ژمار ه
2
،شوباتی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
هۆکاری رووتانهوهی قژ دۆزرایهوه
نهێنییهکانی خهوتن زانست له()2011دا چیمان بۆ دهکات؟ خێرایی رۆیشتنت، پێتدهڵێت چهند دهژیت
زاناکانی تونس چێژ لهئازادی وهردهگرن
کۆتایی جیهان!.. شورای چین گهورهترین بینای ئهندازیاری بهرگری جیهانه
ئایا بومهلهرزهکانی سلێمانی دهستکردن؟
ژماره 2
،شوباتی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
هۆکاری رووتانهوهی قژ دۆزرایهوه
نهێنییهکانی خهوتن زانست له()2011دا چیمان بۆ دهکات؟ خێرایی رۆیشتنت، پێتدهڵێت چهند دهژیت
زاناکانی تونس چێژ لهئازادی وهردهگرن
کۆتایی جیهان!.. شورای چین گهورهترین بینای ئهندازیاری بهرگری جیهانه
ئایا بومهلهرزهکانی سلێمانی دهستکردن؟
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤینو چاپخانهی دلێر بههاوبهشی دهریدهکهن خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری نووسین :دڵشاد ساڵح سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان .سلێمانی. گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی
No.02, FEBRUARY 2011
Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
14 33 43 21
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
نو تونس كوردستا دنی بااڵی �هك�ی زۆر ش ت��اڕادهی خوێن تری انی زانكۆو هڵكو بۆ كۆلیژهكانی و دهرچوو و ب ههم ت
یچهر كاندا دهبێ دامهزراندنی ه گۆڤاری بهناوبانگی نه ی راسته، لهفهرمانگه حكومیی فهرمانگهیانه ۆڤ��اری لڤین ڵكردنی ئهم پهیمانگاكان بهپێی راپۆرتێكی ژم��ارهی گ� ردنو تهمبه حكومهت ی گ ) كه ل �هم رن گ ك ی را انی ور كا ( Natureكراوهتهوه ،ئهوهی دهو وو ،ئهو بههۆی نا شدا زۆر لهكارمهند رمانگهكانی فه ونسدا ههب ستا زانستیدا باڵو رییهكهی ت اندهتوانی ك�ه لهئێ كارن ،لهالیهكی ترهوه ن كه ههر شه جهماوه ی رۆنی بكرێ ه بێ ن دا ه ه بوون ،ك تا لهڕاستی ڕ سته بهئهلكت هكی زۆرتر ان ست س ئێ ه لهشۆ ڕوانامه بهد پهیدابكهن. ومهت پێوی وهی ژمارهی ب ه ك ر گهنج ح كا ئه بهتاڵی لهناو دا بازاڕی ئ��ازادی تونس فۆرمكردن لهخوێندنی همهش دهبێت بههۆی كار ببنو به �اره بۆ ئ یهوێت بهڕی حكومهت بێ له وب� ه واڵتی تونس د خولی پێگهیاندنی دو وست لهكارمهندانی سووڕێنهوه. هت لهناو هكی تهندر كاندا ب كوم بااڵو كردنهوهی ۆ ،پهیوهندیی مێژووی فهرمانگه ونی كارمهندانی ح ان �ی بودجه ان �ی زان �ك � هرد روستبكات، ربو هرچ �و د بێكا ان�دا جگه ل �هب �هه �هد انه دادهنێت دا ن ڕ تا زا س �ا � د ب لهگهڵ كور د انی زانكۆو هو كارمهند هرم�ان�گ�هك� س، هنێو � ئ ف ر ون ���ان ل �هن��او ل ێندنی بااڵ لهواڵتی ت ی زانكۆكانی تونس كاریگهری خراپ لهسه ڵ����ی ك���ارای ك���ه رۆ ستی زانست خو خۆیاندا هو ئا هی نو عێراقدا زۆر جیاواز ی كوردستا فهرمانگهك ت كاتێك تایبه ۆكان د ناكرێت، ههیه ،به هم �ووچ �هی لهگهڵ زانك ك ب���هروار �ی ��اوازی ل � هیچ شێوهیه ه ر �ا رێ ���ژهی وت� ج� به دان ت��هن��ی��ا ) ٢ ٠ ٠ ���ارم�����هن����� س �اڵ �ی (٧ ی ان ك ه یی ان ك�� ه ه ل� پێكرواه جی ی س��ااڵن�ی وهر ستییه باوهڕ ( ) %١ 1 ٠ ٠ ان ز ب�هپ��ێ�ی پ��ێ��� ئهنجامدانی س ك زان��ك��ۆك��ان��ی ت��ون�� انی عێراق خزمهته ،نه �ی��ن�ه ،تونس كۆك هۆکاری رووتانهوهی ی راس��ت�هق� ی! ،لهههموو زان ،لهكاتێكدا ك ��ار قژ دۆزرایهوه یاركهرهوهیه شهوه زیاتره كی هۆش دستانی واڵت��ێ�ك�ی زهنگێ واڵت��ان��هی زاناکانی تونس ق بهكور وهك ع��ێ��را هم��وو ئ���هو چێژ لهئازادی دانیشتووانی س ۆ ه�� ب��ااڵی��هك��ی وهردهگرن ت �ون � ه ژم��ارهی ب�� خ��وێ��ن��دن��ی نهێنییهکانی و ه ه ات عهربیی و سێی عێراقه، واڵت�هك�ان�ی ه کۆتایی خهوتن ك��� �راوی��ان ل�ه ر ه س ه ل ی جیهان!.. ۆر خوێندن ك ك �ۆپ��ی �ك ووه ،بهاڵم زانست له()2011دا ی�ه ی���هك���ی ز ان �د چیمان بۆ دهکات؟ ت ��اڕاده س ل�هگ�هڵ خۆیاندا دام �هزر ی گ�هورهی اڵت���ی ت �ون � ن شانسێك یو ی جیهاندا كوردستا ریفۆرمهی ب ��ااڵ پێشكهوتوو الیهكهوه ئهو واڵتانی لێكچوونی ئایا بومهلهرزهکانی ههیه له ونس ئێستا ڵ ب���ووه. ب��ااڵ كه ت ستکردن؟ ده سلێمانی و تێكه كوردستان خوێندنی كات ماوهی زانكۆكانی دهستی پێب ن زانكۆكانی نێوا دهیهوێت ی ههرێمی ومهت ایه تونس لهوهد ێ گوێدانه زیاد لهساڵێكه حك ت �ێ (پالنی بهب هستی داوه وردستان د كوردستانیش و كۆمهڵگه بااڵی تونس سەر نووسەر ك �ازاڕ ی ن��ی��ازی ب��� ن بڕاونامه ریفۆرمهكهی خوێندن دهچێت كه اڵنه بهههزارا كوردستان سا زۆر لهوهی شتا رێژهی هجۆرهكاندا ترهوه هێ واره جۆر ب ی ر ۆ ی ربهی ههرهز ه) ،لهالیهك هكارهساتو ن لهبازاڕی لهب شن ،كه زۆ رادای ه ب ان دهبهخ وانامه وهردهگرن ناتو انی ئهوه ئێستا لهئا چووانی زانكۆ نهبوو ن ههر ئێستا ۆیه چاوهڕو انهی كه بڕ بێكاری دهر ۆیه كوردستا ههرب ئهو وه ،ب ه�هم ئاستی انی خۆیدا زاددا كار پهیدابكهن ،لهفهرمانگهك لهكونتڕۆڵ دهرنهچو و بكاتهوه، ئا كوردستان و بیر لهداهات ت ڕوانامهكانی نیازهكانی هك���هن ك�ه حكومه ی كوالیتی ب ت نێ وا ت ه د م ه الن دابنێت. د م زكاتهوهو ه نبمهزرێنێت ،جگه لهنز ههیه ئهوهیه ،وهرگرتن خوێندن بهر پ یا ه دا تو بهپێی ئهو نیازانه بدرێت بێ ك ۆ ر ت ب ی مهڵگه نییه، ك ناسێ ك كوردستان ،كێشهیه ن��ی��ازی كۆ لهكۆلیژو بهباشی ب هوام بڕوانامه بهخهڵ بهدهستهكان ی بهپێ د ر س مه ه لهزانكۆكاندا ساڵێك بهسهددان كه لهكاتێكدا ئهگهر ب��� ل�هداه�ات�ووی بڕوانا زۆر دووردا وونه ههموو ��هوهی بیر ك وهردهگیرێن ئ م انهیه لهداهاتوویهكی نه ۆیی ببێتهوه ن انگا كشتووكاڵییهكاندا ستێكی زۆر نزمدایهو كڕێتهوه ،لهو كارهساتی مر م ئا ب ی ه ه شتووكاڵدا ل هرهو رووی پ انی كۆلیژو دهبێنرێت. هرهێنان لهك وهكارخستنی دهرچو خۆیاندا كوردستان ب واڵتانی تردا وهب ی روون بۆ ك ئهوهی له ری پسپۆڕی ك هكان ،وه پالنێ كشتووكاڵییهكان لهبوا كشتووكاڵیی پهیمانگا بۆ كۆلیژه ئهمه نهتهنیا نابێنرێت،
