Nwe
Zanisty
ژمار ه ( ،)14ئازاری 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
ئەو دەرمانەی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات تەمەڵەکان چۆن دەتوانن کێشیان کەمبکەنەوە؟ شێرپەنجە پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیە
ژنی کەمەرباریک ژیانت خۆشتردەکات
راوکردنی خێو
چۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟
ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!
زانست بۆ گشت
ی هونەر زانست
ههموو ژمارهیهک دکتۆر ڕێبوار فەتاح دهینوسێت
ە و ە ن .لە م ج��وداک��ان�� دە ی پ �ەی �وەن �دی دی����ارە ۆك دەبن. ک دو مەند و زانا ی زۆربەی ە کااڵکردن سەر دو دەستە ب���ە ەیەوە هونەر ب بە ونی ژیان و ن ڕوانگ دا ڕەنگیان ی مرۆ دابەش بکرێ شتەوە بەند ەر و زانست هەڵبەت ئاڵۆزب ڕۆدا لە هون انونی سرو ەکرێ زانین و ئەمیش د ڤ لەم بە ق ن تێدا جی یاریدا؛ ئەوانەی کە نیاندا ئازادی مرۆیا ت ،بەهرەکانی مرۆ ت دەکرێ بە تەکنەلۆ ونەریش بە زان ربڕی ه وش س ئەوانەش کە لە دە لە دیاردەیەکی سر کی داوەت�ەوە .زان ژیانی مۆر دەک��ات؛ رانی مرۆدا خۆشگوزە و رێ ە ۆ ون ۆ ج ب م ەیە .بۆ ن هاسانکاری ش بە و لە ی زانستو بەرجەست دەڕوانێ و هونەری ی سروشت شێوە دەکرێ بە کااڵ ا ،پێشکەوتن ۆرێك ونەکان ت هەمان اتد انکاری بۆ فیزیك بە ج وانێ دەست لە قان وەی سروش دەبێ .لەهەمان ک انست هاس زانایەك نات ۆ بەشدار ە ز مێرای خێرا تر. هونەرمەندێك ئازادە ل ەنێکدا .خ هاوکاری یکدین .داهێنانی کا ت م ربدات ،بەاڵ ر ە ای �ەوە؛ لە ە ل ە ون ون ن وکیان ه ت؛ بۆ نم یا دا ک وە هێناوەتە ک � لە تابلۆیە ن کە هەرد ونەر دەک��ا ن دەنوێنێ ه�ون�ەری لێکدانەوەی اب ەب ه ت دا ە و چۆ لە زانست لە ە ە هونەر و سان جۆرێكی ن �وێ ری نوێ هاوکارە ل ی ڕەقوتەق گ ەن ی تەکنەلۆج کە هونە ڕ ئا . ن ی را ەنگە کارێک تێکدا ەوە ێ لە ژیانی بۆ خزمەتی مرۆ کا و زانستە ڕ دەکرێ بە لە کا ەری زانستی و پێچان کردنی هەب ردنی ئەم د کان ڕوی نمایش ریگ پێناسەک ە هەندێك لە زانستە ڵێك قانوندا کە کا رگێکدا ،کە ون ە .لە بە ە ونەریەکانی گەلەریە ه نەبێ .بۆ نم ت بناسێنرێن لە کۆم وبارە ببنەو . دا ەن م د ش نا ڵبدانی سرو پێناسەیەك ژا ە و ست ۆ مۆزەخانە وکەش ڕ رێکدا پێوی ەنیا قا ە هەمو با بەسەردانی زە؛ بە ڕ هونەر دەبینینەوە .ت سە نەکردنی ەمیشە و ل ست جیاوا اڵم ئەمیش، بەرباڵوی ه ڕەنگە پێنا ان ز هونەرە ،لە بەند نیە ،بە هان، رێ، هونەر هەر چی قانونێكەوە کە توندوتۆڵی جی وانێ هونەر لەخۆ بگ وەڕەی کە هەر کە بە هیچ گاتە ئەو با ما ڕایگرتوە، ێ کە بت بتوانێ یان وادیارە نەبێ دەکر گە ب ۆمەڵێك بنە ەند زانست ،ک م هەرهیچ بێ .مرۆ ڕەن هونەرمەندێکی پیشەم رۆی چاخە وەك اڵ لە کاری م ە یان نیە ،ب� ش کارێکە مرۆ یان رە .هونەر ونی زانست ەشکەوتێك ە ون قان دیواری ئ ێ و زانستی ێ ناویبنێ ه ەر رێن کارەکانی ببینرێنەوە. ەوەیە کە مرۆ دەیئاف دەک��ات؟ خۆ بوێر ەوە ،کە ڕەنگە لەس ��ا دەگ �ات �ە ئ دەک ��ات ت ان ابگیرسێ و ئایا هونەر لە سروشتدا ڕوماڵی ەریش ،وەك کۆنەک ێ ،دەستپێ پێك بێ د ون � ۆ اب ۆ ه مر ر گڵ س� بێ لەسەر ی نەتوانین بکەین .ڕەنگە ن �و ایە ،کە ڕەنگە چەند وە بۆیەیەك ئ�ەوەی کە ەرباڵویەکە گە لەبەر ب ێ ئەمدو چەند قوت کە لە هیچ کدا قەتیس ڕەن انر تنی ەیە کەرێك بێ ست ،لە تەنیا پێناس کە جارێكێ دی نەتو .بکوژێنەوە ،ڕش دەکرێ پەی بەرباڵوی ە ان ەم نمونانە و ن ر بناسرێ ز ەنجام درا ی سپی یا نەچێ .ئ ەمان شێوە کارێك بە هونە ولقێنرێتەوە کە تێدا ئ ە هەندێك خامێک شنا بە مرۆ گ �ە ر بە ه ڕەنگ ە بخ ی ئا ن��ەوە .خۆ دەبینین کە ئەو دەوروبەر بلۆی ناسراو هەن ،کە بەاڵم هەرگیز تەنێک ڕون دەک��ە ی بڕوانین، ر تا ە، ست ر ی بیکێشنەو ەوە زانست ئایا هونە ینەوەی زان بۆ نمونە زۆ مڕۆ وەکخۆ لە م ڕ و ە ش کە نادەن. لەزانست و دۆز بەرباڵون. هونەرمەندی ئە شانی کارە بنەچەیە دەبینرێ کە وەك هونەر دا شان لە ئەمانیش هونەر وا ۆ تەبابون، ەها ؟ زۆرجار بناسێنێ و و وردی�ە ب . ن با ە ە ت لە ب ی ئەمە چی رامە پێمان و هونەر نەکات بە بگەڕێین. کا ۆکار . ت ە ەرمەندێكێ گاری ببنەو و هونەر ەنگە پێویس ه ك بێ هون زانســـت ەن ڕ ڕۆژانەماندا ر ە ب ن ر ی وێ و کۆکی کارێ ەڵکی ئاسای ئاسای نە ی ونەوە ئێمەی خ ی خەڵکی اڵیانەی کە لە ژیان ە ڕەنگینیان هەن ،کە یان نازانین کۆب ی ئ�ەو کا ونەر پێکەو ئید الیەنی ژیان ن انست و ه ە تەنانەت ن ،بە هونەری نازانی ن .کەچی زۆرب�� دەهێنین ،ز ر ۆنێك ی��ان جێنی زۆ وام دەیبینی یان نێك ،تەلەف ی کۆگایەك، ب �ەردە هونەری لێ هەڵهێن وارچێوەیەکدا بەکار .تەلڤیزیۆ ڕازاندنەوە دون ەچ كی یان ەتە بەرهەم، چ�ۆن کارێ وێنەیەکی دەگرێ و ل ك لە شاکارە ک���ر ەکی سەر ئینتەرنێت ونەر نەهاتون دا الپەڕەی ببێ بە یەکێ تەنیا بە ه ونەرمەندێك زانست و زانست یان وە ی ه وك وقەی دەدات بۆئەوە هونەر و زانست لە ە تەنیا بە کۆبونەوەی ه �ەرد ن هونەری ەیوەستن ب بڵ پێویستی بە ە هونەرە یا ئا ک ێ پێدەچ پ مە زانستی هونەریەکان .هەردوکیان ڕستەوخۆ دەوروب �ەر؛ بەڵکو ە .ئایا ئە هونەر بو ە ک�ۆك ب�ن ،کە ی پیشەمەندەکەوە ل ەگ �ەڕێ و شتیەکان د سەرنجدان زانستە؟ شتە سرو ردوکیشیان توانای لێکدانەوەی دی��ارە هە زان��ا بۆ دانەوەیان. بۆ ڕەنگ هونەریش
N w e
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
Z a n i s t y
ژماره ( ،)14ئازاری 2012نرخ ( )2000دینار
www.facebook.com/lvinscience2
ئەو دەرمانەی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات تەمەڵەکان چۆن دەتوانن کێشیان کەمبکەنەوە؟ شێرپەنجە پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیە
ژنی کەمەرباریک ژیانت خۆشتردەکات
راوکردنی خێو
ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!
چۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟
No.14, March 2012
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپخانەی چاپیدەکات کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویدهکاتهو ه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
20 12 36 24
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
4
تەندروستی
ئەو دەرمانە گیاییەیی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات س���ەدان س��اڵ��ە ک��ە لەپزیشکی ترادسیونی چینییدا ،پزیشکەکان ل��ەج��ۆرێ��ک رووەک����ی گ��وڵ��داری تبتی بۆچارەسەری ماالریا سوود وەردەگرن ،ئێستا زانایان دەڵێن ئەم رووەک��ە دەکرێت وەک��و چەکێک، بەدژی پیری بەکاربهێنرێت. ئ������ەم رووک���������ە گ����وڵ����دارە ب��ەه��ەڵ��خ��ڵ��ەت��ان��دن��ی خ��ان��ەک��ان��ی ل��ەش هەستی برسیبوونیان تێدا دروس��ت��دەک��اتو دەک��رێ��ت وەک��و چەکێک دژ بەپیربوونی خانەکانو گیرانی کونی خانەکان بەکاربهێنرێت. گوڵی شینی هەمیشە سەوزی (blue evergreen هیدرانجیا )hydrangeaب��ەن��اوی زانستی (، )Dichroa febrifugaس��ەدان ساڵە بەکاردەهێنرێت ب��ەاڵم ئێستا
تایبەتمەندیی نوێی لێدەرکەوتووە. ئێستا تریسی کلرو هاوکارەکانی لەفاکڵتی پزیشکی ددان لەزانکۆی ه��ارڤ��ارد لەبۆستن دۆزیویانەتەوە کە هالوفوگینن(،)halofuginone مادەیەکی کیمیایی کە لەتوخمە سەرەکییەکانی دروستکەری ئەم رووەک��ەی��ە ،دەبێت بەهۆی ئەوەی پێشگیری لەکارلێکی ب��ەرگ��ری بکریەت ،ئەم کارلێکانە دەبن بەهۆی دروستبوونی نەخۆشی. کاتێک بڕی ترشەکانی ئامینۆ لەجەستەدا کەمببێتەوە ،خانەکان سەنتزی پرۆتیینە ناپێویستەکان رادەگ��رێ��ت ،گ��روپ��ی توێژینەوەی کلر دۆزییانەوە کە هالوفوگنین، بە وەستاندنی ئ��ەو ئەنزیمەی کە ئەرکی گەیاندنی ترشی ئامینۆی بەم
سیستمی دروستکردنی پرۆتینەی لەئەستۆدایە ،ه��اوش��ێ��وەس��ازی بۆ کەمبوونەوەکەی دەکاتو قەرەبووی دەکاتەوە. کلر تێگەیشت کە ئەم دەرمانە دەستپێکەری زنجیرەیەکی کیمیاییە ب����ەن����اوی()AARئ����ەم زن��ج��ی��رەی��ە ب��ەرپ��رس��ی ک��ەم��ب��وون��ەوەی ترشی ئامینۆیە ،ئەم کارلێکە زنجیرەییە پ��ێ��ش��گ��ی��ری ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی مشەخۆرەکانی م��االری��ا دەک��ات، ناهێڵێت خانە خوێنییەکان پرۆتیین دروس��ت��ب��ک��ەن ک��ە دەب��ێ��ت بەهۆی ه���ەوک���ردنو ناهێڵێت جۆرێکی تایبەت ل��ەخ��رۆک��ەی سپی گەشە ب��ک��ەن ک��ە دەب���ن ب��ەه��ۆی گیرانی ری��خ��ۆڵ��ە گ����ەورەو ف��رەرەق��ب��وون��ی (.)multiple sclerosis
ئ��ەم تایبەتمەندییە دەتوانێت ببێت بەهۆی کاریگەری ئەم دەرمانە ل��ەس��ەر نەخۆشییەکانی سیستمی بەرگری لەش ،بەاڵم بەهۆی ئەوەی هالوفوگینن ،هاوشێوەسازی بۆ مادە خواردەمەنییەکان دەکات ،لەوانەیە بەکارهێنانێکیتریشی هەبێ .،ئەو گیانلەبەرانەی ب���ەڕادی پێویست خواردن دەخۆن ،ئەو گیانلەبەرانەن درێژی تەمەنیان زۆرترە؛هۆکاری تەمەندرێژی ئەم گیانلەبەرانە ئەوەیە پێشگیری لەهەندێک نەخۆشی وەک��و هۆکردن بەهۆی پرۆتینەوە دەگیریەت ،بەوتەی کل؛ ئەمە بەو مانایە دێت هالوفوگینن لەوانەیە بتوانێت وەک دەرمانی دژە پیری بەکار بهێنرێت. سەرچاوە :گۆڤاری New scientist
تەندروستی
5
سەفەری سەرسووڕهێنەر بۆناو جەستەی مرۆڤ ت��وێ��ژەران توانیویانە ئامێرێک دروس��ت��ب��ک��ەن دەت��وان��ێ��ت وەک��و فیلمە زانستییە-خەیاڵییەکان بەنێو خوێنبەرەکاندا تێپەڕببێتو خوێنە مەیوە ترسناکەکانو گیرانی دیواری دەمارەکان بناسێتەوە. چ���ی���رۆک���ێ���ک���ی زان���س���ت���ی خ��ەی��اڵ��ی ن���ووس���ەری ب��ەن��اوب��ان��گ ئ��ی��زاگ ئاسیمۆف ه��ەی��ە ب��ەن��اوی "سەفەری سەرسوڕهێنەر" ،لەودا ژێردەریاییەکی بچووک دەنێردرێتە ن��ێ��و خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی کەسێکی زۆرگرنگ ،تاوەکو خوێنێکی مەیو کە ژیانی خستوەتە مەترسییەوە لەناو ببەن ،ئێستا شتێک لەوشێوەیە ب��ەق��اب��ەرەی س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەرەوە بەئەندازەی پەڕەکانی کلکی ماسی دروس��ت��ک��راوە ک��ە ئ��ەم خ��ەون��ەی ک��ردووە بەحەقیقەت ،ئ��ەم ئامێرە دەتوانێت لەنێو خوێنبەرەکانەوە تێپەڕببێتو خوێنە م��ەی��وەک��انو گیرانی دەمارەکان بناسێتەوە. ئامێرەکانی ئێستا بەشێوەی گشتی کامێراگەلێکن دەت��وان��ن بەنێو خوێنبەرەکاندا تێپەڕببن، بەاڵم پزیشکەکان خۆیان دەبێت
گیرانی خوێنبەرەکان ب��دۆزن��ەوەو ل��ێ��ی تێبگەن ک��ە ئ��ای��ا ئ��ەگ��ەری ئ����ەوە ه��ەی��ە خ��وێ��ن��ە م��ەی��وەک��ان لەدیوارەکان جیاببنەوەو دایبخەن، ب���ەاڵم ئامێرێکی ن���وێ ل��ەالی��ەن گیلرمو تیرنی لەنەخۆشخانەی گ��ش��ت��ی م��اس��اچ��وس��ێ��ت��ی بوستن دروستکراوە ،هەروەها دەتوانێت ئ��ەو مولکیوالنەش بناسێتەوە کە نیشانەن بۆ زیانبەخشین؛ خوێنە مەیوەکانو پالکەکانی چەوری. ب���ۆ ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی ئ��ەم ئ��ام��ێ��رە ،گ��روپ��ی ت��ی��رن��ی س��ەرەت��ا رجێمێکی خواردەمەنی تایبەتیان بۆ کەروێشکەکانی تاقیگە دانا کە دەب��وو بەهۆی ئ��ەوەی دیوارەکانی خوێنبەرەکان دابخرێت ،لەدواییدا مادەی کیمیایی فلورسنتیان تێکردن ک��ە مولکیولەکانی پیشاندەری مەترسی نیشانیان لەسەر دادەن��را، ئامێرەکە هەڵگری ئاشکراکەرێکی روناکی فلورسێنتە کە ئەو ناوچە روناکانەی نێو دیواری خوێنبەرەکان ک��ە ن��ی��ش��ان��ەی��ان ل��ەس��ەر دان����راوە ئاشکرادەکات.
گ��روپ��ی ت��ی��رن��ی ب���ەم شێوەیە توانیان فیبریین ،ئەو پروتینەی کە دەبێت بەهۆی دروستبوونی خوێنی مەیو،لەگەڵ کاتپسیین ( ،)Bئەو ئانزیمەی ک��ەزۆرب��ەی کات لەنێو پالکە چەورییە مەترسییدارەکان دەبینرێن بدۆزێتەوە. بە وتەی تیرنی ،بە بەکارهێنانی ئ��ەم ئامێرە ه��ەم��وو مولکیولێک تەنانەت ئەوانەی کە پیشاندەری شێرپەنجەن بناسرێنەوە. ه�����ەروەه�����ا ئ�����ەم ئ���ام���ێ���رە وەک ژێ���ردەری���ای���ی دەت��وان��ێ��ت ئەولەیزەرانەی بۆ لەناوبردنی زیانە گومانلێکراوەکان بەکاردێن زێدە بکرێن .ئەو دەڵێت " :هەرچەند ئەم ئامێرە پێویستی بە چاکسازی هەیە ،ب��ەاڵم ئ��ەو هەلە رەخساوە ت��اوەک��و ش��ێ��وازەک��ان��ی چ��ارەس��ەر ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم ئ��ام��ێ��رەدا یەکبخرێن تاوەکو لەگەڵ پالکە چەورییەکان و خوێنە مەییوە مەترسیدارەکان بەربەرەکانێ بکرێت".
سیستمی هۆشیارکردنەوەی سەرەتایی دۆزینەوەی فیبریین بەتایبەتی بۆ ئەو کەسانەی کە تووشن بەنەخۆشی گیرانی خوێنبەرەوەو بەنەشتەرگەری چارەسەرکراونو ستنتیان بۆ دانراوە زۆر سوودمەندە ،خوێنبەرەکانی ئەم کەسانە زۆربەی کات بۆ جارێکیتر دادخرێنەوە و یەکەم نیشانەکانیشی بریتیە لەنیشتنی فیبریین لەسەر ستنت ،ئامێرەکانی ئێستا ناتوانن فیبریین لەوانیتر جیابکەنەوە ،بەاڵم تاقیکردنەوەی فلورسێنت دەتوانێت ئ��ەم ک��ارە ئەنجامبدات ،هەربۆیە پزیشکەکان دەتوانن پێش داخرانی رێگەکە ،دەرم��ان��ی دژ بە مەیینی خوێن بەنەخۆش بدەن. تیرنی لەئێستادا دەیەوێت ئەم ئامێرە لەسەر خەڵکێک کە بەهۆی نەخۆشیییەوە خوێنبەرەکانی دڵیان نەشتەرگەریییان بۆکراوە ،تاقیبکاتەوە. سەرچاوەNew Scientist :
6
تەندروستی
هەشت رێگە بۆ کەمکردنەوەی کێش تایبەت بەکەسانی تەمبەڵ دەتوانیت بەچوونت بۆ گەشتو خەوتنو کوژاندنەوەی گلۆپەکانو لێدانی ڤاکسین کێشت داببەزێنیت
تەندروستی (دەیڤیید ئالیسن) لەزانکۆی (ئاالباما)ی (بیرمەنگام) کاتێک تێگەیشت مرۆڤ تەنها گیانلەبەر نییە کە قەڵەو دەبێت ،زیاتر لەبابەتەکە وردب����ووەوە .ئ��ەو لێکۆڵینەوەی لەسەرگیاندارانی کێوی ،گیاندارانی تاقیگەو تەنانەت ئەو گیاندارانەی ک��ە ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی دورودرێ�����ژە رجێمێکی خ���واردەم���ەن���ی زۆر کۆنتڕۆڵکراویان هەیە،ئەنجامداو تێگەیشت ه��ەم��ووی��ان خەرییکە قەڵەو دەبن .ئالیسن گەیشت بەو ئەنجامەی قەڵەو بوونی گیاندارانی دەوروبەرمانو مرۆڤ دەبێت یەک هۆکاری هەبێت .بەلەبەرچاوگرتنی ئەم بابەتە ،دۆزینەوەی هۆکارەکان رێگەگەلێکی نوێ بۆچارەسەری قەڵەوی لەبەردەمماندا دەکاتەوە، ه��ەواڵ��ێ��ک��ی دڵ��خ��ۆش��ک��ەر ئ��ەوەی��ە ت��وێ��ژەران��ی س��ەران��س��ەری جیهان ب��ەرەو ئەو الیەنە دەچ��ن .هێشتا روون نییە هەرکام لەهۆکارەکان تاچ رادەی��ەک کاریگەری لەسەر ق���ەڵ���ەوی ه���ەی���ە ،ب��ەه��ەم��ەح��اڵ ئێمە دەتوانیین رێگەگەلێک بۆ دوورک��ەوت��ن��ەوە لێیان پێشکەش بکەیین؛ باشترە بزانن هەندێک لەم رێگەگەلە زۆر بێکێشەترە لە رجیمگرتنوپیاسەکردنی دوورو درێژ. ڤاکسەن لێبدەن ئەگەر لەپشووی ساڵی نوێدا سەرماتان ببێت ،ئەوکات ناچار دەب��ن دەسڕێکی ت��ازە هەڵگرنو جلێکی نوێ بکڕن .هۆکارەکەی ئ���ەم���ە ئ����ەوەی����ە ک����ە ی��ەک��ێ��ک لەڤایرۆسەکانی سەرماخوردەیی لەگەڵ قەڵەوییدا پەیوەندی هەیە. دکتۆر نیخیل دورئەندار لەناوەندی توێژینەوەکانی پنینتگن لەلویزیانا دۆزیویەتەوە کە ئادنوویروس(-٣٦ )Adه��ەم ژم���ارەی خانەکانی چەوری لەشو هەم بڕی چەوری نێو خانەکە زی���اددەک���ات .ئەو هەروەها تێگەیشت کە خەڵکی ق���ەڵ���ەو س���ێ ب���ەرام���ب���ەر زی��ات��ر لەخەڵکی ئاسایی هەڵگری دژە ت��ەن��ی()36-Adن ،هۆکارەکەی تووشبوونی ئێستەیی یان پێشوویی بە ڤایرۆسەکەیە .توێژینەوەیەکیتر دەڵ����ێ����ت؛ ک��ێ��ش��ی م��ن��دااڵن��ی ه��ەڵ��گ��ری دژەت����ەن����ی()36-Ad بەتێکڕایی()٢٣کیلۆگرام زیاترە
ل��ەک��ێ��ش��ی ئ���ەو م��ن��دااڵن��ەی��ی کە هەڵگری ئ��ەم دژە ت��ەن��ە نیین. ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا کەس ن��ازان��ێ��ت ب��ە چه��ۆک��ارێ��ک ب��ەاڵم ک��اری��گ��ەری ق��ەڵ��ەوب��وون بەهۆی دژەت��ەن��ی()36-Adب��ۆ چەندیین س��اڵ لەنێو لەشدا دەمێنێتەوە. لەهەمانکاتدا،دە جۆر میکرۆبیتر ه��ەن ک��ە گ��ی��ان��ل��ەب��ەران قەڵەوتر دەک��ەن ،هەرچەند ئەم هەوااڵنە وادەردەک��ەوێ��ت ه��ەواڵ��ی خۆش نەبن ،بەاڵم دەکرێت خەبەرێکی خۆش بۆئەو زانایانە بێت کەکار لەسەر نەهێشتنی قەڵەوی دەکەن. دک��ت��ۆر دوران�����دار دەڵ��ێ��ت؛ ئ���ەگ���ەر ه��ەوک��ردن��ێ��ک دەب��ێ��ت بەهۆی قەڵەوی ،ئێمە دەتوانیین رێگەیەکی س��ادەو کاریگەرمان لەبەرامبەرییدا هەبێت ،ئەویش بریتیە لە ڤاکسەن لێدان. خۆتان ساردبکەنەوە ه���ەرچ���ەن���د ت���وڕەی���ی زۆر بەشێوەیی ئاسایی دەبێت بەهۆی داب��ەزی��ن��ی کێش ،ب��ەاڵم فشاری ع��ەس��ەب��ی رۆژان�����ە دەت��وان��ێ��ت ئەنجامی پ��ێ��چ��ەوان��ەی هەبێت، بۆیە ئەگەر بۆ دابەزینی چەوری بەرسکیشتان بووە ،هەناسەیەکی ق�����ووڵ ه��ەڵ��ک��ێ��ش �نو م��ەه��ێ��ڵ��ن ئ��ەع��س��اب��ت��ان تێکبچێت ،ئ��ەگ��ەر ناتوانن ئەعسابی خۆتان کۆنتڕۆڵ بکەن رجێمی خواردنیش مەگرن، توێژینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات، کەمی بڕی گەرمۆکەی لەش ،لەنێو مشکەکاندا دەبێت بەهۆی ئەوەی بۆ فشاری عەسەبی هەستیارتربنو ئ��ەم هەستیارییە دوای��ی کۆتایی سنووردارکردنی خواردەمەنی هەر دەمێنێتەوە ،ئەو مشکانەی لەژێر کاریگەری رجێمی خواردەمەنییدا ب����وون ل��ەچ��او م��ش��ک��ەک��ان��ی تر خواردنی چەورتریان هەڵدەبژارد. ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەس��ەر وێ��ن��ە ه��ەڵ��گ��ی��راوەک��ان��ی م��ێ��ش��ک کە لەالیەن راجیتا سینها لەزانکۆی ی��ی�لوە هەڵگیراوە پیشانیداوە، فشاری عەسەبی دەبێت بەهۆی چاالکتربوونی بەشی پێشەوەی م��ێ��ش��ک ،وات�����ە ئ����ەو ب��ەش��ەی ک���ە پ���ەی���وەن���دی ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ ح��ەزەک��انو پ��ادداش��ت��ەک��ان .ئەو دەڵ��ێ��ت؛ ئ���ەم ب��اب��ەت��ە ح���ەز بۆ خ���واردەم���ەن���ی ب��ەگ��ەرم��ۆک��ەی
زیاترەوە بۆ ئەو کەسانەی حەزیان لەبەکارهێنانیەتی زیاتر دەک��ات، لەجیاتی ژماردنی گەرمۆکەکان، ئ�����ەو ش����ێ����وەی خ���ۆئ���اگ���ای���یو کەمکردنەوەی فشاری عەسەبیو پێشنیار دەکات تاوەکو بگەن بەو قۆناغە لەخۆئاگایی کە تێبگەن چۆن بیرکردنەوەو رەفتارەکانتان کاریگەری لەسەر تەندروستیتان دادەنێت. زیاتر لەوەش ساردببنەوە ل��ە س��ێ دەی����ەی راب����ردودا، خانووەکان لەبەریتانیاو ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکادا لەچاو ج����اران گ��ەرم��ت��ر ب����وون ،فیونا جانسن لەکۆلێجی زانکۆیی لەندەنو ه���اوک���ارەک���ان���ی دەڵێن ئەمە لەوانەیە ل��ەس��ەر ق��ەڵ��ەوی��م��ان کارییگەری هەبێت. س���ی���م���ون���اب���و لەزانکۆی تورینی ئیتالیا لەگەڵ ئەم ب��ی��رک��ردن��ەوەدا ه������اوڕای������ە.
