zanisti nwe 13 by Lvin

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫‪N e w‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)13‬شوباتی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫ژنی جوان بیرکردنەوەی‬ ‫پیاو الوازدەکات‬ ‫چۆن ڤایرۆسی ویندۆز دروستدەکرێت؟‬ ‫تایبەتمەندی هاوبەشی دیکتاتۆرەکان‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی گرنگ‬ ‫لەسەر ئەنفلۆنزای باڵندە وەستێنرا‬

‫بۆچی ئەم زستانە هێندە‬ ‫گۆڕاوە؟‬

‫ئۆتۆمبێلی تێسال‬ ‫چیدەکات؟‬

‫رووداوە زانستییە‬ ‫گرنگەکانی‬ ‫ساڵی ‪2011‬‬ ‫ئینتەرنێت وەک‬ ‫مادە سڕکەرەکان‬ ‫مەترسیدارە‬

‫چارەسەرێکی سەرسوڕهێنەر بۆ هەڵوەرینی قژ‬

‫زانست بۆ گشت‬

‫ی زمان‬ ‫زانست‬

‫هه‌موو ژماره‌یه‌ک‬ ‫دکتۆر ڕێبوار فەتاح‬ ‫ده‌ینوسێت‬

‫نۆرمەندەکان‬ ‫ی‬ ‫ریگەری زمانی فەڕەنس زیك‪ ،‬کە بۆ‬ ‫ریك وەك فی‬ ‫ئەمڕۆش کا‬ ‫یگ‬ ‫تا‬ ‫» بەکاردێ‪،‬‬ ‫زمان تری زمان‪ .‬گلیزی زەقە‪ .‬زۆر وشە ی ئێچ ‪PH‬‬ ‫ستێکدا‪ ،‬کە‬ ‫ف ‪« ،»F‬پ‬ ‫ەر زمانی ئین‬ ‫پەنجەمۆری‬ ‫ر چەند زانی‬ ‫کانی لەس‬ ‫ی پیتی «ئێ‬ ‫انە‬ ‫کراوە بەسە‬ ‫«ف» لەبر‬ ‫ی دی‪ .‬بڕە‬ ‫ئینگلیزیەوە‪ .‬ئەم وش ربەی گەالنی‬ ‫رۆڤ دابەش‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ە‬ ‫گ‬ ‫ن هەر یەکی‬ ‫انست دەن‬ ‫چەوانەی زۆ‬ ‫هاتونەتە ناو‬ ‫ینی م‬ ‫یا‬ ‫ز‬ ‫ێ‬ ‫ن‪،‬‬ ‫زەکان بە پێ‬ ‫ب‬ ‫ن سروشتی‪،‬‬ ‫وە‬ ‫ی‬ ‫یا‬ ‫لێ‬ ‫د‬ ‫ە‬ ‫ر‬ ‫ک‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ری‬ ‫زان جا زمانی ک‬ ‫ن؛ دەرچ �و‬ ‫لە گ‬ ‫زیدا‪ .‬ئینگلی‬ ‫ۆمەاڵیەتی یا‬ ‫د‬ ‫یەکیەکیانە‪،‬‬ ‫ەن‬ ‫ب‬ ‫لی‬ ‫ک‬ ‫ینگ‬ ‫ڕێپێدراوەوە‬ ‫ستینیەکان و‬ ‫ی‬ ‫بە ڕێسای‬ ‫تر بێ‪ ،‬گریکن لە ئ کە گوزارشن لە بارێک زەی» فەلە‬ ‫زانست‬ ‫ئینتفا‬ ‫کان‪،‬‬ ‫ك‬ ‫ون‪ .‬ئەوەی‬ ‫ەکانی تر بۆ مرۆ بەکەڵ م ئەوان ترەوە وشە وەریناگێڕن‪ .‬وشەی « یان وەرگیرا‬ ‫‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ست‬ ‫دی وەکخۆ‬ ‫دەشێو‬ ‫اڵ‬ ‫ەم وشانەیە‬ ‫ە‬ ‫ان‬ ‫؛‬ ‫ب‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫ەبێ‪،‬‬ ‫ت‬ ‫وەردەگ �ر‬ ‫ور‬ ‫واندنەوەی ئ‬ ‫ڕەنگە زمان لە گش ستی بە زانستەکانی تر ن ی دەربارەی‬ ‫ی «پێشمەرگە»ی ک قاڵبدان و ت‬ ‫خواستنەوە‬ ‫انێ زانیار‬ ‫گە پێوی‬ ‫شە‬ ‫لیزەکان‪ ،‬لە‬ ‫ەنیا بە وشە‬ ‫لەوەدا کە زمان ڕەن انە‪ .‬زانایەك پێویستە بز رباری ئەمەش لە و ە الی ئینگ‬ ‫گەریەکان ت‬ ‫وترێ «تێی‬ ‫ستیان بە زم‬ ‫ە‬ ‫کە گرنگ‬ ‫ەکەدا‪ .‬کاری‬ ‫ەتوانرێ بگ‬ ‫ن پێوی‬ ‫دروستی دابڕێژێ‪ .‬س ر کەسێكیش‬ ‫بۆتەی زمان‬ ‫دو جۆر د‬ ‫فەڕەنسی‪.‬‬ ‫و‬ ‫ە زمانە‪ .‬هە‬ ‫ەرە لەنێو‬ ‫گشتیا ی بە جوانی‬ ‫ینگلیزیدا بە‬ ‫ئەوی دیان‬ ‫ب‬ ‫ون‬ ‫ن‬ ‫زانستەکە‬ ‫ما‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫زیە؛‬ ‫ست‬ ‫سین لقێکە لە‬ ‫لە‬ ‫انی عەرەبی‪،‬‬ ‫ئەمڕۆدا‪ ،‬هەمومان پێوی نوسەرە‪ .‬نو‬ ‫نەوەستاوە‪ .‬کیان بناغەکەی ئینگلی کاریگەری زم‬ ‫ی‬ ‫کیە‬ ‫ئەوە نیە کە‬ ‫ەن��دی کورد‬ ‫‪.‬‬ ‫جیهان زانی‪ ،‬مانای‬ ‫زانستی ناگەم»‪ :‬یە شدا‪ ،‬تەریب بەمە هەیە ڕۆشدا‪ ،‬ڕەو‬ ‫زمانێکی‬ ‫زمانی کوردی‬ ‫ژگ��اری ئەم‬ ‫اڵم زمان لە‬ ‫کوردیەوە‪.‬‬ ‫کمە نەبێ‪ ،‬بە‬ ‫ڕۆ‬ ‫فیزیك لە‬ ‫انی‬ ‫کان‪.‬‬ ‫تۆ‬ ‫اتماتیك یان‬ ‫رکی و فارسی و‪ ،‬لە پایان هێناوەتە ناو زم رەختەکەمان‬ ‫جوانە چەند ڕەنگە وەك ئەوان نیش وەك م‬ ‫پێکەوە تو‬ ‫کانی ئەورو‬ ‫ك تەمەنی د‬ ‫ما‬ ‫هەر‬ ‫ە‬ ‫ز‬ ‫ان‬ ‫تێ‬ ‫ك‬ ‫م‬ ‫خ‬ ‫ورمان بون‪،‬‬ ‫ك یان فیزیکەوە نزیكە‪ .‬تەنیا بە چەند ڕێسایە ەخش کاریگەری ز ناو بڕگەی قەدی درە ی کە لە دە‬ ‫اب‬ ‫ە‬ ‫شارستیانیان‬ ‫ن ئەلقەکانی‬ ‫دی زمان مان‬ ‫تی‬ ‫ە‬ ‫وردیدا‪ ،‬ئەو‬ ‫ئەو گەل و‬ ‫ماتما ڕێكی بنەچەیی هەیە ک ەیوەندیانە چی‬ ‫ەک‬ ‫و ‪ ٢‬لەبەرچاو چۆ ێ‪ ،‬کاریگەری‬ ‫پ‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫چەند‬ ‫گێڕێنەوە‪ .‬بۆ نمونە‪ ،‬ل رەبین‪ ،‬چونکە‬ ‫ە‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫دەر‬ ‫ژمارەی ‪١‬‬ ‫رەیە پێدەڵ‬ ‫دە‬ ‫رکین یان عە‬ ‫ەیوەندی دەبەستن و لە اتماتیکدا دو‬ ‫ئەم دو ژما‬ ‫ژو و تەمەنی زمانەکان مڕانیەوە‪ ،‬تو‬ ‫پ‬ ‫ەر لە م‬ ‫کە‬ ‫ەندن بە حوک‬ ‫ربکەم‪ ،‬مێ‬ ‫نابێ‪ .‬بۆ نمونە گ ێیەكی ڕێپێداراو هەن‪ ،‬ە‪ ،‬لێکیان دە‬ ‫انەی کە پەیو‬ ‫گلیزی نیە‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫ڕ‬ ‫تا‬ ‫و‬ ‫وە بۆ وش‬ ‫وردس‬ ‫کۆیان بکەمە‬ ‫تەنیا چەند‬ ‫ئین‬ ‫رێ��ت�ە‬ ‫انم‬ ‫م؛‬ ‫م گەالنە حوکمڕانی ک وە دورودرێژەی زمانی شیدا فەرمیە‪.‬‬ ‫بگر بلکێنم؛ بۆ نمونە‪ ،‬دەتو دەوام ڕێی نوێ دەدۆز ەبێ بۆ ئە‬ ‫دی ئەو مێژ‬ ‫ە هەرێمێکی‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫وە‬ ‫ەر‬ ‫عیراقە و ل‬ ‫زمانی کو‬ ‫سای خۆیان‬ ‫ستی زمانەکە‬ ‫ە‬ ‫رمی‬ ‫پێک ن ب�دەم‪ ،‬تد‪ .‬ڕاستە ب � ئەمانیش ڕێ‬ ‫رو‬ ‫بکەن‪ .‬زۆر‬ ‫؛‬ ‫یا‬ ‫ڕە‬ ‫ک‬ ‫ەڵبەت ئێستا زمانی فە ك لە بەرانبەر جوانی و د وەری کورد‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫لەی‬ ‫و‬ ‫ل‬ ‫د‬ ‫شخۆیان پێشێ‬ ‫ەر یان ئاخا‬ ‫خۆمان ه‬ ‫ی هەمو الیە‬ ‫پێکەوەلکانی دیکەی ئەم سراوەکانی پێ‬ ‫ڕەنگە نوس‬ ‫ە‬ ‫س‬ ‫ک‬ ‫انی کوردی‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫رپ‬ ‫بەمەش بە‬ ‫ەگەڵ ئەوەش‬ ‫وانن ڕێسا نا‬ ‫‪ .‬خۆ‬ ‫زم‬ ‫مەی مرۆ‪ ،‬ل‬ ‫وسان و‪ ،‬نات‬ ‫اتر دەکات‪ ،‬نەك کەمتر ‪ :‬یەکەمیان ئەوەیە کە ‪ .‬بۆ نمونە‪،‬‬ ‫ئێ‬ ‫دان‬ ‫تا‬ ‫هەن کە هێش‬ ‫‪.‬‬ ‫وە‬ ‫ن دۆزیونەتە‬ ‫ڕێسا‪ .‬زی‬ ‫ساکانی بزانین‬ ‫کێشە ببێتەوە‬ ‫ڕێسای زمان‬ ‫انزانین‪ ،‬نەما‬ ‫کرد‪ ،‬بڕ و‬ ‫هەمومان ڕێ‬ ‫وب�ەڕوی دو‬ ‫سرێ‪ ،‬نەرمی‬ ‫زمانین و زم‬ ‫ۆکەم دیاری‬ ‫ایەی‬ ‫ستە و ڕ‬ ‫ەنو‬ ‫داهێنەری‬ ‫و بیر‬ ‫ڕ‬ ‫ۆی تۆکمە نیە بەو مان دا تەنیا بە یەکجۆر د گرفتی دوەم‬ ‫دەستپێکە کورتەدا‪ ،‬د پیت‪ ،‬وشە‪ ،‬خاڵبەندی‪ ،‬ن ڕێ خ‬ ‫» لەئینگلیزی‬ ‫تۆکمە نیە‪.‬‬ ‫لەم‬ ‫زما‬ ‫زیك‬ ‫دەنگ‪ ،‬واژە‪،‬‬ ‫‪ .‬نوسەرێك‬ ‫دە‬ ‫ئەو پەیوەندیانەیە کە ێ پیتی وشەی «فی ‪ .‬زمانی کوردی هێن ری کوردەوە‬ ‫مان دەکرێ‬ ‫بڕی ز‬ ‫دا نانوێنرێ‬ ‫چی ڕێسایە‪،‬‬ ‫بۆ نمونە س‬ ‫ەر و ئاخاوە‬ ‫ش بنوسرێ؛‬ ‫تێدای‬ ‫هەر‬ ‫نوس‬ ‫رێن‪.‬‬ ‫»ی‬ ‫ئەوانی تر بێ‪ .‬انابەخشانە پێکەو بلکێن ۆ وشەی «تەڕ» یان ەیوەستە بە کەمتەرخەمی دەکرێ وەك «هەسپ »‪ .‬پێویستە‬ ‫دوێ‬ ‫کۆبکرێنەوە ب‬ ‫پ»‬ ‫ئەم بڕانە م‬ ‫نابن‪ ،‬لە پ‬ ‫دات‬ ‫انە‬ ‫س‬ ‫ویستە بزانێ کە «ئەس سپ» نادوێ‪« ،‬مرۆ دە بۆ نێرینە و‬ ‫دە ە‪ ،‬ڕ»‪ ،‬دەکرێ مانابەخش ‪ .‬ڕێساکان‪ ،‬لێرەدا قەتی م دەبن پێ‬ ‫ی «دکتۆر»‬ ‫زانێ کە «ئە‬ ‫وا‬ ‫»‬ ‫ە‬ ‫ت‪،‬‬ ‫ە‬ ‫د‬ ‫ەبی بۆ مێینە‬ ‫ت‬ ‫اڵم ناکرێ ن‬ ‫باشور بزانێ کە وش ۆرة»ی عەر‬ ‫« »؛ کۆنابنەوە بۆ «ەڕ چەند ڕستەیەك هەر بەر انەوانی بە‬ ‫ی‬ ‫کت‬ ‫ت‬ ‫م‬ ‫رد‬ ‫ی زانستی ز‬ ‫ن‬ ‫د‬ ‫ی دایەلێکتی‬ ‫«ڕە کانی چەند وشەیەك یا ن چوارچێوە‬ ‫نوسەری کو ‪ .‬کەچی زۆر کەس « ری ڕیساکان‬ ‫شیکاریەدا‪ ،‬م‬ ‫ی مەترسیدا‬ ‫ش بەکاردێ‬ ‫ەل‬ ‫پێشێلکردنێک‬ ‫ە‬ ‫پێکەو ەر بون‪ .‬لەم‬ ‫مانیش‪ ،‬هەروەك مێین ێنێ‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫گ‬ ‫ری‬ ‫لە کا‬ ‫هەڵداوە کە‬ ‫ز‬ ‫وە بەکارد‬ ‫مە دەرەوە‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ۆچونەی من‪ ،‬بڕەکانی دەکرێ پێکە‬ ‫ی خواروە‪.‬‬ ‫چ‬ ‫دە‬ ‫ە زمانی کوردیدا سەر کەدا هەبێ‪.‬‬ ‫باو‬ ‫ب‬ ‫‪ .‬کرمانج‬ ‫چەند ڕێیەك‬ ‫ق ل‬ ‫مانە‬ ‫نا «ڕێسا»‬ ‫کەواتە‪ ،‬بەپێی ئەم ك‪ ،‬تەنیا بە‬ ‫هەندێك گرفتی زە ن لەسەر پێکهاتەی ز دنی ڕێزمان‪،‬‬ ‫زی‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫فی‬ ‫نا‬ ‫اتماتیك یان‬ ‫ش بن‪ .‬من‬ ‫ڤیا‬ ‫کر‬ ‫ئاخاوەر یان‬ ‫ئەوانی م‬ ‫وەی مانابەخ‬ ‫ەنگە کاریگەری نەگەتی وشە خواستن‪ ،‬پێشێل خاوەر تەنیا‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ە‬ ‫؛‬ ‫ۆئ‬ ‫ێ‬ ‫سەر یان ئا‬ ‫ڕ‬ ‫ب‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ێن‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫نا‬ ‫نا‬ ‫رێ‬ ‫هێ‬ ‫‪.‬‬ ‫ک‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫کا‬ ‫نا‬ ‫ەت‬ ‫ت‬ ‫ە‬ ‫ما‬ ‫ەی‬ ‫ب‬ ‫‪ .‬کاری نو‬ ‫پەیوەس‬ ‫رەک‬ ‫ن‬ ‫وانیش وشە‬ ‫ی ڕێساکانی‬ ‫ترن‬ ‫ئەم ڕێسایانە هەم زما گەیەنێ‪ ،‬کە ئامانجی کا وبەر و لە‬ ‫جوانی‪ ،‬بەپێ‬ ‫لەدەری‬ ‫داخۆ دەور‬ ‫کەی خۆی ب‬ ‫ڵبەندی و زۆر الیەنی دروستی و‬ ‫ت ڕێساکان‬ ‫کامانە بن؟‬ ‫اتوانێ پەیامە‬ ‫خا‬ ‫ە بە‬ ‫ناکا‬ ‫و ڕێسایانە‬ ‫نوسەر ن‬ ‫سین نیە‪ ،‬بەڵکو نوسین انەکە‪ .‬نوسەر پێویست چۆن شاعیر‬ ‫؟‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ە‬ ‫یا‬ ‫�ەرێ �ز نو‬ ‫چ‬ ‫م‬ ‫ێ‪ ،‬هەروەك‬ ‫داخۆ ئەم بڕە بنە کاریگەرەی چیە لەسەر ��ان دورەوپ‬ ‫ن و پاراستنی جوانی ز جوانی بنوس‬ ‫ن و کێشدار‬ ‫دەوروب��ەری‬ ‫بەجهانیبون‬ ‫سای زما‬ ‫یو‬ ‫جوا‬ ‫ری‬ ‫بەتایبەیش‬ ‫و بڕ و ڕێ‬ ‫انێ بۆئەوەی بە دروست بزانێ بۆئەوەی شیعری ن بەکاردێ؛‬ ‫ئەمانیش ل�ە ک��اری�گ�ە مان دەگۆڕێ‬ ‫لەگەڵ بز‬ ‫کە بزانێ چۆ‬ ‫کێشی شیعر‬ ‫رە‬ ‫ز‬ ‫دی��ا‬ ‫ر‬ ‫وب�ە‬ ‫ویست ناکات‬ ‫ایە‬ ‫سەلیقە هەبێ‬ ‫ون؛ ب �ەردەوام‪ ،‬دەور ەیوەندیەکی ئۆرگانیکد ریگەری پێ‬ ‫ەبێ هێندەی‬ ‫نەوەستا‬ ‫زم��ان لە پ‬ ‫سێ‪ ،‬بەاڵم د‬ ‫ك لەژێر کا‬ ‫اندا‪ ،‬کە هەر‬ ‫هەمو زمانێ‬ ‫بنو‬ ‫ڕەک‬ ‫نوێی پێدەبەخشێ‪ .‬بەجیهانبودا‪،‬‬ ‫شاعیر نیە‪.‬‬ ‫ف دەخوێنمەوە لە ڕوپە ر دەهێنرێن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫مانی دەنا‬ ‫ەکا‬ ‫گرا‬ ‫دوروبەردا‪ .‬لە ئەمڕۆ ی مرۆدایە‪.‬‬ ‫ونەتە ناو ز‬ ‫ڕۆژانە چەندین پەرە چەندین وشەی نابەجێ ب انە گوناهی‬ ‫ە‬ ‫ات‬ ‫گ‬ ‫ه‬ ‫ۆمەڵ‬ ‫درێژی مێژو‬ ‫ێ‪ .‬ئایا ئەم‬ ‫ی‪ ،‬عەرەبی‪،‬‬ ‫گۆڕانکاریەکانی ک دی نوێ بە‬ ‫م باس لەچی دەکەن‪ .‬وست دەبینر‬ ‫د‬ ‫هن‬ ‫ی‪،‬‬ ‫وەن‬ ‫انەکە نازان‬ ‫ریك‪ ،‬فەڕەنس‬ ‫خاڵبەندی در‬ ‫ن لەسەر زم‬ ‫زۆر بڕ و پەی ی التینی‪ ،‬گ‬ ‫ۆ بەدەگمەن‬ ‫یا‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫ۆ‬ ‫زمانەک‬ ‫ز‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫ریگەری کەم‬ ‫وڵەمەند‬ ‫یان زمانوس!‬ ‫ئینگلیزیەوە‪ .‬کوردیش‪ ،‬کا‬ ‫بە وش�ەی نوێ دە انی زمانن‬ ‫ەنانەت‬ ‫ن و بەشەک‬ ‫فارسی‪ ،‬ت ەمانە تەنیا زمانەکەیان ێنوس‪ ،‬ڕێزما‬ ‫ئ‬ ‫ون لەسەر ڕ‬ ‫جێهێشتوە‪ .‬و کاریگەر ب‬ ‫کردوە‪ ،‬بەڵک‬ ‫نە‬

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪N e w‬‬

‫ژماره (‪ ،)13‬شوباتی ‪ 2012‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫بۆچی ئەم زستانە هێندە‬ ‫گۆڕاوە؟‬

‫ئۆتۆمبێلی تێسال‬ ‫چیدەکات؟‬

‫رووداوە زانستییە‬ ‫گرنگەکانی‬ ‫ساڵی ‪2011‬‬ ‫ئینتەرنێت وەک‬ ‫مادە سڕکەرەکان‬ ‫مەترسیدارە‬

‫چارەسەرێکی سەرسوڕهێنەر بۆ هەڵوەرینی قژ‬

‫‪No.13, February 2012‬‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپخانەی چاپیدەکات‬ ‫کۆمپانیای (باڵڤ پەیک) باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪24 6‬‬ ‫‪32 30‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬

‫‪4‬‬

‫تەندروستی‬

‫بەهۆی ترس لەتیرۆریستان؛ توێژینەوەیەک‬ ‫لەسەر ئەنفلۆزای مریشک وەستێنرا‬ ‫ئ��ەو زان��ای��ان��ەی توانیبوویان‬ ‫ج��ۆرێ��ک��ی ن��وێ‌و ک��وش��ەن��دە‪،‬‬ ‫لەئەنفڵۆنزای مریشک دروستبکەن‪،‬‬ ‫ب��ەه��ۆی ن��ی��گ��ەران��ی ل��ەوەی‪ ،‬کە‬ ‫لەوانەیە توێژینەوەکانیان بۆئامانجی‬ ‫ترۆریستی بەکاربهێنرێت لەسەر‬ ‫داوای ک��ارب��ەدەس��ت��ان��ی ئەمریکا‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ەی��ان وەس��ت��ان��د‪ .‬ئەم‬ ‫توێژەرانە داوای��ان ک��ردووە قسەی‬ ‫جدی لەسەر باشییەکان‌و زیانەکانی‬ ‫ئەم جۆرە لەلێکۆڵینەوە بکرێت‪.‬‬ ‫بەرپرسانی ئەمریکایی مانگی‬ ‫راب��ردوو داوای��ان ل��ەت��وێ��ژەران��ی‬ ‫ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ە ک��ردب��وو‪ ،‬پێش‬ ‫باڵوکردنەوەی توێژینەوەکە چەند‬ ‫بەشێکی گرنگی وتارە زانستییەکەیان‬ ‫الب��ب��ەن‪ ،‬چ��ون��ک��ە گ��روپ��ێ��ک‬ ‫لەراوێژکارانی ئاسایشی ئەمریکا‬ ‫ه��ۆش��داری��ان داب��وو‪ ،‬لەوانەیە ئەم‬ ‫توێژینەوانە بۆکردارە تروریستییەکان‬ ‫بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫پسپۆڕانی ئاسایش ل��ەب��واری‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی ب��ای��ۆل��ۆج��ی��ک��دا‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی ئ��ەوەن ک��ەج��ۆرێ��ک��ی‬ ‫گ��ۆڕاوی ڤ��ای��رۆس��ی ئەنفڵۆنزای‬ ‫مریشک ل��ەوان��ەی��ە ببێت بەهۆی‬ ‫باڵوبوونەوەی زۆر کوشندەتر کە‬ ‫تەنانەت لەباڵوبوونەوەی ئەنفڵۆنزای‬

‫ئیسپانیایی سەرەتایی سەدەی بیستەم‬ ‫مەترسیدارترو کوشەندەترە‪.‬‬ ‫لەمەودای نێوان سااڵنی(‪)١٩١٨‬‬ ‫ت��اوەک��و(‪)١٩١٩‬دا ب��ەه��ۆی‬ ‫باڵبوونەوەی ئەنفڵۆنزای ناسراو بە‬ ‫ئەنفڵۆنزای ئیسپانی زیاتر لە(‪)٤٠‬‬ ‫میلیۆن کەس گیانیان لەدەستدا‪.‬‬ ‫ئ��ەو تیمەی ک��ە ل��ەوەزارەت��ی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی ئەمریکا دەرب��ارەی‬ ‫ئاسایشی توێژینەوەکانی بایۆلۆجیکی‬ ‫راوێژ بەحکومەتی ئەمریکا دەدات‪،‬‬ ‫پێشنیاریان ک��ردووە‪ ،‬بەشگەلێکی‬ ‫گ��رن��گ ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوە ن��وێ��ی��ەک��ان‬ ‫دەربارەی ئەم نەخۆشییە باڵونەبێتەوە‪،‬‬ ‫ئەم بابەتە بووە بەهۆی کاردانەوەی‬ ‫تووند لەئاستی نێودەوڵەتییدا‪.‬‬ ‫(ران ف��وش��ی��ر)‪ ،‬ل��ەت��وێ��ژەران��ی‬ ‫ن��اوەن��دی پزیشکی (ئاراسموس)‬ ‫لە(روتردامی هۆڵەند) سەبارەت بەم‬ ‫بابەتە بەگۆڤاری ساینس دەڵێت‪”:‬‬ ‫م��ن ح��ەزم لێبوو ئ��ەم بابەتە بەم‬ ‫ش��ێ��وەی��ە ب��ەم��ی��دی��ای��ی ن��ەک��رای��ەت‪،‬‬ ‫بەاڵم کەئێستا وایلێهاتووە هیچمان‬ ‫پێناکرێت”‪.‬‬ ‫ئەو هەروەها دەڵێت‪ ”:‬ئەم کارە‬ ‫کارێکی باشبووە”‪.‬‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ی(‪)H5N1‬ج��ۆرێ��ک��ە‬ ‫ل��ەڤ��ای��رۆس��ەک��ان��ی ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای‬

‫مریشک کە بۆ مرۆڤ کوشەندەیە‬ ‫ب��ەاڵم ب��ەه��ۆی ئ��ەوەی بەئاسانی‬ ‫لەمرۆڤەوە بۆمرۆڤ ناگوازرێتەوە‬ ‫تائێستا ژم��ارەی ت��ی��اچ��ووان بەم‬ ‫ڤایرۆسە کەمبووە‪ .‬بەاڵم توێژەرانی‬ ‫زانکۆی(ئاراسموس)ی هۆڵەندی‌و‬ ‫زانکۆی (ویسکونسیین –مدیسن)‬ ‫ی ئەمریکایی لەتوێژینەوەیەکی‬ ‫ه��اوب��ەش��دا‪ ،‬ئ��ەم ڤ��ای��رۆس��ەی��ان‬ ‫بەشێوازێک گ��ۆڕی��ی ک��ە ئەگەری‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ەوەی لەنێو جرجەکاندا‬ ‫یەکجار زۆرت��ر ب��ووە(ب��ۆ زانیاری‬ ‫زیاتر ل��ەم��ب��ارەوە سەیری زانستی‬ ‫نوێی ژمارە ‪١٠‬بکە)‪.‬‬ ‫دوو گۆڤاری زانستی لەئێستادا‬ ‫دەی��ان��ەوێ ک��ە دەرئ��ەن��ج��ام��ی ئەم‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوە ب��ەالب��ردن��ی هەندێک‬ ‫لەبەشە هەستیارەکانی باڵوبکەنەوە‌و‬ ‫هاوکات بەرپرسانی ئەم گۆڤارانە‬ ‫خەرییکی وتووێژ لەگەڵ بەرپرسانی‬ ‫ئ��ەم��ری��ک��ان ت��اوەک��و رێ��گ��ەی��ەک‬ ‫ب��دۆزن��ەوە ب��ۆئ��ەوەی زانیارییەکان‬ ‫بکرێت بگەێندرێتە دەستی “زانایانی‬ ‫تایبەت”‪.‬‬ ‫رێ��ک��خ��راوی ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫جیهانی مانگی دیسەمبەری رابردو‬ ‫رایانگەیاند‪،‬‬ ‫لەئاگادارینامەیەکدا‬ ‫سنووردارکردنی دەسترەسی گشتی‬

‫بەتوێژینەوەکان‪ ،‬زیان لەئەندامانی‬ ‫رێکخراوەکە دەدات‪.‬‬ ‫تیمی راوێ��ژک��اری حکومەتی‬ ‫ئەمریکا بۆئاسایشی توێژینەوە‬ ‫بایۆلۆجیکییەکان بریتیە ل��ە(‪)١٨‬‬ ‫پسپۆڕی حکومی‌و (‪)٢٣‬ش��ارەزا‬ ‫لەدەرەوەی حکومەت‪.‬‬ ‫ئ��ەم تیمە ت��ەن��ه��ا دەت��وان��ێ��ت‬ ‫پێشنیاربکات‪ ،‬بەاڵم ناتوانێت پێش‬ ‫بەباڵوکردنەوە بگرێت‪.‬‬ ‫ئەوزانایانەی کە توێژینەوەکانی‬ ‫ئەم دواییەیان دەرب��ارەی جۆرێکی‬ ‫ن��وێ ل��ەڤ��ای��رۆس��ی ئ��ەن��ف��ڵ��ۆن��زای‬ ‫مریشک ئەنجامداوە‪ ،‬لەنامەیەکدا‬ ‫کە رۆژی هەینی باڵویانکردوەتەوە‬ ‫نووسیویانە‪ ،‬پەرەپێدانی زانستی‬ ‫پەیوەندیدار بەجۆری زیانبەخشتری‬ ‫ڤایرۆسی ئەنفڵۆنزا‪ ،‬پێش دەرکەوتنی‬ ‫ل��ەس��روش��ت��دا‪ ،‬ب��ۆ ت��ەن��دروس��ت �ی‌و‬ ‫سەالمەتی گشتی گرنگی تایبەتی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫هەواڵەکان باسی ئ��ەوەدەک��ەن‬ ‫لەدانیشتنی گشتی رێ��ک��خ��راوی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت��ی جیهانی لەمانگی‬ ‫ف��ی��ب��رەوەری��ی��دا ل��ەوان��ەی��ە بابەتی‬ ‫ب�ڵاوک��ردن��ەوەی ئ��ەم توێژینەوانە‬ ‫قسەی زیاتری لەسەر بکرێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری نەیچێرو ساینس‬

‫تەندروستی‬

‫‪5‬‬

‫زیانەکانی ئوتووی قژخاوکردنەوە‬ ‫رۆژانە خانمان لەئاریشگاکاندا‬ ‫ب��ۆخ��اوک��ردن��ەوەی��ی ق��ژی��ان س��وود‬ ‫لەمادەیی(کریاتین) وەردەگ��رن‪،‬‬ ‫بەهۆی بوونی متمانەیەکی زۆریان‬ ‫بەم مادەیە کە باشترین خۆراکە بۆ‬ ‫قژیان‌و دەیپارێزێت لەکارییگەرییە‬ ‫دەرەکییەکان‌و مانەوەی بۆ ماوەی‬ ‫(‪ )٥-٣‬مانگ دەبێت‪.‬‬ ‫ب��ەه��ۆی ب��وون��ی‬ ‫لەپێکهاتەیی‬ ‫مادەیی(فۆرمالین)‬ ‫(کریاتیندا)‪ ،‬دەبێتە ه��ۆی چەند‬ ‫کێشەیەکی مەترسیدار لەسەر قژو‬ ‫تەندروستی خانمان‪.‬‬ ‫کریاتین چییەو زیانەکانی چییە؟‬ ‫دکتۆرە نەبیلە ئیبراهیم ئەندامی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ەی ه��اوردەک��ردن��ی گیایی‬ ‫سروشتی‌و راوێژکاری بەکارهێنانی‬ ‫رووەک��ە جوانکارییەکانە لەمیسر‪،‬‬ ‫باسلەوەدەکات کریاتیین برییتییە‬ ‫لەمادەیەکی سروشتی گرنگ کە‬ ‫ل��ەرێ��گ��ەی��ی ب��ای��ۆل��ۆج��ی��ی��ەوە لەش‬ ‫دروس��ت��ی��دەک��ات‌و ناتوانرێت ئەم‬ ‫مادەیە لەئامادەکراوێکی دەرەکییەوە‬ ‫وەربگیرێت‌و بدریت لەقژ‪ ،‬هەروەها‬ ‫دەڵێت مادەیی (کریاتیین) کە بۆ‬ ‫خاوکردنەوەیی قژ بەکاردێت بەهیچ‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک نابێتە خۆراکپێدانی‬ ‫بەڵکو دەبێتە هۆی تیکدانی قژ بۆ‬ ‫ماوەیەکی دوورو درێژتر‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ��ی روون��ک��ردن��ەوەی��ەک‬ ‫لەگۆڤاری ئالەر مەگەزیین (‪Allur‬‬ ‫‪)Magazine‬ی ئەمریکی‪ ،‬تازەترین‬ ‫لێکۆڵینەوەکان ئاگاداری خانمان‬ ‫دەک��ات م��ادەی��ی (ف��ۆرم��ال��ی��ن) کە‬ ‫دەکرێتە نێو کریاتین‪ ،‬لەهەندێک‬ ‫ج��ۆری��دا ب��ەرێ��ژەی��ی زی��اد ل��ە(‪)%٢‬‬ ‫بەکاردێت کە (‪ )١٠‬هێندە زیاترە‬ ‫لەرێژەیی ئاسایی‪ ،‬مادەیی فۆرمالیین‬ ‫دەب��ێ��ت��ەه��ۆی ک��ارل��ێ��ک��ردن لەگەڵ‬ ‫پرۆتیینەکان‌و ترشە ئەمینۆکان لەناو‬ ‫ق��ژدا کە دەبێتە ه��ۆی جێهێشتنی‬ ‫ش��وێ��ن��ەواری خ��راپ ل��ەس��ەر قژو‬ ‫سیفەتەکنای دەگ��ۆڕێ��ت‪ ،‬چوونکە‬ ‫دەزان��رێ ک��ە م��ادە کیمیاییەکان‬ ‫بەخێرایی دەچ��ن��ە ن��او روک��ەش��ی‬ ‫دەماغەوەو دەگوازرێنەوە بۆ سوڕی‬ ‫خوێن‪ ،‬ه��ەروەه��ا بەهۆی بوونی‬ ‫م��ادەی��ی (فورمالیدهایید) لەناو‬ ‫پێکهاتەی(کریاتیین)دا کە بەهەمان‬

‫ش��ێ��وە ب��ۆخ��او ک��ردن��ەوەی��ی‬ ‫ق��ژ ب��ەک��اردێ��ت‌و دەب��ێ��ت��ە‬ ‫ه��ۆی ت��ووش��ب��وون‬ ‫بە نە خۆ شییە کا نی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی‬ ‫ل��ووت‌و‬ ‫ک��ۆئ��ەن��دام��ی‬ ‫ه��ەن��اس��ەو‬

‫کارییگەریەکی‬ ‫خ��راپ��ی‬ ‫ه��ەی��ە ل��ەس��ەر‬ ‫کۆرپەلە لەکاتی‬ ‫س��ک��پ��ڕی��ی��دا‪،‬‬ ‫س��ەدەه��ا ت��ۆڕی‬ ‫راگ��ەی��ان��دن لەسەر‬ ‫ت��ۆڕی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫ئینتەرنێت لەبەرازیل‬ ‫وە تاوەکو ئەمریکا ئاماژە‬ ‫ب��ەوە دەک��ەن ئ��ەم ج��ۆرە‬ ‫لەکریاتین کەریژەیەکی بەرچاو‬ ‫لەمادەیی(فورمالید هایدی)تێدایە‪،‬‬ ‫بەکار نەیەت‪ ،‬چونکە قژ تووشی‬ ‫وشکبوونەوە دەک��ات‌و مادەیەکی‬ ‫مەترسییدار وات��ە ژەه��ری��ە‪ .‬وەک‬ ‫ئ��ام��ۆژگ��اری ب��ۆ ئ��ەو خانمانەیی‬ ‫ک��ەج��ارێ��ک ی��ان زی��ات��ر بەکاریان‬ ‫هێناوە بەزووتریین کات هەستن‬ ‫بەچارەسەری قژیان‪ ،‬بەبەکارهێنانی‬ ‫حەمامی زەی��ت بۆماوەی ساڵێک‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ی چ��ڕوپ��ڕ‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بەکارهێنانی شامپۆی زۆرب��اش‌و‬ ‫دوورکەوتنەوە لەبۆیەکردنی قژ بۆ‬ ‫ماوەیی سێ مانگ‌و بەکارهێنانی‬ ‫لەژێر چاودێری پزیشکی پسپۆڕدا‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر کەسانێک ه��ەر حەزیان‬ ‫ل��ێ��ی��ە ک��ری��ات��ی��ی��ن ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��ن‬ ‫باشتروایە جۆری ئەمریکایی‌و‬ ‫ب��ەرازی��ل��ی لەجیاتی ج��ۆری‬ ‫چینی‌و لوبنانی بەکاربهێنن‪،‬‬ ‫چونکە مادەیەکی کەمتری‬ ‫فۆرمالینی تێدایە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ‬ ‫باڵوکردنەوەیی ئەم‬ ‫مادەیە لەنێو قژو‬ ‫ئ��ۆت��وک��ردن��ی‬

‫باشتروایە دەم��ام��ک بەکاربهێنن‪،‬‬ ‫ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری��ک��ردن��ی پێست‬ ‫لەکارلێک لەگەڵ فۆرمالیین‬ ‫ب��ەه��ۆی پ��ل��ەی گ��ەرم��ی‬ ‫ئ��ۆت��ووەک��ەوە‪ .‬پێویستە‬ ‫لەدووری یەک سانتیم‬ ‫ل��ەپ��ێ��س��ت��ی س��ەرەوە‬ ‫ب��ەک��ارب��ه��ێ��ن��رێ��ت بۆ‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ک��ردن‬ ‫ل��ەت��ێ��ک��ش��ک��ان��دن‌و‬ ‫سووتاندنی قژەکە‬ ‫لەرەگەوە‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬تارا غەفور‬

‫‪6‬‬

‫تەندروستی‬

‫شێرپەنجەی مەمک‬

‫خۆپاراستن باشترە لەچارەسەرکردن‬

‫تەندروستی‬ ‫مەمک ئەندامێکی تایبەتە‬ ‫بەهەموو ش��ی��ردەرەک��ان‪ ،‬مەمک‬ ‫وەک رژێنەرێک هەر لەسەرەتای‬ ‫منداڵییەوە هەتا م��ردن تووشی‬ ‫کۆمەڵێک ئاڵوگۆڕی فیزیکی‌و‬ ‫ف��ی��زول��ۆژی��ک��ی دەب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫گۆڕانکارییانە زۆرت��ر لەکاتی‬ ‫س��ووڕی مانگانە‪ ،‬زکپربوون‌و‬ ‫وەستانەوە روودەدەن‪.‬‬ ‫م��ەت��رس��ی نەخۆشییەکانی‬ ‫م��ەم��ک رۆژب��ەرۆژ ب��ەه��ۆی‬ ‫تووشبوون بەشێرپەنجە لەهەموو‬ ‫جیهاندا زی��ات��ر ئاشکرادەبن‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ل��ەه��ەردوو ژن‬ ‫یەکێکیان دەرب��ارەی نەخۆشی‬ ‫مەمک ل��ەگ��ەڵ پزیشکی خۆی‬ ‫راوێ��ژدەک��ات‌و لەهەر چوار ژن‬ ‫یەک کەس کاندیدی (بیوپسی)‬ ‫مەمکە‪ ،‬لەئەمریکادا لەهەر نۆ ژن‬ ‫یەک کەس تووشی شێرپەنجەی‬ ‫مەمک دەبیت‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ راپ��ۆرت��ی (‪The‬‬ ‫‪American Joint committee‬‬