سهروتار
ژماره
2
،شوباتی 2011
نرخ ()2000
دینار
خێرایی رۆیشتنت، پێتدهڵێت چهند دهژیت
www.lvinpress.com/science magazine
شورای چین گهورهترین بینای ئهندازیاری بهرگری جیهانه
ههواڵ
5
دۆلفینهكانو شهمشهمهكوێرهكانو زاناكان ی نابینایان دهكهن هاوكار وهرگێران: كاروان محهمهد یاسین ی رێڕۆیشتن بهناو جیهان بینراودا قورسه بۆ نابینایان، بهاڵم توێژهرهكان كاردهكهن لهسهر ئامێرێك كهبتوانێت یاریدهی ئهوان بدات شتهكان ب��دۆزن��هوه ل�هس�هر رێگایان بههۆی دهنگ نهك بینین. دۆل���ف���ی���ن���هك���ان ئ���هو ئ��ام��ڕازهی��ان ههیه ،ههروهها شهمشهمهكوێرهكانیش ،ئهوان شتهكان دهدۆزن����هوه رێ��ڕهو دهگ��رن �هب �هر
ی ب���هه���ۆی دروس���ت���ك���ردن��� ی دهن���گ���هك���ان ب��ی��س��ت��ن �هوه دهن��گ��دان �هوهك �هی ()Echo ب���هم���هش دهڵ���ێ���ن (ش��وێ��ن دهنگدانهوه .)Echoloction لهئێستادا زان��ا ژیرهكان ی پ��س��پ��ۆڕهك��ان �ی پ��ی��ش�هس��از ی ت��اق��ی��ك��ردن �هوهی ئامێرێك دروستكراو لهالیهن مرۆڤهوه دهكهن ،كه یاریدهی نابینایان بدات. ئ����هم����هش دهن���گ���هك���ان دهگوازێتهوه بۆ ناو دهوروبهر، دهن����گ����ی س���هروب���ی���س���ت���ن (،)Ultrasonic sonnds ك����ه م������رۆڤ دهت���وان���ێ���ت بیبیستێت (ك��ام��ی��رۆن مۆرالندCameron ، )m o r l a n d ی زان����������ا
بهئهزموون لهزانكۆی بۆستن ( )Bostonباسیكردووه. دهنگهكان ب�هر شتهكان دهك�����هون ل����هدهوروب����هروو ب �هپ��ێ��چ �هوان �ه دهگ��هڕێ��ن��هوه ی ب���ۆ ب���هك���ارب���هر ل �هش��ێ��وه ی ژاوهژاودا ،شێوهو قهباره ی ش��ت��هك��ان ج��ی��اوازی��ی��هك�� ت����ی����ژ دروس�����ت�����دهك�����ات لهدهنگدانهوهكه ،كه ئهمهش كهسهكه بهتوانا دهك��ات بۆ جیاكردنهوهی شتێك لهویتر. ك�ڵاوێ��ك �ه پ��ێ��ك��ه��ات��ووه بهدهنگۆیهك كه (لهرهلهری) دهن����گ����ی س������هرو ب��ی��س��ت��ن دهردهكات كه مرۆڤ ناتوانێت مایكرۆفۆنێك بیبیستێت. ل�������هالوه دادهن�����رێ�����ت ك�ه بهستراوه بهكۆمپیوتهرهوه كه ل �هرهل �هرهك��ان الدهدات بۆ
رێژهیهك كه مرۆڤ دهتوانێت بیبیستێت. تۆ كرتهی ژاوهژاوهك��ان دهبیستیتو پهیوهست دهبێت ل �هس �هر ئ���هوهی ك �ه شتهكه چهنده دووره لێتهوه ،ئهمهش ()Adekunbi Adewunmi تاقیكار ،روونیكردووهتهوه. ههندێك راهێنان پێویست ی دهكات بۆ دهستنیشانكردن ش�������ت�������هك�������ان ،ب��������هاڵم ی دهستپێكهرهكان (ئ �هوان �ه ل �هس �هرهت��ادان) ،دهت��وان��ن بۆ زان��ی��ن�ی ئ���هوهی ههرشتێك لهسهر رێگایاندابێت. "ك��ات��ێ��ك دهن��گ��هك��ان دهگ�هڕێ��ت�هوه بۆ تۆ، ی الیهنی شوێن ی ت��ای��ب��هت��
خۆیان ههیه بۆیه تۆ دهتوانیت بزاینیت كه لهكوێووه هاتووه"، (مۆرالند) وا دهڵێت. ت���هك���ن���هل���ۆژی���ای ن��وێ ههندێك (بینراو) دهبهخشێت بهشێوهیهك كه نابینا بزانێت ی كهچی روودهدات لهجیهان دهرهوهی خۆی. ی بهرزترین رۆژه بهنزیكه ( 4-3.9م �هت��ر)ه ،زان��اك��ان ی كاردهكهن بۆ بهدهستخستن ی ئهو ئامێره زۆر بهبچووك كه پڕاوپڕی گیرفانت بێت. سهرچاوهvanhoe :
مۆسیقاو ههڵسوكهوت
وهرگێڕانی :عهتا محهمهد ساڵح
دوێنێ چویت بۆ كوێ؟ ئایا گوێت لههیچ مۆسیقایهك ی كه چویت؟ بووه لهو شوێنه ی زۆر لهوانهیه ت��اڕادهی �هك � ی گوێت لێبوبێت ،لهڕۆژگار ی دووك��انو ئ�هم��ڕۆدا زۆرب��ه ری��س��ت��ۆران��ت �هك��ان مۆسیقا ل��ێ��دهدهن ،تهنانهت لهوانهیه لهفهرمانگه یاخود كێڵگهشدا گوێت لهمۆسیقا بێت. زانایان پێیانوایه كهمۆسیقا ی ی لهسهر شێواز كاریگهر ی خهڵك ههبێت، ههڵسوكهوت ی چ�هن��د زان��ای �هك ی را بهپێ
ی ی كالسیك ی مۆسیقا دهنگ ی (م��ۆزارتو باخ) خۆرئاوای وا لهخهڵك دهك��ات ههست ی بكهن ،كاتێك بهدهوڵهمهند ی لهڕیستۆرانتێكدا مۆسیقا ی ی لێبدات خهڵك كالسیك ی زی��ات��ر خهرجدهكهن پ���اره ل��هخ��ورادنو خ���واردن���هوهدا، ی كاتێك ریستۆرانتێك مۆسیقا ی هاوچهرخ لێدهدات خهڵك كهمتر پ���اره خ �هرج��دهك �هن، ئهگهر هیچ مۆسیقایهك نهبێت ئ����هوا خ �هڵ��ك زۆر كهمتر خهرجدهكهن.
ههروهها زانایان پێیانوایه ی ب����هرزو خێرا ك�هم��ۆس��ی��ق��ا وا لهخهڵك دهك��ات خێراتر بخۆنو لهڕاستیشدا خهڵك خێراتر خواردنهكه دهج��ون كاتێك كه مۆسیقاكه خێراتر دهبێت ،ههندێك ریستۆرانت ی خ��ێ��را ل��ێ��دهدهن م��ۆس��ی��ق��ا ی كه زۆر سهرقاڵنو لهوكاتانه ئ �هم �ه وا ل�هخ�هڵ��ك دهك��ات ی خێراتر نان بخواتو بهخێرای ب��ی��ج��وێ��ت ،ب����هم ش��ێ��وهی �ه ری��س��ت��ۆران�هت�هك�ه دهت��وان��ێ��ت ی دهستبكهوێت. ی زیاتر پاره
ههندێك لهزانایان پێیانوایه م��ۆس��ی��ق��ا وات ل��ێ��دهك��ات بیربكهیتهوه باشتر فێربیت، دهڵێن مۆسیقا وا لهخوێندكار دهكات زیاتر بهئاگابێت ،ئهوه راسته كهخهڵك باشتر فێردهبن كاتێك كه ئارامن ،گوێگرتن لهمۆسیقا واتلێدهكات زیاتر ئارامبیت. كهواته ئهگهر لهشوێنێك گوێت لهمۆسیقابوو ئاگات لهخۆتبێت ،چونكه رهنگه ی ه �هڵ��س��وك �هوت��ت ش���ێ���واز بگۆڕێت.
