zansti nwe zhmara 14

Page 1

‫‪Nwe‬‬

‫‪Zanisty‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)14‬ئازاری ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫ئەو دەرمانەی شەڕ‬ ‫لەگەڵ پیری دەکات‬ ‫تەمەڵەکان چۆن دەتوانن‬ ‫کێشیان کەمبکەنەوە؟‬ ‫شێرپەنجە پەیوەندی‬ ‫بەشێوازی ژیانی‬ ‫رۆژانەوە هەیە‬

‫ژنی کەمەرباریک‬ ‫ژیانت خۆشتردەکات‬

‫راوکردنی خێو‬

‫چۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟‬

‫ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!‬


‫زانست بۆ گشت‬

‫ی هونەر‬ ‫زانست‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫ە و ە ن ‪ .‬لە م‬ ‫ج��وداک��ان��‬ ‫دە‬ ‫ی پ �ەی �وەن �دی دی����ارە ۆك دەبن‪.‬‬ ‫ک‬ ‫دو‬ ‫مەند و زانا‬ ‫ی زۆربەی‬ ‫ە کااڵکردن‬ ‫سەر دو دەستە ب���ە ەیەوە هونەر‬ ‫ب‬ ‫بە‬ ‫ونی ژیان و‬ ‫ن ڕوانگ‬ ‫دا ڕەنگیان‬ ‫ی مرۆ دابەش بکرێ شتەوە بەند‬ ‫ەر و زانست‬ ‫هەڵبەت ئاڵۆزب ڕۆدا لە هون‬ ‫انونی سرو‬ ‫ەکرێ زانین‬ ‫و ئەمیش‬ ‫د‬ ‫ڤ لەم‬ ‫بە ق‬ ‫ن تێدا‬ ‫جی‬ ‫یاریدا؛ ئەوانەی کە نیاندا ئازادی مرۆیا ت‪ ،‬بەهرەکانی مرۆ ت دەکرێ بە تەکنەلۆ ونەریش بە‬ ‫زان‬ ‫ربڕی‬ ‫ه‬ ‫وش‬ ‫س‬ ‫ئەوانەش کە لە دە لە دیاردەیەکی سر کی داوەت�ەوە‪ .‬زان ژیانی مۆر دەک��ات؛ رانی مرۆدا‬ ‫خۆشگوزە‬ ‫و‬ ‫رێ‬ ‫ە‬ ‫ۆ‬ ‫ون‬ ‫ۆ‬ ‫ج‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫ەیە‪ .‬بۆ ن‬ ‫هاسانکاری‬ ‫ش بە‬ ‫و لە‬ ‫ی زانست‌و‬ ‫بەرجەست‬ ‫دەڕوانێ و هونەری ی سروشت‬ ‫شێوە دەکرێ بە کااڵ ا‪ ،‬پێشکەوتن‬ ‫ۆرێك‬ ‫ونەکان‬ ‫ت هەمان‬ ‫اتد‬ ‫انکاری بۆ‬ ‫فیزیك بە ج وانێ دەست لە قان وەی سروش‬ ‫دەبێ‪ .‬لەهەمان ک انست هاس‬ ‫زانایەك نات‬ ‫ۆ بەشدار‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫مێرای خێرا‬ ‫تر‪.‬‬ ‫هونەرمەندێك ئازادە ل ەنێکدا‪ .‬خ‬ ‫هاوکاری یکدین‪ .‬داهێنانی کا‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫ربدات‪ ،‬بەاڵ‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ای �ەوە؛ لە‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫ون‬ ‫ن‬ ‫وکیان ه‬ ‫ت؛ بۆ نم‬ ‫یا‬ ‫دا‬ ‫ک‬ ‫وە‬ ‫هێناوەتە ک �‬ ‫لە تابلۆیە‬ ‫ن کە هەرد‬ ‫ونەر دەک��ا‬ ‫ن دەنوێنێ‬ ‫ه�ون�ەری‬ ‫لێکدانەوەی‬ ‫اب‬ ‫ەب‬ ‫ه‬ ‫ت‬ ‫دا‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫چۆ‬ ‫لە‬ ‫زانست لە‬ ‫ە‬ ‫ە هونەر و‬ ‫سان جۆرێكی ن �وێ ری نوێ هاوکارە ل ی ڕەقوتەق‬ ‫گ‬ ‫ەن‬ ‫ی تەکنەلۆج‬ ‫کە هونە‬ ‫ڕ‬ ‫ئا‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫را‬ ‫ەنگە کارێک‬ ‫تێکدا‬ ‫ەوە‬ ‫ێ لە ژیانی‬ ‫بۆ خزمەتی مرۆ کا و زانستە ڕ‬ ‫دەکرێ بە لە کا ەری زانستی و پێچان کردنی هەب‬ ‫ردنی ئەم د‬ ‫کان‬ ‫ڕوی نمایش‬ ‫ریگ‬ ‫پێناسەک ە هەندێك لە زانستە ڵێك قانوندا کە کا رگێکدا‪ ،‬کە‬ ‫ون‬ ‫ە‪ .‬لە بە‬ ‫ە‬ ‫ونەریەکانی‬ ‫گەلەریە ه‬ ‫نەبێ‪ .‬بۆ نم ت بناسێنرێن لە کۆم وبارە ببنەو‬ ‫‪.‬‬ ‫دا‬ ‫ەن‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ش‬ ‫نا‬ ‫ڵبدانی سرو‬ ‫پێناسەیەك‬ ‫ژا‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ست‬ ‫ۆ‬ ‫مۆزەخانە‬ ‫وکەش ڕ‬ ‫رێکدا پێوی‬ ‫ەنیا‬ ‫قا‬ ‫ە هەمو با‬ ‫بەسەردانی‬ ‫زە؛ بە ڕ‬ ‫هونەر دەبینینەوە‪ .‬ت سە نەکردنی‬ ‫ەمیشە و ل‬ ‫ست جیاوا‬ ‫اڵم ئەمیش‪،‬‬ ‫بەرباڵوی‬ ‫ه‬ ‫ڕەنگە پێنا‬ ‫ان‬ ‫ز‬ ‫هونەرە‪ ،‬لە‬ ‫بەند نیە‪ ،‬بە‬ ‫هان‪،‬‬ ‫رێ‪،‬‬ ‫هونەر هەر‬ ‫چی‬ ‫قانونێكەوە‬ ‫کە توندوتۆڵی جی وانێ هونەر لەخۆ بگ وەڕەی کە‬ ‫هەر کە بە هیچ‬ ‫گاتە ئەو با‬ ‫ما ڕایگرتوە‪،‬‬ ‫ێ کە بت‬ ‫بتوانێ یان‬ ‫وادیارە‬ ‫نەبێ دەکر‬ ‫گە ب‬ ‫ۆمەڵێك بنە‬ ‫ەند‬ ‫زانست‪ ،‬ک‬ ‫م هەرهیچ‬ ‫بێ‪ .‬مرۆ ڕەن هونەرمەندێکی پیشەم رۆی چاخە‬ ‫وەك‬ ‫اڵ‬ ‫لە کاری م‬ ‫ە‬ ‫یان نیە‪ ،‬ب�‬ ‫ش کارێکە مرۆ یان رە‪ .‬هونەر‬ ‫ونی زانست‬ ‫ەشکەوتێك‬ ‫ە‬ ‫ون‬ ‫قان‬ ‫دیواری ئ‬ ‫ێ و زانستی‬ ‫ێ ناویبنێ ه‬ ‫ەر‬ ‫رێن‬ ‫کارەکانی‬ ‫ببینرێنەوە‪.‬‬ ‫ەوەیە کە مرۆ دەیئاف دەک��ات؟ خۆ بوێر ەوە‪ ،‬کە ڕەنگە لەس ��ا دەگ �ات �ە‬ ‫ئ‬ ‫دەک ��ات ت‬ ‫ان‬ ‫ابگیرسێ و‬ ‫ئایا هونەر لە سروشتدا ڕوماڵی ەریش‪ ،‬وەك کۆنەک ێ‪ ،‬دەستپێ‬ ‫پێك بێ د‬ ‫ون‬ ‫�‬ ‫ۆ‬ ‫اب‬ ‫ۆ‬ ‫ه‬ ‫مر‬ ‫ر‬ ‫گڵ‬ ‫س�‬ ‫بێ لەسەر‬ ‫ی نەتوانین‬ ‫بکەین‪ .‬ڕەنگە ن �و ایە‪ ،‬کە ڕەنگە چەند وە بۆیەیەك‬ ‫ئ�ەوەی کە ەرباڵویەکە‬ ‫گە لەبەر ب‬ ‫ێ ئەمدو‬ ‫چەند قوت‬ ‫کە لە هیچ‬ ‫کدا قەتیس‬ ‫ڕەن‬ ‫انر‬ ‫تنی‬ ‫ەیە‬ ‫کەرێك بێ‬ ‫ست‪ ،‬لە تەنیا پێناس کە جارێكێ دی نەتو ‪ .‬بکوژێنەوە‪ ،‬ڕش دەکرێ پەی‬ ‫بەرباڵوی‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫ەم نمونانە‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ر بناسرێ‬ ‫ز‬ ‫ەنجام درا‬ ‫ی سپی یا‬ ‫نەچێ‪ .‬ئ‬ ‫ەمان شێوە‬ ‫کارێك بە هونە ولقێنرێتەوە کە تێدا ئ ە هەندێك خامێک شنا بە مرۆ‬ ‫گ �ە ر بە ه‬ ‫ڕەنگ‬ ‫ە بخ‬ ‫ی ئا‬ ‫ن��ەوە‪ .‬خۆ‬ ‫دەبینین کە‬ ‫ئەو دەوروبەر بلۆی ناسراو هەن‪ ،‬کە بەاڵم هەرگیز تەنێک ڕون دەک��ە‬ ‫ی بڕوانین‪،‬‬ ‫ر تا‬ ‫ە‪،‬‬ ‫ست‬ ‫ر‬ ‫ی بیکێشنەو‬ ‫ەوە زانست‬ ‫ئایا هونە‬ ‫ینەوەی زان‬ ‫بۆ نمونە زۆ مڕۆ وەکخۆ‬ ‫لە م ڕ و ە ش‬ ‫کە نادەن‪.‬‬ ‫لەزانست و دۆز بەرباڵون‪.‬‬ ‫هونەرمەندی ئە شانی کارە بنەچەیە دەبینرێ کە‬ ‫وەك هونەر‬ ‫دا شان لە‬ ‫ئەمانیش‬ ‫هونەر وا‬ ‫ۆ تەبابون‪،‬‬ ‫ەها‬ ‫؟ زۆرجار‬ ‫بناسێنێ و‬ ‫و وردی�ە ب‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫با‬ ‫ە‬ ‫ە‬ ‫ت‬ ‫لە ب ی ئەمە چی‬ ‫رامە پێمان‬ ‫و هونەر‬ ‫نەکات بە‬ ‫بگەڕێین‪.‬‬ ‫کا‬ ‫ۆکار‬ ‫‪.‬‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ەرمەندێكێ‬ ‫گاری ببنەو‬ ‫و هونەر‬ ‫ەنگە پێویس‬ ‫ه ك بێ هون‬ ‫زانســـت‬ ‫ەن‬ ‫ڕ‬ ‫ڕۆژانەماندا‬ ‫ر‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫وێ‬ ‫و کۆکی‬ ‫کارێ‬ ‫ەڵکی ئاسای‬ ‫ئاسای نە‬ ‫ی‬ ‫ونەوە‬ ‫ئێمەی خ‬ ‫ی خەڵکی‬ ‫اڵیانەی کە لە ژیان ە ڕەنگینیان‬ ‫هەن‪ ،‬کە‬ ‫یان نازانین کۆب ی ئ�ەو کا‬ ‫ونەر پێکەو‬ ‫ئید الیەنی ژیان‬ ‫ن‬ ‫انست و ه‬ ‫ە‬ ‫تەنانەت‬ ‫ن‪ ،‬بە هونەری نازانی ن‪ .‬کەچی زۆرب�� دەهێنین‪ ،‬ز‬ ‫ر‬ ‫ۆنێك ی��ان‬ ‫جێنی‬ ‫زۆ وام دەیبینی‬ ‫یان‬ ‫نێك‪ ،‬تەلەف‬ ‫ی کۆگایەك‪،‬‬ ‫ب �ەردە‬ ‫هونەری لێ هەڵهێن وارچێوەیەکدا بەکار ‪ .‬تەلڤیزیۆ‬ ‫ڕازاندنەوە‬ ‫دون‬ ‫ەچ‬ ‫كی‬ ‫یان‬ ‫ەتە بەرهەم‪،‬‬ ‫چ�ۆن کارێ وێنەیەکی دەگرێ و ل ك لە شاکارە ک���ر ەکی سەر ئینتەرنێت ونەر نەهاتون‬ ‫دا الپەڕەی‬ ‫ببێ بە یەکێ‬ ‫تەنیا بە ه‬ ‫ونەرمەندێك‬ ‫زانست و‬ ‫زانست یان‬ ‫وە‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫وك‬ ‫وقەی دەدات بۆئەوە هونەر و زانست لە ە تەنیا بە‬ ‫کۆبونەوەی ه �ەرد ن هونەری‬ ‫ەیوەستن ب‬ ‫بڵ‬ ‫پێویستی بە‬ ‫ە‬ ‫هونەرە یا‬ ‫ئا‬ ‫ک‬ ‫ێ‬ ‫پێدەچ‬ ‫پ‬ ‫مە زانستی‬ ‫هونەریەکان‪ .‬هەردوکیان ڕستەوخۆ دەوروب �ەر؛ بەڵکو ە‪ .‬ئایا ئە‬ ‫هونەر بو‬ ‫ە‬ ‫ک�ۆك ب�ن‪ ،‬کە ی پیشەمەندەکەوە ل ەگ �ەڕێ و‬ ‫شتیەکان د‬ ‫سەرنجدان‬ ‫زانستە؟‬ ‫شتە سرو‬ ‫ردوکیشیان‬ ‫توانای لێکدانەوەی‬ ‫دی��ارە هە‬ ‫زان��ا بۆ‬ ‫دانەوەیان‪.‬‬ ‫بۆ ڕەنگ‬ ‫هونەریش‬


‫‪N w e‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪Z a n i s t y‬‬

‫ژماره (‪ ،)14‬ئازاری ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫ئەو دەرمانەی شەڕ‬ ‫لەگەڵ پیری دەکات‬ ‫تەمەڵەکان چۆن دەتوانن‬ ‫کێشیان کەمبکەنەوە؟‬ ‫شێرپەنجە پەیوەندی‬ ‫بەشێوازی ژیانی‬ ‫رۆژانەوە هەیە‬

‫ژنی کەمەرباریک‬ ‫ژیانت خۆشتردەکات‬

‫راوکردنی خێو‬

‫ئەنایشتاین هەڵەنەبوو!‬

‫چۆن وێنەی خێوەکان دەگریت؟‬

‫‪No.14, March 2012‬‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪20 12‬‬ ‫‪36 24‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫‪4‬‬

‫تەندروستی‬

‫ئەو دەرمانە گیاییەیی شەڕ لەگەڵ پیری دەکات‬ ‫س���ەدان س��اڵ��ە ک��ە لەپزیشکی‬ ‫ترادسیونی چینییدا‪ ،‬پزیشکەکان‬ ‫ل��ەج��ۆرێ��ک رووەک����ی گ��وڵ��داری‬ ‫تبتی بۆچارەسەری ماالریا سوود‬ ‫وەردەگرن‪ ،‬ئێستا زانایان دەڵێن ئەم‬ ‫رووەک��ە دەکرێت وەک��و چەکێک‪،‬‬ ‫بەدژی پیری بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫ئ������ەم رووک���������ە گ����وڵ����دارە‬ ‫ب��ەه��ەڵ��خ��ڵ��ەت��ان��دن��ی خ��ان��ەک��ان��ی‬ ‫ل��ەش هەستی برسیبوونیان تێدا‬ ‫دروس��ت��دەک��ات‌و دەک��رێ��ت وەک��و‬ ‫چەکێک دژ بەپیربوونی خانەکان‌و‬ ‫گیرانی کونی خانەکان بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫گوڵی شینی هەمیشە سەوزی‬ ‫(‪blue evergreen‬‬ ‫هیدرانجیا‬ ‫‪ )hydrangea‬ب��ەن��اوی زانستی‬ ‫(‪، )Dichroa febrifuga‬س��ەدان‬ ‫ساڵە بەکاردەهێنرێت ب��ەاڵم ئێستا‬

‫تایبەتمەندیی نوێی لێدەرکەوتووە‪.‬‬ ‫ئێستا تریسی کلرو هاوکارەکانی‬ ‫لەفاکڵتی پزیشکی ددان لەزانکۆی‬ ‫ه��ارڤ��ارد لەبۆستن دۆزیویانەتەوە‬ ‫کە هالوفوگینن(‪،)halofuginone‬‬ ‫مادەیەکی کیمیایی کە لەتوخمە‬ ‫سەرەکییەکانی دروستکەری ئەم‬ ‫رووەک��ەی��ە‪ ،‬دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫پێشگیری لەکارلێکی ب��ەرگ��ری‬ ‫بکریەت‪ ،‬ئەم کارلێکانە دەبن بەهۆی‬ ‫دروستبوونی نەخۆشی‪.‬‬ ‫کاتێک بڕی ترشەکانی ئامینۆ‬ ‫لەجەستەدا کەمببێتەوە‪ ،‬خانەکان‬ ‫سەنتزی پرۆتیینە ناپێویستەکان‬ ‫رادەگ��رێ��ت‪ ،‬گ��روپ��ی توێژینەوەی‬ ‫کلر دۆزییانەوە کە هالوفوگنین‪،‬‬ ‫بە وەستاندنی ئ��ەو ئەنزیمەی کە‬ ‫ئەرکی گەیاندنی ترشی ئامینۆی بەم‬

‫سیستمی دروستکردنی پرۆتینەی‬ ‫لەئەستۆدایە‪ ،‬ه��اوش��ێ��وەس��ازی بۆ‬ ‫کەمبوونەوەکەی دەکات‌و قەرەبووی‬ ‫دەکاتەوە‪.‬‬ ‫کلر تێگەیشت کە ئەم دەرمانە‬ ‫دەستپێکەری زنجیرەیەکی کیمیاییە‬ ‫ب����ەن����اوی(‪)AAR‬ئ����ەم زن��ج��ی��رەی��ە‬ ‫ب��ەرپ��رس��ی ک��ەم��ب��وون��ەوەی ترشی‬ ‫ئامینۆیە‪ ،‬ئەم کارلێکە زنجیرەییە‬ ‫پ��ێ��ش��گ��ی��ری ل��ەگ��ەش��ەس��ەن��دن��ی‬ ‫مشەخۆرەکانی م��االری��ا دەک��ات‪،‬‬ ‫ناهێڵێت خانە خوێنییەکان پرۆتیین‬ ‫دروس��ت��ب��ک��ەن ک��ە دەب��ێ��ت بەهۆی‬ ‫ه���ەوک���ردن‌و ناهێڵێت جۆرێکی‬ ‫تایبەت ل��ەخ��رۆک��ەی سپی گەشە‬ ‫ب��ک��ەن ک��ە دەب���ن ب��ەه��ۆی گیرانی‬ ‫ری��خ��ۆڵ��ە گ����ەورەو ف��رەرەق��ب��وون��ی‬ ‫(‪.)multiple sclerosis‬‬

‫ئ��ەم تایبەتمەندییە دەتوانێت‬ ‫ببێت بەهۆی کاریگەری ئەم دەرمانە‬ ‫ل��ەس��ەر نەخۆشییەکانی سیستمی‬ ‫بەرگری لەش‪ ،‬بەاڵم بەهۆی ئەوەی‬ ‫هالوفوگینن‪ ،‬هاوشێوەسازی بۆ مادە‬ ‫خواردەمەنییەکان دەکات‪ ،‬لەوانەیە‬ ‫بەکارهێنانێکیتریشی هەبێ‪ .،‬ئەو‬ ‫گیانلەبەرانەی ب���ەڕادی پێویست‬ ‫خواردن دەخۆن‪ ،‬ئەو گیانلەبەرانەن‬ ‫درێژی تەمەنیان زۆرترە؛هۆکاری‬ ‫تەمەندرێژی ئەم گیانلەبەرانە ئەوەیە‬ ‫پێشگیری لەهەندێک نەخۆشی‬ ‫وەک��و هۆکردن بەهۆی پرۆتینەوە‬ ‫دەگیریەت‪ ،‬بەوتەی کل؛ ئەمە بەو‬ ‫مانایە دێت هالوفوگینن لەوانەیە‬ ‫بتوانێت وەک دەرمانی دژە پیری‬ ‫بەکار بهێنرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری ‪New scientist‬‬


‫تەندروستی‬

‫‪5‬‬

‫سەفەری سەرسووڕهێنەر بۆناو جەستەی مرۆڤ‬ ‫ت��وێ��ژەران توانیویانە ئامێرێک‬ ‫دروس��ت��ب��ک��ەن دەت��وان��ێ��ت وەک��و‬ ‫فیلمە زانستییە‪-‬خەیاڵییەکان بەنێو‬ ‫خوێنبەرەکاندا تێپەڕببێت‌و خوێنە‬ ‫مەیوە ترسناکەکان‌و گیرانی دیواری‬ ‫دەمارەکان بناسێتەوە‪.‬‬ ‫چ���ی���رۆک���ێ���ک���ی زان���س���ت���ی‬ ‫خ��ەی��اڵ��ی ن���ووس���ەری ب��ەن��اوب��ان��گ‬ ‫ئ��ی��زاگ ئاسیمۆف ه��ەی��ە ب��ەن��اوی‬ ‫"سەفەری سەرسوڕهێنەر"‪ ،‬لەودا‬ ‫ژێردەریاییەکی بچووک دەنێردرێتە‬ ‫ن��ێ��و خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی کەسێکی‬ ‫زۆرگرنگ‪ ،‬تاوەکو خوێنێکی مەیو‬ ‫کە ژیانی خستوەتە مەترسییەوە‬ ‫لەناو ببەن‪ ،‬ئێستا شتێک لەوشێوەیە‬ ‫ب��ەق��اب��ەرەی س��ەرس��وڕه��ێ��ن��ەرەوە‬ ‫بەئەندازەی پەڕەکانی کلکی ماسی‬ ‫دروس��ت��ک��راوە ک��ە ئ��ەم خ��ەون��ەی‬ ‫ک��ردووە بەحەقیقەت‪ ،‬ئ��ەم ئامێرە‬ ‫دەتوانێت لەنێو خوێنبەرەکانەوە‬ ‫تێپەڕببێت‌و خوێنە م��ەی��وەک��ان‌و‬ ‫گیرانی دەمارەکان بناسێتەوە‪.‬‬ ‫ئامێرەکانی ئێستا بەشێوەی‬ ‫گشتی کامێراگەلێکن دەت��وان��ن‬ ‫بەنێو خوێنبەرەکاندا تێپەڕببن‪،‬‬ ‫بەاڵم پزیشکەکان خۆیان دەبێت‬

‫گیرانی خوێنبەرەکان ب��دۆزن��ەوەو‬ ‫ل��ێ��ی تێبگەن ک��ە ئ��ای��ا ئ��ەگ��ەری‬ ‫ئ����ەوە ه��ەی��ە خ��وێ��ن��ە م��ەی��وەک��ان‬ ‫لەدیوارەکان جیاببنەوەو دایبخەن‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ئامێرێکی ن���وێ ل��ەالی��ەن‬ ‫گیلرمو تیرنی لەنەخۆشخانەی‬ ‫گ��ش��ت��ی م��اس��اچ��وس��ێ��ت��ی بوستن‬ ‫دروستکراوە‪ ،‬هەروەها دەتوانێت‬ ‫ئ��ەو مولکیوالنەش بناسێتەوە کە‬ ‫نیشانەن بۆ زیانبەخشین؛ خوێنە‬ ‫مەیوەکان‌و پالکەکانی چەوری‪.‬‬ ‫ب���ۆ ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی ئ��ەم‬ ‫ئ��ام��ێ��رە‪ ،‬گ��روپ��ی ت��ی��رن��ی س��ەرەت��ا‬ ‫رجێمێکی خواردەمەنی تایبەتیان‬ ‫بۆ کەروێشکەکانی تاقیگە دانا کە‬ ‫دەب��وو بەهۆی ئ��ەوەی دیوارەکانی‬ ‫خوێنبەرەکان دابخرێت‪ ،‬لەدواییدا‬ ‫مادەی کیمیایی فلورسنتیان تێکردن‬ ‫ک��ە مولکیولەکانی پیشاندەری‬ ‫مەترسی نیشانیان لەسەر دادەن��را‪،‬‬ ‫ئامێرەکە هەڵگری ئاشکراکەرێکی‬ ‫روناکی فلورسێنتە کە ئەو ناوچە‬ ‫روناکانەی نێو دیواری خوێنبەرەکان‬ ‫ک��ە ن��ی��ش��ان��ەی��ان ل��ەس��ەر دان����راوە‬ ‫ئاشکرادەکات‪.‬‬

‫گ��روپ��ی ت��ی��رن��ی ب���ەم شێوەیە‬ ‫توانیان فیبریین‪ ،‬ئەو پروتینەی کە‬ ‫دەبێت بەهۆی دروستبوونی خوێنی‬ ‫مەیو‪،‬لەگەڵ کاتپسیین (‪ ،)B‬ئەو‬ ‫ئانزیمەی ک��ەزۆرب��ەی کات لەنێو‬ ‫پالکە چەورییە مەترسییدارەکان‬ ‫دەبینرێن بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫بە وتەی تیرنی‪ ،‬بە بەکارهێنانی‬ ‫ئ��ەم ئامێرە ه��ەم��وو مولکیولێک‬ ‫تەنانەت ئەوانەی کە پیشاندەری‬ ‫شێرپەنجەن بناسرێنەوە‪.‬‬ ‫ه�����ەروەه�����ا ئ�����ەم ئ���ام���ێ���رە‬ ‫وەک ژێ���ردەری���ای���ی دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ئەولەیزەرانەی بۆ لەناوبردنی زیانە‬ ‫گومانلێکراوەکان بەکاردێن زێدە‬ ‫بکرێن ‪ .‬ئەو دەڵێت ‪ " :‬هەرچەند‬ ‫ئەم ئامێرە پێویستی بە چاکسازی‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو هەلە رەخساوە‬ ‫ت��اوەک��و ش��ێ��وازەک��ان��ی چ��ارەس��ەر‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم ئ��ام��ێ��رەدا یەکبخرێن‬ ‫تاوەکو لەگەڵ پالکە چەورییەکان‬ ‫و خوێنە مەییوە مەترسیدارەکان‬ ‫بەربەرەکانێ بکرێت"‪.‬‬

‫سیستمی هۆشیارکردنەوەی سەرەتایی‬ ‫دۆزینەوەی فیبریین بەتایبەتی بۆ‬ ‫ئەو کەسانەی کە تووشن بەنەخۆشی‬ ‫گیرانی خوێنبەرەوەو بەنەشتەرگەری‬ ‫چارەسەرکراون‌و ستنتیان بۆ دانراوە‬ ‫زۆر سوودمەندە‪ ،‬خوێنبەرەکانی ئەم‬ ‫کەسانە زۆربەی کات بۆ جارێکیتر‬ ‫دادخرێنەوە و یەکەم نیشانەکانیشی‬ ‫بریتیە لەنیشتنی فیبریین لەسەر‬ ‫ستنت‪ ،‬ئامێرەکانی ئێستا ناتوانن‬ ‫فیبریین لەوانیتر جیابکەنەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫تاقیکردنەوەی فلورسێنت دەتوانێت‬ ‫ئ��ەم ک��ارە ئەنجامبدات‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫پزیشکەکان دەتوانن پێش داخرانی‬ ‫رێگەکە‪ ،‬دەرم��ان��ی دژ بە مەیینی‬ ‫خوێن بەنەخۆش بدەن‪.‬‬ ‫تیرنی لەئێستادا دەیەوێت ئەم‬ ‫ئامێرە لەسەر خەڵکێک کە بەهۆی‬ ‫نەخۆشیییەوە خوێنبەرەکانی دڵیان‬ ‫نەشتەرگەریییان بۆکراوە‪ ،‬تاقیبکاتەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬


‫‪6‬‬

‫تەندروستی‬

‫هەشت رێگە بۆ کەمکردنەوەی کێش‬ ‫تایبەت بەکەسانی تەمبەڵ‬ ‫دەتوانیت بەچوونت بۆ گەشت‌و خەوتن‌و کوژاندنەوەی‬ ‫گلۆپەکان‌و لێدانی ڤاکسین کێشت داببەزێنیت‬


‫تەندروستی‬ ‫(دەیڤیید ئالیسن) لەزانکۆی‬ ‫(ئاالباما)ی (بیرمەنگام) کاتێک‬ ‫تێگەیشت مرۆڤ تەنها گیانلەبەر نییە‬ ‫کە قەڵەو دەبێت‪ ،‬زیاتر لەبابەتەکە‬ ‫وردب����ووەوە‪ .‬ئ��ەو لێکۆڵینەوەی‬ ‫لەسەرگیاندارانی کێوی‪ ،‬گیاندارانی‬ ‫تاقیگەو تەنانەت ئەو گیاندارانەی‬ ‫ک��ە ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی دورودرێ�����ژە‬ ‫رجێمێکی خ���واردەم���ەن���ی زۆر‬ ‫کۆنتڕۆڵکراویان هەیە‪،‬ئەنجامداو‬ ‫تێگەیشت ه��ەم��ووی��ان خەرییکە‬ ‫قەڵەو دەبن‪ .‬ئالیسن گەیشت بەو‬ ‫ئەنجامەی قەڵەو بوونی گیاندارانی‬ ‫دەوروبەرمان‌و مرۆڤ دەبێت یەک‬ ‫هۆکاری هەبێت‪ .‬بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئەم بابەتە‪ ،‬دۆزینەوەی هۆکارەکان‬ ‫رێگەگەلێکی نوێ بۆچارەسەری‬ ‫قەڵەوی لەبەردەمماندا دەکاتەوە‪،‬‬ ‫ه��ەواڵ��ێ��ک��ی دڵ��خ��ۆش��ک��ەر ئ��ەوەی��ە‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی س��ەران��س��ەری جیهان‬ ‫ب��ەرەو ئەو الیەنە دەچ��ن‪ .‬هێشتا‬ ‫روون نییە هەرکام لەهۆکارەکان‬ ‫تاچ رادەی��ەک کاریگەری لەسەر‬ ‫ق���ەڵ���ەوی ه���ەی���ە‪ ،‬ب��ەه��ەم��ەح��اڵ‬ ‫ئێمە دەتوانیین رێگەگەلێک بۆ‬ ‫دوورک��ەوت��ن��ەوە لێیان پێشکەش‬ ‫بکەیین؛ باشترە بزانن هەندێک‬ ‫لەم رێگەگەلە زۆر بێکێشەترە لە‬ ‫رجیمگرتن‌وپیاسەکردنی دوورو‬ ‫درێژ‪.‬‬ ‫ڤاکسەن لێبدەن‬ ‫ئەگەر لەپشووی ساڵی نوێدا‬ ‫سەرماتان ببێت‪ ،‬ئەوکات ناچار‬ ‫دەب��ن دەسڕێکی ت��ازە هەڵگرن‌و‬ ‫جلێکی نوێ بکڕن‪ .‬هۆکارەکەی‬ ‫ئ���ەم���ە ئ����ەوەی����ە ک����ە ی��ەک��ێ��ک‬ ‫لەڤایرۆسەکانی سەرماخوردەیی‬ ‫لەگەڵ قەڵەوییدا پەیوەندی هەیە‪.‬‬ ‫دکتۆر نیخیل دورئەندار لەناوەندی‬ ‫توێژینەوەکانی پنینتگن لەلویزیانا‬ ‫دۆزیویەتەوە کە ئادنوویروس(‪-٣٦‬‬ ‫‪ )Ad‬ه��ەم ژم���ارەی خانەکانی‬ ‫چەوری لەش‌و هەم بڕی چەوری‬ ‫نێو خانەکە زی���اددەک���ات‪ .‬ئەو‬ ‫هەروەها تێگەیشت کە خەڵکی‬ ‫ق���ەڵ���ەو س���ێ ب���ەرام���ب���ەر زی��ات��ر‬ ‫لەخەڵکی ئاسایی هەڵگری دژە‬ ‫ت��ەن��ی(‪)36-Ad‬ن‪ ،‬هۆکارەکەی‬ ‫تووشبوونی ئێستەیی‌ یان پێشوویی‬ ‫بە ڤایرۆسەکەیە‪ .‬توێژینەوەیەکیتر‬ ‫دەڵ����ێ����ت؛ ک��ێ��ش��ی م��ن��دااڵن��ی‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری دژەت����ەن����ی(‪)36-Ad‬‬ ‫بەتێکڕایی(‪)٢٣‬کیلۆگرام زیاترە‬

‫ل��ەک��ێ��ش��ی ئ���ەو م��ن��دااڵن��ەی��ی کە‬ ‫هەڵگری ئ��ەم دژە ت��ەن��ە نیین‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا کەس‬ ‫ن��ازان��ێ��ت ب��ە چ‌ه��ۆک��ارێ��ک ب��ەاڵم‬ ‫ک��اری��گ��ەری ق��ەڵ��ەوب��وون بەهۆی‬ ‫دژەت��ەن��ی(‪)36-Ad‬ب��ۆ چەندیین‬ ‫س��اڵ لەنێو لەشدا دەمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لەهەمانکاتدا‪،‬دە جۆر میکرۆبیتر‬ ‫ه��ەن ک��ە گ��ی��ان��ل��ەب��ەران قەڵەوتر‬ ‫دەک��ەن‪ ،‬هەرچەند ئەم هەوااڵنە‬ ‫وادەردەک��ەوێ��ت ه��ەواڵ��ی خۆش‬ ‫نەبن‪ ،‬بەاڵم دەکرێت خەبەرێکی‬ ‫خۆش بۆئەو زانایانە بێت کەکار‬ ‫لەسەر نەهێشتنی قەڵەوی دەکەن‪.‬‬ ‫دک��ت��ۆر دوران�����دار دەڵ��ێ��ت؛‬ ‫ئ���ەگ���ەر ه��ەوک��ردن��ێ��ک دەب��ێ��ت‬ ‫بەهۆی قەڵەوی ‪ ،‬ئێمە دەتوانیین‬ ‫رێگەیەکی س��ادەو کاریگەرمان‬ ‫لەبەرامبەرییدا هەبێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫بریتیە لە ڤاکسەن لێدان‪.‬‬ ‫خۆتان ساردبکەنەوە‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د ت���وڕەی���ی زۆر‬ ‫بەشێوەیی ئاسایی دەبێت بەهۆی‬ ‫داب��ەزی��ن��ی کێش‪ ،‬ب��ەاڵم فشاری‬ ‫ع��ەس��ەب��ی رۆژان�����ە دەت��وان��ێ��ت‬ ‫ئەنجامی پ��ێ��چ��ەوان��ەی هەبێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئەگەر بۆ دابەزینی چەوری‬ ‫بەرسکیشتان بووە‪ ،‬هەناسەیەکی‬ ‫ق�����ووڵ ه��ەڵ��ک��ێ��ش �ن‌و م��ەه��ێ��ڵ��ن‬ ‫ئ��ەع��س��اب��ت��ان تێکبچێت‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫ناتوانن ئەعسابی خۆتان کۆنتڕۆڵ‬ ‫بکەن رجێمی خواردنیش مەگرن‪،‬‬ ‫توێژینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫کەمی بڕی گەرمۆکەی لەش‪ ،‬لەنێو‬ ‫مشکەکاندا دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫بۆ فشاری عەسەبی هەستیارتربن‌و‬ ‫ئ��ەم هەستیارییە دوای��ی کۆتایی‬ ‫سنووردارکردنی خواردەمەنی هەر‬ ‫دەمێنێتەوە‪ ،‬ئەو مشکانەی لەژێر‬ ‫کاریگەری رجێمی خواردەمەنییدا‬ ‫ب����وون ل��ەچ��او م��ش��ک��ەک��ان��ی تر‬ ‫خواردنی چەورتریان هەڵدەبژارد‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەس��ەر وێ��ن��ە‬ ‫ه��ەڵ��گ��ی��راوەک��ان��ی م��ێ��ش��ک کە‬ ‫لەالیەن راجیتا سینها لەزانکۆی‬ ‫ی��ی�ل‌وە هەڵگیراوە پیشانیداوە‪،‬‬ ‫فشاری عەسەبی دەبێت بەهۆی‬ ‫چاالکتربوونی بەشی پێشەوەی‬ ‫م��ێ��ش��ک‪ ،‬وات�����ە ئ����ەو ب��ەش��ەی‬ ‫ک���ە پ���ەی���وەن���دی ه��ەی��ە ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ح��ەزەک��ان‌و پ��ادداش��ت��ەک��ان‪ .‬ئەو‬ ‫دەڵ��ێ��ت؛ ئ���ەم ب��اب��ەت��ە ح���ەز بۆ‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی ب��ەگ��ەرم��ۆک��ەی‬