‫‪ )on cancer‬ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی‬ ‫مەمک بەربەاڵوترین نەخۆشی‬ ‫ئ��ەن��دام��ی ژن��ان��ەو دەبێتە هۆی‬ ‫سەرەکی م��ردن لەژنانی تەمەن‬ ‫(‪ )55-50‬س��ااڵن��ەدا‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)1994‬دا لەنێو (‪ )182‬هەزار‬ ‫کەس کە تووشی شێرپەنجەی‬ ‫مەمک هاتبوون‪ ،‬نزیک بە(‪)46‬‬ ‫هەزار حاڵەتی مردن بەهۆی ئەم‬ ‫نەخۆشییەوە بووە‪.‬‬ ‫شێرپەنجەی مەمک (‪)%32‬‬ ‫ژنان تووشدەکات‌و دەبێتە هۆی‬ ‫مردنی (‪ )%19‬ئەو ژنانەی کە‬ ‫تووشی دەبن‪ ،‬لەساڵی (‪)1994‬‬ ‫ن��زی��ک ب��ە (‪ )182‬ه��ەزار‬ ‫تووشبوو بەشێرپەنجەی مەمک‬ ‫لەژناندا دۆزراوەت��ەوە لەنێویاندا‬ ‫(‪ )46‬ه��ەزار ک��ەس ب��ە هۆی‬ ‫شێرپەنجەوە مردوون‪.‬‬ ‫ب��ەپ��ێ راپ��ۆرت��ی ب��ن��ک��ەی‬ ‫لێکۆڵینەوەی شێرپەنجە ناسی‬ ‫ویالیەتی نیۆیورک لەئەمریکا‪،‬‬ ‫رادەی تووشبوون بەشێرپەنجەی‬ ‫ژنان لەسەرەتای سااڵنی(‪)1940‬‬ ‫وە روو لەزیادبووندایەو لەدەیەی‬ ‫(‪)1970‬وە ئەگەری تووشبوون‬ ‫بەشێرپەنجە لەژناندا (‪ )1‬کەس‬ ‫ل��ە(‪ )١٣‬ک��ەس ب��ووە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)1980‬دا رادەی تووشبوون‬ ‫بەشێرپەنجەی مەمک یەک کەس‬

‫لەنێو (‪ )11‬کەس بووە‪.‬لەساڵی‬ ‫(‪ )1992‬یەک ژن لەنێو نۆ ژندا‬ ‫بووە‪ .‬تووشبوون بەشێرپەنجەی‬ ‫مەمک لەنێو ن��ەت��ەوەی جیاواز‬ ‫زۆر ج��ی��اوازی ه��ەی��ەو بەپێی‬ ‫شوێنی نیشتەجێبوون دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫ت��ووش��ب��وون ب��ەم نەخۆشییە‬ ‫لەواڵتانی پیشەسازی پیشکەوتوو‬ ‫زۆرت��رە ب��ەرادەی واڵتانیتر‪.‬‬ ‫شێرپەنجــــەی مەمک لەژنانی‬ ‫سپی پیست زۆرت��رە هەتا لەنێو‬ ‫ژن��ان��ی رەش��پ��ی��س��ت‪ ،‬ئیتۆلۆژی‬ ‫(ه��ۆک��اری) ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫بریتین ل��ەژن��ێ�ک‌و ب��ۆ م��اوەی��ی‪،‬‬ ‫ج��ۆری رجێمی خ��واردەم��ەن��ی‪،‬‬ ‫ق��ەڵ��ەوی‪ ،‬خ��واردن��ی خ��ۆراک��ی‬ ‫چ��ەور‪ ،‬بەکارهێنانی هۆرمۆن‪،‬‬ ‫ش��ی��ردان��ەدان ب��ەک��ۆرپ��ە (ئ��ەو‬ ‫ژن��ان��ەی ش��ی��ری م��ەم��ک دەدەن‬ ‫بەکۆرپەکانیان کەمتر تووشی‬ ‫شێرپەنجە دەبن)‪.‬‬ ‫بەگشتی شێرپەنجەی مەمک‬ ‫ل��ەواڵت��ان��ی تازەپێگەیشتووی‬ ‫جیهانی سێهەم رێژەکەی کەمتر‬ ‫رادەگەیەنرێت‪ ،‬ئەویش رەنگە‬ ‫بەهۆی ناتەواوی لەراگەیاندنی‬ ‫ئامارییەوە بێت‪.‬کەمتریین رێژەی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک لەجیهاندا‬ ‫واڵتی ژاپۆنە‪.‬‬ ‫وەک پێناسەیەکی ک��ورت‬ ‫شێرپەنجە بەگەشەکردنی نارێکی‬ ‫شانەکان لەشی مرۆڤ دەوترێت‪.‬‬ ‫(‪.)un control growth‬‬ ‫دەستنیشانکردنی‬ ‫نەخۆشییەکانی مەمک‪:‬‬ ‫شێرپەنجەی‬ ‫نیشانەکانی‬ ‫مەمک؛ بەرباڵوترین نیشانەی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک دەرکەوتنی‬ ‫گرێ لەمەمکە‪ )%65( .‬گرێی‬ ‫م��ەم��ک ل��ەالی��ان ن��ەخ��ۆش��ەوە‬ ‫ه��ەس��ت��ی��پ��ێ��دەک��رێ��ت‪ .‬ئ��ێ �ش‌و‬ ‫ژان ن��ی��ش��ان��ەی��ەک��ی دیکـــەیە‬ ‫ل��ەش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی م��ەم��ک��دا‬ ‫ب��ەدی��دەک��رێ��ت‪ .‬ن��ی��ش��ان��ەی‬ ‫دی��ک��ەش وەک گ��ەورەب��وون��ی‬ ‫م��ەم��ک‪ ،‬ت��ەرش��وح��ات لەگۆیی‬ ‫مەمک‪ ،‬گ��ۆڕان لەگۆی مەمک‪،‬‬ ‫ب��ری��ن��دارب��وون��ی م��ەم��ک‪ ،‬گ��رێ‬ ‫بەنهەنگەڵ‌و‪...‬‬ ‫ج��ێ��گ��ەی ئ��ام��اژەپ��ێ��ک��ردن��ە‪،‬‬ ‫ه��ەم��وو گ��ۆڕان��ک��ـ��ـ��ـ��ـ��اری��ی��ەک‬ ‫ل��ەم��ەم��ک��ـ��ـ��ـ��دا ن��ی��ش��ـ��ـ��ـ��ـ��ان��ەی‬ ‫شــێرپەنجە نییە‪.‬‬

‫هەندیک لەنەخۆشییەکانی‬ ‫تری مەمک‬ ‫ل��ووی ب��ێ زی��ان وەک‬ ‫زێدەگۆشت‪ ،‬هەوکردن‌و قونێری‬ ‫م��ەم��ک ب��ەه��ۆی م��ی��ک��روب یان‬ ‫ڤایروس‪ ،‬لووی چەوری‪.‬‬ ‫ئەو ژنانەی زۆرترین ئەگەری‬ ‫تووشبوون بەشێرپەنجەی مەمکیان‬ ‫هەیە‬ ‫ئ��ەو ژن��ان��ـ��ـ��ـ��ەی هەرگــیز‬ ‫م��ن��داڵ��ی��ان ن��ەب��ووب��ێ��ـ��ـ��ـ��ت‪،‬‬ ‫ئ��ەو ژن��ان��ـ��ـ��ـ��ەی ش��ی��ر ن��ادەن‬ ‫بەمنـــداڵەکانیان‪ ،‬ئ��ەو ژنانەی‬ ‫ق��ەڵ��ەون‪ ،‬ئ��ەو ژنانەی تەمەنیان‬ ‫ل��ەس��ەرووی (‪ )50‬س��اڵ��ە‪ ،‬ئەو‬ ‫ژنانـــەی کەسێکی تر لەخزم‌و‬ ‫ک��ەس��وک��اری��ی��ان ت��ووش��ی ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییە بووبێت‪ ،‬ئەو ژنانەی‬ ‫ل��ەت��ەم��ەن��ەک��ان��ی ج��ۆراوج��ۆردا‬ ‫حەبی هۆرمۆنی‌و حەبی مەنع‬ ‫وەردەگرن‪.‬‬ ‫بۆچی ژنان دەبێ بۆ خۆیان‬ ‫مەمکیان بپشکنن؟‬ ‫لەبەرئەوەی کەس لەخۆیان‬ ‫ش��ارەزات��ر ش��ێ��وەی م��ەم��ک‬ ‫ناناسێت‪ ،‬ه��ەر گۆڕانکارییەک‬ ‫ل��ەس��ەرەت��ای س��ەره��ەڵ��دان��ی��دا‬ ‫دەدۆزنەوە‪ ،‬دەبێت بەدیتنی هەر‬ ‫گۆڕانکارییەک بەزووترین کات‬ ‫سەردانی پزیشکی پسپۆڕ بکەن‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ی��ەک ه��ەف��ت��ە دوای‬ ‫دەستپێکردنی ع��ادەی مانگانە‪،‬‬ ‫بۆئەوەی هیچ گۆڕانکارییەکت‬ ‫لێوننەبێت‌و ب��ەوردی بتوانیت‬ ‫دەستنیشانیانبکەیت‪ ،‬قەت یەک‬ ‫پەنجە بەکارمەهێنە‪ ،‬بەڵکو بەهەر‬ ‫سێ پەنجەی دەستت پشکنیین‬ ‫بکە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر خ��ۆی�ن‌و ج��ەراح��ەت‬ ‫دەربدات ئەوە نائاساییەو پێویستە‬ ‫ب��ەزووت��ری��ن ک��ات س��ەردان��ی‬ ‫پ��زی��ش��ک��ی خ��ۆت ب��ک��ەی��ت‪.‬‬ ‫زۆرج��اری��ش هەیە کە ژن��ان بۆ‬ ‫خ��ۆی��ان ه��ەم��وو نەخۆشییەکان‬ ‫نادۆزنەوە‪ ،‬بۆیە دەبێت سەردانی‬ ‫پزیشک بکرێت‌و سینگ‌و مەمکی‬ ‫ژن بپشکنرێت‪.‬‬ ‫لەوانەیە پێویست بەپشکنینی‬ ‫بەتیشک‌و سۆنارو مەمۆگرافی‬ ‫ه��ەب��ێ��ت‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە پێویست‬ ‫بەبیوپسی‌و هەڵگرتنی پارچە‬ ‫گ��ۆش��ت��ی��ک ب��ێ��ت ب��ۆ ن��اردن��ی‬ ‫گیستۆپاتۆلۆژی‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫ژنان پێویستە ئەم راستییانەی‬ ‫بزانن‬ ‫‪ .1‬شپرپەنجەی مەمک تەنیا‬ ‫بەسااڵچووان ناگرێتەوە‪.‬‬ ‫‪ .2‬ئ��ەگ��ەری شێرپەنجەی‬ ‫م��ەم��ک زوو ب��دۆزرێ��ت��ەوە‬ ‫چارەسەرکردنی ئاسانترە‪.‬‬ ‫‪ .3‬بەپشکنینی مەمکی‬ ‫خۆت لەدۆزینەوەی پێشوەختی‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ان��ی م��ەم��ک��ت‬ ‫یارمەتیدەری پزیشکەکەت بە‪.‬‬ ‫‪ .4‬خ��ۆپ��اراس��ت��ن ب��اش��ت��رە‬ ‫لەچارەسەرکردن‪ ،‬کەواتە شیربدە‬ ‫بەمنداڵەکانت‪ ،‬خۆت لەقەڵەوی‪،‬‬ ‫کحول‪ ،‬جگەرەو بەکارهێنانی‬ ‫حەبی هۆرمۆنی بپارێزە‪.‬‬ ‫چارەسەر‬ ‫ل��ەب��ەرئ��ەوەی ه��ەت��ا ئیستا‬ ‫هەموو هۆکارەکانی تووشبوون‬ ‫بەشێرپەنجەی مەمک بەتەواوەتی‬ ‫ن��ەزان��راوە‪ ،‬تائێستا خۆپاراستن‬ ‫ت��ەواوب��وون��ی نییە‪ ،‬خۆپاراستن‬ ‫زی��ات��ر بریتییە ل��ەدۆزی��ن��ەوەی‬ ‫نەخۆشییەکە بەزوویی‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەپشکنینی ن��اوب��ەن��او ل��ەالی��ەن‬ ‫کەسەکە خۆیەوە‪ ،‬چونکە زۆرجار‬ ‫نەخۆشەکە دێتە الی دکتۆرو‬ ‫پ��اش پشکنین دەردەک��ەوێ��ت‬ ‫نەخۆشییەکە لەقۆناغی سێ یان‬ ‫چ��واردای��ە‪ ،‬ئ��ەوەش چارەسەری‬ ‫ئەستەم دەکات‪ ،‬ئەگەر نەخۆش‬ ‫زوو سەردانی پزیشک بکات‌و‬ ‫نەخۆشییەکەی لەقۆناغی یەکەم‬ ‫ب��ێ��ت چ��ارەس��ەری ئ��اس��ان��ت��رەو‬ ‫باشتریشە‪ ،‬هەربۆیە ئامۆژگاری‬ ‫ژنان دەکەم کە مانگی دووجار‬ ‫یان بەالنیکەم جارێک مەمکی‬ ‫خۆیان بپشکنن‌و ب��ەدوای گرێ‬ ‫ی��ان گ��ۆڕان��ک��اری��ی مەمکیان‬ ‫بگەڕێن‪ ،‬ئەگەر هەستیان بەگرێ‬ ‫یان گۆڕانکاریی یان نارێکوپێکی‬ ‫مەمکیان کرد سەردانی پسپۆڕی‬ ‫تایبەت بکەن‪.‬‬ ‫لێرەدا پرسیارێک دیتەپێشەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش ئ��ەوەی��ە چ��ارەس��ەر بۆ‬ ‫نەخۆشیی شێرپەنجەی مەمک‬ ‫چییە؟ لەوەاڵمی ئەم پرسیارەدا‬ ‫دەڵێم ئێمە دەبێت گەشبین بین‬ ‫ب��ەچ��ارەس��ەر‪ ،‬چونکە زانست‌و‬ ‫تەکنەلۆژیا زۆر پێشکەوتووە‪.‬‬ ‫بێگومان ژنان نابێت چیتر لەم‬ ‫نەخۆشییە بترسن‪ ،‬چارەسەری‬ ‫ئەم نەخۆشییە بەپێی قۆناغەکان‬

‫‪8‬‬

‫دەگۆڕێت‪ ،‬ئەگەر لەقۆناغەکانی‬ ‫سەرەتایی بێت؛ وەک قۆناغی‬ ‫ی��ەک‌و دوو‪ ،‬ئ��ەوە چارەسەری‬ ‫ئاسانە‪ ،‬ئەگەریش لەقۆناغەکانی‬ ‫س��ێ‌و چ��واردا ب��ێ��ت ئ��ەوە‬ ‫چ��ارەس��ەری ب��ڕێ��ک ق��ورس��ت��ر‬ ‫دەب��ێ��ت‪( .‬ف��ۆن��اغ��ەک��ان��ی ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییە بریتین لەقۆناغی‬ ‫‪.)1،2،3،4‬‬ ‫ب��ەگ��ش��ت��ی چ��ارەس��ەری‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی م��ەم��ک‬ ‫سێبەش ل��ەخ��ۆی دەگرێــــت‬ ‫(ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ـ��ـ��ـ��ی‪ ،‬کیمیایی‪،‬‬ ‫تیشک)‪ ،‬نەخۆشـــەکە بەپێی‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەک��ەی‬ ‫چ��ارەس��ەری ب��ۆ دەک��رێ��ت‪.‬‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ی ی��ەک‌و دوودا؛‬ ‫ب��اش��ت��روای��ە ن��ەش��ت��ەرگ��ەری‬ ‫ب��ۆ ب��ک��رێ��ت؛ پ��ێ��ش��ـ��ـ��ـ��ئ��ەوەی‬ ‫شێرپەنجەکە بە رێگای خۆین‌و‬ ‫رژێ��ن��ەک��ان لیمف باڵوبێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ەق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی س �ێ‌و‬ ‫چواردا زیاتر پشت بەچارەسەری‬ ‫کیمیایی‌و تیشک دەبستین‪.‬‬ ‫ج��ێ��گ��ەی ئ��ام��اژەپ��ێ��ک��ردن��ە‬ ‫رادەی تووشبوون بەنەخۆشی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک لەکوردستان‬ ‫روو لەزیادبوونە‪.‬‬ ‫بەپێ راپۆرتی تەندروستی‪،‬‬ ‫لەپارێزگای سلێمانی ژم��ارەی‬ ‫ت��ووش��ب��ووان��ی ن��ەخ��ـ��ـ��ـ��ۆش��ی‬ ‫شێرپەنجە ل��ەس��اڵ��ی (‪)2006‬‬ ‫دا (‪ )606‬ک��ەس ب��ووە‪.‬‬ ‫(‪ )270‬لەرەگەزی نێرو (‪)366‬‬ ‫ل��ەرەگ��ەزی م��ێ ب��ووە‪ ،‬ل��ەو‬ ‫ژم��ارەی��ەش (‪ )152‬حاڵەتی‬ ‫شێرپەنجەی مەمک ب��ووە‪ ،‬کە‬ ‫بەبەرزترین رێژەی تووشبوونی‬ ‫شێرپەنجە دادەنرێت‪.‬‬ ‫هەر لەم راپۆرتەدا هاتووە‬ ‫رێ��ژەی تووشبووانی شێرپەنجە‬ ‫لەساڵی (‪ )2007‬لەچاو ساڵی‬ ‫راب��ردوودا رووی لەزیادبوون‬ ‫ک��ردووەو ئ��ەم رێ��ژەی��ە خ��ۆی‬ ‫ل��ە(‪ )656‬ک��ەس داوە‪ .‬ل��ەو‬ ‫ژم��ارەی��ش (‪ )263‬ن��ێ��رو‬ ‫(‪ )393‬مێینە ب��ووە‪ ،‬دیسانیش‬ ‫بەرزترین رێژەی تووشبوونیش‬ ‫شێرپەنجەی مەمک ب��ووە کە‬ ‫(‪ )160‬ح��اڵ��ەت ب��ووە‪ .‬ئ��ەم‬ ‫زانیارییانە دەری��دەخ��ات لەدوو‬ ‫س��اڵ��ی راب��ردوودا ب��ەرزت��ری��ن‬ ‫رێژەی تووشبوونی شێرپەنجەی‬

‫تەندروستی‬

‫م��ەم��ک‬ ‫ب��ووە‪.‬‬ ‫(گ��ۆڤ��اری‬ ‫ل��ڤ��ی��ن‬ ‫ژم��ارە‪،60‬‬ ‫ل‪.)29-28‬‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی‬ ‫(‪ )2009‬ل��ەش��اری هەولێر‬ ‫ل��ەوەزارەت��ی ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫سیمیناریەک لەمەڕ شێرپەنجەی‬ ‫م��ەم��ک لەژێــــر چ��اوەدێ��ری‬ ‫وەزی��ری تەندروستی هەرێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان ب��ەس��ت��را‪ .‬وەزی��ری‬ ‫تەندروستی ل��ەم سیمینارەکەدا‬ ‫رای��گ��ەی��ان��د ب��ەه��ۆی ن��ەب��وون��ی‬ ‫زانیاریی تەندروستی الی ژنانی‬ ‫ک��وردس��ت��ان؛ رێ��ژەی م��ردن‌و‬ ‫تووشبوون بەشێرپەنجەی مەمک‬ ‫روو ل��ەزی��ادب��وون��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫رای��گ��ەی��ان��د رێ��ژەی م��ردن بەو‬ ‫نەخۆشییە لەکوردستان‌و عێراق‬ ‫گەیشتۆتە لەسەدا (‪.)١٣‬‬ ‫د‪ .‬رۆژان ئەشتاب‬ ‫پسپۆری نەشتەرگەری‬ ‫گشتی‬

‫تەندروستی‬

‫چارەسەرێکی سەرسووڕهێنەر بۆ وەرینی قژ‬

‫کاتێک ژنان یان پیاوان دەستدەکەن بەلەدەستدانی قژیان لەوانەیە‬ ‫جۆرەکانی مادە کیمیاییەکان بەکاربهێنن‌‌و بگەڕن بەدوایی چارەسەری خۆیان لەنێو ئەم مادەنەدا‪،‬‬ ‫باشتروایە پێشئەوەیی هەموو ئەو کارانە بکەن ناوکە کولەکە تاقیبکەنەوە‪ .‬ناوکە کولەکە هەڵگری رۆنێکی چەورە کە دو جۆر‬ ‫ترشی بەناوەکانی ترشی لینولییک‌و ترشی ئولییک‪ ،‬لەگەڵدایە‪ ،‬ئەم دوترشە هەردوکیان بۆ پێشگیری لەشێرپەنجە سوودمەندن‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ناوکی کوولەکە سەرچاوەیەکی بەپییتە بۆ ڤییتامیینەکانی (‪)B6‬و ڤیتامینی (‪)A‬و(‪ .)C‬ئەم مادەیە پڕە لەمادەیی کانزایی وەک ئاسن‌و کالسیۆم‌و مەنیەزیۆم‌و‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬بۆ ئەوکەسانەیی تووشن بە وەرینی قژەوە ترشی ئامینۆی هەیە کە پێش بەوەرینی قژ دەگرێت‪.‬‬ ‫هۆکارەکانی وەرینی قژ دەکرێت ئەم هۆکارانەبن‪ :‬تەندروستی الواز یان نەخۆشی درێژخایەن‪ ،‬جینییتییک‪ ،‬نیگەرانی‌و ناهاوسەنگی هۆرمۆنی‌و الوازبوونی‬ ‫خواردەمەنی‪ .‬ئەو رۆنەیی کە لەنێو توویی کولکەیی گەورەو شیرییندا هەیە کەمی ئەم مادانە لەنێو لەشتاندا قەرەبوو دەکاتەوەو بۆ پێشگیریکردن لەوەرینی قژ‬ ‫یارمەتییدەرێکی گرنگە‪ .‬توو کولەکە بەسادەیی لەزۆربەیی سوپەرمارکێتەکاندا دەستدەکەوێت‪ ،‬هەروەها دەتوانن تووی کولکەیی نەبرژاوو برژاوو سوێرکراو لەم‬ ‫شوێنانەدا بدۆزنەوە‪ ،‬دەکرێت رۆنەکەیی بەکار بهێنن‪ ،‬بەاڵم تامەکەیی تووندەو باشتروایە لەگەڵ رۆنیتردا تێکەڵ بکرێت‪ ،‬تاوەکو تامەکەیی خۆش ببێت‪.‬‬ ‫خواردنی بڕێکی کەم لە تووکولەکە لەرۆژدا بەسە بۆ ئەوەیی نیازەکانتان دابیین ببێت‪ ،‬بەاڵم ئەگەر حەزتان لەرەنگاورەنگی زیاترە دەکرێت رۆنەکەیی لەزەاڵتە زیاد‬ ‫بکەن یان تۆزێکی بکەنە نێو شۆربا کەتانەوە‪ .‬ئەگەر وادەازنن هەرخێرا قژتان دێتەوە هەڵە دەکەن‪ ،‬لەڕاستییدا هیچ مادەیەکی چارەسەرو دەرمانی لەجیهاندا خێرا دوایی‬ ‫بەکارهێنانی پێشگیری لەوەرینی قژناکات‪ ،‬سەبرگرتن کلیلی چارەسەری ئەم کێشەیە‪،‬لەمەودایی نێوان سێ مانگ تاوەکو ساڵێک دەگەنە ئەو ئەنجامەیی حەزتان لێیەتی‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫‪10‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫سادیسم‌و بەدگومانی‌و خۆبەزلزانی‬ ‫تایبەتمەندی هاوبەشی دیکتاتۆرەکان‬

‫بەدرێژایی مێژوو ژمارەیەکی‬ ‫زۆر دیکتاتۆر فەرمانڕەواییان‬ ‫ل��ەس��ەر ک��ۆم��ەڵ��گ��ا م��رۆی��ی��ەک��ان‬ ‫ک��ردووە‪ .‬ئ��ەوان س��ت��ەم��ی��ان‬ ‫ل��ەخ��ەڵ��ک ک��ردووە‪ ،‬خ��ۆی��ان‬ ‫ک��ردووە بەئەفسانە‌و زانیارییان‬ ‫لەخەڵک ش��اردووەت��ەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫نهێنی حوکمڕانی دوورودرێ��ژی‬ ‫دیکتاتۆرەکان لەچییدایە؟‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ب��ۆ زۆر ک��ەس‪،‬‬ ‫تێگەیشتن لەو وێنانەی ژنان‌و‬ ‫پ��ی��اوان��ی ک��وری��ای ب��اک��وری‬ ‫ل��ەک��ات��ی گ��ری��ان ب��ۆ م��ردن��ی‬ ‫(کیم جۆنگ ئیل)پێشاندەدا‪،‬‬ ‫سەرسووڕهێنەر بێت‪.‬بەاڵم بۆ‬ ‫خەڵکێک لەواڵتێکدا دەژی��ن‬ ‫ک��ە چ��اوەڕوان��ی��ان لێدەکرێت‬ ‫هەمیشە ملکەچبن‪ ،‬بەشێکی زۆر‬ ‫لەخەڵک بەو هۆکارە ملکەچی‬ ‫بڕیارەکانی دیکتاتۆرن‪ ،‬چونکە‬ ‫ب��ەرژەون��دی زۆربەیانی تێدایە‪،‬‬ ‫ب��ۆی��ە ل��ەوان��ەی��ە ئ��ەم گریانانە‬ ‫جێگەی سەسووڕمان نەبێت‪.‬‬

‫بەدرێژایی مێژوو دیکتاتۆری‬ ‫زۆر ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی��ان ل��ەس��ەر‬ ‫کۆمەڵگەکان کردووە‪ ،‬پرسیارەکە‬ ‫لێرەدایە ئەو دیکتاتۆرانە چۆن‬ ‫دەیانتوانی بۆ ئەو م��اوە درێژە‬ ‫فەرمانرەوایی بکەن؟‬ ‫ئ��ەو دەروون��ن��اس‌و‬ ‫کۆمەڵناسانەی لێکۆڵینەوە لەسەر‬ ‫ت��ی��رۆری��زم دەک��ەن‪ ،‬ل��ەس��ەر ئەو‬ ‫بڕوایەن دیکتاتۆرەکان ترس لەنێو‬ ‫خەڵکی خۆیاندا باڵودەکەنەوەو‬ ‫خۆیان وەک��و تاکە ف��ری��ادرەس‬ ‫لەبەرامبەر ئ��ەو ترسە زۆرەدا‬ ‫دەناسێنن‪.‬‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی م��ەت��رس��ی‬ ‫دەرەک��ی‪ ،‬وەک ئ��ەوەی هیتلێر‬ ‫دەرب��ارەی ج��وول��ەک��ەک��ان��ەوە‬ ‫دروستیکردبوو‪ ،‬یان وەک ئەوەی‬ ‫(کیم ئیل جوونگ) سەبارەت‬ ‫بەواڵتانی تر دروسستیکردووە‪،‬‬ ‫ئەمە دەبێت بەهۆی لەناوچوونی‬ ‫ه��اوس��ەن��گ��ی ک��ۆم��ەڵ��گ��ەو‬ ‫دروستکردنی بەدگومانی گشتی‪.‬‬

‫ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە (ئ��ال��ی��س‬ ‫ل��وس��ی��ک��رۆ)دەروون��ن��اس��ی‬ ‫کلینیکی لەکەمبریج‌و توێژەری‬ ‫حوکمڕانی‌و تیرۆریزم؛ ئاماژە‬ ‫ب��ەوەدەک��ات زۆرب��ەی خەڵک‬ ‫خ��اوەن��ی هەستێکی غەریزیین‬ ‫کە دیکتاتۆرەکان بەکاریدەهێنن‪،‬‬ ‫ئەویش ئەوەیە "حاکمێکی بەهێز‬ ‫پارێزگارییان لێدەکات"‪.‬‬ ‫ئەو دەڵێت رەفتاری ئەمڕۆمان‬ ‫ک��اری��گ��ەری ژی��ان��ی ه��ەزاران‬ ‫ساڵ ل��ەوەو پێشی باوباپیرمانی‬ ‫ل��ەس��ەرە‪ .‬زۆر ئاساییە خەڵک‬ ‫خۆیان بەفەرمانڕەوایی بەهێزەوە‬ ‫ه��ەڵ��ب��واس��ن‪ .‬ل��ەپ��رۆس��ەی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی داروی��ن��دا ئ��ەو‬ ‫خ��ەڵ��ک��ەی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫بەهێزتریان هەبووە‪ ،‬توانیویانە‬ ‫زیندوو بمێننەوە‪ ،‬بۆیە ئەم شتە‬ ‫بەغەریزی بۆمان ماوەتەوە‪.‬‬ ‫(ل��وس��ی��ک��رت��ۆ)‬ ‫ل��ەل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەک��ەی خ��ۆی��دا‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەر فەرمانڕەوا‬

‫ت��ی��رۆری��س��ت��ەک��ان‌و قوربانییانی‬ ‫ت��ی��رۆری ل��ە(‪)٥‬ک��ی��ش��وەری‬ ‫سەرزەویی کردووەو گەیشتووە‬ ‫ب��ەو دەرئەنجامەی لەهەندێک‬ ‫کلتورەکاندا رێزگرتن لەکەسێک‬ ‫کە فەرمانڕەوایە گرنگی تایبەتی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ئەم کەسە دەکرێت بنەماڵەی‬ ‫(ک��ی��م)ی دیکتاتۆر لەکۆریای‬ ‫باکور بێت ی��ان مامۆستایەکی‬ ‫قوتابخانە لەناوچەیەکدا‪ .‬لەم‬ ‫کلتورانەدا شەرمەزارییە ئەگەر‬ ‫رێز لەدەسەاڵت نەگریت‪.‬‬ ‫(جیراڵد پۆست) بەڕێوەبەری‬ ‫پرۆگرامی دەروونناسی سیاسیی‬ ‫لەزانکۆی (ج��ۆرج واشینگتن)‬ ‫دەڵێت‪ ،‬دیکتاتۆرەکان دەتوانن‬ ‫لەئامێری ک��رداری ت��ری وەکو‬ ‫ترس‌و کۆنتڕۆڵی زانیاری سوود‬ ‫وەربگرن‪ .‬ئەو بۆ دەی��ان ساڵ‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەر کەسایەتی‬ ‫(ک��ی��م) و (س��ەدام حسێن)‬ ‫ک��ردووەو خ��ۆی ب��ەگ��اڵ��ت��ەوە‬

‫دەڵێت بوارەکەی ئەو بەزوویی‬ ‫ئیکسپایەر دەب��ێ��ت! هەرچەندە‬ ‫دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان ل��ەس��ەر زەوی‬ ‫هێشتا ب��ەت��ەواوەت��ی ئیکسپایەر‬ ‫نەبوون‪ .‬ئەو دەڵێت من زۆربەی‬ ‫ه��اوڕێ کۆنەکانم لەدەستداوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا ئەحمەدی ن��ەژادم‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی (پ��ۆس��ت) ه��ەم‬ ‫لەعێراق‌و هەم لەکۆریای باکوری‬ ‫دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی‬ ‫بەربەاڵو گواستنەوەی زانیاری‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��دەک��ەن‪.‬ل��ەدوو ساڵی‬ ‫راب��ردوودا ل��ەگ��ەڵ دەستپێکی‬ ‫ب��ەه��اری عەرەبییدا لەواڵتانی‬ ‫وەک م��ی��س��رو ت��ون��س‌و لیبیا‪،‬‬ ‫خەڵکی بە بەکارهێنانی مۆبایل‌و‬ ‫تۆڕە کۆمەاڵیەتییەکان تاڕادەیەک‬ ‫توانییان دیوارەکانی کۆنتڕۆڵی‬ ‫زانیاری بشکێنن‪.‬‬ ‫پۆست لەمبارەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫"کۆنتڕۆڵی زانیاریی‌و کۆنتڕۆڵی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەک��ان‪ ،‬بەشێکن لەو‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەی��ی دی��ک��ت��ات��ۆرەک��ان‬ ‫دەهێڵێتەوە‪".‬‬ ‫ل��ەک��ۆری��ای ب��اک��ور‪( ،‬کیم‌)‬ ‫و کاربەدەستەکانی بەرپرسی‬ ‫ئیدارەکردنی ئەو قاتوقڕییە بوون‬ ‫ک��ە ب��ووەه��ۆی تیاچوونی (‪)١‬‬ ‫ت��اوەک��و (‪ )٢‬میلیۆن ک��ەس‪.‬‬

‫کاتێک یارمەتی مرۆیی جیهانی‬ ‫گەیشت‪ ،‬میدیاکانی ناوخۆ وایان‬ ‫باڵوکردەوە کە ئەم خواردەمەنیانە‬ ‫ب��ۆ رێ��زگ��رت��ن ل��ەف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫(کیم) گەیشتووتە ئەو واڵتە‪.‬‬ ‫ئێستا ک��وڕی فەرمانرەوایی‬ ‫پ��ێ��ش��وو‪( ،‬ک��ی��م ج��ون ئ��ون)‬ ‫دەسەاڵتی گرتوەتەدەست؛ کەس‬ ‫نازانێت‪ ،‬کێ شوێنی بەرزو کێ‬ ‫شوێنی نزم داگیردەکات‪ .‬زۆر‬ ‫کەس لەسەر ئەو بڕوایەن (کیم‬ ‫جون ئ��ون) کەسێکی ستەمکار‬ ‫ب��وو؛ ل��ەک��ات��ێ��ک��دا زۆرب��ەی‬ ‫خەڵکەکەی برسی ب��وون ئەو‬ ‫ژیانێکی ت��ێ��روپ��ڕی ب��ۆ خ��ۆی‌و‬ ‫ژەن��ڕاڵ��ەک��ان��ی داب��ی��ی��ن��ک��ردب��وو‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا س��ەب��ارەت ب��ەک��وورە‬ ‫ئەتۆمییەکان پێشبڕکێی لەگەڵ‬ ‫ک��ۆری��ای ب��اش��ورو رۆژئ��اوادا‬ ‫دەک��رد‪ ،‬لەکاتێکدا ئ��اب��ووری��ی‬ ‫واڵتەکەی بەتەواوەتی تێکتەپی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ک��ەواب��وو ب��ۆچ��ی خەڵکی‬ ‫ک��وری��ای ب��اک��ور ل��ەدژی‬ ‫رانەپەڕیین؟ (پۆست)هۆکارەکە‬ ‫دەگ��ەڕی��ن��ێ��ت��ەوە ب��ۆ کۆنتڕۆڵی‬ ‫تووند‪ .‬بەوتەی ئەو کۆبوونەوەی‬ ‫زیاد لەچوار کەس لەو واڵتەدا‬ ‫بەواتای پیالنگێڕی دێت‪ .‬ئەو‬ ‫لەمبارەوە زیاتر دەدوێت‌و دەڵێت‬

‫"ئێمە دەربارەی رادەی ئاسایشی‬ ‫ناوخۆیی قسەدەکەین‪ ،‬هەرچەشنە‬ ‫ن��ی��ش��ان��ەی��ەک ل��ەن��اف��رم��ان��ی ی��ان‬ ‫جیاوازی بیروبڕوا‪ ،‬تەمبێکردنێکی‬ ‫تووندی بەدواوەبوو‪".‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەدا‬ ‫لێزیادبکەن‪.‬‬ ‫ئەفسانەکانیشی‬ ‫ب��ەوت��ەی (پ��ۆس��ت)‪( ،‬ک��ی��م)‬ ‫و ه��اوش��ێ��وەک��ان��ی دەرب��ارەی‬ ‫لەدایکبوونی خ��ۆی��ان ئەفسانە‬ ‫دەهۆننەوە‪ .‬بۆنموونە‪ ،‬دەوترێت‬ ‫(ک��ی��م) لەگوندێک لەسێبەری‬ ‫ک��ێ��وی پ��ی��رۆزدا ل��ەدای��ک��ب��وو‪،‬‬ ‫ل��ەدای��ک��ب��وون��ەک��ەش ل��ەالی��ەن‬ ‫پ��ەرەس��ێ��ل��ک��ەی��ەک��ەوە م��ژدەی‬ ‫درا‪ .‬هەروەها ئەو لەژێر دوو‬ ‫کۆڵکەزێرینەدا دەرکەوت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ل��ەراس��ت��ی��ی��دا کیم لەگوندێکی‬ ‫بچووکی سۆڤیەتی لەدایکبوو‪.‬‬ ‫ئ��ەوک��ات��ە ب��اوک��ی ب��ەرپ��رس��ی‬ ‫دوورخ��راوە کۆریاییەکان لەو‬ ‫واڵتەدا بوو‪.‬‬ ‫(پۆست) تەنها کەسێک نییە‬ ‫دەرب��ارەی (کیم) لێکۆڵینەوەی‬ ‫ک��ردووە‪ ،‬ل��ەس��اڵ��ی (‪)٢٠٠٩‬‬ ‫دا‪( ،‬ف��ردری��ک ک��ول��ی��ج)‬ ‫مامۆستای دەروونناسی زانکۆی‬ ‫(کلۆرادۆ) لێکۆڵینەوەی لەسەر‬ ‫ک��ەس��ای��ەت��ی ئ��ەو ک��ردووە‪.‬‬ ‫(ک��ول��ی��ج)و ه��اوک��ارەک��ەی‬

‫‪11‬‬

‫(دن��ی��ل س��ی��ن��گ��ر) س��وودی‬ ‫لەچاوپێکەوتنەکانی‬ ‫زۆری��ان‬ ‫دەروونناسێکی خەڵکی کوریای‬ ‫باشور بیینی کە زان��ی��اری زۆر‬ ‫وردی دەرب��ارەی (ک��ی��م)وە‬ ‫هەبوو‪.‬‬ ‫ئ��ەم دوو ت��وێ��ژەرە‬ ‫پ��ێ��ش��ت��ر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی‬ ‫کەسایەتییان لەسەر دیکتاتۆرە‬ ‫جۆربەجۆرەکان ئەنجامدابوو‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا شیکارییان لەسەر‬ ‫کەسایەتی (هیتلێر)و (س��ەدام‬ ‫حسێن) کردبوو‪ .‬بەوتەی ئەوان‬ ‫لەکەسایەتی دیکتاتۆرەکاندا (‪)٦‬‬ ‫تایبەتمەندی بەرچاودەبینرێت‪:‬‬ ‫ئ��ازاردان��ی خەڵکیتر‪ ،‬بەدبیینی‪،‬‬ ‫دژەک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬خۆبەزڵزانی‪،‬‬ ‫س��ک��ی��زوی��ی��دو س��ی��ک��ی��زوف��رن��ی‬ ‫جۆری(‪sadistic, paranoid,‬‬ ‫‪narcissistic,‬‬ ‫‪and‬‬ ‫‪.)schizotypal‬‬

‫‪antisocial,‬‬ ‫‪schizoid‬‬

‫بەوتەی ئەم‬ ‫توێژەرانە‪ ،‬هەرسێ دیکتاتۆری‬ ‫لێکۆڵینەوە لەسەرکراو واتە (کیم‬ ‫ج��ون��گ) و(هیتلێر)و (س��ەدام‬ ‫حسێن) نیشانەگەلێک لەپرۆسەی‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوەی سایکوتیکیان‬ ‫لەخۆیان پیشانداوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬

‫‪Discovery‬‬

‫‪12‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ئینتەرنێت وەک مادە سڕکەرەکان مەترسییدارە‬ ‫گ��روپ��ێ��ک ل��ەزان��ای��ان��ی چینی‪،‬‬ ‫لەتوێژینەوەکانی خۆیاندا گەیشتوون‬ ‫ب��ەو ئ��ەن��ج��ام��ەی ک��ە مێشکی ئەو‬ ‫کەسانەی بەشێوازێکی زیادلەحەد‬ ‫ئینتەرنێت ب��ەک��اردەه��ێ��ن��ن وەک��و‬ ‫مێشکی کەسانێک کە تووشن بەمادە‬ ‫س��ڕک��ەرەک��ان‌و ج��گ��ەرەو کحول‬ ‫بەرەبەرە تووشی گۆڕان دەبێت‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەش��ێ��ک ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان��ی‬ ‫ئ��ەم گ��رووپ��ە لەزانایانی چینی کە‬ ‫ب��ەت��ازەی��ی ب�ڵاوب��ووەت��ەوە ه��ات��ووە‬ ‫"دی��اردەی خووگرتن بەئینتەرنێت‬ ‫لەهەموو جیهاندا خەریکە دەبێت‬ ‫بەنەخۆشییەکی زێهنی هەمەالیەنە‪.‬‬ ‫توێژینەوەکانی پێشوو زۆرتر لەسەر‬ ‫الی��ەن��ەک��ان��ی دەروون��ی خووگرتن‬ ‫بە ئینتەرنێت بوو‪ ،‬بەاڵم توێژینەوە‬ ‫ن��وێ��ی��ەک��ان لێکۆڵینەوەیە ل��ەس��ەر‬ ‫شانەکانی دەماخ‌و کارکردنە لەسەر‬ ‫مێشکی ژم��ارەی��ەک ه��ەرزەک��ار‬ ‫کە بەشێوەی بێسنوور ئینتەرنێت‬ ‫بەکاردەهێنن"‪.‬‬ ‫شێوازی ئەم توێژینەوەیە پێوانی‬ ‫گۆڕانی کیمیایی لەوشانانەیی مێشکدایە‬ ‫کە بەپێی پاڵنەری سروشتی‌و خوو‪،‬‬ ‫پێوانەکان ئەنجامدەدەن‪ ،‬بەبەراورد‬ ‫لەگەڵ هەرزەکارانی تەندروست‌و‬ ‫ئاسایی‪ ،‬دەرکەوت ئەم بەشە لەمێشک‬ ‫لەناو ئ��ەو کەسانەیی کە خوویان‬ ‫بەئینتەرنێت گرتووە‪ ،‬چاالکی کەمترە‪.‬‬ ‫لێرەدا چەندین پرسیار دێتەئاراوە‬ ‫"ئایا خووگرتن بەئینتەرنێت دەکرێت‬ ‫پێیبوترێت ن��ەخ��ۆش��ی؟ ئایا وەک‬ ‫دەرئەنجامی هەندێک لەلێکۆڵینەوەکان‬ ‫دەڵێت لەنێوان (‪ )٥‬تاوەکو (‪)١٠‬‬ ‫لەسەدی بەکارهێنەرانی ئینتەرنێت‬ ‫خوویانپێوەگرتووەو ناتوانن کاتەکانی‬ ‫ب��وون ل��ەس��ەر هێڵی ئینتەرنێت‬ ‫کۆنتڕۆڵ بکەن‌و تەنانەت بەباشی‬ ‫ئاگاداری چاالکییەکانی خۆیان لەسەر‬ ‫ئینتەرنێت نیین‪.‬‬ ‫کۆلێژی شاهانەیی پزیشکی‬ ‫دەروونی لەبەریتانیا بۆ وەاڵمدانەوەی‬ ‫ئەم پرسیارانە پشت بەدوو سەرچاوەی‬ ‫بڕواپێکراو دەبەستێت‪ ،‬یەکێک راپۆرتە‬ ‫خولییەکانی رێکخراوی تەندروستی‬ ‫جیهان ‌ی دەرب��ارەی دەستەبەندی‬ ‫نەخۆشییەکان‌و نەخۆشییە نوێیەکان‬ ‫کە دوایینجار لەساڵی (‪)١٩٩٤‬دا‬

‫باڵوکراوەتەوەو لەودا هیچ ئاماژەیەک‬ ‫بۆ ئینتەرنێت بوونی نییە‪.‬‬ ‫س��ەرچ��اوەک��ەی ت��ر بریتییە‬ ‫ل��ەت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان‌و راپ��ۆرت��ەک��ان��ی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ەی پ��زی��ش��ک��ی دەروون��ی‬ ‫ئەمریکا کە بڕیاروایە ساڵی داهاتوو‬ ‫باڵوببێتەوە‪ ،‬ب��ەاڵم هێشتا دیارنییە‬ ‫ئ��ەم ک��ۆم��ەڵ��ەی��ە خ��ووگ��رت��ن��ی زی��اد‬ ‫لەحەد بەئینتەرنێت دەخ��ات��ە خانە‬ ‫نەخۆشییە سڕکەرەکانەوە یان نا‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئەم کۆمەڵەیە قومارکردن‬ ‫لەرێگەی ئینتەرنێتەوەی خستووەتە‬ ‫نێو خووگرتنە خراپەکان‪ .‬دوورنییە‬ ‫توێژینەوەی زانا چینییەکان لەسەر ئەم‬ ‫راپۆرتە کاریگەری دابنێت‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر ک��ال��ی��ن درام��ون��د‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی ل��ەن��دەن خ��اوەن��ی‬ ‫یەکێکە لەگەورەترین ناوەندەکانی‬ ‫لێکۆڵینەوەی دەروون پزیشکی‬ ‫ل��ەئ��ەوروپ��ا دەڵ��ێ��ت "ئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫لێکۆڵینەوەی زان��ا چینیەکان زۆر‬ ‫سەرنجڕاکێشە‪ ،‬چونکە پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫بەشگەلێک لەمێشکی مرۆڤ بەهۆی‬ ‫بەکارهێنانی ئینتەرنێتەوە دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫خاڵی گرنگ لێرەدا ئەوەیە ئایا‬ ‫ئێمە سەیری هۆکار دەک��ەی��ن یان‬ ‫ئەنجام؟ لەوانەیە بەکارهێنانی زیاد‬

‫لەحەدی ئینتەرنێت لەسەرمێشک‌و‬ ‫لەئەنجامدا هەندێک لەرەفتارەکانی‬ ‫خەڵک کاریگەری هەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ناکرێت ئەوە بڵێین ئینتەرنێت مێشک‌و‬ ‫زێهنی خەڵک بەتەواوەتی دەگۆڕیت‪.‬‬ ‫لەوانەیە هۆکارەکە خودی کەسەکان‬ ‫ب��ن‪ ،‬ن��ەک ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی زۆری‬ ‫ئینتەرنێت"‪ ،‬هەروەها دەڵێت "کاتێک‬ ‫خەڵک بەهۆی هەبوونی کێشەی‬ ‫دەروون��ی‌و ه��ەس��ت ب��ەت��ەن��ی��ای��ی‬ ‫دەکەن؛ روودەکەنە ئینتەرنێت‪ ،‬کێشە‬ ‫لەئینتەرنێتەکەدا نییە‪.‬‬ ‫لەوانەیە هەندێکی تر بەهۆی‬ ‫نەتوانینی یان الوازی لەکۆنتڕۆڵی‬ ‫رەف��ت��ارو بڕیارەکانیان خ��وودەگ��رن‬ ‫بەئینتەرنێتەوە‪ ،‬بەهەرشێوەیەک بێت‪،‬‬ ‫خ��ووگ��رت��ن بەئینتەرنێت ب��ەڕادەی‬ ‫خووگرتن بەقومار یان کحول یان‬ ‫مادەسڕکەرەکان مەترسییدار نییە‪.‬‬ ‫هەندێک لەزانایانیش بڕوایانوایە‬ ‫خووگرتن بەئینتەرنێت بەڕاستی‬ ‫کێشەیە‪.‬‬ ‫بۆنموونە؛ هنریتا باودن جونز؛‬ ‫پ��س��پ��ۆڕی دەرون��ن��اس��ی ل��ەزان��ک��ۆی‬ ‫لەندەن‌و بەڕێوەبەری تاکە ناوەندی‬ ‫چارەسەری خووگرتن بەئینتەرنێت‬ ‫لەبەریتانیا‪ ،‬لەسەر ئ��ەو بڕوایەیە‪:‬‬

‫"زۆرب��ەی ئ��ەو کەسانەی تووشی‬ ‫ئ��ەم کێشەیە دەب��ن‪ ،‬کەسانێکن کە‬ ‫خوویان بەیارییە کۆمپیۆتەرییەکانەوە‬ ‫گرتووە‪ .‬کەسانێکی زۆر هەن کە‬ ‫لەنێو جیهانی یارییە کۆمپیۆتەرییەکاندا‬ ‫نوقم دەبن‪ ،‬چونکە پەیوەندییەکانیان‬ ‫لەگەڵ جیهانی راستییدا دەپچڕێت‪،‬‬ ‫لەکایەکانی تری ژیاندا وەکو خوێندن‌‪،‬‬ ‫کارو پەیوەندییە بنەماڵەییەکان تووشی‬ ‫کێشە دەبن"‪.‬‬ ‫ئ��ەم زان��ای��ە دەڵێت کاتی زۆر‬ ‫بەسەربردن لەئینتەرنێتدا دیاردەیەکی‬ ‫گشتییەو نیشانەی نەخۆشی نییەو‬ ‫بەنەخۆشی ئەژمار ناکرێت‪.‬‬ ‫گ��وم��ان ل��ەوەدان��ی��ی��ە ژی��ان��ی‬ ‫خەلکانێکی زۆر بەهۆی بەکارهێنانی‬ ‫زیاد لەحەدی ئینتەرنێت تووشی کێشە‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم هێشتا توێژەرانی بواری‬ ‫پزیشکی دەروونی بە یەک دەرئەنجام‬ ‫نەگەیشتوون کە بڵێن نەخۆشییە‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ب�ڵ�اوب��وون��ەوەی‬ ‫توێژینەوەی زانایانی چینی شتی‬ ‫زۆردەخ��ات��ە س��ەر زان��ی��اری��ی��ەک��ان‪،‬‬ ‫بەاڵم فراونی ئەم توێژینەوەیە زۆر‬ ‫س��ن��ووردارەو ناکرێت وەک تاکە‬ ‫سەرچاوە پشتی پێببەسترێت‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Guardian :‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫‪13‬‬

‫ژنی جوان بیرکردنەوەی پیاو الوازدەکات‬ ‫لەوانەیە زۆرب��ەم��ان جیاوازی‬ ‫ن��ێ��وان ژن‌و پیاومان لەچاالکییە‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەک��ان��دا بیستبێت‪،‬‬ ‫لێکۆڵینەوەیەکی نوێی زانکۆیەکی‬ ‫هۆڵەندا‪ ،‬دەرخستنی ئەم جیاوازییەی‬ ‫بەرو قواڵیی ناخی ژن‌و پیاوبردووە‪.‬‬ ‫گروپێک لەزانایانی رەفتارناسی‬ ‫زانکۆی (رادبوند نایمخن) لەهۆڵەندا‬ ‫دەڵێن‪ ،‬چاوپێکەوتنێکی سادە لەگەڵ‬ ‫ژناندا دەبێت بەهۆی تێکچوونی‬ ‫بیرکردنەوەی کاتی پیاوان‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ل��ەک��ات��ی چ��ات��ی ئینتەرنێتییدا کە‬ ‫بڕی جوانی‌و سەرنجڕاکێشی ژن‬ ‫بەتەواوەتی دیارنییە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوە ت��ەن��ان��ەت‬ ‫دەریخستووە‪ ،‬ناوهێنانی ژنان دەبێت‬ ‫بەهۆی ئەوەی هێزی بیرکردنەوەی‬ ‫پیاو بکەوێتە ژێر کارییگەرییەوە‪،‬‬ ‫یان تەنانەت کورتەنامەیەکی مۆبایل‬ ‫کاریگەری دەبێت‪ .‬پەرەسەندنی‬ ‫بایۆلۆژی پیاو وەکو هۆکارێک بۆ‬ ‫ئەم رەفتارە باسکراوە‬

‫نوێتریین لێکۆڵینەوەی (یوهان‬ ‫کارمانس) لەتوێژەرانی ئەم زانکۆیە‪،‬‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی(‪)٢٠٠٩‬دا پیشاندەدات‪،‬‬ ‫هێزی بیرکردنەوەی پیاوان (نەک‬ ‫ژنان) دوایی چاوپێکەوتن بۆماوەی‬ ‫(‪ )٥‬تاوەکو (‪ )٧‬خولەکە تووشی‬ ‫دابەزین دەبێت‪.‬‬ ‫سەرەتای تاقیکردنەوەکە‬ ‫زان��ای��ان س��ەرەت��ا بەهەندێک‬ ‫تاقیکردنەوە هێزی بیرکردنەوەی‬ ‫بەشداربووانیان پێوا‪ ،‬دوای��ی ئەوە‬ ‫داوا ل��ەب��ەش��دارب��ووان ک��را چەند‬ ‫وش��ەی ک��ورت ب��ەدەن��گ��ی ب��ەرز‬ ‫لەپێش کامێرا بڵێنەوە‪ .‬لەم قۆناغەدا‬ ‫چاودێرێک کە بەشداربووان تەنها‬ ‫ن��اوەک��ەی��ان دەزان��ی؛ چ��اودێ��ری‬ ‫ل��ەس��ەر چاالکییەکانیان دەک��رد‪.‬‬ ‫ل��ەق��ۆن��اغ��ی ک��ۆت��ای��ی��دا جارێکیتر‬ ‫توانایی بیرکردنەوەی بەشداربووان‬ ‫پێورایەوە‪.‬‬ ‫بەپێی ئەم توێژینەوەیە "زۆربەی‬ ‫ب��ەش��دارب��ووان کاتێک تێگەیشتن‬

‫ک��ەژن��ێ��ک چ��اودێ��ری ل��ەس��ەر‬ ‫رەف��ت��ارەک��ان��ی��ان دەک��ات‪ ،‬توانایی‬ ‫بیرکردنەوەیان داب��ەزی لەکاتێکدا‬ ‫ت��وان��ای��ی ب��ی��رک��ردن��ەوەی ژن��ان‬ ‫نەدەکەوتە ژێر کاریگەری رەگەزی‬ ‫چاودێرەکەوە‪".‬‬ ‫"پیاوان کاتێک لەگەڵ ژنێکدا‬ ‫بەتەلەفۆن قسە دەکەن یان تەنانەت‬ ‫چ��اوڕێ��ی چ��اوپ��ێ��ک��ەوت��ن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ژنێکدان‪ ،‬یان تەنانەت کاتێک لەگەڵ‬ ‫ژنێکدا چاتی ئینتەرنێتی دەکەن یان‬ ‫تەنانەت کاتێک لەژووری چاوەڕیی‬ ‫نۆرینگەی پزیشکێکی ژندان توانای‬ ‫بیرکردنەوەییان دادەبەزێت"‪.‬‬ ‫لەتاقیکردنەوەیەکی تردا تەنها‬ ‫ب��ەب��ەش��دارب��ووان وت��را‪ ،‬کەسێک‬ ‫ل��ەژوورەک��ەی ت��ەن��ی��ش��ت��ی��ان��ەوە‬ ‫کورتەنامەیەکیان بۆ دەنێرێت‪ .‬تەنها‬ ‫ن��اوی ن��ێ��ردەری کورتەنامەکەیان‬ ‫پێوترا‪ ،‬بەاڵم کورتەنامە نەنێردرا‪.‬‬ ‫لەئەنجامدا ئەو پیاوانەی چاوەڕیی‬ ‫کورتەنامەی ژن ب��وون‪ ،‬توانایی‬

‫ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ان خراپتر ب��وو لەو‬ ‫پیاوانەی چ��اوەڕی��ی کورتەنامەی‬ ‫چاودێری پیاویان دەکرد‪.‬‬ ‫جیاوازی نێوان ژن‌و پیاو‬ ‫ئەم توێژەرانە دەڵێن پەرەسەندنی‬ ‫بایۆلۆجی پیاوان بەشێوەیەکە کە‬ ‫ئاگایانە ی��ان نائاگایانە ب��ەدوای‬ ‫ج��ووت��ب��وون��ەوەن‌و پ��ی��اوان زیاتر‬ ‫ل��ەژن��ان "ب��ارۆدۆخ��ە ئاساییەکان‬ ‫ب��ەرەو سێکسی ب��وون دەب��ەن"‪،‬‬ ‫یەکەم کارتێکردنیش کارکردنە سەر‬ ‫توانایی بیرکردنەوەییە‪.‬‬ ‫زۆر ل��ەپ��ی��اوان ئ��ەوەی��ان بۆ‬ ‫پێشهاتووە کاتێک لەگەڵ ژنێکی‬ ‫ج��وان��دا ق��س��ەدەک��ەن هەندێکجار‬ ‫وشەکانیان لێوندەبێت‪ .‬لەکاتێکدا‬ ‫ژنان بەبینیینی پیاوان لەبارۆدۆخی‬ ‫ئاساییدا زۆر تێکناچن‪ ،‬پیاوان‬ ‫ل��ەب��ارۆدۆخ��ێ��ک��دا ک��ە بەشێوەیەک‬ ‫زۆر ئاساییە‪ ،‬لەناخیاندا دەیانەوێت‬ ‫ب��ارۆدۆخ��ەک��ە ب��ەرەو جووتبوون‌و‬ ‫کرداری سێکسی بەرن‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫کەشتی گەشتیاری (کۆستا کۆنکردیا) یەکێکبوو لەگەورەتریین کەشتییە‬ ‫گەشتیارییەکانی ئەوروپا‪ ،‬ئەم کەشتییە (‪ )٤٢٠٠‬گەشتیارو کارمەندی‬ ‫لەگەڵ خۆی هەڵدەگرت‪ ،‬رۆژی شەممە (‪‌ )١٤‬ی مانگی کانوونی دووەهەم‬ ‫تووشی کارەساتێکی نائاسایی هات‌و نووقمبوو‪ ،‬ئایا کەشتییەکانی ئەم‬ ‫سەدەیەش نوقم دەبن؟!‬

‫کـەشـتـیـیـە ئـیـتـالـیـیـەکـە چـــــــــــــــــــۆن نـوقـمــی دەریــا بـــوو؟‬

‫‪15‬‬

‫‪16‬‬

‫ب��ەه��ۆی ب��ەرک��ەوت��ن��ی ئ��ەم‬ ‫کەشتییە لەگەڵ گابەرد‪ ،‬لەنزیکی‬ ‫دوورگ��ەی ئیتالیایی (گیگلیو)‪،‬‬ ‫کونێک ل��ەالش��ەی کەشتییەکەدا‬ ‫دروستبوو‪ ،‬لەئاکامدا کەشتییەکە‬ ‫وەرگەڕا‪.‬ئەمە بووەهۆی ئەوەی‬ ‫ئ��ەو بەلەمانەی بۆ رزگارکردنی‬ ‫خەڵکەکە لەالیی چەپەوە بەرەو‬ ‫کەشتییەکە نێردرابوون؛ نەتوانن‬ ‫گ��ەش��ت��ی��ارەک��ان‌‌و ک��ارم��ەن��دان��ی‬ ‫کەشتییەکە رزگ��ارب��ک��ەن‪ ،‬بۆیە‬ ‫تاوەکو رۆژی دووشەمە کاتژمێر‬ ‫(‪)١٢‬ی نیوەڕۆ بەکاتی گرینیچ‬ ‫(‪ )٦‬ک��ەس گیانیان ل��ەدەس��ت��داو‬ ‫الن��ی��ک��ەم چ��ارەن��ووس��ی (‪)١٥‬‬ ‫کەسیش روون نەبێت‪.‬‬ ‫ب��ەن��ووق��م��ب��وون��ی تایتانیکی‬ ‫سەدەی بیست‌ویەک‪ ،‬پرسیارێکی‬ ‫جیدی هاتووەتەگۆڕێ؛ تاچەندە‬ ‫دەکرێت دڵنیابین لەسەالمەتی ئەم‬ ‫هۆتێلە زەبەالحانەی سەردەریا؟!‬ ‫بۆچی ئەم کەشتییە گەورەیە تائەو‬ ‫ڕادەیە لەگابەردەکانی تەنکاوەکان‬ ‫نزیکببوەوە؟‬ ‫ب��ەوت��ەی (م��ارک ستاتتون‬ ‫لمبرت)؛ بەڕێوەبەری تەکنیکی‬ ‫ئەنستیتیۆی شاهانەی تەالرسازانی‬ ‫دەریایی لەلەندەن‪ ،‬ئەمە پرسیارێکە‬ ‫کە پشکنەران بەدوایی وەاڵمەکەیدا‬ ‫دەگەڕێن‪ .‬بەوتەی ئەو (‪)GPS‬‬ ‫و ئامێرەکانی (سۆنار) دەبووایە‬ ‫هۆشدارییان بدایە‪.‬‬ ‫بۆچی کەس ئاگادارکردنەوەی‬ ‫س��ۆن��اری ق��ووڵ��ی��پ��ێ��وی‬ ‫ب��ەه��ەن��دوەرن��ەگ��رت؟ وەک��و‬ ‫ئ��اس��م��ان��گ��ەڕی‪ ،‬دەری��اگ��ەڕی��ش‬ ‫ب��ەژم��ارەی��ەک��ی زۆر کۆمپیوتەر‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��دەک��رێ��ت‌و ش��وێ��ن��ی‬ ‫کۆنتڕۆڵی کەشتییەکە سەرتاپای‬ ‫ب��ووە ب��ەش��اش��ە‪ .‬ب��ەوت��ەی‬ ‫یەکێتی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی ب��ازرگ��ان��ی‬ ‫کەشتییەوانی؛ ئەو تەکنەلۆژیایەیی‬ ‫ک��ە لەنێو دڵ��ی ئ��ەم کۆمەڵەدایە‬ ‫(وات��ە س��ی��س��ت��ەم��ی پ��ی��ش��ان��دان��ی‬ ‫دات��ا ئەلکترۆنییەکان(‪)ECDIS‬‬ ‫ک��ە (‪)GPS‬و دات��اک��ان��ی بنی‬ ‫دەری��ا لەسەر شاشەیەک پێکەوە‬ ‫ک��ۆدەک��ات��ەوە)؛ ب��ووە ب��ەه��ۆی‬ ‫دروستبوونی ئەوکارەساتە‪ ،‬ئەوان‬ ‫چەند هۆکاریان بۆ سەلماندنی‬ ‫بیروڕاکەی خۆیان هەیە‪ ،‬یەکەم‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە دات��اک��ان��ی پەیوەندیدار‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ب��ەرب��ەس��ت��ەک��ان ژێ��رئ��اودا‬

‫تەکنەلۆجیا‬ ‫ن��وێ ن��ەک��راب��ێ��ت��ەوە؛ ه��ۆک��اری‬ ‫دووه��ەم ئ��ەوەی��ە ئ��ەم سیستمە‬ ‫ب��ەردەوام ه��ۆش��داری��دەدات کە‬ ‫بووە بەهۆی ئەوەی دەریاوانەکان‬ ‫ه��ۆش��داری��دان��ەک��ان ب��ەه��ەن��د‬ ‫وەرنەگرن‪.‬‬ ‫ئ��ەن��درو لیمنگتن؛ وتەبێژی‬ ‫(ناتیلوس) دەڵێت‪" :‬شاشەکانی‬ ‫(‪ )ECDIS‬ب��اش��ن��ی��ی�ن‌و خ��راپ‬ ‫ک��اردەک��ەن‌و ک��ێ��ش��ەی زۆری��ان‬ ‫هەیە‪".‬‬ ‫ئایا ئەم شتانە بوون بەهۆی‬ ‫روودانی ئەم رووداوە؟‬ ‫کاپتن فرانسکۆ شتینۆ کە‬ ‫ئێستا دەس��ت��ب��ەس��ەرەو ل��ەوان��ەی��ە‬ ‫ت��ۆم��ەت��ب��ارب��ک��رێ��ت ب��ەک��وش��ت��ن��ی‬ ‫بەنائەنقەست؛ دەڵ��ێ��ت "گ��راف��ە‬ ‫ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی��ی��ەک��ان ش��وێ��ن��ی‬ ‫گ��اب��ەردەک��ان��ی��ان (‪ )١٠٠‬تاوەکو‬ ‫(‪ )١٥٠‬مەتر دوورتر پیشاندەدا‪".‬‬ ‫بەڕێوەبەری گشتی کەشتییەوانی‬ ‫(کاستا) دەڵێت کەشتییەکە بەهۆی‬ ‫الدان لەرێچکەکەی خۆی چەقی‪،‬‬ ‫ئەم کەشتییە تاڕادەیەک زۆرخێرا‬ ‫وەرگەڕا‪ .‬کەشتییەکە بەرزییەکەی‬ ‫(‪ )١٣‬نهۆمەو تەنها نزیکەی (‪)٩‬‬ ‫م��ەت��ری ل��ەژێ��رئ��اودای��ە‪ .‬لەوانەیە‬ ‫پ��رس��ی��ارێ��ک بێتە پ��ێ��ش��ەوە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫کەشتییە چۆن دەتوانێت هاوسەنگ‬ ‫بمێنێتەوە؟‬ ‫ب��ەوت��ەی ستانتن لمبێرت؛‬ ‫رێ��ک��خ��راوی ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫دەری��اوان��ی(‪ )IMO‬کە هاوسەنگی‬ ‫پێویستی کەشتییەکان دیاریدەکات‌و‬ ‫ئەگەر کەشتییەک مل بەو یاسایانەدا‬ ‫بدات نابێت کێشەیەکی ئەوتۆی‬ ‫هەبێت‪ ،‬تەواوی بەشە قورسەکانی‬ ‫وەک ئ��ام��ێ��رە ق��ورس��ەک��ان‌و‬ ‫م��ەک��ی��ی��ن��ەک��ان‌و ه��ەم��ارەک��ان��ی‬ ‫هاوسەنگی ئ��اوی‌‌و سووتەمەنی‬ ‫کەشتی‪ ،‬لەئاستەکانی نزمدان‌و‬ ‫ن��ه��ووم��ەک��ان��ی س��ەرەوە‪ ،‬ف��ەزای‬ ‫گ��ەورەو ت��اڕادەی��ەک بەتاڵن کە‬ ‫شتە سووکەکانی وەک گەشتیارو‬ ‫ژوورەکانی نووستن‌و کەل‌وپەلی‬ ‫لەناو خۆییدا هەڵگرتووە‪.‬‬ ‫ستانتن لمبێرت؛ لەمبارەوە‬ ‫دەڵێت "کەشتییەکی گەشتیاری‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە زۆر ب��ەرزب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫کێشەی بنچینەیی لەدابەشکردنی‬ ‫راست‌و دروستی کێشدایەو ئەوەی‬ ‫کە خاڵی هاوسەنگی (چەقەکەی)‬ ‫دەکەوێتە کوێیەوە‪".‬‬

‫گۆشەی هاوسەنگی ئەم کەشتییانە‬ ‫چۆن دیاریدەکرێن؟‬ ‫یاساکانی(‪ )IMO‬دیاریدەکات‬ ‫کە کاتێک کەشتییەک لەگەڵ هەوای‬ ‫تووند‪ ،‬چەقیین‪ ،‬یان کەوتن لەتەنیتر‪،‬‬ ‫چ خێراییەک‬ ‫ب��ەرەوڕوو دەبێت ب��ە ‌‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ دۆخ��ی سەرەتایی‬ ‫خ��ۆی‪ ،‬ئ��ەم ک��ارە تەنانەت ئەگەر‬ ‫زیانیشی پێگەیشتبێت؛ دەبێت لەکاتی‬ ‫دیاریکراوی خۆیدا ئەنجامیبدات‪.‬‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی دڵ��ن��ی��اب��ی��ن ل��ەوەی‬ ‫کەشتییەک پایەدارە یان خۆبەخۆو‬ ‫ب��ەل��ەب��ەرچ��اوگ��رت��ن��ی پرینسیپەکان‬ ‫دەگ��ەڕی��ت��ەوە بۆ دۆخ��ی سەرەتایی‬ ‫دەبێت چیبکەین؟‬ ‫کاتێک کەشتییەکە لەکارگەی‬ ‫کەشتیسازی خەریکە دروستکردنی‬ ‫تەواودەبێت‪ ،‬هەندێک تاقیکردنەوە‬ ‫لەسەری ئەنجامدەرێت کە ل��ەودا‬ ‫کاتێک کەشتییەکە لەسەرئاودایە‪،‬‬ ‫باری قورس‌و پۆاڵیین یان هەماری‬ ‫پڕ لەئاو لەالیەکی کەشتییەکەوە بۆ‬ ‫الکەیتری دەبردرێت‪.‬‬ ‫بەوتەی ستانتن لمبێرت "ئەم‬ ‫گۆڕانی ناوەندی چەقییە بۆ ئەوەیە‬ ‫دڵ��ن��ی��اب��ن ک��ە الدان��ی کەشتییەکە‬ ‫بەپێی حیسابکردنە کۆمپیۆتەری‌و‬ ‫کاغەزییەکانە یان نا"‪.‬‬ ‫بەپێی قسەی ئ��ەو؛ زیانەکانی‬ ‫ک��ەوت��وو ل��ەب��ەش��ی دژەئ��اوی��ش‬ ‫بەلەبەرچاوگرتنی س��ەدان رووداو‬ ‫هاوشێوەسازی بۆ دەکرێت‪.‬‬ ‫ئایا ئەم کەشتییە هەموو ئەم‬ ‫تاقیکردنەوانەی بەسەرکەوتوویی‬ ‫تێپەڕاندبوو؟‬ ‫ب��ەڵ��ێ دەب��ێ��ت ه��ەم��ووی‬ ‫تێپەڕاندبێت‪ ،‬ت��اوەک��و کەشتییەک‬ ‫بەپێی هەموو یاساکانی هاوسەنگی‬ ‫تاقیکردنەوەی سەرکەوتووی لەسەر‬ ‫ئەنجامنەدرابێت‪ ،‬مۆڵەتی گەشتکردنی‬ ‫پێنادرێت‪ ،‬بۆیە ئەو راستییەی ئەم‬ ‫کەشتییە بەو خێراییە سەرنگووم بوو‬ ‫جێگەی نیگەرانییە‪.‬‬ ‫ئەی کێشەکە لەکوێدایە؟‬ ‫س��ت��ان��ت��ن ل��م��ب��ێ��رت؛ دەڵ��ێ��ت‬ ‫"پ��رس��ی��ارێ��ک ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا دەب��ێ��ت‬ ‫پشکنەران لەخۆیان بپرسن ئەوەیە؛‬ ‫کەشتی (کاستا کنکوردیا) بۆ چ‬ ‫‌ماوەیەک لەسەر ئاودا بەهاوسەنگی‬ ‫م��اب��ووەوەو ب��ەچ خ��ێ��رای��ی��ەک ئەو‬ ‫گۆشەالدانەی دروستکرد؟ ئەمانە‬ ‫ئەوشتانەن کە خەڵک نیگەراندەکەن؛‬ ‫ئامانج لەهاوسەنگی‌و پ��ای��ەداری‬

‫ئەوەیە کاتی پێویست بۆ رزگارکردنی‬ ‫ێ‬ ‫گەشتیارەکان لەکەشتییەکەدا ب ‌‬ ‫دروستکردنی پشێوی لەبەردەستدا‬ ‫بێت‪".‬‬ ‫بۆچی سەرەڕایی نزیکبوون‬ ‫لەوشکایی‪ ،‬دابەزاندنی‬ ‫گەشتیارەکان پشێوی دروستکرد؟‬ ‫ئەوان نەیاندەتوانی بەلەمەکانی‬ ‫الی��ەک��ی کەشتییەکە بەکاربهێنن‪،‬‬ ‫ه��ۆک��ارەک��ەی ئ��ەوەب��وو کەشتییەکە‬ ‫ب��ەڕادەی��ەک بەرزببووە کە نەدەکرا‬ ‫ب��ەل��ەم��ەک��ان��ی ئ��ەوالی��ە فڕێبدرێتە‬ ‫س��ەرئ��اوەک��ە‪ .‬ئ��ەم ک��ەش��ت��ی��ان��ە‬ ‫بۆخستنەسەر ئاوی بەلەم لەگۆشەی‬ ‫ب��ەرزدا دیزاین ن��ەک��راون؛ بەوتەی‬ ‫ستانتن؛ ئەمە هۆکاری ئەوەیە کە‬ ‫ژم��ارەی بەلەمەکان دووبەرامبەری‬ ‫ژمارەی گەشتیارەکان‌و کارمەندانی‬ ‫کەشتییەکەیە‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا ت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی‬ ‫بەتاڵکردنەوەی کەشتی بەخەڵکی‬ ‫راستی ئەنجامدەدەرێت (وەکو ئەو‬ ‫تاقیکردنەوانەی دروستکەرانی فڕۆکە‬ ‫موسافیربەرەکان ئەنجامیدەدەن)؟‬ ‫نەخێر‪ ،‬پێویستبوون بەژمارەیەکی‬ ‫زۆر گەشتیار بۆ ه��ەر کەشتییەک‬ ‫ئەنجامدانی ئ��ە‌م تاقیکردنەوەیە‬ ‫زۆر قورستردەکات‪ ،‬ب��ەاڵم کاتێک‬ ‫کەشتییەکە نەتوانێت بەرێگەکەی‬ ‫خۆی تاوەکو گەیشتن بەبەندەرێک‬ ‫(م��ی��ن��ای��ەک) درێ��ژەب��دات‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەرنامەیەکی تایبەت بۆ رزگارکردنی‬ ‫خەڵک ل��ەی��ەک کاتژمێردا بوونی‬ ‫هەبێت‪.‬‬ ‫سنوردارکردنی ک��ات بۆ یەک‬ ‫کاتژمێر؛ بۆ یەک سەدە لەوەوپێش‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬واتە بۆ کاتێک کەشتی‬ ‫ناسراوی (تایتانیک) لەیەک کاتژمێردا‬ ‫نوقمبوو‪ .‬گەیشتن بەمکاتە ئاسان نییە‪،‬‬ ‫بەاڵم بەرنامەی زۆر بۆ باشترکردنی‬ ‫پرۆسەی دابەزاندنی گەشتیارەکان‬ ‫لەکاتی کارەساتدا لەئارادایە‪.‬‬ ‫چیتر هەیە ئێمە نایزانین؟‬ ‫لەکاتی روودان��ی رووداوەک��ەدا‪،‬‬ ‫کارەبا پچڕا‪ .‬پشکنەران نازانن کە‬ ‫چ شتێک بوو بەهۆی ئەم پچڕانەو‬ ‫‌‬ ‫چ ‌ماوەیەک درێ��ژەی کێشاو تا چ‌‬ ‫رادەی��ەک کاریگەری لەسەر ورەی‬ ‫کارمەندانی کەشتیەکە داناوە‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود‬ ‫ل��ەئ��اژان��س��ەک��ان��ی ه��ەواڵ‌و سایتی‬ ‫گۆڤاری نیوساینتست‌و بی بی سی‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪17‬‬

‫کۆداک ئیفالسبوونی خۆی راگەیاند‬ ‫ئیستیمەن ک��ۆداک؛ کۆمپانیای‬ ‫داه��ێ��ن��ەری ک��ام��ێ��را دەستییەکان؛‬ ‫ئیفالسیبوونی خ��ۆی راگ��ەی��ان��د‪،‬‬ ‫ئەم کۆمپانیایە یەکێکە لەکۆنترین‌و‬ ‫ناسراوترین بەرهەمهێنەرانی ئامێرو‬ ‫کەرەستەی وێنەگرتن لەجیهاندا‪.‬‬ ‫راگەیاندنی ئیفالسبوون یارمەتی‬ ‫کۆمپانیاکە دەدات خۆی لەدەستی‬ ‫خ��اوەن ق��ەرزەک��ان دەرب��ازب��ک��ات‌و‬ ‫س��ەرل��ەن��وێ ه��ەی��ک��ەل��ی خ��ۆی‬ ‫بنیادبنێتەوە‪ ،‬بەرپرسانی ک��ۆداک‬ ‫دەڵ��ێ��ن ئ��ەم راگ��ەی��ان��دن��ە کێشە بۆ‬ ‫کۆمپانیاکە‬ ‫خزمەتگوزارییەکانی‬ ‫دروس��ت��ن��اک��ات‌و ئ��ەوان درێ��ژە‬ ‫بەکارەکانی خۆیان دەدەن‪.‬‬ ‫ئانتینیۆ پ��رێ��ز؛ ب��ەڕێ��وەب��ەری‬ ‫کۆداک لەم دواییانەدا بەرەهەمەکانی‬ ‫کۆمپانیاکەی ل��ەک��ام��ێ��راوە ب��ەرەو‬ ‫پ��ری��ن��ت��ەر گ��ۆڕی ب��وو‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬ ‫نەیتوانی کۆمپانیاکە بگەیەنێتە ئاستی‬ ‫سوودگەیاندن‪.‬‬ ‫ک��ۆداک ل��ەس��اڵ��ی (‪)١٨٨٠‬دا‬ ‫دام��ەزراو وەکو داهێنەری کامێرای‌‬ ‫دەستی وێنەگری دەناسرێت‪ ،‬ئەم‬ ‫کۆمپانیایە بوو یەکەمجار کامێرای‬ ‫گشتگیرکردو یەکێک لەبەرهەمەکانی‬ ‫ئ��ەم کۆمپانیایە‪ ،‬وێ��ن��ەی لەیەکەم‬ ‫دابەزینی مرۆڤ لەسەر مانگ گرت‪.‬‬ ‫کارناسان هۆکاری ئیفالسکردنی‬ ‫ئ��ەم کۆمپانیا گ��ەورەی��ە ب��ۆ ئ��ەوە‬ ‫دەگ��ێ��رن��ەوە ک��ە ن��ەی��ت��وان��ی��وە خۆی‬ ‫لەگەڵ پێشکەوتنەکانی بواری کامێرا‬ ‫دیجیتاڵییەکان بگونجێنێت‪ .‬کۆمپانیای‬ ‫ک��ۆداک لەسااڵنی (‪)١٩٨٠‬دا زیاد‬ ‫لە(‪)١٤٥٠٠٠‬کارمەندی هەبوو کە‬ ‫لەئێستادا ئەم ژمارەیە دابەزیوە بۆ‬ ‫(‪)١٩٠٠٠‬کارمەندو لەساڵی (‪)٢٠٠٣‬‬ ‫وە ت��اوەک��و ئێستا (‪ )١٢‬کارگەی‬ ‫گەورەی خۆی داخستووە‪.‬‬

‫کاتێک وێنەگرتنەکە تەواو دەبوو دەبوایە کامێراکە بگەڕایەتەوە بۆ کارگەکەیی‬ ‫تاوەکو وێنەکان چاپبکرایەت‪ .‬لەدواییدا وێنەکان‌و نیگەتیڤەکان دەگەڕایەوە‬ ‫بۆخاوەنەکەی‌و فیلمێکی نوێش لەنێو کامێراکە دادەنرا بۆ جارێکیتر‪.‬‬

‫زۆرترین داهاتی کۆداک بەهۆی‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی فیلمی وێنەگرتن‌و‬ ‫م��ادەی کیمیایی دەرخستن‌و‬ ‫چاپی وێنەوە بوو‪.‬‬

‫لەساڵی(‪)١٩٧٥‬دا ستیڤن ساسنی‬ ‫ئەندازیار (‪ )١٠‬مانگ لەتاقیگەدا‬ ‫مایەوە تاوەکو یەکەم کامێرای‬ ‫دیجیتاڵ دروستبکات‪.‬‬ ‫لەساڵی (‪ )١٨٩٧‬ک��ۆداک کامێرایی گیرفانی خۆی بەناوی (‪)3A‬‬ ‫پێشکەشکرد کە لەکاتی خۆیدا ن��وێ ب��وو‪ .‬ئ��ەم کامێرایانە زۆر‬ ‫خۆشەویست بوون لەسااڵنی نێوان (‪ )١٩١٤‬تاوەکو (‪)١٩٣٤‬زی��اد‬ ‫لە(‪ )٣٠٠‬هەزار لەم جۆرە کامێرایە بەرهەمهات‪.‬‬ ‫کامێرایی بڕاونی بازارێکی باشی‬ ‫پ��ەی��داک��ردو لەساڵی (‪)١٩٣٥‬‬ ‫دا یەکەم فیلمی (‪)٣٥‬میلیمی‬ ‫رەنگاورەنگی خستە بازارەوە‪.‬‬

‫ک��ۆداک ل��ەالی��ەن ج��ۆرج‬ ‫ئیستمەنەوە دروستکراو لەوانەیە‬ ‫ن��اس��راوت��ری��ن ک��ام��ێ��رای ن��او‬ ‫بازارەکانی کامێرافرۆشی بێت‪.‬‬ ‫تایبەتمەندی گرنگی کامێرای‬ ‫کۆداک خودی کامێراکە نەبوو‪،‬‬ ‫بەڵکو سیستەمی نوێی وێنەگرتنی‬ ‫بوو‪.‬‬

‫جۆرج ئیستیمەن لەساڵی (‪)١٩٠٠‬‬ ‫دا کامێرایی براونی خستەبازارەوە‪.‬‬ ‫ئەم کامێرایە نرخەکەی یەک دۆالر‬ ‫بوو‪ ،‬بۆیە توانی هەلی وێنەگری بۆ‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەخەڵک برەخسێنێت‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)١٩٥٤‬دا ڤیرجینیا ئۆسکاو‬ ‫وێنەگرێکی ئاماتۆر بوو‪ ،‬توانی بەم‬ ‫کامێرایە وێنەیەک بگرێت؛ خەاڵتی‬ ‫(پوولیتزر)ی پێبدرێت‪.‬‬