ههواڵ
6
ههواڵ
هۆکاری بنهڕهتی رووتاندنهوهی قژ دۆزرایهوه زان������اك������ان ل����هواڵت����ه ی �هك��گ��رت��ووهك��ان��ی ئهمریكا دۆزی���ن���هوهی���هك���ی ت���ازهی���ان س�����هب�����ارهت ب���هه���ۆك���اری رووت��ان��دن�هوهی قژی سهری پیاوان دۆزیووهتهوه. ئ�����������هو گ�������روپ�������هی توێژینهوهكهیان ئهنجامداوه دۆزی���ن���هوهك���ان���ی خ��ۆی��ان (Clinical ل���هگ���ۆڤ���اری )I n v e s t i g a t i o n ب��ڵ�اوك����ردووهت����هوه دهڵ��ێ��ن "ئ�هو خانه بنچینهییانهی كه ن��ات �هواون ،ق��ژی زۆر الواز دروستدهكهن ،بۆیه بهشێك له سهر بهئهسڵهحی دهبینرێت. ن��ی��وهی پ��ی��اوان��ی س �هرو پ���هن���ج���ا س�����اڵ ب����هڕێ����ژهی ل �هس �هدداپ �هن��ج��ا ت���اڕادهی���هك بێقژن ،یان بهتهواوهتی سهریان رووت���اوهت���هوهو وهری��ن��ی قژ ل��هپ��ی��اوان ل���هس���هرو بیست ساڵییهوه دهستپێدهكات. ئێستا ش��ارهزای��ان دهڵێن ك �ه ل�هئ��ای��ن��دهی�هك��ی نزیكدا چارهسهری رووتاندنهوهی قژ دهكهن ،توێژهره ئهمریكییهكان
ك �ه لێكۆڵینهوهیان لهسهر س���هری ئ �هو پ��ی��اوان�ه دهك��رد كه قژیان دهڕوان��دهوه ،بۆیان دهركهوت كه كێشه بنچینهییهكه لهسهلكی م��ووهك �هدای �ه ،كه تاڵه تازه دروستبووهكانی تا ئهو رادهیه بچووكه كه تهنیا بهمایكرۆسكۆپ دهبینرێت. ل�هگ�هڵ ئ���هوهی ك�ه ژم��ارهی خ��ان �ه بنچینهییهكانی ئ�هو بهشهی سهر كه رووتاوهتهوه بهئهندازهی ئهو شوێنانهیه كه نهڕووتاوهتهوه ،بهاڵم ژمارهی ئهو خانانهی كه بهپڕوجینیتهر ( ،)progenitorی��ان تاڵه
مووی ئهستوور دهگوڕێن زۆر كهمتره ،ئ�هم جیاوازییه بهو مانایه كه سهلكی مووهكان ل�هو ناوچانهی كه قژ تێیدا رووتاوهتهوه لهناو نهچوون، بچووكبوونهتهوهو بهڵكو ت��هن��ی��ا ب �هم��ای��ك��رۆس��ك��ۆپ دهب���ی���ن���ری���ن .د .ج���ۆرج كاتسارلیس كه سهرپهرشتی گروپی توێژینهوهكهی زانكۆی پهنسیلڤانیا دهك���ات دهڵێت "تێڕوانینهكانی ئێمه دهڵێن كه كێشهكه لهخانه بنچینهیهكاندایه كه ئهركهكهی خۆیان بهباشی بۆ بوون بهخانهی پڕۆجینیتهر
ئهنجامنادهن ،ههروهها دهڵێت ئ��هو راس��ت��ی��ی�هی ك �ه س �هری رووتاوه وهكو سهری نۆڕماڵ خ��ان��هی بنچینهیی تێدایه هیوامان پێدهبخشێت بۆ ئهوهی بكرێت لهداهاتوودا جارێكیكه خ��ان �هك��ان چاالكبكرێنهوه، ت����ا ئ��ێ��س��ت��ا ب����هت����هواوهت����ی دهرنهكهوتبوو بۆچی سهری پیاوان لهپێشهوه دهڕووتێتهوه، شارهزایان لهسهر ئهو باوهڕهن كه هۆكارهكهی دهگهڕێتهوه بۆ هۆڕمۆنی نێرهكی تستوسترۆن (گ��ون��هه��ۆڕم��ۆن) ،ك �ه زۆر لهسهر ئهم دیاردهیه كاریگهرهو ه��ۆك��ارێ��ك��ی ب��ۆم��اوهی��ی��ه، ی ت��وێ��ژی��ن��هوهك��هی گ���روپ��� زان����ك����ۆی پ �هن��س��ی��ل��ڤ��ان��ی��ا بڕوایانوایه چاالككردنهوهی ئ���هم خ��ان��ان�ه رێ��گ�هی�هك�ه بۆ دهرمانی رووتاندنهوهی قژ، لهكۆتایدا زانایان هیوادارن، مهڵههمێك دابێنن ،كه بكرێت بهتێههڵسووینی ل��ه س��هر، یارمهتی خانه بنچینهییهكان ب��دات تاوهكو ق��ژی نۆڕمال دروستبكهن.
7
ی تــهمـهنـتــان دیــاریــدهكــات خــێــرایـــــــــــــــــــــی رۆیـشـتــن ،رێــژه ت��وێ��ژهران��ی ن��اوهن��دی پ���زی���ش���ك���ی زان����ك����ۆی پ��ت��رۆزب��ۆرگ گهیشتوون بهو ئهنجامهی كه كهسانی بهتهمهن كه خێراتر رێگه دهبڕن ،زیاتر دهژین. ههڵبهت ئهمه بهو مانایه نییه كه ئهوانهی هێواشتر دهڕۆن تهمهنیان كهمتره، ب�هڵ��ك��و ئ���هم ت��وێ��ژی��ن�هوهی�ه پ��ێ��ش��ن��ی��اردهك��ات ل �هگ �هڵ پهستانی خ��وێ �نو ئاستی كۆلیستڕۆڵ دهكرێت رێگه رۆیشتنیش وهكو پێوهرێك ب��ۆ لهشساخی داب��ن��رێ��ت، لهڕاستیدا رێگه رۆیشتن تاقیكردنهوهیهكی سادهیه كه بهپزیشكان ،یان خودی ك��هس��هك��ان پ��ی��ش��ان��دهدات كه كهی پێویست دهكات تاقیكردنهوهی پێشكهوتووتر لهسهر خۆیان ئهنجام بدهن. س��ت��ی��ف��ان��ی ستیودنسكی، یهكێك ل�هت��وێ��ژهران��ی ئهم لێكۆڵینهوه دهڵ��ێ��ت "ئێمه ن��اڵ��ێ��ی��ن ك��ه ئ��هگ��هر بچنه دهرهوهو خ��ێ��رات��ر ب�هڕێ��دا
دی��اری��ك��راوی بهئاسودهیی دهپێوا. ئ��هوان وهك كێرڤی گ �هش �هك��ردن، خشتهیهكیان دروستكرد كه بهپێی ت���هم���هن، رهگ�������������هزو خ������ێ������رای������ی رێ����گ����ا رۆی���ش���ت���ن ت��هم��هن��ی چ��اوهڕوان��ك��راوی دی����اری����دهك����رد، ب���هپ���ێ���ی ئ���هم خ��ش��ت��هی��ه، ك �هس��ێ��ك ك����������ه
ب��ڕۆن زیاتر دهژی���ن ،ئێمه دهڵێین بهدهنتان بهپێی س���هالم���هت���ی ه��هم��وو سیستهمهكهی باشترین رێ���گ���ه رۆی��ش��ت��ن��ت��ان ب���ۆ ه��هڵ��دهب��ژێ��رێ��تو خێرایی رێگه
ر ۆ یشتنهكهتا ن ، ت��ی��ش��ك��دان�هوهی رادهی لهڕاستیدا سهالمهتیتانه، ئامرازێكه بهدهستی ئێوهوه بۆ چاودێریكردنی خۆتان. ستیودنسكیو هاوكارهكانی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی��ان ل �هس �هر زانیاری ( )٩توێژینهوهی گ����������هورهو درێ�����ژم�����اوه ب �هئ �هن��ج��ام گ��هی��ان��د ،ل �هم لێكۆڵینهوهدا ( )٣٥ههزار كهس لێكۆڵینهوهیان لهسهر كرا كه ههموویان تهمهنیان
لهسهرو ( )٦ ٥ س��اڵ ب��وو ،لهپاڵ رهگ �هزو ت�هم�هن ،باشترین شت كه پێشبینی ئ�هوهی دهك��رد كه سهكه ( )٥تاوهكو ()١٠ ساڵ دهژی ،ماوهیهك بوو ك��ه ك �هس �هك �ه رێ��گ��ای�هك��ی
بهخێرایی ( )٩٠سانتیمهتر لهچركهیهكدا دهجوڵێت، ب����هئ����هگ����هری زۆرهوه، بهئهندازهی تێكڕای درێژی هاوتهمهنهكانیان تهمهنی دهژی���ن ،بهپێی زیادبوونی س���ان���ت���ی���م���هت���ر ()١٠ لهچركهیهكدا بهخێراییهكه، ئهو ئهگهرهی كه كهسهكه ل��هدهی��هی دوای����دا بمرێت لهسهدا دوازده كهمدهبێتهوه، بهوتهی ت��وێ��ژهران ،ههموو كهسهكان كاتێك تهمهنیان دهچێته س���هرهوه هێواشتر دهب��ن��هوه ،ب���هاڵم ههندێك ه���ۆك���ار ه���هی���ه ك���ه ئ��هم ه��ێ��واش��ی��ی �ه دوادهخ������ات، ئ���هوان���هی ك��ه ل �هچ��االك��ی ج��ی��س��م �یو ك��ۆم �هاڵی �هت��ی بهردهوامدهبن ،زیاتر دهژین ئهوان ههم بهجهستهو ههم بهزێن ساغترن.