لەتوێژینەوەیەکدا ک����ە ل����ەس����ەر ()١٥٠٠ ک��ەس��ی ت��ەم��ەن م��ام��ن��اوەن��د ئەنجامدراوە ،گروپە تێگەیشتن ک��ە ل���ەم���اوەی ش���ەش مانگ ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا ،ئ��ەگ��ەری قەڵەوبوونی ئەو کەسانەی پلەی گەرمی خانووەکەیان ل���ە ی���ەک ل���ەس���ەر سێی س���ەرەوە لیستەکە ب��وو، دوج���ار زی��ات��ر لەوانیتر بوو. بەدڵنییاییەوە لەرزین لەسەرمادا دەبێت بەهۆی ل��ەدەس��ت��دان��ی وزە ،ب��ەاڵم ب���ۆئ���ەوەی ل��ەش��ت��ان چەند گەرمۆکەیەک لەدەستبدات پێویست ن��اک��ات لەسەرمادا ب��ی��ب��ەس��ت��ن! .زۆرب������ەی ئ��ەو چەورییەیی لەنێو لەشماندایە پێی دەوت��رێ��ت چ��ەوری سپی، ب���ەاڵم کاتێک پ��ل��ەی گەرمی دادەبەزێت بۆکەمتر لە()١٨ پلە سانتی گ���راد ،چ��ەوری
7
قاوەیی (کە لەمندااڵندا رێژەیەکی کەمەو لە کەسانی گەورەدا زۆرتر لەالیی مل پاشکەوت دەبێت) دەس��ت��دەک��ات بەسوتاندنی وزە تاوەکو لەش بەگەرمی بهێڵێتەوە. بەداخەوە ،ئەگەر زۆر لەگەڵ سەرما نەگونجابێتن ،پاشەکەوتی چ��ەوری قاوەیتان دادەب��ەزێ �تو خێرا تواناییتان بۆ سووتاندنی خواردەمەنی کەمدەبێتەوە. وت����������ەی ب���ەپ���ێ���ی جانسن،
تەندروستی
8
ه���ەر گ��ۆڕان��ێ��ک س��وودم��ەن��دە؛ ئ��ەگ��ەری پلەی گ��ەرم��ی ناوەند لە()١٥وە بۆ ()٢٨پلەی گەرمی ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە ،وزەی هاوڕێکی کەمتر دەسوتێنێت. ب��ۆی��ە ک��ەم��ک��ردن��ەوەی پلەی گ��ەرم��ی م��اڵ ه��ەن��دێ��ک لەکێش کەمدەکاتەوە ،دەتوانن ئەمە لەسەر خانووەکەی خۆتان تاقیبکەنەوە. پروتیین بخۆن ئالیسن گوسبی لەزانکۆی سیدنی ئوسترالیا دەڵێت؛ تاوەکو
ئێستا هیچ توێژینەوەیەکی زانستی ،سەرکەوتنی درێژماوەی پروتینی پشتڕاستنەکردوەتەوە ،بەاڵم ئێمە پێش بینی دەکەین کاریگەر بێت. ل��ەم��ان��گ��ی ئ���ۆک���ت���ۆب���ەردا، گ��روپ��ەک��ەی ئ��ەو لەڕاپۆرتێکدا رایانگەیاند لەرجێمێکی خواردنی ()٤رۆژەدا ،ئ��ەوان��ەی رجێمە خواردمەنییەکەیان ()%١٠پرۆتینی تێدابوو)%١٢(،زیاتر لەو کەسانەی کە رجێمە خواردەمەنییەکەیان ( )%١٥پرۆتینی تێدایە زیاتر گەرمۆکە بەکار دەهێنن. گ��وس��ب��ی دەڵ��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە ه���ۆک���ارەک���ەی ئ����ەوە بێت ک��ە ئ��ێ��م��ە ح���ەزم���ان زۆر ل��ەپ��رۆت��ی��ن��ەو ب��ەش��ێ��وەی ن��ائ��اگ��ای��ەن��ە ت��ێ��دەک��ۆش��ی��ن بگەین بەو ئەنجامە ،بۆیە کاتێک پرۆتیین لەلەشماندا کەمدەبێت ،ک��ال��ۆری زیاتر بەکاردەهێنین ،لێکۆڵینەوەکانیتر پیشانیدەدەن ک��ە بەخواردنی پرۆتیین ب��ۆم��اوەی��ەک��ی درێ��ژت��ر هەست بەتێری دەکەیین ،هەروەها توێژەرانی زانکۆی کۆپنهاگن پیشانیانداوە، لەدانیمارک رجێمێکی پڕ لەپرۆتیین ب��ە ئاستی شەکری ن�����������زم�����������ەوە ( glycaemic )i n d e x
(ب��ڕێ��ک ک��ە ک��اری��گ��ەری م��ادەی خ���واردەم���ەن���ی ل��ەس��ەر ئاستی گلۆکۆزی خوێن پیشاندەدات) ئەوە هەلە دەرخسێنێت تادەتوانی بخۆیت بێئەوەی قەڵەو ببیت. سەیری بەستەبەندی خواردەمەنییەکان بکەن لەبەستەبەندییە ه��ەن��دێ��ک پ�لاس��ت��ی��ک��ی و ق��وت��وی��ی��ەک��ان ه���ەڵ���گ���ری م������ادەی ک��ی��م��ی��ای��ی رژێنەکانن کە دەتوانێت بچێتە نێو خواردەمەنییەکان ،بەپیی هەندێک بەڵگە ئەم مادە کیمیاییانە هۆکارن بۆ قەڵەوی. ئەم رژێنانە ک��رداری ئاسایی رژێنەکانی ناولەش دەگ��ۆڕن کە ئەرکیان رێکخستنی متابولیسمی لەشە. گڵۆپەکان بکوژێننەوە رن���دی ن��ل��س�نو گ��روپ��ەک��ەی ل��ەزان��ک��ۆی وی�لای��ەت��ی ئ��ۆه��ای��ۆ لەکۆلۆمبۆس بەئەنجامدانی()٨ حەفتە تاقیکردنەوە تێگەیشتن ئەو مشکانەی کە شەوان روناکی لێیان دەدات ،کێشەکەیان()%١٠زیاترە ل��ەو مشکانەی ک��ە سووڕێکی ستاندەری تاریکی/روناکی تەجروبە دەکەن ،لەکاتێکدا هەر دو گروپی مشکەکان لەرۆژێکدا بەئەندازەی ی���ەک گ��ەرم��ۆک��ە وەردەگ������رنو ب��ەئ��ەن��دازەی یەکتریش وەرزش دەک���ەن .زۆر لەتوێژینەوەکان پ���ی���ش���ان���ی���دەدات گ���ۆڕان���ک���اری لەکاتی تاریکیو روناکی دەبێت ب��ەه��ۆی ق��ەڵ��ەوب��وون��ی خ��ەڵ��ک. ب��ەخ��ەب��ەر م��ان��ەوە ل��ەن��ی��وەش��ەودا دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی جینەکانی ک��ات��ژم��ێ��ری س��روش��ت��ی ن��اول��ەش بگۆڕێن ،هەرچەند دیاریکردنی س��وڕی روناکی/تاریکی بۆ هەموو خەڵک کارێکی ئ��اس��ان نییە ،چونکە ه���ەم���وو ک��ەس��ێ��ک ب��ەرن��ام��ەی تایبەت ب����ەژی����ان����ی خ���ۆی ه��ەی��ە .ب���ەاڵم ئەگەر شێوازێکی پ��ای��ەدار ل��ە تارییکی و رون��اک��ای��ی ل��ەژی��ان��دا هەبێت بۆ پێشگیری لەقەڵەوی باشترە، ه���ەروەه���ا رون��اک��ای��ی ش��ی��ن کە بەهۆی هەندێک گڵۆپی()LED وە بەرهەمدێن،سووڕی سروشتی لەش تێکدەدات.
بڕۆن بۆ سەیران پیاسەو هەڵهاتن لەنێو شاری قەرەباڵغدا تەنها دەبێت بەهۆی ئەوەی چەوری ورگ کەمببێتەوە. هەڵمژینی هەوای ئالودە دەکرێت ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ک��ۆب��وون��ەوەی چ������ەوری زی������ادە ل��ەس��ک��داو ک���ەم���ب���وون���ەوەی ه��ەس��ت��ی��اری خانەکان بەئەنسولین ،کەئەمەش دەک��رێ��ت م��ەت��رس��ی ت��ووش��ب��ون بەنەخۆشی شەکرەی جۆری()٢ زی����اد ب���ک���ات .ژی���اوه���ای���وژو لەزانکۆی ویالیەتی ئۆهایو بۆ م��اوەی()٦ک��ات��ژم��ێ��ر ل���ەرۆژداو ب����ۆم����اوەی()٥رۆژ ل��ەح��ەف��ت��ەدا مشکەکانی دەخستە بەر هەوای زۆر ئالودە بە تەنۆلکەی ورد دادەنا ،دوایی نزیکەی()١٠حەفتە ئ��ەوان بەنزیکەیی ()%٥٠زی��ات��ر لەمشکەکانیتر چەوری بەرسکیان هەبوو کە یەکجۆر خواردنیان دەخ���وارد ب��ەاڵم ه��ەوای پاکیان هەڵدەمژی. راکشان ئەگەر ب��ەدوای��ی تێپەڕکردنی ک���ات���ەوەن راک���ش���ان ب��اش��ت��ری��ن ب��ژارە؛خ��ەوی زۆر ک��ەم دەبێت بەهۆی ق��ەڵ��ەوی ،توێژینەوەکان پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن ئ��ەوان��ەی کەمتر لە()٦.٣کاتژمێر لەشەوو رۆژێکدا دەخ��ەون ئەگەری قەڵەو بوونیان زیاترە ،بەاڵم خەڵکی ئاسایی کە ()٧.٢کاتژمێر لەشەوورۆژێکدا دەخەون کێشیان ئاساییە. پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان خ��ەوو کێش تەنانەت کاتێک چاالکی وەرزیش کەمە ،بوونی هەیە.ئەو مندااڵنەی لەتەمەنی نێوان ()٣بۆ ()٥س��اڵ کەمتر لە()١١کاتژمێر دەخەون ئەگەری قەڵەو بوونیان لە ()٧ساڵییدا زی��ات��رە .کەمی خ��ەو هۆرمۆنی لپتن لەلەشدا کەمدەکاتەوە ،ئەم هۆرمۆنە پێش بەبرسیەتی دەگرێت ،هەروەها هۆرمۆنی گرلین زی��اد دەک��ات ک��ە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی برسیەتی، بەواتایەکیتر کەمبوونەوەی خەو بە مانای ئەوەیە کاتی زیاترمان بۆخواردن لەبەردەستدایە ،بەهەر حاڵ کاتژمێرێک زیاتر لەجێگەی ن��ووس��ت��ن م��ان��ەوە خ��ۆش��ت��رە لە یەککاتژمێر وەرزشکردن. سەرچاوە :گۆڤاری نیوساینتست
تەندروستی
9
چارەسەرێکی نوێ بۆ نەخۆشی هیمۆفیلیا ن����ەخ����ۆش����ی ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ی ب��ۆم��اوەی��ی��ە ،ئ��ەم نەخۆشییە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی کاتێک شوێنێکی کەسێک تەنانەت زۆر کەمیش ببڕدرێت خوێنی زۆر لەدەستبدات لەئێستادا رێگەیەکی نوێ بۆ چارەسەری ئەم نەخۆشییە دۆزراوەتەوە. زان��ای��ان��ی زان��س��ت��ی پزیشکی ب��ەی��ارم��ەت��ی رێ��گ��ەگ��ەل��ی ن��وێ��ی چارەسەرکردنی جینیتیکی دەتوانن ب��ڕی خ��وێ��ن��ب��ەرب��وون لەنەخۆشیە هیمۆفیلیایەکاندا کەمبکەنەوە ،ئەمە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بارودۆخی ژیانی هیمۆفیلیایەکان تاڕادەیەکی زۆر گۆڕانی بەسەردابێت. ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ل��ەالی��ەن یەکێک لەنەخۆشخانەکانی شاری ممفیسی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا ئەنجامدراوەو تاقیکردنەوە کلینیکییەکەی لەزانکۆی لەندەن بە
سەرکەوتوویی بە ئەنجام گەیشتووە. ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ی��ەک��ی بۆماوەییە کە دەبێت بەهۆی ئەوەی کەسەکە تایبەتمەندی گیرسانەوەی خوێن لەدەستبدات ،بۆیە لەگەڵ ب���ەرب���وون���ی خ���وێ���ن خ��وێ��ن��ەک��ە ناوەستێتەوە. تاقیکردنەوەی ئەم شێوازە نوێیە پیشانیدەدات لەشەش کەسی تەمەن گەورەدا کە تووشبوون بە نەخۆشییە بۆماوەییەوە ،ئەم شێوازە بەشێوەیەکی بەرچاو لەخوێنبەربوون و ئازاری زۆر پێشگیری دەکات. ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات چ���وار ک���ەس ل��ەش��ەش کەسەکە بێئەوەی پێویستیان بەوەرگرتنی پروتیین هەبێت تەنها بەچارەسەری جینی چارەسەرکرانو خوێنەکەیان وەستایەوە. یەکێک لەتوێژەرانی سەرەکی ئ��ەم لێکۆڵینەوەیە ئەندامی بەشی
لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر شێرپەنجەی زانکۆی لەندەنە لەمبارەوە دەڵێت "ئەم شێوازە دەتوانێت بەتەواوەتی ب��ارودۆخ��ی تەندروستی نەخۆشە هیمۆفیلیاکان بگۆڕێت ،لەهەمانکاتدا رێگەیەکی گرنگە لەپێشکەوتنی شێوازەکانی چارەسەری جینیتیکی". لەئێستادا ئەم شێوازە دەربارەی نەخۆشە هیمۆفیلیاەکانی جۆری ()B ئەنجامی باشی هەبووەو لەداهاتوودا دەت��وان��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی چ��ارەس��ەری نەخۆشەکانی ج��ۆری ()Aو ئەو ک��ەس��ان��ەی ک��ە ت��ووش��ی نەخۆشی ق��ورس��ی پ��ەی��وەن��دی��دار بەکێشەی پروتیینو خوێن لەنێو جەستەی مرۆڤدان بکات. ل��ەم ش��ێ��وازەدا بە بەکارهێنانی ج���ۆرێ���ک ڤ����ای����رۆس ب���ە ن���اوی زانستی( )AAV8توخمە پێویستەکان دەگ���وازرێ���ت���ەوە ب��ۆ ن��ێ��و ج��گ��ەری نەخۆشەکە .هۆکاری هەڵبژاردنی
ئەم ڤایرۆسە ئەوەیە ئەگەری ئەوەی هەوکردن لەنێو جەستەی مرۆڤدا دروستبکات زۆر کەمە . ئ���ەم ڤ��ای��رۆس��ە ی��ەک��ێ��ک��ە ل��ەو ڤایرۆسانەی کاتێک دێتە نێو جەستەی مرۆڤەوە بەشێوەی ئاسایی خانەکانی جگەر دەکاتە ئامانجی خۆی بەاڵم دەس���ت لەپێکهاتەی جینیتیکیو ()DNAی مرۆڤ نادات ئەوانە وەک خۆیان دەمێننەوە. لەم تاقیکردنەوە کلینییکیانەدا ت��وێ��ژەران توانیویانە ب��ەم رێگەیە نزیکەی ( )٣بۆ ( )١٢لەسەد فاکتەری گیرسانەوەی خوێن واتە ( )IXلەنێو جگەری نەخۆشەکاندا زیادبکەن، بەوتەی ئ��ەوان تەنانەت زیادبوونی تەنها لەسەدا یەکی ئ��ەم توخمانە لەنێو لەشی نەخۆشەکانی هیمۆفیلیا دەت��وان��ێ��ت دۆخ���ی تەندروستیان ت���اڕادەی���ەک���ی زۆر ب��اش��ب��ک��اتو پێشگیریبکات لەخوێنبەربوونی زۆر.
10
تەندروستی
شێرپەنجە
()%٤٠ی شێرپەنجە؛ پەیوەندی بەشێوازی ژیانی رۆژانەوە هەیە
جگەرە پێوەستە بەشێرپەنجەی سییەکانەوە
تەندروستی توێژینەوە نوێیەکان پیشانیدە دە ن خ�� �وار هۆکاری ت ووشبوون بەشێرپەنجەی تائ دن���ی م���ی��وەو س����� ەو زە وا ت ن� هەندێک لە ەوڕادەیە بۆ پار زی �ک ل �ەن��ی �وەی ت � ێز وو گا ش � ری �ب � کر وو دن ەک ی � �ا ن پیا وا شێرپەنجەکان وەکو ن لەشێ پ���ەی ��وەن� شێرپەنجەی دەمو �دی ب��ەج �گ �ەرەک� رپەنجە گرنگەو نە �ێ � ش ش � مان �ا ن دە و زان قوڕگ بەتەواوەتی ی کێش خ�����وار دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ی زی��ادە لەشێرپەن دن�����ەوە ک �ح �ول��ی��ی � جە ەک � ی �ا ن ژ و نان خ �ووەک��ان ،بەاڵم دا خواردەم کاریگە هەندێک لەشێ ەنییە ناتەندروس رییەکەی ل��ەخ��و تە ار کا دن نە � �ە وە وە رپەنجەکان وەک ی هەیە. کحول زیاترە". شێرپەنجەی م��ی �زەاڵن پەیوەندی ب �ەپ� لەواڵتی بەریتانیادا ( )١٤خوو بەخووەکانەوە نییە. توێ �ێ �ی راپ���ۆڕت���ی ن��� او ەن � �د ی ئەم توێژینە ژینەوەی شێرپەنجە لەبەریتانیا ،ل�ەگ��ەڵ ه �ۆک �ار ی ژینگەیی وەک��و پێشبینیکراو وەیە بەپێی داتاکانی ج���گ���ەرە ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی شوێنی ژی��انو بۆ ( ج �ۆری خ��واردنو لەساڵی ( )١٨ ٠جۆر شێرپەنجە جۆری تووشبوونە ٠١ بەشێرپەنجە ،دەبێت توو کار ،لەساڵدا دەبێت بە )٢دا ئەنجامدراوە. هۆ ی ش ب���ەه��ۆی ل����ەپ ���ی ���اوان� بوونی ( )١٣٤ه � ()%٢٣ی شێ ەز رپ ار ەن جە کە ���دا ()%٦،١ی س ش بەنە لەپیاوان ��ێ�رپ�ەن�ج�ەک��ان خۆشی شێرپەنج و زیاتر ل �ە(١٥،٦ ە، )% ل ن ەن زی ێو کە ( ٩٦٠٠ک��ەس) ی ژناندا. ()%٣٤ دەگ ��ەڕێ���ت ��ەوە ب� ش��ێ�رپ�ەن�ج�ەک��ان ب � ەه � �ۆ �ۆ ک �ەم �ی م��ی��وەو ی س کێشانی جگ ه���ۆک���ارێ���ک �ەوزەوات( ، ���ی ت����ر ب �ری��ت��ی��ە خ��واردن� ەرەو جۆری خوارد ن )٧٨٠٠( )%٤،٩بۆ و ج ۆر ی لەنەخواردن �ە کارەکەو ی میوەو س���ەو زە وەی م��ادە کحولی وا یە ت کا ن (٧٣٠٠( )%٦،٤ و کە لەالیەن زیادە س) بۆ کحو پیاوانەوەو زیادەکێ کێش دروس��ت��دەب� ش ن، ل ( ەن ٤ ێو )% ل٦٥٠٠( )%٤،١( ، ی شێرپەن ژن��ان�دا .ن ک��ەس) ب��ۆ زی � ووسەرانی ئ�ەم راپۆرتە ک جەکان پەیوەندییان بە ج ۆر ادەک��ێ �شو قەڵەوی ی دەڵێن زۆ � ��ار رو (( )%٣،٥ ئەمە بەرباڵوترین ی ک��ەس �ەک��ەوە ه � ەی � �ە راپ ؛ ۆر و تە ەک � ٥٥٠٠کەس) بۆ �و لەسەر ئەم کاکردن مانەوەی لەژێر بابەتە ئامادەکراوە. بەمادەی کیمیایی. هەتاوو ئامێرەکانی ب ۆر پ��ڕ ک ���ا ۆنزەکردنی پێست. ۆف��ی �س �ۆر م �ەک �س پ ری����گ����ەریو پ���ەی � ار �و کی ەن � ن �د ی نووسەری راس��ت � ل������ەژن������ان������دا سەرەکی ئەم توێ ەوخ��ۆی ه��ۆک��ارە ژی نە مە تر وە س ()%٦،٩ ی دەڵێ ( د ٠ روس ١٠٨٠ک��ەس) ت "زۆر لەخەڵک ����ت����ک����ەرەک����ان وا ب دە � �� زان ەب � � �� ��ا ن ش � �� بۆ کێشی زیادەو ی شێرپەنجە سەلمێن ق�ەڵ�ەوی زۆر، چ�ارەن�ووس��ی��ان�ە ،یان شێ دراوە ،وەکو پەیوەند ی نێ وا (٥٨٠٠( )%٣.٧ ن ل کە رپەنجەی س ) بۆ هە ەنێو جینەکانیاندایە .یان بەهۆی جگەرە ،ب سییەکانو کێشانی (ک��ە دەب��ێ � وکردنەکانی ()HIV شانسی خرا � ت ب� پیانەوە ب���ووە ،ب� �ە �ەاڵم هۆکارەکانی اڵم تر ەه��ۆی تووشبوون ی ت بە � شێ لێکۆڵینە وو رپەنجەکانی ( ٠وەکان پیشانیدەدات ش��ب �وون بەشێرپەن ن جە زی کە ک ی ەم دەرگای منداڵدان تر )%٤ی ناسراوە. ) ()%٣.٦ شێرپەنجەکان بە هۆ ی ( ٥٦٠٠ک ��ەس) د خووە ەگ � ب� �ەڕی���ت ��ەوە ب� بی کانی ژیانمانەوەیە کە ۆن��م �ون��ە ت �ەن��ه��ا دە ( تو ٠ انی ١ ن )% �ۆ خ��ۆرس��وت��انو ی گۆڕین. ش��ێ�رپ�ەن�ج� ئامێرەکانی بۆر �ەی م �ەم �ک پ �ەی��و ەن � �د ۆنزەکردنی پێست، ی ( بە ،٤ زی کاریگ ٣ ٥٣٠٠( )% ادی کێشو قەڵەوی ەری شێوازی ژیان ل یە ەس وە ەر هە یە کەس) بۆ کەمی . ئ���ەم ه��ۆک��ارە میوەو سەوزەوات ئەگەری تووشبوون ز بە ۆر شێ ک � �ا رپ ری � ەن گ � جە �ە رت � و (٥١٠٠()%٣.٣ رە باشت لەشیر کەس) دەگەڕێتە ریین پێشنیار ب��ۆ نەدانی دایک بەمندا ڵ . پیا وا ن وە بۆ بەکارهێنانی ب��ۆ ئ خوارد س���� ����ەوەی ت��ووش��ی نەوە کحولییەکان. شێ رپ ەب���ارەت ب��ەش��ێ �رپ � ەن ەن � ج جە � �ە ی نەبن، ب�ۆر (سێڕ ریچارد نەکێشانی جگەرە، ی ق �وڕگ ،نیوەی ت خو وو ار ش دن ی بو وا تامپسن) سەرۆکی ن میوەو هۆکا ک �ۆل��ێ �ج �ی ش��� س�ەوزەواتو کەمک رەکەی کەمخوار دن رد ی نە وە م ی یو اه��ان��ەی پزیشکی ەو خوارد س�ەو لەبەریتانیا دەڵێ نەوە کحولییەکانە. زەوات�ە ،لەکاتێکدا ت ەن ها یە ت ئەم دۆزینەوانە ک ل��ەس �ەر پێن بۆ ژنانیش با زەنگێکی ئ �اگ��ا شترین رێگە بریتییە بەکارهێ جی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە دارک��ردن �ەوەی��ە بۆ بۆ ح لەنەکێ کو مە تەکان ت � نانی کحول. کێ شانی جگەرەو کۆنتڕ ۆڵ کر دن ی اوەک��و هەنگاوی شی خۆیان. کاریگەر سەبارە دات �اک��ان پیشانیدە دە ن ک � �ە ت بە تەندروستی بۆ شێرپەن پڕۆفیس گشتی هەڵبگرن. "چ����او ۆر پ��ارک��ی�ن دەڵ��ێ�ت :ی جەی گەدە ،نزیکەی ( ٥ ٢ )% دەگ��ەڕێ��ت� ەڕوان����ی ئ سەرچاوە: �ەوەم��ان��ن �ەدەک �رد �ەوە ب��ۆ کەمخەوی ی گۆڤاری پزیشکی و ر شێ ج رپ ێم ەن ی جە (کانسەر) خواردەمەنی.
11
12
تەندروستی
لەكۆندا سیر و ە ك د ە ر م ا ن بۆ چارەسەركردن ی ن ە خ ۆ ش ی ب هە ەكارهاتووە، تا ئێستاش ب ۆ ن ە خ ۆ ش ی سەرئێشەو ب ێنوێژی ( س و ڕ ی م ا ن گ ا ن ە لە ) ئاوسان زۆر كۆندابەسگیونرجواەوكداد ە ن ر ێ ت ر ، م ا چا ب ن ە و ب رەسەركردنی هنەڵخگۆرشیی مباەدكەیەكە ۆ پێیەی كە ه ارهات بوەناو ەتا ئێستاش بۆ ن ئەەخوۆیششی بۆ ل وە ،ی (ئالیسین) سەرئەێناوبر ب ێ نوێژی (سوڕی مكانرگیاگنەەر)ییئ خۆی شەو دنی هەوكردن اوسانهەیە بەگونجاو دادەندرەێبێتت،ە بهەۆوی كە زۆر ،ئەم مادەیە ه پێیەمبیوونە ەڵگری مادەخیوەێكنەو بخەانواێونیكردنەو كە وەی پەستانی (ئالیەسی خو ئەویش بۆ لەناوبردن ڕەوت ین) ێن ،هەروەها ی هەیوكخوێن ردن یش دەگۆڕێت. كاریگەریی خ ۆ ی ه ە ی ە ، ئ ەم مادەیە دەبێتە هۆ ی ك ە م ب و و ن ە و ەی پەستانی خوێ نو خاوێ ن ك ر د ن ە و ە ی خو ێن ،هەروەها ڕەوتی خوێن یش دەگۆڕێت.
