەش گرنگتر ئەوەیە كە زۆرێك لەزاراوەكان بەوێنە پاڵپشتكراون كە ئەمەیان بەبڕوای بەندە زۆر گرنگەو خوێنەر بەئاسانی ماناو ل��ێ��ك��دان��ەوەی زاراوەك����ان ت���ێ���دەگ���ات ك���ە ئ��ەم��ەش ئ��ام��ان��ج��ی ك��ت��ێ��ب��ەك��ەی��ە. خ���اڵ���ێ���ك���ی ت����ری����ش ك��ە جیاوازە لەو فەرهەنگانەی ت��ر ئ��ەوەی��ە ك��ە لەكۆتایی كتێبەكەدا شەش پاشكۆی زەوی���ن���اس���ی���ی ه���ەی���ە كە تایبەتن بە كاتیی جیۆلۆجی
و ی��ەك��ەس��ەرەك��ی��ی��ەك��ان��ی پ�����ێ�����وان�����ەو خ��ش��ت��ەی��ی خ���ول���ی���ی ت���وخ���م���ەك���انو سیستەمی كریستاڵەكانو ل��ەه��ەم��ووش��ی��ان گرنگتر خ���ش���ت���ەی���ەك���ی دوورو درێ���ژی خ���اوە ب�ڵاوەك��ان ك��ە خوێندكار لەڕێگەی خەسڵەتە سەرەكییەكانیانەوە دەتوانێت بیاننساێتەوە. زانستی نوێ :سوودی ئەم كتێبە چییە؟ محەمەد د.ئیبراهیم ج���ەزا :وەك ئاشكرایە ف����ەره����ەن����گ ه��ەم��ی��ش��ە ه��اوك��اری��ی��ە ب��ۆ خ��وێ��ن��ەر ك��ەل��ەك��ات��ێ��ك��دا كتێبێكی ت����ای����ب����ەت ب����ەب����وارێ����ك دەخ��وێ��ن��ێ��ت��ەوە( بێگومان ل��ێ��رەدا مەبەستم كتێبێكی زەویناسییە) ئەوا لەوانەیە ه��ەن��دێ��ك ل��ە زاراوەك�����ان كەدێتە پێش چ��اوی تێیان ن��ەگ��ات و لەوكتێبەشدا ڕوون��������ك��������ردن��������ەوەی ب��ۆن��ەك��راوە،ب��ۆی��ە ل��ێ��رەدا خ���وێ���ن���ەر پ��ێ��وی��س��ت��ی بە ف��ەره��ەن��گ��ێ��ك��ە ك���ە ئ��ەو زاراوەی����ەی بۆلێكبداتەوە و ب��ەس��اك��اری م��ان��اك��ەی بۆبخاتە ب��ەردەم��ی .لەم ڕووانگەیەوە خوێندكارانی ب�����ەش�����ی زەوی����ن����اس����ی س��وودم��ەن��دی سەركیین لەم كتێبە،هەڵبەت كەسانی تریش زۆرن كە دەكرێت سوود لەم كتێبە ببینن وەك فەرمانگە زەویناسەكانی حكومییەكان یان كەسانی بیانی كە لە ئێستادا لێرە كاری زەویناسی دەكەن و دەیانەوێت فێری زاراوەكان ب��ب��ن ب��ەزم��ان��ی ك���وردی. بۆئەم قۆناغە چینێكی زۆر گرنگ هەیە كە پێویستییان ب��ەم كتێبە ه��ەی��ە ئەویش خوێندنگە مامۆستایانی بەتایبەتی بنەڕەتییەكانن، ئ��ەوان��ەی بابەتی زانست ب��ۆه��ەم��ووان لە پۆلەكانی ح���ەوت���ەم و ه��ەش��ت��ەم و نۆیەم دا دەڵێنەوە،كە ئێستا
ل��ەو پ��رۆگ��رام��ەدا بەشێكی ب��اش ل��ە زەوی��ن��اس��ی هەیە و قوتابییان دەیخوێنن. ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەگ��ەر بكرێت وەزارەت����ی پ����ەروەردە ئەم فەرهەنگە چ��اپ بكاتەوە ئەوا دەكرێت قوتابییانیش سوود مەند بن و لەكاتی پێویستدا بگەڕێنەوە بۆی. زان��س��ت��ی ن����وێ :ئایا خ���وێ���ن���دك���اری زان���ك���ۆ دەیخوێننەوە؟ محەمەد د.ئیبراهیم ج��ەزا :هەڵبەت ناتوانم ب��ەن��اوی ئ��ەوان��ەوە لێدوان ب�������دەم،ب�������ەاڵم ئ�����ەوەی ب��ەئ��اش��ك��راو دی�����ارە ل��ەم ڕۆژەدا كە خوێنەر بەگشتی ك��ەم��ب��ۆت��ەوە ئیتر ب��ۆه��ەر ب��اب��ەت��ێ��ك ب��ێ��ت،ل��ەوان��ەی��ە خوێنەری سەر ئینتەرنێت و فەیسبووك زۆربن بەاڵم خوێنەری كتێب بەتایبەتی ل��ەس��ەر ك��اغ��ەز ئ��ەوا كەم بوونەتەوە و یان دەكرێت بڵێین خوێنەر خۆی بەوەوە
بەشی ئەوە هەیە ڕێز لەكتێب بگرێتو بیخوێنێتەوەو سوودی لێوەربگرێت ،ئەوە بەخوێندكاران دەڵێم كە دەكرێت كتێب لەهەر شوێنێك بێت بەكاریبهێنیت م���ان���دوو ن���اك���ات بەڵكو سەیری فیلمێك دەكات و بەس! ل���ەگ���ەڵ ئ��ەم��ان��ەش��دا بەبڕوای بەندە بەشی ئەوە هەیە كە ڕێز لەكتێب بگرێت و هەوڵبدات بیخوێنێتەوە و س��وودی لێوەربگرێت. هەمیشە ئەوە بەخوێندكاران دەڵێم كە دەكرێت كتێب
33
ل���ەه���ەر ش��وێ��ن��ێ��ك بێت بەكاریبهێنیت ،لەنووسینگە لەناو پاس لەپاركێكدا لە كاتی س��ەی��رانو گەشتدا، تاد... زانستی نوێ:بەبڕوای تۆ كتێب بەزمانی كوردیی پێویستە،بەتایبەتی لەبوارە زانستییەكاندا؟ د.ئ����ی����ب����راه����ی����م م��ح��ەم��ەد ج���ەزا :ئەمە ی��ەك��ێ��ك��ە ل��ەوك��ێ��ش��ان��ەی ك��ە ئێستا لەكوردستاندا ب���ەت���ای���ب���ەت���ی ل����ەب����واری ف��ێ��رك��ردن��دا دووچ�����اری دەبین،خوێندكارانی زانكۆ و پەیمانگاكان ل��ەڕووی زمانەوانییەوە زۆر الوازن كاتێك دێنە زانكۆو تووشی بەریەككەوتن دەبن لەگەڵ وانەكان كەبەزمانی بیانییە. ئا لەم كاتەدا زۆر پێویستە كتێب و فەرهەنگ بەزمانی ك����وردی ه��ەب��ێ��ت ت��ا ئ��ەو خوێندكارە تووشی شۆك نەبێت و بەردەوامییەكی هەبێت و ڕێژەی تێگەشتنی ئ��ەوب��اب��ەت��ە ت��ازان��ەی ب��ەرز بێت،كاتێك ئەم پەڕتوكانە نەبن و یەكسەر خوێندكار بە زمانی بیانی بابەتێكی تازە وەردەگرێت زۆر گران دەب��ێ��ت ب��ۆی و ل��ەوان��ەی��ە ل��ەوس��ات��ە وەخ���ت���ەوە ئیتر خۆشەویستی ب��ۆ وانەكە كەم ببێتەوە. زان��س��ت��ی ن����وێ :ئایا نووسین بەزمانی كوردی ل��ە ب��اب��ەت��ە زانستییەكانی تریشدا كەمە؟ محەمەد د.ئیبراهیم ج����ەزا :ب��ێ��گ��وم��ان كە لەهەندێك بواردا دەگمەنەو لەهەندێكی تریشدا دانەدانە هەیەو هەندێكی تر یەك كتێب نییە بەزمانی كوردی، هۆكاری سەرەكی ئەمەش كەمتەرخەمی مامۆستایانو پ��س��پ��ۆڕان��ی ب�����واری ئ��ەو زانستەیە ك��ە ه��ەوڵ��ن��ادەن بەزمانی كوردی بنووسن، جائیتر جارێك بەبیانوی
ئ����ەوەی ك��ە زاراوەك������ان نییە بەزمانی ك��وردی یان دوایی كەس نایخوێنێتەوە ی���ان ل���ەن���او ك��ۆب��وون��ەوە زانستییەكاندا ب��رەوی نییە و لەو جۆرە بیانووانە.. ئەوانەی كەكاری نووسین و وەرگ����ێ����ڕان و دان���ان دەك���ەن ب��ەزم��ان��ی ك��وردی زۆرك��ەم��ن لەناو زانكۆ و پەیمانگاكاندا و بەتایبەتی لەبوارە زانستییەكاندا. زانستی نوێ :پرۆژەی داه����ات����ووت چ��ی��ی��ە ل��ەم بوارەدا؟ د.ئ��ی��ب��راه��ی��م محەمەد ج������ەزا :ل����ە ئ��ێ��س��ت��ادا سەرقاڵی دانانی كتێبێكی بەناونیشانی زەویناسییم بنەماكانی زەوی��ن��اس��ی كە ڕەش���ن���ووس���ەك���ەی ت���ەواو ب����ووە و ك����اری دی��زای��ن و م��ۆن��ت��اج��ك��ردن��ی م���اوە و ه��اوڕێ��ی��ەك��ی زەوی��ن��اس ئ��ەو ك��اران��ەی ب��ۆدەك��ات. ئ���ەم كتێبە ه���ەوڵ���دەدات ك��ە س���ەرەت���او بنەماكانی زەوی���ن���اس���ی ب���ۆ خ��وێ��ن��ەر شیبكاتەوەو ڕوونیبكاتەوەو پاڵپشت ب��ێ��ت ب��ە دەی���ان وێنەی ستانداردو وێنەی كوردستان كە پەیوەندیدارن بە بابەتەكانی كتێبەكەوە. ل��ەم كتێبەدا ه��ەوڵ��م��داوە بەزمانێكی كوردی ساكارو ئ��اس��انو بەبەكارهێنانی ئ��ەو زاراوە كوردییانەی ك���ە ل���ە ف��ەره��ەن��گ��ەك��ەدا ڕوون���ك���راون���ەت���ەوە ه��ەر ل��ەس��ەرەت��ای دروستبوونی گ���ۆی زەوی���ی���ەوە ق��س��ەی ل���ەس���ەر ب���ك���ەمو پ��اش��ان خ��اوەك��ان و ك��ەڤ��رەك��انو ك���ردارە زەویناسییەكانو ج��ووڵ��ەی زەویو ك��اتو بەبەردبووەكان بە شێوەیەكی ساكار شیبكەمەوەو لەكوێدا توانیبێتم بەڵگەو نموونە و وێ��ن��ەی ل��ەم��ەڕ خۆمانم ب��ەك��اره��ێ��ن��اوە ،ه��ی��وادرام بەسوود بێت بۆ خوێنەرانی كوردستان.