تـــۆفــانـــهكــان دژ ه مــــادد ه دروســتـــــدهكــــهن
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
دهرك �هوت��ووه كه تۆفانه قورسهكانو رههێڵهو باران ( )thunderstormsزیاتر ل�هوهی كه زۆرب�هی خهڵكی لێیتێگهیشتوون ،دژه م��ادده دروستدهكهن .لهناوهڕاستی نهوهدهكاندا ئهوه دۆزرای�هوه كه ه �هوره بروسكهو ب��واره ك��ارهب��ای��ی��هك��هی رهه��ێ��ڵ �هو تۆفانهكان تا ئهو رادهیه بههێزن تاوهكو بتوانن تهقینهوهیهكی ئایۆنی تیشكی گاما(gamma )ray blastدروستبكهن كه دهكرێت لهبۆشایی ئاسمانهوه ببینرێت ،ب����اوهڕ وای���ه كه لهڕۆژێكدا نزیكهی ()٥٠٠
جار لهم تیشكه تهقینهوهی گاما زهمینییه (gamma-ray )flashes TGFsرووبدات. توێژهران بهسوود وهرگرتن ل��هت��هل��س��ك��ۆپ��ی ب��ۆش��ای��ی ت��ی��ش��ك��ی گ��ام��ای��ی ف��ێ��رم��ی ن��اس��ا (NASA's Fermi Space
Gamma-ray
شتێكی )Telescope هاوشێوهیان دۆزی��ووهت �هوه، ب �هاڵم راستهوخۆ دیاردهكه دهرن���اك���هوێ���ت ك��ه بریتییه لهدروستبوونی گورزهیهكی دژه م�����ادده ل���هس���هر ئ �هم تۆفانانه. ف����ێ����رم����ی ب�����ۆ ئ�����هوه
دروستكراوه كهتیشكی گاما لهههموو شوێنێكی گهردوون ب��پ��ێ��وێ��ت لهههمانكاتیشدا ئ��هو تهلسكۆپه دهت��وان��ێ��ت رووداوهكانی ئهم جیهانهش ب��پ��ێ��وێ��ت ،ل���هی���هك���هم سێ س��اڵ��ی ك��ارك��ردن��ی��دا فێرمی
توانیوویهتی زیاد له (،)١٣٠ ( )TGFsب��پ��ێ��وێ��ت ،ئ �هم ( )TGFsتیشكی گ��ام��ای تێدایه كه وزهك �هی ()٥١١ كیلۆ ئهلكترۆن ڤۆڵته نزیكهی ئهو وزهی �هی كه لهپڕۆسهی ه �هڵ��وهش��ان��دن��ی ئهلكترۆن
پۆزیترۆندا بهرههمدێت. بهگشتی ب��ۆ چ��وارج��ار لهئهم رووداوان��هی (،)TGF روانگهی ()Observatory فێرمی راس��ت �هوخ��ۆ لهسهر ت��ۆف��ان�هك��ان ب���وو .پێشبینی زاناكان وایه كه بواره بههێزه كارهباییهكهی سهر تۆفانهكه دهت��وان��ێ��ت ،لهههلومهرجی لهباردا" ،لێشاوێك لهئهلكترۆن بهرهو سهرهوه دروستبكات"، ئهم ئهلكترۆنانه بهنزیكهیی خێرایی رووناكی تاو دهدرێنو كاتێك لهالیهن مولیكیولهكانی ههواوه ههڵدهمژرێن ،تیشكی گ��ام��ا دهدهن����هوه (،)TGFs
ژمارهیهكی زۆر تیشكی وزه ب���هرزی گاما دروس��ت��دهب��ن، كه ئ�هم وزه بهرههمهاتوانه دهتوانێت ببێت بهبارستایی ل��هش��ێ��وهی دروس��ت��ب��وون��ی دوانهی ئهلكترۆن پۆزیترۆندا. ئهم تهنۆلكهو دژه تهنۆلكانه دهسوڕینهوهو دژه تهنۆلكهكه وهك ه��اوت��ا م��اددی��ی �هك �هی دهكهوێت لهههستهوهرهكانی ف��ێ��رم��ی .ه��هن��دێ��ك ج��ار كاتێك دژه ماددهكه لهالیهن ه��هس��ت��هوهرهك��هوه ههستی پێدهكرێت ،فێرمی راستهوخۆ لهسهر تۆفانهكه نییه ،له ()١٤ ی دی��س �هم��ب �هری ()٢٠٠٩
دا دهزگ���ای فێرمی لهسهر واڵت��ی میسر دان��راو دهستی بهكۆكردنهوهی نیشانهكانی ههڵوهشاندنهوهی ئهلكترۆن پۆزیترۆن ك��رد ،بهههرحاڵ، نزیكترین تۆفانی كارهبایی له ( )٢٨٠٠میلی باشووری زامبیا روویدا. ئهم تۆفانه لهژێر هێڵی بینینی فێرمییهوه ب��وو ،ژێر ئ��اس��ۆ ،بۆیه هیچ رێگایهك نهبوو بۆ ئ�هوهی روانگهكه راس��ت��هوخ��ۆ ()TGFهك�����ان كۆكاتهوه ،ئهی چۆن فێرمی تۆماریكرد؟ ،وا دهركهوتووه ك�ه تهنۆلكهكانی دهرچ��وو
ل �هت��ۆف��ان �هك �ه بهجوڵهیهكی شێوه لوولپێچی ()helical لهباشوورهوه ب�هرهو باكوور بهئاڕاستهی هێڵی موگناتیسی زهوی����دا دهڕوات ،كاتێك زان��اك��ان پ��ێ��داچ��وون �هوهی��ان بهتیلسكۆپهكهدا كرد ،بینیان كه نیشانهكان كۆكراونهتهوه، ه �هروهه��ا ك�ه ل�هس�هر هێڵی بواری موگناتیسی دهگهڕانهوه ب��ۆ دواوه ،ئ���هوان گهیشتن ب�هئ��ای��ون��س��ف��ێ��ری ب��اك��ووری شوێنهكهی فێرمی ،لێرهدا ت���هن���ۆل���ك���هك���ان ج��ارێ��ك��ی ت���ر ل���هئ���اڕاس���ت���هی ب����واره م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی�هك�هدا ب���هرهو
باشوور دهگ�هڕان�هوه ،دوایی ئ�����هوهی ك���ه ت �هن��ۆل��ك �هك��ان دهرك����هوت����ن ،نیشانهیهكی دووهمی لهپاش تێپهڕبوونی ( )٢٣میلی چ��رك�ه بینرا، ئ���هم ك����اره ت��وێ��ژهرهك��ان��ی بهرهو ئهوه برد ،كه ()TGF هكان پهیوهندیان بهگورزهی ئ �هل��ك��ت��رۆن پ��ۆزی��ت��رۆن��هوه ههیه كه تهنۆلكه بهوزهكان لهئاسماندا ب�ڵاودهك��ات �هوه، ئهم كاره لهدوایین ژمارهی توێژینهوهكانی گ��ۆڤ��اری جیوفیزیكدا باڵودهبێتهوه. س�هرچ��اوهGeophysical : research letter
ههواڵ
8
ههواڵ
بۆ بهرهنگاربوونهوهی گهرمبوونی جیهان مێروو بخۆن ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی جیهان بهسهوزی ،خواردنی گۆشت لهبیر خۆتان بهرنهوه ،لهوانهیه خواردنی بهرههمه گیاییهكان رێگهیهك بێت بۆ پارێزگاری لهژینگه .خواردنی گۆشت كێشهیهكی گهورهی ژینگهییه، گ��ۆش��ت��ی ئ���اژهڵ���هك���ان وهك م��ان��گ��او ب���هراز س �هرچ��اوهی پڕۆتینن ،بهاڵم لهههمانكاتدا ئهم ئاژهاڵنه سهرچاوهیهكی گهورهی دروستكردنی گازی دوان �هئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆن��ن ()CO2و غ���ازی میسانن ( ،)CH4بۆ كهمكردنهوهی ئ���هم گ��ازان��ه ل �هس��رووش��ت��دا لهوانهیه خهڵك هانبدرێن كه سیسركو كولهو كرم بخۆن، بهپێی لێكۆڵینهوه تازهكان ئهم مێرووانه لهماوهیهكی كورتدا ئهوپهڕی كێشیان زیاددهكاتو كهمتر گازی سهرو شوشهیی بهرههمدههێنن. كۆششێكی زۆر دهبێت ئ��هن��ج��ام��ب��درێ��ت ت���اوهك���و دانهوێلهو گیا ببن بهگۆشتو خهڵك بیخۆن .كێاڵنی زهوی، گ��واس��ت��ن�هوهو بهرههمهینانی دانهوێلهو بهكارهێنانی مهكینه كشتووكاڵییهكان ههموویان دهب����ن ب��هه��ۆی ئ����هوهی كه
راس��ت��هوخ��ۆو ن��اڕاس��ت�هوخ��ۆ ی شوشهیی باڵو گازی ژوور ببێتهوه .كه هۆكاری گۆڕانی ئاوو ههوایه .ئاژهاڵن لهگهڵ گ �هورهب��وون��ی��ان��دا لهڕێگهی بهكتریا زی��ن��دووهك��ان��ی ناو پهینهكانیانهوه بڕێكی زۆر گ��ازی میسان دهنێرنه بهرگه ه �هوای زهوی��ی �هوه ،ههمووان ل �هس �هر ئ���هو ب�����اوهڕهن ی�هك لهسهر پێنجی گازی ژووری ش��ووش�هی��ی بهرههمهاتووی دهس��ت��ك��ردی م��رۆڤ بههۆی ئاژهڵهكانییهویهتی ،ئهمه لهسهر بنچینهیی لێدوانی رێكخراوی
خ��ۆراكو كشتووكاڵی نهتهوه ی���هك���گ���رت���ووهك���ان ،ب���هاڵم ب �هپ��ێ��چ �هوان �هی گ��ی��ان��ل�هب�هره خوێنگهرمهكانو ئاژهڵهكان، م��ێ��رووهك��ان وزهی زۆری��ان ب��ۆ راگ��رت��ن��ی پ��ل�هی گهرمی لهشیان پێویست نییه ،بۆیه زۆر لهزاناكان ب��اوهڕی��ان وای�ه كه ی مێرووهكان لهسهددا پهنجا گ���ازی ژووری شووشهیی كهمتر دروستدهكهن. دن��ێ��س ئ��ۆن��ی��ك��س ،كه م���ێ���روون���اس���ه ل��هزان��ك��ۆی واگنگێنی ه��ۆڵ�هن��دا لهگهڵ ه���اوك���ارهك���ان���ی خ �هری��ك��ی