سیر
تایبەتمەندیەكانی سیر چین؟
تەندروستی سێ راستی گرنگ دەرب��ارەی تایبەتمەندی دەرمانی سیر: -1گرنگترین دەس��ت��ك��ەوت لەبارەی سیرەوە لەالیەن زانایانی ئ��ەم��ری��ك��ی ل��ەس��اڵ��ی ()1942 دۆزرای�����ەوە ،ل��ەو توێژینەوەیەدا دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ی��ان��ك��رد كە ئ��ال��ی��س��ی��ن گ��رن��گ��ت��ری��ن ه���ۆك���ارە ك��ە تایبەتمەندیە دەرمانیەكانی سیر دەربخات، ئ����ەم م����ادەی����ەی ن����او سیر ه��ەڵ��گ��ری تایبەتمەندیەكی زۆرە ،ب��ەاڵم گرنگترینیان توانای لەناوبردنی بەكتریاو زی����ادك����ردن����ی ب��ەرگ��ری��ی��ە لەبەرامبەر بەكتریادا. -2س��وودێ��ك��ی ت��ری ئەوەیە كە توانای یەكگرتنی هەیە لەگەڵ مادەكانی تردا كە ئەنجامەكەشی بریتیە ل��ەزی��ادك��ردنو ڕێكخستنی ت��ەن��دروس��ت��ی ل���ەش ،ب��ۆ نمونە ئ���ەم م��ادەی��ە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی بەرامبەر بەتیامین (ڤیتامین بی) كە دەیگۆڕێت بۆ ئالیتامین ،ئەم م��ادەی��ەش س���ەرەڕای ئ���ەوەی كە لەتیامین بەهێزترە؛ بگرە لەویش بۆ لەش بەسوودترە. -3لەساڵی 1936پسپۆڕانی ژاپۆنی ئەوەیان دەرخست كە سیر هەڵگری مادەیەكی تریشە بەناوی ئەسكۆدینین ك��ە ل��ەزی��ادك��ردن��ی وزەی زیندوو (زیندە چاالكی)، ك���ەم���ك���ردن���ەوەی م��ان��دوی��ەت �یو ب���اش���ك���ردن���ەوەی س���ووت���اویو ڕێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ل����ەش ڕۆڵ��ێ��ك��ی گونجاوی هەیە. دوای زانینی ئ��ەم ڕاستیانە زانایان گەشتنە پشكنینی خاڵی ورد تر كە بەم شێوەی خوارەوەیە: دی�������������اردەی ئ���ال���ی���س���ی���ن، ئەسكوردینینو م��ادەی ت��ری ناو سیر: -1تایبەتمەندی دژە بەكتریایی ئالیسین هێندە زی��ادە كە ()120 ه����ەزار ج����ارە ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردنو تێكشكێنەرەكانو دژایەتیكردنی ت��ای��ف��ۆنو بەكتریای سكچوون، ئ��ەم��ەش ب��ەو ه��ۆی��ەوەی��ە ك��ە ئەم م��ادەی��ە ك��ار ل��ەب��ەك��ت��ری��ادەك��اتو پ��رۆت��ی��ن��ەك��ان��ی��ان تێكدەشكێنێو لەئەنجامیشدا كاریگەری نەگەتیڤی لەسەر لەشی بەكتریاكە دەكات. -2یەكێكی تر لەسوودەكانی
ئالیسین توانای یەكگرتنیەتی لەگەڵ تیامین ك��ە ئ��ەم��ەش دەبێتە هۆی دروستبوونی ئالیتامین كە هەمان تایبەتمەندی تیامینی هەیە یاخود بڵێین بەسوودترە لەتیامین ،ئێستاش ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ك����ورت ب��ەچ��ەن��د شێوەیەكی ك��ورت لەسوودەكانی ت��ی��ام��ی��ن دەدوێ���ی���ن ،ئ���ەم م��ادەی��ە دەبێتە ه��ۆی دروستبوونی ووزە لە لەشداو هەروەها بەوپێیەی كە وزەش لە گلوكۆزیش بەرهەمدێت، تیامین ڕۆڵێكی س��ەرەك��ی هەیە ل��ەت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی گ���ل���وك���ۆزداو لەكۆتایدا دەبێتە هۆی دروستبوونی وزە .ئ���ەگ���ەر ل����ەش ل���ەب���اری كەمبوونی ئەم مادەی ناو سیر بێت، ئەوا وزەی پێویس لەدەستدەداتو ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی��ش��دا دەب��ێ��ت��ەه��ۆی ماندوێتیو كەمبوونەوەی وزەی پێویست ،یەكێك لەتایبەتمەندییە خ��راپ��ەك��ان��ی تیامین ئ��ەوەی��ە كە بەخێرایی ڕاناكێشرێت (هەڵمژین)، بەئاسانی لە لەش دەكرێتەدەرەوە، ب���ەاڵم ل��ەب��ارەی ئالیتیامین ئەم كێشەیە بەهیچ شێوەیەك بوونی نییە ،چەند سوودێكی ئالیتیامینیش بەم شێوەی خوارەوەن: أ -ڕێ��ژەی هاوسەنگی تیامین (ڤ��ی��ت��ام��ی��ن ب��ی )1ك��ە كەسێك وەری���دەگ���رێ���ت ت��ەن��ه��ا ن��زی��ك��ەی ()10میلی گرامە ،ب��ەاڵم ڕێ��ژەی هاوسەنگی وەرگرتنی ئالیتیامین بی سنوردارە. ب -ئالیتامین لەكاتی گەشتنی ب��ە ل��ەش لەخوێندا دەمێنێتەوە، هەرلەبەر ئەمەش لەش ئالیتیامین بەڕێژەی پێویست خەزن دەكاتو لەكاتی پێویستدا بەكاریدێنێت. ت -یەكەمین تاقیكردنەوە ب���ۆ ن��اس��ی��ن��ی ك��اری��گ��ەری��ەك��ان��ی ئ��ەس��ك��وردی��ن��ی��ن ل���ەس���ەر مشك بەئەنجامگەیشتووە ،ئەو مشكانەی ك���ە ئ����ەم م����ادەی����ان پ���ێ���دراوە؛ چ����وار ه��ێ��ن��دەی ئ���ەوان���ەی كە ئ��ەم م��ادەی��ان ن��ەخ��واردووە زیاتر ت���وان���ای م��ەل��ەك��ردن��ی��ان ه��ەی��ە، جیاوازیەكانیتریشدا ل��ەه��ەم��وو تێبینیكراوە ،توێژینەوەكانی كۆتایی گ��ەواه��ی ئ���ەوە دەدەن ك��ە ئ��ەم دادەی���ە زیندەچاالكیەكانی لەش كارادەكەنو وەك تیامین بۆ لەش گرنگنو دەبنە هۆی چاالككردنی هۆرمۆنەكانی لەش كە لەكۆتایدا
هێزو توانای لەش زیاددەكات. -3بەهەمانشێوە سیر مادەیەكی ت��ری تێدایە ك��ە وەك ڤیتامینەو هاتوچۆكردنی خوێن ڕێكدەخاتو خوێن پاكدەكاتەوەو گڵۆبیولینە سورەكانیش زیاددەكات ،هەروەها ه��ەڵ��دەس��ت��ێ��ت ب��ەن��وێ��ك��ردن��ەوەی دابەشكردنی بەیەكسانی ئۆكسجین لە لەشو خانەكاندا ،بەو پێیەی كە ئالیسین توانای یەكگرتنی لەگەڵ مادەی تردا هەیە ،دەتوانێت لەگەڵ چ��ەوری��دا یەكبگرێتو ئالیسینی چەوریی پێكبێنێت كە هەڵگری هەمان تایبەتمەندی ڤیتامینەكانی ناو لەشە. لەكۆتایدا دەتوانین بڵێین نەك تەنها بۆ نوێكردنەوەی خانەكانو جوانی پێست پێویستە ،بەڵكو بۆ خاوێنكردنەوەو پااڵوتنی خوێنو بەهۆی بوونی ئەنتی ئۆكسیدات لەكەمكردنەوەی تەوژمی خوێندا كاریگەری زۆر گەورەی هەیە. پەیوەندی نێوان سیرو شێرپەنجە ب��ە ئ���ام���اژەك���ردن بەیەكێك ل��ەو نوێژینەوانەی كە لەوالیەتە یەكگرنوەكان كراوە دەریانخستوە ئ������ەو ئ���������اوەی ك�����ە ل��ەس��ی��ر ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��رت��ن ل���ەپ���ەرەس���ەن���دن���ی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەو تەمەندرێژكردن ڕۆڵی سەرەكیو گ��رن��گ��ی ه��ەی��ە ،ئ���ەگ���ەری هەیە ب��وون��ی م��ادەی��ەك��ی كانزایی وەك جەرمانیۆم لەسیردا لەچارەسەری ئەم نەخۆشیەدا كاریگەری خۆی هەبێت. پ��ێ��وی��س��ت��ە ب��ەچ��ەن��د خاڵێك ك��اری��گ��ەری��ی��ە ب��اش��ەك��ان��ی سیر ل��ەس��ەر ئ��ەن��دام��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی لەش دەربخەین بریتین لەمانەی خوارەوە: -1س��ی��ر خ��ان��ەك��ان��ی جگەر چ��االك دەك���اتو ئەنجامەكەشی ب���ێ���ب���ەری���ك���ردن���ی���ەت���ی
13
لەدروستكردنی م��ادەی ژەه��ری، ب����ەو ه���ۆی���ەش دەب���ێ���ت���ە ه��ۆی ئارامیو گەنجكردنەوەی جگەرو ك���ارو چالكییە سروشتییەكانی ڕێكدەخات. -2ئالیسین ب��ەج��واڵن��دن��ی ڕی��ش��اڵ��ەك��ان��ی ن������اوەوەی گ���ەدە چاالكی ڕژێنەكانی زیاد دەكات، لەكاتی یەكگرتنی لەگەڵ پرۆتین دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی ك��ەم��ك��ردن��ەوەی چاالكی لە ڕادەبەدەری گەدە ،بەو پێیە ئ��ەم م��ادەی��ە بەچاالككردنی ڕیخۆڵەئەستورە چ��االك��ی گ��ەدە ك��ەم��دەك��ات��ەوەو وەك دەرم��ان��ی چارەسەر لەسكچونو ناڕێكییەكانی تر كاردەكات. -3ئالیسین بەیەكگرتنی لەگەڵ ڤیتامین ب��ی( 1ت��ی��ام��ی��ن) دەبێتە هۆی چاالكتركردنی پەنكریاسو ه��ەروەه��ا دەردان���ی ئەنسۆلینیش زی���اددەك���ات ،ه��ەرل��ەب��ەر ئەمەش سیر وەك دەرمانێكی كاریگەر لەچارەسەركردنی نەخۆشی شەكرە بەكاربهێنرێت ()diabetes كە ئ��ەم نەخۆشیە بەهۆی كەمی ئەنسۆلین یاخود بەهۆی كەمی چاالكی پەنكریاسەوە ڕوودەدات. -4لەكاتێكدا سیر دەبێتە ه�����ۆی ج���واڵن���دن���ی دەم������اری مێشك ،دەبێتە هۆی ڕێكخستنی كارەكانی دڵو پەستانی خوێنیش هاوسەنگدەكات .بەهەمانشێوەش كۆلیسترۆڵو م��ادە چەورییەكانی ناو ملولەی خوێن دەتوێنێتەوەو ئ��ەن��ج��ام��ەك��ەش��ی چ��االك��ب��وون��ی خانەكانو خوێنە. وەرگێڕانی: تەیمور حەسەن هەڵەبجەیی
تەندروستی
14
بچوکبوونەوەی دەماغ تەنها تایبەتە بەمرۆڤ ت���وێ���ژی���ن���ەوە زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان پیشانیدەدەن ک��ە دەم��اغ��ی خزمە ن��زی��ی��ک��ەک��ان��م��ان ،ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی مرۆڤەکانەوە ،لەگەڵ بەرزبوونەوەی ت��ەم��ەن ب��چ��ووک ن��اب��ێ��ت��ەوە .ئ��ەم دۆزی��ن��ەوی��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات کە م��رۆڤ زیاتر لەشەمپانزە ،بەهۆی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی پ��ەی��وەن��دی��دار بەپیرییەوە زیانیپێدەگات چونکە تەمەنی درێژترە. لەم لێکۆڵینەوەدا وادەرکەوتووە هۆکاری درێژبوونی تەمەنی مرۆڤ دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مرۆڤ دەماغی گەورەترە .هەروەها دەرئەنجامەکان پیشانیدەدات گەیشتن بەتەمەنی پیری دەرئەنجامی پرۆسەی پەرەسەندنە بۆ بەرهەمهینانی منداڵی زیرەکتر. لەگەڵ پیربوونی مرۆڤ دەماغی م��رۆڤ کێشەکەی کەمدەبێتەوە. بەگەیشتن بەتەمەنی ()80س����اڵ����ی، دەم���اغ���ی
مرۆڤ لەسەددا پانزدەی کێشەکەی لەدەستدەدات. دەماغی ئەو کەسانەی تووشن بەنەخۆشییەکانی وەک ئەڵزایمەرەوە تەنانەت بچوکبوونەوەکان زیاترە. ئ���ەم ک���ەم���ب���وون���ەوەی کێشە پەیوەندی بە سترۆکتورەی وردی دەم��ارەک��ان و پەیوەندەکانیانەوە ه��ەی��ە .وادێتەپێشچاو ه��اوک��ات لەگەڵ ئەم تیاچوونەدا ،توانایی دەماغ لەپرۆسێسی بیرکردنەوەویادەوەری وناردنی نیشانە بۆ بەشەکانیتری دەماغ دادەبەزێت. ت���وێ���ژەران دەزان����ن هەندێک لەبەشەکانی دەماغ لەچاو ئەوانیتر ب��ارودۆخ��ی��ان خ��راپ��ت��ر دەب��ێ��ت ؛ بۆ نموونە مێشک کە لەپرۆسەی بیرکردنەوەدا رۆڵ��ی گرنگی هەیە زی��ات��ر لەمێشکۆکە ک��ە ک��ارەک��ەی بریتیە لەکۆنتڕۆلی ئەندامەکانیتری ج��ەس��ت��ە،
بچووکدەبێتەوە. زانایان هێشتا بەتەواوەتی لەوە نەگەیشتوون بۆچی مێشکی مرۆڤ سەرنجراکێش بچووکدەبێتەوە. ئەوەیە مێشکی مەیموونەکان بەم پ��رۆس��ەی��ەدا تێپەڕ نابێت و ئەمە تایبەتە بە مرۆڤ. ئێستا تیمێک ل��ەت��ووێ��ژەران��ی زان��س��ت��ی دەم�����ار وم��رۆڤ��ن��اس��ان و ت��وێ��ژەران��ی ب����واری گ��ی��ان��دارە شیردەرەکان ،شارەزایی و داتاکانی خۆیان بۆ واڵمدانەوە بەم پرسیارانە خستووەتە پاڵ یەکتری. ئ�����ەوان ب���ە ب���ەراوردک���ردن���ی وێنەکانی ( )MRIهەشتا مرۆڤی ساخ لەتەمەنی نێوان ( )٢٢تاوەک ( )٨٨ساڵ لەگەڵ وێنەی هەمان ژمارە لەشامپانزی کە لەناوەندێکی داخراودا گەورە ببوون ،تێگەیشتن کە مێشکی شەمپانزییەکان لەگەڵ زیادبوونی تەمەندا بچووکنابێتەوە. دەرئەنجامەکان پیشانیدەدات()٥ ت����اوەک����و ( )٨س�����اڵ م���ێ���ژوی پەرەسەندن کەبوو بەهۆی ئەوەی م��رۆڤ لەشامپانزی جیاببێتەوە، جیاوازی لەشێوازی پیربوونیاندا دروستکردووە. چ���ت ش�������روود ،م��رۆڤ��ن��اس
لەزانکۆی جۆرج واشینگتن ،کە ئەم لێکۆڵینەوەیە لەژێر چاودێری ئەودا ئەنجامدرا بڕوایی وایە مرۆڤەکان زیاتر دەژیین تاوەکو نرخی منداڵ بەمێشکی گەورەتر بدەن. م��رۆڤ��ەک��ان ل��ەچ��او مەیموونە گ���ەورەک���ان ژیانێکی درێ��ژت��ری��ان ه��ەی��ە .ب��ەش��ی زۆری ئ��ەم ژیانە دورودرێ����ژە پ��ەی��وەن��دی بەتەمەنی دوایی ناهۆمێدییەوە هەیە ،لەکاتێکدا شامپانزییەکان ت��اوەک��و کۆتایی تەمەنیان دەتوانن زاوزێ بکەن. ق���ەب���ارەی دەم���اغ���ی م���رۆڤ س����ێ ب����ەرام����ب����ەری دەم���اغ���ی شەمپانزییە.دکتۆر ش��روود دەڵێت ه��ەڵ��ەم��ان��ن��ەک��ردووە ئ��ەگ��ەر بڵێین داپیرەو باپیرە دەژیین تاوەکو باوک وداییکەکان ن��اچ��ار نەبن هەموو قورسایی بەخێوکردنی منداڵ کە بەهۆی مێشکی گەورەیانەوە وزەی زۆردەبات بخەنە سەرشانی خۆیان. ئەو دەڵێت " :لەئێستادا کە من قسە لەگەڵ ئێوە دەک��ەم کچە حەوت سااڵنەکەم لەالی دایکمە". ئەو دەڵێت خانە دەمارییەکان ناتوانن زی��اد ببن .ب��ەب��ڕوای ئەو پیری ب��ەم��ان��ای ژی��ان��ی زی��ات��رە بۆ ئەوەی یارمەتی نەوەکان بدرێت.
بایۆلۆجی
15
سەرچاوەی ئاوازخوێندنی باڵندەکانو زمان فێربوونی ئاڵۆزی مرۆڤەکان یەکشتە وادێتە پێشچاو هەمان جین کە لەباڵندەکاندەکاندا برپرسە ل��ەئ��اوازخ��وێ��ن��دن ،ل��ەم��رۆڤ��دا ت��وان��ای��ی ف��ێ��رب��وون��ی زم���ان و لەگەڵیشیدا فێربوونە ئاڵۆزەکان ف��ەراه��ەم دەک����ات .ئ��ای��ا ئێمە بارۆدۆخە ئاڵۆزەکەمان بەهۆی ئەم جینەوەیە؟. بەپێی لێکۆڵینەوە نوێیەکان ج��ی��ن��ی ( )F.O.X.P.2کە باشتریین شیکار لەئێستادا، بۆ پەرەسەندنی زمانی مرۆڤە، ل���ەوان���ەی���ە ب��ەم��ێ��ش��ک��ی م���رۆڤ هەلی فێربوونی پێشکەوتووتری دابێت. (ک��ری��س��ت��ی��ان ش���رای���وای���ز) و ه��اوک��ارەک��ان��ی لەئەنستیتۆی (م����اک����س پ�ل�ان���ک)ل���ەواڵت���ی لەسەر ئەڵمانیا،لێکۆڵینەوەیان ک��ۆپ��ی ج����ۆری م���رۆڤ���ی ئ��ەم جینەیان لەمشکدا کرد. لەلێکۆڵینەوەکەی ئ���ەوان خۆیاندا ،مشکگەلێکیان بەکارهێنا کە هەڵگری ئەم جینە مرۆڤییە
ب���وون ی��ان ن��ەب��وون،ب��ۆئ��ەوەی لێکۆڵینەوە لەسەر ئ��ەوە بکەن تاوەکو بزانن ئایا دەتوانن لەنێو (م��ازە)()mazeک��ان��دا بەدوایی نیشانەکاندا بگڕێن ی��ان نا؟. دوای��ی ()٨رۆژ ئەو مشکانەی کەهەڵگری جینی مرۆڤی بوون باشتر لەوانیتر دەرەقەتی (مازە) ک���ان دەه���ات���ن و ن��ی��ش��ان��ەک��ان خێراتر ف��ێ��ردەب��وون .ئەنجامی پیشانیدەدات لێکۆڵینەوەکان ک��ە کۆپی م��رۆڤ��ی ئ��ەم جینانە دەتوانێت یارمەتی دروستبوونی پەیوەندییەکان لەنێو دەماغدا ب�����دات .ب���ۆی���ە ه���ەل���ی ئ���ەوە دەرەخسێنێت تاوەکو جووڵەو فێربوونی پێشکەوتووتر دروست ببێت .ئەم شیکارییە لەوانەیە پێمان بڵێت کە رۆڵی جینەکان لەدروستبوون و پەرەسەندنی زم��ان لەنزییکەی نیو میلیۆن ساڵ لەوەو پێشدا،چۆن بووە. ()FOXP2 ب�����ازدان�����ی
ب��ۆ ی��ەک��ەم��ی��ی��ن ج���ار ل��ەالی��ەن ت��وێ��ژەرێ��ک��ی��ت��رەوە ل��ەه��ەم��ان ئەنستیتۆ واتە ئەنستیتۆی ماکس پ�لان��ک ل��ەک��ات��ی لێکٶڵینەوە لەسەر کەسانێک کە پەیوەندی خزمایەتییان لەگەڵ یەکترییدا ب���وو ،دۆزرای�����ەوە .ل��ەوک��ات��ەدا لێکۆڵینەوەکان پیشانیدا کە ئەم کەسانە بەهۆی ئ��ەوەی جینێک بەباشی کارینەدەکرد ،تووشی کێشەی زمانی ببوون. بەاڵم ئەم جینە تەنها تایبەت بەمرۆڤ نییەو ژمارەیەکی زۆر هەڵگری لەگیانلەبەرانیتریش ه���ەم���ان ج��ی��ن ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی خ��ۆی��ان��دان .لێکۆڵینەوەیەکیتر لەسەر باڵندە ئاوازخوێنەکان پیشانیدەدات ،کاتێک توێژەران ئەم جینە لەدەرکەوتندا تووشی ک��ێ��ش��ە دەک������ەن ،ب��اڵ��ن��دەک��ان ل����ەدروس����ت����ک����ردن����ی دەن���گ���ە تایبەتەکانی جۆرەکەی خۆیاندا
تووشی کێشە دەبن. (ئ�����ەد ی���ان���گ)ن���ووش���ەری زانستی ئاماژە بەوە دەکات رۆڵی ئەم جینە لەپەرەسەندنی مرۆڤدا، لەوانەیە زۆر زیاتر لەرێکخستنی زمان بێت و بەئەگەری زۆرەوە پەیوەندییە بنچینەییەکانی نێوان خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان��ی مێشکیش دروستدەکات. بەگشتی وا هەستپێدەکرێت کە ( )FOXP2یەکێک لەپارچەکانی ون��ب��ووی��ی پ��ازل��ی پەرەسەندنی زمان لەمرۆڤدا بێت .لەراستییدا وا بیردەکرایەوە ئەم جینە هەموو جینانەیترکۆنتڕۆڵدەکات ئ��ەو کە پەیوەستن ب��ەو توانایانەی ک��ە ب��وون��ەوەرێ��ک��ی زی��ن��دوو بۆ فێربوونی جووڵەیەکی تایبەتی پێویستیان پێیەتی. سەرچاوەDiscovery :
دهرونناسی
16
بـۆچــی لـەبـیـرمـاندەچـێـت؟ بـەدوایــی چـیـیــدا دەگــەڕایـــــن؟ لەوانەیە هەمووتان ئ��ەوەت��ان بۆ پێشهاتبێت کاتێک دەچنە نێو ژورێکەوەو بۆشتێک دەگ��ەڕێ��ن لەبیرتاندەچێت بۆچی ه��ات��وون ،لەوانەیە لەوکاتەدا وابیربکەنەوە یادەوەریتان تێکچووە، بەاڵم نیگەران مەبن ئەوە پەیوەندی ب��ەی��ادەوەری��ی��ەوە نییەو دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆشێوازی کارکردنی دەماخ. زانایان پێشتر دەیانزانی کاتێک م��رۆڤ لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکیتر دەچ��ێ��ت ،ب��ە ب�����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئەو کەسانەی ئەم جێبەجێبوونە ئەنجامنادەن ئەگەری ئەوەی ئەوکارانەی کە دەبێت بیکەن فەرامۆشیبکەن زیاترە. بەم دیاردەیە دەوترێ "کاریگەری نوێبوونەوەی ش��وێ��ن" ،وادی���ارە ئەم کاریگەرییە دەبێتەهۆی ئەوەی کاتێک م��رۆڤ لەژورێکەوە بۆ ژورێکی تر دەچێت (تەنانەت ئەگەر ئەو ژوورانە خەیالی بن) بۆ وەبیرهێنانەوەی ئەو شتانەی لەمێشکیاندایە دەبێت کاتێکی زیاتر بەکاربهێنن. روێ��ش��ت��ن ل��ەش��وێ��ن��ێ��ک��ەوە بۆ شوێنێکیتر بۆ مێشک نیشانەیەکە دەبێت خۆی تازەبکاتەوە (وەکو کاتێک کە کلیلی رفرێش بۆ پەیجێکی
ئینتەرنێتی لێدەدەیت)و سەرنج بداتە ف��ەزا نوێیەکە ،بۆیە بەیادهێنانەوەی زانیاری پەیوەندیدار بەفەزای پێشوو بۆ مێشک قورستر دەبێت ،لەهەمانکاتدا ئ��ەزم��وون��ی پێشوو لەنێو مێشکدا ئەرشیف دەکرێت ،بۆیە وەبیرهێنانەوەی کارێکی قورس نییە. لێکۆڵینەوەی ن��وێ��ی (گابریەل رادون��س��ک��ی) ل��ەزان��ک��ۆی (ن��ۆت��رام)، وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە ،ئایا ئەو شێوازەی کەسەکە ناوەندەکەی خۆی تاقیدەکاتەوە ،یادەوەرییەکانی دەگۆڕێت یان نا؟ بۆ نموونە ئایا کەسێک کە زیاتر لەناوەندەکەی خۆیدا نوقمبووە، قورستر شتی بەبیردێنێتەوە؟ گروپی لێکۆڵینەوەی رادونسکی لەسێ تاقیکردنەوەدا هەوڵیاندا وەاڵمی ئ��ەم پ��رس��ی��ارە ب���دەن���ەوە ،لەبەشێک ل��ەم لێکۆڵینەوەدا ،خوێندکارەکان لەناوەندگەلێکی خەیاڵی ج��ی��اوازدا نوقمببوون وەک ئەوەی لەفەزای یاری ()Half-Lifeدا بوونی هەیە. لەبەشەکانیتری ئەم لێکۆڵینەوەدا، کەسەکان ل��ەژووری ئاساییدا بوون. دوای��ی ئ��ەوەی داوا
لەبەشداربووان کرا ئەو شتومەکانەی ک��ە ل��ەژوورێ��ک��ەوە ب��ۆ ژوورێکیتر دەیگوازنەوە لەهەمانکاتدا بەیادەوەرییان بسپێرن ،ئەوجار داوایانلێکرا ئەوشتانەی کە ئێستا هەڵیانگرتووە ی��ان پێشتر لەشوێنێکدا دایانناوە؛ وەبیری خۆیانی بهێننەوە. گروپی توێژەران بینییان نوقمبوون ل���ەک���اردا ل���ەس���ەر ک���اردان���ەوەک���ان کاریگەرییان نییەو کەسەکان لەهەردوو سیناریۆی لێکۆڵینەوەدا ،زانیارییەکانیان لەبیردەکرد ،ئەوان تەنانەت لێکۆڵینەوەیان لەسەر ئەوەکرد گەڕاندنەوەی کەسەکان بۆ ژوورە ناسراوەکان ئایا یارمەتییان دەدات ش��ت��ەک��ان ب��ەب��ی��ری خ��ۆی��ان بێننەوە؟ وەاڵمەکەی ئەوە بوو؛ نەخێر یارمەتییان نادات. لێکۆڵینەوەیەکی تر لەم ب��وارەدا پیشانیدەدات ،خەڵک بەتێپەڕبوون ل���ەدەروازەی شوێنەکان زانیارییەکان لەبیردەکەن ،مەگەر ئەو زانیاریانەی ک��ە س��ەی��رک��ردن��ی ن���اوەن���دی ن��وێ، وەبیرهێنانەوەیان ئاسانتردەکات.