34
جیۆلۆجی
گیانلەبەران پێشبینی روودانی بوومەلەرزە دەکەن
جیۆلۆجی
ئ���ەگ���ەری ئ����ەوە ه��ەی��ە پێشبینی رودانی بوومەلەرزە بەلێکۆلینەوە لەسەر رەفتاری گیانلەبەران بکرێت .ئەو ئەگەرە هەیە کە گیانلەبەران لەگۆڕانکارییە کیمیاییەکانی پێش بوومەلەرزە ،کە لەئاوە ژێر زەمینیەکاندا رودەدات، تێبگەن .زان��ای��ان دەڵێن ل��ەوان��ەی��ە ه��ەر ئ��ەم گۆڕانە کیمیاییە ل��ەئ��اودا ،هۆکاری رودان��ی رەفتارە سەیرەکانی گیانلەبەران بێت.
ت�����وێ�����ژەران ب���ەدوای���ی ئ���ەوەوەن ب��زان��ن چ��ۆن بوو ب���ۆق���ەک���ان پ��ێ��ش رودان����ی ب����ووم����ەل����ەرزە ل��ەی��ەک��ێ��ک لەشارەکانی ئیتالیادا لەساڵی ( )٢٠٠٩زەل���ک���اوەک���ەی شوێنی ژیانیان بەجێهێشت، ب���ۆی���ە ه���ەن���دێ���ک ک���ەس ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ان دەرب�����ارەی کیمیاییەکان گۆڕانکارییە دەستپێکردووە. ئ��ەوان دەڵێن رەن��گ بێ بکرێت رەفتاری گیانلەبەران وەک یەکێک لەرێگەکانی پێشبینی بوومەلەرزە لەبەرچاو بگریین . توێژینەوەیەک لەمبارەوە ل���ەگ���ۆڤ���اری ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ت���وێ���ژی���ن���ەوەک���ان���ی ژی��ن��گ��ە و ت���ەن���دروس���ت���ی گ��ش��ت��ی��دا باڵوبووەتەوە. لەبەشێک لەم راپۆرتەدا ت���وێ���ژەران میکانیزمێکیان باسکردووە کە لەودا پەستان لەسەر بەردەکانی نێو توێکڵی زەوی دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی ئەوەی ئایۆنەکان دەستبکەن ب��ە ک��ارل��ێ��ک ل��ەگ��ەڵ ئ��اوە ژێرزەوینییەکان . ئ��ەو گیانلەبەرانەی کە لەنزییک ئاوە ژێرزەمینیەکاندا دەژی���ی���ن ب���ە ه��ەرچ��ەش��ن��ە گ��ۆڕان��ک��اری��ێ��ک��ی کیمیایی
ه��ەس��ت��ی��ارن ،ب��ۆی��ە ئ���ەوان لەوانەیە چەند رۆژ پێشئەوەی ب�����ەردەک�����ان ب���ل���ەرزێ���ن و بوومەلەرزە روبدات هەستی پێبکەن. ت��ی��م��ی ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ە ب��ەرێ��ب��ەرای��ەت��ی (ف��رای��دم��ەن فراند) لە (ن��اس��ا)و( ریچل گرانت) لە(زانکۆی ئازادی )بەریتانیا ،ه��ی��وادارن ئەم گ��ری��م��ان��ەی��ە رێ��پ��ی��ش��ان��دەری زی��ن��دەوەرن��اس��ان و زەوی ن��اس��ەک��ان بێت ت��اوەک��و بە ه��اوک��اری ک��ردن��ی یەکتری ب���ت���وان���ن ل���ەه���ەس���ت���ی���اری گیانلەبەران و هەڵهاتنیان لەپێش رودان��ی بوومەلەرزە بۆپێشبینیکردنی بوومەلەرزە سوود وەربگرن. رەفتاری سەیر تەنها بۆقە ئیتالییەکان نیین کەپێش رودان��ی بوومەلەرزە رەفتاری سەیریان لەخۆیان پیشانداوە .بەدرێژایی مێژوو راپ���ۆرت���ی زۆر دەرب����ارەی رەفتاری سەیری خشۆکەکان، دو ژیانییەکان و ماسییەکان پێش رودان���ی ب��ووم��ەل��ەرزە تۆمارکراوە. ب���ۆ ن��م��وون��ە ل��ەس��اڵ��ی ()١٩٧٥دا لەهایچنگی چین ،زۆرێ���ک لەخەلک چەند مانگ پێشئەوەی بوومەلەرزە
35
روبدات شایەدی ئەوە بوون کە مارەکان لەکوونەکانیان دێنەدەر .ئەمە زۆر سەیر ب���وو چ��ون��ک��ە ئ���ەم م��اران��ە ل��ەوەرزی زستاندا و کاتێک خەرییکی خ���ەوی زستانە بوون لەکونەکانیان هاتنەدەر، ئ���ەم ک���ارە ل���ەو پلەنزمەی گ���ەرم���ادا ب��ۆ خ��ش��ۆک��ەک��ان بەواتای خۆکوشتنە. ه��ەرک��ام ل��ەم روداوان���ە وەکو هەستانی خشوکەکان لەخەوی زستانە ،یان سەرئاو کەوتنی ماسییەکانی قواڵیی دەری���ا ،بینینەکانی خەلکی ئاسایین و بوومەلەرزەکان زۆر دەگمەنن و لێکۆڵینەوە ل��ەم روداوان���ە ئاسان نییە. ب���ەاڵم روداوی بۆقەکانی ئیتالیا زۆر جیاواز بوو. (ریچل گرانت)لەزانکۆی ئازادی بەریتانیا لەوساڵەدا کە ئەم کۆچەی بۆقەکان روییدا خ��ەری��ی��ک��ی لێکۆڵینەوە لە ژم��ارەی بۆقەکان بۆ نامەی دکتۆراکەی بوو. ئ���ەو دەڵ���ێ���ت " :زۆر سەیر بوو تەنها لەسێ رۆژدا ژم��ارەی بۆقەکان لە ()٩٦ دانەوە گەیشت بە سفر". دوایی باڵوکردنەوەی ئەم بینینە بوو لەناساوە پەیوەندی پێوەدەکەن .زانایانی ئاژانسی
ف���ەزای���ی ئ��ەم��ری��ک��ا (ن��اس��ا) لێکۆڵینەوەیان لەسەر گۆڕانی کیمیایی ب��ەه��ۆی پەستان ل��ەس��ەر ب��ەردەک��ان دەک���رد ، دەیانویست بزانن ئایا ئەمە دەکرێت پەیوەندی بەکۆچی ب��ەک��ۆم��ەڵ��ی ب��ۆق��ەک��ان��ەوە هەبێت؟. (ف����رای����دم����ەن ف���ران���د) زەویناس لەناسا لەمبارەوە دەڵێت کاتێک پێش رودانی ب���ووم���ەل���ەرزە ب��ەردەک��ان��ی ژێ������رزەوی دەک���ەون���ە ژێ��ر پ��ەس��ت��ان��ەوە و ل���ەڕوب���ەری زەوی نزییکدەبنەوە ،مادەیەک ل���ەه���ەوادا ب�ڵ�اودەک���ەن���ەوە ک��ە م��ول��ک��ی��ول��ەک��ان��ی ه��ەوا دەک�����ات ب���ە ئ���ای���ۆن ،ئ��ەم م����ادان����ە دەب���ێ���ت ب��ەه��ۆی سەرئێشەو رشانەوە لەمرۆڤدا ودروس��ت��ک��ردن��ی هۆرمۆنی ن��ی��گ��ەران��ی و ت���رس لەنێو خوێنی گیانلەبەراندا،دکتۆر ف��ران��د دەڵ��ێ��ت ک��ە رەف��ت��اری گ��ی��ان��ل��ەب��ەران دەت��وان��ێ��ت پ���ەی���وەن���دی ب��ەپ��ێ��ش��ب��ی��ن��ی بوومەلەرزەوە هەبێت. ئەو لەدرێژەی قسەکانیدا دەڵێت " :ئەگەر ئێمە بتوانیین چوار یان پێنچ لەم نیشانانە پێکەوە ببستینەوە ،ئەو جار دەتوانیین بڵێین روداوێ��ک خەرییکە رودەدات".