كۆكردنهوهی داتای پێویستن بۆ سهلماندنی ئایدیاكانیان ،ئهوان دهستیان بهتاقیكردنهوه لهسهر گ���ازی ژووری شووشهیی وهك دوانهئۆكسیدی كاربۆن، میسان ،نیترۆ ئۆكسید كرد ،كه لهپێنج جۆر مێروو وهكو كرمو سیسركی ماڵهوه بهرههمدێت ك���رد ،ه �هم��وو پێنج ج��ۆره مێرووهكه ،زۆر كهمتر لهگاو بهراز گازیان باڵودهكردهوه ،بۆ نموونه كرمی ئاسایی كهمتر لهسهدا یهكی گاو لهسهددا دهی بهراز گاز بهرههمدههێنێت. ئۆنیكس دهڵێت بهپێی ئهم
توێژینهوهیه كرمهكان گۆشتی زی���ات���رو زی��ان��ی ك�هم��ت��رم��ان ل �هچ��او ئ��اژهڵ �ه ئاساییهكان بۆ دروس��ت��دهك �هن ،ههروهها دهڵێت مێرووهكان دهتوانن ج��ێ��گ��رهوهی��هك��ی ب����اش بۆ ئاژهڵهكان بنو زیاتر دۆستی ژینگهن ،ههروهها پیتیر سۆرن پسپۆڕی سهالمهتی ژینگهیی ل���هزان���ك���ۆی ئ���ای���وا دهڵ��ێ��ت لێكۆڵینهوهكان لهسهر ئاژهڵه مالییهكان راسته ،بهاڵم قورسه گۆشتی كرمو گا لهگهڵ یهكدا ب���هراورد بكرێت .ئونیكس قسهكهی پشتراستدهكاتهوهو دهڵ���ێ���ت ئ����هم ئ �هن��ج��ام��ان �ه سهرهتایهو دهكرێت بهقووڵی ل�هه�هم��وو شتێك بڕوانین. لێرهدا بهربهستێكی كهلتوری بۆ خواردنی كرمو سیسرك بوونی ههیه ،بهاڵم ئۆنیكس دهڵێت مێرووهكان ل �هزۆر كهلتوردا بهشێكی گرنگی خواردهمهنین، ه��هروهه��ا ئونیكس دهڵێت كرمی گۆشتن (قهڵهو) زۆر دهوڵهمهنده بۆ خواردن ،بهاڵم ئهو زیاتر حهزی لهسیسركه لهبهر ئهوهی زیاتر "پێكهاتهو تامهكهی باشترینه". Science س�����هرچ�����اوه: magazine
چیمهنتۆی روون دیوارهكان دهكات بهپهنجهره
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
توێژهرانی كۆمپانیایهكی (Italcementi ئ��ی��ت��اڵ��ی توانیـــویانه )Group ج�����ۆرێ�����ك ل�����هم�����ادده دروس��ت��ب��ك �هن ،ك �ه ن��اوی روون��ی��ان چیمهنتــــۆی ل��ێ��ن��اوه ك���ه دهت��وان��ێ��ت دی��وارهك��ان وهك پهنجهره لێبكات. ل����ێ����ك����ۆڵ����هرهوهك����ان دهرب��������ارهی چ��ۆن��ی��ی �هت��ی دروستكردنی ئهم ماددهیه
زۆر زانیاری نادهن ،بهاڵم بهپێی راگهیاندنی ئ�هوان ئهم چیمهنتۆیه تێكهڵهیهكه لهچیمهنتۆ لهگهڵ م��ادده كیمیاییه جۆر بهجۆرهكانی وهك پ���ۆل���ی���م���هر ،وهك ه��هن��دێ��ك ك���هس دهڵ��ێ��ن ریكخستنێك ل����هدرزروو كونی بچووك بهتیرهی (-٢ )٣ملم بهماددهی رێزینی پۆلیمهری پڕكراوه. ل����هق����هب����ارهی����هك����ی
س���ێ دووری (-٥٠٠ )١٠٠٠له ( )٥٠ملمدا ن��زی��ك��هی ( )٥٠ك��ون��ی تێدایه كه روونبینییهكی لهسهددا بیستــــی دهدات ب���هدی���وارهك���ان ،ه �هروهه��ا دهكرێت بهگــــۆڕینی بڕی رێزینهكه روونبینییهكه بۆ لهسهدا ده كهمبكرێتهوه، پیشتر لهڕیشاڵه بینیاییهكان بۆ دروستـــــكردنی دیواری روون ســـوود وهردهگـــیرا
ك���ه زۆر گ��ران��ت��ر ب���وو، لهچۆنایهتیدا ههروههـــا چ��ی��م�هن��ت��ۆی روون زۆر چاكتره. ئ �هم م��اددهی �ه كهناوی ()i.lightی لێنراوه هێشتا ن��هه��ات��ووهت��ه ب������ازاڕهوه، ب �هاڵم بههاتنی ()i.light سوودوهرگرتن لهڕووناكی ك��ارهب��ا ل���هڕۆژدا دههێنێته نزمترین ئاست. سهرچاوهGizmag :
9
مرۆڤــی مۆدێـــرن لهئهفــریقـــاو ه بــهرهو ئاسیـــا هاتـــووه بهپێی لێكۆڵینهوهیهكی تازه مرۆڤی مودێرن لهوانهیه ( )٥٠ه���هزار س��اڵ پێشتر لهوهی كه بیری لێدهكرایهوه، لهئهفریقا كۆچی بهرهو ئاسیا كردبێت. ت�����وێ�����ژهران ه �هن��دێ��ك ك���هرهس���ت���هی ب��هردی��ن��ی��ان لهنیمچه دورگهی عهرهبستان دۆزیووهتهوه ،كه نیشاندهدات ( )١٢٥ه���هزار س��اڵ پێش ئ��ێ��س��ت��ا ب���هدهس���ت���ی م���رۆڤ دروستكراوه. گ��روپ��ه ت��وێ��ژی��ن �هوهك �ه، ك �ه دۆزی��ن �هوهك��ان��ی خۆیان ل����هگ����ۆڤ����اری س��ای��ن��س��دا باڵوكردووهتهوه ،دهڵێن ئهم كهرهسته بهردینانه لهناوچهی (ج �هب �هل ف��ای��ا) لهئیمارات دۆزراوهتهوه. ئ���هم دۆزی���ن���هوه دهن��گ�ه دهنگی زۆری دروستكردووه، چونكه دات��ا جێنهتیكییهكان دهڵ��ێ��ن ك �ه م���رۆڤ لهنێوان ( )٧٠-٦٠ه�����هزار س��اڵ ل����هوهوپ����ێ����ش����هوه ب�����هرهو دهرهوهی كیشوهری ئهفریقا كۆچیانكردووه. س���ای���م���ۆن ئ��ارم��ی��ت��اج لهزانكۆی لهندهنو هانس پیتێر یورپمان لهزانكۆی توبینگن لهئهڵمانیاو هاوكارهكانیان ئهم كهرهسته ( )١٢٥ههزار س��اڵ �هی��ان ل �ه (ج �هب��ل فایا) دۆزیووهتهوه كه هاوشێوهی ئهو كهرهستانهن كه لهههمان سهردهمدا لهئهفریقا كهڵكی لێوهردهگیرا. ت����وێ����ژهرهك����ان دهڵ��ێ��ن كهسانێك كه ئهم بهردانهیان دروس���ت���ك���ردووه خ�هڵ��ك��ی رهس���هن���ی ئ����هو ن��اوچ��هی��ه ن�هب��وونو ل�هودی��وی دهری��ای س��وورهوه ب�هرهو ئهو شوێنه هاتوون. توێژهرهكان توانیوویانه م��ێ��ژووی ئ���هم ك�هرهس��ت��ان�ه بهكهڵكوهرگرتن لهتهكنیكی بینایی بدۆزنهوه.
زانیاری جێنهتیكی وابیر دهكرێتهوه ،مرۆڤگهلێك كه لهباری توێكاری وهك مرۆڤی ئێستا بوون لهنزیك ()٢٠٠ ه�����هزار س���اڵ ل��هوهوپ��ێ��ش لهئهفریقاوه دهرك �هوت��وونو ل�هدوای��دا بهههموو جیهاندا باڵو بوونهتهوهو مرۆڤهكانی وهك نیئاندهرتاڵ لهئهوروپاو دن���ی���س���ووان ل �هئ��اس��ی��ای��ان لهشوێنهكانی خۆیان وهدهرنا، ()DNAی ناو میتوكوندریا دهتوانرێت وهكو كاتژمێرێك بۆ دۆزینهوهی كاتی كۆچی م��رۆڤ لهبهرچاو بگیرێت. ه�����ۆك�����ارهك�����هی ئ����هوهی����ه ئ���هم ()DNAی���ان���ه ه �هم��وو بازدانهكانو گۆڕانكارییهكان لهناوخۆیاندا تۆماردهكهن. ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوه ل��هس��هر ()DNAك����ان دهریخستبوو كه كاتی دهرچوونی مرۆڤ ل �هئ �هف��ری��ق��ا ل��ه ()٧٠-٦٠ ههزار ساڵ لهوهوپێش بووه، ب���هاڵم ئ���هو زان��ای��ان��هی كه لێكۆڵینهوهیان ئهنجامداوه، دهڵێن دروستكهرهكانی ئهم كهرهستانهی (جهبهل فایا)، باوانی ئهو مرۆڤانهن كه ئێستا لهدهرهوهی ئهفریقا دهژین. پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ی��ورپ��م��ان دهڵ����ێ����ت ب������هراوردهك������ان بهكهڵكوهرگرتن لهجێنهیتیك زۆر رێژهین. ههروهها وتی "دهیانوت تهمهنی سهگی ماڵی ()١٢٠ ه���هزار س��اڵ�ه ك�هچ��ی ئێستا ب��اس��ی ( )٢٠ه����هزار س��اڵ دهك���رێ���ت ،ب��ۆی �ه دهت��وان��ن تێبگهن ك�ه كهڵكوهرگرتن لهجێنهتیك زۆر ورد نییه". پ���ڕۆف���ی���س���ۆر ك��ری��س ئیسترینگر ،زانای دێرینهناس ل��هم��ۆزهخ��ان��هی م��ێ��ژووی��ی سرووشتی لهندهن ،وتی "ئهم توێژینهوانه سهرداوی گرنگن ك �ه نیشان دهدهن مرۆڤی سهرهتایی لهوانهیه له ()١٢٠ ه����هزار س���اڵ ل����هوهو پێش