‫ک��ۆداک لەتەکنەلۆژیای دیجیتاڵدا‬ ‫پ��ێ��ش��ڕەوب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ن��ەی��ت��وان��ی‬ ‫لەگەڵ گۆڕانکارییە خێراکانی ئەم‬ ‫تەکنەلۆژیایەدا خۆی بگونجێنێت‪،‬‬ ‫بۆیە ئیفالسبوونی خۆی راگەیاند‪.‬‬

‫ئەنتنیو پرێز؛ سەرۆک‌و بەڕێوەبەری‬ ‫ک��ۆداک رای��گ��ەی��ان��د داخ��وازی بۆ‬ ‫یارمەتی‌و راگەیاندنی ئیفالسبوونی‬ ‫ک��ۆم��پ��ان��ی��اک��ە ک��ارێ��ک��ە ه��ەم��وو‬ ‫ی ه��اوڕان‬ ‫ب��ەڕێ��وەب��ەرەک��ان ل��ەس��ەر ‌‬ ‫تاوەکو داهاتووی کۆداک بپارێزرێت‪.‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪18‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪19‬‬

‫ت‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ال‬ ‫‬‫ئ‬ ‫ێ‬ ‫س‬ ‫س‬ ‫پ‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫‪.‬‬ ‫گ‬ ‫ر‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫ە‬ ‫ه‬ ‫ا‬ ‫‪.‬‬ ‫ک‬ ‫ارەبایی‬

‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ی (ت��ێ��س�لا‪-‬‬ ‫ئێس)‪ ،‬ئۆتۆمبێلێکی سپۆرتی‬ ‫گرانبەهایە کە تەنها بەکارەبا‬ ‫کاردەکات‪.‬‬ ‫ت��اوەک��و ئ��ێ��س��ت��ا هیچ‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ێ��ک��ی ک��ارەب��ای��ی‬ ‫دروس��ت��ن��ەک��راوە ت��اوەک��و بۆ‬ ‫ج��ادەک��ان گ��ون��ج��اوب��ێ��ت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئۆتۆمبیلی مۆدێلی(‪)S‬‬ ‫کۆمپانیایی (‪ )Tesla‬کە‬ ‫ل��ەپ��ای��زی س��اڵ��ی(‪)٢٠١٢‬دا‬ ‫دەکەوێتە ب��ازارەوە بۆ ئەو‬ ‫مەبەستە دروستکراوە‪ ،‬واتە‬ ‫شۆفێڕی ب��ۆ کاتێکی درێ��ژ‬ ‫لەسەر جادەکان‪.‬‬

‫باترییەکانی ئەم ئۆتۆمبیلە‬ ‫ب��ەی��ەک��ج��ار ب��ارگ��اوی��ک��ردن‬ ‫دەت��وان��ن ت��اوەک��و (‪)٤٨٠‬‬ ‫ک��ی��ل��ۆم��ی��ت��ر ب��ەرگ��ەب��گ��رن‌و‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ح��ەوت ک��ەس‬ ‫ه��ەڵ��ب��گ��رێ��ت‪ .‬ل��ەه��ەم��وو‬ ‫ئەمانە گرنگتر‪ ،‬تاوگرتنی‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ەی��ە ک��ە زۆر‬ ‫خێراییە ل��ەم��اوەی (‪)٥.٦‬‬ ‫چرکە خێراییەکەی لەسفرەوە‬ ‫دەگ��ات��ە (‪ )١٠٠‬کیلۆمیتر‬ ‫لەکاتژمێرکدا‪.‬‬ ‫باتری گەورەتر‬ ‫ت��وان��ی ئ��ەم ئۆتۆمبیلە‬ ‫(‪ )٨٥‬کیلۆوات ‪ -‬کاتژمێرە‪،‬‬

‫واتە مۆدێلی(‪ )S‬تواناییەکەی‬ ‫سێ ‌بەرامبەری ئۆتۆمبێلی‬ ‫ک��ارەب��ای��ی ج��ۆری (‪)leaf‬‬ ‫ی کۆمپانیـــای نیســـانە‪.‬‬ ‫ه��ەزاران خ��ان��ەی (ئ��ای��ۆن‪-‬‬ ‫لیسیۆم)ەکەی‪ ،‬ئەلکترۆدە‬ ‫ن��وێ��ی��ەک��ان��ی ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ی‬ ‫پاناسۆنیــــک بەکاردەهێنێت‬ ‫ک��ە ئ��ەو ه��ەل��ەی ب��ۆ‬ ‫دەرخ��س��ێ��ن��ێ��ت ت��اوەک��و‬ ‫بەبەراورد لەگەڵ خانەکانی‬ ‫ت��ری ه��اوق��ەب��ارەی خ��ۆی‬ ‫وزەی زی��ات��ر پ��اش��ەک��ەوت‬ ‫بکات‪.‬‬

‫بارگاویبوونەوەی خێرا‬ ‫کۆمپانیای (تێسال)دەیەوێت‬ ‫وێستگەکانی بارگاوییکردنی‬ ‫(‪)٤٤٠‬ڤۆلتی تایبەت بەخۆی‬ ‫دابمەزرێنێت (یەکەم وێستگە‬ ‫لەنێوان لۆسئانجلێس‌و سان‬ ‫دادەم��ەزرێ��ت‌و پ��ڕک��ردن��ەوەی‬ ‫ت��ەواوی باتری ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫تەنها لەماوەی (‪ )١‬کاتژمێردا‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دەدرێ��ت‪ ،‬لەکاتێکدا‬ ‫پرکردنەوەی باتری بەشێوەی‬ ‫س��ت��ان��دەر شەوێکی ت��ەواوی‬ ‫پێویستە‪.‬‬

‫کۆنتڕۆڵی پلەی گەرما‬ ‫بۆ پارێزگاری لەمەکینەو‬ ‫س��ووڕەک��ان‌و ب��ات��ری‬ ‫لەبەرامبەری‬ ‫ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫پلەی گەرمی‪ ،‬کەناڵگەلێکی‬ ‫پ��ڕ ل��ەش��ل��ەی فێنککەرەوە‬ ‫لەسەرانسەری ئۆتۆمبیلەکەدا‬ ‫دان��راوە‪ .‬پەمپەکان شلەکە‬ ‫لەنێو رادی��ەت��ەری پێشەوەی‬ ‫مەکینە‌و جووتێک چڕکەرەو‬ ‫ە ( ‪ )C o n d e n s e r‬ی‬ ‫ت��ەزووی راستەوخۆ وەگەڕ‬ ‫دەخ��ەن‪ .‬ئەم کارە یارمەتی‬

‫مەکینەکە دەدات کە لەچاو‬ ‫ئۆتۆمبیلەکانی پێشتر دووجار‬ ‫زیاتر توانا بەرهەمبهێنن‪.‬‬ ‫الشەی سووک‬ ‫بۆ زیادکردنی م��ەودای‬ ‫روێ��ش��ت��ن��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ی��ل��ەک��ە‪،‬‬ ‫دی��زای��ن��ەران��ی م��ۆدێ��ل��ی(‪)S‬‬ ‫ب��ەب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ی الش��ەی��ەک‬ ‫ک��ە (‪)%٩٧‬ی لەئەڵۆمنیۆم‬ ‫دروس��ت��ک��راوە‪ ،‬ک��ێ��ش��ی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکەیان دابەزاندووە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان پۆاڵیان کە قورسترە‬

‫ت��ەن��ه��ا ل��ەس��ت��وون��ەک��ان��ی‬ ‫ناوەندی‌و پێشەوەو دواوەی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکەدا بەکارهێناوە‬ ‫وات��ە ئ��ەو ش��وێ��ن��ان��ەی کە‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ب��ەئ��اس��ای��ش��ی‬ ‫زۆرترە‪.‬‬ ‫ناوی فراوان‬ ‫باترییەکانی مۆدێلی(‪)S‬‬ ‫ل��ەب��ن��ی ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل��ەک��ەو‬ ‫ل��ەس��ەر پلێتێکی ف��راوان‬ ‫ک��ە س��ەران��س��ەری‬

‫پ��ان��ت��ای��ی‌ودوول��ەس��ەر سێی‬ ‫درێ��ژی داگیرکردووە‪ ،‬ئەم‬ ‫چنیینە‪ ،‬ف��ەزای��ەک��ی ف��راوان‬ ‫لەبەشی دواوەی ئۆتۆمبیلەکە‪،‬‬ ‫بۆ هەڵگرتنی بار یان دانانی‬ ‫دووک��ورس��ی ل��ەدواوەی‬ ‫ئۆتۆمبیلەکەدا دروستدەکات‪.‬‬ ‫فەزای ناوەوەی ئۆتۆمبیلەکە‬ ‫جێگەی (‪)٥‬کەسی گەورەی‬ ‫تێدا دەبێتەوە‪.‬‬

‫زۆرت��ری��ن خ��ێ��رای��ی‪:‬‬ ‫(‪ )٢١٠‬کیلۆمیتر ل��ەی��ەک‬ ‫کاتژمێردا‪.‬‬ ‫م��ەودای رۆی��ش��ت��ن‪:‬‬ ‫(‪ )٤٨٠٠‬کیلۆمیتر‪.‬‬ ‫کورسی‪ )٥( :‬گ��ەورەو‬ ‫(‪ )٢‬بچووک‪.‬‬ ‫ن��ـ��ـ��رخ‪)٧٧٤٠٠( :‬‬ ‫دۆالر‪.‬‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪20‬‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫دروستكردنی فایلی جێبەجێكردن‬ ‫(‪)executable file‬‬ ‫بنەماكانی دروستكردنی ڤایرۆسی ویندۆز‬

‫تێبینی وەرگێڕ‪:‬‬ ‫دەكرێت كۆد و زانیارییەكانی ئەم‬ ‫بابەتە بۆ مەبەستی باش یان خراپ‬ ‫بەكاربهێنرێت‪ ،‬نووسەرو وەرگێڕی ئەم‬ ‫بابەتە بەرپرسنین لەخراپ بەكارهێنانی‬ ‫زانیاری‌و كۆدەكانی نێو ئەم بابەتە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە دەت��وان��ی��ت��ت ب��ەش��ێ��وەی��ەك‬ ‫دەس��ت��ك��اری ئ��ەم پ��رۆژەی��ە بكەیت‬ ‫كە بتوانێت دەستكاری ڕیجستری‬ ‫كۆمپیوتەرەكانی تر بكات‌و كێشەیان‬ ‫ب��ۆ دروس��ت��ب��ك��ات‌و تێكیانبدات یان‬ ‫هەر كارێكی تر ئەنجامبدات‪ ،‬ئەمەش‬ ‫سەرەتاو شێوازێكە بۆ دروستكردن‌و‬ ‫باڵوكردنەوەی ڤایرۆسی ویندۆز‪.‬‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئ��اس��ای��ی كاتێك‬ ‫دەت��ەوێ��ت فایلێكی ئێكسكیوتەبڵ‬ ‫دروستبكەیت‪ ،‬پێویستت بەبەكارهێنانی‬ ‫كۆمپایلەرێكی وەك ‪gnu‌s not‬‬ ‫‪ )unix‬یان ‪++Microsoft visual c‬‬ ‫ئەبێت‪ .‬بەاڵم لێرەدا پێویست ناكات‬ ‫نیگەرانی كۆمپایلەر (‪7)compiler‬‬ ‫بین‪ ،‬لەبەرئەوەی‪ ،‬ئێمە پرۆگرامێك بۆ‬ ‫بەكارهێنەرو بازاڕ بێت‌و بۆ مەبەست‌و‬ ‫ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ێ��ك��ی دی��اری��ك��راوب��ێ��ت‬ ‫دروس��ت��ن��اك��ەی��ن‪ .‬ه��ەروەه��ا وی��ن��دۆز‬ ‫ویزاردێكی(‪ )wizard‬لەگەڵدایە كە ئەم‬ ‫كارەمان بۆ دەكات‪ .‬ئەوەی كە ئێمە‬ ‫دروستیدەكەین پرۆگرامێكی دابەزاندنە‬ ‫(‪ .)installation program‬خۆتان‬ ‫دەزان��ن كاتێك پرۆگرامێكی نوێ‌‬ ‫داونلۆد دەك��ەن بەچەند هەنگاوێكی‬ ‫بێماناو هیچدا دەڕوات تا دادەبەزێت؟‬ ‫بەڵێ‌‪ ،‬ئەمە ئەوەیە كە ئێمە دەیكەین‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێمە تەنها پێیدەڵێین بەتەواوەتی‬ ‫چیشتێك دابەزێنێت‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەو سكرپتە‬ ‫بێزاركەرانەی دەتوانیتن دروستیانبكەین‪،‬‬ ‫بەدڵنیاییەوە شتێكی خۆش‌و باش دەبێت‬ ‫ئەگەر بتوانین بەشێوەیەكی ئاسان‬ ‫بیانگوێزینەوە بۆ سەر كۆمپیوتەرەكانی‬ ‫ت��ر‪ .‬ب��ەه��ۆی ئ��ەو ش��ێ��وازەی ئێمە‬ ‫دەیگرینەبەر‪ ،‬دەتوانیت زۆر بە ئاسانی‬

‫فایلی دابەزاندنەكە (‪)installation file‬‬ ‫بدەیت بەهەركەسێك كە دەتوانیت‪،‬‬ ‫پێشیانبڵێیت ئەو فایلە بۆ دابەزاندنی‬ ‫پرۆگرامێك یان هەر شتێكی ترە كە‬ ‫هەڵە ناڕاستەكەی پیشانبدات‪ ،‬بڵێ‬ ‫(ئۆو‪ ،‬فایلێكی هەڵەم بۆ ناردبووی)‪،‬‬ ‫ئەوكات بەئاسانی دەتوانیت دەست‬ ‫بەسەر كۆمپیوتەرەكەیاندا بگریت‌و‬ ‫ئ��ەوان��ی��ش بەهیچ ش��ێ��وەی��ەك بیریان‬ ‫بۆ الی ئ��ەوە ناچێت‪ .‬ئ��اوا ئاسانە‪،‬‬ ‫ئەمەش ئەو شتەیە كە ئێمە دەیكەین‪،‬‬ ‫دروستكردنی پاكێجێكی دابەزاندن كە‬ ‫پەیامی هەڵەی ناڕاست پیشان دەدات‪.‬‬ ‫(ل��ێ��رەدا ب��اس ل��ەچ��ۆن��ێ��ت��ی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی فایلێكی داب��ەزان��دن‬ ‫دەكرێت كە وادەرەكەوێت بەرنامەیەكی‬ ‫ئاسایی بێت‌و دایبەزێنیت‪ ،‬بەاڵم كاری‬ ‫دابەزاندنەكە ئەوەیە كۆمەڵ ‌ێ پەیامی‬ ‫ه��ەڵ��ە و دروس��ت ك��راوت پیشان‬ ‫دەدات و لە ژێ��رەوەش چەند فایلێك‬ ‫كۆپی دەكاتە كۆمپیوتەرەكەتەوە و‬ ‫جێبەجێیان دەك��ات‪ .‬دی��ارە ئەكرێت‬ ‫هەمان بیرۆكە بۆ دروس��ت كردنی‬ ‫فایلی دابەزاندنی تر و ئەنجامدانی‬ ‫كاری تر جگە لە پیشاندانی پەیامی‬ ‫هەڵە‪ ،‬بەكار بهێنرێت‪ .‬هەر بە هۆی‬ ‫ئەم نموونەیەشەوە تێ ئەگەین كاتێك‬ ‫بەرنامەیەك دائەبەزێنین لەوانەیە ئەو‬ ‫بەرنامەیە سەرەڕای دابەزاندن و كۆپی‬ ‫كردنی چەند فایلێك‪ ،‬ك��اری تریش‬ ‫ئەنجام ب��دات! بە ڕادەی��ەك ئەتوانێت‬ ‫زانیاری تەواو لەسەر كۆمپیوتەرەكەمان‬ ‫بدزێت و هەر كارێكی تر بكات‪ .‬بۆیە‬ ‫لە كاتی دابەزاندنی هەر پرۆگرام یان‬ ‫فایلێكی دابەزاندندا دەب ‌ێ تەواو دڵنیابین‬ ‫لەو سەرچاوەیەی ئەو پرۆگرامەمان لێ‬ ‫وەرگرتووە‪ .‬لێرەشەوە فێری ئەوە ئەبین‬ ‫كە ئێمەش لەو جۆرە فایلی دابەزاندنانە‬ ‫دروس��ت بكەین و ه��ەر كارێك كە‬ ‫بمانەوێت ئەنجامی بدات! بە دڵنیاییەوە‬ ‫دەكرێت بۆ دروس��ت كردنی فایلی‬ ‫دابەزاندنی پرۆگرامەكانمان و شتی‬

‫سوودبەخش بەكاریبهێنین‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ۆ ك��اری خ��راپ��ی��ش!‬ ‫وەرگێڕ‪)-‬‬‫پێش هەموو شتێك پێویستمان بە‬ ‫فایلەكانمانە‪ .‬دەبێت كەمێك ئارامتان‬ ‫ه��ەب��ێ��ت و ب��ەرگ��ە ب��گ��رن‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ كۆدی ڤیژوەڵ بەیسك بەكار‬ ‫هەند ‌‬ ‫ئەهێنم‪ .‬ئ��ەم سكرپتەی ك��ە ئێستا‬ ‫ئەینووسین و ناوی ئەنەین (‪error.‬‬ ‫‪ )vbs‬ئیشی ئەوەیە كۆمەڵ ‌ێ مەسجی‬ ‫هەڵەی ناڕاست و دروستكراو پیشان‬ ‫بدات‪ ،‬هەروەها ئەم كۆدە نموونەیەكە‬ ‫لە چۆنێتی بەكارهێنانی ستەیتمێنتی‬ ‫س��وی��چ (‪)switch statement‬‬ ‫ل��ە زم��ان��ی پ��رۆگ��رام��س��ازی ڤ��ی��ژوەڵ‬ ‫بەیسیكدا(‪ vb). vb‬وشەی (‪)select‬‬ ‫لە بری (‪ )switch‬بەكار ئەهێنێت‪.‬‬ ‫ئەم كۆدانەی كە لێرەدا باسیان دەكەین‬ ‫لە نەوتپاددا بیان نووسن و لە درایڤی‬ ‫‪ C‬و لە فۆڵدەری (‪ )temp‬سەیڤیان‬ ‫بكە‪( .‬دیارە ئەكرێت لە شوێنی تریش‬ ‫سەیڤیان بكەیت‪ ،‬بەاڵم وا پێویست‬ ‫دەكات هەموو ئەم فایالنە لە ناو یەك‬ ‫فۆڵدەر دابنێین‪- .‬وەرگێڕ‪)-‬‬ ‫ئ��ەو ژم��ارەی ه��ێ�ڵان��ەی كە‬ ‫نووسراون لەم كۆدانەدا‪ ،‬الی خۆت‬

‫كە لە نەوتپاد ئەیان نووسیتەوە‪ ،‬ئەو‬ ‫ژمارانە مەنووسەرەوە‪.‬‬

‫‪dim wshshell, code )1‬‬ ‫‪set wshshell = wscript. )2‬‬ ‫‪)"createobject("wscript.shell‬‬ ‫‪code = wshshell.popup("This )3‬‬ ‫‪file has been corrupted, would‬‬ ‫‪,you like to proceed?", 0‬‬ ‫"‪)Error:", 2 + 48‬‬ ‫‪select case code )4‬‬ ‫‪case 3 code = wshshell. )5‬‬ ‫‪popup("Installation has been‬‬ ‫‪)aborted.", 0, "Error:", 0 + 64‬‬ ‫‪case 4 code = wshshell. )6‬‬ ‫‪popup("Installation failed.", 0,‬‬ ‫‪)"Error:", 0 + 16‬‬ ‫‪end select )7‬‬

‫ئەمەی پێشەوە ناو بنێن (‪error.‬‬ ‫‪ ،)vbs‬دی��ارە ناتوانین ڕاستەوخۆ بە‬ ‫هۆی فایلی دابەزاندنەكەمانەوە (‪install‬‬ ‫‪ )file‬كار بە سكرپتی ڤیژوەڵ بەیسیك‬ ‫بكەین‪ ،‬بۆیە فایلێكی ب��اچ دروس��ت‬ ‫دەكەین بۆ ئەوەی فایلی ڤیبییەكەمان‬ ‫(‪ )error.vbs‬بۆ جێبەجێ بكات‪ .‬باچ‬ ‫فایلەكەمان ناو ئەنێین (‪ )install.bat‬و‬ ‫ئەمەش كۆدەكەیەتی‪:‬‬ ‫\‪cscript //nologo c:\temp‬‬

‫‪error.vbs exit‬‬

‫ب��ە س��ادەی��ی ف�لاگ��ی "‪"nologo‬‬ ‫لە كۆدەكەیا بۆ ئەوەیە كە زانیارییە‬ ‫دووب��ارە ناپێویستەكان (‪redundant‬‬ ‫‪ )information‬پیشان نەدرێن‪( .‬خۆتان‬ ‫لە كۆدەكایا‬ ‫ئەتوانن ‪nologo//‬‬ ‫البەرن و جیاوازییەكە تێبینی بكەن‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێوە ئەو فایالنەتان لە شوێنێكی‬ ‫تر داناوە ئەوا ئەتوانن شوێنەكەی دیاری‬ ‫بكەن‪ ،‬واتە ‪ c:\temp\error.vbs‬كە لە‬ ‫كۆدەكەیا هەیە بگۆڕن بۆ ئەو شوێنەی‬ ‫كە فایلەكەتان لێی دان��اوە‪ ،‬ئاسانترین‬ ‫ڕێگاش ئەوەیە كە هەموو ئەو فایالنە‬ ‫لەناو یەك فۆڵدەردا دابنێن و بۆ شوێنی‬ ‫فایلەكەش تەنها بنووسن ‪error.vbs‬‬ ‫وەرگێڕ‪ .)-‬ئێستا هەڵبژاردنی ئەوەت‬‫لەبەردەستایە كە مۆڵەتێكی نادروست‬ ‫و هەڵەی شێوە و چۆنێتی مۆڵەتی‬ ‫بەكارهێنانی پرۆگرامەكەت دروست‬ ‫بكەیت (وەك ئ��ەوەی ل��ە زۆرب��ەی‬ ‫پرۆگرامەكانی تردا هەیە) هەر ئەوەنە‬ ‫كۆمەڵ ‌ێ زان��ی��اری یاسایی دەرب��ارەی‬ ‫بەكارهێنانی پرۆگرامەكە بنووسە یان‬ ‫لە پرۆگرامێكی ت��رەوە كۆپی پەیستی‬ ‫بكە بۆ ناو تێكست فایلێك‪ .‬دواهەمین‬ ‫فایل كە پێویستە دروس��ت��ی بكەین‪،‬‬ ‫فایلێكە لە جۆری ‪( inf.‬واتە فایلی‬ ‫دابەزاندنەكەمان ‪ ،)install file‬ئەمەش‬ ‫ئەو فایلەیە كە پرۆگرامی دابەزاندنەكە‬ ‫پێویستییەتی تاوەكو بە باشی و ڕێكی‬ ‫جێبەج ‌ێ ببێت‪ .‬ئەم كۆدە بۆ بەكارهێنانی‬ ‫ئەو فایلە بنووسن‪ ،‬فایلەكەش ناو بنێن‬ ‫(‪ ،)setup.inf‬هەروەها دەكرێت ئەم‬ ‫فایلە وەكو تێمپلەیت (‪ )template‬واتە‬ ‫قاڵبێك بۆ دروست كردنی پاكێجی تر‬ ‫بەكاربهێنیت‪.‬‬ ‫[‪]Version‬‬ ‫‪"$Signature="$Chicago‬‬ ‫‪AdvancedINF=2.0‬‬ ‫[‪]DefaultInstall‬‬ ‫‪CopyFiles=install.files‬‬ ‫‪RunPostSetupCommands=Ru‬‬ ‫‪nPostSetupCommandsSection‬‬ ‫[‪]DestinationDirs‬‬ ‫;‪Folder name‬‬ ‫‪install.files=30,Temp‬‬ ‫[‪]install.files‬‬ ‫;‪ Program1.Exe‬؛ �‪example pro‬‬ ‫‪gram #1‬‬ ‫;‪ Program2.Exe‬؛ �‪example pro‬‬ ‫‪gram #2‬‬ ‫;‪Files to include in package‬‬ ‫‪install.bat‬‬ ‫‪error.vbs‬‬ ‫‪setup.inf‬‬

‫[ ‪RunPostSetupCommands‬‬ ‫‪]Section‬‬ ‫;‪Program1.Exe‬‬ ‫;‪Program2.Exe /argument1 /‬‬ ‫‪argument2‬‬ ‫;‪File to launch at install‬‬ ‫‪install.bat‬‬ ‫[‪]SourceDisksNames‬‬ ‫‪default",,1"=1‬‬

‫ئەو هێاڵنەی بە سیمی كۆڵن؛‬ ‫دەستیان پێكردووە‪ ،‬ئەوانە كۆمێنتن‪،‬‬ ‫ئەمەش بۆ ئەوەی تێبینییەكانم لەسەر‬ ‫چۆنێتی كاركردنی ئەو فایلە ببینن‪.‬‬ ‫پ��اش ئ��ەوەی كە هەموو فایلەكانت‬ ‫س��ەی��ڤ ك��رد و ئ��ام��ادە ب��ووی بۆ‬ ‫جێبەج ‌ێ كردنیان‪ ،‬دواهەمین بەشی‬ ‫كارەكە زۆر ئاسانە‪ .‬بەس ئەوەندەمان‬ ‫ل��ەس��ەرە ه��ەن��گ��او ب��ە ه��ەن��گ��او ئەو‬ ‫وی��زاردەی ویندۆز بەكار بهێنین كە‬ ‫خ��ۆی لەگەڵیایەتی‪ .‬پەنجە بنێن بە‬ ‫‪ win+r‬تاوەكو ڕەن بكرێتەوە و لەوێدا‬ ‫ب��ن��ووس��ن‪ iexpress :‬و بەمەش‬ ‫وی��زاردەك��ە ئەكرێتەوە‪ .‬پاشان ئەم‬ ‫هەنگاوانە جێبەج ‌ێ بكەن‪:‬‬ ‫"‪create new self‬‬ ‫‪.1‬‬ ‫‪ "extraction directive file‬هەڵبژێرن‬ ‫و كلیك لە ‪ next‬بكەن‪.‬‬ ‫‪extract files and run an" .2‬‬ ‫‪ "installation command‬هەڵبژێرن‬ ‫و كلیك لە ‪ next‬بكەن‪.‬‬ ‫‪ .3‬ناونیشانێك كە حەزەكەن‬ ‫لە كاتی دابەزاندنەكەدا دەركەوێت‪،‬‬ ‫بینووسن‪ ،‬بۆ نموونە‪installation" :‬‬ ‫‪ "progress‬و كلیك لە ‪ next‬بكەن‪.‬‬ ‫‪ "no prompt" .4‬هەڵبژێرە‪ ،‬بۆ‬ ‫ئەوەی لە كاتی كردنەوەی فایلەكەدا‬ ‫بۆكسی دڵنیایی لە دابەزاندنەكە "‪yes‬‬ ‫‪ "or no‬پیشان نەدرێت‪ .‬كلیكی ‪next‬‬ ‫بكە‪.‬‬ ‫‪"do not display a license " .5‬‬

‫بۆ ئەوەی فایلی مۆڵەتەكە پیشان نەدات‪،‬‬ ‫دیارە ئەگەر بتەوێت پیشانی بدات ئەوا‬ ‫هەڵبژاردنی دووەم دیاری بكە و فایلی‬ ‫مۆڵەتەكە (‪ )license‬ب��راوس بكە‪.‬‬ ‫پاشان كلیك لە ‪ next‬بكە‪.‬‬ ‫‪ .6‬كلیك لە بەتنی ‪ add‬بكە و‬ ‫ئەو سێ فایلەی لە پێشا دروستمان كرد‬ ‫(‪error.vbs install.bat, setup.‬‬ ‫‪ ،)inf‬شوێنەكانیان دیاری بكە و هەڵیان‬ ‫بژێرە‪ .‬كلیك لە ‪ next‬بكە‪.‬‬ ‫‪ .7‬ل��ە ڕێ��ك��ی ئ��ەو ش��وێ��ن��ەی‬ ‫نووسراوە ‪ ،install program‬كلیك لە‬ ‫درۆپ بۆكسەكە بكە و (‪)setup.inf‬‬ ‫هەڵبژێرە و بۆكسەكەی تر واز لێ بێنە‬ ‫و كلیك لە ‪ next‬بكە‪.‬‬ ‫‪ "default" .8‬هەڵبژێرە و كلیك‬ ‫لە ‪ next‬بكە‪.‬‬ ‫‪ "no message" .9‬هەڵبژێرە و‬ ‫نێكست بكە‪.‬‬ ‫‪ .10‬لە ئینپوت بۆكسەكەیا ئەو‬ ‫شوێنە بنووسە (ی��ان دی��اری بكە) كە‬ ‫دەتوانیت فایلە ئێكسكیوتەبڵەكەتی تێدا‬ ‫سەیڤ بێت (ئەمە جیاوازە لەو شوێنەی‬ ‫كە فایلەكانی تێدا ‪ extract‬ئەبێت)‪ ،‬دیارە‬ ‫دەب ‌ێ لەگەڵ دیاریكردن یان نووسینی‬ ‫شوێنەكەیا‪ ،‬ناوی فایلەكەش بنووسیت‪،‬‬ ‫بۆ نموونە بنووسە‪c:\temp\test." :‬‬ ‫‪ "exe‬و چێكبۆكسەكانی تر واز لێ‬ ‫بێنە و كلیك لە نێكست بكە‪.‬‬ ‫‪ "no restart" .11‬هەڵبژێرە‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوەی ڕقم لە ڕیستارتە و كلیك‬ ‫لە ‪ next‬بكە‪.‬‬ ‫‪ "don't save" .12‬هەڵبژێرە و‬ ‫نێكست بكە‪.‬‬ ‫‪ .13‬كلیك لە نێكست بكە‪.‬‬ ‫‪ .14‬كلیك ل��ە‪ finish‬بكە‪ ،‬وا‬ ‫تەواو بووین ‪)-:‬‬ ‫(تێبینی وەرگێڕ‪ :‬من كە لەسەر‬ ‫كۆمپیوتەرەكەی خۆم ئەم هەنگاوانەم‬

‫‪21‬‬

‫جێبەج ‌ێ ك��رد‪ ،‬لە هەنگاوی ‪ 13‬كە‬ ‫دەڵ ‌ێ نێكست بكە‪ ،‬پەیامێك دەرئەچێت‬ ‫و ئەڵێت فایلی (‪ )dll.w95inf32‬یان‬ ‫فایلی (‪ )dll.w95inf16‬لەو شوێنەدا كە‬ ‫(‪ )iexpress.exe‬لێیە نەدۆزرایەوە‪.‬‬ ‫دی��ارە (‪ )iexpress.exe‬وات��ە ئەو‬ ‫وی��زاردەی ك��اری دروس��ت كردنی‬ ‫پاكێجەكەمان بۆ دەكات لەم شوێنەدایە‪:‬‬ ‫‪ . c:\windows\system32‬بۆ ئەوەی‬ ‫ئەم كێشەیە چارەسەر بكەن (ئەگەر‬ ‫تووشتان بوو) ئەوا ئەو دوو فایلە لە‬ ‫ئینتەرنێت دابەزێنن و كۆپییان بكەن بۆ‬ ‫‪ c:\windows\system32‬ئەوكات‬ ‫ئەتوانن كارەكانتان بە سەركەوتووی‬ ‫ئەنجام ب��دەن‪ ،‬و ئەگەر تووشی هەر‬ ‫كێشەیەكی ل��ەم ج��ۆرە ب��وون‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫ئەتوانن ئەو فایالنەی داوای دەكات بە‬ ‫ئاسانی لە ئینتەرنێتەوە داونلۆدی بكەن‬ ‫و لەو شوێنەدا دایان نێن كە پێویست‬ ‫دەكات‪).‬‬ ‫دەب��ێ فایلەكان ب��ۆ ئ��ەو شوێنە‬ ‫ئێكستراكت ببن كە لە هەنگاوی ‪6‬‬ ‫دا شوێنەكەیانت ه��ەڵ��ب��ژارد‪ .‬ئەگەر‬ ‫دابەزاندنەكە پێویستی ب��ەوە كرد كە‬ ‫فایلەكان بۆ ناو فۆڵدەرێك دابەزێنێت‬ ‫و ئ��ەو ف��ۆڵ��دەرە ن��ەب��وو‪ ،‬ئ��ەوا خۆی‬ ‫ئ��ەو ف��ۆڵ��دەران��ە دروس��ت دەك��ات‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەرئ��ەوەی ئێمە فایلەكانمان لە‬ ‫فۆڵدەری تێمپەوە هەڵبژارد‪ ،‬كەواتە‬ ‫هەر لەوێشدا دائەبەزن‪ .‬ئەگەر ئێستا‬ ‫بچیت بۆ فۆڵدەری ‪ temp‬دەتوانیت‬ ‫فایلی ‪ test.exe‬ببینیت ك��ە هەر‬ ‫ئێستا دروستمان ك��رد‪ .‬پێش ئەوەی‬ ‫بیكەیتەوە‪ ،‬ئەو سێ فایلە بسڕەوە كە‬ ‫لە پێشدا لەو شوێنەدا دروستمان كرد‪.‬‬ ‫ئەبینیت كاتێك فایلە ئیكسكیوتەبڵەكە‬ ‫(‪ )test.exe‬ئەكەیتەوە (دەبڵ كلیكی‬ ‫لێ ئەكەیت)‪ ،‬ئەو سێ فایلە دروست‬ ‫ئەبێتەوە كە ئێستا سڕیتەوە و پەیامە‬ ‫هەڵەكانیشت پیشان دەدات‪ .‬بۆ‬ ‫كەسانێك كە نازانن ئەمە چییە‪ ،‬هیچ‬ ‫بیرۆكەیەكیان نییە و مێشكیان بەالی‬ ‫ئ��ەوەدا ناچێت كە تۆ چەند فایلێكت‬ ‫خستۆتە كۆمپیوتەرەكەیانەوە‪ .‬پێش‬ ‫ئەوەی پەیامە هەڵە و دروستكراوەكان‬ ‫دەرك��ەون‪ ،‬چ شتێك ڕێ��گ��ات لێ‬ ‫ێ كۆد بنووسی بۆ‬ ‫ئەگرێت كە هەند ‌‬ ‫دانانی تاسكێكی كات بۆ دان��راو یان‬ ‫دەستكاریكردنی نرخەكانی ڕیجستری!‬ ‫س��ەرچ��اوە‪haxor 1337 • :‬‬ ‫‪handbook, tapeworm, Sams‬‬

‫‪2005 ,Publishing‬‬

‫و‪ .‬لەئینگلیزیەوە‪ :‬بڕیار عوسمان‬

‫‪22‬‬

‫شارستانیەت‬

‫پیزا‬ ‫بورجی‬

‫ئیتالیا‬

‫‪23‬‬

‫لەناوچەو شوێنە جیاجیاكانی جیهاندا چەندین بورج‌و‬ ‫بینای سەرسوڕهێنەر هەیەو زۆرب��ەی��ان بەهۆی شێوەو‬ ‫جۆرەكەیەوە جوان‌و سەرسوڕهێنەرن‪ ،‬بەاڵم هەندێكی تریان‬ ‫بەمرووری كات‌و دوای سەردەمانێك لەدروستكردنی زیاتر‬ ‫جوان‌و سەرسوڕهێنەر بووە‪ ،‬بەاڵم لەناو ئەو هەموو بورجەدا‬ ‫بورجێكی ئیتالیا (بەناوی بورجی پیزا) دەبینرێت كە دوای‬ ‫دروستكردن‌و تەواوبوونی الربووەتەوەو ئەم الربوونەوەشی‬ ‫ناوبانگی بورجەكەی زیاتركردووەو لەالیەن گەشتیارانەوە‬ ‫بایەخێكی زیاتری پێدەدرێت‪.‬‬ ‫بورجی پیزا (‪ )pisa‬دەكەوێتە شاری پیزای ئیتالیاوەو هەرچەندە‬ ‫تەنیا بورجی الری جیهان نییە‪ ،‬بەاڵم بەیەكێك لەبەناوبانگترین‌و‬ ‫سەرسوڕهێنەرترین بورجەكانی جیهان دادەنرێت‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ای دەستپێكردنی دروستكردنی ئ��ەم بورجە‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ (‪)9‬ی ئۆگەستی (‪1173‬ز)‪ .‬چەند ساڵێك‬ ‫ێ چینی‬ ‫دوای دروستكردنی ئەم بورجە‪ ،‬كاتێك كە تەنیا س ‌‬ ‫تەواوبووبوو‪ ،‬بەرەو خ��وارەوە الرب��ووەوەو هەربۆیەش بۆ‬ ‫ماوەی سەد ساڵ دروستكردن‌و تەواوکردنی ڕاوەستێنرا‪،‬‬ ‫چوار چینی دواییشی هەر بەوشێوە الرەی تەواوكراو دوای‬ ‫چەند ڕۆژێك ڕاوەستان لەسەری‪ ،‬بەاڵم زەنگەكان (زەنگی‬ ‫كەنیسە)یشی لەساڵی (‪1372‬ز) تەواوبوون‪ .‬بەمشێوەیە ئەم‬ ‫بورجە (‪55‬م) بەرزی هەبوو و حەوت زەنگیشی هەبوو‪.‬‬ ‫بەهۆی مەترسی داڕووخانی زەنگیان تێدالێنەدەدا‪)300( ،‬‬ ‫پلەی تێدایەو ئەستووری پایەكانی نزیكەی (‪5‬م) دەبێت‬ ‫كە بە زیخ‌و لم دروستكراوەو هەندێك كەسیش هۆكاری‬ ‫الربوونی بۆ ئەمە دەگەڕێنەوە‪.‬‬ ‫ئەم بورجە كە ئێستا (‪ )85‬مەتر ب��ەرزەو (‪)14500‬‬ ‫تەن دەبێت‪ ،‬لەسەردەمی ڕێنیسانس لەتۆسكانیای ئیتالیادا‬ ‫دروستكراوەو ڕۆژب��ەڕۆژ الرییەكەی زیاتر دەبێت‌و هەر‬ ‫ساڵێك نزیكەی (‪2,5‬سم) ڕووەو زەوی الردەبێتەوەو ئەگەر‬ ‫بەمشێوەیە بڕوات تانزیكەی (هەشتا) ساڵی تر دەڕووخێت‌و‬ ‫لەناودەچێت‪ .‬لەكاتی دروستكردنیدا‪ ،‬دەوڵ��ەم��ەن��دان‌و‬ ‫چینی پیاوماقواڵنی ئیتالیا بۆ ملمالنێ‌و ركابەری یەكتری‬ ‫بیناسازو هونەرمەندە ناودارو لێهاتووەكانیان بانگێشتدەكرد‬ ‫ێ‬ ‫تابەشداری لەدروستكردنی ئەم بورجەدا بكەن‌و خۆیانی پ ‌‬ ‫ناودارتربكەن لەناو خەڵكیدا‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە ئەم بورجە بووە بەسومبول‌و هێمای شاری‬ ‫پیزاو هەتا ئیتالیاش‌و لەساڵی (‪1987‬ز)ی��ش��دا لەالیەن‬ ‫(یونسكۆ)وە وەك میراتێكی فەرهەنگی دیاریكرا‪ ،‬لەبەرواری‬ ‫(‪)7‬ی ژانویەی (‪ )1990‬بەمالوە سەردانی گەشتیاران بۆ‬ ‫ئەم بورجە سەرسوڕهێنەرو مێژوویە قەدەغەكرا‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرساتێك ئەگەری داڕووخ��ان��ی زیاتردەكات‌و ئەگەری‬ ‫ڕووخان‌و داڕمانی نزیكبووەتەوە‪ ،‬بەاڵم دوای (‪ )12‬ساڵ‌و‬ ‫دوای كەمێك دەستكاریكردن‌و ڕاستكردنەوەی لە (‪)15‬‬ ‫ی دیسەمبەری (‪)2001‬دا دووبارە سەردانكردنی ئاسایی‬ ‫كراوە‪.‬‬ ‫دەوترێت لەساڵی (‪1173‬ز)دا بیناسازی ناوداری ئیتالی‬ ‫(فلورانتن بونانۆ‪/‬پیزانۆ) ئەركی دروستكردنی ئەم بورجەی‬ ‫پێسپێردراوە بۆ ئەوەی بۆ كڵێسای شارەكەی دروستبكات‪.‬‬ ‫بەمشێوەیە لەساڵی (‪( )1350‬واتە دوای ‪ 170‬ساڵ) بینای‬ ‫بورجەكە تەواوبوو و لەو سەردەمەوە تائێستاو لەماوەی‬ ‫ئەو (‪ )7,5‬سەدەیە بە بەردەوام الرتردەبێتەوەو تائێستاش‬ ‫نزیكەی (‪445‬سم) الربووەتەوە‪.‬‬ ‫و‪ :‬ساالر عادل حەسەن‬