فیزیا
36
فیزیا
گەڕان بەدوای تەنۆلکەی خودا (بۆزۆنی هیگز)
لەخەڵقەتی گەردووندا کاتێک بۆ نزیک لەتەقینەوە گ����ەورەک����ە()Big Bang (زۆر زۆر ن���زی���ک) دەگەڕێنیەوە پرسیار زۆر دروس��ت��دەب��ێ��ت .یەکێک لەپرسیارەکان ئەوەیە چۆن تەنۆلکەکان بەرەستاییان وەرگ���رت���ووە؟ وات��ە چۆن ب��وون��ە بەجسمی م��ادی؟ ی��ەک��ێ��ک ل����ەو ت��ی��وری��ی��ە ب���ەه���ێ���زان���ەی ک���ە ب��اس��ی ئ��ەم��ە دەک�����اتو وەاڵم���ی
دەداتەوە ،مۆدێلی ستاندەرە ( )Standard Modelکە پێشبینی بوونی بوارێکی ب��ەه��ێ��زو ت��ەن��ۆل��ک��ەی زۆر قورسدەکات لەوزەی زۆر ب����ەرزدا ک��ە ه��ۆک��ارن بۆ دروستبوونی بەرەستایی ل��ەس��ەرەت��ای گ��ەردوون��دا، ئێستا زانایان لەپێکدادەری ه��ادرۆن��ی سێرن ()LHC ب����ەدوای����ی واڵم�����ی ئ��ەو پ���رس���ی���ارە ب����ەک����رداری دەگ���رێ���ن .ئ��ەن��ج��ام��ەک��ان
س��ەرن��ج��راک��ێ��ش��ن .ئ��ێ��وەو راپۆرتی گۆڤاری زانستی نوێ لەمبارەوە. توێژەران دەڵێن لەدوو تاقیکردنەوەی ج��ی��اوازدا ل��ە(س��ێ��ڕن) نێشانەگەلێک لەتەنۆلکەیەک بینراوە کە بەرەستاییەکەیان هاوشێوە بووەو لەوانەیە تەنۆلکەی ه��ی��گ��ز( )Higgsبووبێت. دۆزی���ن���ەوەی ت��ەن��ۆل��ک��ەی هیگز دەت��وان��ێ��ت یەکێک لەدەستکەوتە گرنگەکانو
زانستی پێشکەوتنەکانی ل�������ەم ()٦٠س�������اڵ�������ەی دوای���ی���دا دەب���ێ���ت .ئ��ەم تەنۆلکەیە ت��اوەک��و ئێستا لەتاقیکردنەوەکانی فیزیادا ن��ەب��ی��ن��راوەو دۆزی���ن���ەوەی دەبێتەهۆی ئەوەی زانیاری زیاتر دەرب��ارەی چۆنیەتی دروس��ت��ب��وون��ی گ���ەردوون بەردەستبکەوێت. ب��ەپ��ێ��ی ت��ی��وری��ی��ەک��ان ت��ەن��ۆل��ک��ەی هیگز یەکەم تەنۆلکەیە کە لەدوایی بیگ
بانگ (تەقینەوە گەورەکە) دروستبووەو بووە بەهۆی دروس��ت��ب��وون��ی گ����ەردون ب��ەم ش��ێ��وەی��ی ئێستایی. ل���ەدوو تاقیگەیی سێڕن وات��ە تاقیگەیی ئەتڵەسو سمس بەشێوەی تەریب زیاد لەدوو ساڵە بەدوایی نیشانەکانی ب��وون��ی ئەم تەنۆلکەیەوەن. ک�����ات�����ژم�����ێ�����ر()٤ی دوان��ی��وەڕۆ رۆژی ()١٣ ی دی��س��ام��ب��ەر ب��ەک��ات��ی
کوردستان زانایانی فیزیا لەسێڕن کۆبوونەوەیەکی گرنگیان ئەنجامدا. ل����ەم ک���ۆب���ۆن���ەوەی���دا س����ەرەت����ا (ج���ی���ان���وت���ی) وت��ەب��ێ��ژی تاقیکردنەوەی ( )ATLASراپۆرتێ خۆی س��ەب��ارەت بەکارەکانیان لەم چەند مانگەی دواییدا پێشکەشکردو لەکۆتاییدا رای���گ���ەی���ان���د،ه���ەرچ���ەن���د پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ی گ����ەورە بۆ دۆزینەوەی ئەم تەنۆلکەیە ل���ەئ���ارادای���ە و ت��ەن��ان��ەت ه��ەن��دێ��ک ن��ی��ش��ان��ەش لە ()١٢٦گ��ی��گ��ا ئەلکترۆن ڤ���ۆڵ���ت ک���ە ل���ەب���ۆزۆن���ی هیگز دەچێت لەئارادایە. (ت��ەن��ۆل��ەک��ان ل��ەف��ی��زی��ادا بەپێی سپینەکانیان –سپین ب��ری��ت��ی��ە ل��ە خ���والن���ەوەی زاتی تەنۆلکەکە بەدەوری خۆییدا ،کە دیاردەیەکی کوانتەمییە-دابەش دەب��ن بەسەر دو گروپدا بۆزۆن و ف��رم��ی��ۆن ،ب��ۆزۆن��ەک��ان سپینەکانیان ژمارەی رێکەو سپینەکانیان فرمیۆنەکان ک���ەرت���ە) ،ب����ەاڵم هێشتا زان����ی����اری پ��ێ��وی��س��ت بۆ بڕیاری کۆتایی سەبارەت ب��ە دۆزران����ەوەی ل��ەئ��ارادا نییە( .یەک گیگا یەکسانە ب��ە ی��ەک میلیارد و یەک ئەلکترۆن ڤۆڵت یەکسانە بە ()19-10×1.6جول. ل��ەدوای��ی��دا (گ��وی��ی��دو ت����ون����ل����ی) وت����ەب����ێ����ژی ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی ()CMS وێ���ن���ەی���ەک ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی ب����ەدەس����ت����ه����ات����وو ل��ە بەریەککەوتنی پ��رۆت��ۆن- پ���رۆت���ۆن���ی پ��ی��ش��ان��دا. لەوێنەکەدا چوار ئەلکترۆنی زۆر پڕ وزە دەبینرا(چوار هێڵە سەوزەکەی وێنەکە) تایبەتمەندییەکانیان ک��ە وەک ت��ای��ب��ەت��م��ەن��دی ئ��ەو تەنۆلکانەیە ک��ە بەهۆی ه���ەڵ���وەش���ان���ەوە(Decay ) ت��ەن��ۆل��ک��ەی ه��ی��گ��زەوە دروس����������ت دەب�����ێ�����ت.
دەرئ����ەن����ج����ام����ەک����ان����ی ئ�����ەم ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ە واپیشاندەدات کە ئەویش نزییکەی ()١٢٥ئەلکترۆن ڤۆلتی دۆزی��وەت��ەوە .بۆیە دڵخۆشی دروستبووە بۆ ئ��ەوەی لەساڵی ()٢٠١٢ تەنۆلکەی هیگز بەتەواوەتی بدۆزرێتەوە .تاقیکردنەوەی ئەتڵەس مەودای بەرستایی ب��ۆزۆن��ی هیگزی لەنێوان ( )١١٥ت��اوەک��و ()١٣٠ گیگا ئ��ەل��ک��ت��رۆن ڤۆلت هەڵسەنگاندوەو تاقیگەی ()CMSئ�����ەم م��ەودای��ەی ل��ەن��ێ��وان ( )١١٧تاوەکو ( )١٢٧هەڵسەنگاندووە. ئ����ەت����ل����ەس ب��ڕێ��ک��ی یەکسان بە ()١٢٥تاوەکو ( )١٢٦گیگا ئەلکترۆن ڤۆڵتی بەجیاوازی ()٣.٦ ب����ەرام����ب����ەری (الدان ل��ەس��ت��ان��دەر)(Standard )deviationو ()CMSبڕی ( )١٢٤گیگا ئەلکترۆن ڤۆڵت بەجیاوازی ()٢.٦ ب����ەرام����ب����ەری (الدان ل���ەس���ت���ان���دەر) پ��ێ��ش��ن��ی��ار دەک�������ات .س���ت���ان���دەری زان��س��ت��ی ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی زان��س��ت��ی پ��ش��ت��ڕاس��ت��ک��راو، جیاوازی ( )٥بەرامبەری (الدان لەستاندەر)ە. ب��ە ش��ی��ک��اری ه��ەم��وو دات��اک��ان زانایانی فیزیای س���ێ���ڕن گ��ەی��ش��ت��ن ب���ەو دەرئ��ەن��ج��ام��ەی ب��ۆزۆن��ی ه��ی��گ��ز ل���ەن���ێ���وان (١٣٠ ) ت��اوەک��و ()٦٠٠گ��ی��گ��ا ئەلکترۆن ڤۆڵتدا بوونی نییە (گیگا یەکسانە بە میلیارد) بۆیە ئەگەر هەبێت دەبێت ل��ەن��ێ��وان ( )١١٥تاوەکو ( )١٣٠گیگا ئەلکترۆن ڤۆڵت دا بێت. ه�����ەرب�����ەم پ���ێ���وان���ە، تەنۆلکەی هیگز لەوانەیە ()١٢٤تاوەکو ()١٢٦جار لەپرۆتۆن ق��ورس��ت��ر بێت .وادیارە لەمانگەکانی داهاتوودا تەنۆلکەی هیگز ل���ە ت��اق��ی��گ��ەی ()LHC
دەدۆزرێتەوە ،جیهانی فیزیا بۆ دۆزینەوەی (تەنۆلکەی خودا) لەسەر ئاگرە. بۆزۆنی هیگز چییە؟ (ب�����ۆزۆن�����ی ه��ی��گ��ز) تاکە ئەندامی نەناسراوی (م���ۆدێ���ل���ی س���ت���ان���دەر)ە بنچینەییداییە. لەفیزیای ئ�����ەم ت���ی���وری���ی���ە ب��اس��ی کارلەیەکردنی چۆنیەتی ت��ەن��ۆل��ک��ە بنچینەییەکان ( E l e m e n t a r y )particlesوه����ێ����زەک����ان دەک���ات .ئ��ەم تەنۆلکەیە ب��ەه��ۆک��اری دروستبوونی ب���ەرەس���ت���ای���ی ل��ەه��ەم��وو تەنۆلکەکانیتر دەزانرێت، ب��ەاڵم هێشتا ئ��ەم تیورییە ب���ەت���ەواوەت���ی ن��ات��وان��ێ��ت بەرەستایی بۆزۆنی هیگز دیاریبکات. لەم سااڵنەی دواییدا، توێژەران و زانایانی فیزیا ل��ە (( )LHCپ��ێ��ک��دادەری گەورەی هادرۆنی لەسێڕن ) ب���ەت���ەواوەت���ی ل��ەس��ەر دۆزینەوەی بۆزۆنی هیگز چڕبوونەتەوە .وەک باسکرا لەپرۆسەی دۆزینەوەی ئەم بۆزۆنەدا پێشکەوتنی زۆر دروستبووە. ب�������ۆزۆن�������ی ه��ی��گ��ز لەکوێدا دەتوانێت خۆی شاردبێتەوە؟ ئەگەری ئەوەیە هەیە ئەم تەنۆلکەیە لەکەرتێکی چرکەدا لەکاتێکدا تەنۆلکە بەخێرایی بنچینەییەکان بەرز دەکێشرێن بەیەکداو ه��ەڵ��دەوەش��ێ��ن دروس���ت ببن. تائێستا فیزیاییەکان چەندیین تاقیکردنەوەیان بۆ دەرخستنی ئەم تەنۆلکەیە وەک لەپێشدا باسمان کرد ئەنجامداوە .ئەو راپۆرتانە دەرئ���ەن���ج���ام���ی ()٣٠٠ م��ی��ل��ی��ارد بەریەککەوتنی تەنۆلکە سەرەتاییەکانە. ئەگەر ئەم تەنۆلکە نەدۆزرێتەوە چی ڕوودەدات؟