ت��اوهك��و نیمچه دوورگ��هی ع�هرب�یو نۆكهندی سویس گهیشتبێت. "ئهم توێژینهوانه پشتگیری ئ�هو بۆچوونانه دهك��ات كه لهوانهیه ئهم خهڵكانه تاوهكو باشووری ئاسیا رۆیشتبێتن، لهكاتێكدا دات��ا جێنهتیكییه دژ ب�هی�هك�هك��ان دهڵ��ێ��ن ئهم كۆچكردنانه له ( )٦٠ههزار ساڵ لهوهوپێشدا روویداوه". چهندینجار كۆچكردن؟ ت���وێ���ژهرهان دهڵ��ێ��ن كه دروستكهرانی ئهم كهرهستانه كاتێك گهیشتوونهته نیمچه دورگهی عهرهبی كه گۆڕانی ئ����اووه����هوا ئ���هو ن��اوچ��هی لهناوچهیهكی بیابانییهوه ،بۆ ناوچهیهكی سهوز بهدهریاچهو رووبارهوه گۆڕیبوو. ئ��هم گ��روپ��ان�ه ل�هوان�هی�ه ل��هدوای��دا ب���هرهو ك �هن��داوی ف�������ارس رۆی���ش���ت���ب���ێ���ت���نو ل �هن��اوچ �هك��ان��ی ب��اش��ووری رووی����ان ئێرانهوه
لهباشووری ئاسیا كردبێت. ل �هڕاس��ت��ی��دا د .مایك پتراگلیا لهزانكۆی ئۆكسفۆرد ه �هن��دێ��ك ئ���ام���رازی لههند دۆزی����ووهت����هوه ك �ه دهڵ��ێ��ت لهوانهیه پێش ( )٦٠ههزار س���اڵ ل��هوهوپ��ێ��ش م��رۆڤ��ی م��ودێ��رن دروستیكردبێت. ه �هن��دێ��ك ل���هم ك�هرهس��ت��ان�ه ب �هه��ۆی گ��ڕك��ان��ی گ���هورهی ت��وب��ا ل�هئ�هن��دۆن��ی��زی��ا ب��وون بهژێرهوه ،كه زهوی ناسهكان مێژووهكهی بۆ ( )٧٤ههزار لهوهوپێش دهگهڕێتهوه ،بهاڵم زۆرب �هی توێژهران باوهڕیان وای��ه ،لهوانهیه ئ �هو خهڵكه لهناوچووبێتنو شهپۆڵێكی ت���ر ل �هخ �هڵ��ك��ی ك��ۆچ��هری
جێگهیانی گرتبێتهوه. زانایان لهپێشدا ئاگاداری كۆچهكانی سهرهتایی مرۆڤی مودێرن بۆ دهرهوهی ئهفریقا ب��وونو پاشماوهی ههندێك شتیان لهغفرهو ئهسخولی ئیسرائیل دۆزی���ب���ووهوه كه م��ێ��ژووهك��هی دهگ �هڕێ��ت �هوه ب���ۆ ( )١١٩ه�����هزار س��اڵ ت��اوهك��و ( )٨١ه��هزار ساڵ لهوهوپێش. ب���هاڵم ب����اوهڕی گشتی ل �هس �هر ئ���هوه ب��وو ك �ه ئهم خهڵكه ،یان لهناو چوون ،یان بههۆی گۆڕانی ئاووههواوه ب��ۆ ب��اش��وور گ �هڕاون �هت �هوهو نئاندهرتاڵهكان چوونهتهوه ئهو شوێنه. پڕۆفیسۆر ئیسترینگێر دهڵێت ئهو ئامڕازانهی كه له (جهبهل فایا) دۆزراونهتهوه ج���ی���اوازه ل �هئ �هم��ڕازهك��ان��ی غفرهو ئهسخول لهئیسرائیل ب��ۆی �ه س��هف��هری م���رۆڤ بۆ دهرهوهی ئهفریقا تووشی ئاڵۆزی زیاتر بووه. ئهو ئهم پرسیاره دێنێته گ��ۆڕێ ،ئایا دهگونجێت كه باڵوبوونهوهی جۆر بهجۆر، ل �هخ��ۆره �هاڵت��ی ئ�هف��ری��ق��اوه بۆ عهربستانو لهباكووری ئهفریقاوه بۆ لوانت بوونی ههبێت؟.
تهکنهلۆژیا
10
تهکنهلۆژیا
وزهی بهكارهاتوو لهگهڕانێكی ئینتهرنێتیدا ه بهكارهێنهرانی ئینتهرنێت لهیهك مانگدا ( )١٣١ملیارد گهڕانیان ئهنجامداو
وهرگێرانی :لڤین زانستی نووسینی وشهی ()Pizza لهپێگهیهكی ئینتهرنێتی وهك گوگڵ ،یان یاهوو لهوانهیه زۆر قورس نهبێت ،بهاڵم رهنگه ئێوه نهزانن كه بهم كرداره سادهیه زان��ی��اری دهنێرێن بۆ س �هددان كۆمپیوتهر كه ههندێك لهوان بهههزاران كیلۆمهتر لهئێوهوه دوورن ،ههموو ئهو ئامێرانهی كه زانیارییهكهیان پیدهگات وزه سهرفدهكهن ،چونكه ژمارهیهكی زۆری خهڵك لهسهرتاسهری جیهاندا ب����هردهوام خهریكی گ���هڕان���ن ب��ۆی �ه ب���ڕی وزهك���ه بهڕاستی زۆر دهبێت. ژمارهی ئهو كهسانهی كه رۆژهكهیان بێكۆمپیوتهر دهبنه سهر زۆر كهمن لهكۆمپیوتهره سهرمێزییه ناسراوهكانهوه بیگره تا وهكو دهگاته ،فۆنه هۆشمهنده ت���ازهك���ان ه���هر ه��هم��ووی��ان بهئینتهرنێتهوه گرێدراون ،ئێستا ت��ای��پ��ك��ردنو ك��ل��ی�كو گ���هڕان ب����هدوای پ��رس��ی��ارهك��ان��دا زۆر ئاسان بووهتهوه. ئهمه مانای دروستبوونی گازی ژوری شووشهیی زیاتر وهكو دوانهئۆكسیدی كاربۆن دهگهێنێ. سودهانڤا گ��ورم��ورس��ی، پڕۆفیسۆرێكی زانستی كۆمپیوتهر لهزانكۆی ڤیر جینیا دهڵێت "كاتێك تۆ وشهیهك بۆ گهڕان لهگوگڵدا دهنووسیت ،ئهو دێت لهچهندین مهكینه بۆ دوزینهوهی واڵمهكهی تۆ كهڵكوهردهگرێت بۆ ئهوهی لهپهرهكهتدا نیشانت بدات ههموو ئهمانه پێویستیان بهوزهیه. ب��اب��گ�هڕی��ن�هوه ب��ۆ وش �هی ( )pizzaك��ه گ��ورم��ورس��ی ل����هو ب�������ارهوه دهڵ���ێ���ت تۆ
ل �هوان �هی �ه ههندێك ماڵپهڕت بۆ ریستورانهكان ،بۆ پێشنیار بكرێت ،ههروهها نهخشهكانی گ��وگ��ڵ ش��وێ��ن��ی جێگهكانی پیتزات نیشان دهدات ،یان تهنانهت باسێكی ریستورانهكهو نرخهكهشی لهوانهیه بكات. ههموو گهڕانێك پێویستی بهمهكینهی زیاتر بۆ بهدهستهێنانی زانیاری زیاتر ههیه ،ههروهها پ��ڕۆس �هك �ه لهكهمتر چ��رك�هدا ئهنجام دهب��ێ��ت .گ�هڕان��ت بۆ ( ،)pizzaتهنیا یهكێكه لهو ه����هزاران گ��هڕان��هی ك �ه ههر لهو چركهدا ئهنجامدهدرێت.
لهدیسهمبهری ( )٢٠٠٩زایینیدا، بهكارهێنهرانی ئینتهرنێت ()١٣١ ملیارد گهڕانیان ئهنجامداوه. گ��وروم��وس��ی دهڵ��ێ��ت چونكه تۆ پێویستت بهواڵمی خێراو ئ��اس��ت��ب �هرزو گ��ون��ج��اوه ،بڕی داتاكه زۆر گهورهیه .چونكه لهههمانكاتدا خهڵكانێكی زۆر لهسیستهمهكه كهڵك وهردهگرن بۆیه پێویسته سێرڤهری زۆر بهكاربهێنرێن. س����ێ����رڤ����هر ب��ری��ت��ی��ی��ه لهكۆمپیوتهرێك بۆ ههڵگرتنی داتا بهتایبهتی ئهو زانیاریانهی ك �ه م��اڵ��پ�هرێ��ك پێكدههێنێت
ئ �هو كۆمپیوتهره ئ �هو توانایه دروستدهكات تاوهكو داتاكانی بكرێت بگوازرایتهوه بۆ ئهو كۆمپیوتهرانهی كه خوازیارین. كۆمپیوتهرهكانو ژمێریاره نزیكهی ئهلكترۆنیكییهكان لهسهددا نۆی كارهبای مااڵن بهكاردههێنن ،كه كهمتره لهو كارهباییهی كه بهكارهێنهرانی بۆ گهرمكردنهوهو فێنككردنهوه س�������وودی ل����ێ����وهردهگ����رن، ب�������هاڵم س�����وودوهرگ�����رت�����ن لهكۆمپیوتهرهكان ب��ۆ گ �هڕان بهدوای ماڵپهڕدا كاریگهرییهكهی زیاتره لهكاریگهری گهرمایی
ماڵهكهتان. ماڵپهرهكانی ،گوگل ،یاهوو، ی��ان بینگ ،پێیاندهگوترێت م �هك��ی��ن �هی گ������هڕان ،كاتێك وشهیهك دهنووسیتو كلیكی ( )Searchدهك���هی���ت ،ئ�هم پڕۆگرامانه ههموو ئینتهرنێت بۆ پهیداكردنی ئهنجامهكه دهگهڕێن، بۆیه كاتێك لهمهكینهی گهڕان س���وود وهردهگ���ری���ت ،نهتهنیا ك��ۆم��پ��ی��وت�هرهك�هی ت��ۆ بهڵكو ههموو ئهو ههزاران پهیوهندییهی ك���ه ل���هگ���هڵ م��اڵ��پ��هرهك��ان��دا دروس��ت��دهب��ێ��ت ب��ۆ ئ���هوهی تۆ ئهنجامت دهستبكهوێت وزه
بهكاردههێنن ،ئهمه مانای ئهوهیه گ����ازی ژووری ش��ووش�هی��ی لهئاسماندا باڵودهبێتهوه كه ئاكامی بهكارهێنانی وزهی�ه بۆ ئ�هوهی بهچهندین شوێنی جیا جیا بۆ گهڕانێك بسرێیتهوه. زۆرترین تهكنهلۆژیاكانی بهرههمهینانی ك��ارهب��ا وهك��و سووتانی خ �هڵ��وزی ب�هردی��ن، ن��هوت ،ی��ان غ��ازی سروشتی دوانهئۆكسیدی كاربۆن لهههوادا باڵودهكهنهوه .ئهمانه ناونراون گ��ازی ژووره شووشهییهكان كه دهتوانێت زیان بهخش بێت كاتێك ب �هزۆری باڵوببێتهوه.