‫زیاترەوە بۆ ئەو کەسانەی حەزیان‬ ‫لەبەکارهێنانیەتی زیاتر دەک��ات‪،‬‬ ‫لەجیاتی ژماردنی گەرمۆکەکان‪،‬‬ ‫ئ�����ەو ش����ێ����وەی خ���ۆئ���اگ���ای���ی‌و‬ ‫کەمکردنەوەی فشاری عەسەبی‌و‬ ‫پێشنیار دەکات تاوەکو بگەن بەو‬ ‫قۆناغە لەخۆئاگایی کە تێبگەن‬ ‫چۆن بیرکردنەوەو رەفتارەکانتان‬ ‫کاریگەری لەسەر تەندروستیتان‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫زیاتر لەوەش ساردببنەوە‬ ‫ل��ە س��ێ دەی����ەی راب����ردودا‪،‬‬ ‫خانووەکان لەبەریتانیاو ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکادا لەچاو‬ ‫ج����اران گ��ەرم��ت��ر ب����وون‪ ،‬فیونا‬ ‫جانسن لەکۆلێجی‬ ‫زانکۆیی لەندەن‌و‬ ‫ه���اوک���ارەک���ان���ی‬ ‫دەڵێن ئەمە لەوانەیە‬ ‫ل��ەس��ەر ق��ەڵ��ەوی��م��ان‬ ‫کارییگەری هەبێت‪.‬‬ ‫س���ی���م���ون���اب���و‬ ‫لەزانکۆی تورینی‬ ‫ئیتالیا لەگەڵ ئەم‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوەدا‬ ‫ه������اوڕای������ە‪.‬‬

‫لەتوێژینەوەیەکدا‬ ‫ک����ە ل����ەس����ەر (‪)١٥٠٠‬‬ ‫ک��ەس��ی ت��ەم��ەن م��ام��ن��اوەن��د‬ ‫ئەنجامدراوە‪ ،‬گروپە تێگەیشتن‬ ‫ک��ە ل���ەم���اوەی ش���ەش مانگ‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەدا‪ ،‬ئ��ەگ��ەری‬ ‫قەڵەوبوونی ئەو کەسانەی‬ ‫پلەی گەرمی خانووەکەیان‬ ‫ل���ە ی���ەک ل���ەس���ەر سێی‬ ‫س���ەرەوە لیستەکە ب��وو‪،‬‬ ‫دوج���ار زی��ات��ر لەوانیتر‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫بەدڵنییاییەوە لەرزین‬ ‫لەسەرمادا دەبێت بەهۆی‬ ‫ل��ەدەس��ت��دان��ی وزە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ب���ۆئ���ەوەی ل��ەش��ت��ان چەند‬ ‫گەرمۆکەیەک لەدەستبدات‬ ‫پێویست ن��اک��ات لەسەرمادا‬ ‫ب��ی��ب��ەس��ت��ن!‪ .‬زۆرب������ەی ئ��ەو‬ ‫چەورییەیی لەنێو لەشماندایە‬ ‫پێی دەوت��رێ��ت چ��ەوری سپی‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم کاتێک پ��ل��ەی گەرمی‬ ‫دادەبەزێت بۆکەمتر لە(‪)١٨‬‬ ‫پلە سانتی گ���راد‪ ،‬چ��ەوری‬

‫‪7‬‬

‫قاوەیی (کە لەمندااڵندا رێژەیەکی‬ ‫کەمەو لە کەسانی گەورەدا زۆرتر‬ ‫لەالیی مل پاشکەوت دەبێت)‬ ‫دەس��ت��دەک��ات بەسوتاندنی وزە‬ ‫تاوەکو لەش بەگەرمی بهێڵێتەوە‪.‬‬ ‫بەداخەوە‪ ،‬ئەگەر زۆر لەگەڵ‬ ‫سەرما نەگونجابێتن‪ ،‬پاشەکەوتی‬ ‫چ��ەوری قاوەیتان دادەب��ەزێ �ت‌و‬ ‫خێرا تواناییتان بۆ سووتاندنی‬ ‫خواردەمەنی کەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫وت����������ەی‬ ‫ب���ەپ���ێ���ی‬ ‫جانسن‪،‬‬


‫تەندروستی‬

‫‪8‬‬

‫ه���ەر گ��ۆڕان��ێ��ک س��وودم��ەن��دە؛‬ ‫ئ��ەگ��ەری پلەی گ��ەرم��ی ناوەند‬ ‫لە(‪)١٥‬وە بۆ (‪)٢٨‬پلەی گەرمی‬ ‫ب��ەرزب��ب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬وزەی هاوڕێکی‬ ‫کەمتر دەسوتێنێت‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ک��ەم��ک��ردن��ەوەی پلەی‬ ‫گ��ەرم��ی م��اڵ ه��ەن��دێ��ک لەکێش‬ ‫کەمدەکاتەوە‪ ،‬دەتوانن ئەمە لەسەر‬ ‫خانووەکەی خۆتان تاقیبکەنەوە‪.‬‬ ‫پروتیین بخۆن‬ ‫ئالیسن گوسبی لەزانکۆی‬ ‫سیدنی ئوسترالیا دەڵێت؛ تاوەکو‬

‫ئێستا هیچ توێژینەوەیەکی زانستی‬ ‫‪،‬سەرکەوتنی درێژماوەی پروتینی‬ ‫پشتڕاستنەکردوەتەوە‪ ،‬بەاڵم ئێمە‬ ‫پێش بینی دەکەین کاریگەر بێت‪.‬‬ ‫ل��ەم��ان��گ��ی ئ���ۆک���ت���ۆب���ەردا‪،‬‬ ‫گ��روپ��ەک��ەی ئ��ەو لەڕاپۆرتێکدا‬ ‫رایانگەیاند لەرجێمێکی خواردنی‬ ‫(‪)٤‬رۆژەدا‪ ،‬ئ��ەوان��ەی رجێمە‬ ‫خواردمەنییەکەیان (‪)%١٠‬پرۆتینی‬ ‫تێدابوو‪)%١٢(،‬زیاتر لەو کەسانەی‬ ‫کە رجێمە خواردەمەنییەکەیان‬ ‫(‪ )%١٥‬پرۆتینی تێدایە زیاتر‬ ‫گەرمۆکە بەکار دەهێنن‪.‬‬ ‫گ��وس��ب��ی دەڵ��ێ��ت ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ه���ۆک���ارەک���ەی ئ����ەوە بێت‬ ‫ک��ە ئ��ێ��م��ە ح���ەزم���ان زۆر‬ ‫ل��ەپ��رۆت��ی��ن��ەو ب��ەش��ێ��وەی‬ ‫ن��ائ��اگ��ای��ەن��ە ت��ێ��دەک��ۆش��ی��ن‬ ‫بگەین بەو ئەنجامە‪ ،‬بۆیە‬ ‫کاتێک پرۆتیین لەلەشماندا‬ ‫کەمدەبێت‪ ،‬ک��ال��ۆری زیاتر‬ ‫بەکاردەهێنین‪ ،‬لێکۆڵینەوەکانیتر‬ ‫پیشانیدەدەن ک��ە بەخواردنی‬ ‫پرۆتیین ب��ۆم��اوەی��ەک��ی درێ��ژت��ر‬ ‫هەست بەتێری دەکەیین‪ ،‬هەروەها‬ ‫توێژەرانی زانکۆی کۆپنهاگن‬ ‫پیشانیانداوە‪،‬‬ ‫لەدانیمارک‬ ‫رجێمێکی پڕ لەپرۆتیین‬ ‫ب��ە ئاستی شەکری‬ ‫ن�����������زم�����������ەوە‬ ‫( ‪glycaemic‬‬ ‫‪)i n d e x‬‬

‫(ب��ڕێ��ک ک��ە ک��اری��گ��ەری م��ادەی‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی ل��ەس��ەر ئاستی‬ ‫گلۆکۆزی خوێن پیشاندەدات)‬ ‫ئەوە هەلە دەرخسێنێت تادەتوانی‬ ‫بخۆیت بێئەوەی قەڵەو ببیت‪.‬‬ ‫سەیری بەستەبەندی‬ ‫خواردەمەنییەکان بکەن‬ ‫لەبەستەبەندییە‬ ‫ه��ەن��دێ��ک‬ ‫پ�لاس��ت��ی��ک��ی و ق��وت��وی��ی��ەک��ان‬ ‫ه���ەڵ���گ���ری م������ادەی ک��ی��م��ی��ای��ی‬ ‫رژێنەکانن کە دەتوانێت بچێتە نێو‬ ‫خواردەمەنییەکان‪ ،‬بەپیی هەندێک‬ ‫بەڵگە ئەم مادە کیمیاییانە هۆکارن‬ ‫بۆ قەڵەوی‪.‬‬ ‫ئەم رژێنانە ک��رداری ئاسایی‬ ‫رژێنەکانی ناولەش دەگ��ۆڕن‌ کە‬ ‫ئەرکیان رێکخستنی متابولیسمی‬ ‫لەشە‪.‬‬ ‫گڵۆپەکان بکوژێننەوە‬ ‫رن���دی ن��ل��س�ن‌و گ��روپ��ەک��ەی‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی وی�لای��ەت��ی ئ��ۆه��ای��ۆ‬ ‫لەکۆلۆمبۆس بەئەنجامدانی(‪)٨‬‬ ‫حەفتە تاقیکردنەوە تێگەیشتن ئەو‬ ‫مشکانەی کە شەوان روناکی لێیان‬ ‫دەدات‪ ،‬کێشەکەیان(‪)%١٠‬زیاترە‬ ‫ل��ەو مشکانەی ک��ە سووڕێکی‬ ‫ستاندەری تاریکی‪/‬روناکی تەجروبە‬ ‫دەکەن‪ ،‬لەکاتێکدا هەر دو گروپی‬ ‫مشکەکان لەرۆژێکدا بەئەندازەی‬ ‫ی���ەک گ��ەرم��ۆک��ە وەردەگ������رن‌و‬ ‫ب��ەئ��ەن��دازەی یەکتریش وەرزش‬ ‫دەک���ەن‪ .‬زۆر لەتوێژینەوەکان‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���دەدات گ���ۆڕان���ک���اری‬ ‫لەکاتی تاریکی‌و روناکی دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ق��ەڵ��ەوب��وون��ی خ��ەڵ��ک‪.‬‬ ‫ب��ەخ��ەب��ەر م��ان��ەوە ل��ەن��ی��وەش��ەودا‬ ‫دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی جینەکانی‬ ‫ک��ات��ژم��ێ��ری س��روش��ت��ی ن��اول��ەش‬ ‫بگۆڕێن‪ ،‬هەرچەند دیاریکردنی‬ ‫س��وڕی روناکی‪/‬تاریکی بۆ‬ ‫هەموو خەڵک کارێکی‬ ‫ئ��اس��ان نییە‌‪ ،‬چونکە‬ ‫ه���ەم���وو ک��ەس��ێ��ک‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی تایبەت‬ ‫ب����ەژی����ان����ی خ���ۆی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ب���ەاڵم ئەگەر‬ ‫شێوازێکی پ��ای��ەدار ل��ە تارییکی‬ ‫و رون��اک��ای��ی ل��ەژی��ان��دا هەبێت‬ ‫بۆ پێشگیری لەقەڵەوی باشترە‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا رون��اک��ای��ی ش��ی��ن کە‬ ‫بەهۆی هەندێک گڵۆپی(‪)LED‬‬ ‫وە بەرهەمدێن‪،‬سووڕی سروشتی‬ ‫لەش تێکدەدات‪.‬‬

‫بڕۆن بۆ سەیران‬ ‫پیاسەو هەڵهاتن لەنێو شاری‬ ‫قەرەباڵغدا تەنها دەبێت بەهۆی‬ ‫ئەوەی چەوری ورگ کەمببێتەوە‪.‬‬ ‫هەڵمژینی هەوای ئالودە دەکرێت‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب��ەه��ۆی ک��ۆب��وون��ەوەی‬ ‫چ������ەوری زی������ادە ل��ەس��ک��داو‬ ‫ک���ەم���ب���وون���ەوەی ه��ەس��ت��ی��اری‬ ‫خانەکان بەئەنسولین‌‪ ،‬کەئەمەش‬ ‫دەک��رێ��ت م��ەت��رس��ی ت��ووش��ب��ون‬ ‫بەنەخۆشی شەکرەی جۆری(‪)٢‬‬ ‫زی����اد ب���ک���ات‪ .‬ژی���اوه���ای���وژو‬ ‫لەزانکۆی ویالیەتی ئۆهایو بۆ‬ ‫م��اوەی(‪)٦‬ک��ات��ژم��ێ��ر ل���ەرۆژداو‬ ‫ب����ۆم����اوەی(‪)٥‬رۆژ ل��ەح��ەف��ت��ەدا‬ ‫مشکەکانی دەخستە بەر هەوای‬ ‫زۆر ئالودە بە تەنۆلکەی ورد‬ ‫دادەنا‪ ،‬دوایی نزیکەی(‪)١٠‬حەفتە‬ ‫ئ��ەوان بەنزیکەیی (‪)%٥٠‬زی��ات��ر‬ ‫لەمشکەکانیتر چەوری بەرسکیان‬ ‫هەبوو کە یەکجۆر خواردنیان‬ ‫دەخ���وارد ب��ەاڵم ه��ەوای پاکیان‬ ‫هەڵدەمژی‪.‬‬ ‫راکشان‬ ‫ئەگەر ب��ەدوای��ی تێپەڕکردنی‬ ‫ک���ات���ەوەن راک���ش���ان ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫ب��ژارە؛خ��ەوی زۆر ک��ەم دەبێت‬ ‫بەهۆی ق��ەڵ��ەوی‪ ،‬توێژینەوەکان‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��دەدەن ئ��ەوان��ەی کەمتر‬ ‫لە(‪)٦.٣‬کاتژمێر لەشەوو رۆژێکدا‬ ‫دەخ��ەون ئەگەری قەڵەو بوونیان‬ ‫زیاترە‪ ،‬بەاڵم خەڵکی ئاسایی کە‬ ‫(‪)٧.٢‬کاتژمێر لەشەوورۆژێکدا‬ ‫دەخەون کێشیان ئاساییە‪.‬‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان خ��ەوو‬ ‫کێش تەنانەت کاتێک چاالکی‬ ‫وەرزیش کەمە‪ ،‬بوونی هەیە‪.‬ئەو‬ ‫مندااڵنەی لەتەمەنی نێوان (‪)٣‬بۆ‬ ‫(‪)٥‬س��اڵ کەمتر لە(‪)١١‬کاتژمێر‬ ‫دەخەون ئەگەری قەڵەو بوونیان‬ ‫لە (‪)٧‬ساڵییدا زی��ات��رە‪ .‬کەمی‬ ‫خ��ەو هۆرمۆنی لپتن لەلەشدا‬ ‫کەمدەکاتەوە‪ ،‬ئەم هۆرمۆنە پێش‬ ‫بەبرسیەتی دەگرێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫هۆرمۆنی گرلین زی��اد دەک��ات‬ ‫ک��ە دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی برسیەتی‪،‬‬ ‫بەواتایەکیتر کەمبوونەوەی خەو‬ ‫بە مانای ئەوەیە کاتی زیاترمان‬ ‫بۆخواردن لەبەردەستدایە‪ ،‬بەهەر‬ ‫حاڵ کاتژمێرێک زیاتر لەجێگەی‬ ‫ن��ووس��ت��ن م��ان��ەوە خ��ۆش��ت��رە لە‬ ‫یەککاتژمێر وەرزشکردن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری نیوساینتست‬


‫تەندروستی‬

‫‪9‬‬

‫چارەسەرێکی نوێ بۆ نەخۆشی هیمۆفیلیا‬ ‫ن����ەخ����ۆش����ی ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ی ب��ۆم��اوەی��ی��ە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییە دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی‬ ‫کاتێک شوێنێکی کەسێک تەنانەت‬ ‫زۆر کەمیش ببڕدرێت خوێنی زۆر‬ ‫لەدەستبدات لەئێستادا رێگەیەکی‬ ‫نوێ بۆ چارەسەری ئەم نەخۆشییە‬ ‫دۆزراوەتەوە‪.‬‬ ‫زان��ای��ان��ی زان��س��ت��ی پزیشکی‬ ‫ب��ەی��ارم��ەت��ی رێ��گ��ەگ��ەل��ی ن��وێ��ی‬ ‫چارەسەرکردنی جینیتیکی دەتوانن‬ ‫ب��ڕی خ��وێ��ن��ب��ەرب��وون لەنەخۆشیە‬ ‫هیمۆفیلیایەکاندا کەمبکەنەوە‪ ،‬ئەمە‬ ‫دەبێت بەهۆی ئ��ەوەی بارودۆخی‬ ‫ژیانی هیمۆفیلیایەکان تاڕادەیەکی‬ ‫زۆر گۆڕانی بەسەردابێت‪.‬‬ ‫ئ���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ل��ەالی��ەن‬ ‫یەکێک لەنەخۆشخانەکانی شاری‬ ‫ممفیسی ویالیەتە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا ئەنجامدراوەو تاقیکردنەوە‬ ‫کلینیکییەکەی لەزانکۆی لەندەن بە‬

‫سەرکەوتوویی بە ئەنجام گەیشتووە‪.‬‬ ‫ه��ی��م��ۆف��ی��ل��ی��ا ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ی��ەک��ی‬ ‫بۆماوەییە کە دەبێت بەهۆی ئەوەی‬ ‫کەسەکە تایبەتمەندی گیرسانەوەی‬ ‫خوێن لەدەستبدات‪ ،‬بۆیە لەگەڵ‬ ‫ب���ەرب���وون���ی خ���وێ���ن خ��وێ��ن��ەک��ە‬ ‫ناوەستێتەوە‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوەی ئەم شێوازە نوێیە‬ ‫پیشانیدەدات لەشەش کەسی تەمەن‬ ‫گەورەدا کە تووشبوون بە نەخۆشییە‬ ‫بۆماوەییەوە‪ ،‬ئەم شێوازە بەشێوەیەکی‬ ‫بەرچاو لەخوێنبەربوون و ئازاری‬ ‫زۆر پێشگیری دەکات‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‬ ‫چ���وار ک���ەس ل��ەش��ەش کەسەکە‬ ‫بێئەوەی پێویستیان بەوەرگرتنی‬ ‫پروتیین هەبێت تەنها بەچارەسەری‬ ‫جینی چارەسەرکران‌و خوێنەکەیان‬ ‫وەستایەوە‪.‬‬ ‫یەکێک لەتوێژەرانی سەرەکی‬ ‫ئ��ەم لێکۆڵینەوەیە ئەندامی بەشی‬

‫لێکۆڵینەوە ل��ەس��ەر شێرپەنجەی‬ ‫زانکۆی لەندەنە لەمبارەوە دەڵێت‬ ‫"ئەم شێوازە دەتوانێت بەتەواوەتی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی تەندروستی نەخۆشە‬ ‫هیمۆفیلیاکان بگۆڕێت‪ ،‬لەهەمانکاتدا‬ ‫رێگەیەکی گرنگە لەپێشکەوتنی‬ ‫شێوازەکانی چارەسەری جینیتیکی"‪.‬‬ ‫لەئێستادا ئەم شێوازە دەربارەی‬ ‫نەخۆشە هیمۆفیلیاەکانی جۆری (‪)B‬‬ ‫ئەنجامی باشی هەبووەو لەداهاتوودا‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی چ��ارەس��ەری‬ ‫نەخۆشەکانی ج��ۆری (‪)A‬و ئەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ک��ە ت��ووش��ی نەخۆشی‬ ‫ق��ورس��ی پ��ەی��وەن��دی��دار بەکێشەی‬ ‫پروتیین‌و خوێن لەنێو جەستەی‬ ‫مرۆڤدان بکات‪.‬‬ ‫ل��ەم ش��ێ��وازەدا بە بەکارهێنانی‬ ‫ج���ۆرێ���ک ڤ����ای����رۆس ب���ە ن���اوی‬ ‫زانستی(‪ )AAV8‬توخمە پێویستەکان‬ ‫دەگ���وازرێ���ت���ەوە ب��ۆ ن��ێ��و ج��گ��ەری‬ ‫نەخۆشەکە ‪ .‬هۆکاری هەڵبژاردنی‬

‫ئەم ڤایرۆسە ئەوەیە ئەگەری ئەوەی‬ ‫هەوکردن لەنێو جەستەی مرۆڤدا‬ ‫دروستبکات زۆر کەمە ‪.‬‬ ‫ئ���ەم ڤ��ای��رۆس��ە ی��ەک��ێ��ک��ە ل��ەو‬ ‫ڤایرۆسانەی کاتێک دێتە نێو جەستەی‬ ‫مرۆڤەوە بەشێوەی ئاسایی خانەکانی‬ ‫جگەر دەکاتە ئامانجی خۆی بەاڵم‬ ‫دەس���ت لەپێکهاتەی جینیتیکی‌و‬ ‫(‪)DNA‬ی مرۆڤ نادات ئەوانە وەک‬ ‫خۆیان دەمێننەوە‪.‬‬ ‫لەم تاقیکردنەوە کلینییکیانەدا‬ ‫ت��وێ��ژەران توانیویانە ب��ەم رێگەیە‬ ‫نزیکەی (‪ )٣‬بۆ (‪ )١٢‬لەسەد فاکتەری‬ ‫گیرسانەوەی خوێن واتە (‪ )IX‬لەنێو‬ ‫جگەری نەخۆشەکاندا زیادبکەن‪،‬‬ ‫بەوتەی ئ��ەوان تەنانەت زیادبوونی‬ ‫تەنها لەسەدا یەکی ئ��ەم توخمانە‬ ‫لەنێو لەشی نەخۆشەکانی هیمۆفیلیا‬ ‫دەت��وان��ێ��ت دۆخ���ی تەندروستیان‬ ‫ت���اڕادەی���ەک���ی زۆر ب��اش��ب��ک��ات‌و‬ ‫پێشگیریبکات لەخوێنبەربوونی زۆر‪.‬‬


‫‪10‬‬

‫تەندروستی‬

‫شێرپەنجە‬

‫(‪)%٤٠‬ی شێرپەنجە؛ پەیوەندی بەشێوازی‬ ‫ژیانی رۆژانەوە هەیە‬

‫جگەرە پێوەستە بەشێرپەنجەی سییەکانەوە‬


‫تەندروستی‬ ‫توێژینەوە‬ ‫نوێیەکان پیشانیدە‬ ‫دە‬ ‫ن‬ ‫خ��‬ ‫�وار‬ ‫هۆکاری ت‬ ‫ووشبوون بەشێرپەنجەی تائ دن���ی م���ی��وەو س�����‬ ‫ەو‬ ‫زە‬ ‫وا‬ ‫ت‬ ‫ن�‬ ‫هەندێک لە‬ ‫ەوڕادەیە بۆ پار‬ ‫زی �ک ل �ەن��ی �وەی ت �‬ ‫ێز‬ ‫وو‬ ‫گا‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫ری‬ ‫�ب‬ ‫�‬ ‫کر‬ ‫وو‬ ‫دن‬ ‫ەک‬ ‫ی‬ ‫�‬ ‫�ا‬ ‫ن‬ ‫پیا‬ ‫وا‬ ‫شێرپەنجەکان وەکو‬ ‫ن‬ ‫لەشێ‬ ‫پ���ەی ��وەن�‬ ‫شێرپەنجەی دەم‌و‬ ‫�دی ب��ەج �گ �ەرەک�‬ ‫رپەنجە گرنگەو نە‬ ‫�ێ‬ ‫�‬ ‫ش‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫مان‬ ‫�ا‬ ‫ن‬ ‫دە‬ ‫‌و‬ ‫زان‬ ‫قوڕگ بەتەواوەتی‬ ‫ی‬ ‫کێش‬ ‫خ�����وار‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫ی زی��ادە لەشێرپەن‬ ‫دن�����ەوە ک �ح �ول��ی��ی‬ ‫�‬ ‫جە‬ ‫ەک‬ ‫�‬ ‫ی‬ ‫�ا‬ ‫ن‬ ‫ژ‬ ‫‌و‬ ‫نان‬ ‫خ �ووەک��ان‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دا‬ ‫خواردەم‬ ‫کاریگە‬ ‫هەندێک لەشێ‬ ‫ەنییە ناتەندروس‬ ‫رییەکەی ل��ەخ��و‬ ‫تە‬ ‫ار‬ ‫کا‬ ‫دن‬ ‫نە‬ ‫�‬ ‫�ە‬ ‫وە‬ ‫وە‬ ‫رپەنجەکان وەک‬ ‫ی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫کحول زیاترە‪".‬‬ ‫شێرپەنجەی م��ی‬ ‫�زەاڵن پەیوەندی‬ ‫ب �ەپ�‬ ‫لەواڵتی بەریتانیادا (‪ )١٤‬خوو بەخووەکانەوە نییە‪.‬‬ ‫توێ �ێ �ی راپ���ۆڕت���ی ن���‬ ‫او‬ ‫ەن‬ ‫�‬ ‫�د‬ ‫ی‬ ‫ئەم توێژینە‬ ‫ژینەوەی شێرپەنجە لەبەریتانیا‪ ،‬ل�ەگ��ەڵ ه �ۆک �ار‬ ‫ی ژینگەیی وەک��و پێشبینیکراو وەیە بەپێی داتاکانی‬ ‫ج���گ���ەرە ه����ۆک����اری س���ەرەک���ی شوێنی ژی��ان‌و‬ ‫بۆ (‬ ‫ج �ۆری خ��واردن‌و لەساڵی (‪ )١٨ ٠‬جۆر شێرپەنجە‬ ‫جۆری‬ ‫تووشبوونە‬ ‫‪٠١‬‬ ‫بەشێرپەنجە‪ ،‬دەبێت توو کار‪ ،‬لەساڵدا دەبێت‬ ‫بە‬ ‫‪)٢‬دا ئەنجامدراوە‪.‬‬ ‫هۆ‬ ‫ی‬ ‫ش‬ ‫ب���ەه��ۆی‬ ‫ل����ەپ ���ی ���اوان�‬ ‫بوونی (‪ )١٣٤‬ه �‬ ‫(‪)%٢٣‬ی شێ‬ ‫ەز‬ ‫رپ‬ ‫ار‬ ‫ەن‬ ‫جە‬ ‫کە‬ ‫���دا (‪)%٦،١‬ی‬ ‫س‬ ‫ش‬ ‫بەنە‬ ‫لەپیاوان‬ ‫��ێ�رپ�ەن�ج�ەک��ان‬ ‫خۆشی شێرپەنج‬ ‫‌و زیاتر ل �ە(‪١٥،٦‬‬ ‫ە‪،‬‬ ‫‪)%‬‬ ‫ل‬ ‫ن‬ ‫ەن‬ ‫زی‬ ‫ێو‬ ‫کە‬ ‫(‪ ٩٦٠٠‬ک��ەس)‬ ‫ی‬ ‫ژناندا‪.‬‬ ‫(‪)%٣٤‬‬ ‫دەگ ��ەڕێ���ت ��ەوە ب�‬ ‫ش��ێ�رپ�ەن�ج�ەک��ان‬ ‫ب‬ ‫�‬ ‫ەه‬ ‫�‬ ‫�ۆ‬ ‫�ۆ ک �ەم �ی م��ی��وەو‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫کێشانی جگ‬ ‫ه���ۆک���ارێ���ک‬ ‫�ەوزەوات‪( ،‬‬ ‫���ی ت����ر ب �ری��ت��ی��ە خ��واردن� ەرەو جۆری خوارد‬ ‫ن‬ ‫‪ )٧٨٠٠( )%٤،٩‬بۆ‬ ‫‌و‬ ‫ج‬ ‫ۆر‬ ‫ی‬ ‫لەنەخواردن‬ ‫�ە‬ ‫کارەکەو‬ ‫ی میوەو س���ەو‬ ‫زە‬ ‫وەی م��ادە کحولی‬ ‫وا‬ ‫یە‬ ‫ت‬ ‫کا‬ ‫ن‬ ‫(‪٧٣٠٠( )%٦،٤‬‬ ‫‌و‬ ‫کە‬ ‫لەالیەن‬ ‫زیادە‬ ‫س) بۆ کحو‬ ‫پیاوانەوەو زیادەکێ‬ ‫کێش دروس��ت��دەب�‬ ‫ش‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ل‬ ‫(‬ ‫ەن‬ ‫‪٤‬‬ ‫ێو‬ ‫‪)%‬‬ ‫ل‪٦٥٠٠( )%٤،١( ،‬‬ ‫ی‬ ‫شێرپەن‬ ‫ژن��ان�دا‪ .‬ن‬ ‫ک��ەس) ب��ۆ زی �‬ ‫ووسەرانی ئ�ەم راپۆرتە ک جەکان پەیوەندییان‬ ‫بە‬ ‫ج‬ ‫ۆر‬ ‫ادەک��ێ �ش‌و قەڵەوی‬ ‫ی‬ ‫دەڵێن‬ ‫زۆ‬ ‫�‬ ‫��ار‬ ‫رو (‪( )%٣،٥‬‬ ‫ئەمە بەرباڵوترین‬ ‫ی ک��ەس �ەک��ەوە ه �‬ ‫ەی‬ ‫�‬ ‫�ە‬ ‫راپ‬ ‫؛‬ ‫ۆر‬ ‫و‬ ‫تە‬ ‫ەک‬ ‫�‬ ‫‪ ٥٥٠٠‬کەس) بۆ‬ ‫�و‬ ‫لەسەر ئەم‬ ‫کاکردن‬ ‫مانەوەی لەژێر‬ ‫بابەتە ئامادەکراوە‪.‬‬ ‫بەمادەی کیمیایی‪.‬‬ ‫هەتاوو ئامێرەکانی‬ ‫ب‬ ‫ۆر‬ ‫پ��ڕ‬ ‫ک ���ا‬ ‫ۆنزەکردنی پێست‪.‬‬ ‫ۆف��ی �س �ۆر م �ەک �س‬ ‫پ‬ ‫ری����گ����ەری‌و پ���ەی �‬ ‫ار‬ ‫�و‬ ‫کی‬ ‫ەن‬ ‫�‬ ‫ن‬ ‫�د‬ ‫ی‬ ‫نووسەری‬ ‫راس��ت �‬ ‫ل������ەژن������ان������دا‬ ‫سەرەکی ئەم توێ‬ ‫ەوخ��ۆی ه��ۆک��ارە‬ ‫ژی‬ ‫نە‬ ‫مە‬ ‫تر‬ ‫وە‬ ‫س‬ ‫(‪)%٦،٩‬‬ ‫ی‬ ‫دەڵێ‬ ‫(‬ ‫د‬ ‫‪٠‬‬ ‫روس‬ ‫‪١٠٨٠‬ک��ەس)‬ ‫ت "زۆر لەخەڵک‬ ‫����ت����ک����ەرەک����ان‬ ‫وا‬ ‫ب‬ ‫دە‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫زان‬ ‫ەب‬ ‫�‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫��ا‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫�‬ ‫��‬ ‫بۆ کێشی زیادەو‬ ‫ی‬ ‫شێرپەنجە‬ ‫سەلمێن‬ ‫ق�ەڵ�ەوی زۆر‪،‬‬ ‫چ�ارەن�ووس��ی��ان�ە‪ ،‬یان شێ دراوە‪ ،‬وەکو پەیوەند‬ ‫ی‬ ‫نێ‬ ‫وا‬ ‫(‪٥٨٠٠( )%٣.٧‬‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫کە‬ ‫رپەنجەی‬ ‫س ) بۆ هە‬ ‫ەنێو جینەکانیاندایە‬ ‫‪ .‬یان بەهۆی جگەرە‪ ،‬ب سییەکان‌و کێشانی (ک��ە دەب��ێ � وکردنەکانی (‪)HIV‬‬ ‫شانسی خرا‬ ‫�‬ ‫ت ب�‬ ‫پیانەوە ب���ووە‪ ،‬ب�‬ ‫�ە‬ ‫�ەاڵم هۆکارەکانی‬ ‫اڵم‬ ‫تر‬ ‫ەه��ۆی تووشبوون‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫بە‬ ‫�‬ ‫شێ‬ ‫لێکۆڵینە‬ ‫وو‬ ‫رپەنجەکانی‬ ‫(‪ ٠‬وەکان پیشانیدەدات‬ ‫ش��ب �وون بەشێرپەن‬ ‫ن‬ ‫جە‬ ‫زی‬ ‫کە‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ەم‬ ‫دەرگای منداڵدان‬ ‫تر‬ ‫‪)%٤‬ی‬ ‫ناسراوە‪.‬‬ ‫) (‪)%٣.٦‬‬ ‫شێرپەنجەکان بە‬ ‫هۆ‬ ‫ی‬ ‫(‪ ٥٦٠٠‬ک ��ەس)‬ ‫د‬ ‫خووە‬ ‫ەگ‬ ‫�‬ ‫ب�‬ ‫�ەڕی���ت ��ەوە ب�‬ ‫بی کانی ژیانمانەوەیە کە‬ ‫ۆن��م �ون��ە ت �ەن��ه��ا‬ ‫دە‬ ‫(‬ ‫تو‬ ‫‪٠‬‬ ‫انی‬ ‫‪١‬‬ ‫ن‬ ‫‪)%‬‬ ‫�ۆ خ��ۆرس��وت��ان‌و‬ ‫ی‬ ‫گۆڕین‪.‬‬ ‫ش��ێ�رپ�ەن�ج�‬ ‫ئامێرەکانی بۆر‬ ‫�ەی م �ەم �ک پ �ەی��و‬ ‫ەن‬ ‫�‬ ‫�د‬ ‫ۆنزەکردنی پێست‪،‬‬ ‫ی‬ ‫(‬ ‫بە‬ ‫‪،٤‬‬ ‫زی‬ ‫کاریگ‬ ‫‪٣‬‬ ‫‪٥٣٠٠( )%‬‬ ‫ادی کێش‌و قەڵەوی‬ ‫ەری شێوازی ژیان ل‬ ‫یە‬ ‫ەس‬ ‫وە‬ ‫ەر‬ ‫هە‬ ‫یە‬ ‫کەس) بۆ کەمی‬ ‫‪.‬‬ ‫ئ���ەم ه��ۆک��ارە‬ ‫میوەو سەوزەوات‬ ‫ئەگەری تووشبوون‬ ‫ز‬ ‫بە‬ ‫ۆر‬ ‫شێ‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫�ا‬ ‫رپ‬ ‫ری‬ ‫�‬ ‫ەن‬ ‫گ‬ ‫�‬ ‫جە‬ ‫�ە‬ ‫رت‬ ‫�‬ ‫‌و (‪٥١٠٠()%٣.٣‬‬ ‫رە‬ ‫باشت‬ ‫لەشیر‬ ‫کەس) دەگەڕێتە‬ ‫ریین پێشنیار ب��ۆ‬ ‫نەدانی دایک بەمندا‬ ‫ڵ‬ ‫‪.‬‬ ‫پیا‬ ‫وا‬ ‫ن‬ ‫وە بۆ بەکارهێنانی‬ ‫ب��ۆ ئ‬ ‫خوارد‬ ‫س����‬ ‫����ەوەی ت��ووش��ی‬ ‫نەوە کحولییەکان‪.‬‬ ‫شێ‬ ‫رپ‬ ‫ەب���ارەت ب��ەش��ێ �رپ �‬ ‫ەن‬ ‫ەن‬ ‫�‬ ‫ج‬ ‫جە‬ ‫�‬ ‫�ە‬ ‫ی‬ ‫نەبن‪،‬‬ ‫ب�ۆر‬ ‫(سێڕ ریچارد‬ ‫نەکێشانی جگەرە‪،‬‬ ‫ی ق �وڕگ‪ ،‬نیوەی‬ ‫ت‬ ‫خو‬ ‫وو‬ ‫ار‬ ‫ش‬ ‫دن‬ ‫ی‬ ‫بو‬ ‫وا‬ ‫تامپسن) سەرۆکی‬ ‫ن‬ ‫میوەو‬ ‫هۆکا‬ ‫ک �ۆل��ێ �ج �ی ش���‬ ‫س�ەوزەوات‌و کەمک‬ ‫رەکەی کەمخوار‬ ‫دن‬ ‫رد‬ ‫ی‬ ‫نە‬ ‫وە‬ ‫م‬ ‫ی‬ ‫یو‬ ‫اه��ان��ەی پزیشکی‬ ‫ەو‬ ‫خوارد‬ ‫س�ەو‬ ‫لەبەریتانیا دەڵێ‬ ‫نەوە کحولییەکانە‪.‬‬ ‫زەوات�ە‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫ت‬ ‫ەن‬ ‫ها‬ ‫یە‬ ‫ت ئەم دۆزینەوانە‬ ‫ک‬ ‫ل��ەس �ەر پێن‬ ‫بۆ ژنانیش با‬ ‫زەنگێکی ئ �اگ��ا‬ ‫شترین رێگە بریتییە بەکارهێ جی دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‬ ‫دارک��ردن �ەوەی��ە بۆ‬ ‫بۆ‬ ‫ح‬ ‫لەنەکێ‬ ‫کو‬ ‫مە‬ ‫تەکان ت �‬ ‫نانی کحول‪.‬‬ ‫کێ شانی جگەرەو کۆنتڕ‬ ‫ۆڵ‬ ‫کر‬ ‫دن‬ ‫ی‬ ‫اوەک��و هەنگاوی‬ ‫شی خۆیان‪.‬‬ ‫کاریگەر سەبارە‬ ‫دات �اک��ان پیشانیدە‬ ‫دە‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫�‬ ‫�ە‬ ‫ت بە تەندروستی‬ ‫بۆ‬ ‫شێرپەن‬ ‫پڕۆفیس‬ ‫گشتی هەڵبگرن‪.‬‬ ‫"چ����او ۆر پ��ارک��ی�ن دەڵ��ێ�ت‪ :‬ی جەی گەدە‪ ،‬نزیکەی‬ ‫(‬ ‫‪٥‬‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪)%‬‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت�‬ ‫ەڕوان����ی ئ‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫�ەوەم��ان��ن �ەدەک �رد‬ ‫�ەوە ب��ۆ کەمخەوی‬ ‫ی‬ ‫گۆڤاری پزیشکی‬ ‫‌و‬ ‫ر‬ ‫شێ‬ ‫ج‬ ‫رپ‬ ‫ێم‬ ‫ەن‬ ‫ی‬ ‫جە (کانسەر)‬ ‫خواردەمەنی‪.‬‬