ه���ەروەه���ا ت����وێ����ژەران ئ��ام��اژە ب��ەوەدەدەن کارییگەری نوێکردنەوەی ب��ارودۆخ پەیوەندی ب��ەوەوە هەیە کە مرۆڤەکان حەزیان لێیە زانیارییەکان بەشێوەی پارچە پارچە لەمێشکیاندا هەڵبگرن تاوەکو بەشێوەی بەردەوام. هەروەها ئەم ئەنجامانە پیشاندەدات کە گۆڕانی فەزا جیاوازەکان لەسەر ی��ادەوەری مرۆڤ وەها کاریگەرییەک دادەنێت کە لەکارییگەری نوقمبوون ی��ان دەرگ��ی��رب��وون��ی کەسەکە لەگەڵ فەزاکە بەشێوەی موجەرد زیاترە. ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ج��ارە چوونە ش��وێ��ن��ێ��ک��ەوەو لەبیرتانچوو بۆچی ه��ات��وون ،ئ��اگ��ادارب��ن ،مێشک تەنها خەریکە لێکۆڵینەوە لەسەر زانیارییە نوێیەکان دەک��ات ،بۆیە تۆزێک کاتی پێویستە تاوەکو زانیارییەکانی کە تۆ مەبەستتە بیخاتە بەردەستت .لێرەدا پێویست ناکات خۆت یان یادەوەرییت سەرزەنشت بکەییت. سەرچاوەDiscovery :
دهرونناسی
17
بۆچی لەموزیکی هارمونی چێژی زیاتر وەردەگرین؟ ب��ۆت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل���ە ئ��اه��ەن��گ��ە هارمەنییەکان پێویست بەفێربوون ناکات تەنانەت تازەلەداییکبووان و مەیموونەکانیش دەتوانن هارمونییەکان تێبگەن .وادی����ارە ه��ەم��وو شتێک پەیوەندی بەشێوازی گواستنەوەی زانیاری بۆنێو مێشکەوە هەیە. ب���ۆچ���ی ه���ەن���دێ���ک م��وزی��ی��ک چێژبەخشن و هەندێکیتر ئ��ازاردەر؟ ب��ۆچ��ی ل��ەرێ��ک��خ��س��ت��ن��ی ه��ەن��دێ��ک ل��ەدەن��گ��ەک��ان چ��ێ��ژوەردەگ��ری��ی��ن و بەپێچەوانەشەوە حەزمان لەهەندێک دەن���گ نییە ،زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن ئەمە دەگەرێتەوە بۆ خانە دەمارییەکان، لێکۆڵینەوە ت��ازەک��ان پیشانیدەدات کە پەردەکانی هارموونی موسیقا، ش��ێ��وازێ��ک��ی ری��ت��م��ی ن��ەگ��ۆڕ لەنێو خانەدەمارییەکانی تایبەت بە بیستن دروس��ت��دەک��ات .س��ەرن��ج راکێشە ری��ت��م��ی��ی��ەک��ان زان���ی���اری زی��ات��ر لە هەرەمەکییەکان بۆ مێشک دەگوازنەوە. ل��ەس��ەردەم��ی ی��ۆن��ان��ی ک��ۆن��ەوە دەزانیین ،دو نۆتەی دەن��گ لەگەڵ لەرەلەرەی پەیوەندیدار بەرێژی ()١:٢ (یەک ئۆکتاو)یان (()٢:٣یەک لەسەر
پێنجی تەواو) ،دڵنشیینتریین پەرەدەکانی موسیقایی دروستدەکەن .ئەم مەودا هاوئاهەنگانە تەنها ئەو کەسانەی کە لەقوتابخانەکانی موسیقا خوێندویانە تێیناگەن ،ب��ەڵ��ک��و وەک وت��م��ان کۆرپەکان وتەنانەت مەیموونەکانیش تێیدەگەن .بەڵم تائێستا دیار نەبوو ئەم دەنگە هارموونییانە بۆچی چێژ بەگوێمان دەدات :ئایا هۆکارەکەی یەکگرتنی ش��ەپ��ۆل��ەک��ان��ە ل��ەه��ەواو گەیشتنە بەگوێمان ی��ان ش��ێ��وازی گۆڕانیانە بە پاڵسە کارەباییەکان لەنێو مێشکدا .مودێلێکی ماتماتیکی نوێ ، گریمانەی مێشک دەسەلمێنێت. (یوریجی یوشاکۆف) لەزانکۆی ویالیەتی ()N.A, lobachofsky ل���ەک���ۆم���اری ف��ی��دراڵ��ی روس���ی���ا و س��ەرپ��ەرەش��ت��ی��اری ت��وێ��ژەران��ی ئەم لێکۆڵینەوەیە لەمبارەوە دەڵێت " :ئێمە گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە ئەمە بۆ ئاستی خانە دەمارییەکان دەگەڕێتەوە". ئەو لەگەڵ هاوڕێکانی مودێلێکی ماتماتیکی سادەیان بۆ ئەو رێچکەیەی ک��ە دەن���گ ل��ەرێ��گ��ەی گوێچکەوە دەگ�����ات ب���ە م��ێ��ش��ک��م��ان دی��زای��ی��ن
ک����ردووە .ل��ەم��ودێ��ل��ەک��ەی ئ��ەوان��دا ،خانەی دەم��اری هەستی ،بۆ دو ج��ۆر ن��ۆت ک��اردان��ەوەی��ان دەبێت. هەرکام لەمانە نیشانەیەکی کارەبایی بۆخانەیەکی دەم��اری بەناوی "خانە دەماری ناوکی "دەنێرێت و ئەم خانەیە نیشانەی کۆتایی بۆمێشک دەنێرێت. خانەدەماری ناوەکی کاتێک نیشانەکە بۆ مێشک دەنێرێت کە لەیەکێک یان هەردوی خانە دەمارییە هەستییەکان پەیامی پێبگات. لەهەمانکاتدا ئەگەر نۆتی دەنگ هارمونی بێت ،نیشانەکانی دوخانە دەم��اری��ی��ە هەستییەکە ه��اوک��ات بۆ خانە دەم���اری ن��اوک��ی دەن��ێ��ردرێ��ت و ئەم خانانە لەوکاتەدا تەنها یەک نیشانە بۆمێشک دەنێرن و دەوستن تاوەکو دوب��ارە شەحن ببێتەوە یان سیگنالێکیتر بگات .بۆیە زنجیرەیەکی رێکوپێک لەپالسە کارەباییەکان بەرەو مێشک بەڕی دەکەون.لەبەرامبەردا ،نیشانەکانی بەدەستهاتوو لەدەنگی ناهارمونی لەکاتی جیاوازدا دەگەن بە خانەدەمارییەکانی ناوکی بۆیە زنجیرەیەک لەپاڵسی نارێکوپێک
بەڕێدەکەون. زان����ای����ان ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەی��ان هەنگاوێک بۆ پێشەوە بردووە وبڕی ئەو زانیارییەی کە هەرکام لەنیشانەکان لەگەڵ خۆیاندا دەیگوازنەوە پێواوە. بەپێی ت��ی��وری زان��ی��اری ،نیشانەی هەرەمەکی بڕێکی زۆر کەم زانیاری دەگوازێتەوە ،لەکاتێکدا نیشانەیەک کە لەشێوازێکی هەستپێکراو سوود وەردەگ���رێ���ت زان��ی��اری زۆر زیاتر دەگوازێتەوە. بۆیە بەشێوەی سروشتی ،نۆتە هارمۆنییەکان ب���ەب���ەراورد لەگەڵ نۆتە ناهارموونییەکان دەبن بەهۆی گ��واس��ت��ن��ەوەی زان���ی���اری زی��ات��ر بۆ خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان.ئ��ەوان ه��ەر لەم تیورییە بۆپێوانی بڕی گواستنەوەی زان���ی���اری ل��ەدەن��گ��ی ه��ارم��ون��ی و ناهارمونی سودیان وەرگرتووە. ئەم مودێلە دەکرێت تاقیبکرێتەوە. دەم��ارن��اس��ان دەت��وان��ن لەسەر خانە دەمارییە زیندووەکا ن بکۆڵنەوە و ئەم مودێلە بسلمێنن .بۆیە هەنگاوی دواتر لەئەستۆی دەمارناسەکانە. سەرچاوەNew scientist :
18
دهرونناسی
دهرونناسی
بەبێ دەرمان بەبێ دەرمان ئازارەکانت ئازارەکانت کەمبکەرەوە؟ کەمبکەرەوە؟
19
بەکارهێنانی دەرمانە هەڵخڵێتەنەکان ،یان ئەنجامدانی چاالکی وەکو یاری فیکری کە زێهن مەشغولدەکات لەمکردنەوەی ئازاردا رۆڵی هەیە ، بەاڵم ئەگەرهاوکات هەر دو شێوازەکە بەکاربهێنرێت ،هەستکردن بەئازار زۆرتر کەمدەبێتەوە. وێنە هەڵگیراوەکان ل��ەک��رداری مێشک پیشانیدەدات ،میکانیزمی ک��رداری دەرم��ان��ە هەڵخڵەتێنەکان ،لەگەڵ ئ��ەو کێشە ئاڵۆزانەی کە مێشک لەگەڵ خۆییدا دەرگیردەکات دەتوانێت هاوشێوەی یەکبن. بەواتایەکیتر دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان لەسەر کرداری بەشی پێشەوەی مێشک کارییگەری دادەنێت ،کە بەرپرسە لەیادەوەری چاالکو چاالکییە ئاستبەرزە تێگەیشتنییەکان ،واتە هەر ئەو بەشەی کەئێوە بۆشیکاری کێشەکان پێویستتان پێیەتی ،بەاڵم ئایا ئێوە بڕوا بەم گریمانەیە دەکەن؟ توێژەرانی زانکۆی کۆلۆمبیاو ک��ۆل��ۆرادۆ بۆلدەر لەچاالکییەکی هاوبەشدا کاریان لەسەر ئەم گریمانەیە کردووە ،ئەوان بۆکەمکردنەوەی ئازاری بەشداربووان لەدەرمانە هەڵخڵەتێنەکانو چاالکییە ئاڵۆزەکانی مێشکو هەندێکجاریش لەهەردوکیان سوودیان وەرگرتو بینییان ئەم دو فاکتەرە دەتوانێت لەکەمکردنەوەی ئازاردا پێکەوە زیاتر دەوریان هەبێت. واتە ئەم تاقیکردنەوەیە پیشانیدا لەنێوان میکانیزمی ئەم دو کردارەدا بەیەکداچوون بوونی نییەو لەوانەیە شێوازی جیاوازیان بۆ کەمکردنەوەی ئازار هەبێت ،ئەنجامی ئەم تاقیکردنەوەیە هەرچەند گریمانەی میکانیزمی ک��رداری هاوشێوە ئەباتە ژێ��ر پرسیارەوە ،ب��ەاڵم دەتوانێت یارمەتی پزیشکان بدات تاوەکو ئازاری نەخۆشەکان زیاتر لەوەی کە ئێستا هەیە، کەمبکەنەوە. ت��وێ��ژەران بۆ ئەنجامدانی ئ��ەم تاقیکردنەوەیە داوای���ان ل��ە()٣٣ بەشداربوو کرد ،کە لەسێ بەشی جیاوازدا بەشداری بکەن.لەم قۆناغەدا بەبەکارهێنانی پلێتی کانزایی بچووکی گەرمکراو دەستپێکی ئازاری هەموو کەسێکیان دەپێورا ،لەقۆناغی دووهەمدا پێش تاقیکردنەوەکان ،هەندێک لەبەشداربووەکان کرێمی پێستییان بەکارهێنا کە تەنها نەرمکەرەوەیەکی ئاسایی بوو ،بەاڵم پێیان دەوترا ئەمە ئارامکەرەوەیەکی بەهێزە ،بەاڵم گروپێکیتر دەیانزانی ئەمە نەرمکەرەوەیەکی ئاساییە .لەخوازیاران داواکرا کەسەیری نیشانەیەک لەسەر شاشەیەک بکەنو بڕی گەرمبوون لەتاقیکردنەوە جۆربەجۆرەکان بەراورد بکەن ،لەتاقیکردنەوی دواتردا لەهەر دو گروپی بەشداربوو داواکرا چاالکی دەماخی ئاڵۆز ئەنجامبدەنو لەدانیشتنی سێهەمو کۆتاییدا خ��وازی��اران بۆکەمکردنەوەی ئ��ازار ئەو شێوازەنەیان تاقیدەکردەوە کە جاری پێشوو بەشداربووانیتر بەکاریانهێنابوو هەمان تاقیکردنەوەی پێشوو دوبارە کرایەوە ،سەرنجڕاکێشە بزانن هەموو پلێتەکانی گەرمای یەکسانیان هەبوو ،بەاڵم بەشداربوان لەئاستی جیاوازدا هەستیان بەئازار دەکرد. ئەنجام :هەردو گروپ کاتێک دەرمانە هەڵخڵەتێنەکانیان بەکاردەهێنا یان خەریکی چاالکی مێشکی دەب��وون لەچاو کاتێک تەنها سەیری نیشانەیەکیان دەکرد ئازاری کەمتریان هەستپێدەکرد .کاتێک هاوکات لەدەرمانە هەڵخڵەتێنەکانو چاالکییە مێشکییەکان سوودیان وەردەگرت، هەستکردن ب��ەئ��ازار کەمتر دەب���ووەو کارییگەری بەیەکداچوونی دو شێوازەکە بوونی نەبوو ،داتاکا پیشانیدەدەن دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان یادەوەری چاالک یان ناوچەی سەرنج ناکەنە ئامانجی خۆیان. بەاڵم ئەی وێنە هەڵگیراوەکان لەمێشک چی بەسەرهاتبوو؟ ئەم وێنانە وردو نایابن ،بەاڵم بەسەرنجدان بەوەی هەموو بەشێک لەمێشک چاالکی زۆری لەئەستۆدایە ،ناکرێت بەسادەیی بڵێین کە چ چاالکییەک دەبێت بەهۆی چاالک بوونی ئەم بەشە ،توێژەران ئەم تاقیکردنەوەیە بۆدیاریکردنی کاریگەری دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان راستەوخۆ سەیری رەفتارەکانیانکرد، داتاکان پیشانیدا بەکارهێنانی هاوکاتی دەرمانە هەڵخڵەتێنەکانو چاالکییە دەماخییە ئاڵۆزەکان دەتوانێت زۆرتریین کارییگەری کەمکردنەوەی ئازاری لێبکەوێتەوە بێئەوەی هیچ چەشنە بەیەکداچوونێک دروست ببێت. سەرچاوەscience daily :
20
دهرونناسی
دهرونناسی
بۆچی هەندێکجار لەپابەندبوون بەپرەنسیپی ئەخالقی تووشی دوودڵی دەبین؟
مرۆڤەکان النیکەم دو سیستمی ئەخاڵقی تەریب لەگەڵ یەکیان هەیە ،کە هەندێک جار لەگەڵ یەکترییدا بەیەکداچوون دەکەنو دەبن بەهۆی ئەوەی کاری نائەخاڵقی ئەنجام بدەین ،بەشێکی زۆری ئەم بەیەکداچوونانە بۆ بەرگرییە لەخزموکەس کە لەراستییدا بۆ جینیتێک دەگەڕێتەوە . لەوانەیە ئێوە ئەم پرسیارە دەرونناسییەتان بیستبێت کە دەڵێت شەمەندەفەرێک ستۆپی نەماوەو خەرییکە بەرەو وێستگەی رەیڵدارەکە( )switchmanدەچێت ،چەند منداڵێک لەسەر خەتی ئاسنی ساخ یاریدەکەنو منداڵێک لەسەر خەتە ئاسنە پاڵیەکە کەئیکسپایەرە یاریدەکات ،ئەگەر تۆ رەیڵدارەکە بیتو توانای هەڵبژاردنی رەیڵی ئاسنت هەبێت ، شەمەندەفەرەکە بەرەو کامیەک لەڕێڵەکان دەنێریت؟ئایا التوانییە ئەگەر لەپرسیارەکەدا هەڵبژاردنیتر وەکو ئەوەی لەسەر رەیڵەکە منداڵ ،برا یان یەکێک لەخزمە نزیکەکانی کەسەکە هەبێت واڵمەکان دەگۆڕێت؟ دەرونناسەکان دەڵێن ،ئێمە النیکەم دو سیستمی ئەخاڵقی هاوڕێکمان هەیە ،بۆیە لەواڵمدانەوە بەم پرسیارانە تووشی دوودڵی دەبینو ناتوانیین خێراو بەپێی ئەو ئەخالقیاتەی پابەندین پێوەی ،بڕیار بدەین. ئەگەر بۆ تاقیکردنەوەی شەمەندەفەرەکە بگەڕینەوە ،بەنزیکەیی هەموو بەشداربووەکان لەکۆتاییدا بڕیاریاندا بۆرزگارکردنی گیانی()٥کەس لەسەر یەکێک لەڕەیلەکان گیانی مرۆڤێک بکەن بە قوربانی(هەرچەند ئەمە مەرج نییە واڵمی راستبێت! دەبێت ئەوە بزانن ئەو منداڵە دەیزانی نابێت لەسەر رێڵی ئاسنی ساخ کە شەمەندەفەر پێیدا تێپەڕدەبێت یاریبکاتو ئەوانیتر سەرنجیان نەدابوو بەم خاڵە)؛ بەاڵم ئەگەر داوا لەخەلک بکرێت بەفڕێدانی مرۆڤێکیتر لەسەر پردێکەوە شەمەندەفەرەکە بوەستێنن ،زۆربەی هەرەزۆری خەلک دژایەتی دەکەن. هۆکار ئەوەیە کە ئێمەی مرۆڤ بەقوڵی بڕوامان وایە کە کوشتنی راستەوخۆی مرۆڤ تەنانەت ئەگەر ئەنجامی ئیجابیشی هەبێت ،کارێکی نائەخالقییە. بەاڵم ئەنجامی لێکۆڵینەوە لەسەر رەفتاری گیانلەبەران لەبارۆدۆخێکدا کە دەکەونە مەترسییەوە پیشانیدەدات ئەوان زیاتر گرنگی بەئەنجامی رەفتارکردنەکە دەدەن تاوەکو شێوازی رەفتارکردنەکە ،هەر رادەیەک پەیوەندی جینیتیکی نزیکتر لەنێوان ئەوانو ئەو گیاندارەی دەکەوێتە مەترسییەوە زیاتربێت بۆ رزگارکردنی( واتە رزگارکردنی جینە هاوشێوەکان) زیاتر تێدەکۆشن ،دەرونناسەکان ئەگەری ئەوە دەدەن بەشێک لەپرینسیپە ئەخالقییەکانمان کارییگەری هەڵبژاردنی خزمایەتی لەسەرە. رۆبێرت کورزبان لەزانکۆی پنسیلڤانیا لەفیالدلفیا بۆ سەلماندنی ئ��ەم قسەیە تاقیکردنەوەیەکیان دروستکرد کە پیشاندەدات ئێمە لەپاڵ پابەندیمان بە پرینسیپە ئەخالقییەکان لەژێر کاریگەری هەڵبژاردنی خزمایەتییدان ،ئەم دوانە هەرچەند بەتەواوەتی سەربەخۆن ،هەندێکجار لەگەڵ یەکتریدا بەیەکداچوون دەکەن. کورزبانو هاوکارەکانی لەگروپێکی بەشداربوو داوایانکرد لەسناریوی وەستاندنی شەمەندەفەرەکە ،ئەخالقی بوونی فڕێدانی یەک کەس بۆرزگارکردنی ()٥کەس تەنانەت ئەگەر خزمیشیان بێت دیاریبکەن ،لەسەدا ()٨٥ی ئەم کەسانە بەچاوپۆشی لەوەی بەفڕێدانی ئەم کەسە کەسانی نەناسراو یان خزمەکانیان رزگاریان دەبێت بەکارێکی نائەخالقییان دەزانی. لەگەڵ ئەوەشدا لەسەدا ()٢٨ی بەشداربووان دەیانگوت بۆ رزگاری کردن نەناسراوەکان کەسەکە بۆ خوارەوە فڕێدەدەنو کاتێک باسی رزگارکردنی براکەیانبوو،لەسەدا()٤٧ ئامادەبوون بۆرزگارکردنی()٥کەس براکەیان بەکوشت بدەن. کورزبان دەڵێت؛ ئەم تاقیکردنەوە پیشاندەدات ،هەڵبژاردنی خزمایەتی لەگەڵ پرینسیپە ئەخالقییەکان کاریگەری لەسەر بۆچوونەکانمان دادەنێت. ئەم تاقیکردنەوەیە پیشانیدەدات ئیمە النیکەم دوو سیستەممان بۆجیاکردنەوەی راست لەناراست هەیە کە یەکێکیان باشو خراپ لەیەکتری جیادەکاتەوەو ئەویتریشیان پارێزگارییە لەخزمە نزیکەکان ،بەواتایەکیتر جینەکان دەبن بەهۆی ئەوەی کاتێک دەمانەوێ بۆ رزگارکردنی کۆپییە جینیتیکییەکانمان تێبکۆشین تووشی گومان لەپرینسیپە ئەخالقییەکان ببین؛ هەڵبەت ئەمە بەو واتایە نییە سەردەمێک بگات کە بکرێت دەستدرێژیو کوشتنو دزی ئەخالقی بزانیین یان لەگەڵ مرۆڤایەتییدا بیگونجێنیین. سەرچاوەNew Scientist :
21
ژنی کەمەر باریک ژیانت خۆشتر دەکات وبەشی ئەو ژ نومێردانەی ڵینەوەیەکی نوێ ژیانی ها بەپێی لێکۆ رە لەپیاوەکان خۆشترە. کت ریی با ان ریی وال ش کە ژنەکان لە ینەوەیان لەسەر()BMI زانکۆی (تنەسی)لێکۆڵ توێژەرانی انێکی گشتی قەڵەوی) بەرەستایی ل��ەش ،پێو (تایبەتمەندی بەتازەیی زەماوەندیان )١٧جووت ژ نومێرد کە ی نزییکەی(٠ ژیانی هاوبەش کردووە. ێی رادەی رەزامەنییا ن لە کردووە ،بەپ ژینەوەکەو خوێندکاری ر) ،سەرپەرەشتیاری توێ (ئەندریا میلتزێ بە دیسکاڤێری وت»: ی (تنەسی) ،لەمبارەوە دکتۆرای زانکۆ ژیانی هاوبەشیان ئەگەر ین پیاوەکان لەسەرەتای ئێمە تێگەیشتی خۆیان بێت زیاتر چێژ �ڕی( )BMIکەمتر لەهی خێزانەکەیان ب� هاوبەش وەردەگرن». ێیە ژنەکەیان جەستەی لەژیانی ی پیاوەکان حەزیان ل ییە ست ئەو را جێگەی سەرسووڕمان لەخۆیان زۆر لەوانەیە الوازت��ر بێت نییان تەنانەت ژنەکانیش میلتزێر)و هاوڕێکانی بی نەبێت .بەاڵم ( می لەوپیاوانە دەبینن کە ەشدا زۆرتر چێژو ئارا لەژیانی هاوب ژنی الوازتر هەم پیاو ان گەورەترە .کەوابوو ۆی ەخ جەستەیان ل دەبن کاتێک پیاوەکانیان سەندترە .ژنەکان شادتر هەم ژن الیان پە وایی کوالیتیێکیتری ژنان ەڵێت؛ لەوانەیە ئێمە بەد شادبن ،میلتزێر د ۆژنان زۆر گرنگە ئەویش بەپێی تێڕوانینی پیاوان ب بگەڕیین کە ژن ،یان بەپێچەوانەوە انە هەڵسو کەوتکردنی ری بو بریتییە لە ئا رەی زیاتر پەیدا بکەن. ان لێبێت پیاوەکانیان پا ژنان حەزی لێکۆڵینەوە لەوەدایە کە ی میلتزێر گرنگی ئەم وتە دەتوانن لەپەیوەندییان بەپێی ان بەهەر قەبارەیەکەوە رونیدەکاتەوە ،ژن بن ،پێویست ناکات ژیانیاندا خۆشبەخت لەگەڵ هاوبەشی بدرێت ،بەاڵم گونجاوترە بوون هەوڵ بۆ لەڕبوون تەنها بۆ لەڕ ن. ب تر ەڕ ل ان لەمێردەکانت ژنە قەڵەوەکان (کە گرتووەکانی ئەمریکادا لەواڵتە یەک بەشێوەی ئاماری بۆ ئەمریکا پێکدەهێنن) زۆرب��ەی ژنانی ەدوایی پیاوێکدا دەگەڕن ژیانێکی هاوبەشی شاد ب دروستکردنی کەسێک هەڵدەبژێرن کە قەڵەوتر بێت یان النیکەم کە لەخۆیان اڵ پیاوێکیان دەوێت کە وەندی هەبێت ،بەهەرح قەبارەیەکی مامنا وییدا تۆزێک لەرتر بن. ئەوان لەچا کێکە لەو فاکتەرانەی کە قەبارەی جەستە تەنها یە بەهەرحاڵ کە وادیارە بۆ هەردوی کی هاوبەشی بەختیاردا، بەشدارە لەژیانێ او گرنگی زۆری هەیە. دن هاوبەشی ژیان شانس ژنو پی ەهەردو رێگەکە هەڵبژار هەڵبەت ب ان نیین بەدوای خێزان کان ،ئەوە تەنها پیاوەک دەدەات بەڵەرە کۆڵینەوەکان پیشانیدەدات ژیانی لەڕەوەن ،بەڵکو لێ یان هاوڕێی ژن یان پیاو هاوبەشی دا هەڵبژاردنی بەهێز بۆ لەهەموو جیهان ت هەڵبژاردنی هاوبەشی کێکیتر لەفاکتەرەکانی پش ژیانی لەڕە ،یە ییە لەباری تەندروستی. ریت ب شی کێ جڕا ەرن ژیان لەپاڵ س وستی هاوبەشی ژیانیان زۆر گرنگی بەتەندر ژنو مێرد تی باشترە لەتەندروستی وستی ژنانی لەڕ بەگش دەدەن ،تەندر ژنو مێردەکە فەراهەم مە ژیانێکی خۆشتر بۆ ژنانیتر ،بۆیە ئە اوەDiscovery : دەکات. سەرچ
تەکنەلۆجیا
23
پێشبڕکێی وێنەگرتن ن��اوەن��دی لێکۆڵینەوەی کانن لەئوسترالیا بەئامانجی رێزلێنان لەو خوێندکارانەی کە لەوێنەگرتن بۆ ئامانجی توێژینەوەو تەکنەلۆجیا سوودیان وەرگرتووەو ناساندنی ئەم تەکنەلۆجیایە پێشبڕکێیەکی لەنێوان وێ��ن��ەگ��ران��ی ن��اوچ��ەی ئوسترالیا بەرپاکردووە. تایبەتمەندی ئەم وێنانە بریتییە لە نوێکاری لەسنورەکانی وێنەگرییدا، کە جێگەی سەرسوڕمانی پسپۆرانی ئەم بوارە بوو.
نەرمەکارێکی نوێ نەخشەیەکی سێ دوورای��ی لەم شارە دێرینە یۆنانییە بکێشن ،ئەم شارە لەوانەیە بەهۆی بوومەلەرزەوە لەقوواڵیی ()٤متری دەریادا نوقمبووە. الوێنەی ئەتۆمێکی تەنها ئ��ەم وێنەیە روونترین وێنەی جیهانە لەئەتۆمێکی تەنها ،خەاڵتی دووهەم ئەم پێشبڕکێیەیی بردەوە ،بن نوتونو دەیڤید کلپینسکی لەناوەندی دای��ن��ام��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی زان��ک��ۆی گریفیت توانیویانە تەکنیکێکی
نەخشەی سێ دورایی شاری نووقمبوو خوێندکارانی ناوەندی روباتیکی زان��ک��ۆی سیدنی بەدروستکردنی ئامێرکی ژێرئاوی تەیار بە کامێرای وێنەگری توانیویانە وێنە لەشاری ئەفسانەیی پاولیتری کە ()٣٠٠٠ساڵ لەوەو پێش لەئاودا نوقمبووە ،ئاریەل فریدمەنو هاوکارەکانی توانیویانە بە بەکارهێنانی داتا وەرگیراوەکانو
نوێ بۆراوکردنی ئەتۆمێک دابهێنن کە تەنها ()٤٠٠میلیاردیۆمی متر درێژی هەیە ،ئ��ەوان هەروەها بۆ یەکەمینجار توانیویانە لەسێبەری ئ��ەت��ۆم��ێ��ک وێ��ن��ە ه��ەڵ��ب��گ��رن ،ئ��ەم وێنانە دەتوانن تێگەیشتنێکی زیاتر لەسەر ئەتۆم بە فیزیاییەکان بدەنو تەکنیکەکە دەکڕێت لەبایۆلۆجیدا بۆ ئامادەکردنی وێنەی زۆر ورد لەخانەی لەش بەکاربهێنرێت.
وێنەگرتن لەمێشک لەحاڵی جووڵەدا هەردوو وێنەکە کە دەبینرێت ب��ەه��ۆی توموگرافی لەناردنی پوزیترون یان()PETلەچاالکی مێشکی مشـــک دروستکراوە، ب��ەو جیاوازییەوە کە جووڵەی س����ەر ل��ەوێ��ن��ـ��ـ��ـ��ەی س���ەروت���ر ن���ەگ���ۆڕاوەو ل��ەوێ��ن��ەی خ��وارت��ر چاککراوە. ئاندرە کیم لەفاکڵتی فیزیایی زانکۆی سیدنی توانی سیستمی گ��ەڕان��ی ج��ووڵ��ەی تۆمارگەیی دروستبکاتو بە بەکارهێنانی بەوردی بەرزەوە جووڵەی سەری مشک چاکبکاتو بڕوانامەی دیپلۆمی ئەم پێشبڕکێیە بەدەست بهێنێت.