ئهم گازانه بهشێوهیهكی بهرچاو كاریگهرییان لهسهر گهرم بوونی ئاوو ههوای جیهان ههیه ،بۆیه تهنانهت ئهگهر وا بێته پێشچاو كه ئهمانه گرنگ نیین ،وزهی كهڵكلێوهرگیراو كاریگهری گ�هورهی لهسهر ژینگه ههیه. ل �هڕاس��ت��ی��دا راپ��ۆرت��ێ��ك��ی ئ�هم دواییهی رێكخراوێكی ژینگهیی له لهندهن بهناوی گروپی ئاوو ه �هوا ب���هراوردی ك���ردووه كه دروستكردنو كهڵكوهرگرتن لهكۆمپیوتهرهكانو پرینتهرهكانو موبایلهكانو كهرهسهكانی تر ل �ه ()٢٠٠٧دا ب �هئ �هن��دازهی پ���ی���ش���هس���ازی ف���ڕۆك���هوان���ی دوان �هئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��وون��ی لهئاسماندا باڵوكردووهتهوه. (دروس��ت��ك��ردن��ی وزهی كارهبا لهتیشكی خ��ۆر ،هێزی با ،ئاو دهتوانێت وزهیهكی پاكتر بهرههمبهێنێت كه ئهم وزهیه گازی ژووری شووشهیی كهمتر لهئاسماندا باڵودهكاتهوهو ههوا كهمتر پیسدهكات .بهاڵم ئهم سهرچاوانه تا رێژهیهكی بهرچاو گ��ران��ن ،ه �هروهه��ا ب �هت �هواوی پاكیش نین تهنانهت ئهوانهش كه دهتوانن ژینگه تیكبدهن). لێكۆڵینهوهكانی ئاژانسی پ��اراس��ت��ن��ی ژی��ن��گ �ه ()EPA نیشان دهدهن كه لهویالیهته ی �هك��گ��رت��ووهك��ان��ی ئهمریكا زۆرترین بڕی وزه لهناوهندهكانی دات������ا ب���هك���اردهه���ێ���ن���رێ���ت، ناوهندهكانی داتا ئهو شوێنانهن ك �ه سێرڤێرهكانی ل��ێ��دان��راه، ل �هپ��ێ��ن��چ س��اڵ��ی راب������ردوودا ئینتهرنێت زۆرترین بهكارهێنانی ل �هم واڵت���هدا ه �هب��ووهو ب��ووه بهپێویسییهكی رۆژان �هی ژیان، ( )EPAب��ۆ ساڵی ()٢٠١١ ب���������هراوردی ك�������ردووه كه ناوهندهكانی داتا ( )١٠٧میلیارد كیلۆوات ،كاتژمێر لهساڵهكهدا ب�هك��اردهه��ێ��ن��ن (كیلو وات/ كاتژمێر یهكهیهكه لهیهكهكانی وزهو ب �هران��ب �هره ب���هوهی كه ( )١٠٠٠وات بۆ ماوهی یهك كاتژمێر بهكاربهێنرێت. ئ����هم ( )١٠٧م��ل��ی��ارد ك��ی��ل��ۆوات /ك��ات��ژم��ێ��ره دوو
هێندهی وزهی بهكارهاتووی ناوهندهكانه لهساڵی ()٢٠٠٦ داو ل�هس�هددا ( )٢.٦ههموو وزهی ب �هك��اره��ات��ووی واڵت �ه یهكگرتووهكانی ئهمریكایه. ب���ڕی ئ���هو وزهی�����هی كه ن��اوهن��دهك��ان��ی دات���ای ئهمریكا ل���ه ()٢٠٠٦دا ك �هڵ��ك��ی��ان لێوهرگرتووه بهڕاپۆرتی ()EPA یهكسانه بهكهمترین بڕی وزهی پێویست ب��ۆ پێنج ملیۆنو ههشتسهد ههزار خانوو لهههمان ساڵدا (ك �ه ئهمه ی �هك ملیۆن زیاتره لهژمارهی خانووهكانی ویالیهتی پونسیلڤانیا) .توانای بهكارهاتوو وزهی سێرڤێرهكانو ج��ێ��ن��رهت��ۆرك��ان��ی پ��ش��ت��ی��وانو مهكینهكانی س��ارد كردنهوهی شوێنهكان دهگرێتهوه. ل���هگ���هڵ درێ�������ژهدان ب �هم زی���ادب���وون���ه ،پێسكهرهكانی ژینگهش زیاددهبن .كۆمپانیاكان ك��ه ئ���هم ن��اوهن��دان��ه ی دات��ا بهكاردههێنن دهیانهوێت ههندێك كار بۆ چارهسهر ئهنجام بدهن، گورمورسی دهڵێت "توێژهران ل�هه�هم��وو جیهاندا چاالكانه بهدوای ئهو رێگایانهدا دهگهڕێن كه ناوهندهكانی داتا وزهی كهمتر بهكار بهێنن" ،بهاڵم لهئێستادا ئینتهرنێت كهمتر لهڕێگهكانی تر وزه بهكاردههێنێت ،جۆناتان كومی زانایهكی پ��ڕۆژهس��ازی لهتاقیگهی نهتهوهیی بێركلی، ل�هب��ێ��رك��ل��ی ك�لای��ف ،دهڵ��ێ��ت "تهكنهلۆژی كۆمپیوتهر ئهو ه���هڵ���هت ب���ۆ دهڕهخ��س��ێ��ن��ێ��ت ه �هن��دێ��ك ك���ار ب��ك �هی��ت كه بهشێوازی كه ناتوانیت". ت��ۆ ئ�هل��ك��ت��رۆن لهجیاتی ئ �هت��ۆم (ب �هش��ێ��وهی ف��ی��زی��ای) دهجوڵێنیت ،دابهزاندنی موزیك، چل بۆ ههشتا لهسهد زیانی كهمتره لهوهی كه بچیت ()CD ێكی موزیك بكڕیت" ،چونكه ئینتهرنێت سهرچاوهیهكی كهمتر بهكاردههێنێت ،كومی لهكۆتایدا دهڵ���ێ���ت ك��ۆم��پ��ی��وت �هرهك��انو ئینتهرنێت ل �هوان �هی �ه كهمتر ل�هوهی كه ئهگهر ئ�هوان نهبن ژینگه تێكبدهن ،بۆیه ئهگهر تۆ لهسهر پڕۆژهیهك كار بكهیت
11
كه پێویستی بهتوێژینهوهیه ،ئایا باشتر وایه لهئینتهرنێتدا گهڕان بكهیت ،یان سهر لهكتێبخانه ب��دهی��ت؟ ،لێرهدا زۆر فاكتهر بوونی ههیه ،وهكو چۆن بچم بۆ كتێبخانه (بهئۆتۆمبێل ،یان پاسكیڵ) ،چهنێك كات دهبات تا كتێبهكهت بدۆزیتهوه ،ههروهها چهند گ �هڕان��ت لهئینتهرنێتدا پێویسته تاوهكو ئ�هو شتانهی ك �ه دهت��هوێ��ت ب��ی��دۆزی��ت�هوه. ل �هوان �هی �ه كتیبدارێكی باش بتوانێت یارمهتیت بدا بۆ ئهوهی زانیارییهكانت بدۆزیتهوه وهك ئهوهی گهڕان بهناوی ملیۆنهها ئاكامی گ �هڕان��ی ئینتهرنێتیدا بكهیت. ه��ی��چ ك����هس ن��ات��وان��ێ��ت ناوهندهكانی داتا لهبهكار هێنانی وزه بوهستێنێت ،بهاڵم ههركام لهئێمه دهتوانێت بهههنگاوی بچووكی وهك گۆڕینی رهفتارمان لهكاتی كاركردن بهكۆمپیوتهر وزه بپارێزین .كومی دهڵێت "ك��ۆم��پ��ی��وت �هرێ��ك��ی س�هرم��ی��ز س��ێ ج���ارو پێنج ج��ار زیاتر لهالپتۆپ وزه بهكاردههێنێت"، چ��ون��ك �ه الپ���ت���ۆپ ل �هب��ات��ری ك�هڵ��ك��وهردهگ��رێ�تو پێویست ناكات ههمیشه بهكارهباوه بێت، ههروهها وزهیهكی زۆر كهمتری لهكۆمپیوتهری سهرمێز پێویسته. زۆر كهس باوهڕیان وایه كه دانانی كۆمپیوتهرهكهیان لهدۆخی خ���هوت���وو ( )Sleepوزهی كهمتر لهالیهن كۆمپیوتهرهكهوه ب���هك���اردهه���ێ���ن���رێ���ت ،ب���هاڵم جیاوازییهكه بچووكه ،كومی پێشنیار دهكات" كۆمپیوتهرهكهت ل�هش�هوانو كۆتایی ههفتهكان بكوژێنهوهو لهڕۆژیشدا كاتێك كهڵكی ل��ێ��وهرن��اگ��رێ��ت بیخه دۆخ��ی خ �هوت��ووه ،ههروهها دهك��������رێ��������ت مۆنیتهری
كۆمپیوتهرهكه كه وزهی�هك��ی زۆر ب������هه������هدهردهدات بكوژێنیهوه.