37
(گ���ووی���ی���دو ت��ان��ل��ی) وت��ەب��ێ��ژی تاقیکردنەوەی ()CMSدەڵ��ێ��ت "دڵنییایین ئ��ەگ��ەر ئ��ەم ج��ار بۆزۆنی هیگز نەدۆزرێتەوە ،دەبێت دەستی لێبشۆیین بەدوایی رێ���گ���ەچ���ارەی���ەک���ی���ت���ر بۆ چ��ارەس��ەری سەرچاوەیی ب���ەرەس���ت���ای���ی ت��ەن��ۆل��ک��ە سەرەتاییەکاندا بگەڕیین" . ئایا رێگەچارەی تر هەیە؟ (س��ت��ی��ڤ��ن وای��ن��ب��رگ) ب����راوەی خ��ەاڵت��ی نۆبڵی فیزیاو مامۆستای زانکۆی تگزاس لە(ئاوستین) کە لەدەیەی ١٩٦٠دا لەگەڵ (گالشو)و (عەبدوسەالم) م��ودێ��ل��ی س��ت��ان��داردی��ان داه���ێ���ن���اوە ل���ەم���ب���ارەوە دەڵ���ێ���ت "م����ن پ��ێ��م��وای��ە دەبێت بۆ ب��ۆزۆن��ی هیگز ج��ێ��گ��رەوەی��ەک��ی��ت��ر ب��وون��ی هەبێت ،فەرامۆشکردنی ئەم تەنۆلکەیە لەوانەیە رێگە بۆدۆزینەوەی تەنۆلکەیتر بکاتەوەو وزەی��ەک��ی نوێ ب��دات بەفیزیای تەنۆلکە سەرەتاییەکان". ئایا پێویستیمان بەتەنۆلکەی بۆزۆنی هیگز هەیە؟ (مت ستراسلێر)زانای فیزیای تیوری لەزانکۆی (روت��گ��رز) لەنیوجیرسی ل��ەم��ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت "ن��ە، بۆزۆنی هیگز لەراستییدا تەنها شەپۆلێکە لە بواری ه���ی���گ���زدا .ئ����ەم ب����وارە فەرامۆشکراوە! لەڕاستییدا ت��ێ��دەک��ۆش��ێ��ت گ����ەردوون لەکارەسات رزگار بکات، ئەگەر رۆژێک بگەیین بەو ئەنجامەی ئەم تەنۆلکەیە بوونی نەبووە ،هیچ شتێک ن��اگ��ۆڕێ��ت .فیزیاییەکان ب��ەه��ۆی ئ���ەوەوە ب���ەدوای بۆزۆنی هیگزەوەن چونکو ئەمە کورتتریین رێگەیە بۆ گەیشتن بەو بوارە .ئەگەر ئەم تەنۆلکەیە نەدۆزرێتەوە دەگ��ەی��ی��ن ب��ەو ئەنجامەی
ئەم ب��وارە رێک ئەوە نییە ک��ە دەیزانیین و مودێلی ستاندەر پێشبینی دەکات. تەنۆلکەکان ل��ەم ب��وارەدا وەک شەپۆلە بچووکەکانی رووبارێک وان .بۆ نموونە (فۆتۆن)ەکان شەپۆلەکانی ب��واری (کارۆموگناتیسی) ین .دەزانیین شەپۆلەکان ل��ەو ش�لان��ەی ک��ە چریان ب��ەرزە زوو لەناو دەچن. وەه��ا بارۆدۆخێکیش بۆ ب��واری هیگز لەئارادایە. ل��ەم ب��ارودۆخ��ەدا فیزیاییە تیورییەکان روو لەئەگەری س����ەرن����ج����راک����ێ����ش و هەستبزوێن دەک��ەن وەکو هێنانە کایەی تەنۆلکەیترو هێزی سروشتیتر". ئ��ای��ا هێشتا رێ��گ��ەی کەمان لەبەردەمدا ماوە؟ بوونی هێزێکی نوێ کە پێی دەوترێت هێزی رەنگی ( ،)Technicolorدەتوانێت ب��ەب��ێ ن��ی��از ب��ە ب��ۆزۆن��ی هیگز بەرەستایی بدات بە تەنۆلکەکان .ئەم هێزانە دەت��وان��ن وەک ڤێژەنێکی ب��ەه��ێ��زی ه��ێ��زی ن��اوک��ی بەتیین (Nuclear Strong )Forceک������ە ل��ەن��اووک��دا ک����وارک����ەک����ان()Quarks ل���ەالی ی���ەک رادەگ��رێ��ت رەفتار بکات .ئ��ەم هێزە دەت���وان���ێ���ت ب���ە ج���ووت تەنۆلکە ف��ەزا پڕبکات و ناوەندێک بەچڕی بەرزەوە دروس���ت���ب���ک���ات ،ک��ات��ێ��ک ت��ەن��ۆل��ک��ەک��ان ب��ەن��اوی��ی��دا دەڕۆن ب��ەراس��ت��ی��ی��ان بۆ دروستدەبێت. وای����ن����ب����رگ دەڵ���ێ���ت "ئەگەر هیگز بوونی نەبێت، جێگرەوەیەک بوونی هەیە ک���ە ()LHCدەت����وان����ێ����ت بیدۆزێتەوە". ب���ۆ ن��ووس��ی��ن��ی ئ��ەم ب��اب��ەت��ە س���وود ل��ە سایتی ناوەندی سێڕن ،گۆڤاری نەیچێرو نیوساینتستو ئ���اژان���س���ک���ان���ی ه�����ەواڵ وەرگیراوە
شارستانیەت ژینگه
38
شارستانیەت ژینگه
39
پ ە ن ەما د ڵ گەر ی د و ون ئا :هاج ە ر خ ل ی ل داودی
كاتێك گەشتیار بەفڕۆكە بەسەرناوچەكەدا تێدەپەڕێت بەناو هەورەكاندا دیمەنێكی س��ەرن��ج��ڕاك��ێ��ش دەب��ی��ن��ێ��ت، دیمەنی زەری��ای ئەتڵەسیو زەریای ئارام لەیەك كاتدا ،لەم دیمەنە ن��اوازەی��ەدا كۆمەڵێك دەری��اچ��ەو ب��ەن��داوی ئ��اوی درێ��ژ كەپێكەوە بەستراون لەشێوەی زنجیرەیەكی زیودا كەبەچواردەوریدا ناوچەیەكی فراوانی سەوزای هەیە ،وەك تابلۆیەكی هونەری دەبینرێت، ئ��ەم ناوچەیە (دڵ��ی زەوی) ی��اخ��ود (ك��ەن��اڵ��ی پ��ەن��ەم��ا)
یە ،هۆكاری ئەم ناونانەش ب���ەه���ۆی پ��ێ��ك��ەوەگ��رێ��دان��ی ه���ەردوو زەری���ا گ��ەورەك��ەی جیهانەوەیەو (پەنەما) تاكە واڵتێكی دونیایە كە زەریای ئ��ارامو ئەتڵەسی تەنیا (50 میل) لێوەی دوورن. واڵت���ی پ��ەن��ەم��ا یەكێكە لەواڵتانی ئەمریكای باشور، ڕوب��ەرەك��ەی ( )78200كم چوارگۆشەیە ،لەباكوریەوە دەری����ای ك��اری��ب�یو زەری���ای ئ��ەت��ڵ��ەس��ی ،ل��ەب��اش��وری��ەوە زەری���ای ئ���ارامو لەباشوری خ��ۆره��ەاڵت��ی��ەوە كۆلۆمبیا،
لەباكوری خۆرئاواوە واڵتی كۆستاریكایە. پ���ەن���ەم���ا دەك���ەوی���ت���ە ب��ەش��ێ��ك ل���ەو وشكانییەی كەپێكگەیەنەری ه���ەردوو ئەمریكای باكورو ئەمریكای باشورە ،درێژیەكەی زیاتر لە (770كم )ە ،لەدیوی زەریای ئ��ەت��ڵ��ەس��ی��ەوە417( ،ك����م)ە لە دی��وی زەری��ای ئارامەوە، پەنەما واڵتێكی دریژ كۆلەیەو پانییەكەشی لەنێوان ()80بۆ ( )190كم دایە. ش��اری پەنەما پایتەختی
س���ی���اس���یو ڕۆش��ن��ب��ی��ریو كارگێڕی واڵت �ەو هێمایەكە ب���ۆ ن��وێ��ب��ون��ەوەو ل��ەس��اڵ��ی ( )2003زای����ن����ی����دا وەك پایتەختی ڕۆشنبیری ئەمریكی هەڵبژێردرا. جیۆلۆجیای زەوییەكانی پەنەما بەرزەخی پەنەما یاخود ناوە مێژووییەكەی بەرزەخی داری����ن ،شریتێكی تەسكی وشكانییە كەدەكەوێتە نێوان دەریای (كاریبی)و (زەریای ئارام)و پردی پەیوەندی نێوان
ئەمریكا باكورو ئەمریكای باشورە. زەوی���ی���ەك���ان���ی واڵت���ی پ��ەن��ەم��ای ئێستا ،پێش ()3 م��ل��ێ��ۆن س���اڵ ل���ە (چ��اخ��ی پاڵیۆسینی)دا دروستبووەو پ����ێ����ش دروس����ت����ب����وون����ی ئ���ەوزەوی���ی���ەی ئ��ێ��س��ت��ا ،ئ��ەم ناوچەیە هەمووی بەئاوێك داپۆشرابوو كەناسرابوو بە (دەریای كاریبی ناوەڕاست)، ه�����ەردوو زەری�����ای ئ���ارامو زەری���ای ئەتڵەسی ب��ێ هیچ
بەربەستێك تێكەاڵو دەكرد، لەژێر ئەم زەوی��ەدا دووپلێتی گ�����ەورەی زەوی ه��ەب��وون ك��ە ووردە ووردە لەیەكتر ن���زی���ك���دەب���وون���ەوە ،ل��ەگ��ەڵ ڕوودانی پیاكێشان لەنێوانیاندا پلێتی زەری���ای ئ��ارام چووە ژێرپلێتی كاریبیو پەستانو پلەی گەرمی بەرهەمهاتوو لەم بەریەك كەوتنە بووبەهۆی دروس��ت��ب��وون��ی بوركانەكان لەژێر ئاودا.