لەناخی چاودا تەکنیکێکی پ��س��پ��ۆڕی��ان��ە کە بەیارمەتی ئەو دەکرێت لەتۆڕی چاو وێنە هەڵبگیریەت تاوەکو بەشێوەیەکی زۆر گونجاو ئەگەری رودانی جەڵتەی دڵو دەماخ بەراورد بکەن. ئ��ول��ی��ڤ��ێ��ر گ��ی��ب��ز ل��ەف��اك��ڵ��ت��ی پزیشکی سیدنی دەڵێت؛ لەکاتی نەخۆشییەکاندا هەمان پرۆسەی خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی دڵو دەم����اخ لەخوێنبەرەکانیتردا رودەدات ،هەر بۆیە لەوانەیە لەداهاتوودا وێنەگرتن لەتۆڕی چاو جێگەی کردنەوەی دڵو خوێنبەرەکان بگرێتەوە ،ئەم تەکنیکە نوێیەی وێنەی دروستکردن بڕوانامەی دیپلۆمی پێشبڕکێکانی کاننی پێبەخشرا. سەرچاوەNational Geographic :
تەکنەلۆجیا
24
گاپ
سوودو زیانەكانی
(گاپ ،)G.A.Pیەكێكە لەگەورەترین پرۆژەكان لەجیهاندا كە لەسەر حەوزی رووباری دیجلەو فورات دروستكراوە )G.A.P( ،كورتكراوەی ( ،)Guneydogu Anadolu Projesiواتە پرۆژەی باشوری ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ ،بەئینگلزی پێیدەوترێت (The southeastern Anatolia Development ،)Projectواتە (پڕۆژەی پێشخستنی یان (گەشەكردنی) باشووری ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ. مێژووی دروستكردنی ئەم پرۆژەیە دەگەرێتەوە بۆ ناوەراستی شەستەكانی س���ەدەی راب����ردوو ،1936ت��اوەك��و ئەمڕۆش كاركردن تێدا بەردەوامە. ئەم پرۆژەیە نزیكەی ( )75,4هەزار كم چوارگۆشە زەوی داگیردەكات، دەكاتە ()%9.6ی هەموو رووب��ەری توركیا ( )G.A.Pلە ( )13پڕۆژەی سەرەكی پێكهاتووە كە ( )7پرۆژەی لەسەر حەوزی رووباری فوراتەو ()6 پ��رۆژەی لەسەر ح��ەوزی دیجلەیە. بەگشتی لە ( )22بەستو بەنداو ()19 وێستگەی كارۆئاوی پێكهاتووە.
ئەم پرۆژەیە توانای دابینكردنی ئ��اوی بۆ ( )1,64ملیۆن هێكتار زەوی هەیە ،لەگەڵ بەرهەمهێنانی ( )25ملیار ك��ی��ل��ۆوات\س��ەع��ات ووزەی كارەبا لەساڵێكدا ،هەروەها توانای عەمباركردنی ئاوی دەگاتە زی��ات��ر ل��ە (128ك�����م )3ل��ەم��اوەی ساڵێكدا. ب��ەگ��وی��رەی وت��ەی چ��اودێ��رانو پسپۆرانی ئ��اب��ووری پ��رۆژەی��ەك��ی زەبەالحی لەم شێوەیە بۆ واڵتێكی كشتوكاڵی وەكو توركیا زۆر گرنگە، لەبەرئەوەی توركیا پێویستی بەئاوێكی
زۆر هەیە بۆ مەبەستی ئاودێریو كشتوكاڵی ،چونكە چاندنی یەك تەن گەنم پێویستی بە (1900م )3ئاو هەیە ،جگە لەمەش توركیا یەكێكە ل��ەو واڵت��ان��ەی زۆرت��ری��ن ژم��ارەی دان��ی��ش��ت��وان��ی ه��ەی��ە ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی ناوەراستدا .بەگوێرەی ئاماری ساڵی ()2005ژمارەی دانیشتوانی ()73,2 ملیۆن كەس بووەو چاوەڕواندەكرێت تاوەكو ساڵی ( )2030ئەم ڕێژەیە بەرزبێتەوە بۆ ( )103ملیۆن كەسو ئەمەش پێویستی بەدابینكردنی ئاوو خۆراك هەیە.
بڕی تێچوونی G.A.P لەبارەی بری تێچوونەكەیەوە ئ��اش��ك��رای��ە ك���ە دروس��ت��ك��ردن��ی پرۆژەیەكی زەب��ەالح��ی لەوشێوەیە بێگومان تێچوونێكی زۆری پێویستە، ب��ەگ��وێ��رەی س���ەرچ���اوەك���ان ب��ری تێچوونی ئەم پرۆژەیە بە ( )32بلێون دۆالر خەڵمێنراوە.ئەم تێچوونەش قورساییەكی زۆری خستبووەسەر بوودجەی گشتی توركیا بەشێوەیەك كە ( )%9بوودجەی گشتی توركیایی ب��ۆ ت��ەرخ��ان��ك��راوە ،ب��ەه��ۆی زۆری تێچوونی ئەم پرۆژەیەوە حكومەتی
تەکنەلۆجیا
توركیا ناچاربوو كە قەرزی دەرەكی بكات لەبانكەكانی واڵتانی ئەوروپا. شوێنی گاپ پ�������رۆژەك�������ە 9پ����ارێ����زگ����ا دەگ��رێ��ت��ەخ��ۆی ،ش���ەش پ��ارێ��زگ��ای ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ادای��ە كە ئەوانیش(.ئادیەمان،دیاربەكر،گازی ئەنتاب،سیرت،ماردین،ئورفە) لەگەڵ (باتمان ،شرناخ،كلیس). رووباری دیجلەوفورات یەكیكن ل��ە س��ەرچ��اوە ئ��اوی��ی��ە گرنگەكانی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت ،ئ��ەم دوو رووب���ارە لە مێژە النكەی چەندین شارستانێتی مرۆڤایەتی بووە .بەاڵم ئێستا توركیا چەندین بەست وبەنداوی گ��ەورەی لە سەر ئەم دوو رووب��ارە ێ ك��ە لە دروس��ت��ك��ردووە .ب��ەج��ۆر توانایدا هەیە ماوەی دووساڵ لە سەر یەك ئاوی رووباری فورات بگرێتەوە. وەك���و دی���ارە جیهان بەگشتی
و ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت بەتایبەتی نارێكیەكی جوگرافیایی هەیە سەبارەت ب��ە چۆنێتی داب��ەش��ب��وون��ی ن��ەوت و ئاو بۆ نموونە :بە بایەخترین چاڵە نەوتەكانی ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت كەوتوونەتە دەوروب����ەری كەنداوی فارس و كەركوكەوە .بەاڵم گرنگترین س��ەرچ��اوەی ئ��اوی كەوتوەتە ناوچە كوردنیشینەكانی ژێر دەستی توركیا.لە كاتێكدا كەنداونیشینەكان دەوڵەمەندن ب��ەن��ەوت ب���ەاڵم ه����ەژارن ب��ە ئ��اوی شیرین.توركیا بە پێچەوانەوە بە ئاوی شیرین دەوڵەمەندە بە نەوت هەژارە. ێ بڵێن بایەخدان بەم نارێكییە بۆیە دەكر جوگرافیە لە كاتی دارشتنی ستراتیج دا گرنگی تایبەتی خۆی دەبێت. ســوودو زیــانەكانی گاپ ئەم پرۆژەیە لە رووی ئابووریەوە ت��ورك��ی��ا دەخ���ات���ە ری����زی واڵت��ان��ی پیشەسازییەوە بۆ نموونە :دروستكردنی
چەندین ن��اوچ��ەی گەشتیاری لەم ناوچەیدا كەئێستا داهاتی گەشتیاری لە جیهاندا بە كۆڵەكەی ئابووری واڵت دادەن��رێ��ت.وە عەمباركردنی ئاوێكی زۆر چونكە ئ��او ل��ە س��ەر بنەمای ئابووری وواڵت حساب دەكرێت. بۆ مەبەستی ئاودێری وكشتوكاڵی، بۆمەبەستی فرۆشتن بەتایبەت ئاوی خواردنەوە .وە دەست كەوتنی نەوت و گازی سروشتی بە نرخێخی هەرزان بەهۆی ئاوەوە .كە ئەمەش یارمەتی داهاتی ئابووری پیشخستنی پرۆژەكانی واڵت دەدات .هەروەها دامەزراندنی چەندین كارخانەی گرنگ بۆ ساغ كردنەوەی بەرهەمەكانی خۆی بەتایبەت لە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت��دا چونكە بەرهەكانی توركیا ناتوانێت ركابەری بەرهەمی بازارەكانی ئەوروپا بكات. بەم شێوە گاپ دەبێتە سفرەیەك بۆ خۆرهەاڵتی ناوەراست وپەیوەندییەكی
25
پ��ت��ەو دروس����ت دەب��ێ��ت ل����ەڕووی ئابووری وسیاسی وكۆمەاڵیەتیەوە. بۆیە توركیا دەیەوێت لە رێی گاپەوە دەست بە سەر بازارەكانی خۆرهەاڵتی ناوەراستدا بگرێت. جگە لەمانەش دابینكردنی هەلی كار بۆ 3,5ملیۆن كەس وهەروەها زی��ادك��ردن��ی بەرهەمی ن��ەت��ەوەی��ی و گەشەپێدانی ئابووری واڵت.سەرەرای ئەم هەمووخێروبێرەی پرۆژەی گاپ بۆ ێ لە ئامانجی ئەم توركیا،تا ئێستا هەند پرۆژەیە شاراوەیە .بەتەواوی نازانرێت كە چ مەرامێكی مرێنەری لە پشتەوەیە! ئ��ەگ��ەر ب��اس ل��ە زیانەكانی ئەم پ��رۆژەی��ە بكەین،ئەوا بەپلەی یەكەم عێراق وسوریا تووشی بەدبەختی و نەهامەتی دەبن،بە نسبەت عێراقەوە، بەگوێرەی بۆچوونی پسپۆران بە هۆی ئەم پرۆژەیەوە عێراق %85-75ئاوی فوراتی لە دەست دەچێت .وە دەبێتە هۆی كەم كردنەوەی رووباری دیجلە بە رێژەی %23پێش ئەوەی بێتە ناو خاكی عێراقەوە .ب ێ گومان ئەمەش زیانی ئابووری گەورەی دەبێت ،چونكە عێراق واڵتێكی كشتوكاڵیە،زیاتر لە 1,9ملیۆن هێكتار زەوی عێراق پشت بە ئاودێری دەبەستێت.جگە لەوەش زیان بە بەخێوكردنی ماسی دەگەیەنێت. بەهۆی كەمی ئاوەوە.وە ئەو ئاوەی كە دەمێنێتەوە تا دەگاتە ناوچەی مەبەست پیس دەبێت و كەڵكی نامێن ێ و دەبێتە هۆی باڵبوونەوەی نەخۆشی.بەم شێوە دانیشتوانێكی زۆر تووشی برسێتی و كەم ئاوی ونەخۆشی وبێكاری دەبن). ب���ە ن��س��ب��ەت س���ووری���اش���ەوە دەتوانین بڵێن گاپ زیانێكی گەورە بە ئابوورییەكەی دەگەیەنێت.چونكە بەب ێ رووباری فورات سوریا واڵتێكی مردووە .پرۆژەكەش قورسایی زیاتری لە سەر حەوزی فوراتە تاكو دیجلە %80پرۆژەكە پشت بە ئاوی رووباری فورات دەبەستێت.تەنها %20ی پشت بە ئاوی رووباری دیجلە دەبەستێت. وە %80،85ئ���اوی س��وری��ا لە توركیا دێت .وە توركیاش لە توانایدا هەیە كە ڕێ��ڕەوی ف��ورات بە تەواوی بگۆرێت.بەم شێوە سوریا 3\2زەوییە ئاودیرییەكانی تووشی وشكی دەبێت و زیانی گەورە بە ئابوریی ئەو واڵتە دەگەیەنێت. چ��ارەس��ەری ئ��ەم بەدبەختیە كە توركیا بۆ عێراق وسوریای دروست ك����ردووە.ئ����ەوەی����ە ك��ە دەب��ێ��ت بە
تەکنەلۆجیا
26
شێوەیەكی عاقاڵنە و دوورە لە شەر لە گەڵ ئەو مەسەلە هەستیارە گفتوگۆ بكرێت.وە دەبێت لە كاتی پێویستدا عێراق و سوریا دەست لە سەر سنگ بن بۆ دروشم و حەزو ئارەزووەكانی توركیا! ه��ەرچ��ی س��ەب��ارەت ب��ە ك��وردە ل��ەم پ��رۆژەی��ەدا جگە لە بەدبەختی و دەرب���ەدەری ماڵكاولكردن نەبێت شتێكی تری تیابەدی ناكرێت.هەر لە سیاسەتی برسی كردن و دەربەركردن و بێكاركردنیان ت��اوەك��و دەگ��ات��ە بە تورككردن و سەپاندنی دەس��ەاڵت و سرینەوە و تێكدانی شوێنەواری كوردی لەم هەرێمەدا. ن��زی��ك��ەی 160000كرێكار كار لەم پرۆژەیەدا دەك��ات كە تەنها ێ كوردی تیا نیە! بە شێوەیەك كرێكار ك���ە زۆرب�������ەی زۆری ك��وردەك��ان��ی ئ��ەم ناوچە ب��� ێ ك�����ارو ه������ەژارن. بائەوەش ل��ەالوە بۆستێ كە توركیا رۆژ لە دوای رۆژ دانیشتوانی بە رەگەز تورك لەم هەرێمەی گاپدا زیاد دەكات،ب ێ گوێدانە ق��س��ەو خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ی خەڵكی ب��ەش مەینتەی ئەو هەرێمە. پرۆژەكانی گاپ بەكورتی: * پرۆژەكانی سەر حەوزی فورات -1پرۆژەی بەنداوی كەیبان: ئ��ەم پ��رۆژەی��ە م���اوەی نۆساڵی خایاندووە ،ساڵی 1965دەستكراوە ب���ەدروس���ت���ك���ردن���ی .ئ��ام��ان��ج��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی وزەی ك��ارەب��ای��ە، ت��وان��ای وێستگەی كارۆئاوییەكەی 1360میگاواتە .توانای عەمباركردنی ئاوی دەگاتە 30,7ملیارم ،3ساڵی 1974تەواوكراوە. -2پرۆژەی عەمباری قەرەقایا: ئ���ەم پ���رۆژەی���ە س��اڵ��ی 1976 دەس���ت���ك���راوە ب��ە دروس��ت��ك��ردن��ی. ت��وان��ای وێستگەی كارۆئاوییەكەی 1700میگاواتە ،توانایەكی فراوانی هەیە بۆ دابینكردنی ئاو بۆ مەبەستی ئاودێری .كە لە توانایدا هەیە بری 9,54ملیار م 3ئاو عەمبار بكات. ساڵی 1987تەواو كراوە. -3پرۆژەكانی فوراتی خواروو:
لەپێنج پرۆژە پێكدێت ،گرنگترینیان بەنداوی ئەتاتوركە: بەنداوی ئەتاتورك یەكێكە لەچوار بەنداوە گەورەكەی جیهانو گەورەترین پرۆژەی ئاوییە لەڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا. لەكۆتای ساڵی 1983دەستكراوە ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی ،ت��وان��ای وێستگەی كارۆئاوییەكەی زۆر فراوانەو دەگاتە 2520میگاوات ،توانای دابینكردنی ئاوی بۆ زیاتر لە 870هەزار هێكتار زەوی .ئەم بەنداوە توانای گلدانەوەی 48م��ل��ی��ارم 3ئ���اوی ه��ەی��ە ،وات���ە بۆ ماوەی دووساڵ ئاوی فورات بەتەواوی تێبرژێت ،ئینجا پڕدەبێت. -4پڕۆژەی فوراتی سنوری: ئەم پرۆژەیە پێكهاتووە لەدوو بەنداو وێستگەیەكی ك��ارۆئ��اوی ،یەكەمیان بەنداوی (بیرەجیك) كە بە مەبەستی
ك���ارۆئ���اوی پ��ێ��ك��ه��ات��ووە ،دەت��وان��ێ��ت 77هێكتار زەوی ئاو ب��دات لەگەڵ بەرهەمهێنانی 2,94ملیۆن كیلۆوات\ سەعات ،وزەی كارەبا لەساڵێكدا. -7پرۆژەی گازی ئەنتاب: ئ���ەم پ���رۆژەی���ە ل��ە س � ێ ب��ەن��داو پێكهاتووەو توانای عەمباركردنی ئاوی دەگاتە نزیكەی 100ملیۆن م.3ئەم پرۆژەیە بەمەبەستی ئاودانی 82هەزار هێكتار زەوی لە پارێزگای گازی ئەنتاب دروستكراوە. ل���ەك���ۆی ه���ەم���وو ئ���ەم پ���رۆژە ئ��اودێ��ری��ی��ە گ�����ەورەو ب��چ��ووك��ان��ەی س��ەر ح���ەوزی رووب����اری ف���ورات. بە هەموویانەوە توانای دابینكردنی ئاوی زیاتر لە 1,083ملیۆن هێكتار زەوی ه��ەی��ە .وە ك��ۆی بەرهەمی وزەی كارۆئاوییەكەشی دەگاتە 5350
ئاودێری دروستكراوە لەتوانایدا هەیە 92,7هەزار هێكتار زەوی ئاو بدات، دووەمیان بەنداوی (قاراكامیش) كە بەمەبەستی وزەی كارەباو كەمكردنەوەی الف����او دروس���ت���ك���راوە ،ویستگەی كارۆئاوییەكەشی توانای دابینكردنی 2,5ملیار كیلۆوات\سەعات .كارەبای هەیە لەماوەی ساڵێكدا. -5پرۆژەی سورچك -بازیكی: پرۆژەیەكی ئاودێرییەو توانای دابینكردنی ئ��اوی بۆ زیاتر ل��ە146 هەزار هێكتار زەوی هەیە.ئەم پرۆژەیە س ێ بەنداوی لەسەر دروستكراوە كە توانای عەمباركردنی ئاوییان دەگاتە 23ملیۆن م .3 -6پرۆژەی ئادیەمان: بۆ مەبەستی ئاودێری دروستكراوە، ل��ە پێنج ب��ەن��داو پێنج وێستگەی
میگاوات لە ماوەی ساڵێكدا. پرۆژەكانی سەرحەوزی روباری فورات: -1پ����رۆژەی دی��ج��ل��ە -ك��ی��رال كیزی: ئ��ەم پ��رۆژەی��ە پێكهاتووە ل��ەدوو بەنداوو دوو وێستگەی كارۆئاوی، ب��ەن��داوی یەكەم (دیجلەیە) توانای دابینكردنی ئاوی زیاتر لە 126هەزار هێكتار زەوی هەیەو وێستگەی كارۆ ئاوییەكەی ( )94میگاواتە.ئەم پرۆژەیە تایبەتە بەرهەمهێنانی وزەی كارەباو ئ��اودێ��ری ،ب��ەن��داوی دووەم (كیرال كیزی) تایبەتە بە بەرهەمهێنانی وزەو توانای دابینكردنی ( )110میگاوات وزەی كارەبای هەیە. -2پرۆژەی باتمان: ئ��ەم��ەش ب��ۆ ب���ەره���ەم هێنانی
ووزەو ئ���اودێ���ری دروس��ت��ك��راوە. ئەم پرۆژەیە توانای ئاودانی ()38 هەزار هێكتار زەوی هەیە ،وێستگەی كارۆئاوییەكەشی ( )198میگاواتە. -3پ���رۆژەی باتمان -سلوان- كارزان: بەمەبەستی ئاودێری دروستكراوە، دەتوانێت ()213هەزار هێكتار زەوی ئاوبدات .وێستگەی كارۆئاوییەكەی 300میگاوات. -4پرۆژەی كارزان ت��وان��ای ئ��اودان��ی ( )64ه��ەزار هێكتار زەوی كشتوكاڵی هەیە. وێستگەی كارۆئاوییەكەشی ()90 میگاواتە. -4پرۆژەی بەنداوی ئیلیسۆ: م���ەب���ەس���ت���ی دروس���ت���ك���ردن���ی دەستكەوتنی وزەی كارەبایە ،یەكێكە ل���ەپ���رۆژە گ��ەورەك��ان��ی رووب����������اری دی��ج��ل��ە، وێستگەی كارۆئاوییەكەی ( )1200مێگاواتە ،ئەم پرۆژەیە (50ك��م) دوورە لەشاری سیرتو (70كم) لەسنوری عێراق توركیا. -5پرۆژەی جەزیرە: ئەم پرۆژەیە (35كم) دوورە لەپرۆژەی ئیلیسۆ (40ك���������م) ل���ەش���اری ج��ەزی��رە ن��زی��ك سنوری توركیا سوریا ،وێستگەی كارۆئاوییەكەی دەگاتە ( 240م���ی���گ���اوات) لەساڵێكدا ،مەبەست لەم پرۆژەیە دابینكردنی ئاوە بۆ ( )102هەزار هێكتار زەوی. كۆی هەموو ئەم پرۆژانەی سەر حەوزی رووباری دیجلە ،لەتوانایدایە ئاو بۆ ( )558هەزار هێكتار زەوی دابینبكات ،توانای دابینكردنی وزەی كارەبای دەگاتە ( )2215میگاوات. سەرچاوەكان: * ف��ؤاد قاسم االمیر ،الموازنە المائیە فی العراق و أزمە المیاه فی العالم 2010.بغداد .ص.153 * گ����ـ����ۆڤ����اری س���ەن���ت���ەری لێكۆلینەوەی ستراتیجی.ژ،2.ساڵی یەكەم.تەموزی 1992. .ل21 * www.springerlink.com
* www.sciencedirect.com * www.tandfonline.com * en.wikipedia.org
ئا :هێمن ئیراهیم ئەحمەد
جیۆلۆجیا
27
بوومەلەرزەپلەو كاریگەرییەكانی بومەلەرزە بەواتای جوڵەی لەناكاوی زەوی دێت ،بەر چینەكانی دەكەوێت كە بەشێوەی شەپۆل لەرووبەرێكی فراوان باڵودەبێتەوە ،بوومەلەرزە بەشێوەیەكی بەردەوام هەیە لەهەناوی زەوی بەهۆی تەقینەوەكانی ناویەوە ،بەاڵم بەهۆی دووریو كەمی هێزەكەی ئەم جواڵنە هەموو جارێك ناگەنەسەر رووی زەوی ،ئەو زانستەی كە توێژینەوە دەربارەی بوومەلەزەو هۆیەكانیو كاریگەرییەكانی دەكات پێی دەڵێن (سیسمۆلۆجی) ( )seismologyبنەڕەتی وشەكەش لە ()seismoی یۆنانیەوە وەرگیراوە كە بەواتای زەوی لەرزین دێت. زانراوە بومەلەرزە بەپلەی (رێختەر) پێوانەدەكرێتو هەر پلەیەكیش تایبەتمەندی خۆی هەیە ،بۆیە پسپۆڕانی ئەو بوارە لیستێكی گشتگیریان ئامادەكردوە كە تێیدا هێزو پلەو كاریگەری بوومەلەرزەكان دەردەخات:
رێكان فیصل حەیدەری .بەكالۆریۆس لە جوگرافیادا. سەرچاوە :د.جودة حسين جودة ،معالم سطح االرض ،دار النهضة العربية ،1980،ص .169-167
تەکنەلۆجیا
28
راپۆرتێك دەربارەی پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندن لەبەشەكانی ( )ITزانكۆكانی كوردستاندا
ئ��ای��ا پ���ەی���ڕەوو پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی ب��ەش��ەك��ان��ی ( )ITل��ەزان��ك��ۆك��ان��ی كوردستاندا كۆنو بەسەرچوون یان نوێو سەردەمیین؟ ئایا ئەو بەرنامەو ئ��ام��رازان��ەی لەخوێندنی وان��ەك��ان��دا ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ت��اچ��ەن��د ت���ازەو ب��ەس��وودن؟ ئەو پێشنیارو هەنگاوانە ت بنرێت ت��اوەك��و چین ك��ە دەك��رێ � زانكۆكانمان لەگەڵ ئەو گەشەكردنە خێرایەی تەكنەلۆژیادا هەڵبكەن؟ ێ سەردار؛ مامۆستای زانكۆ الد لەبواری كۆمپیوتەردا باوەڕی وایە "()IT زانستێكی تازەو سەردەمییانەیە كە جیا لەزۆربەی زانستەكانی تر بەخێراییەكی زۆر بێوێنە بەبەردەوامی لەپێشكەوتندایە، بۆیە من دڵنیام زۆر زەحمەتە بتوانین لەگەڵ زانستی سەردەم بڕۆین ،بەاڵم ب��ەالی��ەن��ی ك���ەم دەب��ێ��ـ��ت بااڵنسێك وەرب��گ��ی��رێ �تو س��ااڵن��ە گ��ۆڕان��ك��اری لەبابەتەكانی خوێندندا بكرێت ،ئەمەش پەیوەستە بەبوونی ستافێكی باش ،بەاڵم ل��ەب��ەرئ��ەوەی لەسااڵنی ()2000ەوە كۆمپیوتەر وەك خوێندن لەالی ئێمە س��ەری ه��ەڵ��داوە تاسااڵنی ()2004
بەدواوە خوێندنی بااڵی نەبووە ،بۆیە ك��ەم��ی س��ت��اف ل��ەم ب����وارەدا یەكێكە لەكێشە هەرە گرنگەكان". ن��ەم��ام ع���زەدی���ن ،خ��وێ��ن��دك��اری ب��واری ( )ITبیروڕایەكی هاوشێوەی ه��ەی��ەو دەڵ��ێ��ت "راس���ت���ە زۆرب����ەی بەرنامەو پەیڕەوەكانی خوێندن كۆننو بەرنامەی باشترو بەسوودتر هەیە ،بەاڵم زانستەكە الی خەڵكو خوێندكاری ئێمە ت��ازەی��ە ،كەسانێكی زۆر كەم هەن بەباشیی شارەزابنو بتوانن وانەو بەرنامەی چاكترو ت��ازەت��ر بڵێنەوەو ل��ەب��ەرام��ب��ەردا خوێندكارێكی زۆرت��ر هەیە كە پێویستیان بەوەیە فێربكرێن، ئەمەش ئەركی وەزارەت���ی خوێندنی ب��ااڵی��ەو بەپێی ب��ەرن��ام��ەو تەكنیكی ت چارەسەری بكاتو خۆی دەتوانێ گرنگیو بایەخی زیاتربدات بەو كۆلێژو زانكۆیانەی تەكنەلۆژیای زانیاری تێدا دەخوێنرێت ،ئەویش بەهێنانی مامۆستاو كەسانی ش���ارەزا بۆ كوردستان یان ن����اردن����ەدەرەوەی خ��وێ��ن��دك��ار بەپێی پێویست ،هەروەها دابینكردنی تاقیگەی باشو هاوچەرخ".