‫‪11‬‬


‫‪12‬‬

‫تەندروستی‬

‫لەكۆندا سیر‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ك‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ن بۆ‬ ‫چارەسەركردن‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫هە‬ ‫ەكارهاتووە‪،‬‬ ‫تا ئێستاش ب‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫ش‬ ‫ی‬ ‫سەرئێشەو‬ ‫ب ‌ێنوێژی (‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫ڕ‬ ‫ی‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫گ‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫لە‬ ‫) ئاوسان زۆر‬ ‫كۆندابەسگیونرجواەوكداد‬ ‫ە‬ ‫ن‬ ‫ر‬ ‫ێ‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫‪،‬‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫چا‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫رەسەركردنی هنەڵخگۆرشیی مباەدكەیەكە ۆ پێیەی كە‬ ‫ه‬ ‫ارهات بوەناو‬ ‫ەتا ئێستاش بۆ ن ئەەخوۆیششی بۆ ل وە‪ ،‬ی (ئالیسین)‬ ‫سەرئەێناوبر‬ ‫ب ‌ێ‬ ‫نوێژی (سوڕی مكانرگیاگنەەر)ییئ خۆی شەو دنی هەوكردن‬ ‫اوسانهەیە‬ ‫بەگونجاو دادەندرەێبێتت‪،‬ە بهەۆوی كە زۆر ‪ ،‬ئەم مادەیە‬ ‫ه‬ ‫پێیەمبیوونە‬ ‫ەڵگری مادەخیوەێك‌نەو بخەانواێونیكردنەو كە وەی پەستانی‬ ‫(ئالیەسی خو‬ ‫ئەویش بۆ لەناوبردن ڕەوت ین) ێن‪ ،‬هەروەها‬ ‫ی هەیوكخوێن‬ ‫ردن یش دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫كاریگەریی خ‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫ە‬ ‫‪،‬‬ ‫ئ‬ ‫ەم مادەیە‬ ‫دەبێتە هۆ‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ەی پەستانی‬ ‫خوێ ‌نو خاوێ‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫و‬ ‫ە‬ ‫ی‬ ‫خو‬ ‫ێن‪ ،‬هەروەها‬ ‫ڕەوتی خوێن‬ ‫یش دەگۆڕێت‪.‬‬

‫سیر‬

‫تایبەتمەندیەكانی سیر چین؟‬


‫تەندروستی‬ ‫سێ‌ راستی گرنگ دەرب��ارەی‬ ‫تایبەتمەندی دەرمانی سیر‪:‬‬ ‫‪ -1‬گرنگترین دەس��ت��ك��ەوت‬ ‫لەبارەی سیرەوە لەالیەن زانایانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ی ل��ەس��اڵ��ی (‪)1942‬‬ ‫دۆزرای�����ەوە‪ ،‬ل��ەو توێژینەوەیەدا‬ ‫دەس��ت��ن��ی��ش��ان��ی��ان��ك��رد كە‬ ‫ئ��ال��ی��س��ی��ن گ��رن��گ��ت��ری��ن‬ ‫ه���ۆك���ارە ك��ە تایبەتمەندیە‬ ‫دەرمانیەكانی سیر دەربخات‪،‬‬ ‫ئ����ەم م����ادەی����ەی ن����او سیر‬ ‫ه��ەڵ��گ��ری تایبەتمەندیەكی‬ ‫زۆرە‪ ،‬ب��ەاڵم گرنگترینیان‬ ‫توانای لەناوبردنی بەكتریاو‬ ‫زی����ادك����ردن����ی ب��ەرگ��ری��ی��ە‬ ‫لەبەرامبەر بەكتریادا‪.‬‬ ‫‪ -2‬س��وودێ��ك��ی ت��ری ئەوەیە‬ ‫كە توانای یەكگرتنی هەیە لەگەڵ‬ ‫مادەكانی تردا كە ئەنجامەكەشی‬ ‫بریتیە ل��ەزی��ادك��ردن‌و ڕێكخستنی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی ل���ەش‪ ،‬ب��ۆ نمونە‬ ‫ئ���ەم م��ادەی��ە ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی‬ ‫بەرامبەر بەتیامین (ڤیتامین بی)‬ ‫كە دەیگۆڕێت بۆ ئالیتامین‪ ،‬ئەم‬ ‫م��ادەی��ەش س���ەرەڕای ئ���ەوەی كە‬ ‫لەتیامین بەهێزترە؛ بگرە لەویش‬ ‫بۆ لەش بەسوودترە‪.‬‬ ‫‪ -3‬لەساڵی ‪ 1936‬پسپۆڕانی‬ ‫ژاپۆنی ئەوەیان دەرخست كە سیر‬ ‫هەڵگری مادەیەكی تریشە بەناوی‬ ‫ئەسكۆدینین ك��ە ل��ەزی��ادك��ردن��ی‬ ‫وزەی زیندوو (زیندە چاالكی)‪،‬‬ ‫ك���ەم���ك���ردن���ەوەی م��ان��دوی��ەت �ی‌و‬ ‫ب���اش���ك���ردن���ەوەی س���ووت���اوی‌و‬ ‫ڕێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ل����ەش ڕۆڵ��ێ��ك��ی‬ ‫گونجاوی هەیە‪.‬‬ ‫دوای زانینی ئ��ەم ڕاستیانە‬ ‫زانایان گەشتنە پشكنینی خاڵی ورد‬ ‫تر كە بەم شێوەی خوارەوەیە‪:‬‬ ‫دی�������������اردەی ئ���ال���ی���س���ی���ن‪،‬‬ ‫ئەسكوردینین‌و م��ادەی ت��ری ناو‬ ‫سیر‪:‬‬ ‫‪ -1‬تایبەتمەندی دژە بەكتریایی‬ ‫ئالیسین هێندە زی��ادە كە (‪)120‬‬ ‫ه����ەزار ج����ارە ب��ۆ ل��ەن��اوب��ردن‌و‬ ‫تێكشكێنەرەكان‌و‬ ‫دژایەتیكردنی‬ ‫ت��ای��ف��ۆن‌و بەكتریای سكچوون‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ب��ەو ه��ۆی��ەوەی��ە ك��ە ئەم‬ ‫م��ادەی��ە ك��ار ل��ەب��ەك��ت��ری��ادەك��ات‌و‬ ‫پ��رۆت��ی��ن��ەك��ان��ی��ان تێكدەشكێنێ‌‌و‬ ‫لەئەنجامیشدا كاریگەری نەگەتیڤی‬ ‫لەسەر لەشی بەكتریاكە دەكات‪.‬‬ ‫‪ -2‬یەكێكی تر لەسوودەكانی‬

‫ئالیسین توانای یەكگرتنیەتی لەگەڵ‬ ‫تیامین ك��ە ئ��ەم��ەش دەبێتە هۆی‬ ‫دروستبوونی ئالیتامین كە هەمان‬ ‫تایبەتمەندی تیامینی هەیە یاخود‬ ‫بڵێین بەسوودترە لەتیامین‪ ،‬ئێستاش‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ك����ورت ب��ەچ��ەن��د‬ ‫شێوەیەكی ك��ورت لەسوودەكانی‬ ‫ت��ی��ام��ی��ن دەدوێ���ی���ن‪ ،‬ئ���ەم م��ادەی��ە‬ ‫دەبێتە ه��ۆی دروستبوونی ووزە‬ ‫لە لەشداو هەروەها بەوپێیەی كە‬ ‫وزەش لە گلوكۆزیش بەرهەمدێت‪،‬‬ ‫تیامین ڕۆڵێكی س��ەرەك��ی هەیە‬ ‫ل��ەت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی گ���ل���وك���ۆزداو‬ ‫لەكۆتایدا دەبێتە هۆی دروستبوونی‬ ‫وزە‪ .‬ئ���ەگ���ەر ل����ەش ل���ەب���اری‬ ‫كەمبوونی ئەم مادەی ناو سیر بێت‪،‬‬ ‫ئەوا وزەی پێویس لەدەستدەدات‌و‬ ‫ل��ەئ��ەن��ج��ام��ی��ش��دا دەب��ێ��ت��ەه��ۆی‬ ‫ماندوێتی‌و كەمبوونەوەی وزەی‬ ‫پێویست‪ ،‬یەكێك لەتایبەتمەندییە‬ ‫خ��راپ��ەك��ان��ی تیامین ئ��ەوەی��ە كە‬ ‫بەخێرایی ڕاناكێشرێت (هەڵمژین)‪،‬‬ ‫بەئاسانی لە لەش دەكرێتەدەرەوە‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ەب��ارەی ئالیتیامین ئەم‬ ‫كێشەیە بەهیچ شێوەیەك بوونی‬ ‫نییە‪ ،‬چەند سوودێكی ئالیتیامینیش‬ ‫بەم شێوەی خوارەوەن‪:‬‬ ‫أ‌‪ -‬ڕێ��ژەی هاوسەنگی تیامین‬ ‫(ڤ��ی��ت��ام��ی��ن ب��ی ‪ )1‬ك��ە كەسێك‬ ‫وەری���دەگ���رێ���ت ت��ەن��ه��ا ن��زی��ك��ەی‬ ‫(‪)10‬میلی گرامە‪ ،‬ب��ەاڵم ڕێ��ژەی‬ ‫هاوسەنگی وەرگرتنی ئالیتیامین بی‬ ‫سنوردارە‪.‬‬ ‫ب‌‪ -‬ئالیتامین لەكاتی گەشتنی‬ ‫ب��ە ل��ەش لەخوێندا دەمێنێتەوە‪،‬‬ ‫هەرلەبەر ئەمەش لەش ئالیتیامین‬ ‫بەڕێژەی پێویست خەزن دەكات‌و‬ ‫لەكاتی پێویستدا بەكاریدێنێت‪.‬‬ ‫ت‌‪ -‬یەكەمین تاقیكردنەوە‬ ‫ب���ۆ ن��اس��ی��ن��ی ك��اری��گ��ەری��ەك��ان��ی‬ ‫ئ��ەس��ك��وردی��ن��ی��ن ل���ەس���ەر مشك‬ ‫بەئەنجامگەیشتووە‪ ،‬ئەو مشكانەی‬ ‫ك���ە ئ����ەم م����ادەی����ان پ���ێ���دراوە؛‬ ‫چ����وار ه��ێ��ن��دەی ئ���ەوان���ەی كە‬ ‫ئ��ەم م��ادەی��ان ن��ەخ��واردووە زیاتر‬ ‫ت���وان���ای م��ەل��ەك��ردن��ی��ان ه��ەی��ە‪،‬‬ ‫جیاوازیەكانیتریشدا‬ ‫ل��ەه��ەم��وو‬ ‫تێبینیكراوە‪ ،‬توێژینەوەكانی كۆتایی‬ ‫گ��ەواه��ی ئ���ەوە دەدەن ك��ە ئ��ەم‬ ‫دادەی���ە زیندەچاالكیەكانی لەش‬ ‫كارادەكەن‌و وەك تیامین بۆ لەش‬ ‫گرنگن‌و دەبنە هۆی چاالككردنی‬ ‫هۆرمۆنەكانی لەش كە لەكۆتایدا‬

‫هێزو توانای لەش زیاددەكات‪.‬‬ ‫‪ -3‬بەهەمانشێوە سیر مادەیەكی‬ ‫ت��ری تێدایە ك��ە وەك ڤیتامینەو‬ ‫هاتوچۆكردنی خوێن ڕێكدەخات‌و‬ ‫خوێن پاكدەكاتەوەو گڵۆبیولینە‬ ‫سورەكانیش زیاددەكات‪ ،‬هەروەها‬ ‫ه��ەڵ��دەس��ت��ێ��ت ب��ەن��وێ��ك��ردن��ەوەی‬ ‫دابەشكردنی بەیەكسانی ئۆكسجین‬ ‫لە لەش‌و خانەكاندا‪ ،‬بەو پێیەی كە‬ ‫ئالیسین توانای یەكگرتنی لەگەڵ‬ ‫مادەی تردا هەیە‪ ،‬دەتوانێت لەگەڵ‬ ‫چ��ەوری��دا یەكبگرێت‌و ئالیسینی‬ ‫چەوریی پێكبێنێت كە هەڵگری‬ ‫هەمان تایبەتمەندی ڤیتامینەكانی‬ ‫ناو لەشە‪.‬‬ ‫لەكۆتایدا دەتوانین بڵێین نەك‬ ‫تەنها بۆ نوێكردنەوەی خانەكان‌و‬ ‫جوانی پێست پێویستە‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫خاوێنكردنەوەو پااڵوتنی خوێن‌و‬ ‫بەهۆی بوونی ئەنتی ئۆكسیدات‬ ‫لەكەمكردنەوەی تەوژمی خوێندا‬ ‫كاریگەری زۆر گەورەی هەیە‪.‬‬ ‫پەیوەندی نێوان سیرو‬ ‫شێرپەنجە‬ ‫ب��ە ئ���ام���اژەك���ردن بەیەكێك‬ ‫ل��ەو نوێژینەوانەی كە لەوالیەتە‬ ‫یەكگرنوەكان كراوە دەریانخستوە‬ ‫ئ������ەو ئ���������اوەی ك�����ە ل��ەس��ی��ر‬ ‫ب��ەره��ەم��دەه��ێ��ن��رێ��ت ل��ەڕێ��گ��رت��ن‬ ‫ل���ەپ���ەرەس���ەن���دن���ی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەو‬ ‫تەمەندرێژكردن ڕۆڵی سەرەكی‌و‬ ‫گ��رن��گ��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ���ەگ���ەری هەیە‬ ‫ب��وون��ی م��ادەی��ەك��ی كانزایی وەك‬ ‫جەرمانیۆم لەسیردا لەچارەسەری‬ ‫ئەم نەخۆشیەدا كاریگەری خۆی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ب��ەچ��ەن��د خاڵێك‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی��ە ب��اش��ەك��ان��ی سیر‬ ‫ل��ەس��ەر ئ��ەن��دام��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی‬ ‫لەش دەربخەین بریتین لەمانەی‬ ‫خوارەوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬س��ی��ر خ��ان��ەك��ان��ی جگەر‬ ‫چ��االك دەك���ات‌و ئەنجامەكەشی‬ ‫ب���ێ���ب���ەری���ك���ردن���ی���ەت���ی‬

‫‪13‬‬

‫لەدروستكردنی م��ادەی ژەه��ری‪،‬‬ ‫ب����ەو ه���ۆی���ەش دەب���ێ���ت���ە ه��ۆی‬ ‫ئارامی‌و گەنجكردنەوەی جگەرو‬ ‫ك���ارو چالكییە سروشتییەكانی‬ ‫ڕێكدەخات‪.‬‬ ‫‪ -2‬ئالیسین ب��ەج��واڵن��دن��ی‬ ‫ڕی��ش��اڵ��ەك��ان��ی ن������اوەوەی گ���ەدە‬ ‫چاالكی ڕژێنەكانی زیاد دەكات‪،‬‬ ‫لەكاتی یەكگرتنی لەگەڵ پرۆتین‬ ‫دەب��ێ��ت��ە ه���ۆی ك��ەم��ك��ردن��ەوەی‬ ‫چاالكی لە ڕادەبەدەری گەدە‪ ،‬بەو‬ ‫پێیە ئ��ەم م��ادەی��ە بەچاالككردنی‬ ‫ڕیخۆڵەئەستورە چ��االك��ی گ��ەدە‬ ‫ك��ەم��دەك��ات��ەوەو وەك دەرم��ان��ی‬ ‫چارەسەر لەسكچون‌و ناڕێكییەكانی‬ ‫تر كاردەكات‪.‬‬ ‫‪ -3‬ئالیسین بەیەكگرتنی لەگەڵ‬ ‫ڤیتامین ب��ی‪( 1‬ت��ی��ام��ی��ن) دەبێتە‬ ‫هۆی چاالكتركردنی پەنكریاس‌و‬ ‫ه��ەروەه��ا دەردان���ی ئەنسۆلینیش‬ ‫زی���اددەك���ات‪ ،‬ه��ەرل��ەب��ەر ئەمەش‬ ‫سیر وەك دەرمانێكی كاریگەر‬ ‫لەچارەسەركردنی نەخۆشی شەكرە‬ ‫بەكاربهێنرێت‬ ‫(‪)diabetes‬‬ ‫كە ئ��ەم نەخۆشیە بەهۆی كەمی‬ ‫ئەنسۆلین یاخود بەهۆی كەمی‬ ‫چاالكی پەنكریاسەوە ڕوودەدات‪.‬‬ ‫‪ -4‬لەكاتێكدا سیر دەبێتە‬ ‫ه�����ۆی ج���واڵن���دن���ی دەم������اری‬ ‫مێشك‪ ،‬دەبێتە هۆی ڕێكخستنی‬ ‫كارەكانی دڵ‌و پەستانی خوێنیش‬ ‫هاوسەنگدەكات‪ .‬بەهەمانشێوەش‬ ‫كۆلیسترۆڵ‌و م��ادە چەورییەكانی‬ ‫ناو ملولەی خوێن دەتوێنێتەوەو‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ەك��ەش��ی چ��االك��ب��وون��ی‬ ‫خانەكان‌و خوێنە‪.‬‬ ‫وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫تەیمور‬ ‫حەسەن‬ ‫هەڵەبجەیی‬


‫تەندروستی‬

‫‪14‬‬

‫بچوکبوونەوەی دەماغ تەنها تایبەتە بەمرۆڤ‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ەوە زان��س��ت��ی��ی��ەک��ان‬ ‫پیشانیدەدەن ک��ە دەم��اغ��ی خزمە‬ ‫ن��زی��ی��ک��ەک��ان��م��ان‪ ،‬ب��ەپ��ێ��چ��ەوان��ەی‬ ‫مرۆڤەکانەوە‪ ،‬لەگەڵ بەرزبوونەوەی‬ ‫ت��ەم��ەن ب��چ��ووک ن��اب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم‬ ‫دۆزی��ن��ەوی��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات کە‬ ‫م��رۆڤ زیاتر لەشەمپانزە‪ ،‬بەهۆی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ان��ی پ��ەی��وەن��دی��دار‬ ‫بەپیرییەوە زیانیپێدەگات چونکە‬ ‫تەمەنی درێژترە‪.‬‬ ‫لەم لێکۆڵینەوەدا وادەرکەوتووە‬ ‫هۆکاری درێژبوونی تەمەنی مرۆڤ‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی مرۆڤ دەماغی‬ ‫گەورەترە‪ .‬هەروەها دەرئەنجامەکان‬ ‫پیشانیدەدات گەیشتن بەتەمەنی پیری‬ ‫دەرئەنجامی پرۆسەی پەرەسەندنە‬ ‫بۆ بەرهەمهینانی منداڵی زیرەکتر‪.‬‬ ‫لەگەڵ پیربوونی مرۆڤ دەماغی‬ ‫م��رۆڤ کێشەکەی کەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫بەگەیشتن بەتەمەنی‬ ‫(‪)80‬س����اڵ����ی‪،‬‬ ‫دەم���اغ���ی‬

‫مرۆڤ لەسەددا پانزدەی کێشەکەی‬ ‫لەدەستدەدات‪.‬‬ ‫دەماغی ئەو کەسانەی تووشن‬ ‫بەنەخۆشییەکانی وەک ئەڵزایمەرەوە‬ ‫تەنانەت بچوکبوونەوەکان زیاترە‪.‬‬ ‫ئ���ەم ک���ەم���ب���وون���ەوەی کێشە‬ ‫پەیوەندی بە سترۆکتورەی وردی‬ ‫دەم��ارەک��ان و پەیوەندەکانیانەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬وادێتەپێشچاو ه��اوک��ات‬ ‫لەگەڵ ئەم تیاچوونەدا‪ ،‬توانایی دەماغ‬ ‫لەپرۆسێسی بیرکردنەوەویادەوەری‬ ‫وناردنی نیشانە بۆ بەشەکانیتری‬ ‫دەماغ دادەبەزێت‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران دەزان����ن هەندێک‬ ‫لەبەشەکانی دەماغ لەچاو ئەوانیتر‬ ‫ب��ارودۆخ��ی��ان خ��راپ��ت��ر دەب��ێ��ت ؛‬ ‫بۆ نموونە مێشک کە لەپرۆسەی‬ ‫بیرکردنەوەدا رۆڵ��ی گرنگی هەیە‬ ‫زی��ات��ر لەمێشکۆکە ک��ە ک��ارەک��ەی‬ ‫بریتیە لەکۆنتڕۆلی‬ ‫ئەندامەکانیتری‬ ‫ج��ەس��ت��ە‪،‬‬

‫بچووکدەبێتەوە‪.‬‬ ‫زانایان هێشتا بەتەواوەتی لەوە‬ ‫نەگەیشتوون بۆچی مێشکی مرۆڤ‬ ‫سەرنجراکێش‬ ‫بچووکدەبێتەوە‪.‬‬ ‫ئەوەیە مێشکی مەیموونەکان بەم‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەدا تێپەڕ نابێت و ئەمە‬ ‫تایبەتە بە مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئێستا تیمێک ل��ەت��ووێ��ژەران��ی‬ ‫زان��س��ت��ی دەم�����ار وم��رۆڤ��ن��اس��ان‬ ‫و ت��وێ��ژەران��ی ب����واری گ��ی��ان��دارە‬ ‫شیردەرەکان‪ ،‬شارەزایی و داتاکانی‬ ‫خۆیان بۆ واڵمدانەوە بەم پرسیارانە‬ ‫خستووەتە پاڵ یەکتری‪.‬‬ ‫ئ�����ەوان ب���ە ب���ەراوردک���ردن���ی‬ ‫وێنەکانی (‪ )MRI‬هەشتا مرۆڤی‬ ‫ساخ لەتەمەنی نێوان (‪ )٢٢‬تاوەک‬ ‫(‪ )٨٨‬ساڵ لەگەڵ وێنەی هەمان‬ ‫ژمارە لەشامپانزی کە لەناوەندێکی‬ ‫داخراودا گەورە ببوون‪ ،‬تێگەیشتن‬ ‫کە مێشکی شەمپانزییەکان لەگەڵ‬ ‫زیادبوونی تەمەندا بچووکنابێتەوە‪.‬‬ ‫دەرئەنجامەکان پیشانیدەدات(‪)٥‬‬ ‫ت����اوەک����و (‪ )٨‬س�����اڵ م���ێ���ژوی‬ ‫پەرەسەندن کەبوو بەهۆی ئەوەی‬ ‫م��رۆڤ لەشامپانزی جیاببێتەوە‪،‬‬ ‫جیاوازی لەشێوازی پیربوونیاندا‬ ‫دروستکردووە‪.‬‬ ‫چ���ت ش�������روود‪ ،‬م��رۆڤ��ن��اس‬

‫لەزانکۆی جۆرج واشینگتن‪ ،‬کە ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە لەژێر چاودێری ئەودا‬ ‫ئەنجامدرا بڕوایی وایە مرۆڤەکان‬ ‫زیاتر دەژیین تاوەکو نرخی منداڵ‬ ‫بەمێشکی گەورەتر بدەن‪.‬‬ ‫م��رۆڤ��ەک��ان ل��ەچ��او مەیموونە‬ ‫گ���ەورەک���ان ژیانێکی درێ��ژت��ری��ان‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬ب��ەش��ی زۆری ئ��ەم ژیانە‬ ‫دورودرێ����ژە پ��ەی��وەن��دی بەتەمەنی‬ ‫دوایی ناهۆمێدییەوە هەیە‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫شامپانزییەکان ت��اوەک��و کۆتایی‬ ‫تەمەنیان دەتوانن زاوزێ بکەن‪.‬‬ ‫ق���ەب���ارەی دەم���اغ���ی م���رۆڤ‬ ‫س����ێ ب����ەرام����ب����ەری دەم���اغ���ی‬ ‫شەمپانزییە‪.‬دکتۆر ش��روود دەڵێت‬ ‫ه��ەڵ��ەم��ان��ن��ەک��ردووە ئ��ەگ��ەر بڵێین‬ ‫داپیرەو باپیرە دەژیین تاوەکو باوک‬ ‫وداییکەکان ن��اچ��ار نەبن هەموو‬ ‫قورسایی بەخێوکردنی منداڵ کە‬ ‫بەهۆی مێشکی گەورەیانەوە وزەی‬ ‫زۆردەبات بخەنە سەرشانی خۆیان‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت‪ " :‬لەئێستادا کە من قسە‬ ‫لەگەڵ ئێوە دەک��ەم کچە حەوت‬ ‫سااڵنەکەم لەالی دایکمە"‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت خانە دەمارییەکان‬ ‫ناتوانن زی��اد ببن‪ .‬ب��ەب��ڕوای ئەو‬ ‫پیری ب��ەم��ان��ای ژی��ان��ی زی��ات��رە بۆ‬ ‫ئەوەی یارمەتی نەوەکان بدرێت‪.‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪15‬‬

‫سەرچاوەی ئاوازخوێندنی باڵندەکان‌و‬ ‫زمان فێربوونی ئاڵۆزی مرۆڤەکان یەکشتە‬ ‫وادێتە پێشچاو هەمان جین‬ ‫کە لەباڵندەکاندەکاندا برپرسە‬ ‫ل��ەئ��اوازخ��وێ��ن��دن‪ ،‬ل��ەم��رۆڤ��دا‬ ‫ت��وان��ای��ی ف��ێ��رب��وون��ی زم���ان و‬ ‫لەگەڵیشیدا فێربوونە ئاڵۆزەکان‬ ‫ف��ەراه��ەم دەک����ات‪ .‬ئ��ای��ا ئێمە‬ ‫بارۆدۆخە ئاڵۆزەکەمان بەهۆی‬ ‫ئەم جینەوەیە؟‪.‬‬ ‫بەپێی لێکۆڵینەوە نوێیەکان‬ ‫ج��ی��ن��ی (‪ )F.O.X.P.2‬کە‬ ‫باشتریین شیکار‬ ‫لەئێستادا‪،‬‬ ‫بۆ پەرەسەندنی زمانی مرۆڤە‪،‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە ب��ەم��ێ��ش��ک��ی م���رۆڤ‬ ‫هەلی فێربوونی پێشکەوتووتری‬ ‫دابێت‪.‬‬ ‫(ک��ری��س��ت��ی��ان ش���رای���وای���ز)‬ ‫و ه��اوک��ارەک��ان��ی لەئەنستیتۆی‬ ‫(م����اک����س پ�ل�ان���ک)ل���ەواڵت���ی‬ ‫لەسەر‬ ‫ئەڵمانیا‪،‬لێکۆڵینەوەیان‬ ‫ک��ۆپ��ی ج����ۆری م���رۆڤ���ی ئ��ەم‬ ‫جینەیان لەمشکدا کرد‪.‬‬ ‫لەلێکۆڵینەوەکەی‬ ‫ئ���ەوان‬ ‫خۆیاندا‪ ،‬مشکگەلێکیان بەکارهێنا‬ ‫کە هەڵگری ئەم جینە مرۆڤییە‬

‫ب���وون ی��ان ن��ەب��وون‪،‬ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەر ئ��ەوە بکەن‬ ‫تاوەکو بزانن ئایا دەتوانن لەنێو‬ ‫(م��ازە)(‪)maze‬ک��ان��دا بەدوایی‬ ‫نیشانەکاندا بگڕێن ی��ان نا؟‪.‬‬ ‫دوای��ی (‪)٨‬رۆژ ئەو مشکانەی‬ ‫کەهەڵگری جینی مرۆڤی بوون‬ ‫باشتر لەوانیتر دەرەقەتی (مازە)‬ ‫ک���ان دەه���ات���ن و ن��ی��ش��ان��ەک��ان‬ ‫خێراتر ف��ێ��ردەب��وون‪ .‬ئەنجامی‬ ‫پیشانیدەدات‬ ‫لێکۆڵینەوەکان‬ ‫ک��ە کۆپی م��رۆڤ��ی ئ��ەم جینانە‬ ‫دەتوانێت یارمەتی دروستبوونی‬ ‫پەیوەندییەکان لەنێو دەماغدا‬ ‫ب�����دات‪ .‬ب���ۆی���ە ه���ەل���ی ئ���ەوە‬ ‫دەرەخسێنێت تاوەکو جووڵەو‬ ‫فێربوونی پێشکەوتووتر دروست‬ ‫ببێت‪ .‬ئەم شیکارییە لەوانەیە‬ ‫پێمان بڵێت کە رۆڵی جینەکان‬ ‫لەدروستبوون و پەرەسەندنی‬ ‫زم��ان لەنزییکەی نیو میلیۆن‬ ‫ساڵ لەوەو پێشدا‪،‬چۆن بووە‪.‬‬ ‫(‪)FOXP2‬‬ ‫ب�����ازدان�����ی‬

‫ب��ۆ ی��ەک��ەم��ی��ی��ن ج���ار ل��ەالی��ەن‬ ‫ت��وێ��ژەرێ��ک��ی��ت��رەوە ل��ەه��ەم��ان‬ ‫ئەنستیتۆ واتە ئەنستیتۆی ماکس‬ ‫پ�لان��ک ل��ەک��ات��ی لێکٶڵینەوە‬ ‫لەسەر کەسانێک کە پەیوەندی‬ ‫خزمایەتییان لەگەڵ یەکترییدا‬ ‫ب���وو‪ ،‬دۆزرای�����ەوە‪ .‬ل��ەوک��ات��ەدا‬ ‫لێکۆڵینەوەکان پیشانیدا کە ئەم‬ ‫کەسانە بەهۆی ئ��ەوەی جینێک‬ ‫بەباشی کارینەدەکرد‪ ،‬تووشی‬ ‫کێشەی زمانی ببوون‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم جینە تەنها تایبەت‬ ‫بەمرۆڤ نییەو ژمارەیەکی زۆر‬ ‫هەڵگری‬ ‫لەگیانلەبەرانیتریش‬ ‫ه���ەم���ان ج��ی��ن ل��ەن��ێ��و ل��ەش��ی‬ ‫خ��ۆی��ان��دان‪ .‬لێکۆڵینەوەیەکیتر‬ ‫لەسەر باڵندە ئاوازخوێنەکان‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬کاتێک توێژەران‬ ‫ئەم جینە لەدەرکەوتندا تووشی‬ ‫ک��ێ��ش��ە دەک������ەن‪ ،‬ب��اڵ��ن��دەک��ان‬ ‫ل����ەدروس����ت����ک����ردن����ی دەن���گ���ە‬ ‫تایبەتەکانی جۆرەکەی خۆیاندا‬

‫تووشی کێشە دەبن‪.‬‬ ‫(ئ�����ەد ی���ان���گ)ن���ووش���ەری‬ ‫زانستی ئاماژە بەوە دەکات رۆڵی‬ ‫ئەم جینە لەپەرەسەندنی مرۆڤدا‪،‬‬ ‫لەوانەیە زۆر زیاتر لەرێکخستنی‬ ‫زمان بێت و بەئەگەری زۆرەوە‬ ‫پەیوەندییە بنچینەییەکانی نێوان‬ ‫خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان��ی مێشکیش‬ ‫دروستدەکات‪.‬‬ ‫بەگشتی وا هەستپێدەکرێت کە‬ ‫(‪ )FOXP2‬یەکێک لەپارچەکانی‬ ‫ون��ب��ووی��ی پ��ازل��ی پەرەسەندنی‬ ‫زمان لەمرۆڤدا بێت‪ .‬لەراستییدا‬ ‫وا بیردەکرایەوە ئەم جینە هەموو‬ ‫جینانەیترکۆنتڕۆڵدەکات‬ ‫ئ��ەو‬ ‫کە پەیوەستن ب��ەو توانایانەی‬ ‫ک��ە ب��وون��ەوەرێ��ک��ی زی��ن��دوو بۆ‬ ‫فێربوونی جووڵەیەکی تایبەتی‬ ‫پێویستیان پێیەتی‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪16‬‬

‫بـۆچــی لـەبـیـرمـاندەچـێـت؟‬ ‫بـەدوایــی چـیـیــدا دەگــەڕایـــــن؟‬ ‫لەوانەیە هەمووتان ئ��ەوەت��ان بۆ‬ ‫پێشهاتبێت کاتێک دەچنە نێو ژورێکەوەو‬ ‫بۆشتێک دەگ��ەڕێ��ن لەبیرتاندەچێت‬ ‫بۆچی ه��ات��وون‪ ،‬لەوانەیە لەوکاتەدا‬ ‫وابیربکەنەوە یادەوەریتان تێکچووە‪،‬‬ ‫بەاڵم نیگەران مەبن ئەوە پەیوەندی‬ ‫ب��ەی��ادەوەری��ی��ەوە نییەو دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‬ ‫بۆشێوازی کارکردنی دەماخ‪.‬‬ ‫زانایان پێشتر دەیانزانی کاتێک‬ ‫م��رۆڤ لەشوێنێکەوە بۆ شوێنێکیتر‬ ‫دەچ��ێ��ت‪ ،‬ب��ە ب�����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئەو‬ ‫کەسانەی ئەم جێبەجێبوونە ئەنجامنادەن‬ ‫ئەگەری ئەوەی ئەوکارانەی کە دەبێت‬ ‫بیکەن فەرامۆشیبکەن زیاترە‪.‬‬ ‫بەم دیاردەیە دەوترێ "کاریگەری‬ ‫نوێبوونەوەی ش��وێ��ن"‪ ،‬وادی���ارە ئەم‬ ‫کاریگەرییە دەبێتەهۆی ئەوەی کاتێک‬ ‫م��رۆڤ لەژورێکەوە بۆ ژورێکی تر‬ ‫دەچێت (تەنانەت ئەگەر ئەو ژوورانە‬ ‫خەیالی بن) بۆ وەبیرهێنانەوەی ئەو‬ ‫شتانەی لەمێشکیاندایە دەبێت کاتێکی‬ ‫زیاتر بەکاربهێنن‪.‬‬ ‫روێ��ش��ت��ن ل��ەش��وێ��ن��ێ��ک��ەوە بۆ‬ ‫شوێنێکیتر بۆ مێشک نیشانەیەکە دەبێت‬ ‫خۆی تازەبکاتەوە (وەکو کاتێک کە‬ ‫کلیلی رفرێش بۆ پەیجێکی‬

‫ئینتەرنێتی لێدەدەیت)و سەرنج بداتە‬ ‫ف��ەزا نوێیەکە‪ ،‬بۆیە بەیادهێنانەوەی‬ ‫زانیاری پەیوەندیدار بەفەزای پێشوو‬ ‫بۆ مێشک قورستر دەبێت‪ ،‬لەهەمانکاتدا‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی پێشوو لەنێو مێشکدا‬ ‫ئەرشیف دەکرێت‪ ،‬بۆیە وەبیرهێنانەوەی‬ ‫کارێکی قورس نییە‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەی ن��وێ��ی (گابریەل‬ ‫رادون��س��ک��ی) ل��ەزان��ک��ۆی (ن��ۆت��رام)‪،‬‬ ‫وەاڵمی ئەم پرسیارە دەداتەوە‪ ،‬ئایا ئەو‬ ‫شێوازەی کەسەکە ناوەندەکەی خۆی‬ ‫تاقیدەکاتەوە‪ ،‬یادەوەرییەکانی دەگۆڕێت‬ ‫یان نا؟ بۆ نموونە ئایا کەسێک کە‬ ‫زیاتر لەناوەندەکەی خۆیدا نوقمبووە‪،‬‬ ‫قورستر شتی بەبیردێنێتەوە؟‬ ‫گروپی لێکۆڵینەوەی رادونسکی‬ ‫لەسێ تاقیکردنەوەدا هەوڵیاندا وەاڵمی‬ ‫ئ��ەم پ��رس��ی��ارە ب���دەن���ەوە‪ ،‬لەبەشێک‬ ‫ل��ەم لێکۆڵینەوەدا‪ ،‬خوێندکارەکان‬ ‫لەناوەندگەلێکی خەیاڵی ج��ی��اوازدا‬ ‫نوقمببوون وەک ئەوەی لەفەزای یاری‬ ‫(‪)Half-Life‬دا بوونی هەیە‪.‬‬ ‫لەبەشەکانیتری ئەم لێکۆڵینەوەدا‪،‬‬ ‫کەسەکان ل��ەژووری ئاساییدا بوون‪.‬‬ ‫دوای��ی ئ��ەوەی داوا‬