‫‪24‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫‪25‬‬

‫سەرچاوە‪New Scientist :‬‬

‫دە دۆزینەوەی نوێ‌و سەرنجڕاکێش‬ ‫سەبارەت بەجیهانی گیانلەبەران لەساڵی (‪)٢٠١١‬دا‬ ‫‪1‬‬

‫‪6‬‬

‫‪9‬‬

‫‪3‬‬

‫بچووکترین قاتڵی جیهان‪ :‬لەزۆر شوێن لەباڵندەی هەنگوێن دۆز(‪ )honey guide‬یان‬ ‫گیانداری تر بۆ دۆزینەوەی هەنگە کێوییەکان سوودوەردەگرن‪ ،‬بەاڵم ئەم باڵندەیە لەکاتی‬ ‫لەدایکبووندا دەتوانێت قاتڵێکی ترسناک بێت‪ .‬جوچکەکانی ئەم باڵندەیە لەهێاڵنەیی باڵندەکانی‬ ‫تردا بەڕەاڵ دەکرێن تەنها یەک کاتژمێریان پێویستە تاوەکو هەموو جوچکەکان بکوژن‪.‬‬

‫‪7‬‬ ‫زیرەکی ئاژەڵە ماڵییەکان‪ :‬مرۆڤ لەهەڵەدایە‪ ،‬ئەگەر بیردەکاتەوە‪ ،‬پەزەکان دەبەنگن‪.‬‬ ‫لێکۆڵینەوەکانی ئەم چەند دە ساڵەیی دوایی دەریخستووە ئەم ئاژەاڵنە دەتوانن هەندێک‬ ‫تاقیکردنەوە تێپەڕێنن کە بۆ هەندێک گیانلەبەری تری وەک مەیمون کێشەی گەورەن‪.‬‬ ‫ماسییەکی دەمخڕ کە راوەکەی دەخنکێنێت‪ :‬ئەم ماسییە بەهۆی جەستەیی نەرمییەوە‬ ‫لەقوواڵیی دەریاکاندا دەژییت‌و رێگەیەکی تایبەت بەخۆی بۆ ڕاوکردن هەیە‪ .‬ئەو بەدەمە‬ ‫خڕەکەیی خۆی بەماسییەکانی ترەوە دەلکێنێت‌و دەیانخنکێنێت‪ ،‬پاشان دەیانخوات‪.‬‬

‫‪4‬‬ ‫ئەو مێرۆالنەیی ئاژەڵداری دەکەن‪ :‬جۆرێک لەمێرۆلە بەناوی (‪)Melissotarsus‬‬ ‫کە نیشتەجێی ماداگاسکاری ئەفریقایە‪ ،‬مێرۆکانی تر بۆ بەکارهێنانی گۆشتەکانیان‬ ‫پەروەردەدەکات‪ ،‬ئەم گیانلەبەرە جگە لەمرۆڤ؛ تەنها گیاندارێکە بۆ دابینکردنی خۆراک‬ ‫ئاژەڵداری دەکات‪.‬‬

‫بەبەردبووێکی زیندوو کە خەریکە خاشەبڕ دەبێت‪( :‬نوتیلوسەکان) بەپیشتوانی‬ ‫پەرەسەندنی (‪ )٥٠٠‬ساڵە توانیویانە خۆیان لەخاشەبڕی (ئینقراز) گەورە رزگاربکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم لێکۆڵینەوە نوێیەکان پیشانیدەدات‪ ،‬خێرایی زاوزێی ئەم گیاندارانە زۆر کەمە‌و‬ ‫لەوانەیە بەهۆی راوکردنی هەڕەمەکییەوە‪ ،‬زیانی گەورەیان پێگەیشتبێت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫ئەو ماسیانەی وەک زارۆک دەگرین‪ :‬ئەم ماسییە بەسەری گەورەو جەستەی رەق‪ ،‬تەنها‬ ‫ماسی نییە کەدەتوانێت دەنگ دروستبکات‪ ،‬بەاڵم تەنها ماسی ناسراوە کە لەبارۆدۆخی‬ ‫دژواردا دەنگێک وەک گریانی منداڵ لەخۆیەوە دەردەهێنێت‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫‪8‬‬

‫‪5‬‬

‫گەورەتریین تەنینی جۆاڵیی‌تەنەیی جیهان‪ :‬جۆاڵی ‌ی تەنەی درەختی داروین کەمتر لە(‪٢‬سم) درێژە‪،‬‬ ‫دەتوانێت تارگەلێگ بتەنێت کە درەختەکانی دووسەری رووبارێک پێکەوە ببستێتەوە‪ ،‬هەندێکجار‬ ‫درێژییەکەیان دەگات بە(‪٢٥‬م)‪ ،‬ئەم جۆاڵیتەنە بۆ پێوانی رێگەکەیی لەبازدا ‌ن بەکاردەهێنرێت‪.‬‬

‫بۆقێک نایبەستێت‪ :‬لەوانەیە گیانداری زۆر لەدوژیانییەکان‌و مێرووەکان بناسن کە‬ ‫لەسەرمای کوشەندە دەرباس دەبن‪ ,‬بەاڵم ئەم بۆقە قاوەی ‌ی رەنگە درەختییە تەنها‬ ‫گیاندارێکی ناسراوە کە بەدەردانی مادەیەکی کیمیایی لەسەر پشتی رۆڵی ئانتی فرێز (دژە‬ ‫سەهۆڵ) بگێڕێت‪.‬‬

‫جۆاڵیتەنیەک کە جۆاڵیتەنەکانیتر راودەکات‪ :‬لەوانەیە راوێک کە جەستەی دوو بەرامبەری‬ ‫جەستەی راوچییەکەیە بۆ راوکردن شیاو نەبێت‪ ،‬بەاڵم جۆاڵیتەنەیی (‪Palpimanus‬‬ ‫‪ )gibbulus‬بە بەکارهێنانی پابەهێزەکانی‌و جەستە رەقەکەیی لەبەربەرەکانێ لەگەڵ‬ ‫راوچییەکاندا ناترسێت‌و بێئەوی بهێڵیت لەدەستی دەربچن راویان دەکات‪.‬‬

‫تەک خانەیەک بەحەوت رەگەزی جۆراجۆرەوە‪ :‬ئەم تەک خانەییە سەیرە کە چینێک‬ ‫لەموو دایپۆشیوە ناوی(‪)Tetrahymena thermophila‬ە‪ ،‬بەتەنهایی دەتوانێت حەوت‬ ‫رەگەزی جۆربەجۆری هەبێت‪ ،‬رەگەزە جۆربەجۆرەکانی لەالیەن الیە جینێکەوە بەناوی‬ ‫(‪ )mat‬کۆنتڕۆڵ دەکرێت‪.‬‬

‫گشتی‬

‫‪26‬‬

‫گشتی‬

‫‪27‬‬

‫لەنوترینۆ خێراکانەوە بۆ قەدەخانەکان‬ ‫رووداوە گرنگەکانی جیهانی زانست لەساڵی (‪)٢٠١١‬دا‬

‫دەستپێکی سەفەر بەرەو مەریخ‪ ،‬سەرکەوتنی گەورە لەکەمبوونەی ژمارەی تووشبوان بەئایدز‪ ،‬ناسینی باشتری مێژوی مرۆڤ بەیارمەتی لێکۆڵینەوەی‬ ‫جینیتیکی‪ ،‬تەنها بەشێکن لەدەسکەوتەکانی جیهانی زانست لەساڵی (‪)٢٠١١‬دا گۆڤاری بەناوبانگی نەیچێر گرنگتریینی دۆزینەوە زانستییەکانی‬ ‫ساڵی رابردوی بەریزکراوی باسکردوە کە لێرەدا پێشکەشتانی دەکەیین‪ .‬بەشی زۆری ئەم روداوانە لەساڵی رابردودا لەالیەن گۆڤاری زانستی‬ ‫نوێ‌وە(لڤینی زانستی) گرنگی پێدراوەو باسکراوە‪ .‬ساڵی رابردو پڕبوو لەهەواڵی سەرسووڕهێنەرو مژدەبەخش هەندێک لەم‌ڕوداوە زانستییەکان‬ ‫لەئیمساڵ‌و سااڵنی داهاتووشدا کارییگەری گرنگیان دەبێت‪ ،‬ئەمە ئێوەو راپۆرتی گۆڤاری نەیچێر لەمبارەوە‪.‬‬

‫ئ��ەم وێ��ن��ەی��ەی س��ەرەوە‪،‬‬ ‫باڵوکراوە زانستییەکان لەساڵی‬ ‫(‪ )٢٠١٠‬پ��ی��ش��ان��دەدات‪ ،‬واڵت��ە‬ ‫ی��ەک��گ��رت��ووەک��ان��ی ئ��ەم��ری��ک��ا‬ ‫ل��ەژم��ارەدا لەپێشە‪ ،‬ب��ەاڵم ئێران‬ ‫زۆرترین نرخی بەرزبوونەوەی‬ ‫ژمارەی باڵوکراوە زانستییەکانی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫قەدەخانەکان (دایکە‬ ‫خانەکان)‬ ‫س��اڵ��ی (‪ )٢٠١١‬ساڵێکی‬ ‫هەستیار ب��ۆ پشتگیریکەران‌و‬ ‫رەخنەگرانی قەدەخانەکان بوو‬ ‫لەمانگی (جوالی)دا‪ ،‬دادگەیەکی‬ ‫واڵت��ەی��ەک��گ��رت��ووەک��ان بڕیاریدا‬ ‫ب��ودج��ە ب��ۆ ت��وێ��ژی��ن��ەوە ل��ەس��ەر‬ ‫قەدەخانەکان تەرخانبکرێت‪ ،‬بۆیە‬ ‫توێژەران پشتگەرمییەکی باشیان‬ ‫بۆ دروستبوو‪ ،‬ب��ەاڵم لەمانگی‬ ‫ئۆکتۆبەردا دادگەیەکی ئەوروپی‬ ‫ت��ۆم��ارک��ردن��ی م��اف��ی مەعنەوی‬ ‫لەسەر قەدەخانەکانی قەدەغەکرد‬ ‫(زانستی نوێ ژمارە ‪.)١١‬‬ ‫ل��ەت��اق��ی��گ��ەدا‪ ،‬ق��ەدەخ��ان��ەک��ان‬ ‫لەنێو ش��وش��ەی تاقیگەدا یەک‬

‫تەوریان وەرگرت‌‪ ،‬تاوەکو شانەی‬ ‫ئ��اڵ��ۆزت��ری س �ێ‌ دورای��ی وەک��و‬ ‫گلێنەی چ��اوو ژێرمێشکەڕژێن‬ ‫دروستبکەن‪ .‬زانایان بڕیاریاندا‬ ‫تەکنەلۆژیایی‬ ‫بەبەکارهێنانی‬ ‫هاوشێوەسازی لەسەر رێژنەی‬ ‫هێلکەی مرۆڤ (تەنها جێگەیەک‬ ‫کە خانەکان هەڵگری کۆمەڵێک‬ ‫کرۆمۆسۆمی زی��ادەن) هێڵێک‬ ‫قەدەخانە دروستبکەن‪.‬‬ ‫ه��اوک��ات زان��ای��ان ئێستا‬ ‫لەهەموو کاتێک زیاتر حەزیان‬ ‫لەدۆزینەوەی تواناکانی قەدەخانە‬ ‫وروژاوەک��ان��ە (‪ ،)IPS‬بۆیە‬ ‫توانیویانە وردت��ر تواناکانیان‬ ‫ب��ن��اس��ن‪ .‬خ��ان��ە(‪)IPS‬ەک��ان‬ ‫وەرگیراو لەنەخۆشەکان دەکرێت‬ ‫ب��ۆ ناسینی وردت��ری نەخۆشی‬ ‫لەتاقیگەدا بەکاربهێنرێت‪ ،‬وەکو‬ ‫نەخۆشی پیربوون‌و شیزوفینیا‪.‬‬ ‫پازلی تەنۆلکەکان‬ ‫دوای کۆکردنەوەی (‪)٤٢٠‬‬ ‫ه��ەزار م��ی��ل��ی��ارد ب��ەرک��ەوت��ن��ی‬ ‫پ��رۆت��ۆن‪-‬پ��رۆت��ۆن ل��ە(‪)LHC‬‬ ‫(پێکدادەری گ��ەورەی ه��ادرۆن‬

‫لەسێرن (‪ ،)CERN‬تاقیگەی‬ ‫فیزیای ناوکی لەئەوروپا لەنزیکی‬ ‫سویسرا)فیزیاییەکان‬ ‫جێنڤی‬ ‫لەمانگی دیسامبەردا رایانگەیاند‬ ‫هێشتا ن��ات��وان��ن ب��ەدڵ��ن��ی��ای��ی��ەوە‬ ‫رایبگەیەنن کە ب��ۆزۆن��ی هیگز‬ ‫(تەنۆلکەی خودا)بوونی هەیە‬ ‫ی��ان ن��ا‪ ،‬هەرچەند دەرک��ەوت��ووە‬ ‫ئەگەر ئ��ەم تەنۆلکەیە هەبێت‪،‬‬ ‫دەبێت بەرستاییەکەی نزیکەی‬ ‫(‪)١٢٥‬گ��ی��گ��ا ئەلکترۆن ڤۆڵت‬ ‫بێت (زانستی نوێ ژمارە ‪.)١٢‬‬ ‫لەمانگی سیپتامبەردا خەبەرێکی‬ ‫س��ەرس��ووڕه��ێ��ن��ەر ب�ڵاوب��ووەوە‬ ‫ک��ە گ��وای��ە ل��ەت��اق��ی��گ��ەی ئۆپێرا‬ ‫(‪ )opera‬ن��وت��ری��ن��ۆی خێراتر‬ ‫لەخێرایی رووناکی تۆمارکراوە‪.‬‬ ‫ئۆپێرا هەستەوەرێکی نوترینۆیە‬ ‫لەتاقیگەی نەتەوەیی (گرانساسۆ)‬ ‫لەئیتالیا‪ .‬ئەم نوترینۆیانە دوایی‬ ‫پێوانی (‪ )٧٣٠‬کیلۆمیتر (‪٦٠‬‬ ‫نانۆچرکە) خێراتر لەروناکی‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ن��ە م��ەق��س��ەدەک��ەی��ان‪.‬‬ ‫هەرچەند زۆر هەوڵدراوە هەڵە‬ ‫ل��ەم تاقیکردنەوەدا ب��دۆزن��ەوە‪،‬‬

‫ب��ەاڵم تائێستا ک��ەس نەیتوانیوە‬ ‫بەتەواوەتی ئەنجامەکە رەدبکاتەوە‬ ‫(لڤینی زانستی ژمارە ‪ ٩‬زانستی‬ ‫نوێ ژمارە ‪.)١٠‬‬ ‫ناوبانگی لەکیسچوو‬ ‫هیچ ساڵێک نییە کە رسوایی‬ ‫زانستی تێدانەبێت‪ ،‬لەمانگی‬ ‫ئ��ۆک��ت��ۆب��ردا (درێ��ک ستیپل)‬ ‫لەزانکۆی (تیلبرگی )هۆڵەندا‬ ‫دەرک��را‪ ،‬چونکە کۆمیتەیەکی‬ ‫لێکۆڵینەوە ژم��ارەی��ەک��ی زۆر‬ ‫ف��ێ��ڵ��ک��ردن‌و گ��زی زان��س��ت��ی‬ ‫لێدۆزییەوە‪ ،‬سێ مانگ پێشتریش‬ ‫(م��ارک ه��اوس��ەر) دەرون��ن��اس��ی‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن دوای��ی ئ��ەوەی‬ ‫ک��ارە نایاسییەکەی دەرک��ەوت‬ ‫د ە ستیلە کا ر کێشا یە و ە ‪ ( .‬ئا نیلو‬ ‫پوتی) جنیتیکناسی شێرپەنجەیی‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی (دوره��ام��ی)‬ ‫ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��ا ب��ەه��ۆی فایلێکی‬ ‫رس��وای��ی��ەوە ل��ەس��اڵ��ی(‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا دەستیلەکارکێشایەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەمانگی سیپتامبەردا بەهۆی‬ ‫شکاتی نەخۆشەکانەوە جارێکیتر‬ ‫فایلەکەیان کەوتەوەکار‪ .‬لەمانگی‬

‫نۆڤامبەردا (جودی میکوکویتز)‬ ‫دۆزەرەوەی ڤایرۆسی ماندوویەتی‬ ‫درێ��ژخ��ای��ەن‪ ،‬بەهۆی تاوانێکی‬ ‫دراماتییکەوە دەستگیرکرا‪.‬‬ ‫بێداری عەرەبی‬ ‫زان��ای��ان��ی میسری ل��ە(‪)١١‬‬ ‫ف��ی��ب��ری��ڤ��ەری دوای��ی ئ��ەوەی‬ ‫دوای��ی (‪ )٣٠‬س��اڵ (حوسنی‬ ‫م��وب��ارەک) دەستیلەکارکێشاوە‬ ‫لەگەڵ خەڵکدا شادمانیان کرد‪.‬‬ ‫دەستلەکارکێشانەوەی ئەو دوایی‬ ‫ئەوە هات کە راپەڕینی خەلکی‬ ‫تونس بووبەهۆی هەڵهاتنی (بن‬ ‫ع��ەل��ی) س��ەرۆک ک��ۆم��اری ئەو‬ ‫واڵتە‪ .‬بەالچوونی دیکتاتۆرەکان‪،‬‬ ‫ژم��ارەی��ەک��ی زۆر ل��ەزان��ای��ان‬ ‫ئومێدواربوون کە ئ��ازادی نوێ‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەه��ۆی پێشکەوتنی‬ ‫زان��س��ت�ی‌و دی��م��وک��راس��ی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫کاتێک موعەمەر قەزافی کوژرا‪،‬‬ ‫روونبوویەوە کە گۆڕانکارییەکان‬ ‫زۆر ه��ێ��واش رودەدەن‌و‬ ‫پەیوەندی ب��ەو کەسانەوە هەیە‬ ‫کە دەس��ەاڵت دەگەرنەدەست‪.‬‬ ‫ی��ەک��ێ��ک ل��ەک��اری��گ��ەری��ی��ەک��ان��ی‬ ‫شۆڕش لەمیسر تێکدانی کاری‬ ‫شوێنەوارناسەکانی ئ��ەو واڵتە‬ ‫بوو‪ .‬شوێنەوارناسە بێگانەکان‬ ‫ئەو واڵتەیان بەجێهێشت‌و دوایی‬

‫ئەوەی (زاهی حەواس) سەرۆکی‬ ‫کاریزماتییکی ئەنجوومەنی بەرزی‬ ‫دەستیلەکار‌کێشاوە‪،‬‬ ‫شوێنەوار‬ ‫ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ەک��ە ب��ەک��ردەوە‬ ‫هەڵوەشایەوە‪.‬‬ ‫توێژەران‪ ،‬سانسۆرو فشاری‬ ‫سیاسی‬ ‫لەساڵی رابردوودا‪ ،‬ژمارەیەک‬ ‫لەتوێژەران کەوتنە ژێرفشارەوە‬ ‫مافەمرۆڤییەکانیان‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی‬ ‫ل��ەک��ارەزان��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی��ان‬ ‫جیابکەنەوە‪ .‬لەئێران (ئومێد‬ ‫کەوکەبی) خوێندکاری فیزیا‪،‬‬ ‫ب��ەت��ۆم��ەت��ی س��ی��خ��وڕی خ��رای��ە‬ ‫ب��ەن��دی��خ��ان��ەوەو ل��ەف��ەرەن��س��ا‬ ‫(ئ��ادل��ی��ن ه��ی��چ��ەر) ف��ی��زی��ای��ی‬ ‫ف��ەران��س��ی‪-‬ج��ەزای��ری بێئەوەی‬ ‫دادگ��ەی��ی ک��راب��ێ��ت س��ێ ساڵە‬ ‫ل��ەب��ەن��دی��خ��ان��ەدای��ە‪ ،‬ل��ەواڵت��ە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکادا باراک‬ ‫ئۆباما تێدەکۆشێت بەگۆڕانکاری‬ ‫ل��ەرەف��ت��اری ح��ک��وم��ەت��ەک��ەی‬ ‫ق��ەرەب��ووی س��ان��س��ۆرەک��ان��ی‬ ‫سەردەمی جۆرج بۆش بکاتەوە‪.‬‬ ‫بەرەو ئاسۆ نوێیەکان‬ ‫دوای��ی س��ی س��اڵ‌و (‪)١٣٥‬‬ ‫ئەرکی پێسپێردراو‪ ،‬سەردەمی‬ ‫ش��ات��ڵ��ە ف��ەزای��ی��ەک��ان ل��ە(‪)٢١‬‬ ‫ی (ج��والی‪)٢٠١١‬دا کۆتایی‬

‫پ��ێ��ه��ات‌و ل��ەم��ەودوا ن��اس��ا‬ ‫کەپسوولەکانی سایوزی رووسی‬ ‫بەکاردەهێنێت‪ .‬هەروەها ناسا‬ ‫دەبێت کێشەی خەرجی چەند‬ ‫میلیارد دۆالری تلسکۆپی (جمز‬ ‫وب)چ��ارەس��ەرب��ک��ات‪ ،‬هەروەها‬ ‫(گلوری)کە بڕیار بوو لەمانگی‬ ‫مارسی ساڵی رابردو لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر کارلێکەکانی وزەی خۆر‬ ‫بکات‪ ،‬شکستێک بوو بۆ (ناسا)‪.‬‬ ‫ل��ەپ��اڵ ئ��ەم شکەستەدا ئەم‬ ‫رێکخراوە (کیوریاسیتی) بەرەو‬ ‫مەریخ ن��اردو ئێستا ب��ەرەو ئەو‬ ‫هەسارە بەڕێوەیە (زانستی نوێ‬ ‫ژم��ارە‪)١١‬ف��ەزاپ��ێ��وی (ج��ون��و)‬ ‫س��ەف��ەری پێنج مانگەی خۆی‬ ‫بەرەو موشتەری دەستپێکردوەو‬ ‫ف��ەزاپ��ێ��وی (مەسنجێر) چووتە‬ ‫رێ��چ��ک��ەی (ع��ەت��ارد)و ئەرکی‬ ‫زان��س��ت��ی ف��ەزاپ��ێ��وی (داون)‬ ‫ل��ەدەوری هەسارۆکەی (ڤێستا)‬ ‫دەس��ت��ی��پ��ێ��ک��ردووە‪( .‬چ��ی��ن)‬ ‫هەنگاوی گ��ەورەی ب��ەرەو فەزا‬ ‫ناوەو (رووسیا)ش لەئەرکەکەیی‬ ‫ب��ەرەو م��ەری��خ شکستیخوارد‪.‬‬ ‫تەلسکۆپی فەزایی کپلر تائێستا‬ ‫(‪)٧٠٠‬ه��ەس��ارەی ل��ەدەرەوەی‬ ‫ک��ۆم��ەڵ��ەی خ��ۆر دۆزی��وەت��ەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم هیچکامیان وەک زەوی‬

‫نین‪.‬‬ ‫دیاریکردنی زنجیرەی جینەکان‬ ‫بەچیپی هەرزان‬ ‫زن��ج��ی��رەی ج��ی��ن��ی��ت��ی��ک��ی‬ ‫رووەک��ەک��ان‌و گ��ی��ان��داران��ی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆر ل��ەس��ااڵن��ی‬ ‫راب��ردوودا دۆزراون��ەت��ەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سەرنجراکێشتریین ئەوانەن کە‬ ‫کۆچکردنی مێژووی مرۆڤایەتی‬ ‫دەگێڕنەوە‪ ،‬بۆ نموونە یەکەمین‬ ‫ج��ن��ۆم��ی دۆزراوە لەخەڵکی‬ ‫رەسەنی ئوسترالیا پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫ئەوان (‪ )٦٠‬هەزار ساڵ لەوەوپێش‬ ‫ل��ەئ��ەف��ری��ق��اوە ک��ۆچ��ی��ان��ک��ردووە‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا دەره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫(ی��رس��ی��ن��ی��اپ��س��ت��ی��س‪-‬ب��اک��ت��ری��ای‬ ‫ت��اع��وون)ل��ەدان��ی قوربانییەکی‬ ‫ئ��ەو نەخۆشییە پیشانیدەدات‬ ‫ب��ەچ شێوەیەک ئ��ەم نەخۆشییە‬ ‫ل��ەس��ەددەی چ��واردەه��ەم��دا‬ ‫لەئەوروپا باڵوبووەتەوە (زانستی‬ ‫ن��وێ ژم��ارە ‪ .)١٢‬لەئێستادا‬ ‫جینیتیکی میکرۆبی بەڕادەیەکی‬ ‫زۆر پێشکەوتنی بەدەستهێناوە‪.‬‬ ‫ن��م��وون��ەی ئ��ەم پێشکەوتنانە‬ ‫دەکرێت لەدۆزینەوەی زنجیرەی‬ ‫جینیتیکی باکتریای (ئیکۆال)‬ ‫ببینیین ک��ە ل��ەب��ەه��اری ساڵی‬ ‫راب��ردوودا چ��ەن��دی��ن ک��ەس��ی‬

‫گشتی‬

‫‪28‬‬

‫لەئەوروپادا کوشت‪ .‬توێژەران‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ەوەی ئ��ەم زنجیرە‬ ‫جینیتیکیانە لەنەوەیەکی نوێی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای��ی دی��اری��ک��ردن��ی‬ ‫زن��ج��ی��رەی جینیتیکی س��وود‬ ‫وەردەگ��رن ک��ە ب��ەپ��ێ��ی چیپە‬ ‫ئەلکترۆنییەکانە‪.‬‬ ‫(‪)cheap‬‬ ‫دروستکەرانی ئەم چیپانە دەڵێن‬ ‫دیاریکردنی زنجیرەی جینیتیکی‬ ‫بەو شێوەیە تێچوونەکەی کەمتر‬ ‫لە (‪ )١٠٠٠‬دۆالر دەبێت‪.‬‬ ‫کەمکردنەوەی بودجە‬ ‫وادی��ارە س��ەردەم��ی فشاری‬ ‫ئ��اب��وری ل��ەس��ەر ن��اوەن��دە‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان‌و ت��وێ��ژەران‬ ‫دەس��ت��ی��پ��ێ��ک��ردووە‪ .‬زۆرب��ەی‬ ‫واڵت��ان ب��ودج��ەی توێژینەوەیان‬ ‫ک��ەم��ک��ردوەت��ەوە‪ .‬ل��ەواڵت��ە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمریکا بودجەی‬ ‫ناوەندە توێژینەوەکان کەمترین‬ ‫بەرزبوونەوەی بۆ ساڵی(‪)٢٠١٢‬‬ ‫هەبووەو بۆ ساڵی(‪ )٢٠١٣‬ئەم‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی��ە کەمتردەبێت‪.‬‬ ‫لەبەریتانیا لەساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫ب��ەدواوە ف��ش��اری ئ��اب��وری‬

‫لەسەر ناوەندەکانی توێژینەوە‬ ‫زی��ادی��ک��ردووەو ب��ەردەوام ئەم‬ ‫فشارە زیاتردەبێت‪ ،‬لەئیسپانیا‬ ‫گەورەترین ناوەندی بایۆپزیشکی‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ک��ەم��ب��وون��ەوەی بودجە‬ ‫بەرەوڕوو بووە‪ ،‬ئیتالیا تارادەیەکی‬ ‫زۆر پشتی بەڤاتیکان بەستووە‪.‬‬ ‫رێ��ک��خ��راوە ناحکومییەکانیش‬ ‫بارۆدۆخیان باشنییە‪ ،‬رێکخراوی‬ ‫جیهانی ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ لەگەڵ‬ ‫ئ��ای��دزو سێل‌و م��االری��ا دەڵێت‬ ‫تاوەکو ساڵی (‪ )٢٠١٤‬ناتوانێت‬ ‫بڕی یارمەتییەکانی زیادبکات‪.‬‬ ‫ل��ەالی��ەک��ی��ت��رەوە واڵت��ی چین‬ ‫لەگەڵ گەشەی ئابوری زۆرییدا‪،‬‬ ‫بودجەی توێژینەوەی(‪)%١٢.٥‬‬ ‫زیادکردووەو یەکێتی ئەوروپاش‬ ‫زۆر خ��ۆش��ب��ی��ن��ان��ە ب��ودج��ەی‬ ‫(‪ )١٠٤‬میلیارد دۆالری تاوەکو‬ ‫ساڵی (‪ )٢٠٢٠‬ب��ۆ توێژینەوە‬ ‫لەبەرچاوگرتووە‪.‬‬ ‫سێبەری کارەساتی فۆکۆشیما‬ ‫لەسەر وزەی ناوکی‬ ‫بوومەلەرزەی (‪ )٩‬ریختەری‌و‬ ‫ت��س��ون��ام��ی م��ارس��ی راب��ردو‪،‬‬

‫ژاپ��ۆن��ی��ی��ەک��ان��ی رووب��ەڕووی��ی‬ ‫خراپتریین ب��ارۆدۆخ��ک��ردووە‪،‬‬ ‫هەرچەند دەی��ان ه��ەزار کەس‬ ‫ک��وژران‌و س��ەدان ه��ەزارک��ەس‬ ‫ئ��اوارە ب��وون‪ ،‬بەاڵم تواندنەوی‬ ‫ن��اوک��ی ک��ورە ئەتۆمییەکانی‬ ‫ف��وک��ۆش��ی��م��ا ج��ی��ه��ان��ی زۆر‬ ‫نیگەرانکرد‪ ،‬ئەم کارەساتە لەگەڵ‬ ‫کارەساتی چرنۆبیلدا بەراوردکراو‬ ‫خەڵکی سەبارەت بەداهاتوویی‬ ‫وزەی ناوکی نیگەرانکرد‪ ،‬بۆیە‬ ‫لەئێستادا ئ��اراس��ت��ەک��ان ب��ەرەو‬ ‫وزەی بەرهەمهاتوو لەخۆرو با‬ ‫رۆیشتووە‪.‬‬ ‫ژیان لەسەردەمی زەویناسی‬ ‫مرۆڤ‬ ‫ژم��ارەی م��رۆڤ ل��ەس��ەر‬ ‫گۆی زەوی لە(‪)٧‬میلیارد کەس‬ ‫ت��ێ��پ��ەڕی‌و ب��ڕی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫گ��ازەک��ان��ی ژووری س��ەوزی��ش‬ ‫زی��ادی��ک��ردووە‪ ،‬ئ��ەم��ە بەشێکە‬ ‫لەو هۆکارانەی کە زەویناسانی‬ ‫گەیاندووەتە ئەو ئەنجامەی کە‬ ‫کۆتایی سەردەمی (هولوسن)‪-‬‬ ‫س��ەردەم��ی زەوی��ن��اس��ی ئێستا‪-‬‬

‫‌و دەس��ت��پ��ێ��ک��ی س��ەردەم��ی‬ ‫(ئانتروپۆسن) رابگەێنن‪ .‬ئەم‬ ‫س��ەردەم��ە بریتیە ل��ەس��ەردەم��ی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی م��رۆڤ ل��ەس��ەر‬ ‫س��ەرچ��اوە س��روش��ت��ی��ی��ەک��ان‪.‬‬ ‫واڵتانی بەشداربوو لەکۆنفرانسی‬ ‫(دوورب��ان)‪ ،‬ئ��ەف��ری��ق��ای‬ ‫ب��اش��ور‪ ،‬بڕیاریاندا ب��اج لەسەر‬ ‫ک��ارب��ۆن داب��ن��ێ�ن‌و سنورێک بۆ‬ ‫ک��ەم��ک��ردن��ەوەی جەنگەڵەکانی‬ ‫ئ��ام��ازۆن داب��ن��ێ��ن؛ ت��اوەک��و‬ ‫کاریگەرییەکانی م��رۆڤ لەسەر‬ ‫گ��ۆی زەوی ک��ەم��ب��ک��ەن��ەوە‪.‬‬ ‫(‪ )٣.٤‬میلیارد ک��ەس داهاتی‬ ‫رۆژان��ەی��ان کەمترە ل��ە(‪)٢‬دۆالر‬ ‫لەرۆژێکداو دەسرەسی بەئاوی‬ ‫ت��ەن��دروس��ت‌و خ��واردەم��ەن��ی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت‌و ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ‬ ‫ل��ەگ��ەڵ نەخۆشییەکان‪ ،‬هێشتا‬ ‫ل��ەری��زی پ��ێ��ش��ووەی پ��رۆگ��رام��ە‬ ‫جیهانییەکانەو بەرزبوونەی نرخی‬ ‫ن��ەوت‌و وشکەساڵی کاریگەری‬ ‫نیگەتیڤی لەسەر بڕی یارمەتیدان‬ ‫بەهەژاران داناوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪ :‬گۆڤاری نەیچێر‬

‫زیندەوەرزانی‬

‫‪29‬‬

‫مامووسەکان دروستدەکرێنەوە‬ ‫وەک لە لڤینی زانستی ژمارە‬ ‫(‪)٣‬دا باسکرا هەوڵێکی شێلگیرانە‬ ‫لەالیەن زانایانی ژاپۆنی و روسی‬ ‫بۆ دروستکردنەوەی ماموسەکان‬ ‫لەئارادایە ‪ ،‬یەکێک لەگەورەتریین‬ ‫کێشەکان دۆزی��ن��ەوەی الشەیەکی‬ ‫تاڕادەیەکی باش پارێزراوی ماموسە‬ ‫‪ ،‬فەرموون لەگەڵ ئەم راپۆرتە نوێیە‬ ‫سەبارەت بەهەمان بابەت‪.‬‬ ‫بەوتەی ئەو زانایانەی کە لەم‬ ‫دوای��ی��ان��ەدا م��ۆخ��ی ئێسکی ران��ی‬ ‫ماموسێکیان دۆزیوەتەوە ‪ ،‬لەماوەی‬ ‫(‪ )٥‬ساڵی داهاتوودا ئەم گیانلەبەرە‬ ‫تیاچووەی سەردەمی سەهۆڵبەندان‬ ‫دروستدەکرێتەوە‪.‬‬ ‫ی��ەک��ەم��ج��ار دەزگ��ای ه��ەواڵ‬ ‫باڵوکردنەوەی "کیودو" هەواڵی ئەم‬ ‫دۆزینەوەی لەگەڵ چەند وێنەیەک‬ ‫لەئێسک و م��ۆخ��ی گ��ی��ان��دارەک��ە‬ ‫لەسایتەکەی خۆییدا باڵوکردەوە‪.‬‬ ‫(سیموون گریگوریف)زانای‬ ‫روسی و بەڕێوەبەری مۆزەخانەی‬

‫گ��ەورەی ماموسەکان لە(کۆماری‬ ‫س��اخ��ا ) ل��ەخ��ۆره��ەاڵت��ی روس��ی��ا‪،‬‬ ‫ه��اوڕێ ل��ەگ��ەڵ ه��اوک��ارەک��ان��ی‬ ‫لەئێستادا خەرییکی لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر مۆخی ئێسکە دۆزراوەکەن‪.‬‬ ‫ئ��ەوان ئەم ئێسکە گەورەیی رانی‬ ‫ماموسیان لەناوچەیەکی( سیبریا)‬ ‫دۆزیوەتەوە‪ .‬ئەم زانا روسییە لەگەڵ‬ ‫زان��ا ژاپۆنییەکاندا رایانگەیاندووە‬ ‫ک��ە ل��ەس��اڵ��ی داه��ات��ووەوە پالنی‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ەوەو هاوشێوەسازی‬ ‫ئ��ەم ش��ی��ردەرە گ��ەورەی��ە کە (‪)١٠‬‬ ‫ه��ەزار س��اڵ ل��ەوەو پێش خاشەبڕ‬ ‫بووە‪،‬دەستپێدەکەن‪.‬ئەم گیانلەبەرە‬ ‫ل��ەن��اوچ��ە س��اردەک��ان��ی ب��اک��وری‬ ‫کیشوری ئەمریکا و ئەسیا‪-‬ئەوروپا‬ ‫ژیاوە‪.‬‬ ‫خاڵی س��ەرەەک��ی لەپرۆسەی‬ ‫هاوشێوەسازی ماموسەکان بریتیە‬ ‫ل��ە رێکخستنی ن��اوک��ی سەرەکی‬ ‫ت��ووی فیل لەگەڵ خانەکانی نێو‬ ‫مۆخی ئێسکی ماموسەکە‪.‬بە وتەی‬

‫ت��وێ��ژەران ئ��ەم پێکهاتەیە دەبێت‬ ‫بەهۆی دروستبوونی کۆرپەڵەیەک‬ ‫ک��ە (‪)DNA‬ی��ەک��ەی تایبەتمەندی‬ ‫م��ام��وس��ی دەب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەم ش��ێ��وازە‬ ‫سەردەمێکە ناسراوە ‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم پ��رۆس��ەی��ە پێویست بوو‬ ‫بوونی خانەیەک بوو کەتایبەتمەندییە‬ ‫جینیتیکییەکانی ئەم گیاندارەی لەخۆ‬ ‫گرتبێت کە لەئێستا زانایان دەڵێن‬ ‫وەها خانەیەکیان لەبەردەستدایە‪.‬‬ ‫گەرمبوونی جیهانی گۆی زەوی‬ ‫و لەئاکامدا تووانەوەی سەهۆڵەکانی‬ ‫ناوچەکانی خ��ۆره��ەاڵت��ی سیبریا‬ ‫ب��ووە بە هۆی ئ��ەوەی ئەم ئێسکە‬ ‫بدۆزنەوە ‪ ،‬بەهۆی ئەم توانەوانەوە‬ ‫تائێستا ژمارەیەکی زۆر پاشماوەی‬ ‫گیانلەبەران لەناوچەی سیبریادا‬ ‫دۆزراونەتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم ئایا هاوشێوەسازی ئەو‬ ‫گیانلەبەرانەی هەزاران ساڵ لەوەو‬ ‫پێش خاشەبڕ ب��وون��ە ‪ ،‬کارێکی‬ ‫گونجاوە؟ ماوەیەکی زۆرە قسە‬

‫ل��ەس��ەر ئ��ەوە دەک��رێ��ت پارکێکی‬ ‫کێوی تایبەتی سەردەمی ژوراسیک‬ ‫ب��ۆ ل��ەخ��ۆ گ��رت��ن��ی ئ��ەم ش��ێ��وەی��ە‬ ‫لەگیانلەبەران دروستبکرێت (لڤینی‬ ‫زانستی ژمارە ‪.)٣‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە دروس��ت��ک��ردن��ەوەی‬ ‫گ��ی��ان��ل��ەب��ەرە خ��اش��ەب��ڕاوەک��ان و‬ ‫بەرەاڵکردنیان لەسروشتدا ببێت‬ ‫بەهۆی ئ��ەوەی ئ��ەم گیانلەبەرانە‬ ‫شوێنی گیانلەبەرەکانی ئێستا داگیر‬ ‫بکەن‪ .‬تەنانەت ئەگەر لەشوێنێکی‬ ‫تایبەتیشدا داب��ن��رێ��ن ل��ەوان��ەی��ە بە‬ ‫شوێنەکانیتردا باڵوببنەوە‪.‬‬ ‫هاوشێوەسازی ماموسە پشمینە‬ ‫زەبەاڵحەکان یەکەم هەوڵی مرۆڤە‬ ‫ب��ۆزی��ن��دوک��ردن��ەوەی گیانلەبەرە‬ ‫خ��اش��ەب��ڕاوەک��ان‪ .‬بۆیە پرسیاری‬ ‫زۆر سەبارەت بە هەر دوو الیەنی‬ ‫ئ��ەخ�لاق��ی و زان��س��ت��ی ئ��ەم ک��ارە‬ ‫لەداهاتوودا دێتە ئاراوە‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئەم بابەتە سوود‬ ‫لەسایتی دیسکاڤێری وەرگیراوە‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫گەردونناسی‬