ب����ەڕای د .ی����ەزن؛ س��ەرۆك��ی بەشی پرۆگرامسازی لەزانكۆی كۆیە، دەك��رێ��ت ل����ەرووی ك��ۆن �یو ت��ازەی��ی پرۆگرامەكانی خوێندنەوە ،بابەتەكانی ( )ITبكەین بەس ێ ب��ەش��ەوە :ئەو بابەتانەی كە پەیوەندییان بەچەمكو بابەتە بنەماییەكانەوەیەو سەرەڕای ئەم گەشەكردنە خێرایەش هەروەك خۆیان دەمێننەوەو گرنگن .ه��ەروەه��ا ئەو بابەتانەی دەبێت سااڵنە گۆڕانكارییان تێدابكرێت. ک ب��اب��ەت��ی ت��ر دەك��رێ��ت ه��ەن��دێ� زوو زوو گۆڕانكاری تێدابكرێتو تازەبكرێتەوە. د .یەزن؛ ئاماژە بەوەش دەكات كە ئەو پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندنانەی ل��ەب��ەش��ە ئ��ای��ت��ی��ی��ەك��ان��ی زان��ك��ۆك��ان��ی كوردستاندا دەخوێنرێت كۆن نییە ،بەاڵم ئەو تازەو سەردەمییەش نییەو دەبێت ێ بكرێنەوەو بەرەوپێش ببرێن. ن��و قورسە وشەی بەسەرچوو بەكاربهێنینو باشتروایە بڵێین گەشەكردنێكی خێرا هەیە وایكردووە ئەو كتێبو پرۆگرامانە زوو كۆنبن ،بۆیە دەبێت ب���ەردەوام
لەهەوڵی نوێكردنەوەیان بین. الڤە ئارامی خوێندكاریش پێیوایە ئ��ەو شتانەی دەیخوێنین تەنیا شتە سەرەتاییەكاننو ل��ەگ��ەڵ س��ەردەم��ی ئێستادا ناگونجێنو هەر ئەو زانستو زانیارییانەن ك��ە لەسااڵنی هەشتاو نەوەتەكان دەخوێنرا ،هەروەها دەڵێت "ڤێرژنی زۆرب��ەی ئ��ەو پرۆگرامانەی ئ��ەی��خ��وێ��ن��ی��ن ك���ۆن���نو ه��ەن��دێ��ك��ی��ان ێ ڤێرژنی بەسەرچوون لەكاتێكدا ئەتوانر نوێتری ئەو پرۆگرامانە بەكاربهێنرێت كە زۆر پێشكەوتووترو بەهێزترن ،بۆیە پێویستە مامۆستاكان هەردەم خەریكی خۆتازەكردنەوەو گ��ەڕان بن ب��ەدوای شتی نوێداو یارمەتی قوتابییەكان بدەن بۆئەوەی ب��ەدوای س��ەرچ��اوەی نوێدا بگەڕێن ،پێویستە قوتابییەكانیش هەمیشە لەهەوڵدابنو ب��ەدوای زانستی زیاترو نوێتردا بگەڕێن". رەوا رەوان��دزی؛ خوێندكارێكی ت��رەو بیروڕایەكی پێچەوانەی هەیەو دەڵێت "ئ��ەو بەرنامانەی دەخوێنرێ باشەو ئەتوانین بڵێین لەگەڵ سەردەمی ئێستادا دەگونجێو س��ەرەڕای كۆنیی
تەکنەلۆجیا ئ���ەو پ���ەی���ڕەوو كتێبانەی خوێندن، ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوەش��دا دەت���وان���ن س���وود بەقوتابی بگەیەنن ".هەروەها دەڵێت "تارادەیەك ئەو پرۆگرامو سۆفتوێرانەی ب��ەك��ار دەهێنرێن ك��ۆن دەب���ن ،ب��ەاڵم لەگەڵئەوەشدا هەر ئەو تەكنەلۆژیایەیە ت��ازەدەك��رێ��ت��ەوە ( )updateجاچی لەرووی دیزاین بێت یاخود لەرووی ناوەڕۆكو تایبەتمەندییەوە بێت ".رەوا پێشنیاردەكات كۆلێژو پەیمانگاكان ت��ازەت��ری��ن ئ��ام��ێ��رو ب��ژم��ێ��رو تاقیگەو پێویستییەكانی ( )ITدابینبكەنو مامۆستاكانیش بەشێوەیەكی ت��ازە وانەكانیان بڵێنەوەو بەرنامەو سەرچاوەی تازە بەكاربهێنن. لەالیەكی ترەوە مامۆستا شەهاب وەه��اب باوەڕیوایە كە رەنگە لەپاش واڵتانی رۆژئ��اواوە بین ،بەاڵم هێشتا ئێمە ل���ەزۆر واڵت��ان��ی ت��ر باشترین. ه��ەروەه��ا دەڵێت "ئ��ەگ��ەر بمانەوێت سااڵنە گۆڕانكاری لەپەیڕەوو پرۆگرامی خوێندن بكەین ،دەب ێ پێش هەموو شتێك لەقۆناغی سەرەتاییەوە دەستپێبكرێت". بەوتەی م.شەهاب لەقۆناغی یەكو دوو زۆرب��ەی وان��ەك��ان بنەڕەتییە كە پێویستە خوێندكار بیزانێتو هەموو ئەو زانیارییانە سوودی دەبێت .م.شەهاب گلەیی لەخوێندكاران دەكاتو دەڵێت "س����ەرچ����اوەی ب���اش لەئینتەرنێت دەستدەكەوێت ،ب��ەاڵم خوێندكاران تەنها پشت بەسالیدەكانی مامۆستا دەب��ەس��ت�نو هیچی ت��ر ناخوێننەوەو بەدوای ناگەڕێن". خ��وێ��ن��دك��ار ئ��اس��ك��ە ع��وس��م��ان لەگەڵ بیروڕاكەی م.شەهاب نییەو دەڵێت "كەمتر مامۆستاكان زەحمەت بەخۆیان دەدەن بە ڤێرژنە تازەكانی پرۆگرامە مەنهەجییەكان كۆرسەكان ت��ەواوب��ك��ەی��ن ،بۆیە ه��ەر لەدواترین ل��ەو پێشكەوتنە رۆژان��ەی��ەی لەدنیادا هەیە .زۆرترین كێشە ئەوەیە بەشی كۆمپیوتەر زۆر ئاڵۆزەو دەب ێ سیستەم بەجۆرێك بێت كە خوێندكار بخاتە ناو دنیاكەوە تا بتوان ێ لقێك بۆ خۆی بگرێت ،ئێمە هەمیشە لەدەرەوەی ئەو دنویایە زانیارییە گشتییەكانیو زانستە كۆنترەكانی دەخوێنین ،زۆر گرنگە وا ێ كە رۆژانە لەكەشی كۆرسكان بكر ئاگاداری بەرەوپێش چوونی ئەو زانستە بین كە ئێستا دەیخوێنین ،ئەگەروابێ ئەوا هەموو خوێندكارەكان چاوەڕێ ناكەن لەجیاتی ك��اری راستەقینەی خۆیان لەپۆستێكی حكومییدا لەپشت
كۆمپیوتەرێك دانیشن ،بەڵكو فێردەبن چ��ۆن خۆیان ل��ەو دونیا گ��ەورەی��ەی كۆمپیوتەرو ئینتەرنێت كاری تایبەتیو بزنسی خۆیان هەبێ". مامۆستا س��االر خ��دری��ش باس لەالیەنێكی ت��ری بابەتەكە دەك��اتو دەڵێت "ئەوەی گرنگە لەبەرچاو بگیرێت ئەوەیە كە ب��ازاڕی كار چی پێویستە، ئەوە بخرێتەناو پرۆگرامەكانی خوێندنی بەشەكانی ( ")ITلەدرێژەی قسەكانیشیدا ئاماژە ب��ەوە دەك��ات بەهۆی تازەیی بەشەكانی ( ،)ITتاقیگەكان سەرەتایینو گ��ش��ت پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی��ان ت��ێ��دا بەدیناكرێت ،هەربۆیە نەتوانراوە نوێترین سیستمی كارپێكردن (Operating )systemو بەرنامەو پێویستییەكانی ()networkو ()data baseو وانەكانی تر كاری لەسەربكرێت ،هەروەها رەخنە
كتێبی خوێندنە كۆنو بەسەرچووانە، ئێستاش ل��ەه��ەن��دێ��ك ل��ەزان��ك��ۆك��ان سیستمی كارپێكردنی (windows XP و )visual studio 6.0كە هەریەك لەبەرنامەكانی ( FoxPro 6وvisual basic 6و )C++ 6ئەگرێتەوە كە ئەمانە بەشێوەیەكی فەرمی لەالیەن كۆمپانیای ()Microsoftەوە بەكۆنو بەسەرچوو دانراونو زۆركەم بەكاردەهێنرێن ،بەاڵم هێشتا لەزانكۆكانی ئێمە دەخوێنرێن یان ئەو ( )editorو توواڵنەی تر كە بەكاردەهێنرێن یاخود ()versionی پرۆگرامەكان كە زۆر كۆنو لەدوانو جیاوازییەكان ج��اری وای��ە ئەگاتە دە س��اڵ كۆنتر ،ئەمە جگە ل��ەدام��اویو هەژاری تاقیگەكانی كۆمپیوتەر ،كە یان بەكارناهێنرێن یان ( )16كۆمپیوتەری تاقیگەیەك توانای یەك كۆمپیوتەری
لەالیەنی بەرپرس دەگرێتو دەڵێت "وەزارەتی خوێندنی بااڵ كەمتەرخەمە لە دابینكردنی پێداویستیو راهێنانی ك��ادی��ران��ی ( ")ITلەهەمانكاتدا ئەم پێشنیارانە دەخ��ات��ەروو بۆ گەیاندنی باشترینو نوێترین زانیاری بەقوتابی: .1دابینكردنی هێڵی ئینتەرنێت بۆ مامۆستاو قوتابی. .2دابینكردنی كتێبخانەی تازەو دەوڵەمەند. .3داب��ی��ن��ك��ردن��ی ت��اق��ی��گ��ەی پێشكەوتوو. .4ن���اردن���ی م��ام��ۆس��ت��ای��ان بۆ دەرەوەی هەرێم بۆ وەرگرتنی كۆرسو خولی تایبەت. .5هەوڵی نەبڕاوەی مامۆستاو قوتابی بۆ گەیشتن بەنوێترین زانیاری. خوێندكارێكی تر كە نەیویست ن��اوی باڵوبكرێتەوە؛ دەڵێت "زانكۆ ئ��ێ��م��ەی ژەه���ر خ����واردك����ردووە ب��ەو هەموو زان��ی��اریو بەرنامەو پەیڕەوو
نوێی ه��ەی��ە ،چەندین ج��ار لەكاتی تاقیكردنەوەكاندا كۆمپیوتەرەكانمان ج��ام ب���ووە ی��ا ری��س��ت��ارت ب��ۆت��ەوە. تاقیگەی تایبەت ب��ە ( networkو serverو )microprocessorو ئەوانەی تریش یا هەربوونیان نییە، یا حاڵیان لەمانەی تر زۆر خراپترە، هەر ئەوەندەی سەیری ئەو فیستیڤاڵو چ��االك��ی��ی��ان��ەی ب���واری ( )ITبكەین لەكوردستاندا ،یاخود ئەو پرۆژانەی بۆ تەواوكردنی زانكۆ پێشكەشدەكرێن، ب���ۆم���ان���دەرەك���ەوێ���ت ( )ITچ��ەن��دە دواكەوتوو و بێئاگایە لەپێشكەوتنی دونیا ".ئەم خوێندكارە بەشێكی زۆری هۆكاری ئەمانە ئەگێڕێنێتەوە بۆ كەمی زانیاریو دواكەوتوویی مامۆستاكانی ( )ITو داب��ڕانو بێئاگاییەكی زۆری��ان ل��ەم ب���وارەداو پێیوایە بەپێچەوانەوە خوێندكاری زۆر بەتواناو چاالك هەیە كە زۆر لەمامۆستاكانیان زیرەكترو پڕ زانیاریترو بەئاگاترن.
29
ئ��اك��ام ح��ەم��ەدی خوێندكاریش پێیوایە ( )ITو ()updateدوو شتن زۆر لە یەك نزیكن و هەمیشە پێكەوەن، بەاڵم الی ئێمە لێك دوورن .ئاكام دەڵێت" :هۆكاری سەرەكیش خراپی ئاستی مامۆستاكانە ،ب��ە رادەی���ەك كەسانێك كە لە ناو بازاڕ كار دەكەن زۆر لە مامۆستاكان باشترن ،بۆیە بە رای من پ��ەی��ڕەو و پرۆگرامی تازە سوودێكی نییە لەبەر ئاست نزمی مامۆستاكان .بۆ نموونە بە هیچ شێوەیە گرنگی بە بواری شارەزایی مامۆستاكان نادرێت و مامۆستای ( )logicوانەی ( )data baseئەڵێتەوە و كارەبا ( )programmingو بەمشێوەیە بێسەروبەرەییەك دروستبووە كە تەنیا خوێندكار تیایدا زەرەرمەندە .پەیڕەوو پرۆگرامەكانیش تەنها توێكڵەكەیان جوانەو سیلەبەسێكی پڕو باشیان هەیەو ناوەڕۆكیان ب��ۆشو بەتاڵە ،لەالیەكی تریش بۆشاییەكی گەورە هەیە لەنێوان ئ��ەوەی ئەخوێنرێتو ئ��ەوەی لەبازاڕ هەیەو كاریپێدەكرێت". ئاكام باوەڕی وایە گرنگییەكی زۆر كەم بە بواری ()securityئ��ەدرێ��ت و ێ زۆر كۆن و ئەوەی هەیە و دەخوێنر بێ سوودە .لەكاتێكدا لەدنیایی ئەمڕۆدا گرنگییەكی زۆر بە الیەنی ()security دەدرێ�����ت .ب��ۆی��ە پێشنیار دەك���ات بابەتەكانی ( hackو )securityبێتە پرۆگرامی خوێندنەوەو گرنگی تەواوی پێبدرێتو خوێندكار فێری هاك بێت بۆ فێربوونو خۆپاراستن نەك هێرشكردن. ئاكام زیاتر گرنگی ئ��ەم پێشنیارەی دەخاتەڕوو و ئاماژە بەوەدەكات ئێستا لەكوردستان یاساو زیندانی تایبەت بەتاوانەكانی كۆمپیوتەرو ئینتەرنێت ه��ەی��ە ،ب��ۆی��ە گرنگە خوێندكارانی ( )ITلەپێش هەموو كەسانی ترەوە ه��ۆش��ی��اری��ی��ەك��ی ب��اش��ی��ان ل��ەب��ارەی ئاسایشی كۆمپیوتەرییەوە هەبێت. هەروەها ئاكام پێشنیاردەكات گرنگی زیاتر بەبیرۆكەو تواناو داهێنانەكانی خ��وێ��ن��دك��اران ب��درێ �تو فیستیڤاڵو چاالكی زیاتربكرێت .بۆ پەیڕەوو بەرنامەكانی خوێندنیش پێشنیاردەكات گرنگی بەبوارەكانی مۆبایلو هەروەها بەرهەمەكانی ()Googleو()Apple و كۆمپانیاو تەكنەلۆژییەكانی تر ب���درێ���ت ،ه���ەروەه���ا ب��وون��ی وێ��ب سایتو باڵوكراوەی تایبەت بەهەواڵو زانیارییەكانی (")IT ئا :ئاوات كاكەمەند ،بڕیار عوسمان
جووڵە(و(�Driving Dynam
)ic Controlودۆخ�����ی(Eco
)Proب��ەپ��ێ��ی ب������ارۆدۆخ یەکێکیان هەڵبژێرێت ،وەک دی��ارە ئۆتۆمبیلەکە لەباری سێهەمدا سووتەمەنی کەمتر دەسووتێنێتو گ��ازی دوان��ە ئۆکسیدی کاربۆنی کەمتر بەرهەمدەهێنێت ،سووتەمەنی بەکارهاتوو لەدۆخی گونجاو ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ەدا ک��ەم��ت��رە ل���ە()١٠.٢ل���ی���ت���ر ب���ۆ ه��ەر
()١٠٠کیلۆمیتر رێگەبڕین. ف���رۆش���ت���ن���ی (BMW )M550d x Driveچەند م��ان��گ��ێ��ک��ی��ت��ر ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��او لەدواییدا لەهەموو ئەوروپا دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات ،ل��ەوان��ەی��ە ل��ەواڵت��ە یەککگرتووەکانی ئەمریکا ن��رخ��ەک��ەی ()٧١ هەزار دۆالر بێت. سەرچاوەAuto Blog :
ب ی ئ ێ م دەبلیو e v i r D x d M550
بی ئیم دەبڵیو مەکینەی ن����وێ����ی()N57Sی ل��ەچ��وار نموونەی نوێدا بەکارهێناوەو ئ���ەم م��ان��گ��ە لەپێشەنگای جینیڤ پیشاندەدرێت ،ئەم مەکینە دیزڵییە بێهاوتایە بۆ یەک لیتر قەبارەی سووتەمەنی ()١٢٥ئەسپی هەڵمی توانا بەرهەمدەهێنێت سیدانی نوێی (M550d )xDriveلە نەوەی پێنجەمی ک��ۆم��ەڵ��ەی()Mی ()BMW ە ،یەکێکە لەو ئۆتۆمبیالنەی کە لەم مەکینە بەهێزە سوود وەردەگ�����رێ�����ت ،پ��س��پ��ۆڕان
بڕوایان وای��ە ئەم ئۆتۆمبیلە بەهۆی پێکهاتە فیزیاییەکەی دەت��وان��ێ��ت باشترین س��وود ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی()N57Sب��ب��اتو ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا خێراییکەیی بگەێنێت بە ( )٣٠٠کیلۆمیتر لەکاتژمێردا ،هەڵبەت خێرایی ئ��ەم ئۆتۆمبێلە لەجادەکاندا ب���ەش���ێ���وەی ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی بۆ()٢٥٥کیلۆمیتر لەکاتژمێردا سنووردارکراوە. ئ��ەم مەکینە لەپێکهاتنی دانەیەک دوتوربویی ستاندەرو توربوچارجێرێکی بچووکتر دروستبووەو توربوچارجێرێکە
ک��ات��ێ��ک دەک���ەوێ���ت���ە ک��ار ک���ە م��ەک��ی��ن��ە دوت��ورب��ۆی��ی��ە گەورەکە لەزۆرترین توانای خۆییدا دەستی بەکارکردن کردبێت ،لەم کاتەدا هەردو بەشەکە بەشێوەی یەکپارچە دەکەوێتەکارو دەبێت بەهۆی ئ���ەوەی مەکینەکە بتوانێت لەدەورێکی کەمتردا توانای بۆئۆتۆمبێلەکە پ��ێ��وی��س��ت لەخێرایی ب��ەرز ی��ان کاتێک پێویستی ب��ەت��وان��ای ب��ەرز هەیە دابین بکات ،بەرزترین پەستانی بەرهەمهاتوو لەوەها
ب���ارۆدۆخ���ێ���ک���دا ژم�����ارەی سەرسووڕهێنەری ()٥٠.٨ ()psiه������اوت������ای������ی()٣.٦ ئەتۆمسفێرە. ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە کە م��ەک��ی��ن��ەک��ە ب��ەخ��والن��ەوەی ()٤٠٠٠ت�����اوەک�����و()٤٤٠٠ خ��ول ل��ەخ��ول��ەک��دا ()٣٧٦ ئەسپی هەڵمی توانا بەرهەم دەهێنێتو زەب��ری هێزەکەی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەک��ە ل�����ە()٢٠٠٠ ت���اوەک���و ( )٣٠٠٠خ��ول لەخولەکدا ()٧٤٠نیوتن متر
دەبێت ،هێزی بەرهەمهاتوو ل��ەالی��ەن ئ��ەم مەکینەوە بۆ گێرباکسێکی هەشت خێرایی دەگ���ۆازرێ���ت���ەوەو گەیشتن لەسفرە بۆ ()١٠٠کیلۆمیتر لەکاتژمێردا تەنها ()٤.٧ چرکەیی پێویستە. توانایێکیتری پێشبینیکراو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ێ دۆخ��ی س��پ��ۆرت ،س��پ��ۆرت پ�لاسو گونجاو لەگەڵ ژینگەدایە، شۆفیرەکە دەتوانێت لەنێوان سیستمی کۆنتڕۆلی داینامیکی
تەکنەلۆجیا
32
راوکردنی خێو
ئایا خێوەکان راودەکرێن ،خێوەکان توانیویانە بۆ جیهانی ئێمە بگەڕێنەوە؟ نهێنییەکی تر لەپشت ئەم وێنانەدا هەیە؟ ن���زی���ک���ەی ی�����ەک س���ەدەی���ە وێ��ن��ەگ��رت��ن ل��ەخ��ێ��وو ئ����ەڕواح دەستیپێکردووە ،ئەگەر سەیرێکی نێو ئیمێلەکانتان بکەن ،دەبینن لەم ساڵەنەدا ئەم پرۆسەیە روو لەزیادبوونەو لەوانەیە ئیمێلتان لەو رۆحو خێوانەی کە لەبەکگراوندی وێنە جۆربەجۆرەکاندا دەبینرێن پێگەیشتبێت ،راستی ئ��ەم شتانە لەچیدایە؟ ئایا خێوەکان توانیویانە بۆ جیهانی ئێمە بگەڕێنەوە یان نهێنیێکیتر لەپشت ئەم وێنانەدایە؟
وێ��ن��ە هەڵگرتن ل��ەئ��ەڕواحو خ��ێ��و ی���ەک س���ەدە ل����ەوەو پێش بەئامانجی هەڵخڵەتاندنی خەلکی ئاساییو مەشغولکردنی مێشکیان سەروسروشتییەکان بەچاالکییە هاتە ئاراوە ،بەاڵم بەدەرکەوتنی کامێرا دیجیتاڵییەکانو موبایلەکانو بەکارهێنانی ب��ەرف��راوان��ی میدیا کۆمەاڵیەتییەکان زۆر فراوانتر بووە. راوچیانی خێو بەباشی دەتوانن ئ��ەم تەکنەلۆژیایە بەکاربهێنن،
ب��ەت��ای��ب��ەت��ی م��وب��ای��ل��ە ه���ەرزان���ە کامێرادارەکان ،بەوتەی دیو وود لەئەنجومەنی لێکۆڵینەوەی زانستی دی��اردە نائاساییەکان ،ئەم ئامێرە باشترین ئامێرە بۆڕاوکردنی خێوە. ل��ەب��ەش��ێ��ک ل��ەم م��وب��ای�لان��ەدا هەندێک لێنز بەکوالیتی نزمەوە دان���راوە کە دەکرێت کاریگەری س��ل��ب��ی رون���اک���ی ج��ۆرب��ەج��ۆر دروستبکاتو لەکۆتاییدا وێنەکە لەپێشچاوی ئەوانەی کە نائاشنا بەم کاریگەریانە نین نائاسایی بهێتە
پێشچاو. لەالیەکیترەوە ل��ەم رۆژان���ەدا کە هەموو کەسێک دەسترەسی ب��ەئ��ام��ێ��رەک��ان��ی وێ��ن��ەگ��ری هەیە، وێنەی زۆر زیاتر لەچاو رابردوو دەگێریەت ،بۆیە هەمیشە دەکریت لەنێو ئەم وێنانەدا چەند وێنەیەک بدۆزیتەوە کە تاڕادەیەک نائاسایی بن ،وود دەڵێت؛ ئەگەر شەوێک بچنە نێو ک���ەالوەی���ەکو وێنەی ج��ۆرب��ەج��ۆر بگرن بەدڵنییاییەوە لەنێو وێنەکاندا شتی سەیر دەبینن.