‫لەبەشداربووان کرا ئەو شتومەکانەی‬ ‫ک��ە ل��ەژوورێ��ک��ەوە ب��ۆ ژوورێکیتر‬ ‫دەیگوازنەوە لەهەمانکاتدا بەیادەوەرییان‬ ‫بسپێرن‪ ،‬ئەوجار داوایانلێکرا ئەوشتانەی‬ ‫کە ئێستا هەڵیانگرتووە ی��ان پێشتر‬ ‫لەشوێنێکدا دایانناوە؛ وەبیری خۆیانی‬ ‫بهێننەوە‪.‬‬ ‫گروپی توێژەران بینییان نوقمبوون‬ ‫ل���ەک���اردا ل���ەس���ەر ک���اردان���ەوەک���ان‬ ‫کاریگەرییان نییەو کەسەکان لەهەردوو‬ ‫سیناریۆی لێکۆڵینەوەدا‪ ،‬زانیارییەکانیان‬ ‫لەبیردەکرد‪ ،‬ئەوان تەنانەت لێکۆڵینەوەیان‬ ‫لەسەر ئەوەکرد گەڕاندنەوەی کەسەکان‬ ‫بۆ ژوورە ناسراوەکان ئایا یارمەتییان‬ ‫دەدات ش��ت��ەک��ان ب��ەب��ی��ری خ��ۆی��ان‬ ‫بێننەوە؟ وەاڵمەکەی ئەوە بوو؛ نەخێر‬ ‫یارمەتییان نادات‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی تر لەم ب��وارەدا‬ ‫پیشانیدەدات‪ ،‬خەڵک بەتێپەڕبوون‬ ‫ل���ەدەروازەی شوێنەکان زانیارییەکان‬ ‫لەبیردەکەن‪ ،‬مەگەر ئەو زانیاریانەی‬ ‫ک��ە س��ەی��رک��ردن��ی ن���اوەن���دی ن��وێ‪،‬‬ ‫وەبیرهێنانەوەیان ئاسانتردەکات‪.‬‬

‫ه���ەروەه���ا ت����وێ����ژەران ئ��ام��اژە‬ ‫ب��ەوەدەدەن کارییگەری نوێکردنەوەی‬ ‫ب��ارودۆخ پەیوەندی ب��ەوەوە هەیە کە‬ ‫مرۆڤەکان حەزیان لێیە زانیارییەکان‬ ‫بەشێوەی پارچە پارچە لەمێشکیاندا‬ ‫هەڵبگرن تاوەکو بەشێوەی بەردەوام‪.‬‬ ‫هەروەها ئەم ئەنجامانە پیشاندەدات‬ ‫کە گۆڕانی فەزا جیاوازەکان لەسەر‬ ‫ی��ادەوەری مرۆڤ وەها کاریگەرییەک‬ ‫دادەنێت کە لەکارییگەری نوقمبوون‬ ‫ی��ان دەرگ��ی��رب��وون��ی کەسەکە لەگەڵ‬ ‫فەزاکە بەشێوەی موجەرد زیاترە‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە ئ��ەگ��ەر ئ��ەم��ج��ارە چوونە‬ ‫ش��وێ��ن��ێ��ک��ەوەو لەبیرتانچوو بۆچی‬ ‫ه��ات��وون‪ ،‬ئ��اگ��ادارب��ن‪ ،‬مێشک تەنها‬ ‫خەریکە لێکۆڵینەوە لەسەر زانیارییە‬ ‫نوێیەکان دەک��ات‪ ،‬بۆیە تۆزێک کاتی‬ ‫پێویستە تاوەکو زانیارییەکانی کە تۆ‬ ‫مەبەستتە بیخاتە بەردەستت‪ .‬لێرەدا‬ ‫پێویست ناکات خۆت یان یادەوەرییت‬ ‫سەرزەنشت بکەییت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪17‬‬

‫بۆچی لەموزیکی هارمونی چێژی زیاتر وەردەگرین؟‬ ‫ب��ۆت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن ل���ە ئ��اه��ەن��گ��ە‬ ‫هارمەنییەکان پێویست بەفێربوون‬ ‫ناکات تەنانەت تازەلەداییکبووان و‬ ‫مەیموونەکانیش دەتوانن هارمونییەکان‬ ‫تێبگەن ‪ .‬وادی����ارە ه��ەم��وو شتێک‬ ‫پەیوەندی بەشێوازی گواستنەوەی‬ ‫زانیاری بۆنێو مێشکەوە هەیە‪.‬‬ ‫ب���ۆچ���ی ه���ەن���دێ���ک م��وزی��ی��ک‬ ‫چێژبەخشن و هەندێکیتر ئ��ازاردەر؟‬ ‫ب��ۆچ��ی ل��ەرێ��ک��خ��س��ت��ن��ی ه��ەن��دێ��ک‬ ‫ل��ەدەن��گ��ەک��ان چ��ێ��ژوەردەگ��ری��ی��ن و‬ ‫بەپێچەوانەشەوە حەزمان لەهەندێک‬ ‫دەن���گ نییە‪ ،‬زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن ئەمە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ خانە دەمارییەکان‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوە ت��ازەک��ان پیشانیدەدات‬ ‫کە پەردەکانی هارموونی موسیقا‪،‬‬ ‫ش��ێ��وازێ��ک��ی ری��ت��م��ی ن��ەگ��ۆڕ لەنێو‬ ‫خانەدەمارییەکانی تایبەت بە بیستن‬ ‫دروس��ت��دەک��ات‪ .‬س��ەرن��ج راکێشە‬ ‫ری��ت��م��ی��ی��ەک��ان زان���ی���اری زی��ات��ر لە‬ ‫هەرەمەکییەکان بۆ مێشک دەگوازنەوە‪.‬‬ ‫ل��ەس��ەردەم��ی ی��ۆن��ان��ی ک��ۆن��ەوە‬ ‫دەزانیین‪ ،‬دو نۆتەی دەن��گ لەگەڵ‬ ‫لەرەلەرەی پەیوەندیدار بەرێژی (‪)١:٢‬‬ ‫(یەک ئۆکتاو)یان (‪()٢:٣‬یەک لەسەر‬

‫پێنجی تەواو)‪ ،‬دڵنشیینتریین پەرەدەکانی‬ ‫موسیقایی دروستدەکەن‪ .‬ئەم مەودا‬ ‫هاوئاهەنگانە تەنها ئەو کەسانەی کە‬ ‫لەقوتابخانەکانی موسیقا خوێندویانە‬ ‫تێیناگەن ‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و وەک وت��م��ان‬ ‫کۆرپەکان وتەنانەت مەیموونەکانیش‬ ‫تێیدەگەن ‪ .‬بەڵم تائێستا دیار نەبوو‬ ‫ئەم دەنگە هارموونییانە بۆچی چێژ‬ ‫بەگوێمان دەدات‪ :‬ئایا هۆکارەکەی‬ ‫یەکگرتنی ش��ەپ��ۆل��ەک��ان��ە ل��ەه��ەواو‬ ‫گەیشتنە بەگوێمان ی��ان ش��ێ��وازی‬ ‫گۆڕانیانە بە پاڵسە کارەباییەکان لەنێو‬ ‫مێشکدا‪ .‬مودێلێکی ماتماتیکی نوێ ‪،‬‬ ‫گریمانەی مێشک دەسەلمێنێت‪.‬‬ ‫(یوریجی یوشاکۆف) لەزانکۆی‬ ‫ویالیەتی (‪)N.A, lobachofsky‬‬ ‫ل���ەک���ۆم���اری ف��ی��دراڵ��ی روس���ی���ا و‬ ‫س��ەرپ��ەرەش��ت��ی��اری ت��وێ��ژەران��ی ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە لەمبارەوە دەڵێت‪ " :‬ئێمە‬ ‫گەیشتن بەو دەرئەنجامەی کە ئەمە بۆ‬ ‫ئاستی خانە دەمارییەکان دەگەڕێتەوە"‪.‬‬ ‫ئەو لەگەڵ هاوڕێکانی مودێلێکی‬ ‫ماتماتیکی سادەیان بۆ ئەو رێچکەیەی‬ ‫ک��ە دەن���گ ل��ەرێ��گ��ەی گوێچکەوە‬ ‫دەگ�����ات ب���ە م��ێ��ش��ک��م��ان دی��زای��ی��ن‬

‫ک����ردووە‪ .‬ل��ەم��ودێ��ل��ەک��ەی ئ��ەوان��دا‬ ‫‪ ،‬خانەی دەم��اری هەستی ‪ ،‬بۆ دو‬ ‫ج��ۆر ن��ۆت ک��اردان��ەوەی��ان دەبێت‪.‬‬ ‫هەرکام لەمانە نیشانەیەکی کارەبایی‬ ‫بۆخانەیەکی دەم��اری بەناوی "خانە‬ ‫دەماری ناوکی "دەنێرێت و ئەم خانەیە‬ ‫نیشانەی کۆتایی بۆمێشک دەنێرێت‪.‬‬ ‫خانەدەماری ناوەکی کاتێک نیشانەکە‬ ‫بۆ مێشک دەنێرێت کە لەیەکێک یان‬ ‫هەردوی خانە دەمارییە هەستییەکان‬ ‫پەیامی پێبگات‪.‬‬ ‫لەهەمانکاتدا ئەگەر نۆتی دەنگ‬ ‫هارمونی بێت‪ ،‬نیشانەکانی دوخانە‬ ‫دەم��اری��ی��ە هەستییەکە ه��اوک��ات بۆ‬ ‫خانە دەم���اری ن��اوک��ی دەن��ێ��ردرێ��ت‬ ‫و ئەم خانانە لەوکاتەدا تەنها یەک‬ ‫نیشانە بۆمێشک دەنێرن و دەوستن‬ ‫تاوەکو دوب��ارە شەحن ببێتەوە یان‬ ‫سیگنالێکیتر بگات‪ .‬بۆیە زنجیرەیەکی‬ ‫رێکوپێک لەپالسە کارەباییەکان بەرەو‬ ‫مێشک بەڕی دەکەون‪.‬لەبەرامبەردا‬ ‫‪ ،‬نیشانەکانی بەدەستهاتوو لەدەنگی‬ ‫ناهارمونی لەکاتی جیاوازدا دەگەن‬ ‫بە خانەدەمارییەکانی ناوکی بۆیە‬ ‫زنجیرەیەک لەپاڵسی نارێکوپێک‬

‫بەڕێدەکەون‪.‬‬ ‫زان����ای����ان ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەی��ان‬ ‫هەنگاوێک بۆ پێشەوە بردووە وبڕی‬ ‫ئەو زانیارییەی کە هەرکام لەنیشانەکان‬ ‫لەگەڵ خۆیاندا دەیگوازنەوە پێواوە‪.‬‬ ‫بەپێی ت��ی��وری زان��ی��اری‪ ،‬نیشانەی‬ ‫هەرەمەکی بڕێکی زۆر کەم زانیاری‬ ‫دەگوازێتەوە‪ ،‬لەکاتێکدا نیشانەیەک‬ ‫کە لەشێوازێکی هەستپێکراو سوود‬ ‫وەردەگ���رێ���ت زان��ی��اری زۆر زیاتر‬ ‫دەگوازێتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە بەشێوەی سروشتی ‪ ،‬نۆتە‬ ‫هارمۆنییەکان ب���ەب���ەراورد لەگەڵ‬ ‫نۆتە ناهارموونییەکان دەبن بەهۆی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوەی زان���ی���اری زی��ات��ر بۆ‬ ‫خ��ان��ەدەم��اری��ی��ەک��ان‪.‬ئ��ەوان ه��ەر لەم‬ ‫تیورییە بۆپێوانی بڕی گواستنەوەی‬ ‫زان���ی���اری ل��ەدەن��گ��ی ه��ارم��ون��ی و‬ ‫ناهارمونی سودیان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫ئەم مودێلە دەکرێت تاقیبکرێتەوە‪.‬‬ ‫دەم��ارن��اس��ان دەت��وان��ن لەسەر خانە‬ ‫دەمارییە زیندووەکا ن بکۆڵنەوە و ئەم‬ ‫مودێلە بسلمێنن‪ .‬بۆیە هەنگاوی دواتر‬ ‫لەئەستۆی دەمارناسەکانە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New scientist :‬‬


‫‪18‬‬

‫ده‌رونناسی‬


‫ده‌رونناسی‬

‫بەبێ دەرمان‬ ‫بەبێ دەرمان‬ ‫ئازارەکانت‬ ‫ئازارەکانت‬ ‫کەمبکەرەوە؟‬ ‫کەمبکەرەوە؟‬

‫‪19‬‬

‫بەکارهێنانی دەرمانە هەڵخڵێتەنەکان‪ ،‬یان ئەنجامدانی چاالکی وەکو‬ ‫یاری فیکری کە زێهن مەشغولدەکات لەمکردنەوەی ئازاردا رۆڵی هەیە ‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەگەرهاوکات هەر دو شێوازەکە بەکاربهێنرێت‪ ،‬هەستکردن بەئازار‬ ‫زۆرتر کەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫وێنە هەڵگیراوەکان ل��ەک��رداری مێشک پیشانیدەدات‪ ،‬میکانیزمی‬ ‫ک��رداری دەرم��ان��ە هەڵخڵەتێنەکان‪ ،‬لەگەڵ ئ��ەو کێشە ئاڵۆزانەی کە‬ ‫مێشک لەگەڵ خۆییدا دەرگیردەکات دەتوانێت هاوشێوەی یەکبن‪.‬‬ ‫بەواتایەکیتر دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان لەسەر کرداری بەشی پێشەوەی‬ ‫مێشک کارییگەری دادەنێت‪ ،‬کە بەرپرسە لەیادەوەری چاالک‌و چاالکییە‬ ‫ئاستبەرزە تێگەیشتنییەکان‪ ،‬واتە هەر ئەو بەشەی کەئێوە بۆشیکاری‬ ‫کێشەکان پێویستتان پێیەتی‪ ،‬بەاڵم ئایا ئێوە بڕوا بەم گریمانەیە دەکەن؟‬ ‫توێژەرانی زانکۆی کۆلۆمبیاو ک��ۆل��ۆرادۆ بۆلدەر لەچاالکییەکی‬ ‫هاوبەشدا کاریان لەسەر ئەم گریمانەیە کردووە‪ ،‬ئەوان بۆکەمکردنەوەی‬ ‫ئازاری بەشداربووان لەدەرمانە هەڵخڵەتێنەکان‌و چاالکییە ئاڵۆزەکانی‬ ‫مێشک‌و هەندێکجاریش لەهەردوکیان سوودیان وەرگرت‌و بینییان ئەم دو‬ ‫فاکتەرە دەتوانێت لەکەمکردنەوەی ئازاردا پێکەوە زیاتر دەوریان هەبێت‪.‬‬ ‫واتە ئەم تاقیکردنەوەیە پیشانیدا لەنێوان میکانیزمی ئەم دو کردارەدا‬ ‫بەیەکداچوون بوونی نییەو لەوانەیە شێوازی جیاوازیان بۆ کەمکردنەوەی‬ ‫ئازار هەبێت‪ ،‬ئەنجامی ئەم تاقیکردنەوەیە هەرچەند گریمانەی میکانیزمی‬ ‫ک��رداری هاوشێوە ئەباتە ژێ��ر پرسیارەوە‪ ،‬ب��ەاڵم دەتوانێت یارمەتی‬ ‫پزیشکان بدات تاوەکو ئازاری نەخۆشەکان زیاتر لەوەی کە ئێستا هەیە‪،‬‬ ‫کەمبکەنەوە‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران بۆ ئەنجامدانی ئ��ەم تاقیکردنەوەیە داوای���ان ل��ە(‪)٣٣‬‬ ‫بەشداربوو کرد‪ ،‬کە لەسێ بەشی جیاوازدا بەشداری بکەن‪.‬لەم قۆناغەدا‬ ‫بەبەکارهێنانی پلێتی کانزایی بچووکی گەرمکراو دەستپێکی ئازاری هەموو‬ ‫کەسێکیان دەپێورا‪ ،‬لەقۆناغی دووهەمدا پێش تاقیکردنەوەکان‪ ،‬هەندێک‬ ‫لەبەشداربووەکان کرێمی پێستییان بەکارهێنا کە تەنها نەرمکەرەوەیەکی‬ ‫ئاسایی بوو‪ ،‬بەاڵم پێیان دەوترا ئەمە ئارامکەرەوەیەکی بەهێزە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫گروپێکیتر دەیانزانی ئەمە نەرمکەرەوەیەکی ئاساییە ‪ .‬لەخوازیاران‬ ‫داواکرا کەسەیری نیشانەیەک لەسەر شاشەیەک بکەن‌و بڕی گەرمبوون‬ ‫لەتاقیکردنەوە جۆربەجۆرەکان بەراورد بکەن‪ ،‬لەتاقیکردنەوی دواتردا‬ ‫لەهەر دو گروپی بەشداربوو داواکرا چاالکی دەماخی ئاڵۆز ئەنجامبدەن‌و‬ ‫لەدانیشتنی سێهەم‌و کۆتاییدا خ��وازی��اران بۆکەمکردنەوەی ئ��ازار ئەو‬ ‫شێوازەنەیان تاقیدەکردەوە کە جاری پێشوو بەشداربووانیتر بەکاریانهێنابوو‬ ‫هەمان تاقیکردنەوەی پێشوو دوبارە کرایەوە‪ ،‬سەرنجڕاکێشە بزانن هەموو‬ ‫پلێتەکانی گەرمای یەکسانیان هەبوو‪ ،‬بەاڵم بەشداربوان لەئاستی جیاوازدا‬ ‫هەستیان بەئازار دەکرد‪.‬‬ ‫ئەنجام‪ :‬هەردو گروپ کاتێک دەرمانە هەڵخڵەتێنەکانیان بەکاردەهێنا‬ ‫یان خەریکی چاالکی مێشکی دەب��وون لەچاو کاتێک تەنها سەیری‬ ‫نیشانەیەکیان دەکرد ئازاری کەمتریان هەستپێدەکرد‪ .‬کاتێک هاوکات‬ ‫لەدەرمانە هەڵخڵەتێنەکان‌و چاالکییە مێشکییەکان سوودیان وەردەگرت‪،‬‬ ‫هەستکردن ب��ەئ��ازار کەمتر دەب���ووەو کارییگەری بەیەکداچوونی دو‬ ‫شێوازەکە بوونی نەبوو‪ ،‬داتاکا پیشانیدەدەن دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان‬ ‫یادەوەری چاالک یان ناوچەی سەرنج ناکەنە ئامانجی خۆیان‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەی وێنە هەڵگیراوەکان لەمێشک چی بەسەرهاتبوو؟ ئەم وێنانە‬ ‫وردو نایابن‪ ،‬بەاڵم بەسەرنجدان بەوەی هەموو بەشێک لەمێشک چاالکی‬ ‫زۆری لەئەستۆدایە‪ ،‬ناکرێت بەسادەیی بڵێین کە چ چاالکییەک دەبێت‬ ‫بەهۆی چاالک بوونی ئەم بەشە‪ ،‬توێژەران ئەم تاقیکردنەوەیە بۆدیاریکردنی‬ ‫کاریگەری دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان راستەوخۆ سەیری رەفتارەکانیانکرد‪،‬‬ ‫داتاکان پیشانیدا بەکارهێنانی هاوکاتی دەرمانە هەڵخڵەتێنەکان‌و چاالکییە‬ ‫دەماخییە ئاڵۆزەکان دەتوانێت زۆرتریین کارییگەری کەمکردنەوەی ئازاری‬ ‫لێبکەوێتەوە بێئەوەی هیچ چەشنە بەیەکداچوونێک دروست ببێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪science daily :‬‬


‫‪20‬‬

‫ده‌رونناسی‬


‫ده‌رونناسی‬

‫بۆچی‬ ‫هەندێکجار‬ ‫لەپابەندبوون‬ ‫بەپرەنسیپی‬ ‫ئەخالقی‬ ‫تووشی‬ ‫دوودڵی‬ ‫دەبین؟‬

‫مرۆڤەکان النیکەم دو سیستمی ئەخاڵقی تەریب لەگەڵ یەکیان هەیە‪ ،‬کە هەندێک‬ ‫جار لەگەڵ یەکترییدا بەیەکداچوون دەکەن‌و دەبن بەهۆی ئەوەی کاری نائەخاڵقی ئەنجام‬ ‫بدەین‪ ،‬بەشێکی زۆری ئەم بەیەکداچوونانە بۆ بەرگرییە لەخزم‌وکەس کە لەراستییدا بۆ‬ ‫جینیتێک دەگەڕێتەوە ‌‪.‬‬ ‫لەوانەیە ئێوە ئەم پرسیارە دەرونناسییەتان بیستبێت کە دەڵێت شەمەندەفەرێک ستۆپی‬ ‫نەماوەو خەرییکە بەرەو وێستگەی رەیڵدارەکە(‪ )switchman‬دەچێت‪ ،‬چەند منداڵێک‬ ‫لەسەر خەتی ئاسنی ساخ یاریدەکەن‌و منداڵێک لەسەر خەتە ئاسنە پاڵیەکە کەئیکسپایەرە‬ ‫یاریدەکات‪ ،‬ئەگەر تۆ رەیڵدارەکە بیت‌و توانای هەڵبژاردنی رەیڵی ئاسنت هەبێت ‪،‬‬ ‫شەمەندەفەرەکە بەرەو کامیەک لەڕێڵەکان دەنێریت؟ئایا التوانییە ئەگەر لەپرسیارەکەدا‬ ‫هەڵبژاردنیتر وەکو ئەوەی لەسەر رەیڵەکە منداڵ‪ ،‬برا یان یەکێک لەخزمە نزیکەکانی‬ ‫کەسەکە هەبێت واڵمەکان دەگۆڕێت؟‬ ‫دەرونناسەکان دەڵێن‪ ،‬ئێمە النیکەم دو سیستمی ئەخاڵقی هاوڕێکمان هەیە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەواڵمدانەوە بەم پرسیارانە تووشی دوودڵی دەبین‌و ناتوانیین خێراو بەپێی ئەو ئەخالقیاتەی‬ ‫پابەندین پێوەی‪ ،‬بڕیار بدەین‪.‬‬ ‫ئەگەر بۆ تاقیکردنەوەی شەمەندەفەرەکە بگەڕینەوە‪ ،‬بەنزیکەیی هەموو بەشداربووەکان‬ ‫لەکۆتاییدا بڕیاریاندا بۆرزگارکردنی گیانی(‪)٥‬کەس لەسەر یەکێک لەڕەیلەکان گیانی‬ ‫مرۆڤێک بکەن بە قوربانی(هەرچەند ئەمە مەرج نییە واڵمی راستبێت! دەبێت ئەوە بزانن‬ ‫ئەو منداڵە دەیزانی نابێت لەسەر رێڵی ئاسنی ساخ کە شەمەندەفەر پێیدا تێپەڕدەبێت‬ ‫یاریبکات‌و ئەوانیتر سەرنجیان نەدابوو بەم خاڵە)؛ بەاڵم ئەگەر داوا لەخەلک بکرێت‬ ‫بەفڕێدانی مرۆڤێکیتر لەسەر پردێکەوە شەمەندەفەرەکە بوەستێنن‪ ،‬زۆربەی هەرەزۆری‬ ‫خەلک دژایەتی دەکەن‪.‬‬ ‫هۆکار ئەوەیە کە ئێمەی مرۆڤ بەقوڵی بڕوامان وایە کە کوشتنی راستەوخۆی مرۆڤ‬ ‫تەنانەت ئەگەر ئەنجامی ئیجابیشی هەبێت‪ ،‬کارێکی نائەخالقییە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەنجامی لێکۆڵینەوە لەسەر رەفتاری گیانلەبەران لەبارۆدۆخێکدا کە دەکەونە‬ ‫مەترسییەوە پیشانیدەدات ئەوان زیاتر گرنگی بەئەنجامی رەفتارکردنەکە دەدەن تاوەکو‬ ‫شێوازی رەفتارکردنەکە‪ ،‬هەر رادەیەک پەیوەندی جینیتیکی نزیکتر لەنێوان ئەوان‌و ئەو‬ ‫گیاندارەی دەکەوێتە مەترسییەوە زیاتربێت بۆ رزگارکردنی( واتە رزگارکردنی جینە‬ ‫هاوشێوەکان) زیاتر تێدەکۆشن‪ ،‬دەرونناسەکان ئەگەری ئەوە دەدەن بەشێک لەپرینسیپە‬ ‫ئەخالقییەکانمان کارییگەری هەڵبژاردنی خزمایەتی لەسەرە‪.‬‬ ‫رۆبێرت کورزبان لەزانکۆی پنسیلڤانیا لەفیالدلفیا بۆ سەلماندنی ئ��ەم قسەیە‬ ‫تاقیکردنەوەیەکیان دروستکرد کە پیشاندەدات ئێمە لەپاڵ پابەندیمان بە پرینسیپە‬ ‫ئەخالقییەکان لەژێر کاریگەری هەڵبژاردنی خزمایەتییدان‪ ،‬ئەم دوانە هەرچەند بەتەواوەتی‬ ‫سەربەخۆن‪ ،‬هەندێکجار لەگەڵ یەکتریدا بەیەکداچوون دەکەن‪.‬‬ ‫کورزبان‌و هاوکارەکانی لەگروپێکی بەشداربوو داوایانکرد لەسناریوی وەستاندنی‬ ‫شەمەندەفەرەکە‪ ،‬ئەخالقی بوونی فڕێدانی یەک کەس بۆرزگارکردنی (‪)٥‬کەس تەنانەت‬ ‫ئەگەر خزمیشیان بێت دیاریبکەن‪ ،‬لەسەدا (‪)٨٥‬ی ئەم کەسانە بەچاوپۆشی لەوەی‬ ‫بەفڕێدانی ئەم کەسە کەسانی نەناسراو یان خزمەکانیان رزگاریان دەبێت بەکارێکی‬ ‫نائەخالقییان دەزانی‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا لەسەدا (‪)٢٨‬ی بەشداربووان دەیانگوت بۆ رزگاری کردن نەناسراوەکان‬ ‫کەسەکە بۆ خوارەوە فڕێدەدەن‌و کاتێک باسی رزگارکردنی براکەیانبوو‪،‬لەسەدا(‪)٤٧‬‬ ‫ئامادەبوون بۆرزگارکردنی(‪)٥‬کەس براکەیان بەکوشت بدەن‪.‬‬ ‫کورزبان دەڵێت؛ ئەم تاقیکردنەوە پیشاندەدات‪ ،‬هەڵبژاردنی خزمایەتی لەگەڵ پرینسیپە‬ ‫ئەخالقییەکان کاریگەری لەسەر بۆچوونەکانمان دادەنێت‪.‬‬ ‫ئەم تاقیکردنەوەیە پیشانیدەدات ئیمە النیکەم دوو سیستەممان بۆجیاکردنەوەی‬ ‫راست لەناراست هەیە کە یەکێکیان باش‌و خراپ لەیەکتری جیادەکاتەوەو ئەویتریشیان‬ ‫پارێزگارییە لەخزمە نزیکەکان‪ ،‬بەواتایەکیتر جینەکان دەبن بەهۆی ئەوەی کاتێک دەمانەوێ‬ ‫بۆ رزگارکردنی کۆپییە جینیتیکییەکانمان تێبکۆشین تووشی گومان لەپرینسیپە ئەخالقییەکان‬ ‫ببین؛ هەڵبەت ئەمە بەو واتایە نییە سەردەمێک بگات کە بکرێت دەستدرێژی‌و کوشتن‌و‬ ‫دزی ئەخالقی بزانیین یان لەگەڵ مرۆڤایەتییدا بیگونجێنیین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬

‫‪21‬‬


‫ژنی کەمەر باریک‬ ‫ژیانت خۆشتر دەکات‬ ‫وبەشی ئەو ژ ‌نومێردانەی‬ ‫ڵینەوەیەکی نوێ ژیانی ها‬ ‫بەپێی لێکۆ‬ ‫رە لەپیاوەکان خۆشترە‪.‬‬ ‫کت‬ ‫ریی‬ ‫با‬ ‫ان‬ ‫ریی‬ ‫وال‬ ‫ش‬ ‫‌‬ ‫کە ژنەکان لە‬ ‫ینەوەیان لەسەر(‪)BMI‬‬ ‫زانکۆی (تنەسی)لێکۆڵ‬ ‫توێژەرانی‬ ‫انێکی گشتی قەڵەوی)‬ ‫بەرەستایی ل��ەش‪ ،‬پێو‬ ‫(تایبەتمەندی‬ ‫بەتازەیی زەماوەندیان‬ ‫‪)١٧‬جووت ژ ‌نومێرد کە‬ ‫ی نزییکەی(‪٠‬‬ ‫ژیانی هاوبەش کردووە‪.‬‬ ‫ێی رادەی رەزامەنییا ‌ن لە‬ ‫کردووە ‪ ،‬بەپ‬ ‫ژینەوەکەو خوێندکاری‬ ‫ر)‪ ،‬سەرپەرەشتیاری توێ‬ ‫(ئەندریا میلتزێ‬ ‫بە دیسکاڤێری وت‪»:‬‬ ‫ی (تنەسی)‪ ،‬لەمبارەوە‬ ‫دکتۆرای زانکۆ‬ ‫ژیانی هاوبەشیان ئەگەر‬ ‫ین پیاوەکان لەسەرەتای‬ ‫ئێمە تێگەیشتی‬ ‫خۆیان بێت زیاتر چێژ‬ ‫�ڕی(‪ )BMI‬کەمتر لەهی‬ ‫خێزانەکەیان ب�‬ ‫هاوبەش وەردەگرن»‪.‬‬ ‫ێیە ژنەکەیان جەستەی‬ ‫لەژیانی‬ ‫ی پیاوەکان حەزیان ل‬ ‫ییە‬ ‫ست‬ ‫ئەو را‬ ‫جێگەی سەرسووڕمان‬ ‫لەخۆیان زۆر لەوانەیە‬ ‫الوازت��ر بێت‬ ‫نییان تەنانەت ژنەکانیش‬ ‫میلتزێر)و هاوڕێکانی بی‬ ‫نەبێت‪ .‬بەاڵم (‬ ‫می لەوپیاوانە دەبینن کە‬ ‫ەشدا زۆرتر چێژو ئارا‬ ‫لەژیانی هاوب‬ ‫ژنی الوازتر هەم پیاو‬ ‫ان گەورەترە‪ .‬کەوابوو‬ ‫ۆی‬ ‫ەخ‬ ‫جەستەیان ل‬ ‫دەبن کاتێک پیاوەکانیان‬ ‫سەندترە‪ .‬ژنەکان شادتر‬ ‫هەم ژن الیان پە‬ ‫وایی کوالیتیێکیتری ژنان‬ ‫ەڵێت؛ لەوانەیە ئێمە بەد‬ ‫شادبن‪ ،‬میلتزێر د‬ ‫ۆژنان زۆر گرنگە ئەویش‬ ‫بەپێی تێڕوانینی پیاوان ب‬ ‫بگەڕیین کە‬ ‫ژن‪ ،‬یان بەپێچەوانەوە‬ ‫انە هەڵس‌و کەوتکردنی‬ ‫ری‬ ‫بو‬ ‫بریتییە لە ئا‬ ‫رەی زیاتر پەیدا بکەن‪.‬‬ ‫ان لێبێت پیاوەکانیان پا‬ ‫ژنان حەزی‬ ‫لێکۆڵینەوە لەوەدایە کە‬ ‫ی میلتزێر گرنگی ئەم‬ ‫وتە‬ ‫دەتوانن لەپەیوەندییان‬ ‫بەپێی‬ ‫ان بەهەر قەبارەیەکەوە‬ ‫رونیدەکاتەوە‪ ،‬ژن‬ ‫بن‪ ،‬پێویست ناکات‬ ‫ژیانیاندا خۆشبەخت‬ ‫لەگەڵ هاوبەشی‬ ‫بدرێت‪ ،‬بەاڵم گونجاوترە‬ ‫بوون هەوڵ بۆ لەڕبوون‬ ‫تەنها بۆ لەڕ‬ ‫ن‪.‬‬ ‫ب‬ ‫تر‬ ‫ەڕ‬ ‫ل‬ ‫ان‬ ‫لەمێردەکانت‬ ‫ژنە قەڵەوەکان (کە‬ ‫گرتووەکانی ئەمریکادا‬ ‫لەواڵتە یەک‬ ‫بەشێوەی ئاماری بۆ‬ ‫ئەمریکا پێکدەهێنن)‬ ‫زۆرب��ەی ژنانی‬ ‫ەدوایی پیاوێکدا دەگەڕن‬ ‫ژیانێکی هاوبەشی شاد ب‬ ‫دروستکردنی‬ ‫کەسێک هەڵدەبژێرن کە‬ ‫قەڵەوتر بێت یان النیکەم‬ ‫کە لەخۆیان‬ ‫اڵ پیاوێکیان دەوێت کە‬ ‫وەندی هەبێت‪ ،‬بەهەرح‬ ‫قەبارەیەکی مامنا‬ ‫وییدا تۆزێک لەرتر بن‪.‬‬ ‫ئەوان لەچا‬ ‫کێکە لەو فاکتەرانەی کە‬ ‫قەبارەی جەستە تەنها یە‬ ‫بەهەرحاڵ‬ ‫کە وادیارە بۆ هەردوی‬ ‫کی هاوبەشی بەختیاردا‪،‬‬ ‫بەشدارە لەژیانێ‬ ‫او گرنگی زۆری هەیە‪.‬‬ ‫دن هاوبەشی ژیان شانس‬ ‫ژن‌و پی‬ ‫ەهەردو رێگەکە هەڵبژار‬ ‫هەڵبەت ب‬ ‫ان نیین بەدوای خێزان‬ ‫کان‪ ،‬ئەوە تەنها پیاوەک‬ ‫دەدەات بەڵەرە‬ ‫کۆڵینەوەکان پیشانیدەدات‬ ‫ژیانی لەڕەوەن‪ ،‬بەڵکو لێ‬ ‫یان هاوڕێی‬ ‫ژن یان پیاو هاوبەشی‬ ‫دا هەڵبژاردنی بەهێز بۆ‬ ‫لەهەموو جیهان‬ ‫ت هەڵبژاردنی هاوبەشی‬ ‫کێکیتر لەفاکتەرەکانی پش‬ ‫ژیانی لەڕە‪ ،‬یە‬ ‫ییە لەباری تەندروستی‪.‬‬ ‫ریت‬ ‫ب‬ ‫شی‬ ‫کێ‬ ‫جڕا‬ ‫ەرن‬ ‫ژیان لەپاڵ س‬ ‫وستی هاوبەشی ژیانیان‬ ‫زۆر گرنگی بەتەندر‬ ‫ژن‌و مێرد‬ ‫تی باشترە لەتەندروستی‬ ‫وستی ژنانی لەڕ بەگش‬ ‫دەدەن‪ ،‬تەندر‬ ‫ژن‌و مێردەکە فەراهەم‬ ‫مە ژیانێکی خۆشتر بۆ‬ ‫ژنانیتر‪ ،‬بۆیە ئە‬ ‫اوە‪Discovery :‬‬ ‫دەکات‪.‬‬ ‫سەرچ‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪23‬‬

‫پێشبڕکێی وێنەگرتن‬ ‫ن��اوەن��دی لێکۆڵینەوەی کانن‬ ‫لەئوسترالیا بەئامانجی رێزلێنان‬ ‫لەو خوێندکارانەی کە لەوێنەگرتن‬ ‫بۆ ئامانجی توێژینەوەو تەکنەلۆجیا‬ ‫سوودیان وەرگرتووەو ناساندنی ئەم‬ ‫تەکنەلۆجیایە پێشبڕکێیەکی لەنێوان‬ ‫وێ��ن��ەگ��ران��ی ن��اوچ��ەی ئوسترالیا‬ ‫بەرپاکردووە‪.‬‬ ‫تایبەتمەندی ئەم وێنانە بریتییە لە‬ ‫نوێکاری لەسنورەکانی وێنەگرییدا‪،‬‬ ‫کە جێگەی سەرسوڕمانی پسپۆرانی‬ ‫ئەم بوارە بوو‪.‬‬