‫هۆوکینگ‪ :‬ژن گەورەترین نهێنی گەردوون‬ ‫رۆژی ه��ەش��ت��ی ج��ان��ی��وەری‬ ‫(‪)٧٠‬ەمیین ساڵیادی لەدایکبوونی‬ ‫(ستیڤن هۆوکێنگ) ب��وو‪ ،‬بۆ ئەو‬ ‫م��ەب��ەس��ت��ە ل��ەو رۆژەدا زان��ک��ۆی‬ ‫کەمبریج رێوڕەسمێکی رێزلێنانی‬ ‫بە بەشەداربوونی س��ەدان کەس بۆ‬ ‫رێکخست‪ ،‬بەهۆی ئ��ەوەی باری‬ ‫تەندروستی هۆوکینگ تەواونەبوو؛‬ ‫ن��ەی��ت��وان��ی ل��ەرێ��وڕەس��م��ەک��ەدا‬ ‫بەشداریبکات‪ ،‬بۆیە بەوێبکام سەیری‬ ‫رێورەسمەکەی دەک��ردو قسەکانی‬ ‫بەشێوەی تۆمارکراو بۆ ئامادەبووان‬ ‫باڵوکرایەوە‪.‬‬ ‫ستیفن هۆوکینگ؛ لەتەمەنی‬ ‫(‪ )٢١‬ساڵییەوە تووشی نەخۆشی‬ ‫ئیفلیجبوونی دەم��ارب��ووە‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫نەخۆشییە دەبێت بەهۆی تیاچوونی‬ ‫سیستەمی دەماری ناوەندی‪ ،‬ئەو بۆ‬ ‫ماوەیەک تووشی بەدبینی‌و نائومێدی‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم لەکۆتاییدا گەیشت‬ ‫ب��ەو دەرئەنجامەی لەگەڵ هەموو‬ ‫نائومێدییەکان‌و ناڕوونبوونی داهاتوو‬ ‫دەبێت بەشادی بژین‪.‬‬ ‫هۆوکینگ؛ زۆرب��ەی تەمەنی‬ ‫خۆیی لەسەر کورسی بەڕێکردووەو‬ ‫تەنها بەبەکارهێنانی کۆمپیوتەر‬ ‫دەت��وان��ێ��ت ل��ەگ��ەڵ خ��ەڵ��ک��ی ت��ردا‬ ‫پەیوەندی بگرێت‪ .‬لەگەڵ هەموو‬ ‫ئ��ەم��ان��ەدا ب��ەه��ۆی ه��ێ��ن��ان��ەئ��ارای‬ ‫تیۆرییەکان دەرب��ارەی سەرچاوەی‬ ‫گ��ەردوون��ەوە ب��ووە ب��ەی��ەک��ێ��ک‬ ‫لەناسراوتریین زاناکانی جیهان‪.‬‬ ‫هۆوکینگ؛ لەم دواییانەدا خۆی‬ ‫لەکورسی پڕۆفیسۆری ماتماتیکی‬ ‫ل��وک��اس��ی ل��ەزان��ک��ۆی کەمبریج‬ ‫خانەنشیینکرد‪ ،‬ئەم کورسییە پێشتر‬ ‫ک��ورس��ی پرۆفیسۆری کەسانێکی‬ ‫وەک (ن��ی��وت��ن)و (دی��راک) ب��ووەو‬ ‫بەپڕشانازیتریین ناونیشانی زانستی‬ ‫جیهان دادەنرێت‪.‬‬ ‫ه��ەرب��ەم ب��ۆن��ەی��ەوە گ��ۆڤ��اری‬ ‫ب��ەن��اوب��ان��گ��ی (ن��ی��وس��ای��ن��ت��س��ت)‬ ‫چاوپێکەوتنێکی لەگەڵ ئ��ەم زانا‬ ‫بەریتاناییە ئەنجامداوە‪ ،‬هۆوکینگ‬ ‫لەسەر کورسییەکەیی کتێبی "کورتەی‬ ‫مێژوویی کات" باسی ئومێدەکانی بۆ‬ ‫داهاتووی مرۆڤایەتی‌و گەورەترین‬ ‫هەڵەی زانستی خۆی دەکات‪.‬‬ ‫گۆڤاری نیوساینتست‪ :‬ئەگەر‬

‫ئێستا فیزیاییەکی گەنج بوایەتی‌و‬ ‫دووب��ارە دەس��ت��ت پێبکردایەتەوە‪،‬‬ ‫توێژینەوەت لەسەر چیدەکرد؟‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ‪ :‬تیۆرییەکی‬ ‫نوێم پێشکەشدەکردو بوارێکی نوێم‬ ‫دەکردەوە‪.‬‬ ‫گۆڤاری نیوساینتست‪ :‬بەدرێژایی‬ ‫رۆژ بیر لەچیدەکەیتەوە؟‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ‪ :‬ژنان! هەموو‬ ‫بوونیان پڕە لەنهێنی‪.‬‬ ‫گ��ۆڤ��اری ن��ی��وس��ای��ن��ت��س��ت‪:‬‬ ‫سەردەمێک (ئاڵبێرت ئانیشتایین)‬ ‫"ن��ەگ��ۆڕە گ��ەردوون��ی" ی��ەک��ەی‬ ‫بەگەورەترین هەڵەیی زانستی ژیانی‬ ‫خۆی ناوهێنا‪ ،‬گەورەترین هەڵەی‬ ‫ژیانی تۆ کامەیە؟‬ ‫ستیڤن ه��ۆوک��ی��ن��گ‪ :‬پێشتر‬ ‫وامدەزانی زانیاریی نێو کونەرەشەکان‬ ‫ل��ەن��اودەچ��ن‪ ،‬ب��ەاڵم ی��اس��ای��ی(‪Ads/‬‬ ‫‪)CFT‬کە لەالیەن (خوان مالدچینا)‪،‬‬ ‫زانایی فێزیایی تیۆری ئەرجەنتینی‬ ‫هێنرایە بەرباس‪ ،‬بووەهۆی شکستی‬ ‫تیۆرییەکەم‪ ،‬بۆیە ناچاربووم رایەکەی‬ ‫خۆم بگۆڕم‪ ،‬ئەمە گەورەترین هەڵەی‬ ‫من یان النیکەم گەورەترین هەڵەی‬ ‫زانستی من بوو‪.‬‬ ‫گۆڤاری نیوساینتست‪ :‬بەڕای‬

‫ت��ۆ چ دۆزی��ن��ەوەی��ەک گ��ەورەت��ری��ن‬ ‫ک��اری��گ��ەری ل��ەگ��ۆڕان��ی بنچینەیی‬ ‫بیروبڕوامان لەسەر گەردون دەبێت؟‬ ‫ستیڤن هۆوکینگ‪ :‬دۆزینەوەی‬ ‫تەنۆلکەی ب��ەرزەخ��ۆج��ێ��ی(‪Super‬‬ ‫‪ )Symmetry‬لەنێو ئەو تەنۆلکانەی‬ ‫تاوەکو ئێستا دۆزیومانەتەوە‪ ،‬ئەگەر‬ ‫مرۆڤایەتی بتوانێت ئەم تەنۆلکانە‬ ‫بدۆزێتەوە‪ ،‬بەڵگەیەکی گونجاوی بۆ‬ ‫سەلماندنی ئیم تیۆری (‪)M theory‬‬ ‫لەبەردەستدا دەبێت‪.‬‬ ‫روون��ک��ردن��ەوە‪ :‬گ��ەڕان‬ ‫ب��ەدوای��ی ت��ەن��ۆل��ک��ەی ب��ەرزە‬ ‫خۆجێی لەئێستادا بەشیکی گرنگ‬ ‫ل��ەچ��االک��ی��ی��ەک��ان ل��ەرێ��ک��خ��راوی��ی‬ ‫توێژینەوە ئەوروپییەکان لەسێرن‬ ‫(‪ )CERN‬پێکدەهێنێت‪ ،‬زان��ای��ان‬ ‫لەسەر ئەو بڕوایەن بەدۆزینەوەی‬ ‫ئەم تەنۆلکانەو سەلماندنی تیۆری‬ ‫ناسراو بە ئیم تیۆری‪ ،‬شیکارێکی‬ ‫نوێیان ب��ۆ یاساکانی ف��ەرم��ان��رەوا‬ ‫ل��ەس��ەر گ��ەردون دەس��ت��دەک��ەوێ��ت‪،‬‬ ‫ئەمە پێشکەوتنەیەکی گەورە دەبێت‌و‬ ‫یەکێک لەدەرئەنجامەکانی یەکخستنی‬ ‫هێزی کێشکردن لەگەڵ هێزەکانیتری‬ ‫فیزیا وەکو کارۆموگناتیسی‌و ناوکی‬ ‫‌بەتین‌و ناوکی کز دەبێت‪.‬‬

‫ستیڤن ویلیام هۆوکینگ‬ ‫لەدایکبوویی ساڵی (‪،)١٩٤٢‬‬ ‫زانای فیزیایی تیۆریی‌و گەردونناس‪،‬‬ ‫پرۆفیسۆری لوکاسی ماتماتیکی پێشوو‬ ‫لەزانکۆی کەمبریج (‪،)٢٠٠٩-١٩٧٩‬‬ ‫بەشداریکەرێکی چ��االک لەتوێژنەوە‬ ‫لەسەر تیۆری کێشکردنی کوانتەمی‬ ‫بەتایبەتی ک��ون��ەڕەش��ەک��ان‪ .‬لەساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٩‬دا خەاڵتی سەرۆک کۆماری‬ ‫ئەمریکای بۆ ئازادی وەرگرت‪ ،‬چەندین‬ ‫کتێبی گشتی دەگ��م��ەن��ی س��ەب��ارەت‬ ‫ب��ەگ��ەردون��ن��اس �ی‌و ف��ی��زی��ا ب��ۆ گشت‬ ‫باڵوکردوەتەوە وەکو (کورتەی مێژوی‬ ‫کات) ساڵی (‪)١٩٨٨‬و (دیزاینی مەزن)‬ ‫ساڵی (‪ )٢٠١٠‬کە لەپڕفرۆشتریین‬ ‫کتێبەکانی جیهانن‪ .‬لەساڵی (‪)١٩٦٥‬‬ ‫ژی��ان��ی ه��اوب��ەش��ی ی��ەک��ەم��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫(‪ )Jane Wilde‬پێکهێناو سێ‬ ‫م��ن��داڵ��ی��ان ب��ەن��اوەک��ان��ی (‪Robert,‬‬ ‫‪ )Lucy, Timothy‬ه��ەی��ە‪ ،‬لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٩١‬لەخێزانی یەکەمی جیابووەو‬ ‫لەساڵی(‪ )١٩٩٥‬ژیانی هاوبەشی لەگەڵ‬ ‫(‪ )Elaine Mason‬پەرستیارەکەی‌و‬ ‫خێزانی پێشووی دیزاینەری یەکەم‬ ‫کۆمپیوتەرکە قسەی پێدەکرد‪ ،‬پێکهێنا‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٦‬دا لەویش جیابووەوە‪.‬‬

‫گەردونناسی‬

‫‪31‬‬

‫ئـایا گـەردوونـەکـان لـەگـەڵ یـەکـتـریـدا‬ ‫پـەیـوەنـدیـیـان هـەیــە؟‬ ‫زانایان هیوادارن بتوانن ئەو نیۆترۆنانەی‬ ‫لـەنـێـو گـەردوونـەکـانـدا دەگـوازرێـنــەوە؛ راوبـکــەن‬

‫ف��رەگ��ەردوون��ی (‪)Multiverse‬‬ ‫یەکێکە لەو چەمکانەی سەلماندنی زۆر‬ ‫قورسەو گەردوونناسەکان زۆر حەزیان‬ ‫لێیەتی‪ ،‬بەپێی ئەمە گ��ەردوون��ەک��ەی‬ ‫ئێمە تاقانە نییەو تریلیارد‪ ،‬تریلیارد‪،‬‬ ‫تریلیارد‪ ..‬گەردوونیتر بوونییان هەیە‬ ‫کە یاسای جیاواز لەیاساکانی گەردوونی‬ ‫ئێمە فەرمانڕەواییان لەسەردەکات‪.‬‬ ‫س��ەل��م��ان��دن��ی ب��وون��ی گ��ەردوون��ی‬ ‫ت��ر ب��ەش��ێ��وەی ک��رداری ه��ەر بەپێی‬ ‫تیۆرییەکان ئەستەمە‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا‬ ‫بەشێک لەگەردوونناسەکان وادەزان��ن‬ ‫رێگەیەکیان دۆزی��وەت��ەوە تاوەکو ئەم‬ ‫دیاردەیە بەشێوەی کرداری ببینن‪.‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ک ل��ەت��وێ��ژەران چەند‬ ‫س��اڵ ل��ەوەوپ��ێ��ش ب��ەش��ێ��وەی تیۆری‬ ‫پیشانیاندابوو کە چۆن مادە دەتوانێت‬ ‫لەنێوان گەردوونی ئێمەو گەردوونەکانی‬ ‫تردا بگوازرێتەوە‪ ،‬ئێستا وابیردەکرێتەوە‬ ‫ک��ە دەب��ێ��ت بکرێت بەبەکارهێنانی‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای ئێستا ئ��ەم دی��اردەی��ە‬ ‫ببینرێت‪ ،‬ئەگەر ئەم رووداوە رووبدات‪،‬‬ ‫تیۆری فرەگەردوونی بەڵگەیەکی گرنگ‬ ‫پشتڕاستی دەکاتەوە‪ .‬تەنها شتێک ئەم‬ ‫توێژەرانە پێویستیانە بریتیە لەبوتڵێکی‬

‫نیوترۆن‪ ،‬چەند نیوترۆنێک‌و ماوەی‬ ‫یەک ساڵ کاتە‪ .‬لەم تاقیکردنەوەدا‬ ‫دەبێت بتڵی نیوترۆنەکان لەدۆخی‬ ‫ف��رەس��ارد (‪ )ultra cold‬دابنرێت‪،‬‬ ‫پرۆسەیەک کە فیزیاییەکان چەندین‬ ‫ساڵە بۆ پێوانی خێرایی هەڵوەشانەوەی‬ ‫نیوترۆنەکان ئەنجامیدەدەن‪.‬‬ ‫ئ��ەم بتاڵنە (ل��ەم��ادەی ئاسایی‬ ‫دروستکراوەو پڕە لەبواری موگناتیسی)‬ ‫دەت��وان��ن ئ��ەم نیوترۆنە ف��رەس��اردان��ە‬ ‫راوبکەن‌و لەوەها خێراییەکی نزمدا‬ ‫رایبگرن تاوەکو ببینرێت‪ ،‬فیزیاییەکان‬ ‫ن��رخ��ی پ��ێ��ک��دادان��ی ئ��ەم نیوترۆنە‬ ‫راوک��راوان��ە لەگەڵ دی��واری قاپەکە‬ ‫دەپێون‌و خێرایی کەمبوونەوەی ئەم‬ ‫نرخە وەک��و خێرایی هەڵوەشانەوەی‬ ‫نیوترۆن لەبەرچاودەگرن‪.‬‬ ‫ل��ەت��اق��ی��ک��ردن��ەوەی��ەی ئایدیاڵدا‪،‬‬ ‫هەڵوەشانی نیوترۆنەکان ب��ەردەوام‌و‬ ‫ب��ەوردی ب��ەرام��ب��ەرە ب��ەن��رخ��ی‬ ‫هەڵوەشانەوەی بێتا (تیشکی بێتا بریتییە‬ ‫لەتیشکێکی رادیۆئاکتیڤ سەرچاوەی‬ ‫ئەم تیشکە بریتیە لەهەڵوەشاندنەوەی‬ ‫نیوترۆن‌و بوونی بەپرۆتۆن‌و ئەلکترۆن‌و‬ ‫نیوترینۆ)‪ ،‬بەاڵم ئەم رووداوە هەرگیز‬

‫روون��ادات چونکە بتڵەکانی نیوترۆن‬ ‫ئایدیاڵ نیین‪ ،‬هەربۆیە نرخی هەڵوەشان‬ ‫تۆزێک خێراترە کە لەوانەیە بەهۆی‬ ‫ئ��ەوەوە بێت هەندێک لەنیوترۆنەکان‬ ‫ب��ەه��ۆی ه��ۆک��اری ت��ری جگە‬ ‫لەهەڵوەشاندنەوە؛ لەبتڵەکە دەردەچن‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە واش��ن��ەب��ێ��ت‪ .‬میشل‬ ‫س��ارازی��ی��ن ل��ەزان��ک��ۆی (ن��ام��وری)‬ ‫ب��ەل��ج��ی��ک �ا‌و گ��روپ��ێ��ک��ی ب��چ��ووک‬ ‫لەهاوکارەکانی گوماندەکەن لەوانەیە ئەم‬ ‫نیوترۆنانە لەراستییدا بۆ گەردوونێکی‬ ‫تر بچن‪ ،‬ل��ەدی��دی تیۆرییەوە ئ��ەوان‬ ‫پێشتر پیشانیانداوە پەستانی موگناتیسی‬ ‫بەئەندازی پێویست گەورە‪ ،‬دەتوانێت‬ ‫ناوەندێکی لەبار بۆ گواستنەوەی مادە‬ ‫لەنێوان گەردوونەکاندا بێت‪.‬‬ ‫ئ��ەوان ل��ەوت��ارەک��ەی ئ��ەم‬ ‫دواییەی خۆیاندا لەداتاکانی نرخی‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ان��ەوەی نیوترۆن سوودیان‬ ‫وەرگ��رت��ووە‪ ،‬ت��اوەک��و ب��ۆ ئ��ەگ��ەری‬ ‫روودان��ی وەها رووداوێ��ک‪ ،‬ئاستێکی‬ ‫بەرز دیاریبکەن‪ ،‬ئ��ەوان گەیشتن بەو‬ ‫ئەنجامەی ئەگەر وەه��ا رووداوێ��ک‬ ‫روش��ب��دات‪ ،‬زۆر دەگ��م��ەن��ە‪ ،‬بەپێی‬ ‫ئەژماردنەکانی ئەوان‪ ،‬ئەگەری ئەوەی‬

‫نیوترۆنێک بازبدات بۆ گەردوونێکی‬ ‫تر‪ ،‬کەمتر لەیەک لەمیلیۆندایە‪.‬‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ه��ەم��وو ئ��ەم��ان��ەش��دا‪،‬‬ ‫ژماردنەکان ئەم رووداوە بەنامومکیین‬ ‫نازانن‪ ،‬بەتایبەتی بەسەرنجدان بەوەی‬ ‫ژم��ارەی��ی نیوترۆنەکان زۆر زۆرە‪،‬‬ ‫سەرەڕایی ئەمانە سارازیین بڕوایوایە‬ ‫رێگەیەکی دۆزی��وەت��ەوە تاوەکو ئەم‬ ‫دیاردەیە بەشێوەی کرداری ببینرێت‪.‬‬ ‫هەرگۆڕانێک لەپەستانی کێشکردنی‬ ‫دەب��ێ��ت ک��اری��گ��ەری ل��ەس��ەر نرخی‬ ‫ئ��اڵ��ۆگ��ۆڕی م��ادە دابنێت‌و پەستانی‬ ‫ک��ێ��ش��ک��ردن��ی ل��ەس��ەرزەوی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫س��ووڕان��ەوەی ب��ەدەوری خ��ۆردا‬ ‫دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫ت��ەن��ه��ا ئ��ەوەن��دە ب��ەس��ە کە‬ ‫تاقیکردنەوەی راوک��ردن��ی نیوترۆن‬ ‫بۆماوەی ساڵێک ئەنجامبدەن‌‪ ،‬ئەوکات‬ ‫دەتوانن ببینن لەماوەی ساڵێکدا‪ ،‬ئایا‬ ‫بەرزو نزمی لەنرخی هەڵوەشانەوەی‬ ‫نیوترۆن بوونی هەیە یان نا؟ ئەگەر‬ ‫بەوشێوەبێت واتای ئەوەیە نیوترۆنەکان‬ ‫تەنها هەڵناوەشێن‪ ،‬بەڵکو لەنێوان‬ ‫گەردوونەکاندا دەگوازرێنەوە‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪popular science :‬‬

‫‪32‬‬

‫جیۆلۆجی‬

‫ئەشكەوتی كریستاڵەكان‬

‫جیۆلۆجی‬

‫یەكێك لەكانەكانی واڵتی مەكسیك كە بەنایكا دەناسرێت‬ ‫بەناوبانگە بەبوونی كریستاڵی سیلینایتی زەبەالح‪ .‬كانی‬ ‫نایكا شوێنی دەرهێنانی قوڕقوشم‌و زینك‌و زیوە‪ ،‬لەم‬ ‫كانەدا بۆشاییەك دۆزراوەتەوە دەوڵەمەندە بەكریستاڵی‬ ‫سیلینایت (جۆرێكە لەخاوی جیپسۆم)‪.‬‬

‫‪33‬‬

‫جیۆلۆجی‬

‫‪34‬‬

‫ئەم كریستاڵە گەورانە تیرەیان‬ ‫دەگاتە (‪1.2‬م)و نزیكەی (‪11‬م)‬ ‫درێ��ژن‌و كێشیان دەگ��ات��ە (‪)55‬‬ ‫تەن‪.‬‬ ‫ئ��ەش��ك��ەوت��ی كریستاڵەكان‬ ‫ژوورێ��ك��ە بەنزیكەی (‪300‬م)‬ ‫لەژێر ڕووی زەوییەوەیە لەناو‬ ‫خانەخوێیەكی بەردی كلسیدا كە‬ ‫كانەكەی تیادایە‪.‬‬ ‫ئ��ەم ئ��ەش��ك��ەوت��ە كریستاڵی‬ ‫سیلینایتی زەبەالحی تیادایە كە‬ ‫هەندێكیان گەورەترین كریستاڵی‬ ‫سروشتین تائێستا بینرابن‪ .‬خاوی‬ ‫سیلینایت‪ ،‬ج��ۆرێ��ك��ە ل��ەخ��اوی‬ ‫جیپسۆم (گۆگرداتی كالسیۆمی‬ ‫ئاوی) لەسەر سیستەمی یەكالری‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ەك��ری��س��ت��اڵ‪ .‬ڕەن��گ��ی‬ ‫سپی ی��ان بێڕەنگەو بەشێوەی‬ ‫ڕوون��اك ی��ان نیمچە ڕوون��اك‬ ‫هەیە‪ .‬ناوەكەی لەناوی خوای‬ ‫مانگی (‪ )Selene‬گریكەكانەوە‬ ‫وەرگ��ی��راوە‪ ،‬ئاماژەیە بۆ تیشكی‬ ‫سپی ن��ەرم‌و واب��ڕوادەك��رێ��ت كە‬ ‫ه��ەن��دێ��ك سیفاتی میتافیزیكی‬ ‫تیادابێت‪.‬‬ ‫ك��ری��س��ت��اڵ��ەك��ان��ی سیلینایت‬

‫لەڕێگەی دەرپەڕینی شلەی گەرم‬ ‫(هایدرۆسێرمەڵ) لەو ژوورانەی‬ ‫گ��ڕت��اوی ژێ��رەوە دروس��ت��ب��وون‪.‬‬ ‫ئەم ئەشكەوتە كاتێك دۆزرایەوە‬ ‫كە كرێكارەكان لەسەر لێكترازاو‬ ‫یان قڵیشی نایكا هەڵكەندنیان‬ ‫ئەنجامدەداو دەترسان كە الفاو‬ ‫كانەكە داپۆشێت‪.‬‬ ‫ب��ەب��ڕوای زەوی��ن��اس��ەك��ان‬ ‫گ��ڕت��او(‪ )Magma‬ل��ەق��واڵی��ی‬ ‫(‪2‬تا‪3‬میل) لەژێر شاخەكەوەیە‪،‬‬ ‫لەم ژوورەشەوەو بەڕێگەی درزو‬ ‫قڵیشەكان گ��ەرم��ی دەگ��ات��ە ناو‬ ‫كانەكە‪ .‬شلە زۆر گەرمەكان‬ ‫ئ��ەو خ��اوان��ەی ه��ەڵ��گ��رت��ووە‬ ‫ك��ەك��رێ��ك��ارەك��ان ب��ەدوای��دا‬ ‫دەگ��ەڕێ��ن‪ ،‬ه��ەروەه��ا كریستاڵە‬ ‫زەبەالحەكانیشی دروستكردووە‪.‬‬ ‫ب��ەس��ی��س��ت��ەم��ێ��ك��ی ه��ەوای��ی‬ ‫ن��اوك��ان��ەك��ە ه��ەواگ��ۆڕك��ێ��ی بۆ‬ ‫سازكراوە‪ ،‬ئەگینا ناتوانرێت ئیشی‬ ‫تێدابكرێت‌و پلەی گەرما دەگاتە‬ ‫(‪)58‬پ��ل��ەی س��ەدی كە ل��ەو پلە‬ ‫گەرمییەدا خ��اوی ئەنهایدرایت‬ ‫(خاوێكە پێكدێت لەگۆگرداتی‬ ‫ك��ال��س��ی��ۆم‌و ل��ەس��ەر سیستەمی‬

‫لەبزینەیی دەب��ێ��ت بەكریستاڵ)‬ ‫كە لەناو ئاودا زۆرە دەتوێتەوەو‬ ‫جیپسۆم دروس��ت��دەك��ات‪ .‬ئەو‬ ‫شلەمەنیانەی بەڕێگەی قڵیشی‬ ‫ن��ای��ك��ادا ت��ێ��پ��ەڕدەب��ن‌و دەگ��ەن��ە‬ ‫ن��او ب��ۆش��ای��ی ب��ەردە كلسییە‬ ‫خ��ان��ەخ��وێ��ی��ەك��ەو پ��اش��ان ئ��ەو‬ ‫كریستاڵە گەورانە دروستدەكەن كە‬ ‫ل��ەڕووی زەویناسییەوە بەئاسانی‬ ‫لێكدانەوەیان بۆ ناكرێت‪.‬‬ ‫پ��اودەری س��ی��ل��ی��ن��ات بۆ‬ ‫ه��ەزاران س��اڵ وەك مادەیەكی‬ ‫م��اك��ی��اج‌و ج��وان دەرك��ەوت��ن‬ ‫ب��ەك��اره��ات��ووەو واب��ڕوادەك��رێ��ت‬ ‫كریستاڵی سیلینایت یارمەتی‬ ‫بیرتیژی‌و گ��ەش��ەك��ردن‌و بەختی‬ ‫ب��اش‌و ب��ەرگ��ری‌و هێمنكردنەوە‬ ‫لەكاتی هەڵچووندا بدات! زۆرێك‬ ‫ل��ەم كریستااڵنە لەئەشكەوتەكە‬ ‫دەره��ێ��ن��راون‌و لەمۆزەخانەكاندا‬ ‫نیشاندەدرێن‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪Garcia-Ruiz، and Juan-‬‬

‫‪Manuel، 2007، Formation of‬‬ ‫‪natural gypsum megacrys‬‬‫‪tals in Naica، Mexico، Geol-‬‬

‫‪ogy، 35(4)، p.327. National‬‬ ‫‪Geographic، 2008، Cavern‬‬ ‫‪of Crystal Giants‬‬

‫* ئیبراهیم محەمەد جەزا‬ ‫محێدین‪ ،2011 ،‬فەرهەنگی‬ ‫زەویناسی (ئینگلیزی‪ -‬كوردی)‪.‬‬ ‫فەرهەنگۆك‪:‬‬ ‫* خ��او (م��ەع��دەن ی��ان‬ ‫‪ :)Mineral‬مادەیەكی سروشتی‬ ‫ڕەقی نائەندامییە كە دەناسرێت‬ ‫بەبوونی پێكهاتەیەكی كریستاڵی‬ ‫ڕێكوپێك‌و پێكهاتەیەكی كیمیایی‬ ‫دی��ار‪ .‬پێكهاتەی كریستاڵی‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ەی ك��ی��م��ی��ای��ی سیفاتە‬ ‫فیزیاییەكانی وەك پتەوی دیاری‬ ‫دەك��ەن‌و دوو س��ی��ف��ەت��ی ه��ەرە‬ ‫گرنگی خاوەكانن‪.‬‬ ‫* گ��ڕت��او (‪:)Magma‬‬ ‫كەڤری ت��واوە‪ ،‬بەگشتی پێكدێت‬ ‫لەسلیكاتی ت��واوەو كریستاڵ‌و‬ ‫گ��ازەت��واوەك��ان ل��ەژێ��ر ڕووی‬ ‫زەویدا‪.‬‬ ‫د‪.‬ئیبراهیم محەمەد جەزا‬ ‫پڕۆفیسۆری یاریدەدەر‪/‬‬ ‫بەشی زەویناسی لەزانكۆی‬ ‫سلێمانی‬

‫تەکنەلۆجیا‬

‫‪35‬‬

‫شـه‌ش ئـامـۆژگـاریـی بـۆ رۆژنـامـه‌نـووسـان‬ ‫لـه‌كـاتـی گـه‌ڕان لـه‌وێـبسـایـتـی یـوتـیـۆبـدا‬ ‫جیهان‪ .‬بۆ نمون‌ه ده‌توانیت لیستێكی‬ ‫ئ��ه‌و گ��رت�‌ه ڤیدیۆیان‌ه به‌ده‌ستبهێنی‬ ‫ك‌ه رۆژان��‌ه له‌كاتی (شۆڕشی ‪25‬ی‬ ‫ی �ه‌ن��ای �ه‌ری میسر) داون��ڵ��ۆدك��راون‪،‬‬ ‫ده‌توانیت به‌هۆیانه‌و‌ه هه‌ر ل‌ه سه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫رووداوه‌كانی شۆڕشه‌ك‌ه ببینی تاوه‌كو‬ ‫ئێستا‪.‬‬ ‫‪www.youtube.com/Citizentube‬‬

‫یوتیوب ل��ەالی��ەن چادهیرلی و‬ ‫ستڤ چین و جاوید کەریم لەساڵی‬ ‫‪ ٢٠٠٥‬دا دام��ەزرا‪ ،‬ئ��ەم سێ کەسە‬ ‫کارمەندی کۆمپانیای (‪ )Paypal‬بوون‬ ‫هارلی دەرچ��ووی زانکۆی پنسیلڤانیا‬ ‫بەشی دیزایین ب��وو ‪ ،‬ئ��ەو دوانەیتر‬ ‫زانستی کۆمپیوتەریان لەزانکۆی‬ ‫ئیلینیوس خوێندبوو ‪ ،‬لەساڵی ‪٢٠٠٦‬‬ ‫دا کۆمپانیای گوگڵ یوتیوبی کڕی‬ ‫و ئێستا سێهەمیین سایتی پڕبینەری‬ ‫جیهان دوایی گوگڵ و فەیسبووکە ‪،‬‬ ‫بەڕێوەبەرێ یوتیوب لەئێستادا کەسێکە‬ ‫بەناوی ساالری کەمانگەر‪ ،‬ئەم کەسە‬ ‫نۆهەمیین کارمەندی کۆمپانیای گوگڵ‬ ‫بووە و دەرچوویی بەشی بایۆلۆجی‬ ‫لەزانکۆی ستانفۆردە‪.‬‬ ‫له‌هه‌ر خوله‌كێكدا نزیكه‌ی ‪35‬‬ ‫كاتژمێر گرته‌ی ڤیدیۆیی ل‌ه سایتی‬ ‫یوتیۆب داونڵۆد ده‌كرێت‪ .‬بێگومان‬ ‫ته‌له‌فۆن‌ه زی��ره‌ك �ه‌ك��ان ت��ا ئاستێكی‬ ‫م �ه‌زن به‌شدارییان ك��ردوو‌ه له‌مه‌دا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر كه‌سێك ب��ی �ه‌وێ��ت‪ ،‬ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫گرته‌ی ڤیدیۆیی دابه‌زێنێت‌ه سه‌ر تۆڕێ‬ ‫ئینته‌رنێت‪ ،‬هه‌ندێك ل �ه‌و ڤیدیۆیان‌ه‬ ‫هه‌واڵی وا له‌خۆده‌گرێت ك‌ه شایسته‌ی‬ ‫ب�ڵاوك��ردن �ه‌وه‌ی �ه‌‪ ،‬هه‌ندێكی تریشی‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه ته‌نها كات به‌فیڕۆده‌دات‪.‬‬ ‫ئایا رۆژنامه‌نووسێك ل‌ه سه‌نته‌رێكی‬ ‫هه‌واڵدا‪ ،‬چۆن ده‌توانێت له‌ناو گرته‌‬ ‫زۆره‌ك��ان��ی سایتی یوتیۆب‪ ،‬ب �ه‌دوای‬

‫بابه‌تێكی گ�ه‌رم��وگ��وڕ و زی��ن��دووی‬ ‫وه‌ه��ادا ب��گ �ه‌ڕێ��ت‪ ،‬ك��‌ه شایسته‌ی‬ ‫به‌دواداچوون بێت؟ ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌‬ ‫بریتین ل‌ه شه‌ش رێگ‌ه و ئامۆژگاریی‬ ‫بۆ به‌كارهێنانی خزمه‌تگوزاری یوتیۆب‬ ‫ل‌ه ژووره‌كانی هه‌واڵدا‪ ،‬له‌گه‌ڵ چه‌ند‬ ‫خاڵێك ك �‌ه پێویست‌ه ره‌چاوبكرێن‬ ‫له‌كاتی سه‌ردانكردنی سایتی یه‌كه‌می‬ ‫(ڤیدیۆ) له‌سه‌ر ئاستی جیهاندا‪.‬‬ ‫‪-1‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی (ڤیدیۆیه‌كی‬ ‫ب��ه‌ڕه‌واج و ب�ڵ�او)‪ ،‬ئ��ه‌وا س�ه‌ردان��ی‬ ‫(یوتیۆب تشارتس ‪ )charts‬بكه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌وێ ده‌ت��وان��ی��ت ب��ڕاوس��ی گرت‌ه‬ ‫ڤیدیۆیی‌ه زۆر جه‌ماوه‌رییه‌كان بكه‌یت‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ت گ �ه‌ڕان �ه‌ك �ه‌ت به‌شێوه‌ی‬ ‫له‌رۆژێكی دیاریكراو‪ ،‬ل‌ه هه‌فته‌یه‌ك‬‫یان ل‌ه مانگێكدا‪ ،‬یاخود له‌ناوچه‌یه‌كی‬ ‫دی��اری��ك��راوی جیهاندا‪-‬بێت‪ .‬سێرچ‬ ‫و گ �ه‌ڕان �ه‌ك �ه‌ت به‌پێی بایه‌خپێدانی‬ ‫ج�ه‌م��اوه‌ره‌ك�ه‌ت ده‌س��ت نیشان بكه‌‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه هه‌ندێك شت ل‌ه ناوچه‌یه‌ك‬ ‫گرنگ بێت‪ ،‬كه‌چی له‌ناوچه‌یه‌كی تر‬ ‫وه‌ها نه‌بێت‪www.youtube.com/ .‬‬ ‫‪charts‬‬

‫‪Citizentube -2‬ئ��ه‌و شوێنه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫تێیدا گ�ه‌ڕان ب �ه‌دوای گرته‌ی هه‌واڵی‬ ‫به‌په‌ل‌ه و ده‌ستبه‌جێ ده‌كرێت‪ ،‬له‌به‌شی‬ ‫‪ Citizentube‬هاوكاریی له‌گه‌ڵ گروپی‬ ‫‪ Storyful‬ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌م به‌ش‌ه پڕ‌ه ل‌ه‬ ‫گرته‌ی ڤیدیۆیی رووداو‌ه گه‌وره‌كانی‬

‫‪-3‬تایبه‌تمه‌ندیی سێرچ به‌كاربهێنه‌‪،‬‬ ‫گ��رن��گ��ی و ب��ای �ه‌خ��ی به‌كارهێنانی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی سێرچ الی هه‌مووان دیار‬ ‫و ئاشكرایه‌‪ ،‬به‌اڵم وشه‌كانی گه‌ڕان ب‌ه‬ ‫وردیی زیاتر به‌كاربهێنه‌‪ .‬ئینجا به‌پیێ‬ ‫توانا پشت ب‌ه (فلته‌ركردن) ببه‌سته‌‪،‬‬ ‫به‌گوێره‌ی شار یان شارۆچكه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری یوتیۆب تراندز (كیڤن‬ ‫ئالوكا) له‌مباره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێت له‌كاتی‬ ‫روودان��ی هه‌واڵێكی به‌په‌ل‌ه (ه �ه‌رده‌م‬ ‫گه‌ڕان ‪ search‬رێگه‌یه‌كی ئه‌كتیڤتر‌ه بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی گرته‌ی ڤیدیۆیی به‌خێرایی‬ ‫له‌باره‌ی رووداوێكی دیاریكراوه‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪ Youtubetrends-4‬ئه‌م به‌ش‌ه‬ ‫جه‌خت ده‌ك��ات �ه‌س �ه‌ر ك��ۆك��ردن�ه‌وه‌ی‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م گ��رت��‌ه ڤ��ی��دی��ۆی��ی �‌ه جێ‬ ‫بایه‌خه‌كان له‌یه‌ك شوێندا‪ .‬هه‌روه‌ك‬ ‫ئه‌م خزمه‌تگوزاریی‌ه یارمه‌تیده‌ر‌ه بۆ‬ ‫ده‌رخستنی گرت‌ه ڤیدیۆیی‌ه گرنگه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌و گرتانه‌ی ك‌ه به‌شێوه‌یه‌كی فراوان‬ ‫ل‌ه وێبالگه‌كاندا لێده‌درێن یان دووباره‌‬ ‫باڵده‌كرێنه‌وه‌‪ .‬رۆژان‌ه دووجار (ئالوكا)‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت ب‌ه داونڵۆدكردنی چوار‬ ‫گرته‌ی ڤیدیۆیی هه‌مه‌جۆر‪ ،‬ك‌ه زۆرترین‬ ‫قس‌ه و باسی له‌باره‌و‌ه كراوه‌‪ .‬به‌كورتی‬ ‫واته‌‪( :‬زۆرینه‌ی ئه‌و گرتانه‌ی ك‌ه له‌و‬ ‫رۆژه‌دا به‌تایبه‌ت ده‌نگییان داوه‌ته‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪www.youtube.com/Trends‬‬

‫ه��ه‌روه‌ك ده‌ت��وان��رێ��ت‬ ‫به‌كاربهێنرێت بۆ نووسینی بابه‌تێكی‬ ‫دیاریكراو‪ ،‬وه‌ك بۆ نمون‌ه (نۆ گرته‌‬ ‫ڤیدیۆیی‌ه یه‌كه‌مینه‌كانی یوتیۆب –ی‬ ‫ئ �ه‌م��ڕۆ ل �‌ه ه�ه‌ف��ت�ه‌دا ببینه‌)‪ ،‬ی��ان بۆ‬ ‫وه‌ده‌ستهێنانی بیرۆك‌ه بۆ بابه‌تی نوێ‪،‬‬ ‫یاخود بۆ پاڵپشتی بابه‌تی ئه‌لیكترۆنی‬ ‫باڵوه‌بوو‪.‬‬ ‫‪Trends‬‬

‫ئه‌م‬ ‫‪TrendsDashboard-5‬‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌ی یوتیۆب هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫ب‌ه خستنه‌ڕووی ئه‌و گرت‌ه ڤیدیۆییانه‌ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ف��راوان گوازراونه‌ته‌و‌ه‬ ‫ل‌ه واڵتێكی دی��ارك��راودا‪ .‬ه �ه‌روه‌ك‬ ‫ده‌توانرێت له‌رێی ئه‌م خزمه‌تگوزارییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ نمونه‌‪ ،‬ب��ه‌راوردی ن��ێ��وان گرت‌ه‬ ‫ڤیدیۆیی‌ه زۆر جه‌ماوه‌رییه‌كانی واڵت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له‌گه‌ڵ گرت‌ه‬ ‫ڤیدیۆ ب�ه‌ڕه‌واج�ه‌ك��ان��ی رووس��ی��ا یان‬ ‫مه‌كسیك بكرێت‪.‬‬ ‫‪www.youtube.com/‬‬ ‫‪TrendsDashboard‬‬