تەکنەلۆجیا بۆئەوی تێبگەن تەکنەلۆژیایی ن��وێ چ��ۆن ی��ارم��ەت��ی راوچیانی خ��ێ��و ل���ەس���ەدەی ب��ی��س�توی��ەک��دا دەدات،ب����اپ����ێ����ک����ەوە س���ەرێ���ک ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک وێ��ن��ە ب��دەی��ن ،ئایا دەکرێت دوبارە بڕوا بەچاوەکانتان بکەن؟ تەنی ئەیسەری ئ��ەو خ��ێ��وەی ک��ە لەوێنەکەدا دەیبینن یەکێکە لەخۆشەویستترین خێوەکانی سەردەمی ڤیکتۆریا؛ ئەم خێوە لەوانەیە بەهۆی فالش ب��ەک��ی ب��ەش��ێ��ک��ی چ��ڕ ل��ەه��اوێ��ن��ە دروستبووبێت ،یان بەهۆی هەڵمی هەناسەوە دروستبووبێت ،بەکێشانی ج���گ���ەرەو ه��ەڵ��م��ی ه��ەن��اس��ەدان دەکرێت ئەم وێنەیە لەحەوشەی سەهۆڵبەستووی کلیسەو شوێنە سێحرییەکاندا دروستبکریت. گەردەلولێک لەناوەڕاستی وێنەدا یەکێکیتر لەوێنە نائاساییەکان بریتییە لەو گەردەلوولە زێوینەی ک��ە وادی����ارە وێ��ن��ەک��ەی ک���ردووە ب���ە دو ب����ەش����ەوە ،ک��ارن��اس��ان
دەڵ���ێ���ن ،ل���ەزۆرب���ەی وێ��ن��ەک��ان��دا پەتی دوربینەکە دەبێت بەهۆی دروستبوونی ئەم کاریگەرییە بەاڵم ه��ەر وێنەیەکیش دەب��ێ��ت بەجیا لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت. خێوی گڕگرتوو هاوێنەی کامێراکانی وێنەگری ل���ەچ���ەن���د ب���ەش���ی ش��ووش��ەی��ی دروستبووە ،ئەم بەشانە دەتوانن رون��اک��ی سروشتی ب��دەن��ەوە یان ب���ەرەو ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی کامێرا ب�ڵ�اوی ب��ک��ەن��ەوە ،ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا ه��ەن��دێ��ک تیشکی ک���زو خاڵی دروش������اوە ی���ان ه��ێ��ڵ��ی رون���اک لەوێنەکەدا دروستببێت. گۆی درەوشاوە ل��ەوێ��ن��ەک��ان��ی ن��اوەڕاس��ت��ی دەیەی( )١٩٩٠ئەم گۆ درەوشاویە دەرک�������ەوت ،زۆرب������ەی خ��ەل��ک وای��ان��دەزان��ی ئەمە بەهۆی هێزی خ���ێ���وەوە دروس���ت���ب���ووە ،ب���ەاڵم لێکۆڵینەوەکان پ��ی��ش��ان��ی��دەدات، ک��ە ئ��ەم گ��ۆ روناکییانە بەهۆی کاریگەری ت��ەپوت��ۆز ی��ان مێرو
دروس��ت��ب��ووە ،سیستەمی هاوێنە ل��ەزۆرب��ەی کامێرا کۆمپاکتەکانی ئێستا بەشێوەیەک دیزاینکراوە ناکرێت چڕببێتەوە لەسەر ئەو تەنانەی کە لەچەند سانتیمتری ک��ام��ێ��راک��ەدان ،ب��ۆی��ە ئ��ەو ت��ەپو ت��ۆزان��ەی دەک��ەون��ە ئ��ەم ناوچەوە ب��ەه��ۆی رون��اک��ی ف�لاش��ەوە دەب��ن بەگۆی درەوشاوە. خێوەکان ئ��ەگ��ەر ب��ەی��ارم��ەت��ی رون��اک��ی ف��ل�اش ل��ەپ��ش��ت پ���ەن���ج���ەرەوە وێنە هەڵبگیریەت ،تێپەڕبوونی روناکی لەشوشەوە هەندێک وێنە دروستدەکات کەپێی دەوترێت رۆحیبیبەر (،)Pepper›s ghost هەروەها روناکی فالش دەتوانێت ک���اری���گ���ەری زۆرت������ری ل��ەس��ەر وێنەکان هەبێت ،بۆنموونە ئەگەر ل���ەدەرەوەی فرێم هەندێک تەنی س��اف هەبێت ،دەک��رێ��ت بەهۆی دانەوە یان باڵوبوونەوەی روناکی ه��ەن��دێ��ک وێ��ن��ە ل��ەش��وێ��ن��ی دور دروس��ت��دەب��ێ��ت ،ک��ە ناسروشتی
33
دەردەک�����ەون ،ه��ەروەه��ا خێرایی ن��زم��ی ش��ات��ر دەک���رێ���ت ل��ەت��ەن��ی لەحاڵی ج��ووڵ��ەدا تەنی ئەیسەر دروستبکات. پاریدولیا ئ����ەگ����ەر ف��ی��ل��م��ی زێ��ه��ن��ی ج��وان()BEAUTIFUL MINDتان بینیبێت ،تێگەیشتن لەمەفهوومی پاریدولیا بۆتان ئاسانتر دەبێت، ئ��ەم وش��ەی��ە ب��اس��ی دی��اردەی��ەک��ی دەرون��ن��اس��ی دەک���ات ک��ە ل��ەودا هاندەرە نەناسراوەکانی هەستی کە زۆربەی کات بەشێوەی دەنگ یان وێنەن هەستپێدەکرێن ،لەراستییدا مێشکی ئێمە ه��ەوڵ��دەدات لەنێو نموونەکاندا ئەو شتانە بدۆزێتەوە ک��ە وات��ای��ان ه��ەی��ە ،رێ��ک وەک ک���ارێ���ک ج���ان ن���ش دەی��وی��س��ت بە لەپاڵ یەکدانانی ژم��ارەک��ان بیکات ،لەئاکامدا دەتوانیین لەنێو هەورەکاندا وێنەی مرۆڤ ببینیین، یان لەوینەکاندا روخساری خێو تەسەور بکەین. سەرچاوە :گۆڤاری New Scientist
34
فیزیا
تیۆری رێژەیی ئەنیشتاین؛ سەربەرزانە لەتاقیکردنەوەکە دەربازبوو ئەنیشتاین هەڵەی نەکردبوو؛ خێرایی بەرزتر لەخێرایی روناکی بوونی نییە
فیزیا توێژەرانی ئۆپێرا پەلەیانکرد توێژەرانی تاقیگەی ئوپێڕا کە لەئەیلوولی ساڵی رابردودا رایانگەیاندبوو بەڵگەیان الیە کە نوترینۆکان بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی دەجوڵێن ئێستا رایانگەیاندووە ،ئەم پێوانە لەوانەیە بەهۆی رودانی هەڵەی دەستی مرۆڤەوە بووبێت!. هەستەوەری ( )OPERAلەمانگی سیپتەمبەردا ،هەواڵی شۆڕشێکی زانستی راگەیاند ،هەواڵەکە ئەوەبوو نوترینۆی خێراتر لەخێرایی روناکی دۆزراوەتەوە ،ئەگەر ئەمە بسەلمایە واتای ئەوەبوو حوکمڕانی تیۆری رێژەیی ئالبێرت ئانیشتاین لەسەر فیزیایی نوێ کۆتایی پێهاتووە( بۆ زانیاری زیاتر سەیری لڤینی زانستی ژمارە( )٩و زانستی نوێ ژمارە ()١٠و( )١١بکە). ئێستا وادیارە ،ئەم دۆزینەوە گەورەیە لەجیاتی ئەوەی ببێت بەهۆی گۆڕانی یاساکانی فیزیا ،دەبێت بەهۆی ئەوەی چاودێری زیاتر لەسەر ئامێرەکانی فیزیا بکرێت ،چونکە ئێستا باس لەهەڵەی مرۆڤ دەکرێت کە بووە بەهۆی رودانی ئەو ئەنجامە سەیرە. کۆتایی ئەنیشتاین لەمانگی سیپتامبەری ساڵی راب���ردودا ،توێژەرانی تاقیگەیی ئۆپێرا هەندێک داتایان کۆکردبوەوە کە پیشانیدەدا ئەو نوترینۆیانەی کە لەتاقیگەیی سێڕن لەنزیکی سویسڕا بەرهەمدێنو دوایی پێوانی رێگەیی نزیکی ()٧٣٠ کیلۆمیتەر دەگەن بەهەستەوەری نەتەوەیی گرانساسۆ لەئیتالیا)٦٠( ،نانۆ چرکە خێراتر لەخێرایی روناکی دەگەنە مەقسەد ،واتا ئەگەر لەجیاتی نوترینۆ گورزەیەکی روناکی بنێردرایەت ()٦٠نانۆچرکە درەنگتر دەگەیشتە ئەو شوێنە. بۆ هەندێک کەس ئەمە ئەنجامە وەک شەپاڵخەیەکی گەورەبوو لەتیۆری رێژەیی ئانیشتاین ،ئەم تیورییە دەڵێت هیچ تەنۆلکەیەک ناتوانێت بەخێرایی خێراتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت ،ئەگەر ئەم تاقیکردنەوەیە راستبووایەت بەواتای ئەوەبوو هەموو تاقیکردنەوەکانی سەد ساڵی پێشوو لەسەر رێژەیی تایبەت هەڵەبوو. دووبارە ریشاڵە بینایی ()Optical Fiber لوکا ستانکۆ ،یەکێک لەو پانزدە کەسەی گروپی()١٦٠کەسی ئۆپێرا کە واژۆی لەسەر ئەنجامە سەرەتاییەکان نەکرد ،چونکە بەبڕوایی ئەو ئەنجامەکان زیاد لەئەندازە سەرەتایی بوو ،ئەو دەڵێت؛ ئەگەر ئەم هەڵەیە بسەلمێندرێت بەدڵنیاییەوە بەهۆی هەڵەی مرۆڤە ،من هەوڵمدا تێیانبگەێنم کە تۆزێک زیاتر ئاگاداربن. ژمارەیەکی زۆر لەفیزیاییەکان گومانیان لەم ئەنجامە هەبوو ،بەاڵم وادەهاتە پێشچاو پێوانەکان وردی زۆری تێدایەو ئاستە ئامارییەکەی بەرزە، بەاڵم بەپێی ئەو راگەیاندنامەی لەالیەن گروپی ئۆپێراوە لە()٢٣مانگی فیبریوەری لەسەر ماڵپەڕی ناوەندی سێڕن()CERNباڵوکراوەتەوە ،ئەگەری بوونی دوو کێشە لەتاقیکردنەوەکەدا دۆزراوەتەوە ،هەروەک چۆن ژمارەیەکی زۆر لەزانایانی فیزیا گومانیان لەسەر ئەنجامەکانی ئەم تاقیکردنەوەیە هەبوو، هەردوی کێشەکان دەگەڕێتەوە بۆبەکارهێنانی سیستمی شوێندۆزینەوەی
35
جیهانی()GPSبۆ هاوکاتکردنی کاتژمیرە ئەتۆمییەکانی ه��ەردو سەری رێچکەکە .یەکەم ،تێپەڕبوونی کات لەکاتژمێرەکان لەنێوان گەیشتنی سیگناڵی سنکرۆنکەرەکە دەبێت لەبەرچاو گیرابا ،بەاڵم ئێستا ئوپێرا دەڵێت لەوانەیە ئەم کارە بەڕاستی ئەنجامنەدرابێت ،دووهەم ئەگەری بوونی بەستنەوەیەکی کێشەدار لەنێوان سیگناڵی ()GPSو کاتژمێری سەرکی ئۆپێرا هەیە ،هەروەها جگە لەئەگەر خراپبوونی ریشاڵە بینایی ،ئەگەرێکیتریش هەیە ئەویش ئەوەیە لەوانەیە نوترینۆکان تەنانەت خێراتر ل��ەوەی کە لەتاقیکردنەوەکانی پێشتردا پێشبینیکراوە جووڵە بکەن!. ئەگەری هەڵەی دووهەم دەگەڕێتەوە بۆ لەرەلەرکەرێک بۆلێدانی لەیبلی کاتی بۆ سنکرونکردنی ()GPSەکان بەکاردەهات ،بەپێی راگەیاندننامەکەی گروپی ئۆپێرا ،هەڵەی ئەم لەرەلەرکەرە دەبێت بەهۆی هەڵە لەبەراوردکردنی کاتی سفری نوترینۆکانو زیادتر ئەژمارکردنی کاتەکە ،بەواتاێکیتر لەوانەیە نوترینۆکان خێراتر لەوەی کە راگەیاندراوە جوڵەیان کردبێت ،ستانکۆ دەڵێت؛ ئێمە لەسەر پایەداری کاتبەندییەکە بەتەواوەتی دڵنیا نیین. سەرچاوەێکی نەناسراو یەکەم جار هەواڵی بوونی هەڵەیی بە ساینس ئینسایدەر هەرلەرۆژی()٢٣ی مانگی فیبرەوێری راگەیاند ،بەپێی راپۆرتەکە لەوانەیە بەستنەوەی هەڵەی ریشاڵە بینایی ،هۆکاری سەرەکی لەسەر دروستبوونی ئەم()٦٠نانۆ چرکەدا بێت. راگەیاندنی فەرمی ئۆپێرا ،بەاڵم هێشتا ناڕوونی تێدایەو دەڵێت لەوانەیە دوو سەرچاوە بۆ هەڵە لەهەر دوو سەری رێچکەکە بوونی هەبێتو هێشتا خەریکی کارکردن لەسەر ئەوە ،یەکەمیان پەیوەندیدارە بە لەرەلەر کەرەکە کە بۆبەرهەمهێنانی لەیبڵە کاتییەکان لەنێو سنکرۆن سازی()GPSبەکاردەهێنراو خاڵی دووهەمیش پەیوەندیدارە بە بەستنەوەی ریشاڵە بینایی کە سیگناڵی ()GPSدەرەک��ی دەبەستێتەوە بە کاتژمێری سەرەکی ئۆپێرا .لەدرێژەی راگەیاندنامەکەدا بەڵێن دراوە لەساڵی()٢٠١٢دا جارێکیتر تاقیکردنەوەکە دوباربکەنەوەو راپۆرتێکی تەواو لەسەر هەڵەی تاقیکردنەوەکەی ساڵی رابردو باڵوبکەنەوە. ک��ارن هانتر یەکێک لەئەندامەکانی ئۆپیرا لەزانکۆی هامبۆرگ لەمبارەوە دەڵێت؛ گروپەکە بڕیاریداوە لەئێستادا زۆر باسی وردەکارییەکان نەکات،چونکە دەبێت دووبارە لێکۆڵینەوە لەسەر هەموو شتێک بکەینو جارێکیتر دۆزینەوەکانمان بەتەواوەتیو وردی زیاترەوە باڵوبکەینەوە. وتەبێژی سێڕن ،جیمز گیلیز هۆشیاری دەدات کە هێشتا واڵمەکان بەتەواوەتی روون نیین ؛ئەگەر زۆرە بەاڵم هەتا لێکۆڵینەوەی زیاتر نەکرێت ناتوانیین دڵنیا بیین. تاقیگەیتریش تاقیکردنەوە لەسەر نوترینۆکان دەکەن ،کە یەکێکیان بریتیە لەتاقیکردنەوەی()MINOSلە تاقیگەی فرمی لەباتاویای ئیلینیوز ،بڕیارە ئەم تاقیگەیە تاقیکردنەوە لەسەر گورزەیەکی نوترینۆ بکات کە لەمینۆسوتاوە دێت. بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەسایتی گۆڤاری نیوساینتستو سایتی ناوەندی سێڕن وەرگیراوە
36
ژینگە
خواردەمەنی خوداکان
اکاو بەکاردەهێنێت، سەدان ساڵە مرۆڤ ک چارەسەرو سیحربازی ەنانەت ئەم مادەیە بۆ ت ە ەی خوازیاری بۆ ئەم ماد ەکانی کاکاو نەکرێت، م اڵ ە بەکاردەهێنرێت ،ب پارێزگاریکردن لەدرەخت ە ل ر دە بەرزە کە ئەگەر بی ش بەخەڵکی بکەین. لەئێستادا هێن نێت بۆئەوەی پێشکە هاتوودا چوکلێت نەمێ لەوانەیە لەدا
ژینگە مایاکان بەکاکائۆیان دەگوت خواردەمەنی خوداکان ،کوباییەکان لەسەدەی نۆزدەهەمداو لەدواییدا ئەمریکاییەکان لەکاکائۆ وەک بزوێنەر سوودیان وەردەگ��رتو ب�����ڕوای�����ان واب�������وو ه���ەرس���ی خ��واردەم��ەن��ی ب��ۆ گ���ەدە ئاسان دەک���ات .ش��اع��ی��رەک��ان وەسفی کاکائۆیاندەکرد وەک مادەیەک ل���ەدەرەوەی سروشتو خەلکی ئ��اس��ای��ی چ��ەن��دی��ن س��اڵ��ە وەک��و دیاری دەیبخشنەوە. ب��ەپ��ێ��ی ژم���ارەک���ان س��ااڵن��ە ن���زی���ی���ک���ەی ()٩٠م����ی����ل����ی����ارد دۆالر ب��ۆک��ڕی��ن��ی چ��وک��ل��ێ��ت ت��ەرخ��ان��دەک��رێ�تو گ��ەش��ەی ئەم بازاڕاە ب��ەردەوام لەزیادبووندایە، ب��ەاڵم ب��ارۆدۆخ بۆ درەختەکانی ک���اک���ائ���ۆ زۆرب���������اش ن��ی��ی��ە، ئ��اف��ەت��ی رووەک����ی ج��ۆرب��ەج��ۆر، م��ش��ەخ��ۆرەک��ان ،دەستنەکەوتنی پ���ەی���ن���ی گ���ون���ج���او ل���ەالی���ەن وەرزی�����رەک�����ان�����ەوەو ت��ەن��ان��ەت گ��ۆڕان��ک��اری ک��ەش��وه��ەوا ئ��ەم درخ��ت��ان��ە ل��ەن��او دەب���ات ،ئەگەر توێژەران بۆ باشترکردنی رەگەزی درختەکانو فێرکردنی وەرزێرەکان بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ ئافەتەکانو ئ���اودێ���ری راس����ت ن��ەج��ووڵ��ێ��ن لەوانەیە لەسەدەکانی داهاتوودا چوکلێت بنبڕ ببێت. مێژووی چوکلێت لە()٥٠٠ساڵ لەوەو پێشەوە تاوەکو ئێستا گ��ەل��ی م��ای��ا دان���ە تاڵەکانی کاکائۆیان دەکوتاو بە بەکارهێنانی ئ��او ،ڤانیلو بیبەرو بەهاراتییتر ج����ۆرێ����ک خ�����واردن�����ەوەی�����ان دروس��ت��دەک��رد ک��ە تایبەت بوو بەهەندێک ئاستی کۆمەاڵیەتی ب����ەرز ،زۆرت����ر ل��ەج��ێ��ژن��ەک��انو رێ����ورەس����م����ە ئ���ای���ن���ی���ی���ەک���ان بەکاردەهێنرا .دانەکانی کاکائو لەناوچەی پانوبەرینی ناوەندی ئەمریکا وەک��و دراو بۆ س��ەودا بەکاردەهات. ساڵی ()١٥٠٢ کریستف کلۆمب لەچوارەمیین سەفەری بۆ دۆزی��ن��ەوەی ناوچە نوێیەکان ل��ەدورگ��ەی هندوراس ئەم خواردنەوەیەیی بینی بەاڵم چ��ون��ک��ە ب��ەدوای��ی زێ���ڕو زی��ودا دەگ���ەڕا زۆر گرنگی بەکاکائۆ نەدا.
هێرناندو کورتس حەڤدە ساڵ دواتر لەدیدار لەگەڵ مونتەزوما، ئ���ەم���پ���رات���ۆری ئ���ەزت���ک ل��ەم خواردنەوەوەیەیی کە پێکهاتەیەک ب����وو ل��ەک��اک��ائ��ۆ،ه��ەن��گ��وی��نو ب��ەه��ارات��ی ج��ۆرب��ەج��ۆرو ڤانیل بوو خواردبووەوە ،بۆیە لەساڵی ()١٥٢٨دا دانەکانی کاکائۆی ل��ەگ��ەڵ ئ��ام��ێ��ری وردک��ردن��ی��ی��دا لەگەڵ خۆییدا بۆ ئەوروپا هێناو بەهەندێک گ��ۆڕان��ک��اری توانی ل��ەگ��ەڵ چێژی ئەوروپییەکاندا رێکی بخات ،لەگەڵ زیادبوونی ش��ەک��رو ه��ەرزان��ب��وون��ی��ی��دا ئ��ەم قۆناغانە زۆر ئاسانتر بوویەوە. سەدەی هەژدەهەمی زایینی بۆ سەدان ساڵ کاکائۆ وەک مادەیەکی دەرمانی بۆچارەسەر ب���ەک���اردەه���ێ���ن���را،ل���ەس���ەدەی هەژدەهەمدا زۆر لەعەتارەکان کە یەکێک لەوان بندیکت ئارنۆڵد ب��وو ئ��ەم م��ادەی��ان ل��ە نیوهیون دەف��رۆش��ت ،ئارنۆڵد پێشئەوەی لەجەنگی سەربەخۆیی ئەمریکادا خیانەت لەهاوڕێکانی بکات، لەساڵی ()١٧٦٥دا مادەیەکی دەرمانی لەتێکەڵکردنی کاکائۆو رازیانەو شەکر دروستکردبوو کە بڕوایی وابوو کاریگەری ئەرێنی لەسەر تەندروستی لەشو دەرون دادەنێت .هەروەها بەڵگەی زۆر لەبەردەستدایە کە پیشانیدەدات لەشەربەتی کاکائۆ بۆ سێحربازی لەواڵتەکانی کوباو غواتماال س���وود وەرگ���ی���راوە ،ت��ەن��ان��ەت چیرۆکێک هەیە کە قەشەیەک ب��ەب��ێ��وەرگ��رت��ن��ی دان���ەی کاکائۆ ئامادە نەبوو گوێ لەدانپذاناکانی ئیماندارەکان بگرێت. سەدەی نۆزدەهەم ل���ەس���ەدەی ن���ۆزدەه���ەم���دا، پ����ێ����چ����ان����ەوەی چ��وک��ل��ێ��ت ل�����ەزەرفو پ��اک��ەت��دا بۆپێدانی دی��اری دەستیپێکردو دوای��ی بەرهەمهێنانی بێن بێن- چوکلێتێک بەکرێمەوە- ب��ازارێ��ک��ی گ��ەورەی��ی پ�������ەی�������داک�������رد. س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش��ە ب����زان����ی����ی����ن ل����ەو س��ااڵن��ەدا کڕیینو ب����ەدی����اری����ب����ردن����ی چ����وک����ل����ێ����ت زۆر
بەرفراوانبوو،تەنها پیاوانیش بۆیان هەبوو بیکڕن. دەیەیی ١٨٢٠ خ�����واردن�����ەوەی چوکلێت تاوەکو ڤۆن هاستن ،کیمیازانی ه��ۆڵ��ەن��دیو ب��اوک��ی ل��ەدەی��ەی ک����ارخ����ان����ەی ()١٨٢٠دا بەرهەمهێنانی چوکلێتی خۆیان کردەوە تەنها خواردنەوەی تایبەت بەخەلکی چینی بەرز لەئەوروپای رۆژهەاڵت بوو .ئەوان توانییان بەبەکارهێنانی پرسی هیدرۆلیکی کە دایانهێنابوو تاوەکو ()%٥٠ ل��ە ک��ەرە کاکائۆ جیابکەنەوەو بیکەن بەتۆزێکی نەرم کە ئاسانتر ل��ەئ��اودا ح��ەڵ دەب��ێ �تو خێراتر ه��ەرس دەبێت ،ک��ەرە کاکائۆی ج���ی���اک���راوەش ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی دواییدا بۆ بەرهەمهینانی چوکلێت بەکاردەهێنرێت .ئێستاش ئەو مادە تفتانەی هاستن بۆزیادکردنی شیتەڵبوونەوە لەئاودا بەکاریهێنا، لەم تەکنەلۆژیادە بەکاردێت. ساڵی ١٩٠٥ ف���ان���ی ف����ارم����ر ل��ەک��ت��ێ��ب��ی خواردەمەنیو «بەرهەمهێنانی شیرینی ب��ۆ ن��ەخ��ۆش��ەک��ان ئەو ک��ەس��ان��ەی ب���ەرەو چاکبوونەوە دەچن» ،پێشنیار دەکات کاکائۆو چوکلێت بۆچارەسەری ئازاری ب��چ��وک��ی
37
ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت. ئ�����ەو ت���ەن���ان���ەت پ��ێ��ک��ه��ات��ەی خواردەمەنییەکانی شیکارکردو ئەم کارەی بەشێوەیەک بەوردی ک����رد ک���ە ئ��ێ��س��ت��اش ج��ێ��گ��ەی متمانەیە. ساڵی ١٩١١ چوکلێت بەشێک لەبەشە خواردەمەنییەکان دۆزەرەوەکانی ج���ەم���س���ەری ب����اش����ور ب����وو. رون��اڵ��دئ��ام��ون��س��نو رۆب��ێ��رت ئیسکات کە تۆزێک دوای��ی ئەو گەشتیان بەرەو جەمسەری باشور ک��رد ،ه��ەردوک��ی��ان لەنێو بەشە خواردەمەنییەکانیاندا چوکلێت ب���وون���ی ه����ەب����ووە .ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠١دا پارچەیەک چوکلێت کە لەگەشتێکی شکەستخواردوو بەرەو جەمسەری باشور مابوەوە ل��ەم��ەزادێ��ک��دا بەنرخی ()٦٨٦ دۆالر فرۆشرا. لەئیمڕۆدا چ��ێ��ژی م��رۆڤ��ەک��ان��ی ئیمڕۆ لەئێستادا چوکلێتی تاڵی زیاتر الپەسەندە هەرئەمە بووە بەهۆی ئەوەی لەگەڵ ئەوەی بەکارهێنانی چوکلێت لەبیست ساڵی رابردودا بەڕێژەی ()%٢زیادبکات بەاڵم بەکارهێنانی کاکائۆ زۆر زیاترە. لەم بیست ساڵەدا بەکارهێنانی چوکلێت ب��ەت��اڵ��ی م��ام��ن��اوەن��دو چوکلێتی تاڵ()%١٥زیاد بووە.
38
ژینگە ساڵی ( )٢٠١٢لەالیەن نەتەوەیەکگرتووەکانەوە وەکو ساڵی نێودەوڵەتی دابینکردنی وزەی پایەدار بۆ هەمووان ناوزەدکراوە، لەم ساڵەدا گرنگی دەدرێت بەسەرچاوەکانی وزەی پاکو نەهێشتنی هەژاریو پارێزگاری لەژینگە، گۆڤاری زانستی نوێ بۆ نرخاندنی ئەم ناولێنانانە پێشوازی لەنووسینی هەموو قەڵەمە زانستییەکان لەمبارانەوە دەکات.
با مرۆڤ بەسروشت ئاشتبکەینەوە
ژینگە (ل������ەس������ەرەت������ادا م�����رۆڤ ه��ەم��وو ه���ەوڵو کۆششی خۆی خستۆتەگەڕ لەپێناوی پاراستنی خ�����ۆیو ئ���ەن���دام���ان���ی خ��ێ��زان��ی لەترسی ت��وورەب��وون��ی کارەساتە سروشتیەکان ،ئاخۆ کەی بێتو ئێستاکە م���رۆڤ ل��ەم رۆژگ���ارە پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��خ��وازەدا س��روش��ت خ��ۆی بپارێزێت لەترسی هەوڵە بێووچەکانی مرۆڤ کەوا کەوتۆتە وێ����زەی س��روش��ت��ی دەووروب�����ەر ب��ێ گ��وێ��دان��ە ه��ی��چ ب��ەه��ای��ەک��ی مرۆڤایەتی لەپێناو پڕکردنەوەی پێداویستیەکانی ژیان). م��رۆڤ وەک بوونەوەرێکی زی��ن��دووی ئ��ەم زەمینە ب���ەردەوام ل��ەه��ەوڵ��ی ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن داب����ووە لەنهێنیەکانو جوانی سروشتو ئ��ەو ژینگەیەی کەتێدا ژی���اوە. بێگومان کلتورو دابو نەریتی هەرناوچەیەکیش رەن��گ��دان��ەوەی ب���ارودۆخ���ی ژی��ن��گ��ەی سروشتی ناوچەکەیە .زانایان هەرلەکۆنەوە لەکاریگەری ئاوهەواو رەگەزەکانی ت���ری س��روش��ت��ی��ان ک��ۆڵ��ی��وەت��ەوە ک���ە چ����ۆن ک���اری���گ���ەری ه��ەی��ە ب��ەس��ەر چۆنیەتی ک��اروک��ردەوەو بیرکردنەوەیدا. بیریاران چ دەلێن دەربارەی بارودۆخی ئاووهەواو کاریگەری لەسەر کایەکانی ژیانی مرۆڤ: زان����ا (ب��ت��ل��ی��م��وس) دەل��ێ��ت (ئاووهەوا کاریگەری زۆری هەیە لەسەر رووەکو گژوگیاو مرۆڤ وە لەسەر هەڵسوکەوتو باری ئابووری شێوەی لەشیو زمانیشی وە گ��ۆی زەوی داب���ەش ک��ردوە بەچەند بەشێک وەک هەرێمی باکور کە ناوەراستی ئەوروپایەو هەرێمی باشوور سودانو میسرو وە هەرێمی ناوەراست ئاووهەواکەی مامناوەندە خاکەکەشی جیاوازە تۆبۆگرافیەکەشی جیاوازە ئەمەش وایکردووە کە مرۆڤەکان بااڵبەرزو زیرەک بن) زان����ا (ه����ی����رۆدۆت) دەڵ��ێ��ت (م���رۆڤ ب��ەره��ەم��ی ئ��اووه��ەوای��ە بەڵگەش بۆ ئەمە بریتی یە لە: -1ئ�����اووه�����ەوای ی��ۆن��ان وای���ک���ردووە ک��ەی��ۆن��ان الن��ک��ەی ش��ارس��ت��ان��ی��ەت ب��ێ �تو رووب���اری نیلیش ب��ۆت��ە ه��ۆی دەرک��ەوت��ن��ی واڵتی میسر .