‫نەرمەکارێکی نوێ نەخشەیەکی سێ‬ ‫دوورای��ی لەم شارە دێرینە یۆنانییە‬ ‫بکێشن‪ ،‬ئەم شارە لەوانەیە بەهۆی‬ ‫بوومەلەرزەوە لەقوواڵیی (‪)٤‬متری‬ ‫دەریادا نوقمبووە‪.‬‬ ‫الوێنەی ئەتۆمێکی تەنها‬ ‫ئ��ەم وێنەیە روونترین وێنەی‬ ‫جیهانە لەئەتۆمێکی تەنها‪ ،‬خەاڵتی‬ ‫دووهەم ئەم پێشبڕکێیەیی بردەوە‪ ،‬بن‬ ‫نوتون‌و دەیڤید کلپینسکی لەناوەندی‬ ‫دای��ن��ام��ی��ک��ی ک��وان��ت��ەم��ی زان��ک��ۆی‬ ‫گریفیت توانیویانە تەکنیکێکی‬

‫نەخشەی سێ دورایی شاری‬ ‫نووقمبوو‬ ‫خوێندکارانی ناوەندی روباتیکی‬ ‫زان��ک��ۆی سیدنی بەدروستکردنی‬ ‫ئامێرکی ژێرئاوی تەیار بە کامێرای‬ ‫وێنەگری توانیویانە وێنە لەشاری‬ ‫ئەفسانەیی پاولیتری کە (‪)٣٠٠٠‬ساڵ‬ ‫لەوەو پێش لەئاودا نوقمبووە‪ ،‬ئاریەل‬ ‫فریدمەن‌و هاوکارەکانی توانیویانە‬ ‫بە بەکارهێنانی داتا وەرگیراوەکان‌و‬

‫نوێ بۆراوکردنی ئەتۆمێک دابهێنن‬ ‫کە تەنها (‪)٤٠٠‬میلیاردیۆمی متر‬ ‫درێژی هەیە‪ ،‬ئ��ەوان هەروەها بۆ‬ ‫یەکەمینجار توانیویانە لەسێبەری‬ ‫ئ��ەت��ۆم��ێ��ک وێ��ن��ە ه��ەڵ��ب��گ��رن‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫وێنانە دەتوانن تێگەیشتنێکی زیاتر‬ ‫لەسەر ئەتۆم بە فیزیاییەکان بدەن‌و‬ ‫تەکنیکەکە دەکڕێت لەبایۆلۆجیدا‬ ‫بۆ ئامادەکردنی وێنەی زۆر ورد‬ ‫لەخانەی لەش بەکاربهێنرێت‪.‬‬

‫وێنەگرتن لەمێشک لەحاڵی‬ ‫جووڵەدا‬ ‫هەردوو وێنەکە کە دەبینرێت‬ ‫ب��ەه��ۆی توموگرافی لەناردنی‬ ‫پوزیترون یان(‪)PET‬لەچاالکی‬ ‫مێشکی مشـــک دروستکراوە‪،‬‬ ‫ب��ەو جیاوازییەوە کە جووڵەی‬ ‫س����ەر ل��ەوێ��ن��ـ��ـ��ـ��ەی س���ەروت���ر‬ ‫ن���ەگ���ۆڕاوەو ل��ەوێ��ن��ەی خ��وارت��ر‬ ‫چاککراوە‪.‬‬ ‫ئاندرە کیم لەفاکڵتی فیزیایی‬ ‫زانکۆی سیدنی توانی سیستمی‬ ‫گ��ەڕان��ی ج��ووڵ��ەی تۆمارگەیی‬ ‫دروستبکات‌و بە بەکارهێنانی‬ ‫بەوردی بەرزەوە جووڵەی سەری‬ ‫مشک چاکبکات‌و بڕوانامەی‬ ‫دیپلۆمی ئەم پێشبڕکێیە بەدەست‬ ‫بهێنێت‪.‬‬

‫لەناخی چاودا‬ ‫تەکنیکێکی پ��س��پ��ۆڕی��ان��ە کە‬ ‫بەیارمەتی ئەو دەکرێت لەتۆڕی چاو‬ ‫وێنە هەڵبگیریەت تاوەکو بەشێوەیەکی‬ ‫زۆر گونجاو ئەگەری رودانی جەڵتەی‬ ‫دڵ‌و دەماخ بەراورد بکەن‪.‬‬ ‫ئ��ول��ی��ڤ��ێ��ر گ��ی��ب��ز ل��ەف��اك��ڵ��ت��ی‬ ‫پزیشکی سیدنی دەڵێت؛ لەکاتی‬ ‫نەخۆشییەکاندا هەمان پرۆسەی‬ ‫خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان��ی دڵ‌و دەم����اخ‬ ‫لەخوێنبەرەکانیتردا رودەدات‪ ،‬هەر‬ ‫بۆیە لەوانەیە لەداهاتوودا وێنەگرتن‬ ‫لەتۆڕی چاو جێگەی کردنەوەی‬ ‫دڵ‌و خوێنبەرەکان بگرێتەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫تەکنیکە نوێیەی وێنەی دروستکردن‬ ‫بڕوانامەی دیپلۆمی پێشبڕکێکانی‬ ‫کاننی پێبەخشرا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪National Geographic :‬‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪24‬‬

‫گاپ‬

‫سوودو زیانەكانی‬

‫(گاپ ‪ ،)G.A.P‬یەكێكە لەگەورەترین پرۆژەكان لەجیهاندا كە لەسەر حەوزی رووباری دیجلەو فورات‬ ‫دروستكراوە‪ )G.A.P( ،‬كورتكراوەی (‪ ،)Guneydogu Anadolu Projesi‬واتە پرۆژەی باشوری‬ ‫ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ‪ ،‬بەئینگلزی پێیدەوترێت (‪The southeastern Anatolia Development‬‬ ‫‪ ،)Project‬واتە (پڕۆژەی پێشخستنی یان (گەشەكردنی) باشووری ڕۆژهەاڵتی ئەنادۆڵ‪.‬‬ ‫مێژووی دروستكردنی ئەم پرۆژەیە‬ ‫دەگەرێتەوە بۆ ناوەراستی شەستەكانی‬ ‫س���ەدەی راب����ردوو ‪ ،1936‬ت��اوەك��و‬ ‫ئەمڕۆش كاركردن تێدا بەردەوامە‪.‬‬ ‫ئەم پرۆژەیە نزیكەی (‪ )75,4‬هەزار‬ ‫كم چوارگۆشە زەوی داگیردەكات‪،‬‬ ‫دەكاتە (‪)%9.6‬ی هەموو رووب��ەری‬ ‫توركیا (‪ )G.A.P‬لە (‪ )13‬پڕۆژەی‬ ‫سەرەكی پێكهاتووە كە (‪ )7‬پرۆژەی‬ ‫لەسەر حەوزی رووباری فوراتەو (‪)6‬‬ ‫پ��رۆژەی لەسەر ح��ەوزی دیجلەیە‪.‬‬ ‫بەگشتی لە (‪ )22‬بەست‌و بەنداو (‪)19‬‬ ‫وێستگەی كارۆئاوی پێكهاتووە‪.‬‬

‫ئەم پرۆژەیە توانای دابینكردنی‬ ‫ئ��اوی بۆ (‪ )1,64‬ملیۆن هێكتار‬ ‫زەوی هەیە‪ ،‬لەگەڵ بەرهەمهێنانی‬ ‫(‪ )25‬ملیار ك��ی��ل��ۆوات\س��ەع��ات‬ ‫ووزەی كارەبا لەساڵێكدا‪ ،‬هەروەها‬ ‫توانای عەمباركردنی ئاوی دەگاتە‬ ‫زی��ات��ر ل��ە (‪128‬ك�����م‪ )3‬ل��ەم��اوەی‬ ‫ساڵێكدا‪.‬‬ ‫ب��ەگ��وی��رەی وت��ەی چ��اودێ��ران‌و‬ ‫پسپۆرانی ئ��اب��ووری پ��رۆژەی��ەك��ی‬ ‫زەبەالحی لەم شێوەیە بۆ واڵتێكی‬ ‫كشتوكاڵی وەكو توركیا زۆر گرنگە‪،‬‬ ‫لەبەرئەوەی توركیا پێویستی بەئاوێكی‬

‫زۆر هەیە بۆ مەبەستی ئاودێری‌و‬ ‫كشتوكاڵی‪ ،‬چونكە چاندنی یەك تەن‬ ‫گەنم پێویستی بە (‪1900‬م‪ )3‬ئاو‬ ‫هەیە‪ ،‬جگە لەمەش توركیا یەكێكە‬ ‫ل��ەو واڵت��ان��ەی زۆرت��ری��ن ژم��ارەی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ه��ەی��ە ل��ەرۆژه��ەاڵت��ی‬ ‫ناوەراستدا‪ .‬بەگوێرەی ئاماری ساڵی‬ ‫(‪)2005‬ژمارەی دانیشتوانی (‪)73,2‬‬ ‫ملیۆن كەس بووەو چاوەڕواندەكرێت‬ ‫تاوەكو ساڵی (‪ )2030‬ئەم ڕێژەیە‬ ‫بەرزبێتەوە بۆ (‪ )103‬ملیۆن كەس‌و‬ ‫ئەمەش پێویستی بەدابینكردنی ئاوو‬ ‫خۆراك هەیە‪.‬‬

‫بڕی تێچوونی ‪G.A.P‬‬ ‫لەبارەی بری تێچوونەكەیەوە‬ ‫ئ��اش��ك��رای��ە ك���ە دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پرۆژەیەكی زەب��ەالح��ی لەوشێوەیە‬ ‫بێ‌گومان تێچوونێكی زۆری پێویستە‪،‬‬ ‫ب��ەگ��وێ��رەی س���ەرچ���اوەك���ان ب��ری‬ ‫تێچوونی ئەم پرۆژەیە بە (‪ )32‬بلێون‬ ‫دۆالر خەڵمێنراوە‪.‬ئەم تێچوونەش‬ ‫قورساییەكی زۆری خستبووەسەر‬ ‫بوودجەی گشتی توركیا بەشێوەیەك‬ ‫كە (‪ )%9‬بوودجەی گشتی توركیایی‬ ‫ب��ۆ ت��ەرخ��ان��ك��راوە‪ ،‬ب��ەه��ۆی زۆری‬ ‫تێچوونی ئەم پرۆژەیەوە حكومەتی‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫توركیا ناچاربوو كە قەرزی دەرەكی‬ ‫بكات لەبانكەكانی واڵتانی ئەوروپا‪.‬‬ ‫شوێنی گاپ‬ ‫پ�������رۆژەك�������ە ‪ 9‬پ����ارێ����زگ����ا‬ ‫دەگ��رێ��ت��ەخ��ۆی‪ ،‬ش���ەش پ��ارێ��زگ��ای‬ ‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ادای��ە كە‬ ‫ئەوانیش‪(.‬ئادیەمان‪،‬دیاربەكر‪،‬گازی‬ ‫ئەنتاب‪،‬سیرت‪،‬ماردین‪،‬ئورفە) لەگەڵ‬ ‫(باتمان‪ ،‬شرناخ‪،‬كلیس)‪.‬‬ ‫رووباری دیجلەوفورات یەكیكن‬ ‫ل��ە س��ەرچ��اوە ئ��اوی��ی��ە گرنگەكانی‬ ‫رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت‪ ،‬ئ��ەم دوو‬ ‫رووب���ارە لە مێژە النكەی چەندین‬ ‫شارستانێتی مرۆڤایەتی بووە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئێستا توركیا چەندین بەست وبەنداوی‬ ‫گ��ەورەی لە سەر ئەم دوو رووب��ارە‬ ‫ێ ك��ە لە‬ ‫دروس��ت��ك��ردووە‪ .‬ب��ەج��ۆر ‌‬ ‫توانایدا هەیە ماوەی دووساڵ لە سەر‬ ‫یەك ئاوی رووباری فورات بگرێتەوە‪.‬‬ ‫وەك���و دی���ارە جیهان بەگشتی‬

‫و ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت بەتایبەتی‬ ‫نارێكیەكی جوگرافیایی هەیە سەبارەت‬ ‫ب��ە چۆنێتی داب��ەش��ب��وون��ی ن��ەوت و‬ ‫ئاو بۆ نموونە‪ :‬بە بایەخترین چاڵە‬ ‫نەوتەكانی ڕۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت‬ ‫كەوتوونەتە دەوروب����ەری كەنداوی‬ ‫فارس و كەركوكەوە‪ .‬بەاڵم گرنگترین‬ ‫س��ەرچ��اوەی ئ��اوی كەوتوەتە ناوچە‬ ‫كوردنیشینەكانی ژێر دەستی توركیا‪.‬لە‬ ‫كاتێكدا كەنداونیشینەكان دەوڵەمەندن‬ ‫ب��ەن��ەوت ب���ەاڵم ه����ەژارن ب��ە ئ��اوی‬ ‫شیرین‪.‬توركیا بە پێچەوانەوە بە ئاوی‬ ‫شیرین دەوڵەمەندە بە نەوت هەژارە‪.‬‬ ‫ێ بڵێن بایەخدان بەم نارێكییە‬ ‫بۆیە دەكر ‌‬ ‫جوگرافیە لە كاتی دارشتنی ستراتیج دا‬ ‫گرنگی تایبەتی خۆی دەبێت‪.‬‬ ‫ســوودو زیــانەكانی گاپ‬ ‫ئەم پرۆژەیە لە رووی ئابووریەوە‬ ‫ت��ورك��ی��ا دەخ���ات���ە ری����زی واڵت��ان��ی‬ ‫پیشەسازییەوە بۆ نموونە‪ :‬دروستكردنی‬

‫چەندین ن��اوچ��ەی گەشتیاری لەم‬ ‫ناوچەیدا كەئێستا داهاتی گەشتیاری لە‬ ‫جیهاندا بە كۆڵەكەی ئابووری واڵت‬ ‫دادەن��رێ��ت‪.‬وە عەمباركردنی ئاوێكی‬ ‫زۆر چونكە ئ��او ل��ە س��ەر بنەمای‬ ‫ئابووری وواڵت حساب دەكرێت‪.‬‬ ‫بۆ مەبەستی ئاودێری وكشتوكاڵی‪،‬‬ ‫بۆمەبەستی فرۆشتن بەتایبەت ئاوی‬ ‫خواردنەوە‪ .‬وە دەست كەوتنی نەوت‬ ‫و گازی سروشتی بە نرخێخی هەرزان‬ ‫بەهۆی ئاوەوە‪ .‬كە ئەمەش یارمەتی‬ ‫داهاتی ئابووری پیشخستنی پرۆژەكانی‬ ‫واڵت دەدات‪ .‬هەروەها دامەزراندنی‬ ‫چەندین كارخانەی گرنگ بۆ ساغ‬ ‫كردنەوەی بەرهەمەكانی خۆی بەتایبەت‬ ‫لە رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەراس��ت��دا چونكە‬ ‫بەرهەكانی توركیا ناتوانێت ركابەری‬ ‫بەرهەمی بازارەكانی ئەوروپا بكات‪.‬‬ ‫بەم شێوە گاپ دەبێتە سفرەیەك بۆ‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەراست وپەیوەندییەكی‬

‫‪25‬‬

‫پ��ت��ەو دروس����ت دەب��ێ��ت ل����ەڕووی‬ ‫ئابووری وسیاسی وكۆمەاڵیەتیەوە‪.‬‬ ‫بۆیە توركیا دەیەوێت لە رێی گاپەوە‬ ‫دەست بە سەر بازارەكانی خۆرهەاڵتی‬ ‫ناوەراستدا بگرێت‪.‬‬ ‫جگە لەمانەش دابینكردنی هەلی‬ ‫كار بۆ ‪3,5‬ملیۆن كەس وهەروەها‬ ‫زی��ادك��ردن��ی بەرهەمی ن��ەت��ەوەی��ی و‬ ‫گەشەپێدانی ئابووری واڵت‪.‬سەرەرای‬ ‫ئەم هەمووخێروبێرەی پرۆژەی گاپ بۆ‬ ‫ێ لە ئامانجی ئەم‬ ‫توركیا‪،‬تا ئێستا هەند ‌‬ ‫پرۆژەیە شاراوەیە‪ .‬بەتەواوی نازانرێت‬ ‫كە چ مەرامێكی مرێنەری لە پشتەوەیە!‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��اس ل��ە زیانەكانی ئەم‬ ‫پ��رۆژەی��ە بكەین‪،‬ئەوا بەپلەی یەكەم‬ ‫عێراق وسوریا تووشی بەدبەختی و‬ ‫نەهامەتی دەبن‪،‬بە نسبەت عێراقەوە‪،‬‬ ‫بەگوێرەی بۆچوونی پسپۆران بە هۆی‬ ‫ئەم پرۆژەیەوە عێراق ‪ %85-75‬ئاوی‬ ‫فوراتی لە دەست دەچێت‪ .‬وە دەبێتە‬ ‫هۆی كەم كردنەوەی رووباری دیجلە‬ ‫بە رێژەی ‪ %23‬پێش ئەوەی بێتە ناو‬ ‫خاكی عێراقەوە‪ .‬ب ‌ێ گومان ئەمەش‬ ‫زیانی ئابووری گەورەی دەبێت‪ ،‬چونكە‬ ‫عێراق واڵتێكی كشتوكاڵیە‪،‬زیاتر لە‬ ‫‪1,9‬ملیۆن هێكتار زەوی عێراق پشت‬ ‫بە ئاودێری دەبەستێت‪.‬جگە لەوەش‬ ‫زیان بە بەخێوكردنی ماسی دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫بەهۆی كەمی ئاوەوە‪.‬وە ئەو ئاوەی كە‬ ‫دەمێنێتەوە تا دەگاتە ناوچەی مەبەست‬ ‫پیس دەبێت و كەڵكی نامێن ‌ێ و دەبێتە‬ ‫هۆی باڵبوونەوەی نەخۆشی‪.‬بەم شێوە‬ ‫دانیشتوانێكی زۆر تووشی برسێتی و‬ ‫كەم ئاوی ونەخۆشی وبێكاری دەبن‪).‬‬ ‫ب���ە ن��س��ب��ەت س���ووری���اش���ەوە‬ ‫دەتوانین بڵێن گاپ زیانێكی گەورە‬ ‫بە ئابوورییەكەی دەگەیەنێت‪.‬چونكە‬ ‫بەب ‌ێ رووباری فورات سوریا واڵتێكی‬ ‫مردووە‪ .‬پرۆژەكەش قورسایی زیاتری‬ ‫لە سەر حەوزی فوراتە تاكو دیجلە‬ ‫‪ %80‬پرۆژەكە پشت بە ئاوی رووباری‬ ‫فورات دەبەستێت‪.‬تەنها ‪%20‬ی پشت‬ ‫بە ئاوی رووباری دیجلە دەبەستێت‪.‬‬ ‫وە ‪ %80،85‬ئ���اوی س��وری��ا لە‬ ‫توركیا دێت‪ .‬وە توركیاش لە توانایدا‬ ‫هەیە كە ڕێ��ڕەوی ف��ورات بە تەواوی‬ ‫بگۆرێت‪.‬بەم شێوە سوریا ‪ 3\2‬زەوییە‬ ‫ئاودیرییەكانی تووشی وشكی دەبێت‬ ‫و زیانی گەورە بە ئابوریی ئەو واڵتە‬ ‫دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫چ��ارەس��ەری ئ��ەم بەدبەختیە كە‬ ‫توركیا بۆ عێراق وسوریای دروست‬ ‫ك����ردووە‪.‬ئ����ەوەی����ە ك��ە دەب��ێ��ت بە‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪26‬‬

‫شێوەیەكی عاقاڵنە و دوورە لە شەر‬ ‫لە گەڵ ئەو مەسەلە هەستیارە گفتوگۆ‬ ‫بكرێت‪.‬وە دەبێت لە كاتی پێویستدا‬ ‫عێراق و سوریا دەست لە سەر سنگ‬ ‫بن بۆ دروشم و حەزو ئارەزووەكانی‬ ‫توركیا!‬ ‫ه��ەرچ��ی س��ەب��ارەت ب��ە ك��وردە‬ ‫ل��ەم پ��رۆژەی��ەدا جگە لە بەدبەختی‬ ‫و دەرب���ەدەری ماڵكاولكردن نەبێت‬ ‫شتێكی تری تیابەدی ناكرێت‪.‬هەر لە‬ ‫سیاسەتی برسی كردن و دەربەركردن‬ ‫و بێكاركردنیان ت��اوەك��و دەگ��ات��ە بە‬ ‫تورككردن و سەپاندنی دەس��ەاڵت‬ ‫و سرینەوە و تێكدانی شوێنەواری‬ ‫كوردی لەم هەرێمەدا‪.‬‬ ‫ن��زی��ك��ەی ‪ 160000‬كرێكار‬ ‫كار لەم پرۆژەیەدا دەك��ات كە تەنها‬ ‫ێ كوردی تیا نیە! بە شێوەیەك‬ ‫كرێكار ‌‬ ‫ك���ە زۆرب�������ەی زۆری‬ ‫ك��وردەك��ان��ی ئ��ەم ناوچە‬ ‫ب��� ‌ێ ك�����ارو ه������ەژارن‪.‬‬ ‫بائەوەش ل��ەالوە بۆستێ‌‬ ‫كە توركیا رۆژ لە دوای‬ ‫رۆژ دانیشتوانی بە رەگەز‬ ‫تورك لەم هەرێمەی گاپدا‬ ‫زیاد دەكات‪،‬ب ‌ێ گوێدانە‬ ‫ق��س��ەو خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ی‬ ‫خەڵكی ب��ەش مەینتەی‬ ‫ئەو هەرێمە‪.‬‬ ‫پرۆژەكانی گاپ‬ ‫بەكورتی‪:‬‬ ‫* پرۆژەكانی سەر‬ ‫حەوزی فورات‬ ‫‪ -1‬پرۆژەی بەنداوی‬ ‫كەیبان‪:‬‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژەی��ە م���اوەی نۆساڵی‬ ‫خایاندووە‪ ،‬ساڵی ‪ 1965‬دەستكراوە‬ ‫ب���ەدروس���ت���ك���ردن���ی‪ .‬ئ��ام��ان��ج��ی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی وزەی ك��ارەب��ای��ە‪،‬‬ ‫ت��وان��ای وێستگەی كارۆئاوییەكەی‬ ‫‪1360‬میگاواتە‪ .‬توانای عەمباركردنی‬ ‫ئاوی دەگاتە ‪ 30,7‬ملیارم‪ ،3‬ساڵی‬ ‫‪ 1974‬تەواوكراوە‪.‬‬ ‫‪ -2‬پرۆژەی عەمباری قەرەقایا‪:‬‬ ‫ئ���ەم پ���رۆژەی���ە س��اڵ��ی ‪1976‬‬ ‫دەس���ت���ك���راوە ب��ە دروس��ت��ك��ردن��ی‪.‬‬ ‫ت��وان��ای وێستگەی كارۆئاوییەكەی‬ ‫‪1700‬میگاواتە‪ ،‬توانایەكی فراوانی‬ ‫هەیە بۆ دابینكردنی ئاو بۆ مەبەستی‬ ‫ئاودێری‪ .‬كە لە توانایدا هەیە بری‬ ‫‪ 9,54‬ملیار م ‪ 3‬ئاو عەمبار بكات‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1987‬تەواو كراوە‪.‬‬ ‫‪-3‬پرۆژەكانی فوراتی خواروو‪:‬‬

‫لەپێنج پرۆژە پێكدێت‪ ،‬گرنگترینیان‬ ‫بەنداوی ئەتاتوركە‪:‬‬ ‫بەنداوی ئەتاتورك یەكێكە لەچوار‬ ‫بەنداوە گەورەكەی جیهان‌و گەورەترین‬ ‫پرۆژەی ئاوییە لەڕۆژهەاڵتی ناوەراستدا‪.‬‬ ‫لەكۆتای ساڵی ‪ 1983‬دەستكراوە‬ ‫ب��ەدروس��ت��ك��ردن��ی‪ ،‬ت��وان��ای وێستگەی‬ ‫كارۆئاوییەكەی زۆر فراوانەو دەگاتە‬ ‫‪ 2520‬میگاوات‪ ،‬توانای دابینكردنی‬ ‫ئاوی بۆ زیاتر لە ‪ 870‬هەزار هێكتار‬ ‫زەوی‪ .‬ئەم بەنداوە توانای گلدانەوەی‬ ‫‪ 48‬م��ل��ی��ارم‪ 3‬ئ���اوی ه��ەی��ە‪ ،‬وات���ە بۆ‬ ‫ماوەی دووساڵ ئاوی فورات بەتەواوی‬ ‫تێبرژێت‪ ،‬ئینجا پڕدەبێت‪.‬‬ ‫‪ -4‬پڕۆژەی فوراتی سنوری‪:‬‬ ‫ئەم پرۆژەیە پێكهاتووە لەدوو بەنداو‬ ‫وێستگەیەكی ك��ارۆئ��اوی‪ ،‬یەكەمیان‬ ‫بەنداوی (بیرەجیك) كە بە مەبەستی‬

‫ك���ارۆئ���اوی پ��ێ��ك��ه��ات��ووە‪ ،‬دەت��وان��ێ��ت‬ ‫‪ 77‬هێكتار زەوی ئاو ب��دات لەگەڵ‬ ‫بەرهەمهێنانی ‪2,94‬ملیۆن كیلۆوات\‬ ‫سەعات‪ ،‬وزەی كارەبا لەساڵێكدا‪.‬‬ ‫‪ -7‬پرۆژەی گازی ئەنتاب‪:‬‬ ‫ئ���ەم پ���رۆژەی���ە ل��ە س � ‌ێ ب��ەن��داو‬ ‫پێكهاتووەو توانای عەمباركردنی ئاوی‬ ‫دەگاتە نزیكەی ‪ 100‬ملیۆن م‪.3‬ئەم‬ ‫پرۆژەیە بەمەبەستی ئاودانی ‪ 82‬هەزار‬ ‫هێكتار زەوی لە پارێزگای گازی‬ ‫ئەنتاب دروستكراوە‪.‬‬ ‫ل���ەك���ۆی ه���ەم���وو ئ���ەم پ���رۆژە‬ ‫ئ��اودێ��ری��ی��ە گ�����ەورەو ب��چ��ووك��ان��ەی‬ ‫س��ەر ح���ەوزی رووب����اری ف���ورات‪.‬‬ ‫بە هەموویانەوە توانای دابینكردنی‬ ‫ئاوی زیاتر لە ‪ 1,083‬ملیۆن هێكتار‬ ‫زەوی ه��ەی��ە‪ .‬وە ك��ۆی بەرهەمی‬ ‫وزەی كارۆئاوییەكەشی دەگاتە ‪5350‬‬

‫ئاودێری دروستكراوە لەتوانایدا هەیە‬ ‫‪92,7‬هەزار هێكتار زەوی ئاو بدات‪،‬‬ ‫دووەمیان بەنداوی (قاراكامیش) كە‬ ‫بەمەبەستی وزەی كارەباو كەمكردنەوەی‬ ‫الف����او دروس���ت���ك���راوە‪ ،‬ویستگەی‬ ‫كارۆئاوییەكەشی توانای دابینكردنی‬ ‫‪2,5‬ملیار كیلۆوات\سەعات‪ .‬كارەبای‬ ‫هەیە لەماوەی ساڵێكدا‪.‬‬ ‫‪ -5‬پرۆژەی سورچك‪ -‬بازیكی‪:‬‬ ‫پرۆژەیەكی ئاودێرییەو توانای‬ ‫دابینكردنی ئ��اوی بۆ زیاتر ل��ە‪146‬‬ ‫هەزار هێكتار زەوی هەیە‪.‬ئەم پرۆژەیە‬ ‫س ‌ێ بەنداوی لەسەر دروستكراوە كە‬ ‫توانای عەمباركردنی ئاوییان دەگاتە‬ ‫‪ 23‬ملیۆن م ‪.3‬‬ ‫‪ -6‬پرۆژەی ئادیەمان‪:‬‬ ‫بۆ مەبەستی ئاودێری دروستكراوە‪،‬‬ ‫ل��ە پێنج ب��ەن��داو پێنج وێستگەی‬

‫میگاوات لە ماوەی ساڵێكدا‪.‬‬ ‫پرۆژەكانی سەرحەوزی روباری‬ ‫فورات‪:‬‬ ‫‪ -1‬پ����رۆژەی دی��ج��ل��ە‪ -‬ك��ی��رال‬ ‫كیزی‪:‬‬ ‫ئ��ەم پ��رۆژەی��ە پێكهاتووە ل��ەدوو‬ ‫بەنداوو دوو وێستگەی كارۆئاوی‪،‬‬ ‫ب��ەن��داوی یەكەم (دیجلەیە) توانای‬ ‫دابینكردنی ئاوی زیاتر لە ‪ 126‬هەزار‬ ‫هێكتار زەوی هەیەو وێستگەی كارۆ‬ ‫ئاوییەكەی (‪ )94‬میگاواتە‪.‬ئەم پرۆژەیە‬ ‫تایبەتە بەرهەمهێنانی وزەی كارەباو‬ ‫ئ��اودێ��ری‪ ،‬ب��ەن��داوی دووەم (كیرال‬ ‫كیزی) تایبەتە بە بەرهەمهێنانی وزەو‬ ‫توانای دابینكردنی (‪ )110‬میگاوات‬ ‫وزەی كارەبای هەیە‪.‬‬ ‫‪ -2‬پرۆژەی باتمان‪:‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ب��ۆ ب���ەره���ەم هێنانی‬

‫ووزەو ئ���اودێ���ری دروس��ت��ك��راوە‪.‬‬ ‫ئەم پرۆژەیە توانای ئاودانی (‪)38‬‬ ‫هەزار هێكتار زەوی هەیە‪ ،‬وێستگەی‬ ‫كارۆئاوییەكەشی (‪ )198‬میگاواتە‪.‬‬ ‫‪ -3‬پ���رۆژەی باتمان‪ -‬سلوان‪-‬‬ ‫كارزان‪:‬‬ ‫بەمەبەستی ئاودێری دروستكراوە‪،‬‬ ‫دەتوانێت (‪)213‬هەزار هێكتار زەوی‬ ‫ئاوبدات‪ .‬وێستگەی كارۆئاوییەكەی‬ ‫‪300‬میگاوات‪.‬‬ ‫‪ -4‬پرۆژەی كارزان‬ ‫ت��وان��ای ئ��اودان��ی (‪ )64‬ه��ەزار‬ ‫هێكتار زەوی كشتوكاڵی هەیە‪.‬‬ ‫وێستگەی كارۆئاوییەكەشی (‪)90‬‬ ‫میگاواتە‪.‬‬ ‫‪ -4‬پرۆژەی بەنداوی ئیلیسۆ‪:‬‬ ‫م���ەب���ەس���ت���ی دروس���ت���ك���ردن���ی‬ ‫دەستكەوتنی وزەی كارەبایە‪ ،‬یەكێكە‬ ‫ل���ەپ���رۆژە گ��ەورەك��ان��ی‬ ‫رووب����������اری دی��ج��ل��ە‪،‬‬ ‫وێستگەی كارۆئاوییەكەی‬ ‫(‪ )1200‬مێگاواتە‪ ،‬ئەم‬ ‫پرۆژەیە (‪50‬ك��م) دوورە‬ ‫لەشاری سیرت‌و (‪70‬كم)‬ ‫لەسنوری عێراق توركیا‪.‬‬ ‫‪ -5‬پرۆژەی جەزیرە‪:‬‬ ‫ئەم پرۆژەیە (‪35‬كم)‬ ‫دوورە لەپرۆژەی ئیلیسۆ‬ ‫(‪40‬ك���������م) ل���ەش���اری‬ ‫ج��ەزی��رە ن��زی��ك سنوری‬ ‫توركیا سوریا‪ ،‬وێستگەی‬ ‫كارۆئاوییەكەی دەگاتە‬ ‫(‪ 240‬م���ی���گ���اوات)‬ ‫لەساڵێكدا‪ ،‬مەبەست لەم‬ ‫پرۆژەیە دابینكردنی ئاوە‬ ‫بۆ (‪ )102‬هەزار هێكتار زەوی‪.‬‬ ‫كۆی هەموو ئەم پرۆژانەی سەر‬ ‫حەوزی رووباری دیجلە‪ ،‬لەتوانایدایە‬ ‫ئاو بۆ (‪ )558‬هەزار هێكتار زەوی‬ ‫دابینبكات‪ ،‬توانای دابینكردنی وزەی‬ ‫كارەبای دەگاتە (‪ )2215‬میگاوات‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫* ف��ؤاد قاسم االمیر‪ ،‬الموازنە‬ ‫المائیە فی العراق و أزمە المیاه فی‬ ‫العالم‪ 2010.‬بغداد‪ .‬ص‪.153‬‬ ‫* گ����ـ����ۆڤ����اری س���ەن���ت���ەری‬ ‫لێكۆلینەوەی ستراتیجی‪.‬ژ‪،2.‬ساڵی‬ ‫یەكەم‪.‬تەموزی‪ 1992. .‬ل‪21‬‬ ‫‪* www.springerlink.com‬‬

‫‪* www.sciencedirect.com‬‬ ‫‪* www.tandfonline.com‬‬ ‫‪* en.wikipedia.org‬‬

‫ئا‪ :‬هێمن ئیراهیم ئەحمەد‬


‫جیۆلۆجیا‬

‫‪27‬‬

‫بوومەلەرزەپلەو كاریگەرییەكانی‬ ‫بومەلەرزە بەواتای جوڵەی لەناكاوی زەوی دێت‪ ،‬بەر چینەكانی دەكەوێت كە بەشێوەی شەپۆل لەرووبەرێكی فراوان باڵودەبێتەوە‪ ،‬بوومەلەرزە‬ ‫بەشێوەیەكی بەردەوام هەیە لەهەناوی زەوی بەهۆی تەقینەوەكانی ناویەوە‪ ،‬بەاڵم بەهۆی دووری‌و كەمی هێزەكەی ئەم جواڵنە هەموو جارێك ناگەنەسەر‬ ‫رووی زەوی‪ ،‬ئەو زانستەی كە توێژینەوە دەربارەی بوومەلەزەو هۆیەكانی‌و كاریگەرییەكانی دەكات پێی دەڵێن (سیسمۆلۆجی) (‪ )seismology‬بنەڕەتی‬ ‫وشەكەش لە (‪)seismo‬ی یۆنانیەوە وەرگیراوە كە بەواتای زەوی لەرزین دێت‪.‬‬ ‫زانراوە بومەلەرزە بەپلەی (رێختەر) پێوانەدەكرێت‌و هەر پلەیەكیش تایبەتمەندی خۆی هەیە‪ ،‬بۆیە پسپۆڕانی ئەو بوارە لیستێكی گشتگیریان ئامادەكردوە‬ ‫كە تێیدا هێزو پلەو كاریگەری بوومەلەرزەكان دەردەخات‪:‬‬

‫رێكان فیصل حەیدەری‪ .‬بەكالۆریۆس لە جوگرافیادا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬د‪.‬جودة حسين جودة‪ ،‬معالم سطح االرض‪ ،‬دار النهضة العربية‪ ،1980،‬ص ‪.169-167‬‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪28‬‬

‫راپۆرتێك دەربارەی پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندن‬ ‫لەبەشەكانی (‪ )IT‬زانكۆكانی كوردستاندا‬

‫ئ��ای��ا پ���ەی���ڕەوو پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی‬ ‫ب��ەش��ەك��ان��ی (‪ )IT‬ل��ەزان��ك��ۆك��ان��ی‬ ‫كوردستاندا كۆن‌و بەسەرچوون یان‬ ‫نوێ‌‌و سەردەمیین؟ ئایا ئەو بەرنامەو‬ ‫ئ��ام��رازان��ەی لەخوێندنی وان��ەك��ان��دا‬ ‫ب��ەك��اردەه��ێ��ن��رێ��ت ت��اچ��ەن��د ت���ازەو‬ ‫ب��ەس��وودن؟ ئەو پێشنیارو هەنگاوانە‬ ‫ت بنرێت ت��اوەك��و‬ ‫چین ك��ە دەك��رێ � ‌‬ ‫زانكۆكانمان لەگەڵ ئەو گەشەكردنە‬ ‫خێرایەی تەكنەلۆژیادا هەڵبكەن؟‬ ‫ێ سەردار؛ مامۆستای زانكۆ‬ ‫الد ‌‬ ‫لەبواری كۆمپیوتەردا باوەڕی وایە "(‪)IT‬‬ ‫زانستێكی تازەو سەردەمییانەیە كە جیا‬ ‫لەزۆربەی زانستەكانی تر بەخێراییەكی‬ ‫زۆر بێوێنە بەبەردەوامی لەپێشكەوتندایە‪،‬‬ ‫بۆیە من دڵنیام زۆر زەحمەتە بتوانین‬ ‫لەگەڵ زانستی سەردەم بڕۆین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ەالی��ەن��ی ك���ەم دەب��ێ��ـ��ت بااڵنسێك‬ ‫وەرب��گ��ی��رێ �ت‌و س��ااڵن��ە گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫لەبابەتەكانی خوێندندا بكرێت‪ ،‬ئەمەش‬ ‫پەیوەستە بەبوونی ستافێكی باش‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەب��ەرئ��ەوەی لەسااڵنی (‪)2000‬ەوە‬ ‫كۆمپیوتەر وەك خوێندن لەالی ئێمە‬ ‫س��ەری ه��ەڵ��داوە تاسااڵنی (‪)2004‬‬