‫‪-6‬یوتیۆب بۆ راگه‌یاندن و میدیا‪:‬‬ ‫سه‌نته‌رێك‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانیاری‬ ‫میدیایی‪ ،‬وێڕای ورده‌كاری له‌باره‌ی ئه‌و‬ ‫رێوشوێنانه‌ی ك‌ه پێویست‌ه ره‌چاوبكرێن‬ ‫بۆ دووب��ار‌ه په‌خشكردنه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌توانرێت زانیاریی له‌باره‌ی چۆنیه‌تی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی گرته‌ی تۆماركراو ك‌ه‬ ‫كوالێتی ب�ه‌رزت��ری هه‌بێت به‌ده‌ست‬ ‫بهێنرێت‪ .‬ه��ه‌روه‌ك ورده‌ك��اری��ی‬ ‫گرنگ له‌باره‌ی پاراستنی مافه‌كانی‬ ‫دووب��ار‌ه په‌خشكردنه‌وه‌ی گرته‌كانی‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬وه‌ك��و ئ��ام��اژه‌ك��ردن ب‌ه ناوی‬ ‫به‌كارهێنه‌ری یه‌كه‌م ك‌ه كاسێته‌كه‌ی‬ ‫باڵوكردۆته‌و‌ه تاكو ده‌گات‌ه ئاماژه‌دان‬ ‫ب‌ه سایتی یوتیۆب‪www.youtube. .‬‬ ‫‪com/t/press_broadcasting‬‬

‫خ��اڵ��ێ��ك��ی دی ك��‌ه ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ره‌چاوبكرێت ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه فه‌رمانبه‌ره‌كانی‬ ‫یوتیۆب (رۆژنامه‌نووس)نین‪ .‬ئالوكا‬ ‫ئ�ه‌م�‌ه روون ده‌ك��ات��ه‌و‌ه و ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫(ئ��ه‌رك��ی ئێم‌ه رێكخستنی فایل‌ه‬ ‫ڤیدیۆییه‌كان‌ه كه‌وا خه‌ڵك به‌دوایاندا‬ ‫ده‌گه‌ڕێن)‪ ،‬به‌و واته‌یه‌ی ك‌ه پێویست‌ه‬ ‫له‌سه‌ر رۆژنامه‌نووسان‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫له‌باره‌ی نێوه‌ڕۆكی ڤیدیۆییه‌كان بكه‌ن‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كرێت یه‌كه‌مجار له‌رێگه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی كردن به‌و كه‌سه‌و‌ه بێت ك‌ه‬ ‫ڤیدیۆییه‌كه‌ی داونڵۆدكردووه‌‪ ،‬وات‌ه ب‌ه‬ ‫ناردنی نامه‌یه‌ك بۆ كه‌سه‌ك‌ه له‌رێگه‌ی‬ ‫كه‌ناڵی یوتیۆبی تایبه‌ت به‌و كه‌سه‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬محه‌مه‌د مێرگه‌یی‬

‫‪36‬‬

‫ژینگە‬

‫ترشەباران؛ جەنگی کیمیایی مرۆڤ‬

‫ژینگە‬ ‫توێژینەوە ل��ەس��ەر ت��رش��ەب��اران‬ ‫بەحوكمی ئەوەی ئارێشەیەكی ژینگەی‬ ‫نوێیەو جۆرێكە لەپیسبوونی ژینگە‬ ‫لەم سەردەمەدا؛ مشتومڕێكی زۆری‬ ‫لەسەرە؛ بەهۆی پیسبوونی ترسناكی‬ ‫ژینگەو بەشی س��ەرەك��ی فاكتەرو‬ ‫دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ەی ه��ەر ب��ۆخ��ودی‬ ‫مرۆڤ دەگەڕێتەوە‪ ،‬هەنوكە خەمی‬ ‫هەرەگەورەی دانیشتوانی سەرزەوی‬ ‫ك��ێ��ش��ەی ت��رش��ەب��اران��ە ك��ە یەكێك‬ ‫لەپسپۆڕانی ژینگەناسی بەئارێشەیەك‬ ‫وەس��ف��ی��ك��ردووە ك��ە ب��ەه��ێ��واش��ی‬ ‫ڕێ��دەك��ات‌و ڕووب��ارو دەریاچەكان‬ ‫ت��رش��دەك��ات‌و ڕووەك‌و خێروبێری‬ ‫ئ��ەو شوێنانە وێ��ران��دەك��ات‌و زیانی‬ ‫ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ بەتەندروستی‬ ‫م��رۆڤ دەگەیەنێت‪ ،‬لەهەمانكاتدا‬ ‫فراوانبوونی كارگە جۆراوجۆرەكان؛‬ ‫كاریگەری بنەڕەتی كردووەتەسەر‬ ‫ژی��ن��گ��ەو س��ااڵن��ە ه��ەزارەه��ا ت��ەن‬ ‫لەپاشماوە كیمیاییە زیانبەخشەكانی‬ ‫كارگەكان تێكەڵ بەژینگە دەبێت‌و‬ ‫دەبێتەهۆی كارەساتی گەورە بۆسەر‬ ‫ژیانی م��رۆڤ‌و گیانداران‌و ژینگەی‬ ‫سەوزو سەرمایەی ئاوی‌و دارستان‌و‬ ‫رووەك‌و ل��ەن��اوب��ردن��ی ش��وێ��ن��ەوارە‬ ‫دێرینەكان كە ناسنامەی نەتەوەیی‌و‬ ‫كلتوری میللەتن‪ ،‬وەبەرهەمهێنەرو‬ ‫دروستكەری ئ��ەم كێشەیە مۆرڤەو‬ ‫ئامانج‌و قوربانیدانەكەشی مرۆڤ‌و‬ ‫ژینگەكەیەتی‌و بەجەنگی كیمیایی‬ ‫مرۆڤ لەسروشتدا ناویدەبەن‪.‬‬ ‫بەشێوەیەكی گشتی مەبەست‬ ‫ل��ەت��رش��ەب��اران (‪)Acid Rain‬‬ ‫ئ��ەو ب��اران��ەی��ە ك��ە چ��ڕی ئایۆناتی‬ ‫ه��ای��درۆج��ی��ن��ی ل��ەئ��اوی ئ��اس��ای��ی‬ ‫زیاتربێت‪ ،‬ئەمەش بەشێوەی باران‬ ‫یان بەفر یان هەڵم بەهۆی جۆرێكی‬ ‫تایبەتی لەترشەكانەوە پیسدەبێت لەناو‬ ‫بەرگە ه��ەوای زەوی��داو دەبێتەهۆی‬ ‫لێكهەڵوەشان‌و تێكدانی ژینگە‪ ،‬كاتێك‬ ‫بەسەرزەویدا بەشێوەی تۆز یان باران‪،‬‬ ‫بەفر‪ ،‬شەونم‪ ،‬تەرزە؛ دەبارێت‪ ،‬ژینگە‬ ‫توانای شیكردنەوەی ئەو مادانەی‬ ‫نییەو بەمەش دەبێتە ه��ۆی نیشتنی‬ ‫لەسەر زەوی‌و تێكدانی ڕووی زەوی‬ ‫بەهەموو پێكهاتەكانیەوە‪ ،‬ئەوەشمان‬ ‫لەیادنەچێت ترشەباران ئەو بارانەیە‬ ‫كە(‪)PH‬ەی لە(‪ )5،6‬كەمترنەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەش ك��ە ڕادەی‬ ‫ترشیان بەرزە زۆرترین ئەو ناوچانەن‬ ‫ك��ە دووچ��اری ت��رش��ەب��اران دەب��ن‪،‬‬ ‫ترشەبارانیش سەرەتاكانی لەشۆڕشی‬

‫پ��ی��ش��ەس��ازی��ەوە دەس��ت��پ��ێ��دەك��ات‪،‬‬ ‫بۆیەكەمینجار كیمیازانی ئینگلیزی‬ ‫(ڕۆب��رت سمیس) لەساڵی(‪)1872‬‬ ‫لەكتێبەكەیدا (‪)Air and rain‬‬ ‫ترشەبارانی بەكارهێناوە بۆ ئەو بارانەی‬ ‫بەسەر شاری مانچستەری ئینگلیزیدا‬ ‫ب��اری��ی ك��ە ه��ۆك��ارەك��ەی سووتانی‬ ‫ن��ەوت‌و خ��ەڵ��وز ب��وو لەئەنجامی‬ ‫شۆڕشی پیشەسازییەوە دروستبوو‪،‬‬ ‫دوای ئەویش چەند زاناو پسپۆڕێكی‬ ‫وەك (هانز ئینگەرو ئیڤیلەگرۆهام‌و‬ ‫ك��ارل رۆسبای‌و كریستیان یونگەو‬ ‫ئیریك ئیركسۆن لەساڵی (‪)1950‬‬ ‫زانستیانە بارانی ترشیان سەلماندووەو‬ ‫زان��ای س��وی��دی سفانت ئۆدینیش‬ ‫لەساڵی (‪ )1967‬باسی ترشەبارانی‬ ‫كردووەو بە(جەنگی كیمیای مرۆڤ‬ ‫لەسروشتدا) ناویبردووە‪.‬‬ ‫هۆكارەكانی درۆستبوونی ترشەباران‬ ‫هەموو مادەیەكی زیانبەخشی‬ ‫كیمیایی لەسروشتدا دروستدەبێت‬ ‫چ��ەن��د فاكتەرێكی تایبەتی ڕۆڵ��ی‬ ‫ب��ەرچ��اوی��ان هەیە لەدروستبوونیدا‬ ‫یەكێك لەوانەش ترشەبارانە كە یەكێكە‬ ‫ل��ەدی��اردە ترسناكەكانی پیسبوونی‬ ‫هەوا؛ بەهۆی چەند گازو مادەیەكی‬ ‫س��ەرەك��ی��ی��ەوە وەك ئۆكسیدەكانی‬ ‫گۆگردو نایترۆجین‌و كاربۆن‌و چەند‬ ‫لەناوبەرێكی مێرووەوە دروستدەبێت‪،‬‬ ‫ئ��ەم گ��ازان��ەش س��ەرچ��اوەك��ەی‬ ‫لەسەر زەوی��ی��ەوە ڕەوان��ەی ئاسمان‬ ‫دەك��رێ �ت‌و پ��اش��ان ب��ەه��ۆی هەڵمی‬ ‫ئاوەوە كارلێكی كیمیایی ڕوودەدات‌و‬ ‫بەهۆی چڕبوونەوەو هێزی كێشكردنی‬ ‫زەوییەوە دووبارە دەكەوێتە سەرزەوی‬ ‫بەشێوەی بەفرو باران‌و شەونم‪ ،‬ئەو‬ ‫گازانەش گۆگردیان تێدایە گرنگترینیان‬ ‫گ��ازی دوانۆكسیدی گۆگرد لەگەڵ‬ ‫ئۆكسجینی ه��ەوادا تێكەڵدەبێت‬ ‫كاتێک تیشكی ژێ��ر وەن��ەوش��ەی��ی‬ ‫خۆر دەبێتە هۆی گۆڕینی بۆ سێیەم‬ ‫ئۆكسیدی گ��ۆگ��ردو دوات��ر لەگەڵ‬ ‫هەڵمی ئاوی ناو هەوادا تێكەڵدەبێت‌و‬ ‫ترشێكی بەهێز دروس��ت��دەك��ات كە‬ ‫بریتیە ل��ە(ت��رش��ی گ��ۆگ��ردی��ك��ی‪)55‬‬ ‫و لەهەوادا دەمێنێتەوەو هەوا لەگەڵ‬ ‫خۆیدا دەیگوازێتەوە‪ ،‬هەروەها ئەو‬ ‫گازانەی لەهەوادا كبریتاتی تێدایە وەك‬ ‫(دووەم ئۆكسیدی كبریت) لەكاتی‬ ‫بوونی تیشكی س��ەروو وەنەوشەیی‬ ‫لەگەڵ ئۆكسجیندا كارلێك دەكەن‪،‬‬ ‫ئۆكسیدی كبریت (‪ )SO3‬لەگەڵ‬ ‫هەڵمی ئاو لەهەوادا یەكدەگرێت‌و‬

‫لەئاسماندا ترشی كبریتیك (‪)SO4‬‬ ‫كە پێكهاتەیەكی زۆر وردەو هەوا‬ ‫بەئاسانی لەشوێنێكەوە بۆ شوێنێكی تر‬ ‫دەگوازێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەش��ە ل��ەگ��ەڵ ه��ەن��دێ��ک‬ ‫لەگازەكانی ناو هەوادا وەك نەشادر‬ ‫یەكبگرێت‌و لەمكاتەدا ئاوێتەیەكی نوێ‬ ‫بەرهەمدێت كە گۆگرداتی نەشادرە‪،‬‬ ‫بەاڵم كاتێك هەوا وشكدەبێت‌و هەلی‬ ‫بارانبارین كەمدەكات‪ ،‬ئەوا پرژەی‬ ‫ترشی گۆگردو دەنكۆڵەكانی گۆگردی‬ ‫ن��ەش��ادر ب��ەه��ەڵ��واس��راوی ل��ەه��ەوای‬ ‫وەس��ت��اودا دەم��ێ��ن��ن��ەوەو لەشێوەی‬ ‫تەمومژێكی ك��ەم��دا دەردەك��ەون‪،‬‬ ‫بەتایبەت كاتێك بارودۆخ بۆ بارینی‬ ‫باران گونجاودەبێت؛ ئەوكاتە لەئاوی‬ ‫باراندا دەتوێنەوە لەسەر ڕووی زەوی‬ ‫بەشێوەی ترشەباران دەردەك��ەون‪،‬‬ ‫ئەمەو سەرەڕای ئەوەش ئۆكسیدەكانی‬ ‫نایترۆجین لەگەڵ ئۆكسیدەكانی نیتریتدا‬ ‫یەكدەگرن بۆ دروستبوونی ترشەباران‬ ‫كە ئۆكسیدەكانی نایترۆجین بەبوونی‬ ‫ئۆكسجین‌و تیشكی سەرووبنەوشەیی‬ ‫ب��ۆ ت��رش��ی نایترۆجین دەگ��ۆڕێ��ت‪،‬‬ ‫ئەم ترشە بەهەڵواسراوی لەهەوای‬ ‫نەجواڵودا دەمێنێتەوەو لەگەڵ ئاوی‬ ‫باراندا دەبارێت یان دێتەخوارەوە؛‬ ‫وەك ت��رش��ی گ��ۆگ��رد ت��رش��ەب��اران‬ ‫دروستدەكات‪.‬‬ ‫لەكۆتایدا دەكرێت بڵێین دوو‬ ‫گازی سەرەكی هۆكاری دروستبوونی‬ ‫ترشەبارانن؛ گازی دوانەئۆكسیدی‬ ‫ن��ای��ت��رۆج��ی��ن (‪)NO2‬ئ��ەم گ��ازەو‬ ‫گازەكانی تری نایترۆجین پێكدێت‬ ‫لەئەنجامی سووتانی مادە ئەندامیەكان‌و‬ ‫لەگازی ئۆتۆمبێل‌و بارهەڵگرەكان‌و‬ ‫هەندێك كارگەی پیشەسازی لەگەڵ‬ ‫هەڵمی ئاو لەهەوادا ترش پێكدێت‬ ‫(ترشی نەتریك)و ترشەباران پێكدێت‪،‬‬ ‫ك��اردەك��ات��ەس��ەر چ��ی��ن��ی ئ��ۆزۆن‌و‬ ‫چوزاندنەوەی كۆئەندامی هەناسەو‬ ‫چاو‪ ،‬ڕێژەی لە(‪ )%45‬ئۆكسیدەكانی‬ ‫نایترۆجین هۆكاری یەكەمی ترشە‬ ‫بارانن‪.‬‬ ‫هەروەها گازی دووانە ئۆكسیدی‬ ‫گۆگرد (‪ )SO2‬ئەم گ��ازە پێكدێت‬ ‫لەئەنجامی سوتانی سوتەمەنیەكان‌و‬ ‫خەڵوزوو ڕۆنی نەوت وەك لەهەندێك‬ ‫گركانەكاندا دەردەچ��ێ��ت‪ ،‬گازێكی‬ ‫ترشە دەبێتەهۆی ترشەباران بەتایبەت‬ ‫ل��ەش��ارە گ��ەورەك��ان��دا دەبێتە هۆی‬ ‫پیسبوونی خاك‌و ڕووەك‌و ڕووبارو‬ ‫دەری��اچ��ەك��ان‌و ئ��اوەڕۆك��ان‪ ،‬لەگەڵ‬

‫‪37‬‬

‫تەمی دوكەاڵویدا تێكەڵدەبێت‌و زیانی‬ ‫گەورە دروستدەكات‌و كاردەكاتەسەر‬ ‫كۆئەندامی هەناسە بەگشتی‌و دەمارە‬ ‫ڕەق��ی‌و م��ردن‌و چ��وزان��ەوەی چاو‪،‬‬ ‫هەتا بڕی ئەم دووگازە لەناو هەوادا‬ ‫ڕوو ل��ەزی��ادب��وون بێت؛ بەتایبەت‬ ‫لەچینی ترۆپۆسفیر (ترۆپۆسفیر‬ ‫‪)Troposphere‬؛ ئەو چینەیە كە‬ ‫زۆرب��ەی گۆڕانە كەشییەكان لەسەر‬ ‫ڕووی زەوی‌و زۆربەی چاالكییەكانی‬ ‫ژی��ان ت��ی��ای��دا ڕوودەدات)‪ ،‬ئ��ەوا‬ ‫ڕادەی ترشی ب��اران زیاتردەبێت‌و‬ ‫كارەساتەكەی گەورەتردەبێت‪.‬‬ ‫كاریگەریی‌و مەترسییەكانی‬ ‫ترشەباران‬ ‫لێرەدا بەشێوازێكی وردو زانستی‌و‬ ‫ئەكادیمیانە زی��ان‌و مەترسییەكانی‬ ‫ترشەباران ڕووندەكەینەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ترشەبارن نەك تەنها لەالیەنێك‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بگرە لەچەند الیەكەوە زیان‌و مەترسی‬ ‫بۆسەر (م��رۆڤ‌و خ��اك‌و دراستان‌و‬ ‫ئاوو شوێنەوارو سامانەسروشتییەكان)‬ ‫هەیە‪.‬زانایان بەكێشەیەكی سروشتی‬ ‫گەورەیان داناوە‪ ،‬چونكە زۆر بەهێمنی‬ ‫دەبێتە هۆی لەناوبردنی زیندەوەرو‬ ‫ڕووەكە ئاوییەكان‌و ژینگەی سەوزوو‬ ‫ك��ار ل��ەب��ەردو ك��ان��زاك��ان دەك��ات‪،‬‬ ‫یەكێك لەو الیانانەی كە زیانمەندی‬ ‫سەرەكییە؛ مرۆڤە؟ چونكە مرۆڤ‬ ‫ب��ەه��ۆی ت��رش��ەب��اران��ەوە ت��ووش��ی‬ ‫كزاندنەوەی ناوەوەی لوت‌و قوڕگ‌و‬ ‫چاو لەگەڵ سوتاندنەوەی كۆئەندامی‬ ‫ه��ەن��اس��ە دەب��ێ��ت‪ ،‬ت��ووش��ی كۆكەو‬ ‫خنكان‌و تێكچونی شانەو دابەزینی‬ ‫ناوەندی ڕۆشنەپێكهاتن لەڕووەكە‬ ‫سەوزەكاندا‪ ،‬ئەمەش بەهۆی ئەوەی‬ ‫كاتێك مادە پیسبووەكان‌و دووكەڵ‬ ‫دەچنە ه��ەواوە ڕووب��ەڕووی تیشكی‬ ‫سەرووبنەوشەی دەب��ن��ەوە كارلێكی‬ ‫كیمیایی لەنێوانیان ڕوودەدات‌و‬ ‫ئەمەش دەبێتە ه��ۆی دروستبوونی‬ ‫ت��ەم��وم��ژی دووك��ەاڵوی ب��ەس��ەر‬ ‫شارەكاندا‪ ،‬لەوەش ترسناكتر گازی‬ ‫دوانەئۆكسیدی نایترۆجینە‪ ،‬چونكە‬ ‫بەهۆیەوە چەندین كارلێكی كیمیایی‌و‬ ‫تەمومژی دوكەاڵوی لێوە پەیدادەبێت‌و‬ ‫دەكەوێتە ب��ەردەم چەندین ئاوێتەی‬ ‫دیكە كە كاریگەری‌و زیانیان بۆسەر‬ ‫مرۆڤەكان هەیە‪ ،‬بەمەش بەشێوەیەكی‬ ‫ڕاستەوخۆو ناڕاستەوخۆ كاریگەری‬ ‫بۆسەر تەندروستی مرۆڤ هەیە‪.‬‬ ‫ه��ەر ب��ەه��ۆی ت��رش��ەب��اران��ەوە‬ ‫ب��ەه��ای ترشێتی گ��ی��راوەك��ە (‪)PH‬‬

‫ژینگە‬

‫‪38‬‬

‫ەی ن��زم��دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ەش وات��ە‬ ‫ت��رش��ێ��ت��ی زۆردەب��ێ��ت‌و ژم��ارەی‬ ‫ئایۆنەكانی (‪ )+H3O‬لەو ناوچەیەدا‬ ‫بەرزدەبێتەوە‪ ،‬بەمەش كالێكی كیمیایی‬ ‫ڕوودەدات‌و بڕێكی ئایۆنی (‪)A1+3‬‬ ‫ی ئەلەمینیۆ سلیكات دەتوێتەوەو‬ ‫توخمێكی ق��ورس��ەو زۆرب��وون��ی‬ ‫ڕێژەكەی لەئاودا كێشەیەكی گەورە‬ ‫بۆ مرۆڤ دروستدەكات‌و دەبێتەهۆی‬ ‫ژەه��راوی��ب��وون ك��ە ئ��ەم توخمە‬ ‫كاریگەریی دەبێت لەسەر نیشتنی‬ ‫خرۆكە سورەكانی ناو مولولەكانی‬ ‫خوێن‪.‬‬ ‫ه��ەروەك چ��ۆن ت��رش��ەب��اران‬ ‫كاریگەری لەسەر م��رۆڤ دەبێت‪،‬‬ ‫ب��ەه��ەم��ان��ش��ێ��وەو ب��گ��رە زی��ات��ری��ش‬ ‫ك��اری��گ��ەری خ��راپ‌و زیانبەخشی‬ ‫ل��ەس��ەر ژی��ن��گ��ەی خ��اك‌و ڕووەك‌و‬ ‫ب��ەرب��ووم��ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫دارستانەكان دەبێت؛ وەك ئەوەی‬ ‫ترشەباران دەبێتەهۆی توانەوەی زۆر‬ ‫لەپێكهاتەكانی خاك‌و بەمەش كرداری‬ ‫چەسپاندنی نایترۆجین بێهێزدەكات‌و‬ ‫دەبێتەهۆی داب��ەزێ��ن��ەری ن��اوەن��دی‬ ‫لێكهەڵوەشانی م��ادە ئۆرگانیەكان‪،‬‬ ‫ئەمەش دەبێتە مایەی ئەستووربوونی‬ ‫چینی پاشماوە ڕووەكییەكان تا ئەو‬ ‫ئاستەی دەبێتە ڕێگر لەبەردەم چوونە‬ ‫ژوورەوەی ئاو بۆناو خاك‌و ڕێگرتن‬ ‫لەچەكەرەكردنی تۆوەكان‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫یەكێك لەو میكانیزمانە كە دەشێت‬ ‫ڕۆڵ��ی گ��رن��گ ل��ەخ��اك��دا بگێڕێت‬ ‫(ئەلەمنیۆمە) كە بەهۆی ترشەبارانەوە‬ ‫لەئاوێتە كانزاییەكانی ن��او خاكدا‬ ‫دەردەپەڕێت‌و دەشێت ئەلەمنیۆمەكە‬ ‫لەسەر ڕەگە مویینەكانی درەختەكان‬ ‫ج��ێ��گ��ەی (ك��ال��ی��س��ۆم) ب��گ��رێ��ت��ەوەو‬ ‫ببێتەهۆی ئەوەی نەیەڵێت درەختەكە‬ ‫ك��ال��ی��س��ۆم��ی ت��ەواو وەرب��گ��رێ��ت‪،‬‬ ‫لەئەنجامدا گەشەی دوادەخ��ات یان‬ ‫خاكەكە خۆراك‌و توخمە چاالكەكانی‬ ‫وەك (كالیسۆم‪ ،‬مەگنیسۆم‪ ،‬پۆتاسیۆم)‬ ‫ی كەمدەكات بەهۆی داشۆرینیان‬ ‫ب��ەت��رش��ەب��اران‪ ،‬م��ردن��ی زی��ن��دەوەرە‬ ‫مایكرۆسكۆبیەكانی ن��او گڵیش‬ ‫ترشێتی خاك زیاددەكات بەمەش ئەو‬ ‫زی��ن��دەوەرە مایكرۆسۆبیانەی ناوی‬ ‫كەمدەكاتەوە كە خۆراك بۆ ڕووەك‬ ‫لەسەرچاوە ئەندامیەكان ئامادەدەكەن‪،‬‬ ‫وەك دەركەوتووە توخمی كالیسیۆم‬ ‫(‪ )ca‬بریتیە لەتوخمێكی سەرەكی‬ ‫كە دەوری هەیە لەگەشەو گەیاندنی‬ ‫خ��ۆراك ب��ۆ ڕووەك ب��ەش��ێ��وەی��ەك‬

‫دەچێتە پێكهاتەی خانەی ڕووەكەوەو‬ ‫دەوری گ��واس��ت��ن��ەوەی شەكریش‬ ‫دەب��ی��ن��ێ ل��ەڕەگ��ەوە ب��ۆ گ��ەاڵك��ان‪،‬‬ ‫توخمی مەگنیسۆم دەورێكی گرنگ‬ ‫دەبینێت لەكرداری (ڕۆشنەپێكهاتن)‬ ‫دا‪،‬كاریگەری ترشەباران ئەبێتە هۆی‬ ‫الب��ردن��ی ه��ەم��وو ئ��ەو توخمانەی‬ ‫ك��رداری دروس��ت��ك��ردن��ی خ��ۆراك‬ ‫ئەگرنەئەستۆو بەمەش ڕێژەی توخمی‬ ‫ئەلەمنیۆم لەخاكدا زیاددەكات‌و پتەوی‬ ‫خاكەكە زۆردەبێت‌و كرداری گەشەی‬ ‫ڕووەك��ەك��ە كەمدەبێتەوە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫لەخاكی (ئەسكالی)دا هەندێك لەو‬ ‫كانزیانە كە زۆرگرنگن بۆ ڕووەك‬ ‫دەتوێنێتەوەو دووریدەخاتەوە لەڕەگی‬ ‫ڕووەك��ەك��ان‌و ب��ەم��ەش ب��ەره��ەم��ە‬ ‫ڕووەكییەكان كەمدەبنەوە‪ ،‬بەمەش‬ ‫زیانێكی گ��ەورە ب��ەخ��اك‌و سامانی‬ ‫ڕووەك‌و بەروبوومە كشتوكاڵییەكان‬ ‫دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوان��ەش��دا‬ ‫ترشەباران كاردەكاتەسەر ژینگەی‬ ‫دارس��ت��ان��ەك��ان‌و وێ��ران��ی��ان دەك��ات‪،‬‬ ‫وێرانبوونی دارستانەكان كاریگەری‬ ‫دەكاتەسەر ژینگە‪ ،‬چونكە بەروبوومی‬ ‫دارستان نزیكەی (‪ )%15‬بەروبومی‬ ‫زەوییە‪ ،‬ڕێژەی ئەو داران��ەی مرۆڤ‬ ‫بەكاریدەهێنێت زیارترە لە (‪)2/4‬‬ ‫ملیار تەن لەساڵێكدا‪ ،‬دارستانەكانی‬ ‫داری چناری چێنراو لەیەك كیلۆمەتر‬ ‫دوج��ادا (‪)1300‬ت��ەن ئۆكسجین‬ ‫بەرهەمدەهێنن‌و نزیكەی (‪)1640‬‬ ‫تەن لەدوائۆكسیدی كاربۆن لەماوەی‬ ‫وەرزی گەشەدا دەم��ژن‪ ،‬س��ەرەڕای‬ ‫ئەوەش كار لەدارستانە سنەوبەرییەكان‬ ‫دەكات‪ ،‬چونكە درەخت لەگەاڵكانی‬ ‫دادەم��اڵ��ێ �ت‌و دەبێتەهۆی ڕوودان��ی‬ ‫تێكچونێك لەهاوسەنگی ئایۆناتی‬ ‫ل��ەخ��اك��دا‪ ،‬ب��ەم��ەش دەب��ێ��ت��ە ه��ۆی‬ ‫تێكچوونی كرداری مژین لەڕەگەكانداو‬ ‫بەوێرانبوونی دارستانەكان زیانێكی‬ ‫گەورە بەالیەنی ئابووری دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ت��رش��ەب��اران ل��ەم��اوەی بارینیدا‬ ‫بەسەر درەختەكاندا دەبارێت‌و گەاڵ‬ ‫دەرزی��ل��ەی��ی��ەك��ان ب��اران��ەك��ە دەم��ژن‪،‬‬ ‫ب��ەم��ەش نایترۆجینی ن��اوب��اران��ەك��ە‬ ‫دەچێتەناو گەاڵكان‌و نایترۆجینیان تێدا‬ ‫زۆردەبێت‌و ئیشی ڕەگەكان تێكدەدات‬ ‫لەئەنجامدا درەختەكان‌و گەاڵكانیان‬ ‫لەناو دەچ �ن‌و مردنی دارستنانەكان‬ ‫دێ��ت��ەگ��ۆڕێ‌‪ ،‬سەرئەنجامی مردنی‬ ‫دارستانەكان دەبێتەهۆی لەناوچوونی‬ ‫زۆرێ��ك لەگیانەوەرە بچوكەكان‌و‬

‫كۆچكردنی زۆرێ��ك لەگیانەوەرە‬ ‫گەورەكان‌و كەمبوونەوەی بەروبوومی‬ ‫كشتوكاڵی‌و دارستانەكان‪ ،‬ئەمەش‬ ‫زیانێكی ئابووری گ��ەورە بەداهاتی‬ ‫نەتەوەیی‌و شوێنە گەشتوگوزارییەكان‬ ‫دەگەیەنێت‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات ل��ەگ��ەڵ��ئ��ەوان��ەش��دا‬ ‫ترشەبارن زیان‌و مەترسییەكی گەورە‬ ‫دەكاتەسەر ژینگەی ئ��اوی دەری��او‬ ‫دەری��اچ��ەك��ان‌و س��ەروەت‌و سامانە‬ ‫ئ��اوی��ی��ەك��ان‪ ،‬چ��ون��ك��ە ه��ەم��وو ئ��ەو‬ ‫دەریاچانەی تووشی ترشەباران بوون‬ ‫ئاوەكانیان ترشێتی زیاددەكات؛ ڕەنگە‬ ‫ئەمەش ببێتە ه��ۆی مردنی هەموو‬ ‫ئەو زیندەوەرانەی لەناویدا دەژین‪،‬‬ ‫گرنگترینیان ماسی‌و هاوشێوەكانییەتی‪،‬‬ ‫بەمەش دەریاچەكە نابێتە ژینگەیەكی‬ ‫ل��ەب��ارو گونجاو بۆ ژیانی ماسی‌و‬ ‫زیندەوەرە بچوكەكانی ناوی‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ل��ەك��ۆی (‪ )18‬ه��ەزار دەری��اچ��ە؛‬ ‫نزیكەی (‪ )15‬ه��ەزاری��ان بەهۆی‬ ‫ترشەبارانەوە پیسبووەو دەرام��ەت‌و‬ ‫سامانەكەی كەمكردوەتەوە‪ ،‬بۆنمونە‬ ‫یەكێك ل��ەو ناوچانەی كە بەهۆی‬ ‫كاریگەری ترشەبارانەوە ڕووبەڕووی‬ ‫زیانبووەتەوە دەری��اچ��ەی بێگەردی‬ ‫(م��وس)ە ل��ەڕۆژئ��اوای شاخەكانی‬

‫ژینگە‬ ‫ئ��ای��درون��داك كە بەكۆمەڵێك داری‬ ‫بەرزو جوان دەوردراوەو دیمەنێكی‬ ‫جوان‌و هێمنی بەناوچەكەو دەریاچەكە‬ ‫بەخشیوە‪ ،‬لەسااڵنی ڕاب��ردوودا ئەم‬ ‫دەریاچەیە بەماسی سەلەمون‌و بۆق‬ ‫دەوڵەمەند بوو‪ ،‬بەاڵم لەئێستادا تەنیا‬ ‫یەك ماسی‌و یەك بۆقیش بەدیناكرێت‌و‬ ‫م��رواری ژێ��ر ئاوكەوتوەو باڵندەی‬ ‫ماسیگرە بەشوێن ماسیدا دەگ��ەڕان‪،‬‬ ‫ئەوانیش كۆچیانكردووەو نەماون‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانەش بەهۆی ترشەبارانەوە‬ ‫ڕووی��ان��داوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ه��ەم��وو‬ ‫زی��ن��دەوەرێ��ك��ی ئ��اوی ژی��ان��ی بەندە‬ ‫بە(‪)ph‬ێكی دیاریكراوی ئەو ئاوەی‬ ‫تێیدادەژی‪ ،‬ئەگەر(‪)ph‬ی لەو ئاستە‬ ‫زۆرتربێت یان كەمتربێت‪ ،‬ئەوا كار‬ ‫لەزیندەوەرەكە دەكات‌و لەناویدەبات‪،‬‬ ‫ت��رش��ب��وون��ی ئ��اوەك��ە دەب��ێ��ت��ەه��ۆی‬ ‫ئ��ەوەی ك��ان��زا ژەه��راوی��ەك��ان��ی وەك‬ ‫(ئەلەمنیۆم‪ ،‬جیوە‪ ،‬كادمیۆم) لەبنی‬ ‫دەریاچەكەدا بتوێنەوەو زیندەوەرە‬ ‫ئاوییەكان بكوژێت‌‪ ،‬لێكۆڵەرەوان‬ ‫دەری��ان��خ��س��ت ك��ە ل��ە(‪)ph‬ی سێ‬ ‫یان كەمتر ماسییەكان دەخنكێنێت‌و‬ ‫دەم��رن؛ بەهۆی زیادبوونی لینجی‬ ‫س��ەرك��ەوان��ە ڕی��ش��ەدارەك��ان��ی��ان كە‬ ‫ناتوانن چیتر ئۆكسجین وەربگرن‪،‬‬

‫لەڕاستیدا ئەمەش بەهۆی ترشیەتی‬ ‫ئاوەكانەوە ڕوودەدەن كە دەرئەنجامی‬ ‫ت��رش��ەب��اران��ە‪ ،‬ئ��ەم��ەش ك��اری��گ��ەری‬ ‫خراپی لێدەكەوێتەوە‪ ،‬چونكە سامانە‬ ‫ئاوییەكان داهاتێكی باش پێشكەش‬ ‫بەمرۆڤایەتی دەك��ەن بەشێكی باش‬ ‫لەخۆراكی مرۆڤ دابیندەكەن‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەو زیانانەی كە‬ ‫ترشەباران هەیبوو؛ زیانێكی تریشی‬ ‫هەیە ك��ە شایەنی لەسەروەستان‌و‬ ‫ق��س��ە ل��ەس��ەرك��ردن‌و ت��وێ��ژی��ن��ەوەی‬ ‫وردە‪ ،‬ئەویش كاریگەری ترشەبارانە‬ ‫ل��ەس��ەر ش��وێ��ن��ەوارە دێرینەكان كە‬ ‫زۆر مەترسیدارە‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەو‬ ‫شوێنەوارانە وەك (ق��ەاڵو پەیكەرو‬ ‫دروس��ت��ك��راوەی نیشتەجێبوون‌و‬ ‫ب��ەردەن��وس��راوەك��ان) چ��ەن��د ق��ەاڵو‬ ‫پ��اش��م��اوە ه��ەب��ووە ك��ە گ��ۆڕواوەو‬ ‫نەماوە ڕۆژ ل��ەدوای ڕۆژ بەشێكی‬ ‫ل��ێ��ه��ەڵ��دەورێ �ت‌و نامێنێت‪ ،‬ترشی‬ ‫گۆگردیك (‪ )H2So4‬كە چڕیەكەی‬ ‫ل��ەه��ەوا ب��ەرزت��رە كاتێك بەشێوەی‬ ‫باران دەبارێت دەبێتە هۆی توانەوەی‬ ‫شوێنەوارە دێرینەكان‌و ناشیرینکردنی‬ ‫نەخشە هەڵكەندراوەكان‪.‬‬ ‫ترشەباران كە ئایۆنی موجەبی‬ ‫(‪)+H3O‬ی ت��ێ��دای��ە ك��ارب��ۆن��ات��ی‬

‫كالیسۆم (‪ )Caco3‬دەتوێنێتەوە كە‬ ‫پێكهاتەیەكی سەرەكییە لەناو بەردی‬ ‫م��ەڕم��ەڕو ب��ەردی الیمستۆن‪ ،‬بۆیە‬ ‫كاتێك ترشەباران دەبارێت؛ چینی‬ ‫سەرەوەی ئەو پێكهاتەیە دەتوێنێتەوەو‬ ‫ل��ەن��اوی��دەب��ات‌و پلەی گ��ەرم��ی ئەو‬ ‫ناوچەیەش ب��ەرزدەك��ات��ەوەو لەگەڵ‬ ‫ب��اران��دا چینێكی ئ��ەو پێكهاتەیە‬ ‫دەش��وات��ەوە الی��دەب��ات‪ ،‬پ��ەی��ك��ەرە‬ ‫مێژووییەكان دادەخورێنێت‌و چینی‬ ‫دەرەوەی نووسینە شوێنەوارییەكان‌و‬ ‫هەڵكەندراوەكە لەناودەبات‪ ،‬بەمەش‬ ‫م��رۆڤ ت��ووش��ی زیانێكی گ��ەورە‬ ‫دەب��ێ��ت‌و گرنگترین س��ەرم��ای��ەی��ی‬ ‫مێژوویی بەدەستی خۆی لەناودەبات‬ ‫كە پاشماوەو شوێنەوارەكانی دەستی‬ ‫مرۆڤە لەپێشینەكانە‪ ،‬كار لەوخانوانەش‬ ‫دەكات كە لەبەردی كلس یان مەڕمەڕ‬ ‫دروستكراون‌و ئەو بەردانە درزاوی‌و‬ ‫كونكون دەك��ات‌و ك��ار لەبۆیەیی‬ ‫خ��ان��وش دەك��ات‌و كاڵیدەكاتەوە‪،‬‬ ‫هەموو ئەمانەش بەهۆی ترشەبارانەوە‬ ‫ڕوودەدەن ك��ە ل��ە چ��ەن��د ترشێك‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬لەڕاستیدا ئەمە نەك تەنیا‬ ‫زیان بەالیەنی كەلتوری‌و فەرهەنگی‌و‬ ‫سیمبولی ن��ەت��ەوەی��ی دەگەیەنێت‬ ‫بەشێكی زۆر لەپاشماوەو شوێنەوارو‬