-2رۆم���ان���ەک���ان گ��رن��گ��ی جوگرافیایان ب��ەرەو گەشەپێدانی باری شارستانی خۆیان برد وەک کردنەوەی رێگای تازە و تەالری گ��ەورەو هەروەها ئاماژەیان بەوە ک��ردووە کە ئاووهەوا کاریگەری گ���ەورەی ه��ەی��ە ل��ەس��ەر م��رۆڤو چۆنیەتی هەڵسوکەوت کردنی. زان��ا (سترابۆن) وای دان��اوە کەناوچەی یەکسانی بەهەرێمی ی���ەک���ەم ش��وێ��ن��ێ��ک��ی ش���ی���او نیە بۆژیانی م��رۆڤ ب��ەه��ۆی خراپی ئ���اووه���ەواک���ەی ،س��ەرک��ەوت��ن��ی ئیمپراتۆریەتی یۆنانی گەراندەوە بۆ باری باشی ئاووهەوا ،دەلێت ت��ۆب��ۆگ��راف��ی��ا ل��ەگ��ەڵ ک��اری��گ��ەری ئاووهەوا وای لەئیتالیا کرد ببێتە زلهێزترین دەوڵەت . زان�����ا (ب��ت��ل��ی��م��ۆس) چ��ەن��د بیرورایەکی جوگرافی دان��اوە کە جیهانی داب��ەش ک��ردووە بۆ ()7 هەرێمی ئ��اووه��ەوای��ی کەبریتین لە-: -1ه��ەرێ��م��ی ( )1،2دای��ن��ا بەهەرێمی زۆر گەرم. -2ه��ەرێ��م��ی ( )6،7دای��ن��ا بەهەرێمی زۆر سارد. -3هەرێمی ( )3،4،5داینا بەهەرێمی مامناوەند. دەیوت ئەو مرۆڤانەی لەناوچە گەرمەکان دەژین رەشن و لەرووی شارستانیەوە دواک��ەوت��وون،ب��ەاڵم م���رۆڤ���ی ن���اوچ���ە ئ��اووه��ەوای��ی��ە مامناوەندییەکان مرۆڤی لێهاتوون لەتواناییدا. هەروەها دانیشتوانی جیهانی دابەش کرد بەپێی خۆرهەاڵت و خۆرئاوا ،بڕوای وابوو دانیشتوانی خۆرهەالت زۆربەی سیفەتەکانیان سیفەتی خۆرەو بەاڵم دانیشتوانی خۆرئاوا سیفەتیان وەک سیفەتی مانگە. کتێبی (ئەرستۆ) یەکەمین کتێبە دەرب��ارەی بارودۆخی گۆرانکاریە کەشیەکان بەشێوەیەکی راستەقینە، (ئەبوقرات) 400پ.ز .کتێبێکی نووسیوە دەربارەی پەیوەندی نێوان ب��ارودۆخ��ە کەشیەکانو م��رۆڤو ئاسمان (هەواو ئاوو شوێن) . یەکەم ساتی تێڕامانی مرۆڤ لەدەوروبەر گۆرانکارییە سروشتیەکان بوون: ب��ەردەوام��ب��وون��ی گۆرانکاریە
کەشیەکانیش بەدرێژایی مێژووی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ج��ێ��گ��ای ت��ێ��رام��ان و ب��ی��رک��ردن��ەوەی م���رۆڤ ب��وون ب���ەدرێ���ژای ک��ات ل��ەس��ەر رووی ئ���ەم ه��ەس��ارەی��ە ،وەک دی���اردە سروشتیەکانی باران بارینو هەورە ت��ری��ش��ق��ەو چ��ەخ��م��اخ��ەو الف���اوو رەشەباو هۆکارە توندوبەهێزەکانی ت��ری ئاووهەوایەکان ،م��رۆڤ بۆ هەست کردن و کپکردنەوەی ئەم دیاردانە بەتوورەبوونی خواوەندی خۆی زانیوە لەبەرامبەردا مرۆڤی س��ەرەت��ای��ی پ��ەن��ای��ان ب��ردۆت��ە بەر پاراستنو پارانەوەی ئەم دیاردانە بەشێوەیەکی رێ و رەسمی ئاینیو ش��ی��ک��ردن��ەوەی��ان ب��ە شێوەیەکی ئەفسانەییو خورافی. مرۆڤ سەرەتای ژیانی بەچاوێکی پیرۆزە دەیڕوانیە سروشت: وات��ا م��رۆڤ چ��االک��ی ژیانی رۆژانەی بریتی بووە لە چۆنیەتی م���ام���ەڵ���ەک���ردن ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ە س��روش��ت��ی��ەک��ەی خ���ۆی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم��ەش��دا بەچاوێکی پ��ی��رۆزەوە دەیڕوانیە دەوروب��ەری ژینگەکەی خ���ۆی ک��ەس��ەرچ��اوەی ئیلهامو چ��ۆن��ی��ەت��ی م��ام��ەڵ��ەک��ردن��ی ب��ووە لەگەڵیداو هەروەها لەگەڵ روودانی کارەساتی هەورە بروسکە مرۆڤی چاخی سەرەتایی کە بێ بەری ب��ووە ل��ەه��ەم��وو لێکدانەوەیەکی زانستیو مەعریفی ئەوەی خستۆتە پ���اڵ ک��ەب��وون��ی ئ���ەم رووداوان����ە پەیوەستن بەتورەبوونی خواکانیان لەئەنجامی خ��راپ بەکارهێنانی ئەو ژینگەی کەتێدا دەژین.دواتر مرۆڤ رۆژ ب��ەرۆژ زیاتر ئاشناتر دەبوو بەالیەنە تاریکەچوغزەکانی سروشتی دەوروب����ەری ک��ە ببوە م���ای���ەی ئ��ی��ل��ه��ام��ی ک���ارەک���ان���ی، لەگەڵ ئەمەشدا م��رۆڤ هەمیشە پابەندبووە بەو رێنمایە ژینگەیانەی کەخودی خۆی دایهێناون بێ هیچ سەرپێیەک ،بۆیە مرۆڤی سەرەتایی ئ��ەو ک��ات هەمیشە لەدونیایەکی پڕئەفسوناویو پڕمەترسیدا ژیانی بەسەر دەبرد هەمیشە رووداوەکانی چ���واردەوری خۆی کە لەتوانای خۆی بەدەربوون بەپیرۆزو تەنانەت رادەی پەرستنیش دادەنا. لێرەدا دەگەین بەو دەرئەنجامەی ک��ە م��رۆڤ��ی س��ەرەت��ای��ی هەمیشە لەناخەوە لەبەربەرەکانی کردندا
39
ب��ووە ب��ۆک��پ��ک��ردن��ەوەی رووداوە سروشتیەکان چونکە پێی وابووە ئەوا خودی خۆیەتی کە بەرپرسە لەتورەبوونی خواکانیان،دەتوانین ل��ێ��رەدا ئ��ەوە بخەینە پ��اڵ مرۆڤی کۆن و سەرەتایی کە ژیانی لەگەڵ خێزانەکەیدا لەناوچە سەختو ئ��ەش��ک��ەوت��ەک��ان��دا ب��ەس��ەر دەب��رد واتا ژینگە بەرهەمهێنەری ژیانی مرۆڤایەتیە بەتێکچوونیشی ژیانی دەک��ەوێ��ت��ە م��ەت��رس��ی��ەوە ،م��رۆڤ ئەوکات ئەو لێکدانەوەی بۆژیان ه��ەب��ووە ،وات��ا ل��ەژێ��ر یاسیایەکی سروشتدا کاروباری خۆی دەبرد بەرێوەو سروشت تێکەڵی ناخ و خوێنی ببوو کە ببووە هەوێنی چ��ەن��دی��ن داه��ێ��ن��ان��ی ئ���ەو ک��ات ب��ۆس��وود وەرگ��رت��ن ل��ەدەوروب��ەر چونکە مرۆڤ بۆمانەوە لەژیاندا پەنا دەباتە بەر ئەو ژینگەیەی کە تیایدا دەژی���ن ،م��رۆڤ ئ��ەو کات هەمیشە ئەو ژینگەی تێدا ژیاوەو پاراستوویەتی لەهەر هێرشێکی دەرەکی کەبزانێت مەترسی دەخاتە س��ەر ژیانی ،هەمیشە سنورێکی وەه��م��ی کێشاوە لەچوارچێوەی ئەو کارانەی کە تێیدا ئەنجامداوە لەژینگەکەی خ��ۆی ،وات��ا لێرەدا بەو دەرەنجامە دەگەین کەمرۆڤ و ژینگە دوانەیەکی تەواوکەری ی��ەک��ت��ری ب���وون ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی سەرەتایی پەیدابوونی ژیاندا. پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤ و کاریگەری لەسەر تێروانینەکان بەرامبەر بە سروشت: دوات����ر ب��ەپ��ێ��ی ت��ێ��پ��ەرب��وون��ی زەم��ەنو پێشکەوتنی قۆناغەکانی ژی��ان��ی م��رۆڤ��ای��ەت �یو زۆرب��وون��ی ژمارەی دانیشتوانو چاوبرسیەتی م���رۆڤ ب��ۆ پ��رک��ردن��ەوەی ژیانی لەهیچ شتێک سڵی نەدەکردەوەو هاوکێشەیەکی پێچەوانەی مرۆڤی سەرەتایی لەسەر رووی ئەم زەمینە خوڵقاند کە ووردە ووردە بەرەو م��ەت��رس�یو مردنێکی هێواشمان دەبات بێ ئەوەی هیچ کام لەئێمەی م��رۆڤ��ی پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووی دنیایی جیهانگیری ئەم سەردەمە هەست بەو دەرەنجامە بکەین ،مرۆڤ بۆ جێبەجێکردنی ک��اروب��اری ژیانی کەوتە وێ��زەی ژینگەی سروشتی ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی دوور ل��ەگ��ی��ان��ی مرۆڤایەتی بەمەش ژینگەی زەوی
ژینگە
40
رووب����ەڕووی قەیرانێکی گ��ەورە ب���ۆوەو ب���ەرەو مەترسیە گ��ەورە هەنگاوی لەسەرەخۆ دەهاوێت. چ��ون��ک��ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەس��ەن��دن��ی ش��ۆرش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی ژینگەی سروشتیش (ئ��اوو ه��ەواو خاک) کەوتە بەر پەالمارە بێشومارەکانی م��رۆڤ ،بۆ ب��ەرەو باشتر کردنی ژیانی مرۆڤایەتی ئەمە لەالیەک، ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە گ��ورزێ��ک��ی کوشندەش درا بە ئەو بوارە گرنگە پشت گوێ خراوەی کە نەوەکانی ئەمرۆ باجەکەی دەدەن. م����رۆڤ ب���ە ک��اروچ��االک��ی��ە زەب��ەالح��ەک��ان��ی ب��ۆ بەدیهێنانی م��ەرام��ە ئ��اب��ووریو سیاسیەکانی سڵی لەهیچ یاسایەکی سروشتی ن��ەدەک��ردەوە کەهەمیشە خۆشی باجی ئەم کارانە دەدات کەخۆی دەی���ک���ات ،چ��ون��ک��ە ئ��اش��ک��رای��ە تێکچوونی ژینکە پەیوەست نیە ب��ە واڵت��ێ �کو واڵتێکی ت��ری لێ بەری بێت چونکە مەترسیەکانی ژینگە سنووری سیاسی واڵت��ان دەبەزێنێتو مرۆڤیش زیانەکانی دەبێت بدات. ب������ەداخ������ەوە ک���ۆم���ەڵ���گ���ای مرۆڤایەتی ئەم سەردەمە تەنانەت ب���ەو پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ەوە ن��ەی��ت��وان��ی��وە ه��اوس��ەن��گ��ی��ەک دروس���ت بکات ل��ەن��ێ��وان خ��واس��ت��ی دانیشتوانی زەویو چۆنیەتی بەکارهێنانی سامانە سروشتیەکان ،واتا هەمیشە م��رۆڤ��ی ئ��ەم س��ەردەم��ە دوژم��ن��ی ژینگەی خۆیەتی لەگەڵ ئەمەشدا هەموو مرۆڤایەتی ئەمرۆ بانگەشەی ژیانێکی خۆش و پاک و پاراستنی ژینگەیەکی خ��اوێ��ن دەک���ات کە بێئەوەی خ��ۆی بەجێبەجێکردنی پ�لان��ەک��ە هەڵسێت ،وات���ا ل��ێ��رەدا دەبێت ئەوە بوترێت کە هەر یەکێک لەئێمە دوژمنی چوارچێوەی ئەو ژینگەین کەتێدا دەژی��ن ،چونکە ئێمەی م��رۆڤ هەمیشە لەهەوڵی ئەوەداین چەند سوود وەربگرین لە ژینگە نەوەک چۆنیەتی سوود وەرگ��رت��ن ل��ەس��روش��ت ،چونکە ئاشکرایە بوونی ئەقڵێکی سەلیم ل��ەژی��ن��گ��ەی��ەک��ی پ����اک ب��ەره��ەم دەهێندرێت. ئایا مرۆڤ بەربرسە لەتێکدانی سروشت یاخود سروشت خۆی: رۆڵ���ی م��رۆڤ��ی��ش ب����ەدەر نیە
لەرەخساندنی ئەم کەشە ترسناکە کە سروشت بێڕەحمانە دەکەوێتە وێ���زەی م���رۆڤ ب��ە شێوەییەکی بێ بەزەییانە ،کەدەتوانین بڵێن مرۆڤ گیرۆدەی کارو بەرهەمی خ���ۆی���ەت���ی ،خ����ۆی ژی��ن��گ��ەێ��ک��ی م��ەت��رس��ی��دار ب���ۆن���ەوەی ئاییندە دەرەخسێنێتوهەروەها هەڵوێستی خ��ۆوی��س��ت��ی و چ��اوچ��ن��ۆک��ی و چ��اوب��رس��ی��ەت��ی ت���اک���ەک���ەس و کۆمپانیاو دەوڵەتان و قوربانیدان بە بەرژوەندیە گشتیەکان لەپێناوی بەرژوەندیە تایبەتیەکان هۆکاری س���ەرەک���ی پ��ی��س��ب��وون��ی ژی��ن��گ��ەو پەیدابوونی دی��اردەی گەرمبوونی گ���ۆی زەوی���ی���ن ،زان���ای���ان دەل��ێ��ن (سامانەکانی گۆی زەوی توانای دابین کردنی پێداویستیەکانی هەموو دانیشتوانی جیهانیان هەیە بەاڵم لەتوانایاندا نیە تاکە خۆویستێک و چاوچنۆکێک چ��اوب��رس��ی تێر ب��ک��ەن) چاالکیەکانی مرۆڤیش خ��ۆی دەبینێتەوە لە (برینەوەی دارستانەکانو زی��اد بەکارهێنانی توخمی زەوییو هەڵکەندنی چاڵی گەورە لەناخی زەوی بەمەبەستی دەرهێنانی دەرامەتە سروشتیەکان
ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی ب��ی ب��ەرن��ام��ەی �یو کشتوکاڵی ب��ی پ��س��ان��ەوەو زی��اد بەکارهێنانی پەینی کیمیایی و ئ��اودی��ری ن��ات��ەن��دروس��ت و... هتدد). وات���ا م��رۆڤ��ی ئ��ەو قۆناغەی ئێستا پێچەوانەی مرۆڤی سەرەتای نەیتوانیوە ج��ۆرە هاوسەنگیەک دروس�������ت ی���ب���ک���ات ل���ەن���ێ���وان خ��ۆی و ژینگەکەی کەهەمیشە ئ���ەو ه��اوک��ێ��ش��ەی��ە ب��ەالس��ەن��گ��ی دەبیندرێت. بامرۆڤ بەسروشت ئاشتبکەینەوە: بۆیە لێرەدا پێویستە هەریەکێک لەئێمە بتوانین کارنامەی ژیانی خۆمان جارێکی تر دابرێژینەوەو بۆ جارێکی تر خۆشەویستی ژینگەو سروشت بکەینە کارنامەی کارە گرنگەکانی خۆمان بۆ پاراستنی ئەو زەوی��ەی کە تاکە هەسارەی کۆمەڵەی خۆرە ژیانی تێدا بەدی هاتووە ،بۆیە پێویستە جارێکی تر هەموو ه��ەوڵ و کۆششەکانمان بخەینە گ��ەر ب��ەو مەبەستەی کە م���رۆڤ بەژینگە ش��اد بکەینەوە ت��اوەک��و کارەساتێکی گ���ەورەی
چاوەروان نەکراو رووبەرووی ئەم هەسارە قەشەنگە نەبۆتەوە ،چونکە ئ��ەوک��ات هیچ هێزێک ناتوانێت ب���ەری لێبگرێت ،چونکە ئ��ەوە خۆمانین وام��ان ک���ردووە کەئەم کارەساتەیە بخوڵقێنین لەئەنجامی بەهەڵە سوود وەرگرتن لە زەوی، ئ��ەوک��ات��ەش دەب��ی��ن��ە م��رۆڤ��ێ��ک��ی نەفرەت لێکراو لەالیەن نەوەکانی دوارۆژمان. پێویستە هاوسەنگی بۆ ژینگەو سروشت بگێردرێتەوە: ب��ۆی��ە پێویستە ه��اوس��ەن��گ��ی بۆ ژینگەو م��رۆڤ بگەڕێنینەوەو بەیەکیان ئاشتبکەینەوە ،چونکە وەک��و دەبینین ئێستا بۆشایەکی ف����روان ه��ەی��ە ل��ەن��ێ��وان م���رۆڤو ژینگەکەیو هەروەها هەموومان هاوکێشەی خۆمان لێتێکچووەو نازانین لەکوێوە دەست بەکارەکان ب��ک��ەی ،خۆشەویستی ژینگەش ل��ەوەوە دەستپێدەکات کە بتوانین رەگەزەکانی ژیان کە بریتین لە (ئاوو هەواو خۆراک (خاک) بپارێزینو ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی ک��ارن��ام��ەی��ەک��ی گرنگو بەلەبەرچاوگرتن یاساکانی پاراستنی ژینگە هەنگاوی جدی ب��ۆ ب��ه��اوی��ژرێ��ت ،چ��ون��ک��ە ئایا ئەگەر ژینگەکەمان رووب��ەرووی کارەساتێکی چ���اوەروان نەکراو هات چ هێزێک دەتوانێت بەری بگرێتویان چ شتێک لەتوانای م��رۆڤ��ای��ەت��ی دای���ە ک��ە هەنگاوی بۆبهاوێژێت ،بۆیە پێویستە هەموو ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ب��ەر ل��ەروودان��ی کارەساتە چ��اوەروان نەکراوەکە پەیمانی خۆیان نوێ بکەنەوە لەگەڵ سروشتی زەوی، جارێکیتر ژینگە خۆشەویست بکەنەوە ل��ەالی��ەن هاواڵتیانەوە، چ���ون���ک���ە م������رۆڤ ل��ەق��ۆن��اغ��ە سەرەتاییەکاندا زۆربەی الیەنەکانی ژینگەی سروشتی بەپیرۆز دادەنا ئ��ەم��ە س��ەرب��اری دواک��ەوت��ووی��ی ق��ۆن��اغ��ی ئ��ەو س��ەرەدەم��ە.ب��ەاڵم بەداخەوە ئەمرۆ جیهان لەبەر دەم شەپۆلێکی پێشکەوتنی گەورەدایە ب���ەس���وود وەرگ���رت���ن ل���ەوی���ران بوونی ژینگەکەی کەچی هەموو هەوڵەکانی دژ بە سروشتەکەی خۆیەتی. سەردار عبدالرحمن ابراهیم بەکالیۆریۆس لەزانستی جوگرافی
گەردوون
41
دۆزينەوەی هەسارەیەکی ئاوی ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان ب��وون��ی پۆلێکی ن��وێ لەهەسارەکانیان پشتڕاستکردوەتەوە ،کە گۆێکی ئاویین بەکەشێکی هەڵماویی چ����ڕەوە ،ه��ەس��ارەی دەرەوەی کۆمەڵەی خۆری (،)GJ1214b ه��ەس��اری��ەک��ە ک��ە پیتە ()bک��ەی ب��ەوات��ای ب����ەرزەزەوی (Super )earthدێت -لەزەوی گەورەترە ب��ەاڵم ل��ەزەب��ەاڵح��ە گازییەکانی وەک موشتەری بچووکترە. ب��ەپ��ێ��ی بینینەکانی ئێستا تلسکۆپی فەزایی هابڵ بەشێکی گ����ەورە ل���ەم ه��ەس��ارەی��ە ئ���اوە، ه��ەروەه��ا پلەی گرمی ب��ەرزی هەسارەکە ئەگەری بوونی مادەی سەیرو نائاسایی لەهەسارەکەدا دەدات. زاک����وری ب��رت��ا ل��ەن��اوەن��دی فیزیایی ئەستێرەیی سمیتسونین لەزانکۆی هارڤارد لەم ب��ارەوە دەڵ��ێ��ت؛ ( )GJ1214bوەک
هیچکام لەو هەسارانە نییە کە تا ئێستا ناسیومانن. ئ���ەم ه���ەس���ارەی���ە ل��ەس��اڵ��ی ()٢٠٠٩دا ل��ەالی��ەن تەلسکۆپە زەوی��ن��ی��ی��ەک��ان��ەوە دۆزرای������ەوە، تیرەکەیی بەنزیکەیی ()٢.٧ ب���ەرام���ب���ەری زەوی����ی����ە ،ب���ەاڵم کێشەکەی ( )٧بەرامبەری زەوییە، ئەم هەسارەیە لەمەودایەکی کەم، نزیکەی ( )٢میلیۆن کیلۆمیتر ،لە ئەستێرە ناوەندییەکەی –لەجۆری گ��رگ��ن��ی س��وور-دەس��ووڕێ��ت��ەوە بۆیە پلەی گەرمییەکەی لەوانەیە ( )٢٠٠پلەی سانتیگراد بێت. ئەستێرە ن��اس��ەک��ان لەساڵی ()٢٠١٠دا پێوانەکانیان لەسەر ئەتۆمسفێرەکەی ب�ڵاوک��ردەوە، ئ���ەو دات��ای��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا کە ک��ەش��ی ه��ەس��ارەک��ە ل��ەوان��ەی��ە ل��ەئ��او دروس��ت��ب��ووب��ێ��ت ،ب��ەاڵم ئەگەرێکیتریش هەیە لەوانەیە ه��ەس��ارەک��ە ب��ەت��ۆز داپۆشرابێت
وەکو ئ��ەوەی کە تایتان ،مانگی هەساری زۆحەلی داپۆشیوە. سەهۆڵی گەرم ب����رت����اوو ه���اوک���ارەک���ان���ی ل��ەک��ام��ێ��رای گ��ۆش��ەک��راوەی��ی هابڵ بۆلێکۆڵینەوە لەسەر ئەم ه��ەس��ارەی��ە کاتێک لەبەرامبەر ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ەوە ت��ێ��پ��ەڕ دەب��ێ��ت کەڵکیان وەرگ���رت���ووە ،لەکاتی ئ��ەم ت��ێ��پ��ەڕب��وون��ان��ەدا رون��اک��ی ئەستێرەکە لەکەشی هەسارەکەوە ت��ێ��پ��ەردەب��ێ�تو ب��ەڵ��گ��ەی گرنگ دەرب��ارەی پێکهاتەی گازەکانوە دەخاتە بەردەست. توێژەران دەڵێن ئەنجامەکان زۆرت���ر ل��ەگ��ەڵ کشێکی چ��ڕی ه��ەڵ��م��اوی دەگونجێت تاوەکو لەگەڵ کەشێکی تۆزاویی. ح��ەس��ێ��ب��ک��ردن��ەک��ان ل��ەس��ەر چ���ڕی ه���ەس���ارەک���ە ه���ەروەه���ا باسی ئەوەدەکات کە هەسارەی ( )GJ1214bزی��ات��ر ل���ەزەوی
ئاوی تێدایە ،ئەمە واتایی ئەوە دەگەێنێت پێکهاتەی ناوەوەیی ئەم گۆیە زۆر جیاوازترە لەزەوی. دکتۆر برتا دەڵ��ێ��ت؛ پلەی گەرمی بەرزو پەستانەکان دەبێت بەهۆی دروستبوونی هەندێک مادەی نائاسایی وەک " سەهۆڵی گەرم" یان " ئاوی بەرزە شلە"، ئەم مادانە لەگەل مادەکانی نێو ئ��ەزم��وون��ی رۆژان��ەم��ان��ەدا زۆر جیاوازو سەیرە. مەودای دووری ئەم هەسارەیە لەزەوییەوە زۆر کەمە ،هەر بۆیە نموونەیەکی باشە بۆلێکۆڵینەوەی زیاتر بە بەکارهێنانی تلسکۆپی جیمز وێ��ب ،کە بڕیارە تاوەکو کۆتایی ساڵی ( )٢٠١٩بۆ فەزا بنێردرێت. وردەکاری ئەم لێکۆڵینەوەیە ل��ە گ��ۆڤ��اری زان��س��ت��ی فیزیایی ئەستێرەناسییدا لەمانگی ()٣ی ()٢٠١٢دا باڵو دەبێتەوە.
42
شارستانییەت
دروستکردنی شارێکی سەڕسوورهێنەر لەساردترین شوێنی زەوی روسیا دەیەوێت جەمسەری باکور داگیربکات
شارستانییەت
روس��ی��ا دەی��ەوێ��ت ب��ۆئ��ەوی س���ەرک���ەوت���ن ل����ەو پێشبڕکێ قورسەدا بەدەستبهێنێت کە بۆ دەس��ت��ب��ەس��ەراگ��رت��ن��ی س��ەرچ��اوە کانزاییەکانی جەمسەری باکور لەئارادایە ،لەمەودای ()١٦٠٩ کیلۆمیتەری جەمسەری باکوردا شارێک دروستبکات. حکومەتی روسیا بۆئەوەی دەستبگرێت بەسەر سەرچاوە نەوتی و گازییەکانی ژێر توێکڵە سەهۆڵەکانی جەمسەری باکور ، دەیەوێت شارێکی سەرومودێرن لەدورگەیەکی سەهۆڵ بەستوی ق��واڵی��ی ک��ی��ش��وری جەمسەری باکور دروستبکات. ئەم ش��ارە بەپێی کەسایەتی ورچێکی جەمسەری کارتۆنی خۆشەویست ل��ەالی روسەکان بەناوی (ئومکا)ناونراوە .ئەم ش��ارە دەتوانێت ()٥٠٠٠ک��ەس دان��ی��ش��ت��ووی ه��ەب��ێ��ت .هەموو ئەو خەلکە بۆئەوەی لەبەرامبەر سەرمای( )٣٠پلەی ژێر سفری
جەمسەری باکور ،پارێزگارییان لێبکرێت لەژێر یەک سەرمیچدا پێکەوە دەژیین . (ڤالری ژویسکی) تەالرساز، کە نەخشەی سەرەتایی شارەکەی ئ���ام���ادەک���ردووە و ب��ڕی��ارە بۆ( ڤ�لادم��ی��ر پ��وت��ی��ن)ی بنێرێت، دەڵ��ێ��ت « :ئ��ەم ش���ارە وەک��و بنکەی باکوری روسەکان گرنگی س��ت��رات��ی��ژی ب��ۆروس��ی��ا ه��ەی��ە». روس��ی��ا ب��ۆ ئ���ەوەی دەستبەسەر کانزاکانی جەمسەری باکوردا بگرێت ،بڕیارە کۆمەڵیک سەرباز، پ��اس��ەوان��ی س��ن��ور و پ��ی��اوان��ی ئاسایش ولەگەڵ ژمارەیەک زاناو توێژەر لەم شارەدا دابنێت. دان��ی��ش��ت��ووان��ی ئ���ەم ش���ارە ژیانێکی زۆر راق��ی و بەرزیان دەبێت و پلەی گەرمای شارەکە بەبەکارهێنانی جۆرەکانی ئامێر ب��ەردەوام سازگار و هاوسەنگ رادەگ��ی��ری��ەت .ب��ڕی��ارە تاقیگەو خانوو پارک و هۆتێل و کلیسە ل���ەم ش�����ارەدا دروس��ت��ب��ک��رێ��ت
.ه���ەروەه���ا ،خ��وێ��ن��دن��گ��ا و باخچەی س��اوای��ان وباخچەی ئ������اژەاڵن و ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ە و کۆمەڵگای وەرزشی لەم شارەدا دروستدەکرێت. ئامانج لەراقی دروستکردنی شارەکە ئەوەیە دانیشتوانی کە لەشوێنێکی زۆر ساردو نەگونجاو ل��ەب��اری ک��ەش��وه��ەواوە دەژیین ه��ەس��ت ب��ەت��رس و ن��اخ��ۆش��ی نەکەن .ش��اری سەرسوڕهێنەر دەک��ەوێ��ت��ە دورگ����ەی (کتلنی) و نزییکەی ()٦میلیارد دۆالر بۆدروستکردنی خەرج دەکرێت. بوونی ب��ای تووند وس��ارد لەم ناوچەیەدا ئەو شوێنەی کردووە ب��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەن��ەگ��ون��ج��اوت��ری��ن شوێنەکانی جیهان ب��ۆئ��ەوەی مرۆڤ تێیدا بژێت. س��ت��رک��ت��ۆرەی ئ����ەم ش���ارە بەپێی سترکتۆرەی وێستگەی فەزایی نێودەوڵەتی دیزایینکراوە ،هەڵبەت بەوجیاوازییەوە کە ئ��ەم زۆر گ��ەورەت��رە .بەوتەی
37
دیزاینەری شارەکە (ئومکا)تاقانە شاری سەر روی زەوی دەبێت ک��ە ئ��اووه��ەواک��ەی دەس��ت��ک��ردە ،کە نە تەنها لەجیهانی ئەمڕۆدا ت��ەاڵرس��ازی��ێ��ک��ی ن��وێ��ی��ە بەلکو لەشێوەی ژیانی مرۆڤایەتیشدا دی���اردەی���ەک���ی ن���وێ دەب��ێ��ت و ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ا ف��ەزای��ی��ەک��ان ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی س����وود وەردەگیریەت. وزەی ئەم شارە بەیارمەتی چەندیین وێستگەیەکی ناوکی گ������ەڕۆک داب���ی���ن���دەک���رێ���ت و س��ەرچ��اوەی خواردمەنیەکەشی بریتی دەبێت لەپەروەردەکردنی باڵندەو ،ژوری س��ەوز ،ماسی و کارگەی ئارد و نانەواخانە. هەموو پاشماوەو زبڵەکان لە دو کارگەدا دەکرێن بەخۆڵەمێش . خاڵی سەرنجراکێشی دیزاینی ئەم شارە ئەوەیە ،دەکرێت لەسەر هەر روبەرێک تەنانەت لەسەر روبەری( مانگ ) بینابکرێت. سەرچاوەDaily mail :