‫بەدواوە خوێندنی بااڵی نەبووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫ك��ەم��ی س��ت��اف ل��ەم ب����وارەدا یەكێكە‬ ‫لەكێشە هەرە گرنگەكان‪".‬‬ ‫ن��ەم��ام ع���زەدی���ن‪ ،‬خ��وێ��ن��دك��اری‬ ‫ب��واری (‪ )IT‬بیروڕایەكی هاوشێوەی‬ ‫ه��ەی��ەو دەڵ��ێ��ت "راس���ت���ە زۆرب����ەی‬ ‫بەرنامەو پەیڕەوەكانی خوێندن كۆنن‌و‬ ‫بەرنامەی باشترو بەسوودتر هەیە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫زانستەكە الی خەڵك‌و خوێندكاری‬ ‫ئێمە ت��ازەی��ە‪ ،‬كەسانێكی زۆر كەم‬ ‫هەن بەباشیی شارەزابن‌و بتوانن وانەو‬ ‫بەرنامەی چاكترو ت��ازەت��ر بڵێنەوەو‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەردا خوێندكارێكی زۆرت��ر‬ ‫هەیە كە پێویستیان بەوەیە فێربكرێن‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەركی وەزارەت���ی خوێندنی‬ ‫ب��ااڵی��ەو بەپێی ب��ەرن��ام��ەو تەكنیكی‬ ‫ت چارەسەری بكات‌و‬ ‫خۆی دەتوانێ ‌‬ ‫گرنگی‌و بایەخی زیاتربدات بەو كۆلێژو‬ ‫زانكۆیانەی تەكنەلۆژیای زانیاری تێدا‬ ‫دەخوێنرێت‪ ،‬ئەویش بەهێنانی مامۆستاو‬ ‫كەسانی ش���ارەزا بۆ كوردستان یان‬ ‫ن����اردن����ەدەرەوەی خ��وێ��ن��دك��ار بەپێی‬ ‫پێویست‪ ،‬هەروەها دابینكردنی تاقیگەی‬ ‫باش‌و هاوچەرخ‪".‬‬

‫ب����ەڕای د‪ .‬ی����ەزن؛ س��ەرۆك��ی‬ ‫بەشی پرۆگرامسازی لەزانكۆی كۆیە‪،‬‬ ‫دەك��رێ��ت ل����ەرووی ك��ۆن �ی‌و ت��ازەی��ی‬ ‫پرۆگرامەكانی خوێندنەوە‪ ،‬بابەتەكانی‬ ‫(‪ )IT‬بكەین بەس ‌ێ ب��ەش��ەوە‪ :‬ئەو‬ ‫بابەتانەی كە پەیوەندییان بەچەمك‌و‬ ‫بابەتە بنەماییەكانەوەیەو سەرەڕای ئەم‬ ‫گەشەكردنە خێرایەش هەروەك خۆیان‬ ‫دەمێننەوەو گرنگن‪ .‬ه��ەروەه��ا ئەو‬ ‫بابەتانەی دەبێت سااڵنە گۆڕانكارییان‬ ‫تێدابكرێت‪.‬‬ ‫ک ب��اب��ەت��ی ت��ر دەك��رێ��ت‬ ‫ه��ەن��دێ� ‌‬ ‫زوو زوو گۆڕانكاری تێدابكرێت‌و‬ ‫تازەبكرێتەوە‪.‬‬ ‫د‪ .‬یەزن؛ ئاماژە بەوەش دەكات‬ ‫كە ئەو پەیڕەوو پرۆگرامی خوێندنانەی‬ ‫ل��ەب��ەش��ە ئ��ای��ت��ی��ی��ەك��ان��ی زان��ك��ۆك��ان��ی‬ ‫كوردستاندا دەخوێنرێت كۆن نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەو تازەو سەردەمییەش نییەو دەبێت‌‬ ‫ێ بكرێنەوەو بەرەوپێش ببرێن‪.‬‬ ‫ن��و ‌‬ ‫قورسە وشەی بەسەرچوو بەكاربهێنین‌و‬ ‫باشتروایە بڵێین گەشەكردنێكی خێرا‬ ‫هەیە وایكردووە ئەو كتێب‌و پرۆگرامانە‬ ‫زوو كۆنبن‪ ،‬بۆیە دەبێت ب���ەردەوام‬

‫لەهەوڵی نوێكردنەوەیان بین‪.‬‬ ‫الڤە ئارامی خوێندكاریش پێیوایە‬ ‫ئ��ەو شتانەی دەیخوێنین تەنیا شتە‬ ‫سەرەتاییەكانن‌و ل��ەگ��ەڵ س��ەردەم��ی‬ ‫ئێستادا ناگونجێن‌و هەر ئەو زانست‌و‬ ‫زانیارییانەن ك��ە لەسااڵنی هەشتاو‬ ‫نەوەتەكان دەخوێنرا‪ ،‬هەروەها دەڵێت‬ ‫"ڤێرژنی زۆرب��ەی ئ��ەو پرۆگرامانەی‬ ‫ئ��ەی��خ��وێ��ن��ی��ن ك���ۆن���ن‌و ه��ەن��دێ��ك��ی��ان‬ ‫ێ ڤێرژنی‬ ‫بەسەرچوون لەكاتێكدا ئەتوانر ‌‬ ‫نوێتری ئەو پرۆگرامانە بەكاربهێنرێت‬ ‫كە زۆر پێشكەوتووترو بەهێزترن‪ ،‬بۆیە‬ ‫پێویستە مامۆستاكان هەردەم خەریكی‬ ‫خۆتازەكردنەوەو گ��ەڕان بن ب��ەدوای‬ ‫شتی نوێداو یارمەتی قوتابییەكان بدەن‬ ‫بۆئەوەی ب��ەدوای س��ەرچ��اوەی نوێدا‬ ‫بگەڕێن‪ ،‬پێویستە قوتابییەكانیش هەمیشە‬ ‫لەهەوڵدابن‌و ب��ەدوای زانستی زیاترو‬ ‫نوێتردا بگەڕێن‪".‬‬ ‫رەوا رەوان��دزی؛ خوێندكارێكی‬ ‫ت��رەو بیروڕایەكی پێچەوانەی هەیەو‬ ‫دەڵێت "ئ��ەو بەرنامانەی دەخوێنرێ‌‬ ‫باشەو ئەتوانین بڵێین لەگەڵ سەردەمی‬ ‫ئێستادا دەگونجێ‌‌و س��ەرەڕای كۆنیی‬


‫تەکنەلۆجیا‬ ‫ئ���ەو پ���ەی���ڕەوو كتێبانەی خوێندن‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوەش��دا دەت���وان���ن س���وود‬ ‫بەقوتابی بگەیەنن‪ ".‬هەروەها دەڵێت‬ ‫"تارادەیەك ئەو پرۆگرام‌و سۆفتوێرانەی‬ ‫ب��ەك��ار دەهێنرێن ك��ۆن دەب���ن‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫لەگەڵئەوەشدا هەر ئەو تەكنەلۆژیایەیە‬ ‫ت��ازەدەك��رێ��ت��ەوە (‪ )update‬جاچی‬ ‫لەرووی دیزاین بێت یاخود لەرووی‬ ‫ناوەڕۆك‌و تایبەتمەندییەوە بێت‪ ".‬رەوا‬ ‫پێشنیاردەكات كۆلێژو پەیمانگاكان‬ ‫ت��ازەت��ری��ن ئ��ام��ێ��رو ب��ژم��ێ��رو تاقیگەو‬ ‫پێویستییەكانی (‪ )IT‬دابینبكەن‌و‬ ‫مامۆستاكانیش بەشێوەیەكی ت��ازە‬ ‫وانەكانیان بڵێنەوەو بەرنامەو سەرچاوەی‬ ‫تازە بەكاربهێنن‪.‬‬ ‫لەالیەكی ترەوە مامۆستا شەهاب‬ ‫وەه��اب باوەڕیوایە كە رەنگە لەپاش‬ ‫واڵتانی رۆژئ��اواوە بین‪ ،‬بەاڵم هێشتا‬ ‫ئێمە ل���ەزۆر واڵت��ان��ی ت��ر باشترین‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دەڵێت "ئ��ەگ��ەر بمانەوێت‬ ‫سااڵنە گۆڕانكاری لەپەیڕەوو پرۆگرامی‬ ‫خوێندن بكەین‪ ،‬دەب ‌ێ پێش هەموو شتێك‬ ‫لەقۆناغی سەرەتاییەوە دەستپێبكرێت‪".‬‬ ‫بەوتەی م‪.‬شەهاب لەقۆناغی یەك‌و‬ ‫دوو زۆرب��ەی وان��ەك��ان بنەڕەتییە كە‬ ‫پێویستە خوێندكار بیزانێت‌و هەموو ئەو‬ ‫زانیارییانە سوودی دەبێت‪ .‬م‪.‬شەهاب‬ ‫گلەیی لەخوێندكاران دەكات‌و دەڵێت‬ ‫"س����ەرچ����اوەی ب���اش لەئینتەرنێت‬ ‫دەستدەكەوێت‪ ،‬ب��ەاڵم خوێندكاران‬ ‫تەنها پشت بەسالیدەكانی مامۆستا‬ ‫دەب��ەس��ت�ن‌و هیچی ت��ر ناخوێننەوەو‬ ‫بەدوای ناگەڕێن‪".‬‬ ‫خ��وێ��ن��دك��ار ئ��اس��ك��ە ع��وس��م��ان‬ ‫لەگەڵ بیروڕاكەی م‪.‬شەهاب نییەو‬ ‫دەڵێت "كەمتر مامۆستاكان زەحمەت‬ ‫بەخۆیان دەدەن بە ڤێرژنە تازەكانی‬ ‫پرۆگرامە مەنهەجییەكان كۆرسەكان‬ ‫ت��ەواوب��ك��ەی��ن‪ ،‬بۆیە ه��ەر لەدواترین‬ ‫ل��ەو پێشكەوتنە رۆژان��ەی��ەی لەدنیادا‬ ‫هەیە‪ .‬زۆرترین كێشە ئەوەیە بەشی‬ ‫كۆمپیوتەر زۆر ئاڵۆزەو دەب ‌ێ سیستەم‬ ‫بەجۆرێك بێت كە خوێندكار بخاتە‬ ‫ناو دنیاكەوە تا بتوان ‌ێ لقێك بۆ خۆی‬ ‫بگرێت‪ ،‬ئێمە هەمیشە لەدەرەوەی ئەو‬ ‫دنویایە زانیارییە گشتییەكانی‌و زانستە‬ ‫كۆنترەكانی دەخوێنین‪ ،‬زۆر گرنگە وا‬ ‫ێ كە رۆژانە‬ ‫لەكەشی كۆرسكان بكر ‌‬ ‫ئاگاداری بەرەوپێش چوونی ئەو زانستە‬ ‫بین كە ئێستا دەیخوێنین‪ ،‬ئەگەروابێ‌‬ ‫ئەوا هەموو خوێندكارەكان چاوەڕێ‌‬ ‫ناكەن لەجیاتی ك��اری راستەقینەی‬ ‫خۆیان لەپۆستێكی حكومییدا لەپشت‬

‫كۆمپیوتەرێك دانیشن‪ ،‬بەڵكو فێردەبن‬ ‫چ��ۆن خۆیان ل��ەو دونیا گ��ەورەی��ەی‬ ‫كۆمپیوتەرو ئینتەرنێت كاری تایبەتی‌و‬ ‫بزنسی خۆیان هەبێ‌‪".‬‬ ‫مامۆستا س��االر خ��دری��ش باس‬ ‫لەالیەنێكی ت��ری بابەتەكە دەك��ات‌و‬ ‫دەڵێت "ئەوەی گرنگە لەبەرچاو بگیرێت‬ ‫ئەوەیە كە ب��ازاڕی كار چی پێویستە‪،‬‬ ‫ئەوە بخرێتەناو پرۆگرامەكانی خوێندنی‬ ‫بەشەكانی (‪ ")IT‬لەدرێژەی قسەكانیشیدا‬ ‫ئاماژە ب��ەوە دەك��ات بەهۆی تازەیی‬ ‫بەشەكانی (‪ ،)IT‬تاقیگەكان سەرەتایین‌و‬ ‫گ��ش��ت پ��ێ��داوی��س��ت��ی��ی��ەك��ان��ی��ان ت��ێ��دا‬ ‫بەدیناكرێت‪ ،‬هەربۆیە نەتوانراوە نوێترین‬ ‫سیستمی كارپێكردن (‪Operating‬‬ ‫‪)system‬و بەرنامەو پێویستییەكانی‬ ‫(‪)network‬و (‪)data base‬و وانەكانی‬ ‫تر كاری لەسەربكرێت‪ ،‬هەروەها رەخنە‬

‫كتێبی خوێندنە كۆن‌و بەسەرچووانە‪،‬‬ ‫ئێستاش ل��ەه��ەن��دێ��ك ل��ەزان��ك��ۆك��ان‬ ‫سیستمی كارپێكردنی (‪windows XP‬‬ ‫و ‪ )visual studio 6.0‬كە هەریەك‬ ‫لەبەرنامەكانی (‪ FoxPro 6‬و‪visual‬‬ ‫‪ basic 6‬و ‪ )C++ 6‬ئەگرێتەوە كە ئەمانە‬ ‫بەشێوەیەكی فەرمی لەالیەن كۆمپانیای‬ ‫(‪)Microsoft‬ەوە بەكۆن‌و بەسەرچوو‬ ‫دانراون‌و زۆركەم بەكاردەهێنرێن‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هێشتا لەزانكۆكانی ئێمە دەخوێنرێن‬ ‫یان ئەو (‪ )editor‬و توواڵنەی تر كە‬ ‫بەكاردەهێنرێن یاخود (‪)version‬ی‬ ‫پرۆگرامەكان كە زۆر كۆن‌و لەدوان‌و‬ ‫جیاوازییەكان ج��اری وای��ە ئەگاتە دە‬ ‫س��اڵ كۆنتر‪ ،‬ئەمە جگە ل��ەدام��اوی‌و‬ ‫هەژاری تاقیگەكانی كۆمپیوتەر‪ ،‬كە یان‬ ‫بەكارناهێنرێن یان (‪ )16‬كۆمپیوتەری‬ ‫تاقیگەیەك توانای یەك كۆمپیوتەری‬

‫لەالیەنی بەرپرس دەگرێت‌و دەڵێت‬ ‫"وەزارەتی خوێندنی بااڵ كەمتەرخەمە‬ ‫لە دابینكردنی پێداویستی‌و راهێنانی‬ ‫ك��ادی��ران��ی (‪ ")IT‬لەهەمانكاتدا ئەم‬ ‫پێشنیارانە دەخ��ات��ەروو بۆ گەیاندنی‬ ‫باشترین‌و نوێترین زانیاری بەقوتابی‪:‬‬ ‫‪ .1‬دابینكردنی هێڵی ئینتەرنێت بۆ‬ ‫مامۆستاو قوتابی‪.‬‬ ‫‪ .2‬دابینكردنی كتێبخانەی تازەو‬ ‫دەوڵەمەند‪.‬‬ ‫‪ .3‬داب��ی��ن��ك��ردن��ی ت��اق��ی��گ��ەی‬ ‫پێشكەوتوو‪.‬‬ ‫‪ .4‬ن���اردن���ی م��ام��ۆس��ت��ای��ان بۆ‬ ‫دەرەوەی هەرێم بۆ وەرگرتنی كۆرس‌و‬ ‫خولی تایبەت‪.‬‬ ‫‪ .5‬هەوڵی نەبڕاوەی مامۆستاو‬ ‫قوتابی بۆ گەیشتن بەنوێترین زانیاری‪.‬‬ ‫خوێندكارێكی تر كە نەیویست‬ ‫ن��اوی باڵوبكرێتەوە؛ دەڵێت "زانكۆ‬ ‫ئ��ێ��م��ەی ژەه���ر خ����واردك����ردووە ب��ەو‬ ‫هەموو زان��ی��اری‌و بەرنامەو پەیڕەوو‬

‫نوێی ه��ەی��ە‪ ،‬چەندین ج��ار لەكاتی‬ ‫تاقیكردنەوەكاندا كۆمپیوتەرەكانمان‬ ‫ج��ام ب���ووە ی��ا ری��س��ت��ارت ب��ۆت��ەوە‪.‬‬ ‫تاقیگەی تایبەت ب��ە (‪ network‬و‬ ‫‪ server‬و ‪ )microprocessor‬و‬ ‫ئەوانەی تریش یا هەربوونیان نییە‪،‬‬ ‫یا حاڵیان لەمانەی تر زۆر خراپترە‪،‬‬ ‫هەر ئەوەندەی سەیری ئەو فیستیڤاڵ‌و‬ ‫چ��االك��ی��ی��ان��ەی ب���واری (‪ )IT‬بكەین‬ ‫لەكوردستاندا‪ ،‬یاخود ئەو پرۆژانەی‬ ‫بۆ تەواوكردنی زانكۆ پێشكەشدەكرێن‪،‬‬ ‫ب���ۆم���ان���دەرەك���ەوێ���ت (‪ )IT‬چ��ەن��دە‬ ‫دواكەوتوو و بێ‌ئاگایە لەپێشكەوتنی‬ ‫دونیا‪ ".‬ئەم خوێندكارە بەشێكی زۆری‬ ‫هۆكاری ئەمانە ئەگێڕێنێتەوە بۆ كەمی‬ ‫زانیاری‌و دواكەوتوویی مامۆستاكانی‬ ‫(‪ )IT‬و داب��ڕان‌و بێئاگاییەكی زۆری��ان‬ ‫ل��ەم ب���وارەداو پێیوایە بەپێچەوانەوە‬ ‫خوێندكاری زۆر بەتواناو چاالك هەیە‬ ‫كە زۆر لەمامۆستاكانیان زیرەكترو پڕ‬ ‫زانیاریترو بەئاگاترن‪.‬‬

‫‪29‬‬

‫ئ��اك��ام ح��ەم��ەدی خوێندكاریش‬ ‫پێیوایە (‪ )IT‬و (‪)update‬دوو شتن‬ ‫زۆر لە یەك نزیكن و هەمیشە پێكەوەن‪،‬‬ ‫بەاڵم الی ئێمە لێك دوورن‪ .‬ئاكام‬ ‫دەڵێت‪" :‬هۆكاری سەرەكیش خراپی‬ ‫ئاستی مامۆستاكانە‪ ،‬ب��ە رادەی���ەك‬ ‫كەسانێك كە لە ناو بازاڕ كار دەكەن‬ ‫زۆر لە مامۆستاكان باشترن‪ ،‬بۆیە بە‬ ‫رای من پ��ەی��ڕەو و پرۆگرامی تازە‬ ‫سوودێكی نییە لەبەر ئاست نزمی‬ ‫مامۆستاكان‪ .‬بۆ نموونە بە هیچ شێوەیە‬ ‫گرنگی بە بواری شارەزایی مامۆستاكان‬ ‫نادرێت و مامۆستای (‪ )logic‬وانەی‬ ‫(‪ )data base‬ئەڵێتەوە و كارەبا‬ ‫(‪ )programming‬و بەمشێوەیە‬ ‫بێسەروبەرەییەك دروستبووە كە تەنیا‬ ‫خوێندكار تیایدا زەرەرمەندە‪ .‬پەیڕەوو‬ ‫پرۆگرامەكانیش تەنها توێكڵەكەیان‬ ‫جوانەو سیلەبەسێكی پڕو باشیان هەیەو‬ ‫ناوەڕۆكیان ب��ۆش‌و بەتاڵە‪ ،‬لەالیەكی‬ ‫تریش بۆشاییەكی گەورە هەیە لەنێوان‬ ‫ئ��ەوەی ئەخوێنرێت‌و ئ��ەوەی لەبازاڕ‬ ‫هەیەو كاریپێدەكرێت‪".‬‬ ‫ئاكام باوەڕی وایە گرنگییەكی زۆر‬ ‫كەم بە بواری (‪)security‬ئ��ەدرێ��ت و‬ ‫ێ زۆر كۆن و‬ ‫ئەوەی هەیە و دەخوێنر ‌‬ ‫بێ سوودە‪ .‬لەكاتێكدا لەدنیایی ئەمڕۆدا‬ ‫گرنگییەكی زۆر بە الیەنی (‪)security‬‬ ‫دەدرێ�����ت‪ .‬ب��ۆی��ە پێشنیار دەك���ات‬ ‫بابەتەكانی (‪ hack‬و ‪ )security‬بێتە‬ ‫پرۆگرامی خوێندنەوەو گرنگی تەواوی‬ ‫پێبدرێت‌و خوێندكار فێری هاك بێت بۆ‬ ‫فێربوون‌و خۆپاراستن نەك هێرشكردن‪.‬‬ ‫ئاكام زیاتر گرنگی ئ��ەم پێشنیارەی‬ ‫دەخاتەڕوو و ئاماژە بەوەدەكات ئێستا‬ ‫لەكوردستان یاساو زیندانی تایبەت‬ ‫بەتاوانەكانی كۆمپیوتەرو ئینتەرنێت‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ۆی��ە گرنگە خوێندكارانی‬ ‫(‪ )IT‬لەپێش هەموو كەسانی ترەوە‬ ‫ه��ۆش��ی��اری��ی��ەك��ی ب��اش��ی��ان ل��ەب��ارەی‬ ‫ئاسایشی كۆمپیوتەرییەوە هەبێت‪.‬‬ ‫هەروەها ئاكام پێشنیاردەكات گرنگی‬ ‫زیاتر بەبیرۆكەو تواناو داهێنانەكانی‬ ‫خ��وێ��ن��دك��اران ب��درێ �ت‌و فیستیڤاڵ‌و‬ ‫چاالكی زیاتربكرێت‪ .‬بۆ پەیڕەوو‬ ‫بەرنامەكانی خوێندنیش پێشنیاردەكات‬ ‫گرنگی بەبوارەكانی مۆبایل‌و هەروەها‬ ‫بەرهەمەكانی (‪)Google‬و(‪)Apple‬‬ ‫و كۆمپانیاو تەكنەلۆژییەكانی تر‬ ‫ب���درێ���ت‪ ،‬ه���ەروەه���ا ب��وون��ی وێ��ب‬ ‫سایت‌و باڵوكراوەی تایبەت بەهەواڵ‌و‬ ‫زانیارییەكانی (‪")IT‬‬ ‫ئا‪ :‬ئاوات كاكەمەند‪ ،‬بڕیار عوسمان‬


‫جووڵە(و(�‪Driving Dynam‬‬

‫‪)ic Control‬ودۆخ�����ی(‪Eco‬‬

‫‪ )Pro‬ب��ەپ��ێ��ی ب������ارۆدۆخ‬ ‫یەکێکیان هەڵبژێرێت‪ ،‬وەک‬ ‫دی��ارە ئۆتۆمبیلەکە لەباری‬ ‫سێهەمدا سووتەمەنی کەمتر‬ ‫دەسووتێنێت‌و گ��ازی دوان��ە‬ ‫ئۆکسیدی کاربۆنی کەمتر‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‪ ،‬سووتەمەنی‬ ‫بەکارهاتوو لەدۆخی گونجاو‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ەدا ک��ەم��ت��رە‬ ‫ل���ە(‪)١٠.٢‬ل���ی���ت���ر ب���ۆ ه��ەر‬

‫(‪)١٠٠‬کیلۆمیتر رێگەبڕین‪.‬‬ ‫ف���رۆش���ت���ن���ی (‪BMW‬‬ ‫‪ )M550d x Drive‬چەند‬ ‫م��ان��گ��ێ��ک��ی��ت��ر ل��ەئ��ەڵ��م��ان��ی��او‬ ‫لەدواییدا لەهەموو ئەوروپا‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ل��ەواڵت��ە یەککگرتووەکانی‬ ‫ئەمریکا ن��رخ��ەک��ەی (‪)٧١‬‬ ‫هەزار دۆالر بێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Auto Blog :‬‬


‫ب‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ێ‬ ‫م‬ ‫دەبلیو‬ ‫‪e‬‬ ‫‪v‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪D‬‬ ‫‪x‬‬ ‫‪d‬‬ ‫‪M550‬‬

‫بی ئیم دەبڵیو مەکینەی‬ ‫ن����وێ����ی(‪)N57S‬ی ل��ەچ��وار‬ ‫نموونەی نوێدا بەکارهێناوەو‬ ‫ئ���ەم م��ان��گ��ە لەپێشەنگای‬ ‫جینیڤ پیشاندەدرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫مەکینە دیزڵییە بێهاوتایە بۆ‬ ‫یەک لیتر قەبارەی سووتەمەنی‬ ‫(‪)١٢٥‬ئەسپی هەڵمی توانا‬ ‫بەرهەمدەهێنێت‬ ‫سیدانی نوێی (‪M550d‬‬ ‫‪ )xDrive‬لە نەوەی پێنجەمی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ەی(‪)M‬ی (‪)BMW‬‬ ‫ە‪ ،‬یەکێکە لەو ئۆتۆمبیالنەی‬ ‫کە لەم مەکینە بەهێزە سوود‬ ‫وەردەگ�����رێ�����ت‪ ،‬پ��س��پ��ۆڕان‬

‫بڕوایان وای��ە ئەم ئۆتۆمبیلە‬ ‫بەهۆی پێکهاتە فیزیاییەکەی‬ ‫دەت��وان��ێ��ت باشترین س��وود‬ ‫ل��ەم��ەک��ی��ن��ەی(‪)N57S‬ب��ب��ات‌و‬ ‫ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا خێراییکەیی‬ ‫بگەێنێت بە (‪ )٣٠٠‬کیلۆمیتر‬ ‫لەکاتژمێردا‪ ،‬هەڵبەت خێرایی‬ ‫ئ��ەم ئۆتۆمبێلە لەجادەکاندا‬ ‫ب���ەش���ێ���وەی ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی‬ ‫بۆ(‪)٢٥٥‬کیلۆمیتر لەکاتژمێردا‬ ‫سنووردارکراوە‪.‬‬ ‫ئ��ەم مەکینە لەپێکهاتنی‬ ‫دانەیەک دوتوربویی ستاندەرو‬ ‫توربوچارجێرێکی بچووکتر‬ ‫دروستبووەو توربوچارجێرێکە‬

‫ک��ات��ێ��ک دەک���ەوێ���ت���ە ک��ار‬ ‫ک���ە م��ەک��ی��ن��ە دوت��ورب��ۆی��ی��ە‬ ‫گەورەکە لەزۆرترین توانای‬ ‫خۆییدا دەستی بەکارکردن‬ ‫کردبێت‪ ،‬لەم کاتەدا هەردو‬ ‫بەشەکە بەشێوەی یەکپارچە‬ ‫دەکەوێتەکارو دەبێت بەهۆی‬ ‫ئ���ەوەی مەکینەکە بتوانێت‬ ‫لەدەورێکی کەمتردا توانای‬ ‫بۆئۆتۆمبێلەکە‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت‬ ‫لەخێرایی ب��ەرز ی��ان کاتێک‬ ‫پێویستی ب��ەت��وان��ای ب��ەرز‬ ‫هەیە دابین بکات‪ ،‬بەرزترین‬ ‫پەستانی بەرهەمهاتوو لەوەها‬

‫ب���ارۆدۆخ���ێ���ک���دا ژم�����ارەی‬ ‫سەرسووڕهێنەری (‪)٥٠.٨‬‬ ‫(‪)psi‬ه������اوت������ای������ی(‪)٣.٦‬‬ ‫ئەتۆمسفێرە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە ل��ەک��ات��ێ��ک��دای��ە کە‬ ‫م��ەک��ی��ن��ەک��ە ب��ەخ��والن��ەوەی‬ ‫(‪)٤٠٠٠‬ت�����اوەک�����و(‪)٤٤٠٠‬‬ ‫خ��ول ل��ەخ��ول��ەک��دا (‪)٣٧٦‬‬ ‫ئەسپی هەڵمی توانا بەرهەم‬ ‫دەهێنێت‌و زەب��ری هێزەکەی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەک��ە ل�����ە(‪)٢٠٠٠‬‬ ‫ت���اوەک���و (‪ )٣٠٠٠‬خ��ول‬ ‫لەخولەکدا (‪)٧٤٠‬نیوتن متر‬

‫دەبێت‪ ،‬هێزی بەرهەمهاتوو‬ ‫ل��ەالی��ەن ئ��ەم مەکینەوە بۆ‬ ‫گێرباکسێکی هەشت خێرایی‬ ‫دەگ���ۆازرێ���ت���ەوەو گەیشتن‬ ‫لەسفرە بۆ (‪)١٠٠‬کیلۆمیتر‬ ‫لەکاتژمێردا تەنها (‪)٤.٧‬‬ ‫چرکەیی پێویستە‪.‬‬ ‫توانایێکیتری پێشبینی‌کراو‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ێ دۆخ��ی‬ ‫س��پ��ۆرت‪ ،‬س��پ��ۆرت پ�لاس‌و‬ ‫گونجاو لەگەڵ ژینگەدایە‪،‬‬ ‫شۆفیرەکە دەتوانێت لەنێوان‬ ‫سیستمی کۆنتڕۆلی داینامیکی‬


‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪32‬‬

‫راوکردنی خێو‬

‫ئایا خێوەکان راودەکرێن‪ ،‬خێوەکان توانیویانە بۆ جیهانی ئێمە بگەڕێنەوە؟‬ ‫نهێنییەکی تر لەپشت ئەم وێنانەدا هەیە؟‬ ‫ن���زی���ک���ەی ی�����ەک س���ەدەی���ە‬ ‫وێ��ن��ەگ��رت��ن ل��ەخ��ێ��وو ئ����ەڕواح‬ ‫دەستیپێکردووە‪ ،‬ئەگەر سەیرێکی‬ ‫نێو ئیمێلەکانتان بکەن‪ ،‬دەبینن‬ ‫لەم ساڵەنەدا ئەم پرۆسەیە روو‬ ‫لەزیادبوونەو لەوانەیە ئیمێلتان لەو‬ ‫رۆح‌و خێوانەی کە لەبەکگراوندی‬ ‫وێنە جۆربەجۆرەکاندا دەبینرێن‬ ‫پێگەیشتبێت‪ ،‬راستی ئ��ەم شتانە‬ ‫لەچیدایە؟ ئایا خێوەکان توانیویانە‬ ‫بۆ جیهانی ئێمە بگەڕێنەوە یان‬ ‫نهێنیێکیتر لەپشت ئەم وێنانەدایە؟‬

‫وێ��ن��ە هەڵگرتن ل��ەئ��ەڕواح‌و‬ ‫خ��ێ��و ی���ەک س���ەدە ل����ەوەو پێش‬ ‫بەئامانجی هەڵخڵەتاندنی خەلکی‬ ‫ئاسایی‌‌و مەشغولکردنی مێشکیان‬ ‫سەروسروشتییەکان‬ ‫بەچاالکییە‬ ‫هاتە ئاراوە ‪ ،‬بەاڵم بەدەرکەوتنی‬ ‫کامێرا دیجیتاڵییەکان‌و موبایلەکان‌و‬ ‫بەکارهێنانی ب��ەرف��راوان��ی میدیا‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان زۆر فراوانتر‬ ‫بووە‪.‬‬ ‫راوچیانی خێو بەباشی دەتوانن‬ ‫ئ��ەم تەکنەلۆژیایە بەکاربهێنن‪،‬‬

‫ب��ەت��ای��ب��ەت��ی م��وب��ای��ل��ە ه���ەرزان���ە‬ ‫کامێرادارەکان‪ ،‬بەوتەی دیو وود‬ ‫لەئەنجومەنی لێکۆڵینەوەی زانستی‬ ‫دی��اردە نائاساییەکان‪ ،‬ئەم ئامێرە‬ ‫باشترین ئامێرە بۆڕاوکردنی خێوە‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەش��ێ��ک ل��ەم م��وب��ای�لان��ەدا‬ ‫هەندێک لێنز بەکوالیتی نزمەوە‬ ‫دان���راوە کە دەکرێت کاریگەری‬ ‫س��ل��ب��ی رون���اک���ی ج��ۆرب��ەج��ۆر‬ ‫دروستبکات‌و لەکۆتاییدا وێنەکە‬ ‫لەپێشچاوی ئەوانەی کە نائاشنا‬ ‫بەم کاریگەریانە نین نائاسایی بهێتە‬

‫پێشچاو‪.‬‬ ‫لەالیەکیترەوە ل��ەم رۆژان���ەدا‬ ‫کە هەموو کەسێک دەسترەسی‬ ‫ب��ەئ��ام��ێ��رەک��ان��ی وێ��ن��ەگ��ری هەیە‪،‬‬ ‫وێنەی زۆر زیاتر لەچاو رابردوو‬ ‫دەگێریەت‪ ،‬بۆیە هەمیشە دەکریت‬ ‫لەنێو ئەم وێنانەدا چەند وێنەیەک‬ ‫بدۆزیتەوە کە تاڕادەیەک نائاسایی‬ ‫بن‪ ،‬وود دەڵێت؛ ئەگەر شەوێک‬ ‫بچنە نێو ک���ەالوەی���ەک‌و وێنەی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆر بگرن بەدڵنییاییەوە‬ ‫لەنێو وێنەکاندا شتی سەیر دەبینن‪.‬‬


‫تەکنەلۆجیا‬ ‫بۆئەوی تێبگەن تەکنەلۆژیایی‬ ‫ن��وێ چ��ۆن ی��ارم��ەت��ی راوچیانی‬ ‫خ��ێ��و ل���ەس���ەدەی ب��ی��س�ت‌وی��ەک��دا‬ ‫دەدات‪،‬ب����اپ����ێ����ک����ەوە س���ەرێ���ک‬ ‫ل��ەک��ۆم��ەڵ��ێ��ک وێ��ن��ە ب��دەی��ن‪ ،‬ئایا‬ ‫دەکرێت دوبارە بڕوا بەچاوەکانتان‬ ‫بکەن؟‬ ‫تەنی ئەیسەری‬ ‫ئ��ەو خ��ێ��وەی ک��ە لەوێنەکەدا‬ ‫دەیبینن یەکێکە لەخۆشەویستترین‬ ‫خێوەکانی سەردەمی ڤیکتۆریا؛‬ ‫ئەم خێوە لەوانەیە بەهۆی فالش‬ ‫ب��ەک��ی ب��ەش��ێ��ک��ی چ��ڕ ل��ەه��اوێ��ن��ە‬ ‫دروستبووبێت‪ ،‬یان بەهۆی هەڵمی‬ ‫هەناسەوە دروستبووبێت‪ ،‬بەکێشانی‬ ‫ج���گ���ەرەو ه��ەڵ��م��ی ه��ەن��اس��ەدان‬ ‫دەکرێت ئەم وێنەیە لەحەوشەی‬ ‫سەهۆڵبەستووی کلیسەو شوێنە‬ ‫سێحرییەکاندا دروستبکریت‪.‬‬ ‫گەردەلولێک لەناوەڕاستی وێنەدا‬ ‫یەکێکیتر لەوێنە نائاساییەکان‬ ‫بریتییە لەو گەردەلوولە زێوینەی‬ ‫ک��ە وادی����ارە وێ��ن��ەک��ەی ک���ردووە‬ ‫ب���ە دو ب����ەش����ەوە‪ ،‬ک��ارن��اس��ان‬

‫دەڵ���ێ���ن‪ ،‬ل���ەزۆرب���ەی وێ��ن��ەک��ان��دا‬ ‫پەتی دوربینەکە دەبێت بەهۆی‬ ‫دروستبوونی ئەم کاریگەرییە بەاڵم‬ ‫ه��ەر وێنەیەکیش دەب��ێ��ت بەجیا‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەر بکرێت‪.‬‬ ‫خێوی گڕگرتوو‬ ‫هاوێنەی کامێراکانی وێنەگری‬ ‫ل���ەچ���ەن���د ب���ەش���ی ش��ووش��ەی��ی‬ ‫دروستبووە‪ ،‬ئەم بەشانە دەتوانن‬ ‫رون��اک��ی سروشتی ب��دەن��ەوە یان‬ ‫ب���ەرەو ه��ەس��ت��ەوەرەک��ان��ی کامێرا‬ ‫ب�ڵ�اوی ب��ک��ەن��ەوە‪ ،‬ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا‬ ‫ه��ەن��دێ��ک تیشکی ک���ز‌و خاڵی‬ ‫دروش������اوە ی���ان ه��ێ��ڵ��ی رون���اک‬ ‫لەوێنەکەدا دروستببێت‪.‬‬ ‫گۆی درەوشاوە‬ ‫ل��ەوێ��ن��ەک��ان��ی ن��اوەڕاس��ت��ی‬ ‫دەیەی(‪ )١٩٩٠‬ئەم گۆ درەوشاویە‬ ‫دەرک�������ەوت‪ ،‬زۆرب������ەی خ��ەل��ک‬ ‫وای��ان��دەزان��ی ئەمە بەهۆی هێزی‬ ‫خ���ێ���وەوە دروس���ت���ب���ووە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫لێکۆڵینەوەکان پ��ی��ش��ان��ی��دەدات‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەم گ��ۆ روناکییانە بەهۆی‬ ‫کاریگەری ت��ەپ‌وت��ۆز ی��ان مێرو‬