‫دەستكردەكانی مرۆڤ لەناودەبات‪،‬‬ ‫بگرە نۆژەنكردنەوەو چاكسازییان‬ ‫پێوستی بەكولفەو بوجەیەكی گەورە‬ ‫هەیە كە كاردەكاتەسەر ئاستی بژێوی‬ ‫تاك‌و بژێوی نەتەوەیی‪.‬‬ ‫چارەسەری ترشەباران‬ ‫وەك ل��ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوەی��ەدا‬ ‫بۆماندەركەوت ترشەبارن چ زیانێكی‬ ‫گەورەی مادیی‌و مەعنەوی‌و ژینگەی‬ ‫ل��ێ��دەك��ەوێ��ت��ەوە‪ ،‬دووج��ار زی��ان‌و‬ ‫ك��اری��گ��ەری ب��ۆس��ەر ت��ەن��دروس��ت��ی‬ ‫مرۆڤ هەیە‪ ،‬لەالیەك ڕاستەوخۆ كار‬ ‫لەمرۆڤەكان دەكات‌و دووچاری چەند‬ ‫نەخۆشیەكی جۆراوجۆریان دەكات‪،‬‬ ‫لەالیەكی تر لەسەر ڕووەك‌و ئاژەڵ‌و‬ ‫ماسی‌و بەرووبوومە كشتوكاڵییەكان‪،‬‬ ‫ئ��ەم��ان��ەش ب��ەه��ۆی خ��واردن��ی��ان��ەوە‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ك��ار‬ ‫لەمرۆڤەكان دەك��ەن‪ ،‬جگە لەوانەش‬ ‫ك��ار لەژینگەی مرۆڤەكان دەك��ات‬ ‫بەمەش بەگشتی زیانی دەبێت بۆ‬ ‫م��رۆڤ‌و زیندەوەرەكانی تری سەر‬ ‫زەوی‌و ژێ��ر زەوی‪ ،‬بۆیە ناكرێت‬ ‫ئەمە هەروا بمێنێت‌و چارەسەرێكی‬ ‫ج��دی بۆ نەكرێت‪ ،‬بۆیە باشترین‬ ‫ڕێ��گ��ەی ڕاس��ت��ەوخ��ۆو كاریگەر بۆ‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئ��ەو پیسكەرانەی‬ ‫دێ��ن��ەن��او ه��ەواوەو ت��رش��ەب��اران‬ ‫دروس��ت��دەك��ەن ك��ەم��ك��ردن��ەوەی‬ ‫سوتاندنی خەڵوزی بەردین‌و پەترۆڵە‬ ‫كە بۆ گواستنەوەو وزە بەكاردێن‪،‬‬ ‫ئ��ەوەش ب��ەش��ۆردن��ەوەی خ��ەڵ��وزی‬ ‫بەردین‌و البردنی ئەو گۆگردو پیسیەی‬ ‫پێوەیەتی‌و البردنی گازی (‪ )SO2‬لەو‬ ‫دووكەڵەی كە لەسووتاندنی خەڵوزی‬ ‫بەردین یان هەر سووتەمەنیەكی تر‬ ‫لەكارگەكان بەرزدەبێتەوەو كارگە‬ ‫كۆنەكان گۆڕانكاریان تێدابكرێت‬ ‫تاوەكو گازی(‪)SO2‬ی دەرهاوێژراو‬ ‫بۆناو هەوا كەمبكرێتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە بەگشتی بەلەبەرچاوگرتنی‬ ‫ئ��ەو ك��اری��گ��ەری‌و زیانە خراپانەی‬ ‫س��ەرەوە ش��ارەزای��ان‌و پسپۆڕان دوو‬ ‫چارەسەری سەرەكیان بۆ ئەم كێشیە‬ ‫داناوە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬چارەسەرێكی گرانبەهاو‬ ‫دووبارەبووەوەیەو بڕی تێچوونی زۆرە‪،‬‬ ‫ئەویش بەهۆی دووب��ارەب��وون��ەوەی‬ ‫دیاردەی ترشەبارانە‪ ،‬ئەم چارەسەرە‬ ‫لەڕێگەی هاوكێشكردنەوەی ئاوی‬ ‫دەریاو دەریاچەكانەوە ئەنجامدەدرێت‪،‬‬ ‫لەڕاستیدا ئەمەش ه��ەروا كارێكی‬ ‫ئاساننییەو كاتی زۆریشی دەوێت‪.‬‬

‫‪39‬‬

‫دووەم‪:‬چارەسەرێكی هەمیشەییە‪،‬‬ ‫ئەمەش لەڕێگەی خاوێنكردنەوەی‬ ‫م��اددە پیسبووەكانەوە پێشئەوەی‬ ‫بەناو بەرگی هەوادا باڵوببنەوە‪ ،‬ئەوە‬ ‫پێویستە بەڕوانگەیەكی ئەبستراكتەوە‬ ‫لەژینگە نەڕوانین‪ ،‬وەك لەبابەتەكانی‬ ‫دی��ك��ەی (س��ی��اس��ەت‌و ئ��اب��وری‌و‬ ‫ڕۆشنبیری) دەڕوانین لەسەر ئاستی‬ ‫گەل‌و دەوڵەتان‪.‬‬ ‫سەرئەنجام پێویستە لەبەر ئەم‬ ‫فاكتەرانە ه��ەوڵ ب��ۆ بەكارهێنانی‬ ‫تەكنەلۆژیایی پێشكەوتوو سەردەمیانە‬ ‫ب��درێ��ت ك��ە ل��ەگ��ەڵ س��روش��ت‌و‬ ‫ب��ەردەوام��ی��دا بگونجێت‪ ،‬زی��ان‌و‬ ‫مەترسی بۆسەر ژینگە نەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم توێژینەوەیەی بەردەستت‬ ‫بەپشتبەستن بەچەند سەرچاوەیەكی‬ ‫زان��س��ت��ی ن��ووس��راوە‪ ،‬دەك��رێ��ت‬ ‫ژینگەناسان‌و خوێنەواران سوودی‬ ‫ب��اش��ی ل��ێ��وەرگ��رن‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئەمە‬ ‫مەترسیەكی گ��ەورەی��ە ل��ەڕاب��ردوودا‬ ‫ڕووبەڕووی مرۆڤ‌و ژینگە بووەتەوەو‬ ‫ل��ەداه��ات��ووش��دا بەشێوازێكی زۆر‬ ‫خراپتر ڕووبەڕووی مرۆڤ دەبێتەوە؛‬ ‫بەهۆی ئەو پێشكەوتنە گەورەیەی‬ ‫م��رۆڤ ل��ەب��واری پ��ی��ش��ەس��ازی‌و‬ ‫دروستكردنی ك��ارگ��ە گ��ەورەك��ان‌و‬ ‫هۆیەكانی گواستنەوە بەدەستیهێناوە‬ ‫ئەگەربێت‌و بەشێوازی زانستی كاریان‬ ‫لەسەرنەكات‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫لەنووسینی ئ��ەم توێژینەوەیەدا‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ب��اش س��وود ل��ەم‬ ‫س��ەرچ��اوان��ەش لەكتێب‌و گۆڤارو‬ ‫سایتەكان وەرگیراوە‪:‬‬ ‫‪ -1‬د‪.‬بایەزید حەسەن عەبدوڵاڵ‪،‬‬ ‫هەگبەی ڕۆشنبیری‪.‬‬ ‫‪ -2‬ك��اروان ع��ەب��دول��ڕەح��م��ان‬ ‫عومەر‪ ،‬كاریگەریی ترشەباران لەسەر‬ ‫ژینگەو ش��وێ��ن��ەوارەك��ان‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫هەزارمێرد‪.‬‬ ‫‪ -3‬ڕوناك عوسمان‪ ،‬ترشەباران‬ ‫ژینگە وێراندەكات‪ ،‬گۆڤاری زانستی‬ ‫سەردەم‪.‬‬ ‫‪ -4‬سۆزان‪ ،‬ترشەباران‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫زانستی سەردەم‪.‬‬ ‫‪ -5‬م‪.‬هەیاس كاكەیی‪ ،‬كیمیاو‬ ‫پیسبوونی ژینگە‪ ،‬گۆڤاری كیمیاو‬ ‫ژیان‪.‬‬ ‫‪ -٦‬شیروان عومەر‪ ،‬كاریگەرییە‬ ‫ژینگەیەكانی ترشەباران‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ئارام مەجید عەلی‬ ‫بەكالۆریۆس لەمیژوودا‬

‫ژینگە‬

‫‪40‬‬

‫بەردەوامبوونی گۆڕانكارییە‬ ‫كەشییەكان بەدرێژایی مێژووی‬ ‫مرۆڤایەتی جێگای تێڕامان‌و‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی م��رۆڤ ب��وون‬ ‫بەدرێژای كات لەسەر رووی‬ ‫ئ��ەم ه��ەس��ارەی��ە‪ .‬وەك دی��اردە‬ ‫سروشتیەكانی ب��اران بارین‌و‬ ‫ه��ەورە تریشقەو چەخماخەو‬ ‫الف��اوو رەش��ەب��او ه��ۆك��ارە‬ ‫ت��ون��دوب��ەه��ێ��زەك��ان��ی ت��ری‬ ‫ئ��اووه��ەوای��ەك��ان‪.‬م��رۆڤ بۆ‬ ‫ه��ەس��ت��ك��ردن‌و ك��پ��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ئ��ەم دی��اردان��ە ب��ەت��ووڕەب��وون��ی‬ ‫خ��واوەن��دی خ��ۆی زان��ی��وە‬ ‫لەبەرامبەردا مرۆڤی كۆن پەنایان‬ ‫بردۆتە بەر پاراستن‌و پارانەوەی‬ ‫ئەم دیاردانە بەشێوەیەكی رێ‌و‬ ‫رەسمی ئاینی‌و شیكردنەوەیان‬ ‫ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی ئ��ەف��س��ان��ەی�ی‌و‬ ‫خورافی‪.‬‬ ‫ئامانجی سەرەكی زانستی‬ ‫ئاووهەوا دیاریكردنی شێوازوی‬ ‫گشتی ب��ارودۆخ��ی كەشییە‬ ‫وەروون��ك��ردن��ەوەو دەس��ت‬ ‫بەسەراگرتنی ل��ەب��ەرژەوەن��دی‬ ‫مرۆڤدا‪ .‬گرنگیدان بەلێكۆڵینەوە‬ ‫ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان ل��ەب��واری‬ ‫پراكتیكیدا بەتایبەتی لەبواری‬ ‫بەرگە هەوادا گرنگیەكی زۆری‬ ‫هەیە ل��ەب��واری چاالكیەكانی‬ ‫مرۆڤ لەم ناوەندەدا‪.‬‬

‫لێكۆڵینەوە لەزانستی ئاووهەوادا‬

‫ژینگە‬ ‫گرنگترین بوارەكانی لێكۆڵینەوە‬ ‫لەبواری زانستی ئاووهەوادا‪:‬‬ ‫وزە‪ :‬ب��ەش��داری دەك��ات‬ ‫لەلێكۆلینەوە ئاووهەواییەكاندا‬ ‫وە چۆنیەتی گ��ەران ب��ەدوای‬ ‫جێگرەوەی ووزەدا ئەمرۆ بووەتە‬ ‫بابەتێكی گرنگ لەوانەش گرنگی‬ ‫دان بەوزەی خۆرەكی‌و ووزەی‬ ‫باو‪...‬هتدد‪ .‬ئەمانە دەورێكی‬ ‫گرنگ دەگ��ێ��رن لەپەرەپێدانی‬ ‫كەرتی كشتوكاڵی‌و پیشەسازی‬ ‫بەتایبەتی لەبواری بەرهەمهێناندا‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش دوای شەپۆلەكانی‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی نرخی ن��ەوت‬ ‫لەبازارەكانی جیهاندا لەم چەند‬ ‫ساڵەی دوایداال ئەمە سەرەڕای‬ ‫مەترسی تەواوبوون لەم سامانە‬ ‫س��روش��ت��ی��ە‪ .‬ه��ۆك��ارێ��ك��ی تر‬ ‫كەیارمەتی دەرە لەگواستنەوەی‬ ‫ووزە بریتییە لەووزەی (كارەبا)‬ ‫كە هەستیارە لەبەرامبەر هەندێك‬ ‫رووداوی كەشی وەك هەوورە‬ ‫تریشقەو رەشەبا‪ .‬لێكۆڵینەوە‬ ‫پراكتیكیەكان لەبواری زانستی‬ ‫ئ��اووه��ەوادا دەورێ��ك��ی باالیان‬ ‫هەیە لەهەوڵدان بۆ چۆنیەتی‬ ‫چارەسەركردنی كێشەی ووزە‬ ‫لەجیهاندا‪.‬‬

‫‪41‬‬

‫‪ -1‬ك��ێ��ش��ەی خ��ۆراك‪:‬‬ ‫ب��وون��ی ك��ێ��ش��ەی چ��ۆن��ی��ەت��ی‬ ‫س��وود وەرگ��رت��ن لەبەرهەمی‬ ‫خۆراكی یەكێكە لەگرنگترین‬ ‫ئەو كێشانەی كە رووب��ەرووی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ئ��ەم ه��ەس��ارەی��ە‬ ‫ب��ۆت��ەوە‪.‬م��رۆڤ ه��ەم��ی��ش��ە‬ ‫هەوڵەكانی خستۆتە گ��ەر بۆ‬ ‫چ��ۆن��ی��ەت��ی س��وود وەرگ��رت��ن‬ ‫ل��ەدەرام��ەت��ە سروشتیەكانی‬ ‫ژینگەی سروشتی ه��ەوڵ��دان‬ ‫ب��ۆ زی��اد ك��ردن��ی ب��رو ج��ۆری‬ ‫بەرهەمهێنان‪.‬لەگەڵ ئەمەشدا‬ ‫بارودۆخی ئاووهەوا بەرپرسێكی‬ ‫گ��ەورەی��ە ل��ە گ��ەش��ەس��ەن��دن‌و‬ ‫پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ب��ەره��ەم��ی‬ ‫كشتوكاڵی‌و پیشەسازی‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆر ج��ار ب�ڵ�اوب��وون��ەوەی‬ ‫نەخۆشیە كشتوكاڵیەكان بەهۆی‬ ‫بەرزی پلەی گەرمی و نەبوونی‬ ‫باران و نەخۆشیە بەربالوەكان‬ ‫بەربەستێكی گرنگی ب��ەردەم‬ ‫پەرەپێدانی ئاسایشی خۆراكە‪،‬‬ ‫بەاڵم لەسەردەمی جیهانگیریدا‬ ‫رۆڵ��ی تەكنەلۆجیا هۆكارێك‬ ‫ب��ووە ب��ۆ ب��ەرەن��گ��ارب��وون��ەوەی‬ ‫دی��اردە س��روش��ت��ی��ەك��ان وەك‬ ‫(بەستن و س��اردی‌و گەرمی‌و‬ ‫ووشك)‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫‪ -2‬ب��ەب��ی��اب��ان��ی��ب��وون‪ :‬یەكێك‬ ‫لەهۆكارەكانی زی��ادب��وون‌و كشانی‬ ‫ب��ی��اب��ان��ەك��ان ب��ری��ت��ی��ی��ە ل��ەه��ۆك��ارە‬ ‫مرۆییەكان مرۆڤ هەمیشە هەوڵیداوە‬ ‫پێداویستیەكانی خۆی دابینبكات لەو‬ ‫ژینگەیەی تیایدا دەژیت‪ .‬بەپشتبەستن‬ ‫بەدەرامەتە سروشتیەكانی ناوچەكە‪،‬‬ ‫ئەویش بەرێگای ئاودێری‌و لەوەڕاندنی‬ ‫لەتوانابەدەرو كێاڵنی ناتەندروست‌و‬ ‫ب��ڕی��ن��ەوەی ن��اوچ��ە دارس��ت��ان��ی��ەك��ان‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییە ئاووهەواییەكان دەبنەهۆی‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی چ��ەن��دی��ن دی��اردەی‬ ‫س��روش��ت��ی ل��ەس��ەرڕووی زەوی؛‬ ‫بەتایبەتی گ��ەڕان��ەوەی تیشكی خۆر‬ ‫كاتێك بەرگۆی زەوی دەكەوێت‌و‬ ‫دەیداتەوە بەمكارە دەبێتە هۆی چاالكی‬ ‫تەوژمە هەواییە داك��ەوت��ووەك��ان كە‬ ‫دەورێكی بااڵی هەیە لەسەرهەڵدانی‬ ‫دی��اردەی بەبیابانیبوون‌و زیادبوونی‬ ‫رووب��ەری ناوچە بیابانەكان لەماوەی‬ ‫(‪ )50‬ساڵی راب��ردوودا زیادیكردووە‬ ‫بۆ سەدان ملیۆن‪/‬كم ‪ .‬لەبەرامبەریشدا‬ ‫دەرامەتی خۆراكی نزیكەی (‪)%16‬‬ ‫دانیشتوانی زەوی لەمەترسی دایە ‪.‬‬ ‫‪ -4‬پ��ی��س��ب��وون��ی ه��ەوا‪:‬‬ ‫ئاشكرابوونی كارگە پیشەسازیەكان‌و‬ ‫چ��ڕب��وون��ەوەی ژم��ارەی��ەك��ی زۆری‬ ‫دانیشتوان لەناوچەیەكی دیاریكراودا‬ ‫دەبێتەهۆی دەردان��ی چەندین گازی‬ ‫ژەهراوی كیمیاوی بۆناو بەرگەهەوا‪،‬‬ ‫ئەمە لەسەرەتای سەرهەڵدانی شۆڕشی‬ ‫پیشەسازییەوە ت��اوەك��و رۆژگ��اری‬ ‫ئ��ەم��ڕۆم��ان ب��ەردەوام��ە‪ ،‬دەرچ��وون��ی‬ ‫ئ��ەم گ��ازان��ەش ب��ۆ ب��ەرگ��ی گ��ازی‬ ‫دەبێتەهۆی زیادبوونی رێژەی گازی‬ ‫دوانەئۆكسیدی كاربۆن‌و سەرەنجام‬ ‫بەرزبوونەوەی پلەی گەرمی ئەمەش‬ ‫م��ەت��رس��ی دروس��ت��دەك��ات ل��ەس��ەر‬ ‫سەرجەم چاالكیەكانی مرۆڤایەتی‪.‬‬ ‫ئ��ەم م��ەت��رس��ی��ەش تایبەتە بەچینی‬ ‫دووەمی بەرگی گازی (ستراتۆسفیر)‬ ‫ك��ە س��ەرج��ەم چاالكیەكانی م��رۆڤ‬ ‫لەم چینەدا روودەدەن‪ .‬لێكۆڵینەوە‬ ‫ل��ەگ��ۆڕان��گ��اری��ی��ە ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان‬ ‫دەمانگەیەنێتە ئەو دەرەنجامەی بتوانین‬ ‫بەهەوڵ‌و تێكۆشانی گشتی چارەسەری‬ ‫كێشە ژی��ن��گ��ەك��ان‌و ش��ی��ك��ردن��ەوەی‬ ‫رەهەندەكانی ئەم دیاردە بكەین‪.‬‬ ‫‪ -5‬گواستنەوەو پیشەسازی‪:‬‬ ‫رۆڵی ئاووهەوا كاریگەریەكی گرنگی‬ ‫هەیە لەسەر بارودۆخی گواستنەوەو‬ ‫پیشەسازی ئاشكرایە بۆ دامەزراندنی‬ ‫هەر كارگەیەكی پیشەسازی دەبێت‬

‫ژینگە‬ ‫رۆڵ��ی چاالكییە ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان‬ ‫لەبەرچاوبگرین‪ ،‬دەبێت ئەم كارگانە‬ ‫لەدەرەوەی ناوچە چڕبەدانیشتوانەكاندا‬ ‫بێت‪.‬سەبارەت بەگواستنەوەش چڕی‬ ‫رێگاوبان دەوەستێتەسەر سروشت‌و‬ ‫پێكهاتەی جیۆلۆجی ناوچەكە‪.‬‬ ‫‪ -6‬پشووی مرۆڤ‪ :‬پێشكەوتنی‬ ‫ب��واری ت��ەك��ن��ەل��ۆج��ی��او ت��وان��ای‬ ‫ل��ەرادەب��ەدەری مرۆڤ كاریگەریەكی‬ ‫زۆری هەیە لەسەر بارودۆخی ژینگەی‬ ‫سروشتی‪ ،‬چونكە ئێستا ئ��اووه��ەوا‬ ‫كاریگەریەكی زۆری هەیە لەسەر‬ ‫سەرجەم چاالكیە جۆربەجۆرەكانی‬ ‫ژی��ان��ی م��رۆڤ‪.‬ئ��اش��ك��راب��وون��ی‬ ‫ژی��ان ل��ەن��اوچ��ە زۆر س��اردەك��ان‬ ‫سەختە ب��ەب��ەراورد ل��ەگ��ەڵ ناوچە‬ ‫مامناوەندییەكان‪ ،‬ئەو ناوچانەی پلەی‬ ‫گەرمی‌و رێژەی شێی بەرزە دەبێتەهۆی‬ ‫نائاسودەیی‌و باڵوبوونەوەی نەخۆشیە‬ ‫مەترسیدارەكان‪ ،‬بۆیە هەمیشە مرۆڤ‬ ‫بەدرێژایی ژیانی هەوڵیداوە لەشوێنێكدا‬ ‫ن��ی��ش��ت��ەج�ێ‌ب��ێ��ت؛ ت��ی��ای��دا ه��ەس��ت‬ ‫بەپشوودانێكی جەستەیی‌و دەروونی‬ ‫بكات‌و ئاووهەوای ناوچەکە بگونجێت‬ ‫لەگەڵ چاالكیە جۆربەجۆرەكانی ژیانی‬ ‫رۆژانەی‪.‬‬ ‫‪ -7‬سەرچاوەكانی ئاو‪ :‬الیەنێكی‬ ‫گرنگی تایبەتمەندی ئ��اووه��ەوای��ە‬ ‫لەدیاریكردنی سەرچاوەكانی ئاوو‬ ‫چۆنیەتی دابەشبوونی لەشوێنەكاندا‪.‬‬ ‫بێگومان چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەی‬ ‫س��ەرچ��اوە ئ��اوی��ی��ەك��ان ل��ەن��اوچ��ە‬ ‫وشكەكاندا جیاوازترە بەبەراورد لەگەڵ‬ ‫ناوچە شێدارەكاندا كە دەوڵەمەندن‬ ‫ب��ەس��ەرچ��اوەك��ان��ی ئ��او‪ ،‬لێکۆڵینەوە‬ ‫ل��ەس��ەرچ��اوە ئاوییەكان لەبنچینەدا‬ ‫یەكێكە لەتایبەتمەندیەكانی زانستی‬ ‫هایدرۆلۆجیا‪ ،‬گەشەسەندنی زانستی‬ ‫ئاووهەوا لقێكە لەلێکۆڵینەوەی الیەنە‬ ‫هاوبەشەكانی زانستی هایدرۆلۆجیا كە‬ ‫ناسراوە بەزانستی ئاوو‪.‬‬ ‫‪ -8‬پ��اراس��ت��ن��ی س��ەرچ��اوە‬ ‫سروشتییەكان‪ :‬داواكاری بۆ پاراستنی‬ ‫س��ەرچ��اوە سروشتیەكان الیەنێكی‬ ‫گشتییە بۆ هەموو ژینگەیەكی سروشتی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ئ��اووه��ەواو پاراستنی‬ ‫س��ەرچ��اوە س��روش��ت��ی��ەك��ان لەبنەما‬ ‫سەرەكی‌و لێكۆڵینەوە‌و توێژینەوەكانی‬ ‫ن��اوەن��دە زانستی‌و ئەكادیمیەكانە‪.‬‬ ‫چونکە دوارۆژو ئ��ای��ن��دەی م��رۆڤ‬ ‫دەخ��ات��ەم��ەت��رس��ی��ەوە ب��ەه��ۆی ه��ەر‬ ‫روودانێكی سروشتی تیایدا‪ ،‬گەربێتو‬ ‫رەچ��اوی ئ��ەم دەرام��ەت��ە سروشتیانە‬

‫ن��ەك��رێ��ت بەشێوازێكی زانستیانە‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬پاراستنی رووەكی سروشتی‌و‬ ‫ئ��اودێ��ری‌و تەندروستی‌و پاراستنی‬ ‫خاك‌و بەرهەمی كشتوكاڵی‌و ئاژەڵی‪.‬‬ ‫‪ -9‬خ��ۆش��گ��وزەران�ی‌و چاالكی‬ ‫وەرزش��ی‪ :‬ناتوانین بڵێن ئاووهەوا‬ ‫ك��اری��گ��ەری ن��ی��ی��ە ل��ەچ��االك��ی��ە‬ ‫وەرزش��ی��ەك��ان��دا‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەرادەی��ەك��ی‬ ‫كەمتر بەبەراورد لەگەڵ چاالكیەكانی‬ ‫تر‪ ،‬چونکە هەر وەرزێك لەوەرزەكانی‬ ‫س��اڵ شیاوە بۆ ئەنجامدانی جۆرە‬ ‫چاالكیەكی وەرزشی‪ ،‬بەاڵم ناتوانرێت‬ ‫ب��ری��اری ئ��ەوەب��درێ��ت ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ناوچە گەشتوگوزارییەكان ناكەونەبەر‬ ‫ك��اری��گ��ەری ئ��اووه��ەوا‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��اش��ك��راب��وون��ی ه��ەم��وو ن��اوچ��ەی��ەك‬ ‫شیاوی ئەوەنییە بكرێتە ناوچەیەكی‬ ‫گەشتیاری‪.‬‬ ‫‪ -10‬پ��ی��ش��ەس��ازی ج��ەن��گ‪:‬‬ ‫گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی ه��ون��ەری ج��ەن�گ‌و‬ ‫چ��ۆن��ی��ەت��ی گ��ون��ج��ان��دن��ی��ان ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ئ��اووه��ەوادا یەكێكە‬ ‫ل��ەگ��رن��گ��ت��ری��ن ئ��ەو ك��ێ��ش��ان��ەی كە‬ ‫لەجەنگی یەكەم‌و دووەم��ی جیهانی‬ ‫رووب��ەرووی واڵت��ان بوونەوە‪ ،‬وەكو‬ ‫شكانی هێزەكانی ناپلیۆن لەبەرامبەر‬ ‫رووسیادا‪،‬یاخود هەڵبژاردنی مانگی‬ ‫(‪ )10‬ل��ەالی��ەن ئ��ەڵ��م��ان��ی��ەك��ان بۆ‬ ‫پەالماردانی پۆڵندا بۆئەوەی دەبابە‬ ‫جەنگیەكان تووشی ئەو قوڕە زۆرە‬ ‫نەبێت كە لەناوچەكەدا هەیە‪.‬‬ ‫گرنگیی‌و بایەخی ڕوانگە‬ ‫كەشناسییەكان‬ ‫ئەو دات��او زانیاریانەی لەڕوانگە‬ ‫ك��ەش��ن��اس��ی��ی��ەك��ان��ەوە دەردەچ��ن؛‬ ‫جێگەی گرنگ‌و بایەخی پرۆسەكانی‬ ‫چاالكیەكانی مرۆڤن وەك��و كەرتی‬ ‫گواستنەوەی ئاسمانی‌و وشكانی‌و‬ ‫ئاوی‪ ،‬كردارییە كەشییەكان بەرپرسن‬ ‫لەپرۆسەكانی جوڵەی ئەو كەرتانە‪.‬‬ ‫وەكو دیاریكردنی توانای باركردن‌و‬ ‫گواستنەوەو لەدەستچوونی ووزە‪.‬‬ ‫زانیارییەكانی روانگە كەشناسییەكان‬ ‫كاریگەریەكی زۆری��ان هەیە لەسەر‬ ‫كەمكردنەوەو سووككردنی كارەساتە‬ ‫سروشتیەكان لەرێگای دەرچوونی‬ ‫ب�ڵاوك��راوە ئاووهەواییەكانی رۆژان��ە‬ ‫ب��ەه��ۆی ك��ەن��اڵ��ەك��ان��ی راگ��ەی��ان��دن‬ ‫(ب��ی��س��ت��راوو ب��ی��ن��راوو ن��وس��راو) وە‬ ‫ل��ەرێ��گ��ای ئەنتەرنێتەوە‪ ،‬بۆچوونە‬ ‫ئ��اووه��ەوای��ی��ەك��ان مەرجنییە هەموو‬ ‫كاتێك راست‌و دروستبوون‪ ،‬چونكە‬ ‫ئەو زانیاریانە بەشداریدەكەن لەكارو‬

‫چاالكیەكانی هاوواڵتیان بۆ كاری‬ ‫رۆژانەیان بۆ سەركارو چوونیان بۆ‬ ‫خوێندنگەیان‪ ،‬گرنگی‌و بایەخی داتاو‬ ‫زانیارییە كەشیەكان لەباری نائاسایدا بۆ‬ ‫هاواڵتیان لەرێگەی ئامێرەكانەوە پێش‬ ‫روودانیان بەباشترین‌و خێراترین رێگا‬ ‫بریارەكان بەشێوەیەكی گونجاو لەخۆ‬ ‫دەگرێت‪.‬‬ ‫ئامانجی روانگە كەشناسیەكان‬ ‫بریتییە لەپێشكەشكردنی باشترین‬ ‫خزمەتگوزاری بە مەبەستی بەدیهێنانی‬ ‫سەالمەتی بۆ مرۆڤ‌و كەمكردنەوەی‬ ‫ق��ورب��ان��ی��ان��ی گ��اری��گ��ەری دی��اردە‬ ‫سروشتیە م��ەت��رس��ی��دارەك��ان‪ ،‬بوونی‬ ‫روان��گ��ە كەشناسییەكان لەهەموو‬ ‫ش��ارەك��ان‌و بەستنەوەیان بەتۆرێكی‬ ‫ئێزگەی كەشناسی‪ .‬بۆ زیانیاریپێدان‬ ‫بەهاوواڵتیان سەبارەت بەرەگەزەكانی‬ ‫ئاووهەوا كە بریتین لە (پلەی گەرمی‪،‬‬ ‫پەستانی ه��ەوا‪ ،‬ب��ری ش��ێ‪ ،‬خێرای‬ ‫باو ئاراستەكەی‪ ،‬بڕو جۆری هەورو‬ ‫دەرخستنی ب��ارودۆخ��ی كەشیەكان‬ ‫ل��ەك��ۆن‌و ئێستادا‪ .‬ب�ڵاوك��ردن��ەوەی‬ ‫ئ��ەم داتایانە هۆكارێكی گرنگن بۆ‬ ‫گەشتیاران‌و جوتیاران‌و دەرچوونی‬ ‫بریاری سیاسی كاربەدەستەكان لەو‬ ‫روانگەیەوە‪ ،‬چونكە زۆرجار روودانی‬ ‫دیاردە كەشیەكان وا لەدەوڵەت دەكەن‬ ‫كە باری نائاسایی رابگەیەنن‌و خەڵكی‬ ‫ه��ۆش��ی��ارب��ك��ەن��ەوە لەمەترسیەكان‌و‬ ‫بەمەبەستی كەمكردنەوی كاریگەری‬ ‫دیاردەكان لەسەر هاواڵتیان‪.‬‬ ‫كارەساتە سروشتیەكان مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت خۆیان لێ رزگ��ار بكەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم دەت��وان��درێ��ت ك��اری��گ��ەری��ی��ە‬ ‫سلبیەكانی كەمبكەینەوە‪ ،‬ئەویش‬ ‫لەرێگای هۆشیاركردنەوەی هاواڵتیان‬ ‫پێشئەوەی كارەساتەكە رووب��دات‪،‬‬ ‫ئەویش بەپشتبەستن بەو داتاو ئامارو‬ ‫زانیاریانەی لەدەزگاكانی كەشناسیەوە‬ ‫دەردەچن‪.‬‬ ‫سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪ -1‬د‪.‬ن��ع��م��ان ش��ع��ادە ‪ ،‬علم‬ ‫المناخ‪.‬‬ ‫‪ -2‬د‪ .‬صبری ف��ارس الهیتی‪،‬‬ ‫الفكر الجغرافی نشأتە و مناهجە‪.‬‬ ‫‪ -3‬د‪ .‬علی موسی و د‪.‬محمد‬ ‫الحمادی‪ ،‬فلسفە الجغرافیە‪.‬‬ ‫‪ -٤‬تقریر (جمال الموسی) مدیر‬ ‫التدریب والبحوث‪ .‬دائیرة االرصاد‬ ‫الجویة‪.‬‬ ‫سەردار عبدالرحمن ابراهیم‪/‬‬ ‫بەكالیۆریۆس لەزانستی جوگرافیا‬

‫ژینگە‬

‫‪43‬‬

‫بۆچی زستانەکانمان بەو ڕادەیە گۆڕاوە؟‬

‫الوازی جت سترییم‪ ،‬سەرمای‬ ‫جەمسەری باکوری بەرەو ناوچەکانی‬ ‫باشوریتر جواڵندووە و هەوای گەرمی‬ ‫ب��ەرەو س��ەرەوە ن��اردووە‪ ،‬سەهۆڵەکان‬ ‫دەتوێنەوەو جەمسەری باکور گەرمتر‬ ‫و نێوەگۆی باکوری سەهۆڵبەندانەکانی‬ ‫تووندتر دەبێت‪.‬‬ ‫زستانی ساڵی رابردوو لە فلۆرییدا‬ ‫ب��ەڕادەی��ەک س��اردب��وو کە باڵندەکانی‬ ‫خەوتوو لەسەر لکی درختەکان دەکەوتنە‬ ‫خ��وارەوە‪ ،‬بەرهەمە کشتوکاڵییەکان‬ ‫لەناوچوون و مەرجانەکانی کەنارەکانی‬ ‫دەری��ا ل��ەف��ل��ۆری��ی��دا ب��ەش��ێ��وەی��ەک��ی‬ ‫بەرباڵو مردن‪.‬لەناوچەکانی باکوریتر‬ ‫گەردەلوول وتۆفانی قورس دۆخەکەی‬ ‫بەتەواوەتی تێکدا‪ .‬لەبەریتانیا سەرمای‬ ‫زستان زۆر کوشەندە بوو‪ ،‬خەلکی ئەو‬ ‫واڵتە زستانی درێژتریین بینی‪ .‬تێکڕای‬ ‫پلەی گ��ەرم��ی ه��ەوا ل��ە دیسامبەری‬ ‫سااڵنی رابردو (‪)٤.٢‬پلەی سانتیگراد‬ ‫ب��ووە‪ ،‬بەاڵم پار ئەم تێكرایە دابەزی‬ ‫بۆ(‪)١-‬پلەی سەدی و زۆربەی سەفەرە‬ ‫زەوینی و ئاسمانییەکان دواخ��ران‪.‬‬ ‫ئامارەکان پیشانیدەدەن زستانی پار‬ ‫لەبەریتانیا ساردتریین زستان لەساڵی‬ ‫(‪)١٦٥٩‬ب��ەدواوە ب��ووە‪ .‬ئەم زستانە‬ ‫قورسانە بەشێکی زۆر لەناوچەکانی‬ ‫ئ��اس��ی��ا و ئ��ەوروپ��ا و ئ��ەم��ری��ک��ای‬ ‫باکوری گرتوەتەوە‪،‬ئایا دەپرسن ئەم‬ ‫گۆڕانکارییانە بۆ رویانداوە؟‬ ‫بۆئەوەی تێگەیشتنێکی دروستمان‬ ‫دەربارەی ئەوەی کە روییداوە هەبێت‬

‫دەبێت بزانیین لەنیوەگۆی باکوردا چی‬ ‫روی��داوە کە لە زستانەکانی پێشوودا‬ ‫بوونیان نەبوو‪ ،‬هەرچەند لەنێوەگۆی‬ ‫باکوردا زستانەکان درێژتر بووە بەاڵم‬ ‫هێشتا زۆرب��ەی شوێنان پلەی گەرم‬ ‫زۆرنزمتر تۆمار نەکراوە‪.‬‬ ‫سەرنجراکێشە ب��زان��ن هاوکات‬ ‫ل��ەگ��ەڵ داب��ەزی��ن��ی پ��ل��ەی گ��ەرم��ی‪،‬‬ ‫لەساڵی (‪)٢٠٠٩‬دا کەنەدا گەرمتریین‬ ‫و وشکتریین زستانی خۆی لەساڵی‬ ‫(‪)١٩٤٨‬ب��ەدواوە تێپەڕاند‪ .‬خاڵێکی‬ ‫سەرنجراکێشیتر ئ��ەوەی��ە لەهەندێک‬ ‫ن��اوچ��ەی ج��ەم��س��ەری ب��اک��ور پلەی‬ ‫گەرمی تاوەکو (‪)٦‬پلەی سانتیگراد‬ ‫بەرزتر بووتەوە‪.‬‬ ‫لەهەردو زستانی رابردودا ناوچەی‬ ‫ن��ی��وەگ��ۆی ب��اک��ور ل��ەس��ااڵن��ی راب��ردو‬ ‫گەرمتر ب��ووە و هەندێک ناوچەش‬ ‫بەپێچەوانەی بیرکردنەوەکانمان لەجیاتی‬ ‫س��اردب��وون زیاتر ب��ەرەو گەرمبوون‬ ‫رۆی��ش��ت��وون‪ .‬ب��ەاڵم ه��ۆک��اری ئەم‬ ‫گ��ەرم��ب��وون و س��اردب��وون��ە نائاساییە‬ ‫چییە؟(جێف مسترز)لە سرویسی کەش‬ ‫وهەوای پێگەی ئینتەرنێتی (‪Weather‬‬ ‫‪)Underground‬ئ��ەم ب��ارۆدۆخ��ە‬ ‫ئاووهەواییەیی بەکاتێک شوبهاندووە‬ ‫کەئێمە دەرگ��ەی س��ەالج��ەک��ان��م��ان‬ ‫بەکراوەیی دەهێڵینەوە‪ .‬لەم بارۆدۆخەدا‬ ‫ه��ەوای��ەک��ی س��ارد ب��ەرەو ژوری‬ ‫چێشتلێنانەکە دێ��ت‪ ،‬لەهەمانکاتیشدا‬ ‫سەالجەکە سارد دەبێتەوە‪.‬‬ ‫روداوێکی هاوشێوە لەجەمسەری‬

‫ب��اک��وری زەوی رودەدات‪ .‬ه��ەوای‬ ‫س��اردی جەمسەری باکور زۆرب��ەی‬ ‫کات لەالیەن بایەکی بەهێزی بەناوی‬ ‫گ��ەردەل��ول��ی ج��ەم��س��ەری (‪polar‬‬ ‫‪)vortex‬گەمارۆدراوە‪ .‬خێراتریین ئەم‬ ‫بایانە پێی دەوترێت (جت ستریم) کە‬ ‫لە (‪)١٠‬کیلومیتەری روب��ەری زەوی‬ ‫بوونی هەیە‪ .‬ئەم بایە زۆربەی کات‬ ‫رێچکەیەکی ئاڵۆزی هەیە هەندێکجار‬ ‫نزییکدەبێتەوە لەجەمسەری باکور و‬ ‫هەندێکجاریش نزییکدەبێتەوە لەناوچە‬ ‫باشورییەکان‪ .‬کاتێک ئەم بایە الواز‬ ‫دەب��ێ��ت‪ ،‬گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان ن��اوچ��ەی‬ ‫فراوانتر دەگرێتەوە و لەئاکامدا هەوای‬ ‫س��ارد ب��ەردو ن��اوچ��ە باشورییەکان‬ ‫دەچ��ێ��ت و ه��ەوای گ��ەرم رودەک��ات��ە‬ ‫جەمسەری باکور‪ .‬ئەوەی دیاریدەکات‬ ‫هەوای سارد بەچ هێزێک بەرەوواڵتانی‬ ‫باشوری جەمسەری باکور ب��ڕوات‪،‬‬ ‫بارودۆخی جت ستریمە‪.‬‬ ‫گ��ەردەل��ول��ی ج��ەم��س��ەری باکور‬ ‫ب��ەردەوام بەرزو نزمی زۆری بەخۆوە‬ ‫بینیووە ب��ەاڵم ل��ەدوس��ال��ێ راب��ردودا‬ ‫بەشێوەیەکی بەرچاو الوازبووە‪ .‬ئاکامی‬ ‫ئەم الوازبوونە‪ ،‬دیاردەیەکی کەشییە کە‬ ‫پێی دەوترێت "کیشورەکانی ساردو‬

‫جەمسەری گ��ەرم " وجیا لەدوساڵی‬ ‫رابردو لەسااڵنی (‪)١٩٣٦‬و (‪)١٩٦٣‬‬ ‫و(‪)١٩٦٩‬روییداوە‪.‬‬ ‫ئایا بەسەرنجدان ب��ەم داتایانە‬ ‫دەتوانیین بڵێین کەشوهەوای نائاسایی‬ ‫دوس��اڵ��ی راب��ردو سروشتییە؟ (جمز‬ ‫ئورلەند) لەتاقیگەیی زەری��ای هێمن‬ ‫لەسیاتل دەڵ��ێ��ت‪" :‬ک��ەس ناتوانێت‬ ‫واڵمی ورد بەم پرسیارە بداتەوە‪،‬واڵمی‬ ‫ج��ۆراج��ۆر ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ئ��ەگ��ەر‬ ‫گ��ۆڕان��ی س��روش��ت ئ��ەم دی��اردەی��ەی��ی‬ ‫لەسااڵنی‬ ‫دروستکردبێت‪،‬لەوانەیە‬ ‫داهاتودا وەها زستانگەلێک بێتەئاراوە‪.‬‬ ‫کەسانێکیش ئەم گۆڕانی کەشوهەوایە‬ ‫دەبەستنەوە بەچاالکییەکانی خۆرەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەم چاالکییانە لەئێستادا کۆتایییان‬ ‫پێهاتووە‪ ،‬بۆیە دەبێت بارۆدۆخەکە‬ ‫ئاسایی ببێتەوە‪ ".‬ئورلند ئەم قسەیی‬ ‫دوای��ی بەڕاست نازانێت و دەڵێت‪":‬‬ ‫دەىێ��ت چاوەڕوانی زساتنی ساردتر‬ ‫بیین‪ .‬ج��ەم��س��ەری ب��اک��ور خێراتر‬ ‫لەهەموو ناوچەکانی جیهان گەرمدەبێت‬ ‫و س��ەه��ۆڵ��ەک��ان دەت��وێ��ن��ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫هاوینەکانی ناوچە باکورییە هەموو‬ ‫ساڵێک گەرمای زیاتر هەڵدەمژن و‬ ‫لەپاییزدا ئەو گەرمایە دەدەنەوە‪".‬‬