بوركانە بەهێزەكان مادەو وزەكانیان گەشتە سەر ڕووی ئاوەكانو ()15ملیۆن ساڵ، لەمەوبەر كۆمەڵە دوورگەكانی دروستكرد ،جوڵەی پلێتەكان لەماوەكانی دواتردا بوەهۆی ب���ەرزك���ردن���ەوەی هەندێك ناوچەو مەوادی زۆر بۆ سەر ڕووی ئاوەكان. ب��ەت��ێ��پ��ەڕب��وون��ی ك��اتو ه���ات���ن���ی ب���ڕێ���ك���ی زۆری
م��ەوادی نیشتەنی لەهەردوو ئەمریكای باكورو باشورەوە، درزو كەلەبەرەكانی نێوان ئ������ەودوورگ������ەو زەوی���ان���ە پڕبونەوەو پێش ( )3ملیۆن ساڵ لەمەوبەر ئەم بەرزەخەی ئێستای دروسكرد. زانایان گەشەكردنی ئەم بەرزەخە بەیەكێك لەڕووداوە گرنگە جیۆلۆجییەكانی زەوی
دادەنێن ،چونكە لەگەڵ ئەوەی ك��ەڕووب��ەرێ��ك��ی ب��چ��ووك��ی وشكاییە ،ب��ەاڵم كاریگەری گ�������ەورەی ه���ەی���ە ل��ەس��ەر بارودۆخی جیهان ،بەتایبەت لەڕووی ئاوهەوایەوە. لەوانە: .1جیاكەرەوەیەكە كە ناهێڵێت چیتر دوو زەریاكە تێكەاڵوببن.
.2ن�����اوچ�����ەك�����ە ب��ووەت��ەپ��ردێ��ك��ی زەم��ی��ن �یو ب��ەه��ۆی��ەوە ت��ەوژم��ە ه��ەوای زەری��اك��ان دووب���ارە ئاڕاستە وەردەگرن .تەوژمی زەریای ئەتڵەسی دەشڵەژێتو لەگەڵ ب��ەرك��ەوت��ن��ی ب����ەم ن��اوچ��ە وشكانییەدا ن��اچ��ارە ب��ەرەو ب��اك��ور ب����ڕواتو ڕووب��ك��ات��ە
شارستانیەت
40
ن��اوچ��ەی��ەك��ی ت��ر ك��ەل��ەوێ��دا بەتەوژمی كەنداو دەناسرێت. .3ب���ەه���ۆی ئ����ەوەی تەوژمی ئاوی گەرمی دەریای ك��اری��ب��ی ڕووی ك��ردووەت��ە باكوری خۆرهەاڵتی زەریای ئەتڵەسی ،ئەمەش كاریگەری لەسەر ئ��اووه��ەوای ئەوروپا دروس���ك���ردووە ،وای��ك��ردووە ك��ە ب��اك��وری خ��ۆره��ەاڵت��ی كشوەرەكە گەرمبێت ،ئەگەر ئەم تەوژمە ئاوییە گەرمانە نەبونایە پلەی گەرما لەزستانی ئ���ەروپ���ادا ب��ۆ ( )10پلەی سەدی دادەبەزی. .4ئ�����ەم ب����ەرزەخ����ە ب��ووەت��ەه��ۆی ئاسانكردنی ج������وڵ������ەو ه����ات����وچ����ۆی گیانلەبەران لەنێوان هەردوو ئەمریكاداو ئەمەش لەزانستی بەبەردبووەكاندا بەگۆڕینەوەی ئەمریكای گەورە ناسراوە. ب������ەرزەخ������ی پ���ەن���ەم���ا ك����اری����گ����ەری ب���ەش���ێ���وەی ڕاس��ت��ەوخ �ۆو ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ل��ەس��ەر ئ���اوه���ەوای زەری���او دەریاكانو ڕووپۆشی ژیانیو بڕو ج��ۆری داب��اری�نو پلەی گەرمی ناوچەكە هەیە. جوگرافیای مرۆیی م��ێ��ژوو :واڵت��ی پەنەما ئیسپانییەكانەوە ل��ەالی��ەن ل��ەم��اوەی س���ەدەی ()16دا دۆزرایەوەو داگیركرا لەساڵی ()1821دا ب��ووە هەرێمێك لەكۆڵۆمبیا ،ش��اری پەنەمای پایتەخت لە ( )15اغسگس ب���ون���ی���ادن���را، ()1519دا ژم��ارەی بەدانیشتوانی تەنیا (100ك����ەس)ی����ی����ەوە ،وەك ی��ەك��ەم ش����اری هەمیشەی لەسەر زەریای ئارام ناسرا. س��اڵ��ی ( )1989دوای ئاڵۆزبوونی پەیوەندییەكانی و و یال یە تە یە كگر تو و ە كا نی ئەمریكاو پەناما ،سەرۆكی ئەمریكا لەوكاتەدا (ج��ۆرج ب���ۆش���ی ب������اوك) ب���ڕی���اری لەكارخستنی دەسەاڵتی ئەو واڵتەیدا كەژەنەراڵ (مانویل نوریغا) سەركردایەتی دەكرد، بەڕێگەی ش��ەڕ ،لەئەنجامی
ش�����ەڕدا ب��ەش��ێ��ك��ی زۆری ناوچەكە كە میژوویەكی كۆنی هەبوو ،ل��ەدار دروسكرابوو س��وت��او ل��ەن��اوچ��وو ،ب��ەاڵم ل���ەدوات���رو پ��اش باشبوونی ()USA پەیوەندیەكانیان، هاوكاربوو لەبونیادنانەوەی ب��اڵ��ەخ��ان��ەی ف����راوانو ب��ەرز لەناوچەكەدا بۆجێگرتنەوەی ناوچە وێرانبووەكان ،واڵتی پەنەما بەیارمەتی ()USA توانی لە ( )3ی نۆڤەمبەری ( )1903ل��ەك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ا جیابێتەوە. دوات��ر حكومەتی پەنەما پەیمانێكی م��ۆرك��رد لەگەڵ وی�لای��ەت��ەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئەمریكا ،تێیدا ڕازی بوو بەهەڵكەندنی كەناڵی پەنەما لەالیەن ئەمریكاو دەستگرتی ئەمریكا بەسەر ئەو زەوییانەی كەدەكەونە كەناری كەناڵەكە، هەڵكەندنی كەناڵەكە ()10 س��اڵ��ی خ���ای���ان���د ،ل��ەس��اڵ��ی دوای ()1914-1904و چەند دانیشتنو وتوێژ لەنێوان (واڵت���ی پ��ەن��ەم��او )USAدا ڕێكەوتننامەیەك مۆركرا لە()9 ی سێبتەمبەری ()1977 دا ك��ەب��ەه��ۆی��ەوە دەس��ەاڵت��ی سەروەری كەناڵەكە لەئەمریكا
بۆ واڵت��ی پەنەما گەڕایەوە، ئەم ڕێكەوتننامەیە لە ()31 ی دی��س��ەم��ب��ەری ()1999 جێبەجێكراوپەنەما سەربەستی تەواوی بەدەستهێنا. دانیشتوانی واڵت دان���ی���ش���ت���وان���ی واڵت���ی پەنەما بریتین لەدانیشتوانە ڕەس�������ەن�������ەك�������انو ئ����ەو كۆچەرانەی كەدواتر لەالیەن ئیسپانییەكانەوە دۆزەرەوە ه��ات��ن��ەن��اوچ��ەك��ە .ئ��ەم��ەش ه���ۆك���اری دروس��ت��ب��وون��ی چەند ڕەگ��ەزێ��ك��ی ج��ی��اوازە لەواڵتەكەدا كە بریتین لە: م���س���ت���ی���زو ()%70 ه��ن��دی��ی��ەس��وورەك��ان ()%14 ق��ەوق��از ( )%10هندییەكان ()%6و ..هتد. ل�������ەڕووی ئ��ای��ن��ی��ەوە، (ئۆرشا -مەسیحی ()%93 ی دانیشتوان كاسۆلیكنو ()%6ی پ��رۆت��س��ت��ان��ت��ن، ئ���ای���ن���ی ئ��ی��س�لام��ی��ش ك��ە ئەمڕۆ لەجیهاندا بەخێرای باڵودەبێتەوە لەمێژوویەكی ن����ادی����ارەوە ك���ە ه��ەن��دێ��ك ب��ۆ س���ەرەت���ای دۆزی���ن���ەوی واڵت��ەك��ەو هەندێكی ت��ر بۆ كاتی هەڵكەندنی كەناڵەكەی دەگ���ەڕێ���ن���ن���ەوە گ��ەش��ت��ۆت��ە
شارستانیەت
ناوچەكە. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ژم�����ارەی موسوڵمانان ڕوو لەزیادبوونەو ل��ەش��ارەگ��ەورەك��ان��ی واڵت��دا وەك (پەنەماستی)و (كۆڵۆن)، بنكەی تایبەتیو مزگەوت بۆ موسوڵمانان كراوەتەوە. جوگرافیای ئابوری ك���ش���ت���وك���اڵ :زەوی گ���ون���ج���او ب��ۆك��ش��ت��وك��اڵ ()%6ی خ���اك���ی واڵت����ە ك��ەم��ۆزی تێدا دەڕوێنرێت، ئ���ەوەش���ی ك��ەدەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە بە ر هە مە كشتو كا ڵییە كا نە . ئەوانیش (كاكاو ،ئەنەناس، گوێزی هندی ،گەنمەشامی، ق��اوە ،قامیشی شەكر ،برنج، گ��ەن��م ،گ��وڵ��ەب��ەڕۆژە ،توتن، س����ەوزە ،م��ی��وەی ن��اوچ��ەی كەمەرەی. ئ��اژەڵ��داری :لەپەنەمادا (م���ان���گ���او ب������ەرازو ب���زن) بەخێودەكرێن ،لەلەوەڕگای نوێی دروستكراودا. دەرام���ەت���ەك���ان���ی ت��ر: م���ەگ���اگ ،ڕاوی م��اس��ی، تەختەی دارستانەكان. كەناڵی پەنەما (دڵی گەردوون) م��ێ��ژووی دروستكردنی كەناڵی پ��ەن��ەم��ا :بیرۆكەی