‫دروس��ت��ب��ووە‪ ،‬سیستەمی هاوێنە‬ ‫ل��ەزۆرب��ەی کامێرا کۆمپاکتەکانی‬ ‫ئێستا بەشێوەیەک دیزاینکراوە‬ ‫ناکرێت چڕببێتەوە لەسەر ئەو‬ ‫تەنانەی کە لەچەند سانتیمتری‬ ‫ک��ام��ێ��راک��ەدان‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ��ەو ت��ەپ‌و‬ ‫ت��ۆزان��ەی دەک��ەون��ە ئ��ەم ناوچەوە‬ ‫ب��ەه��ۆی رون��اک��ی ف�لاش��ەوە دەب��ن‬ ‫بەگۆی درەوشاوە‪.‬‬ ‫خێوەکان‬ ‫ئ��ەگ��ەر ب��ەی��ارم��ەت��ی رون��اک��ی‬ ‫ف��ل�اش ل��ەپ��ش��ت پ���ەن���ج���ەرەوە‬ ‫وێنە هەڵبگیریەت‪ ،‬تێپەڕبوونی‬ ‫روناکی لەشوشەوە هەندێک وێنە‬ ‫دروستدەکات کەپێی دەوترێت‬ ‫رۆحی‌بیبەر (‪،)Pepper›s ghost‬‬ ‫هەروەها روناکی فالش دەتوانێت‬ ‫ک���اری���گ���ەری زۆرت������ری ل��ەس��ەر‬ ‫وێنەکان هەبێت‪ ،‬بۆنموونە ئەگەر‬ ‫ل���ەدەرەوەی فرێم هەندێک تەنی‬ ‫س��اف هەبێت‪ ،‬دەک��رێ��ت بەهۆی‬ ‫دانەوە یان باڵوبوونەوەی روناکی‬ ‫ه��ەن��دێ��ک وێ��ن��ە ل��ەش��وێ��ن��ی دور‬ ‫دروس��ت��دەب��ێ��ت‪ ،‬ک��ە ناسروشتی‬

‫‪33‬‬

‫دەردەک�����ەون‪ ،‬ه��ەروەه��ا خێرایی‬ ‫ن��زم��ی ش��ات��ر دەک���رێ���ت ل��ەت��ەن��ی‬ ‫لەحاڵی ج��ووڵ��ەدا تەنی ئەیسەر‬ ‫دروستبکات‪.‬‬ ‫پاریدولیا‬ ‫ئ����ەگ����ەر ف��ی��ل��م��ی زێ��ه��ن��ی‬ ‫ج��وان(‪)BEAUTIFUL MIND‬تان‬ ‫بینیبێت‪ ،‬تێگەیشتن لەمەفهوومی‬ ‫پاریدولیا بۆتان ئاسانتر دەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم وش��ەی��ە ب��اس��ی دی��اردەی��ەک��ی‬ ‫دەرون��ن��اس��ی دەک���ات ک��ە ل��ەودا‬ ‫هاندەرە نەناسراوەکانی هەستی کە‬ ‫زۆربەی کات بەشێوەی دەنگ یان‬ ‫وێنەن هەستپێدەکرێن‪ ،‬لەراستییدا‬ ‫مێشکی ئێمە ه��ەوڵ��دەدات لەنێو‬ ‫نموونەکاندا ئەو شتانە بدۆزێتەوە‬ ‫ک��ە وات��ای��ان ه��ەی��ە‪ ،‬رێ��ک وەک‬ ‫ک���ارێ���ک ج���ان ن���ش دەی��وی��س��ت‬ ‫بە لەپاڵ یەکدانانی ژم��ارەک��ان‬ ‫بیکات‪ ،‬لەئاکامدا دەتوانیین لەنێو‬ ‫هەورەکاندا وێنەی مرۆڤ ببینیین‪،‬‬ ‫یان لەوینەکاندا روخساری خێو‬ ‫تەسەور بکەین‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری ‪New Scientist‬‬


‫‪34‬‬

‫فیزیا‬

‫تیۆری رێژەیی ئەنیشتاین؛ سەربەرزانە‬ ‫لەتاقیکردنەوەکە دەربازبوو‬ ‫ئەنیشتاین هەڵەی نەکردبوو؛‬ ‫خێرایی بەرزتر لەخێرایی روناکی بوونی نییە‬


‫فیزیا‬ ‫توێژەرانی ئۆپێرا پەلەیانکرد‬ ‫توێژەرانی تاقیگەی ئوپێڕا کە لەئەیلوولی ساڵی رابردودا رایانگەیاندبوو‬ ‫بەڵگەیان الیە کە نوترینۆکان بەخێرایی زیاتر لەخێرایی روناکی دەجوڵێن‬ ‫ئێستا رایانگەیاندووە‪ ،‬ئەم پێوانە لەوانەیە بەهۆی رودانی هەڵەی دەستی‬ ‫مرۆڤەوە بووبێت!‪.‬‬ ‫هەستەوەری (‪ )OPERA‬لەمانگی سیپتەمبەردا‪ ،‬هەواڵی شۆڕشێکی‬ ‫زانستی راگەیاند‪ ،‬هەواڵەکە ئەوەبوو نوترینۆی خێراتر لەخێرایی روناکی‬ ‫دۆزراوەتەوە‪ ،‬ئەگەر ئەمە بسەلمایە واتای ئەوەبوو حوکمڕانی تیۆری رێژەیی‬ ‫ئالبێرت ئانیشتاین لەسەر فیزیایی نوێ کۆتایی پێهاتووە( بۆ زانیاری زیاتر‬ ‫سەیری لڤینی زانستی ژمارە( ‪)٩‬و زانستی نوێ ژمارە (‪)١٠‬و(‪ )١١‬بکە)‪.‬‬ ‫ئێستا وادیارە‪ ،‬ئەم دۆزینەوە گەورەیە لەجیاتی ئەوەی ببێت بەهۆی‬ ‫گۆڕانی یاساکانی فیزیا‪ ،‬دەبێت بەهۆی ئەوەی چاودێری زیاتر لەسەر‬ ‫ئامێرەکانی فیزیا بکرێت‪ ،‬چونکە ئێستا باس لەهەڵەی مرۆڤ دەکرێت کە‬ ‫بووە بەهۆی رودانی ئەو ئەنجامە سەیرە‪.‬‬ ‫کۆتایی ئەنیشتاین‬ ‫لەمانگی سیپتامبەری ساڵی راب���ردودا‪ ،‬توێژەرانی تاقیگەیی ئۆپێرا‬ ‫هەندێک داتایان کۆکردبوەوە کە پیشانیدەدا ئەو نوترینۆیانەی کە لەتاقیگەیی‬ ‫سێڕن لەنزیکی سویسڕا بەرهەمدێن‌و دوایی پێوانی رێگەیی نزیکی (‪)٧٣٠‬‬ ‫کیلۆمیتەر دەگەن بەهەستەوەری نەتەوەیی گرانساسۆ لەئیتالیا‪)٦٠( ،‬نانۆ‬ ‫چرکە خێراتر لەخێرایی روناکی دەگەنە مەقسەد‪ ،‬واتا ئەگەر لەجیاتی‬ ‫نوترینۆ گورزەیەکی روناکی بنێردرایەت (‪)٦٠‬نانۆچرکە درەنگتر دەگەیشتە‬ ‫ئەو شوێنە‪.‬‬ ‫بۆ هەندێک کەس ئەمە ئەنجامە وەک شەپاڵخەیەکی گەورەبوو لەتیۆری‬ ‫رێژەیی ئانیشتاین‪ ،‬ئەم تیورییە دەڵێت هیچ تەنۆلکەیەک ناتوانێت بەخێرایی‬ ‫خێراتر لەخێرایی روناکی بجوڵێت‪ ،‬ئەگەر ئەم تاقیکردنەوەیە راستبووایەت‬ ‫بەواتای ئەوەبوو هەموو تاقیکردنەوەکانی سەد ساڵی پێشوو لەسەر رێژەیی‬ ‫تایبەت هەڵەبوو‪.‬‬ ‫دووبارە ریشاڵە بینایی (‪)Optical Fiber‬‬ ‫لوکا ستانکۆ‪ ،‬یەکێک لەو پانزدە کەسەی گروپی(‪)١٦٠‬کەسی ئۆپێرا‬ ‫کە واژۆی لەسەر ئەنجامە سەرەتاییەکان نەکرد‪ ،‬چونکە بەبڕوایی ئەو‬ ‫ئەنجامەکان زیاد لەئەندازە سەرەتایی بوو‪ ،‬ئەو دەڵێت؛ ئەگەر ئەم هەڵەیە‬ ‫بسەلمێندرێت بەدڵنیاییەوە بەهۆی هەڵەی مرۆڤە‪ ،‬من هەوڵمدا تێیانبگەێنم‬ ‫کە تۆزێک زیاتر ئاگاداربن‪.‬‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەفیزیاییەکان گومانیان لەم ئەنجامە هەبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وادەهاتە پێشچاو پێوانەکان وردی زۆری تێدایەو ئاستە ئامارییەکەی بەرزە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەپێی ئەو راگەیاندنامەی لەالیەن گروپی ئۆپێراوە لە(‪)٢٣‬مانگی‬ ‫فیبریوەری لەسەر ماڵپەڕی ناوەندی سێڕن(‪)CERN‬باڵوکراوەتەوە‪ ،‬ئەگەری‬ ‫بوونی دوو کێشە لەتاقیکردنەوەکەدا دۆزراوەتەوە‪ ،‬هەروەک چۆن ژمارەیەکی‬ ‫زۆر لەزانایانی فیزیا گومانیان لەسەر ئەنجامەکانی ئەم تاقیکردنەوەیە هەبوو‪،‬‬ ‫هەردوی کێشەکان دەگەڕێتەوە بۆبەکارهێنانی سیستمی شوێندۆزینەوەی‬

‫‪35‬‬

‫جیهانی(‪)GPS‬بۆ هاوکاتکردنی کاتژمیرە ئەتۆمییەکانی ه��ەردو سەری‬ ‫رێچکەکە‪ .‬یەکەم ‪ ،‬تێپەڕبوونی کات لەکاتژمێرەکان لەنێوان گەیشتنی‬ ‫سیگناڵی سنکرۆنکەرەکە دەبێت لەبەرچاو گیرابا ‪ ،‬بەاڵم ئێستا ئوپێرا‬ ‫دەڵێت لەوانەیە ئەم کارە بەڕاستی ئەنجامنەدرابێت‪ ،‬دووهەم ئەگەری بوونی‬ ‫بەستنەوەیەکی کێشەدار لەنێوان سیگناڵی (‪)GPS‬و کاتژمێری سەرکی ئۆپێرا‬ ‫هەیە‪ ،‬هەروەها جگە لەئەگەر خراپبوونی ریشاڵە بینایی‪ ،‬ئەگەرێکیتریش‬ ‫هەیە ئەویش ئەوەیە لەوانەیە نوترینۆکان تەنانەت خێراتر ل��ەوەی کە‬ ‫لەتاقیکردنەوەکانی پێشتردا پێشبینیکراوە جووڵە بکەن!‪.‬‬ ‫ئەگەری هەڵەی دووهەم دەگەڕێتەوە بۆ لەرەلەرکەرێک بۆلێدانی لەیبلی‬ ‫کاتی بۆ سنکرونکردنی (‪)GPS‬ەکان بەکاردەهات‪ ،‬بەپێی راگەیاندننامەکەی‬ ‫گروپی ئۆپێرا‪ ،‬هەڵەی ئەم لەرەلەرکەرە دەبێت بەهۆی هەڵە لەبەراوردکردنی‬ ‫کاتی سفری نوترینۆکان‌و زیادتر ئەژمارکردنی کاتەکە‪ ،‬بەواتاێکیتر لەوانەیە‬ ‫نوترینۆکان خێراتر لەوەی کە راگەیاندراوە جوڵەیان کردبێت‪ ،‬ستانکۆ‬ ‫دەڵێت؛ ئێمە لەسەر پایەداری کاتبەندییەکە بەتەواوەتی دڵنیا نیین‪.‬‬ ‫سەرچاوەێکی نەناسراو یەکەم جار هەواڵی بوونی هەڵەیی بە ساینس‬ ‫ئینسایدەر هەرلەرۆژی(‪)٢٣‬ی مانگی فیبرەوێری راگەیاند‪ ،‬بەپێی راپۆرتەکە‬ ‫لەوانەیە بەستنەوەی هەڵەی ریشاڵە بینایی ‪ ،‬هۆکاری سەرەکی لەسەر‬ ‫دروستبوونی ئەم(‪)٦٠‬نانۆ چرکەدا بێت‪.‬‬ ‫راگەیاندنی فەرمی ئۆپێرا‪ ،‬بەاڵم هێشتا ناڕوونی تێدایە‌و دەڵێت لەوانەیە‬ ‫دوو سەرچاوە بۆ هەڵە لەهەر دوو سەری رێچکەکە بوونی هەبێت‌و هێشتا‬ ‫خەریکی کارکردن لەسەر ئەوە‪ ،‬یەکەمیان پەیوەندیدارە بە لەرەلەر کەرەکە کە‬ ‫بۆبەرهەمهێنانی لەیبڵە کاتییەکان لەنێو سنکرۆن سازی(‪)GPS‬بەکاردەهێنراو‬ ‫خاڵی دووهەمیش پەیوەندیدارە بە بەستنەوەی ریشاڵە بینایی کە سیگناڵی‬ ‫(‪)GPS‬دەرەک��ی دەبەستێتەوە بە کاتژمێری سەرەکی ئۆپێرا‪ .‬لەدرێژەی‬ ‫راگەیاندنامەکەدا بەڵێن دراوە لەساڵی(‪)٢٠١٢‬دا جارێکیتر تاقیکردنەوەکە‬ ‫دوباربکەنەوەو راپۆرتێکی تەواو لەسەر هەڵەی تاقیکردنەوەکەی ساڵی‬ ‫رابردو باڵوبکەنەوە‪.‬‬ ‫ک��ارن هانتر یەکێک لەئەندامەکانی ئۆپیرا لەزانکۆی هامبۆرگ‬ ‫لەمبارەوە دەڵێت؛ گروپەکە بڕیاریداوە لەئێستادا زۆر باسی وردەکارییەکان‬ ‫نەکات‪،‬چونکە دەبێت دووبارە لێکۆڵینەوە لەسەر هەموو شتێک بکەین‌و‬ ‫جارێکیتر دۆزینەوەکانمان بەتەواوەتی‌و وردی زیاترەوە باڵوبکەینەوە‪.‬‬ ‫وتەبێژی سێڕن‪ ،‬جیمز گیلیز هۆشیاری دەدات کە هێشتا واڵمەکان‬ ‫بەتەواوەتی روون نیین ؛ئەگەر زۆرە بەاڵم هەتا لێکۆڵینەوەی زیاتر نەکرێت‬ ‫ناتوانیین دڵنیا بیین‪.‬‬ ‫تاقیگەیتریش تاقیکردنەوە لەسەر نوترینۆکان دەکەن‪ ،‬کە یەکێکیان بریتیە‬ ‫لەتاقیکردنەوەی(‪)MINOS‬لە تاقیگەی فرمی لەباتاویای ئیلینیوز‪ ،‬بڕیارە ئەم‬ ‫تاقیگەیە تاقیکردنەوە لەسەر گورزەیەکی نوترینۆ بکات کە لەمینۆسوتاوە‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود لەسایتی گۆڤاری نیوساینتست‌و سایتی‬ ‫ناوەندی سێڕن وەرگیراوە‬


‫‪36‬‬

‫ژینگە‬

‫خواردەمەنی‬ ‫خوداکان‬

‫اکاو بەکاردەهێنێت‌‪،‬‬ ‫سەدان ساڵە مرۆڤ ک‬ ‫چارەسەرو سیحربازی‬ ‫ەنانەت ئەم مادەیە بۆ‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ەی‬ ‫خوازیاری بۆ ئەم ماد‬ ‫ەکانی کاکاو نەکرێت‪،‬‬ ‫م‬ ‫اڵ‬ ‫ە‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪ ،‬ب‬ ‫پارێزگاریکردن لەدرەخت‬ ‫ە‬ ‫ل‬ ‫ر‬ ‫دە بەرزە کە ئەگەر بی‬ ‫ش بەخەڵکی بکەین‪.‬‬ ‫لەئێستادا هێن‬ ‫نێت بۆئەوەی پێشکە‬ ‫هاتوودا چوکلێت نەمێ‬ ‫لەوانەیە لەدا‬


‫ژینگە‬ ‫مایاکان بەکاکائۆیان دەگوت‬ ‫خواردەمەنی خوداکان‪ ،‬کوباییەکان‬ ‫لەسەدەی نۆزدەهەمداو لەدواییدا‬ ‫ئەمریکاییەکان لەکاکائۆ وەک‬ ‫بزوێنەر سوودیان وەردەگ��رت‌و‬ ‫ب�����ڕوای�����ان واب�������وو ه���ەرس���ی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی ب��ۆ گ���ەدە ئاسان‬ ‫دەک���ات‪ .‬ش��اع��ی��رەک��ان وەسفی‬ ‫کاکائۆیاندەکرد وەک مادەیەک‬ ‫ل���ەدەرەوەی سروشت‌و خەلکی‬ ‫ئ��اس��ای��ی چ��ەن��دی��ن س��اڵ��ە وەک��و‬ ‫دیاری دەیبخشنەوە‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی ژم���ارەک���ان س��ااڵن��ە‬ ‫ن���زی���ی���ک���ەی (‪)٩٠‬م����ی����ل����ی����ارد‬ ‫دۆالر ب��ۆک��ڕی��ن��ی چ��وک��ل��ێ��ت‬ ‫ت��ەرخ��ان��دەک��رێ�ت‌و گ��ەش��ەی ئەم‬ ‫بازاڕاە ب��ەردەوام لەزیادبووندایە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ارۆدۆخ بۆ درەختەکانی‬ ‫ک���اک���ائ���ۆ زۆرب���������اش ن��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫ئ��اف��ەت��ی رووەک����ی ج��ۆرب��ەج��ۆر‪،‬‬ ‫م��ش��ەخ��ۆرەک��ان‪ ،‬دەستنەکەوتنی‬ ‫پ���ەی���ن���ی گ���ون���ج���او ل���ەالی���ەن‬ ‫وەرزی�����رەک�����ان�����ەوەو ت��ەن��ان��ەت‬ ‫گ��ۆڕان��ک��اری ک��ەش��وه��ەوا ئ��ەم‬ ‫درخ��ت��ان��ە ل��ەن��او دەب���ات‪ ،‬ئەگەر‬ ‫توێژەران بۆ باشترکردنی رەگەزی‬ ‫درختەکان‌و فێرکردنی وەرزێرەکان‬ ‫بۆ بەربەرەکانێ لەگەڵ ئافەتەکان‌و‬ ‫ئ���اودێ���ری راس����ت ن��ەج��ووڵ��ێ��ن‬ ‫لەوانەیە لەسەدەکانی داهاتوودا‬ ‫چوکلێت بنبڕ ببێت‪.‬‬ ‫مێژووی چوکلێت لە(‪)٥٠٠‬ساڵ‬ ‫لەوەو پێشەوە تاوەکو ئێستا‬ ‫گ��ەل��ی م��ای��ا دان���ە تاڵەکانی‬ ‫کاکائۆیان دەکوتاو بە بەکارهێنانی‬ ‫ئ��او‪ ،‬ڤانیل‌و بیبەرو بەهاراتییتر‬ ‫ج����ۆرێ����ک خ�����واردن�����ەوەی�����ان‬ ‫دروس��ت��دەک��رد ک��ە تایبەت بوو‬ ‫بەهەندێک ئاستی کۆمەاڵیەتی‬ ‫ب����ەرز‪ ،‬زۆرت����ر ل��ەج��ێ��ژن��ەک��ان‌و‬ ‫رێ����ورەس����م����ە ئ���ای���ن���ی���ی���ەک���ان‬ ‫بەکاردەهێنرا‪ .‬دانەکانی کاکائو‬ ‫لەناوچەی پان‌وبەرینی ناوەندی‬ ‫ئەمریکا وەک��و دراو بۆ س��ەودا‬ ‫بەکاردەهات‪.‬‬ ‫ساڵی (‪)١٥٠٢‬‬ ‫کریستف کلۆمب لەچوارەمیین‬ ‫سەفەری بۆ دۆزی��ن��ەوەی ناوچە‬ ‫نوێیەکان ل��ەدورگ��ەی هندوراس‬ ‫ئەم خواردنەوەیەیی بینی بەاڵم‬ ‫چ��ون��ک��ە ب��ەدوای��ی زێ���ڕو زی��ودا‬ ‫دەگ���ەڕا زۆر گرنگی بەکاکائۆ‬ ‫نەدا‪.‬‬

‫هێرناندو کورتس حەڤدە ساڵ‬ ‫دواتر لەدیدار لەگەڵ مونتەزوما‪،‬‬ ‫ئ���ەم���پ���رات���ۆری ئ���ەزت���ک ل��ەم‬ ‫خواردنەوەوەیەیی کە پێکهاتەیەک‬ ‫ب����وو ل��ەک��اک��ائ��ۆ‪،‬ه��ەن��گ��وی��ن‌و‬ ‫ب��ەه��ارات��ی ج��ۆرب��ەج��ۆرو ڤانیل‬ ‫بوو خواردبووەوە‪ ،‬بۆیە لەساڵی‬ ‫(‪)١٥٢٨‬دا دانەکانی کاکائۆی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ام��ێ��ری وردک��ردن��ی��ی��دا‬ ‫لەگەڵ خۆییدا بۆ ئەوروپا هێناو‬ ‫بەهەندێک گ��ۆڕان��ک��اری توانی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چێژی ئەوروپییەکاندا‬ ‫رێکی بخات‪ ،‬لەگەڵ زیادبوونی‬ ‫ش��ەک��رو ه��ەرزان��ب��وون��ی��ی��دا ئ��ەم‬ ‫قۆناغانە زۆر ئاسانتر بوویەوە‪.‬‬ ‫سەدەی هەژدەهەمی زایینی‬ ‫بۆ سەدان ساڵ کاکائۆ وەک‬ ‫مادەیەکی دەرمانی بۆچارەسەر‬ ‫ب���ەک���اردەه���ێ���ن���را‪،‬ل���ەس���ەدەی‬ ‫هەژدەهەمدا زۆر لەعەتارەکان کە‬ ‫یەکێک لەوان بندیکت ئارنۆڵد‬ ‫ب��وو ئ��ەم م��ادەی��ان ل��ە نیوهیون‬ ‫دەف��رۆش��ت‪ ،‬ئارنۆڵد پێشئەوەی‬ ‫لەجەنگی سەربەخۆیی ئەمریکادا‬ ‫خیانەت لەهاوڕێکانی بکات‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٧٦٥‬دا مادەیەکی‬ ‫دەرمانی لەتێکەڵکردنی کاکائۆو‬ ‫رازیانەو شەکر دروستکردبوو کە‬ ‫بڕوایی وابوو کاریگەری ئەرێنی‬ ‫لەسەر تەندروستی لەش‌و دەرون‬ ‫دادەنێت‪ .‬هەروەها بەڵگەی زۆر‬ ‫لەبەردەستدایە کە پیشانیدەدات‬ ‫لەشەربەتی کاکائۆ بۆ سێحربازی‬ ‫لەواڵتەکانی کوباو غواتماال‬ ‫س���وود وەرگ���ی���راوە‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت‬ ‫چیرۆکێک هەیە کە قەشەیەک‬ ‫ب��ەب��ێ��وەرگ��رت��ن��ی دان���ەی کاکائۆ‬ ‫ئامادە نەبوو گوێ لەدانپذاناکانی‬ ‫ئیماندارەکان بگرێت‪.‬‬ ‫سەدەی نۆزدەهەم‬ ‫ل���ەس���ەدەی ن���ۆزدەه���ەم���دا‪،‬‬ ‫پ����ێ����چ����ان����ەوەی چ��وک��ل��ێ��ت‬ ‫ل�����ەزەرف‌و پ��اک��ەت��دا بۆپێدانی‬ ‫دی��اری دەستیپێکردو دوای��ی‬ ‫بەرهەمهێنانی بێن بێن‪-‬‬ ‫چوکلێتێک بەکرێمەوە‪-‬‬ ‫ب��ازارێ��ک��ی گ��ەورەی��ی‬ ‫پ�������ەی�������داک�������رد‪.‬‬ ‫س��ەرن��ج��ڕاک��ێ��ش��ە‬ ‫ب����زان����ی����ی����ن ل����ەو‬ ‫س��ااڵن��ەدا کڕیین‌و‬ ‫ب����ەدی����اری����ب����ردن����ی‬ ‫چ����وک����ل����ێ����ت زۆر‬

‫بەرفراوانبوو‪،‬تەنها پیاوانیش بۆیان‬ ‫هەبوو بیکڕن‪.‬‬ ‫دەیەیی ‪١٨٢٠‬‬ ‫خ�����واردن�����ەوەی چوکلێت‬ ‫تاوەکو ڤۆن هاستن‪ ،‬کیمیازانی‬ ‫ه��ۆڵ��ەن��دی‌و ب��اوک��ی ل��ەدەی��ەی‬ ‫ک����ارخ����ان����ەی‬ ‫(‪)١٨٢٠‬دا‬ ‫بەرهەمهێنانی چوکلێتی خۆیان‬ ‫کردەوە تەنها خواردنەوەی تایبەت‬ ‫بەخەلکی چینی بەرز لەئەوروپای‬ ‫رۆژهەاڵت بوو‪ .‬ئەوان توانییان‬ ‫بەبەکارهێنانی پرسی هیدرۆلیکی‬ ‫کە دایانهێنابوو تاوەکو (‪)%٥٠‬‬ ‫ل��ە ک��ەرە کاکائۆ جیابکەنەوەو‬ ‫بیکەن بەتۆزێکی نەرم کە ئاسانتر‬ ‫ل��ەئ��اودا ح��ەڵ دەب��ێ �ت‌و خێراتر‬ ‫ه��ەرس دەبێت‪ ،‬ک��ەرە کاکائۆی‬ ‫ج���ی���اک���راوەش ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی‬ ‫دواییدا بۆ بەرهەمهینانی چوکلێت‬ ‫بەکاردەهێنرێت‪ .‬ئێستاش ئەو‬ ‫مادە تفتانەی هاستن بۆزیادکردنی‬ ‫شیتەڵبوونەوە لەئاودا بەکاریهێنا‪،‬‬ ‫لەم تەکنەلۆژیادە بەکاردێت‪.‬‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٥‬‬ ‫ف���ان���ی ف����ارم����ر ل��ەک��ت��ێ��ب��ی‬ ‫خواردەمەنی‌و‬ ‫«بەرهەمهێنانی‬ ‫شیرینی ب��ۆ ن��ەخ��ۆش��ەک��ان ئەو‬ ‫ک��ەس��ان��ەی ب���ەرەو چاکبوونەوە‬ ‫دەچن»‪ ،‬پێشنیار دەکات کاکائۆو‬ ‫چوکلێت بۆچارەسەری ئازاری‬ ‫ب��چ��وک��ی‬

‫‪37‬‬

‫ج��ۆرب��ەج��ۆر ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت‪.‬‬ ‫ئ�����ەو ت���ەن���ان���ەت پ��ێ��ک��ه��ات��ەی‬ ‫خواردەمەنییەکانی شیکارکردو‬ ‫ئەم کارەی بەشێوەیەک بەوردی‬ ‫ک����رد ک���ە ئ��ێ��س��ت��اش ج��ێ��گ��ەی‬ ‫متمانەیە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪١٩١١‬‬ ‫چوکلێت بەشێک لەبەشە‬ ‫خواردەمەنییەکان دۆزەرەوەکانی‬ ‫ج���ەم���س���ەری ب����اش����ور ب����وو‪.‬‬ ‫رون��اڵ��دئ��ام��ون��س��ن‌و رۆب��ێ��رت‬ ‫ئیسکات کە تۆزێک دوای��ی ئەو‬ ‫گەشتیان بەرەو جەمسەری باشور‬ ‫ک��رد‪ ،‬ه��ەردوک��ی��ان لەنێو بەشە‬ ‫خواردەمەنییەکانیاندا چوکلێت‬ ‫ب���وون���ی ه����ەب����ووە‪ .‬ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٠١‬دا پارچەیەک چوکلێت‬ ‫کە لەگەشتێکی شکەستخواردوو‬ ‫بەرەو جەمسەری باشور مابوەوە‬ ‫ل��ەم��ەزادێ��ک��دا بەنرخی (‪)٦٨٦‬‬ ‫دۆالر فرۆشرا‪.‬‬ ‫لەئیمڕۆدا‬ ‫چ��ێ��ژی م��رۆڤ��ەک��ان��ی ئیمڕۆ‬ ‫لەئێستادا چوکلێتی تاڵی زیاتر‬ ‫الپەسەندە هەرئەمە بووە بەهۆی‬ ‫ئەوەی لەگەڵ ئەوەی بەکارهێنانی‬ ‫چوکلێت لەبیست ساڵی رابردودا‬ ‫بەڕێژەی (‪)%٢‬زیادبکات بەاڵم‬ ‫بەکارهێنانی کاکائۆ زۆر زیاترە‪.‬‬ ‫لەم بیست ساڵەدا بەکارهێنانی‬ ‫چوکلێت ب��ەت��اڵ��ی م��ام��ن��اوەن��دو‬ ‫چوکلێتی تاڵ(‪)%١٥‬زیاد‬ ‫بووە‪.‬‬


‫‪38‬‬

‫ژینگە‬ ‫ساڵی (‪ )٢٠١٢‬لەالیەن نەتەوەیەکگرتووەکانەوە وەکو ساڵی نێودەوڵەتی دابینکردنی وزەی پایەدار بۆ هەمووان ناوزەدکراوە‪،‬‬ ‫لەم ساڵەدا گرنگی دەدرێت بەسەرچاوەکانی وزەی پاک‌و نەهێشتنی هەژاری‌و پارێزگاری لەژینگە‪،‬‬ ‫گۆڤاری زانستی نوێ بۆ نرخاندنی ئەم ناولێنانانە پێشوازی لەنووسینی هەموو قەڵەمە زانستییەکان لەمبارانەوە دەکات‪.‬‬

‫با مرۆڤ بەسروشت ئاشتبکەینەوە‬


‫ژینگە‬ ‫(ل������ەس������ەرەت������ادا م�����رۆڤ‬ ‫ه��ەم��وو ه���ەوڵ‌و کۆششی خۆی‬ ‫خستۆتەگەڕ لەپێناوی پاراستنی‬ ‫خ�����ۆی‌و ئ���ەن���دام���ان���ی خ��ێ��زان��ی‬ ‫لەترسی ت��وورەب��وون��ی کارەساتە‬ ‫سروشتیەکان‪ ،‬ئاخۆ کەی بێت‌و‬ ‫ئێستاکە م���رۆڤ ل��ەم رۆژگ���ارە‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��خ��وازەدا س��روش��ت‬ ‫خ��ۆی بپارێزێت لەترسی هەوڵە‬ ‫بێووچەکانی مرۆڤ کەوا کەوتۆتە‬ ‫وێ����زەی س��روش��ت��ی دەووروب�����ەر‬ ‫ب��ێ گ��وێ��دان��ە ه��ی��چ ب��ەه��ای��ەک��ی‬ ‫مرۆڤایەتی لەپێناو پڕکردنەوەی‬ ‫پێداویستیەکانی ژیان)‪.‬‬ ‫م��رۆڤ وەک بوونەوەرێکی‬ ‫زی��ن��دووی ئ��ەم زەمینە ب���ەردەوام‬ ‫ل��ەه��ەوڵ��ی ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن داب����ووە‬ ‫لەنهێنیەکان‌و جوانی سروشت‌و‬ ‫ئ��ەو ژینگەیەی کەتێدا ژی���اوە‪.‬‬ ‫بێگومان کلتورو داب‌و نەریتی‬ ‫هەرناوچەیەکیش رەن��گ��دان��ەوەی‬ ‫ب���ارودۆخ���ی ژی��ن��گ��ەی سروشتی‬ ‫ناوچەکەیە‪ .‬زانایان هەرلەکۆنەوە‬ ‫لەکاریگەری ئاوهەواو رەگەزەکانی‬ ‫ت���ری س��روش��ت��ی��ان ک��ۆڵ��ی��وەت��ەوە‬ ‫ک���ە چ����ۆن ک���اری���گ���ەری ه��ەی��ە‬ ‫ب��ەس��ەر چۆنیەتی ک��اروک��ردەوەو‬ ‫بیرکردنەوەیدا‪.‬‬ ‫بیریاران چ دەلێن دەربارەی‬ ‫بارودۆخی ئاووهەواو کاریگەری‬ ‫لەسەر کایەکانی ژیانی مرۆڤ‪:‬‬ ‫زان����ا (ب��ت��ل��ی��م��وس) دەل��ێ��ت‬ ‫(ئاووهەوا کاریگەری زۆری هەیە‬ ‫لەسەر رووەک‌و گژوگیاو مرۆڤ‬ ‫وە لەسەر هەڵسوکەوت‌و باری‬ ‫ئابووری شێوەی لەشی‌و زمانیشی‬ ‫وە گ��ۆی زەوی داب���ەش ک��ردوە‬ ‫بەچەند بەشێک وەک هەرێمی‬ ‫باکور کە ناوەراستی ئەوروپایەو‬ ‫هەرێمی باشوور سودان‌و میسرو وە‬ ‫هەرێمی ناوەراست ئاووهەواکەی‬ ‫مامناوەندە خاکەکەشی جیاوازە‬ ‫تۆبۆگرافیەکەشی جیاوازە ئەمەش‬ ‫وایکردووە کە مرۆڤەکان بااڵبەرزو‬ ‫زیرەک بن)‬ ‫زان����ا (ه����ی����رۆدۆت) دەڵ��ێ��ت‬ ‫(م���رۆڤ ب��ەره��ەم��ی ئ��اووه��ەوای��ە‬ ‫بەڵگەش بۆ ئەمە بریتی یە لە‪:‬‬ ‫‪ -1‬ئ�����اووه�����ەوای ی��ۆن��ان‬ ‫وای���ک���ردووە ک��ەی��ۆن��ان الن��ک��ەی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ەت ب��ێ �ت‌و رووب���اری‬ ‫نیلیش ب��ۆت��ە ه��ۆی دەرک��ەوت��ن��ی‬ ‫واڵتی میسر ‪.‬‬

‫‪ -2‬رۆم���ان���ەک���ان گ��رن��گ��ی‬ ‫جوگرافیایان ب��ەرەو گەشەپێدانی‬ ‫باری شارستانی خۆیان برد وەک‬ ‫کردنەوەی رێگای تازە و تەالری‬ ‫گ��ەورەو هەروەها ئاماژەیان بەوە‬ ‫ک��ردووە کە ئاووهەوا کاریگەری‬ ‫گ���ەورەی ه��ەی��ە ل��ەس��ەر م��رۆڤ‌و‬ ‫چۆنیەتی هەڵسوکەوت کردنی‪.‬‬ ‫زان��ا (سترابۆن) وای دان��اوە‬ ‫کەناوچەی یەکسانی بەهەرێمی‬ ‫ی���ەک���ەم ش��وێ��ن��ێ��ک��ی ش���ی���او نیە‬ ‫بۆژیانی م��رۆڤ ب��ەه��ۆی خراپی‬ ‫ئ���اووه���ەواک���ەی‪ ،‬س��ەرک��ەوت��ن��ی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی یۆنانی گەراندەوە‬ ‫بۆ باری باشی ئاووهەوا‪ ،‬دەلێت‬ ‫ت��ۆب��ۆگ��راف��ی��ا ل��ەگ��ەڵ ک��اری��گ��ەری‬ ‫ئاووهەوا وای لەئیتالیا کرد ببێتە‬ ‫زلهێزترین دەوڵەت ‪.‬‬ ‫زان�����ا (ب��ت��ل��ی��م��ۆس) چ��ەن��د‬ ‫بیرورایەکی جوگرافی دان��اوە کە‬ ‫جیهانی داب��ەش ک��ردووە بۆ (‪)7‬‬ ‫هەرێمی ئ��اووه��ەوای��ی کەبریتین‬ ‫لە‪-:‬‬ ‫‪ -1‬ه��ەرێ��م��ی (‪ )1،2‬دای��ن��ا‬ ‫بەهەرێمی زۆر گەرم‪.‬‬ ‫‪ -2‬ه��ەرێ��م��ی (‪ )6،7‬دای��ن��ا‬ ‫بەهەرێمی زۆر سارد‪.‬‬ ‫‪ -3‬هەرێمی (‪ )3،4،5‬داینا‬ ‫بەهەرێمی مامناوەند‪.‬‬ ‫دەیوت ئەو مرۆڤانەی لەناوچە‬ ‫گەرمەکان دەژین رەشن و لەرووی‬ ‫شارستانیەوە دواک��ەوت��وون‪،‬ب��ەاڵم‬ ‫م���رۆڤ���ی ن���اوچ���ە ئ��اووه��ەوای��ی��ە‬ ‫مامناوەندییەکان مرۆڤی لێهاتوون‬ ‫لەتواناییدا‪.‬‬ ‫هەروەها دانیشتوانی جیهانی‬ ‫دابەش کرد بەپێی خۆرهەاڵت و‬ ‫خۆرئاوا‪ ،‬بڕوای وابوو دانیشتوانی‬ ‫خۆرهەالت زۆربەی سیفەتەکانیان‬ ‫سیفەتی خۆرەو بەاڵم دانیشتوانی‬ ‫خۆرئاوا سیفەتیان وەک سیفەتی‬ ‫مانگە‪.‬‬ ‫کتێبی (ئەرستۆ) یەکەمین کتێبە‬ ‫دەرب��ارەی بارودۆخی گۆرانکاریە‬ ‫کەشیەکان بەشێوەیەکی راستەقینە‪،‬‬ ‫(ئەبوقرات) ‪ 400‬پ‪.‬ز‪ .‬کتێبێکی‬ ‫نووسیوە دەربارەی پەیوەندی نێوان‬ ‫ب��ارودۆخ��ە کەشیەکان‌و م��رۆڤ‌و‬ ‫ئاسمان (هەواو ئاوو شوێن) ‪.‬‬ ‫یەکەم ساتی تێڕامانی مرۆڤ‬ ‫لەدەوروبەر گۆرانکارییە‬ ‫سروشتیەکان بوون‪:‬‬ ‫ب��ەردەوام��ب��وون��ی گۆرانکاریە‬

‫کەشیەکانیش بەدرێژایی مێژووی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی ج��ێ��گ��ای ت��ێ��رام��ان‬ ‫و ب��ی��رک��ردن��ەوەی م���رۆڤ ب��وون‬ ‫ب���ەدرێ���ژای ک��ات ل��ەس��ەر رووی‬ ‫ئ���ەم ه��ەس��ارەی��ە‪ ،‬وەک دی���اردە‬ ‫سروشتیەکانی باران بارین‌و هەورە‬ ‫ت��ری��ش��ق��ەو چ��ەخ��م��اخ��ەو الف���اوو‬ ‫رەشەباو هۆکارە توندوبەهێزەکانی‬ ‫ت��ری ئاووهەوایەکان‪ ،‬م��رۆڤ بۆ‬ ‫هەست کردن و کپکردنەوەی ئەم‬ ‫دیاردانە بەتوورەبوونی خواوەندی‬ ‫خۆی زانیوە لەبەرامبەردا مرۆڤی‬ ‫س��ەرەت��ای��ی پ��ەن��ای��ان ب��ردۆت��ە بەر‬ ‫پاراستن‌و پارانەوەی ئەم دیاردانە‬ ‫بەشێوەیەکی رێ و رەسمی ئاینی‌و‬ ‫ش��ی��ک��ردن��ەوەی��ان ب��ە شێوەیەکی‬ ‫ئەفسانەیی‌و خورافی‪.‬‬ ‫مرۆڤ سەرەتای ژیانی بەچاوێکی‬ ‫پیرۆزە دەیڕوانیە سروشت‪:‬‬ ‫وات��ا م��رۆڤ چ��االک��ی ژیانی‬ ‫رۆژانەی بریتی بووە لە چۆنیەتی‬ ‫م���ام���ەڵ���ەک���ردن ل���ەگ���ەڵ ژی��ن��گ��ە‬ ‫س��روش��ت��ی��ەک��ەی خ���ۆی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ئ��ەم��ەش��دا بەچاوێکی پ��ی��رۆزەوە‬ ‫دەیڕوانیە دەوروب��ەری ژینگەکەی‬ ‫خ���ۆی ک��ەس��ەرچ��اوەی ئیلهام‌و‬ ‫چ��ۆن��ی��ەت��ی م��ام��ەڵ��ەک��ردن��ی ب��ووە‬ ‫لەگەڵیداو هەروەها لەگەڵ روودانی‬ ‫کارەساتی هەورە بروسکە مرۆڤی‬ ‫چاخی سەرەتایی کە بێ بەری‬ ‫ب��ووە ل��ەه��ەم��وو لێکدانەوەیەکی‬ ‫زانستی‌و مەعریفی ئەوەی خستۆتە‬ ‫پ���اڵ ک��ەب��وون��ی ئ���ەم رووداوان����ە‬ ‫پەیوەستن بەتورەبوونی خواکانیان‬ ‫لەئەنجامی خ��راپ بەکارهێنانی‬ ‫ئەو ژینگەی کەتێدا دەژین‪.‬دواتر‬ ‫مرۆڤ رۆژ ب��ەرۆژ زیاتر ئاشناتر‬ ‫دەبوو بەالیەنە تاریکەچوغزەکانی‬ ‫سروشتی دەوروب����ەری ک��ە ببوە‬ ‫م���ای���ەی ئ��ی��ل��ه��ام��ی ک���ارەک���ان���ی‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا م��رۆڤ هەمیشە‬ ‫پابەندبووە بەو رێنمایە ژینگەیانەی‬ ‫کەخودی خۆی دایهێناون بێ هیچ‬ ‫سەرپێیەک‪ ،‬بۆیە مرۆڤی سەرەتایی‬ ‫ئ��ەو ک��ات هەمیشە لەدونیایەکی‬ ‫پڕئەفسوناوی‌و پڕمەترسیدا ژیانی‬ ‫بەسەر دەبرد هەمیشە رووداوەکانی‬ ‫چ���واردەوری خۆی کە لەتوانای‬ ‫خۆی بەدەربوون بەپیرۆزو تەنانەت‬ ‫رادەی پەرستنیش دادەنا‪.‬‬ ‫لێرەدا دەگەین بەو دەرئەنجامەی‬ ‫ک��ە م��رۆڤ��ی س��ەرەت��ای��ی هەمیشە‬ ‫لەناخەوە لەبەربەرەکانی کردندا‬

‫‪39‬‬

‫ب��ووە ب��ۆک��پ��ک��ردن��ەوەی رووداوە‬ ‫سروشتیەکان چونکە پێی وابووە‬ ‫ئەوا خودی خۆیەتی کە بەرپرسە‬ ‫لەتورەبوونی خواکانیان‪،‬دەتوانین‬ ‫ل��ێ��رەدا ئ��ەوە بخەینە پ��اڵ مرۆڤی‬ ‫کۆن و سەرەتایی کە ژیانی لەگەڵ‬ ‫خێزانەکەیدا لەناوچە سەخت‌و‬ ‫ئ��ەش��ک��ەوت��ەک��ان��دا ب��ەس��ەر دەب��رد‬ ‫واتا ژینگە بەرهەمهێنەری ژیانی‬ ‫مرۆڤایەتیە بەتێکچوونیشی ژیانی‬ ‫دەک��ەوێ��ت��ە م��ەت��رس��ی��ەوە‪ ،‬م��رۆڤ‬ ‫ئەوکات ئەو لێکدانەوەی بۆژیان‬ ‫ه��ەب��ووە‪ ،‬وات��ا ل��ەژێ��ر یاسیایەکی‬ ‫سروشتدا کاروباری خۆی دەبرد‬ ‫بەرێوەو سروشت تێکەڵی ناخ و‬ ‫خوێنی ببوو کە ببووە هەوێنی‬ ‫چ��ەن��دی��ن داه��ێ��ن��ان��ی ئ���ەو ک��ات‬ ‫ب��ۆس��وود وەرگ��رت��ن ل��ەدەوروب��ەر‬ ‫چونکە مرۆڤ بۆمانەوە لەژیاندا‬ ‫پەنا دەباتە بەر ئەو ژینگەیەی کە‬ ‫تیایدا دەژی���ن‪ ،‬م��رۆڤ ئ��ەو کات‬ ‫هەمیشە ئەو ژینگەی تێدا ژیاوەو‬ ‫پاراستوویەتی لەهەر هێرشێکی‬ ‫دەرەکی کەبزانێت مەترسی دەخاتە‬ ‫س��ەر ژیانی ‪،‬هەمیشە سنورێکی‬ ‫وەه��م��ی کێشاوە لەچوارچێوەی‬ ‫ئەو کارانەی کە تێیدا ئەنجامداوە‬ ‫لەژینگەکەی خ��ۆی‪ ،‬وات��ا لێرەدا‬ ‫بەو دەرەنجامە دەگەین کەمرۆڤ‬ ‫و ژینگە دوانەیەکی تەواوکەری‬ ‫ی��ەک��ت��ری ب���وون ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی‬ ‫سەرەتایی پەیدابوونی ژیاندا‪.‬‬ ‫پێشکەوتنی ژیانی مرۆڤ و‬ ‫کاریگەری لەسەر تێروانینەکان‬ ‫بەرامبەر بە سروشت‪:‬‬ ‫دوات����ر ب��ەپ��ێ��ی ت��ێ��پ��ەرب��وون��ی‬ ‫زەم��ەن‌و پێشکەوتنی قۆناغەکانی‬ ‫ژی��ان��ی م��رۆڤ��ای��ەت �ی‌و زۆرب��وون��ی‬ ‫ژمارەی دانیشتوان‌و چاوبرسیەتی‬ ‫م���رۆڤ ب��ۆ پ��رک��ردن��ەوەی ژیانی‬ ‫لەهیچ شتێک سڵی نەدەکردەوەو‬ ‫هاوکێشەیەکی پێچەوانەی مرۆڤی‬ ‫سەرەتایی لەسەر رووی ئەم زەمینە‬ ‫خوڵقاند کە ووردە ووردە بەرەو‬ ‫م��ەت��رس�ی‌و مردنێکی هێواشمان‬ ‫دەبات بێ ئەوەی هیچ کام لەئێمەی‬ ‫م��رۆڤ��ی پ��ێ��ش��ک��ەوت��ووی دنیایی‬ ‫جیهانگیری ئەم سەردەمە هەست‬ ‫بەو دەرەنجامە بکەین‪ ،‬مرۆڤ بۆ‬ ‫جێبەجێکردنی ک��اروب��اری ژیانی‬ ‫کەوتە وێ��زەی ژینگەی سروشتی‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی دوور ل��ەگ��ی��ان��ی‬ ‫مرۆڤایەتی بەمەش ژینگەی زەوی‬


‫ژینگە‬

‫‪40‬‬

‫رووب����ەڕووی قەیرانێکی گ��ەورە‬ ‫ب���ۆوەو ب���ەرەو مەترسیە گ��ەورە‬ ‫هەنگاوی لەسەرەخۆ دەهاوێت‪.‬‬ ‫چ��ون��ک��ە ل���ەگ���ەڵ پ��ەرەس��ەن��دن��ی‬ ‫ش��ۆرش��ی پ��ی��ش��ەس��ازی ژینگەی‬ ‫سروشتیش (ئ��اوو ه��ەواو خاک)‬ ‫کەوتە بەر پەالمارە بێشومارەکانی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬بۆ ب��ەرەو باشتر کردنی‬ ‫ژیانی مرۆڤایەتی ئەمە لەالیەک‪،‬‬ ‫ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە گ��ورزێ��ک��ی‬ ‫کوشندەش درا بە ئەو بوارە گرنگە‬ ‫پشت گوێ خراوەی کە نەوەکانی‬ ‫ئەمرۆ باجەکەی دەدەن‪.‬‬ ‫م����رۆڤ ب���ە ک��اروچ��االک��ی��ە‬ ‫زەب��ەالح��ەک��ان��ی ب��ۆ بەدیهێنانی‬ ‫م��ەرام��ە ئ��اب��ووری‌و سیاسیەکانی‬ ‫سڵی لەهیچ یاسایەکی سروشتی‬ ‫ن��ەدەک��ردەوە کەهەمیشە خۆشی‬ ‫باجی ئەم کارانە دەدات کەخۆی‬ ‫دەی���ک���ات‪ ،‬چ��ون��ک��ە ئ��اش��ک��رای��ە‬ ‫تێکچوونی ژینکە پەیوەست نیە‬ ‫ب��ە واڵت��ێ �ک‌و واڵتێکی ت��ری لێ‬ ‫بەری بێت چونکە مەترسیەکانی‬ ‫ژینگە سنووری سیاسی واڵت��ان‬ ‫دەبەزێنێت‌و مرۆڤیش زیانەکانی‬ ‫دەبێت بدات‪.‬‬ ‫ب������ەداخ������ەوە ک���ۆم���ەڵ���گ���ای‬ ‫مرۆڤایەتی ئەم سەردەمە تەنانەت‬ ‫ب���ەو پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ەوە ن��ەی��ت��وان��ی��وە‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی��ەک دروس���ت بکات‬ ‫ل��ەن��ێ��وان خ��واس��ت��ی دانیشتوانی‬ ‫زەوی‌و چۆنیەتی بەکارهێنانی‬ ‫سامانە سروشتیەکان‪ ،‬واتا هەمیشە‬ ‫م��رۆڤ��ی ئ��ەم س��ەردەم��ە دوژم��ن��ی‬ ‫ژینگەی خۆیەتی لەگەڵ ئەمەشدا‬ ‫هەموو مرۆڤایەتی ئەمرۆ بانگەشەی‬ ‫ژیانێکی خۆش و پاک و پاراستنی‬ ‫ژینگەیەکی خ��اوێ��ن دەک���ات کە‬ ‫بێئەوەی خ��ۆی بەجێبەجێکردنی‬ ‫پ�لان��ەک��ە هەڵسێت‪ ،‬وات���ا ل��ێ��رەدا‬ ‫دەبێت ئەوە بوترێت کە هەر یەکێک‬ ‫لەئێمە دوژمنی چوارچێوەی ئەو‬ ‫ژینگەین کەتێدا دەژی��ن‪ ،‬چونکە‬ ‫ئێمەی م��رۆڤ هەمیشە لەهەوڵی‬ ‫ئەوەداین چەند سوود وەربگرین‬ ‫لە ژینگە نەوەک چۆنیەتی سوود‬ ‫وەرگ��رت��ن ل��ەس��روش��ت‪ ،‬چونکە‬ ‫ئاشکرایە بوونی ئەقڵێکی سەلیم‬ ‫ل��ەژی��ن��گ��ەی��ەک��ی پ����اک ب��ەره��ەم‬ ‫دەهێندرێت‪.‬‬ ‫ئایا مرۆڤ بەربرسە لەتێکدانی‬ ‫سروشت یاخود سروشت خۆی‪:‬‬ ‫رۆڵ���ی م��رۆڤ��ی��ش ب����ەدەر نیە‬

‫لەرەخساندنی ئەم کەشە ترسناکە‬ ‫کە سروشت بێڕەحمانە دەکەوێتە‬ ‫وێ���زەی م���رۆڤ ب��ە شێوەییەکی‬ ‫بێ بەزەییانە‪ ،‬کەدەتوانین بڵێن‬ ‫مرۆڤ گیرۆدەی کارو بەرهەمی‬ ‫خ���ۆی���ەت���ی‪ ،‬خ����ۆی ژی��ن��گ��ەێ��ک��ی‬ ‫م��ەت��رس��ی��دار ب���ۆن���ەوەی ئاییندە‬ ‫دەرەخسێنێت‌وهەروەها هەڵوێستی‬ ‫خ��ۆوی��س��ت��ی و چ��اوچ��ن��ۆک��ی و‬ ‫چ��اوب��رس��ی��ەت��ی ت���اک���ەک���ەس و‬ ‫کۆمپانیاو دەوڵەتان و قوربانیدان‬ ‫بە بەرژوەندیە گشتیەکان لەپێناوی‬ ‫بەرژوەندیە تایبەتیەکان هۆکاری‬ ‫س���ەرەک���ی پ��ی��س��ب��وون��ی ژی��ن��گ��ەو‬ ‫پەیدابوونی دی��اردەی گەرمبوونی‬ ‫گ���ۆی زەوی���ی���ن‪ ،‬زان���ای���ان دەل��ێ��ن‬ ‫(سامانەکانی گۆی زەوی توانای‬ ‫دابین کردنی پێداویستیەکانی هەموو‬ ‫دانیشتوانی جیهانیان هەیە بەاڵم‬ ‫لەتوانایاندا نیە تاکە خۆویستێک‬ ‫و چاوچنۆکێک چ��اوب��رس��ی تێر‬ ‫ب��ک��ەن) چاالکیەکانی مرۆڤیش‬ ‫خ��ۆی دەبینێتەوە لە (برینەوەی‬ ‫دارستانەکان‌و زی��اد بەکارهێنانی‬ ‫توخمی زەویی‌و هەڵکەندنی چاڵی‬ ‫گەورە لەناخی زەوی بەمەبەستی‬ ‫دەرهێنانی دەرامەتە سروشتیەکان‬

‫ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی ب��ی ب��ەرن��ام��ەی �ی‌و‬ ‫کشتوکاڵی ب��ی پ��س��ان��ەوەو زی��اد‬ ‫بەکارهێنانی پەینی کیمیایی و‬ ‫ئ��اودی��ری ن��ات��ەن��دروس��ت و‪...‬‬ ‫هتدد)‪.‬‬ ‫وات���ا م��رۆڤ��ی ئ��ەو قۆناغەی‬ ‫ئێستا پێچەوانەی مرۆڤی سەرەتای‬ ‫نەیتوانیوە ج��ۆرە هاوسەنگیەک‬ ‫دروس�������ت ی���ب���ک���ات ل���ەن���ێ���وان‬ ‫خ��ۆی و ژینگەکەی کەهەمیشە‬ ‫ئ���ەو ه��اوک��ێ��ش��ەی��ە ب��ەالس��ەن��گ��ی‬ ‫دەبیندرێت‪.‬‬ ‫بامرۆڤ بەسروشت‬ ‫ئاشتبکەینەوە‪:‬‬ ‫بۆیە لێرەدا پێویستە هەریەکێک‬ ‫لەئێمە بتوانین کارنامەی ژیانی‬ ‫خۆمان جارێکی تر دابرێژینەوەو بۆ‬ ‫جارێکی تر خۆشەویستی ژینگەو‬ ‫سروشت بکەینە کارنامەی کارە‬ ‫گرنگەکانی خۆمان بۆ پاراستنی‬ ‫ئەو زەوی��ەی کە تاکە هەسارەی‬ ‫کۆمەڵەی خۆرە ژیانی تێدا بەدی‬ ‫هاتووە‪ ،‬بۆیە پێویستە جارێکی تر‬ ‫هەموو ه��ەوڵ و کۆششەکانمان‬ ‫بخەینە گ��ەر ب��ەو مەبەستەی کە‬ ‫م���رۆڤ بەژینگە ش��اد بکەینەوە‬ ‫ت��اوەک��و کارەساتێکی گ���ەورەی‬

‫چاوەروان نەکراو رووبەرووی ئەم‬ ‫هەسارە قەشەنگە نەبۆتەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫ئ��ەوک��ات هیچ هێزێک ناتوانێت‬ ‫ب���ەری لێبگرێت‪ ،‬چونکە ئ��ەوە‬ ‫خۆمانین وام��ان ک���ردووە کەئەم‬ ‫کارەساتەیە بخوڵقێنین لەئەنجامی‬ ‫بەهەڵە سوود وەرگرتن لە زەوی‪،‬‬ ‫ئ��ەوک��ات��ەش دەب��ی��ن��ە م��رۆڤ��ێ��ک��ی‬ ‫نەفرەت لێکراو لەالیەن نەوەکانی‬ ‫دوارۆژمان‪.‬‬ ‫پێویستە هاوسەنگی بۆ ژینگەو‬ ‫سروشت بگێردرێتەوە‪:‬‬ ‫ب��ۆی��ە پێویستە ه��اوس��ەن��گ��ی‬ ‫بۆ ژینگەو م��رۆڤ بگەڕێنینەوەو‬ ‫بەیەکیان ئاشتبکەینەوە‪ ،‬چونکە‬ ‫وەک��و دەبینین ئێستا بۆشایەکی‬ ‫ف����روان ه��ەی��ە ل��ەن��ێ��وان م���رۆڤ‌و‬ ‫ژینگەکەی‌و هەروەها هەموومان‬ ‫هاوکێشەی خۆمان لێتێکچووەو‬ ‫نازانین لەکوێوە دەست بەکارەکان‬ ‫ب��ک��ەی‪ ،‬خۆشەویستی ژینگەش‬ ‫ل��ەوەوە دەستپێدەکات کە بتوانین‬ ‫رەگەزەکانی ژیان کە بریتین لە (ئاوو‬ ‫هەواو خۆراک (خاک) بپارێزین‌و‬ ‫ل��ەچ��وارچ��ێ��وەی ک��ارن��ام��ەی��ەک��ی‬ ‫گرنگ‌و بەلەبەرچاوگرتن یاساکانی‬ ‫پاراستنی ژینگە هەنگاوی جدی‬ ‫ب��ۆ ب��ه��اوی��ژرێ��ت‪ ،‬چ��ون��ک��ە ئایا‬ ‫ئەگەر ژینگەکەمان رووب��ەرووی‬ ‫کارەساتێکی چ���اوەروان نەکراو‬ ‫هات چ هێزێک دەتوانێت بەری‬ ‫بگرێت‌ویان چ شتێک لەتوانای‬ ‫م��رۆڤ��ای��ەت��ی دای���ە ک��ە هەنگاوی‬ ‫بۆبهاوێژێت‪ ،‬بۆیە پێویستە هەموو‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��گ��ەی م��رۆڤ��ای��ەت��ی ب��ەر‬ ‫ل��ەروودان��ی کارەساتە چ��اوەروان‬ ‫نەکراوەکە پەیمانی خۆیان نوێ‬ ‫بکەنەوە لەگەڵ سروشتی زەوی‪،‬‬ ‫جارێکیتر ژینگە خۆشەویست‬ ‫بکەنەوە ل��ەالی��ەن هاواڵتیانەوە‪،‬‬ ‫چ���ون���ک���ە م������رۆڤ ل��ەق��ۆن��اغ��ە‬ ‫سەرەتاییەکاندا زۆربەی الیەنەکانی‬ ‫ژینگەی سروشتی بەپیرۆز دادەنا‬ ‫ئ��ەم��ە س��ەرب��اری دواک��ەوت��ووی��ی‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ئ��ەو س��ەرەدەم��ە‪.‬ب��ەاڵم‬ ‫بەداخەوە ئەمرۆ جیهان لەبەر دەم‬ ‫شەپۆلێکی پێشکەوتنی گەورەدایە‬ ‫ب���ەس���وود وەرگ���رت���ن ل���ەوی���ران‬ ‫بوونی ژینگەکەی کەچی هەموو‬ ‫هەوڵەکانی دژ بە سروشتەکەی‬ ‫خۆیەتی‪.‬‬ ‫سەردار عبدالرحمن ابراهیم‬ ‫بەکالیۆریۆس لەزانستی جوگرافی‬


‫گەردوون‬

‫‪41‬‬

‫دۆزينەوەی هەسارەیەکی ئاوی‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەن��اس��ەک��ان ب��وون��ی‬ ‫پۆلێکی ن��وێ لەهەسارەکانیان‬ ‫پشتڕاستکردوەتەوە‪ ،‬کە گۆێکی‬ ‫ئاویین بەکەشێکی هەڵماویی‬ ‫چ����ڕەوە‪ ،‬ه��ەس��ارەی دەرەوەی‬ ‫کۆمەڵەی خۆری (‪،)GJ1214b‬‬ ‫ه��ەس��اری��ەک��ە ک��ە پیتە (‪)b‬ک��ەی‬ ‫ب��ەوات��ای ب����ەرزەزەوی (‪Super‬‬ ‫‪ )earth‬دێت‌‪ -‬لەزەوی گەورەترە‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەزەب��ەاڵح��ە گازییەکانی‬ ‫وەک موشتەری بچووکترە‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی بینینەکانی‬ ‫ئێستا‬ ‫تلسکۆپی فەزایی هابڵ بەشێکی‬ ‫گ����ەورە ل���ەم ه��ەس��ارەی��ە ئ���اوە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا پلەی گرمی ب��ەرزی‬ ‫هەسارەکە ئەگەری بوونی مادەی‬ ‫سەیرو نائاسایی لەهەسارەکەدا‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫زاک����وری ب��رت��ا ل��ەن��اوەن��دی‬ ‫فیزیایی ئەستێرەیی سمیتسونین‬ ‫لەزانکۆی هارڤارد لەم ب��ارەوە‬ ‫دەڵ��ێ��ت؛ (‪ )GJ1214b‬وەک‬

‫هیچکام لەو هەسارانە نییە کە تا‬ ‫ئێستا ناسیومانن‪.‬‬ ‫ئ���ەم ه���ەس���ارەی���ە ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا ل��ەالی��ەن تەلسکۆپە‬ ‫زەوی��ن��ی��ی��ەک��ان��ەوە دۆزرای������ەوە‪،‬‬ ‫تیرەکەیی بەنزیکەیی (‪)٢.٧‬‬ ‫ب���ەرام���ب���ەری زەوی����ی����ە‪ ،‬ب���ەاڵم‬ ‫کێشەکەی (‪ )٧‬بەرامبەری زەوییە‪،‬‬ ‫ئەم هەسارەیە لەمەودایەکی کەم‪،‬‬ ‫نزیکەی (‪ )٢‬میلیۆن کیلۆمیتر‪ ،‬لە‬ ‫ئەستێرە ناوەندییەکەی –لەجۆری‬ ‫گ��رگ��ن��ی س��وور‪-‬دەس��ووڕێ��ت��ەوە‬ ‫بۆیە پلەی گەرمییەکەی لەوانەیە‬ ‫(‪ )٢٠٠‬پلەی سانتیگراد بێت‪.‬‬ ‫ئەستێرە ن��اس��ەک��ان لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠١٠‬دا پێوانەکانیان لەسەر‬ ‫ئەتۆمسفێرەکەی ب�ڵاوک��ردەوە‪،‬‬ ‫ئ���ەو دات��ای��ان��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدا کە‬ ‫ک��ەش��ی ه��ەس��ارەک��ە ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ل��ەئ��او دروس��ت��ب��ووب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ئەگەرێکیتریش هەیە لەوانەیە‬ ‫ه��ەس��ارەک��ە ب��ەت��ۆز داپۆشرابێت‬

‫وەکو ئ��ەوەی کە تایتان‪ ،‬مانگی‬ ‫هەساری زۆحەلی داپۆشیوە‪.‬‬ ‫سەهۆڵی گەرم‬ ‫ب����رت����اوو ه���اوک���ارەک���ان���ی‬ ‫ل��ەک��ام��ێ��رای گ��ۆش��ەک��راوەی��ی‬ ‫هابڵ بۆلێکۆڵینەوە لەسەر ئەم‬ ‫ه��ەس��ارەی��ە کاتێک لەبەرامبەر‬ ‫ئ��ەس��ت��ێ��رەک��ەوە ت��ێ��پ��ەڕ دەب��ێ��ت‬ ‫کەڵکیان وەرگ���رت���ووە‪ ،‬لەکاتی‬ ‫ئ��ەم ت��ێ��پ��ەڕب��وون��ان��ەدا رون��اک��ی‬ ‫ئەستێرەکە لەکەشی هەسارەکەوە‬ ‫ت��ێ��پ��ەردەب��ێ�ت‌و ب��ەڵ��گ��ەی گرنگ‬ ‫دەرب��ارەی پێکهاتەی گازەکان‌وە‬ ‫دەخاتە بەردەست‪.‬‬ ‫توێژەران دەڵێن ئەنجامەکان‬ ‫زۆرت���ر ل��ەگ��ەڵ کشێکی چ��ڕی‬ ‫ه��ەڵ��م��اوی دەگونجێت تاوەکو‬ ‫لەگەڵ کەشێکی تۆزاویی‪.‬‬ ‫ح��ەس��ێ��ب��ک��ردن��ەک��ان ل��ەس��ەر‬ ‫چ���ڕی ه���ەس���ارەک���ە ه���ەروەه���ا‬ ‫باسی ئەوەدەکات کە هەسارەی‬ ‫(‪ )GJ1214b‬زی��ات��ر ل���ەزەوی‬

‫ئاوی تێدایە‪ ،‬ئەمە واتایی ئەوە‬ ‫دەگەێنێت پێکهاتەی ناوەوەیی ئەم‬ ‫گۆیە زۆر جیاوازترە لەزەوی‪.‬‬ ‫دکتۆر برتا دەڵ��ێ��ت؛ پلەی‬ ‫گەرمی بەرزو پەستانەکان دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستبوونی هەندێک‬ ‫مادەی نائاسایی وەک " سەهۆڵی‬ ‫گەرم" یان " ئاوی بەرزە شلە"‪،‬‬ ‫ئەم مادانە لەگەل مادەکانی نێو‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی رۆژان��ەم��ان��ەدا زۆر‬ ‫جیاوازو سەیرە‪.‬‬ ‫مەودای دووری ئەم هەسارەیە‬ ‫لەزەوییەوە زۆر کەمە‪ ،‬هەر بۆیە‬ ‫نموونەیەکی باشە بۆلێکۆڵینەوەی‬ ‫زیاتر بە بەکارهێنانی تلسکۆپی‬ ‫جیمز وێ��ب‪ ،‬کە بڕیارە تاوەکو‬ ‫کۆتایی ساڵی (‪ )٢٠١٩‬بۆ فەزا‬ ‫بنێردرێت‪.‬‬ ‫وردەکاری ئەم لێکۆڵینەوەیە‬ ‫ل��ە گ��ۆڤ��اری زان��س��ت��ی فیزیایی‬ ‫ئەستێرەناسییدا لەمانگی (‪)٣‬ی‬ ‫(‪)٢٠١٢‬دا باڵو دەبێتەوە‪.‬‬


‫‪42‬‬

‫شارستانییەت‬

‫دروستکردنی شارێکی سەڕسوورهێنەر‬ ‫لەساردترین شوێنی زەوی‬ ‫روسیا دەیەوێت جەمسەری باکور داگیربکات‬


‫شارستانییەت‬

‫روس��ی��ا دەی��ەوێ��ت ب��ۆئ��ەوی‬ ‫س���ەرک���ەوت���ن ل����ەو پێشبڕکێ‬ ‫قورسەدا بەدەستبهێنێت کە بۆ‬ ‫دەس��ت��ب��ەس��ەراگ��رت��ن��ی س��ەرچ��اوە‬ ‫کانزاییەکانی جەمسەری باکور‬ ‫لەئارادایە ‪ ،‬لەمەودای (‪)١٦٠٩‬‬ ‫کیلۆمیتەری جەمسەری باکوردا‬ ‫شارێک دروستبکات‪.‬‬ ‫حکومەتی روسیا بۆئەوەی‬ ‫دەستبگرێت بەسەر سەرچاوە‬ ‫نەوتی و گازییەکانی ژێر توێکڵە‬ ‫سەهۆڵەکانی جەمسەری باکور ‪،‬‬ ‫دەیەوێت شارێکی سەرومودێرن‬ ‫لەدورگەیەکی سەهۆڵ بەستوی‬ ‫ق��واڵی��ی ک��ی��ش��وری جەمسەری‬ ‫باکور دروستبکات‪.‬‬ ‫ئەم ش��ارە بەپێی کەسایەتی‬ ‫ورچێکی جەمسەری کارتۆنی‬ ‫خۆشەویست ل��ەالی روسەکان‬ ‫بەناوی (ئومکا)ناونراوە‪ .‬ئەم‬ ‫ش��ارە دەتوانێت (‪)٥٠٠٠‬ک��ەس‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووی ه��ەب��ێ��ت‪ .‬هەموو‬ ‫ئەو خەلکە بۆئەوەی لەبەرامبەر‬ ‫سەرمای( ‪)٣٠‬پلەی ژێر سفری‬

‫جەمسەری باکور‪ ،‬پارێزگارییان‬ ‫لێبکرێت لەژێر یەک سەرمیچدا‬ ‫پێکەوە دەژیین ‪.‬‬ ‫(ڤالری ژویسکی) تەالرساز‪،‬‬ ‫کە نەخشەی سەرەتایی شارەکەی‬ ‫ئ���ام���ادەک���ردووە و ب��ڕی��ارە بۆ(‬ ‫ڤ�لادم��ی��ر پ��وت��ی��ن)ی بنێرێت‪،‬‬ ‫دەڵ��ێ��ت‪ « :‬ئ��ەم ش���ارە وەک��و‬ ‫بنکەی باکوری روسەکان گرنگی‬ ‫س��ت��رات��ی��ژی ب��ۆروس��ی��ا ه��ەی��ە»‪.‬‬ ‫روس��ی��ا ب��ۆ ئ���ەوەی دەستبەسەر‬ ‫کانزاکانی جەمسەری باکوردا‬ ‫بگرێت‪ ،‬بڕیارە کۆمەڵیک سەرباز‪،‬‬ ‫پ��اس��ەوان��ی س��ن��ور و پ��ی��اوان��ی‬ ‫ئاسایش ولەگەڵ ژمارەیەک زاناو‬ ‫توێژەر لەم شارەدا دابنێت‪.‬‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان��ی ئ���ەم ش���ارە‬ ‫ژیانێکی زۆر راق��ی و بەرزیان‬ ‫دەبێت و پلەی گەرمای شارەکە‬ ‫بەبەکارهێنانی جۆرەکانی ئامێر‬ ‫ب��ەردەوام سازگار و هاوسەنگ‬ ‫رادەگ��ی��ری��ەت‪ .‬ب��ڕی��ارە تاقیگەو‬ ‫خانوو پارک و هۆتێل و کلیسە‬ ‫ل���ەم ش�����ارەدا دروس��ت��ب��ک��رێ��ت‬

‫‪ .‬ه���ەروەه���ا ‪ ،‬خ��وێ��ن��دن��گ��ا و‬ ‫باخچەی س��اوای��ان وباخچەی‬ ‫ئ������اژەاڵن و ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ە و‬ ‫کۆمەڵگای وەرزشی لەم شارەدا‬ ‫دروستدەکرێت‪.‬‬ ‫ئامانج لەراقی دروستکردنی‬ ‫شارەکە ئەوەیە دانیشتوانی کە‬ ‫لەشوێنێکی زۆر ساردو نەگونجاو‬ ‫ل��ەب��اری ک��ەش��وه��ەواوە دەژیین‬ ‫ه��ەس��ت ب��ەت��رس و ن��اخ��ۆش��ی‬ ‫نەکەن‪ .‬ش��اری سەرسوڕهێنەر‬ ‫دەک��ەوێ��ت��ە دورگ����ەی (کتلنی)‬ ‫و نزییکەی (‪)٦‬میلیارد دۆالر‬ ‫بۆدروستکردنی خەرج دەکرێت‪.‬‬ ‫بوونی ب��ای تووند وس��ارد لەم‬ ‫ناوچەیەدا ئەو شوێنەی کردووە‬ ‫ب��ەی��ەک��ێ��ک ل��ەن��ەگ��ون��ج��اوت��ری��ن‬ ‫شوێنەکانی جیهان ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫مرۆڤ تێیدا بژێت‪.‬‬ ‫س��ت��رک��ت��ۆرەی ئ����ەم ش���ارە‬ ‫بەپێی سترکتۆرەی وێستگەی‬ ‫فەزایی نێودەوڵەتی دیزایینکراوە‬ ‫‪ ،‬هەڵبەت بەوجیاوازییەوە کە‬ ‫ئ��ەم زۆر گ��ەورەت��رە‪ .‬بەوتەی‬

‫‪37‬‬

‫دیزاینەری شارەکە (ئومکا)تاقانە‬ ‫شاری سەر روی زەوی دەبێت‬ ‫ک��ە ئ��اووه��ەواک��ەی دەس��ت��ک��ردە‬ ‫‪،‬کە نە تەنها لەجیهانی ئەمڕۆدا‬ ‫ت��ەاڵرس��ازی��ێ��ک��ی ن��وێ��ی��ە بەلکو‬ ‫لەشێوەی ژیانی مرۆڤایەتیشدا‬ ‫دی���اردەی���ەک���ی ن���وێ دەب��ێ��ت و‬ ‫ل��ەت��ەک��ن��ەل��ۆج��ی��ا ف��ەزای��ی��ەک��ان‬ ‫ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی س����وود‬ ‫وەردەگیریەت‪.‬‬ ‫وزەی ئەم شارە بەیارمەتی‬ ‫چەندیین وێستگەیەکی ناوکی‬ ‫گ������ەڕۆک داب���ی���ن���دەک���رێ���ت و‬ ‫س��ەرچ��اوەی خواردمەنیەکەشی‬ ‫بریتی دەبێت لەپەروەردەکردنی‬ ‫باڵندەو‪ ،‬ژوری س��ەوز‪ ،‬ماسی‬ ‫و کارگەی ئارد و نانەواخانە‪.‬‬ ‫هەموو پاشماوەو زبڵەکان لە دو‬ ‫کارگەدا دەکرێن بەخۆڵەمێش ‪.‬‬ ‫خاڵی سەرنجراکێشی دیزاینی‬ ‫ئەم شارە ئەوەیە‪ ،‬دەکرێت لەسەر‬ ‫هەر روبەرێک تەنانەت لەسەر‬ ‫روبەری( مانگ ) بینابکرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Daily mail :‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.