دروس��ت��ك��ردن��ی ئ��ەم كەناڵە بۆسەدەی ( )19دەگەڕێتەوە، كاتێك ك��ە فەڕەنسییەكان لەسااڵنی ()1869-1859 نۆكەندی سوێسیان هەڵكەند، كەبووەهۆی پێكەوەبەستنی (دەری��������ای ن����اوەڕاس����تو دەری���ای س���ور) ،ب��ووەه��ۆی ك���ەم���ك���ردن���ەوەی ڕێ��گ��ای م���ێ���ژووی ن��ێ��وان ه����ەردوو قاڕەكەو دونیاش. پاش ئەمە فەڕەنسییەكان بەلێكۆڵینەوە دەستیانكرد ل��ەخ��ۆرئ��اوا ،بۆ دۆزی��ن��ەوەی ك�����ورت�����ری�����ن رێ����گ����ا ب��ۆ پ��ێ��ك��ەوەب��ەس��ت��ن��ی ه����ەردوو ئەمریكا ،لەم كاتەدا واڵتێك ب��ەو ن��اوەوەب��وون��ی ن��ەب��وو، بەڵكو زەویەكانی بەشێكبوون ل����ەواڵت����ی (ك��ۆڵ��ۆم��ب��ی��ای گەورە) بەناوی (كریستۆڤەر كۆڵۆمبۆس)ی دۆزەرەوەی ئەمریكا. ل�����ەس�����ەدەی ()19دا ب��ی��رۆك��ەی دروس��ت��ك��ردنو ه��ەڵ��ك��ەن��دن��ی ك��ەن��اڵ��ێ��ك كە لەكورترین ماوەی وشكانیدا ه��ەردوو ئەمریكای لەیەكتر جیابكاتەوە ڕونبویەوە. (ف��ردی��ن��ان��د دیلسبس) دامەزرێنەری كەناڵی سوێس
هەستا بەسەرپەرشتیكردنی ك���ەن���اڵ���ەك���ە ،ب��ەئ��وم��ێ��دی بەدەستهێنانی ئەوسەركەوتنەی كە كەناڵی سوێس لەمێژوودا بەدەستیهێنابوو. ویالیەتەیەكگرتووەكانی ئ��ەم��ری��ك��ا پ��اڵ��پ��ش��ت��ی��ك��ەری پەنەمایەكان بوو بۆ جیابوونەوە ل���ەك���ۆڵ���ۆم���ب���ی���ا ،ل��ەس��اڵ��ی ()1903دا ،پەنەماییەكانیش لەدواتردا ڕازیبوون بەپێدانی هەموومافێك بەئەمریكییەكان لەدروستكردنی كەناڵەكەدا.
ن����ەخ����ش����ەك����ێ����ش����انو ج��ێ��ب��ەج��ێ��ك��ردن��ی پ��رۆژەك��ە بەگەڵێك قۆناغی ق��ورسو ئ��اڵ��ۆزدا تێپەڕی ،بەهۆیەوە چ��ەن��دی��ن ك����ەس گ��ی��ان��ی��ان لەدەستداو تاكۆتایی هاتنی ئ��ەم پ��رۆژەی��ە ،ب��ڕی پ��ارەی خەرجكراو گەیشتە نزیكەی ( )380م��ل��ی��ۆن دۆالری ئەمریكی. كاركردنی كەناڵی پەنەما: ك���ەن���اڵ���ەك���ە ت���وان���ای تێپەڕاندنی كەشتی هەیە بە()3
قۆناغ ،بۆ گۆڕانكاری كردن لەئاستی ئاوەكەیدا لەڕێگەی ژووری ئ����اوی گ����ەورەی تایبەتییەوە ،واتەسێ دەستە ژووری جیاواز كە ناسراوە ب���ە (أه���وس���ە) گەنجینەی ئاوكۆكەرەوە ،كەهەڵدەستن ب��ەب��ەرزك��ردن��ەوەی كەشتیو نزمكردنەوەی ،گەنجینەكان بەشێوەی جووت بوونیاتنراون بەمەبەستی تێپەڕكردنی كەشتی لەیەككاتدا بەئاڕاستەی هاتوو ڕۆشتوو.
41
ی���ەك���ەم (گ��ەن��ج��ی��ن��ە)ی ب��ەك��اره��ێ��ن��راو دووری��ەك��ەی (300م)ەو پ��ان��ی��ی��ەك��ەی (34م)و قوڵییەكەی (20م)، ق���ەب���ارەی (گ��ەن��ج��ی��ن��ە)ك��ان ق���ەب���ارەی ئ���ەو كەشتیانە دی����اری����دەك����ەن ك��ەدەب��ێ��ت بەكەناڵەكەدا بڕوات ،بۆنموونە گوێزەرەوە گەورەنەوتییەكان یاخود كەشتییە فڕۆكەهەڵگرە گەورەكانی هێزی دەریایی ئ��ەم��ری��ك��ا ،ن���ات���وان���ن ب��ەم ك��ەن��اڵ��ەدا تێپەڕبن ،ئەمەش
بەكەموكورتییەكی كەناڵەكە دادەن���رێ���ت ،گ���ەورەك���ردنو ف��راوان كردنی كەناڵەكەش پێویستی بەتێچوونێكی زۆر ه��ەی��ە ،ئ��ەم��ەش ب��ۆ واڵتەكە تێچونێكی گەورەیە. ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان��ی ن���او زەری��ای ئەتڵەسی لەڕێگەی ك��ەن��داوی (لیمۆن)ەوە دێنە ن���اوك���ەن���داوەك���ەوە ،ل��ێ��رەدا كەشتیەكە هێشتا لەئاوێكی قوڵدایە. لێرەوە كەسێكی شارەزا لەبەلەمێكی بچوكدا دەبێتە ڕێنیشاندەر لەكاتی تێپەڕبوونی كەشتییەكە بەكەناڵەكەدا. دوای ت���ێ���پ���ەڕب���وون ب��ەڕێ��گ��رەك��انو دەروازەی كەناڵەكەدا كەشتییەكە بەرەو ب���اش���وور دەك���ەوێ���ت���ەڕێو (11ك���م) ل��ەڕێ��گ��ادا دەبێت تادەگاتە گەنجینەی (جاتن). گەنجینەی ئاوكۆكەرەوەی جاتن ئەم گەنجینەیە بەكارێكی ئ��ەن��دازی��ی��اری زۆرگ�����ەورە دەن��اس��رێ��تو پ��ێ��ك��دێ��ت لە ( )3ژووری چیمەنتۆ ،كە كاردەكەن بۆ بەرزكردنەوەی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ان ب���ەڕووب���ەری ن��زی��ك��ەی (26م) لەئاستی ڕووی دەری����اوە ،ب��ۆئ��ەوەی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ب��گ��ەی��ەن��ن��ە (دەریاچەی جاتن) ،لەكەناری گ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا ف��ارغ��ۆن��ی بچووك هەیە كە بەتەوژمی ك���ارەب���ای���ی ك����اردەك����ەنو ن��اون��راون بە(بغال)و لەسەر س��ك��ەی ئ��اس��ن دەج��وڵ��ێ��ن، لەكاتی تێپەڕبوونیاندا كەشتییە بچوكەكان ڕێنمایی دەكەنو لەناو خۆیاندا هەڵیدەگرنو كەشتییە گەورەكانیش بەهێزی خ���ۆی���ان ب��ەگ��ەن��ج��ی��ن��ەك��ان��دا تێدەپەڕن. كەشتییە ب��چ��ووك��ەك��ان ب��ەن��زی��ك��ب��وون��ەوە ل���ەژووری ی���ەك���ەم دەوەس����ت����ن ،ب���ەاڵم ك���ەش���ت���ی���ی���ە گ�����ەورەك�����ان ب�����ەردەوام�����ن ل���ەج���ووڵ���ە، ك���ارك���ەران���ی ن��اوك��ەن��اڵ��ەك��ە ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەب��ەس��ت��ن��ەوەی زن���ج���ی���رەك���ان���ی ف��ارغ��ۆن��ە
شارستانیەت
42
گ��ەورەك��ان بەكەشتییەكەوە، فارغۆنەكانیش هەڵدەستن ب���ەڕاك���ێ���ش���ان���ی ك��ەش��ت��ی��ی��ە ب��چ��وك��ەك��انو دەس��ت��دەك��ەن ب��ەی��ارم��ەت��ی��دان��ی كەشتییە گەورەكان بۆ ژووری یەكەمو لەگەڵیدا دەرگ��ا پۆاڵینەكانی دواوەی ب��ەش��ی ی��ەك��ەم��ی كەناڵەكە دادەخرێن. ك��ارك��ەران��ی كەناڵەكە ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەك��ردن��ەوەی زمانە ئاوییەكان كە لێوەی ئ���اوی (دەری���اچ���ەی جاتن) دێتەناو ژوورەك���ە لەڕێگەی چ��ەن��د ك��ون��ێ��ك��ەوە ،لەبەشی خ�������وارەوەی ژوورەك�������ەدا لەماوەی ( )15-8دەقیقەدا ئاوە هەڵقواڵوەكە بەهێواشی كەشتییەكە ب��ەرزدەك��ات��ەوە، ل���ەوك���ات���ەی ك���ە ئ���اوەك���ە ئ��اس��ت��ەك��ەی ب��ەرزدەب��ێ��ت��ەوە ت��ائ��اس��ت��ی ئ���او ل�����ەژووری دووەمدا دەرگاكانی پێشەوەی ك��ەش��ت��ـ��ـ��ی��ەك��ە دەك���رێ���ت���ەوە ب��ەڕاك��ێ��ش��ەرەك��ان��ی ك��ەن��اری كەناڵەكە (قاسرەكان) یارمەتی كەشتییەكان دەدەن بۆچوونە ناو ژووری دووەمەوە. ج��اری��ك��ی ت���ر ئ��اس��ت��ی ئاوەكە بەرزدەكرێتەوەو ئەم ك��ارە ل���ەژووری سێیەمیشدا دووب��ارە دەبێتەوە تا ئاستی ئاوەكە دەگەیەنێتە دەریاچەی (ج��ات��ن) ،لێرەدا كاركەرانی ك���ەن���اڵ���ەك���ە ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب����ەك����ردن����ەوەی زن��ج��ی��رە ب��ەس��ت��راوەك��انو كەشتییەكە دەس���ت���دەك���ات ب��ەڕۆی��ش��ت��ن، تادەگاتە دەریاچەی (جاتن). شایەنی باسە ئەم بەنداوە ت��وان��ای لەخۆگرتنی ()18 ملیۆن مەتر چوارگۆشە ئاوی هەیەو یەكێكە لەگەورەترین ب����ەن����داوەك����ان����ی دون���ی���او ب��ووەت��ەه��ۆی دروستكردنی دەری����اچ����ەی (ج���ات���ن) كە ڕووب���ەرەك���ەی ( )422كم دووج����ای����ە ،ك���ۆك���ەرەوەی ئ��اوی ڕووب���اری (شاجریز) كە لەكۆتایی كەناڵەكەدایە، دەڕژێتە زەریای ئەتڵەسییەوە. دواتر كەشتییەكە دەگاتە
ب����اش����وری خ���ۆره���ەاڵت���ی دەریاچەی (جاتن)و دەچێتە ن��او ڕێ���ڕەوی (ج��ی��راڵ��د) كە درێ��ژی��ەك��ەیو پانییەكەیو قوڵییەكەی لەكەمترین قوڵیدا. گەنجینەی ئاو كۆكەرەوەی (بیدرۆ میغویلو میرافرۆلیس) دوای دەرچ�����وون�����ی ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ل����ەڕێ����ڕەوی (ج�����ی�����رالرد) ج��وڵ��ێ��ن��ەرە ئۆتۆماتیكییەكان هەڵدەستن ب��ەڕاك��ێ��ش��انو یارمەتیدانی كەشتییەكە ب��ۆ چ��وون��ە ناو گەنجینەی (بیدرۆ میغویل). ئ���ەم ئ���اوك���ۆك���ەرەوەی���ە هەڵدەستێت ب��ەداب��ەزان��دن��ی ئ��اس��ت��ی ئ����او ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی���ەك���ەم���دا ب���ۆ ()9م���ەت���ر، ب��ۆئ��ەوەی كەشتییەكە بچێتە ناو گەنجینە ئاوكۆكەرەوەی (میرافرۆلیس). ل����ێ����رەدا دوو ژوور ه��ەڵ��دەس��ت��ن ب��ەداب��ەزان��دن��ی ئاستی ئاوەكە بەپێی ئاستی ه��ەڵ��ك��ش��انو داك���ش���ان بۆ چونەناو زەریای ئارامەوە. پ����اش����ان ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ڕوودەك������ات������ە ك��ەن��اڵ��ێ��ك ك��ەدرێ��ژی��ی��ەك��ەی (13ك���م) ە ل��ەن��ێ��وان ئ��اوك��ۆك��ەرەوەی (م��ی��راف��رۆل��ی��س)و كۆتایی
ك��ەن��اڵ��ەك��ەدا ،ل��ەم گەشتەدا، ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ت��ێ��دەپ��ەڕێ��ت بەشاری (بالبوا)و (الدوكا)و بەرزایەكانی (بالبوا). پ��اش��ان ڕێنیشاندەرەكە كەشتییەكە دەگەیەنێتە ناو كەنداوی پەنەماو كەشتییەكە ئاڕاستە وەردەگ��رێ��ت ب��ەرەو زەریا كراوەكە. ل����ێ����رەدا ك��ەش��ت��ی��ی��ەك��ە ڕووبەری زیاتر لە (80كم)ی بڕیوە لەنێوان زەریای ئارامو زەری��ای ئەتڵەسیدا بەماوەی ()8كاتژمێر. كەناڵی پەنەمای نوێ لەساڵی ()1986زاینیدا، ()USAو ی��اب��انو پەنەما، بەلێكۆڵینەوە دەستیانكرد لەوپێشنیارانەی كە بۆیانكرابوو بۆ فراوانكردنی كەناڵەكەو هەڵكەندنی كەناڵێكی نوێ، چونكە ئەوكەناڵەی كەهەبوو ئ��ەوەن��دە ف���راوان ن��ەب��وو ،كە لەهەردوو ئاڕاستەكەدا كەشتی پێیدا تێپەڕێت. ل����ەڕاس����ی����دا زۆرێ�����ك لەكەشتییە زەب��ەالح��ەك��ان ن�������ەی�������ان�������دەت�������وان�������ی بەئاوكۆكەرەوەكانی ئەو كاتەدا ت��ێ��پ��ەڕن ،لەساڵی ()1992 زاینیدا دەسكرا بەكاركردن
بۆ فراوانكردنی كەناڵەكە، دوای 20س���اڵو ل���ە()14ی دیسێمبەری ( )1999زاینیداو ب��ەئ��ام��ادەب��وون��ی س��ەرۆك��ی ئ��ەوك��ات��ەی پ��ەن��ەم��ا (مایریا مۆسكۆزۆ)و لەئاهەنگێكی گ����ەورەدا دووب����ارە كەناڵی پەنەما كرایەوە ،شایانی باسە تا ئەمڕۆكەش ب��ەردەوام كار لەناوچەكانی دەوروب����ەری ك���ەن���اڵ���ەك���ە دەك����رێ����تو هەوڵدەدرێت بۆ گەورەكردنو فراوانكردنی كەناڵەكە. بایەخەكانی كەناڵی پەنەما: -1ك���ەن���اڵ���ی پ��ەن��ام��ا گرنگییەكی گ���ەورەی هەیە ل��ەئ��اس��ان��ك��ردن��ی پ��ەی��وەن��دی ل���ەن���ێ���وان خ����ۆره����ەاڵتو خ��ۆرئ��اوای ئەمریكییەكاندا، لەنێوان خۆرئاوای ئەوروپاو خ���ۆره���ەاڵتو خ���ورئ���اوای هەردوو ئەمریكادا. -2كەناڵەكە ڕۆڵی هەیە لەكەمكردنەوەی تێچوونی گ��واس��ت��ن��ەوەو ب��ەش��دارب��ووە ل��ەب��ون��ی��ادن��انو گەشەپێدانی واڵتانی خورئاوای زەری��ای ئ���ارام لەئەمریكای التیندا بۆنموونە: .1كەناڵەكەدوری نێوان بەندەری (نیورك)و بەندەری
(ك��وای��اك��ی��ل)ی (ئ��ی��ك��وادۆر) ی ل����ە (19،100ك�����������م) ەوە ك���ەم���ك���ردووەت���ەوە بۆ (3500كم). .2دووری ن��ێ��وان ب������ەن������دەری (ن�����ی�����ورك) و ب���ەن���دەری (ف��ل��ب��اری��زوی ش��ی��ل��ی) ل����ە(15،500ك����م) ەوە ك����ەم����ك����ردووەت����ەوە بۆ(8500كم). -3ك���ەن���اڵ���ی پ��ەن��ەم��ا بووەتەهۆی كەمكردنەوەی ئ���ەوم���اوەی���ەی ك��ە پ��اپ��ۆڕو كەشتییەكان دەیانبڕی لەنێوان ك���ەن���ارەك���ان���ی ڕۆژئ������اوای ئ����ەوروپ����او ك��ەن��ارەك��ان��ی ڕۆژئ����������اوای ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن ،دەب����وو لەپێشتردا بەتەنگەبەری (م��اج��ەالن)دا تێپەڕن كەدەكەوێتە باشوری ئەمریكای باشورەوە. ج�����گ�����ـ�����ە .3 لەكەمكردنەوەی مەوداكان بووەتە هۆی دووركەوتنەوەی ك���ەش���ت���ی���وان���ی ن���اوچ���ەك���ە ل���ەو گ��رف��ت��ان��ەی ك��ە پێشتر ل��ەت��ەن��گ��ەب��ەری (م��اج��ەالن) دا ت��ووش��ی دەب���وون لەوانە (زۆری ڕەش���ەب���او ب��وون��ی ش��اخ��ی ب��ەف��ری�نو سەهۆڵی سەرئاو كەوتوو و...هتد).
زانست بۆ گشت یە
کبوونی
سروشت
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ك زانستیان ەڵێ ن داوەت �ەوە و کۆم شی پەرتی مرۆ ڕەنگیا وکە ی ڕەنگە نواندنی ڕ ش جیاواز مانی ریکی کە کاری ال سپاندوە ،کە مە هزری مرۆڤدا .ئە وەدا کە بۆ ە ژانسێکی سیڤڵی ئە مبەردا ڕۆبۆتێکی چ شت بن لە خودێی ل�ە ا ،ئا ە ە و ر ۆڤ ەك فیزیك، ر ی ئاینی ف روش �ت ،و ناس بۆشای گەردونە ،لە ن را بە تاقیگەی س ە تێگەیشتن ل س � ���اردەی س ی ریۆستی ،نا یاریە نین ۆ سروشت ك دی توێژینەوە ن��ارد .کی وەیەی زان ۆ ب ی کۆکردنە بۆ م��ارس ئەم ه �ەر ج�ۆرێ� وە .تا تێگەیشتنی مر ەپژێن :هەم س ،ئامانج ی زانینمان. تێك داهێنرا پێکدا هەڵد م��ار س دن م لێکنزیك زانستی س بە هیوای بە فەڕکر ساغی بنیشێتەوە ،زان ێ ،زانستەکان زۆرتر ەبێتەوە ،هە وپۆپیان لێد ی بخەمڵ لەسەر مار ەك فیزیك، ە ب مە ،گەر لق کیلۆمەتر ڕێ کیەکانی ،و ەتەوڵە ٩٠٠کیلۆگرا ٥٧٠ملیۆن بەرباڵو دەبن – انستە کالسی لێبوەتەوە، چ مانگ و نیو ێیە ز ریان کار. ش هەشت ستی دەبنەوە .بەمپ هەم چەندین لقی ت زیك پەرت پا دەکات و دەکەوێتە ەزمونی زان بۆ نمونە فی ا ،بایلۆجی، ێ زە چەند ئ چ کیمی ە. ك ،کارەبا، مارس بەڕ ئامێرە ئاڵۆ بوە؟ ئایا ەیەکی نزیککردونەتەو ەم ،میکانی بەرجەستە م سی ،کوانت ریە کە ل ئایا ئە فیزیك لە مرۆی تێدا ئەستێرەنا یا ئەم زانیا ؛هاوکات، بوە بۆ ی ئا ئەوانی تر ج ؟ و تەکنەلۆ وە وەك لە ن رێتەوە بۆما ڕەنگە ناکی و کانە نێ جۆرە زانیاریەك دە ستامان دەب��ێ؟ خ�ۆ ربەی مەگناتیز ،ڕو ە لەڕێی زانستە نوێ ی مەگناتیزم نزیکبوەتەو ۆبۆتەدا زۆ زانینی ئێ وانتەم ،کیمیا میا ڕ ی کیمیای ک پێچەوانە ەبێ گەر بڵێین لەم ی مرۆڤ یەکیان کی ی کیمیاوی، نادروست ن و تەکنەلۆج وە ،فیزیا وەی ک�ە لە یبینێتە رتی زانست ���ە ی پە ان��ی��ارەی �ەش ،کە دە ت .و زۆری تر� .ەرم��ان دەس �وڕم �ێ ل کە دەکرێ ز س فەڕی دەکا ە، ئەزمون وە و ئ �ەو ە زۆرج���ار ك لێکچون دەبینیەو ت ببینرێن. ب گ�رت�وەت�ە و کاتەوە بەڵک ە چەند ەندێ ش تێگەیشتمان پوچ نا ی مرۆ لە سروشت ل ەدەن سروشتدا ه ك ڕێکەوتێكی سرو ی یەکەیەکە نیشان د روشت خۆ کەشدا وە و تێگەیشتن وای ەڕو ە س چونکە گەر نین زا دا کۆبونەتەوە ،کە .هەڵبەت یەکبون ل مان لە یاد دەچێ ک مان کردوە، کە ئەوە دا پارەپارە ن نیە تەنیا ە ک رت انسستێ ە پ زانینی ئێمە رمان انەی رما ز شتیش وەك یەکیەکە لەو دیارد وازی و ئێمە لە هز وشت تێبگەین ،چا ا ،کە دواتر سرو ت سر ەلسەفی جیا کد یان پەرتبونی سروش وتابخانەی ف شت بمانەوێ لە ێ لە چەند کۆنسێپتێ ی کە هەم ڕەنگە سرو مێژوەوە ق بەوهیوایە ەکردنی نەب ینەوە تای خۆ رچ پێشبینیمان لە سەرە ەی هزری مرۆڤەوە .ی کە لە دیاردەی پا نین لێکیان هەڵبکێش ەنەوە ،هەم ای تاو ،دەتوا بۆ لێکبد هێناوەتە ک ە کانی ترمان لە مرۆ تێکدابێ بەو جوانی ،هە ی ە ن، د ر ەی دیار ���ەواو مانا خۆی سە ی دەنوێنێ ،وەك بارا ئەم دیاردان ن ت بۆ بکەن. یاوازدا خۆ لە مێژودا زانستدا دی��اردەک��ا .لە زانستە پێویستیش ج د .م�رۆڤ ە هەندێك ن دادەبڕێن ە ک ل� ەکەن و لێیا کۆنسێپتانە ئ��او ،ئاگر ،ت مامەڵە کردوە .هەر ردوە ،وەك ەکان ون د ێ ،کە ئەم ەرخان ک لەیەك روشتی کرا ب ری ئێمەدا، بە جودا ەکی بۆ دیاردەیەك ت ردەکەی نواندوە س شتیەکاندا ڕەنگە ئاش شتە لە هز دێی رو سنامەی دیا رو روشتیەکەی بوبێ خو انی ،کە نا ینی فرەخودێیان س ی دیاردەیەکـــــی س وەرۆکە س نا و ان ئا خودێی ج ڕ ڕوت ،وەك ە دێیانە داب زۆرجار دیاردەکە ل قێکی هزری .بەمەش ب��اوەڕی دا ،ئەم خو دا م ر ەبێ بە مەش ما و ژمارە لە ه�زری� اتر ،لە هەندێك کولتو وێنەری هەمو بەاڵ ێ و تەنیـــا د هێ ك بوەتە ن ی دادەبڕ دەیبینین .کۆمەڵێك ن بۆئەوەی داهێناوە .دو کە خودێیە ە کاریگەر کهەڵدەکێشی اتماتیــــکدا راون و تا ل پێدراودا تێ دیاردەیەکی یەکخ ئەمانیش نەیانتوانیوە ی ئەم ئاینانە لە م ڕێیەکی ڕێ کە ڕەنگە ونکە خودێ ؛ بەچەند وانی ت�ر. کی هزری دەربچێ، چ ئە ە تر بگرنەو ورتار ببن، بۆ شقێ رەخودێی ق خودێکانی کە ئەنجامێکمان اتەوە یان تەنیا مە دراوەکان و ف جێی هەمو لەخۆگرتوە، شتی لێکبد ەین کە ڕێپێ و نەیانتوانیوە ە یادی بک یان هەڵداوە فریشتە و شەیتانیان ن گــــرتبێتەوە سر ەاڵم نابێ ل شتەوە سەر رەخودێکانیا بێ .ب ك وە لە سرو و کۆمەڵێ چێ جێی ف لە سەرەتا . ە و ە ن ەت مانیش پێدە ە هێماکا ت ڕوتکراون سیتیدا ،کە بو ئە خودێکاندا. ر لە سروش ریۆ و ئاینە تاک رەتای تێگەیشتنی مرۆ ی و دوات داهێنانی ڕۆبۆتی کی جگار زۆر نێ ە ە س ل ە انی بە پێوان رەیەکی هێ دی��ارە لە دیارە باوەڕی ئاینی لێکدانەوەک نێراوە ،ژما ک �راون بە ە ب ربۆیە مرۆدا رس و لە دەوروبەری؛ هە و ڕۆڵی ئاین لە ژیانی اتوە .بۆ سەر م��ا ستیەکان لێکدراون ی بەتوانای ۆنسێپتە زان ه چەتەوڵێک رن ی بەسەردا ە ک ۆئەوەی کە زانستی ئەمڕۆ ساکا ی گــــەورە سروشت .خۆ ل ەلۆجیەك ب کا و گۆڕان تێگەیشتنی هەم تەکن ت قەتیس لێدەربچێ. درێژی مێژ کی ترە لە لە سروش ۆ، ر م ی ی ە ناغێ جۆر انینە شتنی مرۆ م پەیوەستە زانست قۆ ی نێوان ئەم دو ڕو دوك گۆڕاون ،لەو ڵبەت تێگەی هە دابێ .هەر هە ک وام دەبێ ،کە ئەمیش وشت ،هەم جێی ئەوی ڕەنگە ناکۆ ی لە قاڵب و هەربەردە مرۆ لە سر ن ست یا ان چ این هەم ز ێ هی تێگەیشتنی اب ورودرێژەدا ئ هەردوکیان بۆ ن ردەوامبونی د ە کی ۆ ک سروشت. نا ە خۆ ڕەنگە بەاڵم لەو بە ب وام گوڕانی . ەگرتوەتەوە لە بەردە ریانی ن بەجۆرێك ت ی مرۆ پێویست بن .هەریەکەیان ئارام سروشتیەکان دی��اردە