ه�هن��دێ��ك لهكۆمپیوتهرو ك �هرهس��ت �ه ئهلكترۆنییهكان تهنانهت كاتێك كواژونهتهوه وزه سهرفدهكهن. دی����اردهی����هك ك���ه ن���اوی م���ژهری ت��وان��ای (vampire )powerل��ێ��ن��راوه دهب��ێ��ت بههۆی ئهوهی تهلهفزیۆنهكانو كهرهستهكانی شهپۆلی مایكرۆ تهنانهت كاتێك كوژاونهتهوه وزه ههڵمژن .چ��ارهس �هری ئهمه لێكردنهوهی كارهبایه بۆ ئ���هوهی وزه ههڵنهمژرێت. زۆر لهخهڵك لهكۆمپیوتهر بۆ كارو رابواردن كهڵكوهردهگرن، ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��انو ت��اك �هك��ان دهی���ان���هوێ���ت ب��زان��ن ئ���هوان چهنێك وزهی����ان لهڕاستیدا پ��ێ��وی��س��ت �ه .گ���وروم���ورس���ی دهڵ���ێ���ت "ك��ۆم��پ��ی��وت �هرهك��ان ل �هه �هم��وو ش��وێ��ن��ێ��ك ه��هنو بهئاسانی بهكاردێن بێئهوهی بیر لهئهنجامهكانی بكرێتهوه، دهبێت ههندێك كار بكرێت". بهاڵم كومی دهڵێت ،زیادو كهمبوونی بهكارهێنانی وزه ب�هن��ده ل�هس�هر كۆمپانیاكانی ئینتهرنێت كه كهرهسهكانیان باشتر بكهن .بۆ نموونه ئهم كۆمپانیایانه ،دهتوانن قهبارهی كهرهسهكانیان بچووكبكهنهوه ك�ه لهفهزایهكی بچووكتردا جێگهی ببێتهوه ،كه ههر ئهمه دهبێت بههۆی ئهوهی كه وزهی بهكارهاتوو بۆ گهرمكردنو فێنێككردنی ن��اوهن��دهك��ان كهمببێتهوه .كومی دهڵێت "ب�هك��اره��ێ��ن�هران دهت��وان��ن به بهكارهێنانی زیرهكانهی وزه دهوری گرنگیان لهپاراستنیدا ه �هب��ێ��ت"" ،ب����هاڵم م��ن زۆر ن��ی��گ��هران��ی ب �هك��اره��ێ��ن��ان��ی ئینتهرنێت نیم".
زهویناسی
12
زهویناسی
سهرۆكی بهشی جیۆلۆجی لهزانكۆی سلێمانی:
دهتوانرێت بوومهلهرزه دروستبكرێت ی دهستكردن؟ ی سلێمان ئایا بوومهلهرزهكان لهمانگی یهكی ئهمساڵدا چهندین چار بوومهلهرزه شاری سلێمانی لهراندهوهو بهوهش مهترسییهكی زۆر الی دانیشتووانی ئهو شاره دروستبوو ،بهمهبهستی تێگهیشتن ی چاوپێكهوتنی لهگهڵ بهڕێز پڕۆفیسۆر د. لههۆكارهكانی روودانی بوومهلهرزه لڤینی زانست كهمال حاجی كهریم سهرۆكی بهشی جیۆلۆجی زانكۆی سلێمانی ئهنجامدا. سازدانی لڤینی زانستی
پڕۆفیسۆر د .كهمال حاجی كهریم ،لهدایكبووی ()١٩٥٧ ی سلێمانییه بهكالۆریوسو ماستهرو دكتۆرای لهزانكۆی سلێمانی تهواوكردووه خاوهنی ( )٣٥توێژینهوهی زانستییه لهسهر جیۆلۆجی كوردستان ئێستا سهرۆكی بهشی جیۆلۆجییه لهكۆلیژی زانستی زانكۆی سلێمانی
ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی: بوومهلهرزه چییه؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: دهتوانین بڵێین كه زهوی
وهك ب��ااڵخ��ان�هی�هك��ی خڕ وای��ـ �ه ،ئ �هم بااڵخـــانهیه ل����هچ����هن����د ب �هش��ـ��ـ��ـ��ێ��ك پ��ێ��ك��ه��ات��ـ��ـ��ـ��ووه ،ب �هش��ی
پێـیـــدهڵێن ن������اوهوهی ن��اوك ( ،)Coreبهشـــی ن���اوهڕاس���ت پ��ێ��ی دهڵ��ێ��ن پاڵتۆ ( ،)Mantelبهشی
دهرهوهی ب��ااڵخ��ان �هك �ه ت��وێ��ك��ڵ�ه ( ،)Crustكه لهچاو بهشهكانی تر زۆر ت �هن��ك �ه ل��هن��ێ��وان ()25
ب����ۆ ( )٧٠ك��ی��ل��ۆم �هت��ر ئ���هم ت��وێ��ك��ڵ �هی دهرهوه جێگـــیر ن��ی��ی�هو گهلێك ش��ك��اوی ت��ێ��دای�ه ،بههۆی ن��اج��ێ��گ��ی��ری��ی�هوه ،ب�هه��ۆی هێزی كێشكردنی زهوییهوه ل���هس���هر ش��ك��اوی��ی��هك��ان، پارچهی گهوره لهتوێكلی زهوی دهج����وڵ����ێ����تو بهردهبێته خوارهوهو كاتێك ئهمه روودهدات ،وزهیهكی ش����اراوهی زۆری تێدایه ك �ه رهه���ا دهب��ێ��ت ،وهك��و ئ���هوه وای���ه ك �ه بهردێكی زۆر گ�����هوره ب��ك �هوێ��ت لهماڵهكهت. ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی: ب������ووم������هل������هرزه چ���ۆن دهپێورێت؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: ب���هه���ۆی پ���ێ���وهرێ���ك���هوه دهپ��������ێ��������ورێ��������ت ك���ه پێیدهڵێن س��ای��زم��ۆگ��راف
( )seismographوات �ه ت��ۆم��ارك��ردن بهشـــێوهی ه��ێ��ڵ ،ه��ـ��ـ��ـ �هروهه��ا ئ �هم پ����ێ����وهره داب���هش���ك���راوه بهدوازده پله كه پێیـــدهڵێن پێوهری رێختــهر ،ئامێرهكه ئ��هو ش��ت �هی ك �ه ت��ۆم��اری دهك���ات بریتییه لههێزی ب���ووم���هل���هرزهك���ه ل �هگ �هڵ ك��ات��دا ،وات��ه چ�هم��اوهی�هك دروس��ت��دهك��ات ك�ه بهپێی كاتو تونـــدی دهگۆڕێت، ب���هرزب���وون���هوهی ت��ون��دی پلهكان بهپێــــی لۆگاریتمییه وات �ه ( )٢رێختهر ()١٠ قاتی ( )١رێختهر بههیزه. ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی: پشتێنهی بوومهلهرزه چییه؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: ئهو پشتــــێنهیه كه توێكڵی زهوی تێیدا لهشــــوێنهكانی ت��ر ناجێگیــــرتره ،كه لهژاپۆن دهستپـــێدهكاتو
سلێمانی ناكهوێت ه ناو پشتێنهی مهترسی بوومهلهرزهوه
13
دهچ���ێ���ت���ه ئ��هن��دۆن��ی��زی��او درێ��ژدهب��ێ��ت�هوه بۆ زنجیره ش��اخ �هك��ان �ی ه��ی��م��االی �هو پ��اك��س��ت��انو ئهفغانستانو ئ����ێ����رانو ك���وردس���ت���انو توركیاو ئـــهوروپا تا دهگاته ك��ی��ش��ورهك��ان��ی ئهمریكا، ك��وردس��ت��ان دهكــــهوێته س���هر ئ���هم پشتێنــــهیهو پشتـێــــنهیـــهش ئ���هم بهپێی رێ���ژهی ترسناكی دهك����رێ����ت ب �هچ��ـ��ـ��ـ �هن��د ب��هش��ێ��ـ��ـ��ـ��ك��هوه ،ش���اری ههرێمی سلێمــــانـــیو ك��وردس��ـ��ـ��ـ��ت��ان ن��اك�هوێ��ت�ه ش��وێ��ن �ه ت��رس��ن��اك �هك �هوه. ب��هاڵم ئ �هگ �هری روودان���ی ب��وووم�هل�هرزهی گ�هورهش ل �هه �هم��ـ��ـ��ـ��وو شوێنێكی سهر رووی زهوی��دا ههیه، ل��هگ��هڵ��ی��دا ك���وردس���ت���ان، ب��هاڵم شوێنهكان رادهی ترسناكییان جیاوازه.
زانستـــی: لڤیـــنی چ�����ۆن خ��ـ��ـ��ـ��ـ��ۆم��ـ��ـ��ـ��ان لهزیانهكـــــانی بوومهلهرزه بپارێزین؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: لهبهر ئهوهی لهكوردستان بیناكان زۆر ب �هرز نیینو ب�هك��ۆن��ك��رێ��ت��ی م��وس�هل�هح دروس���ت���دهك���ـ���ـ���ـ���رێ���نو خانووهكان زۆرت��ر پاڵیان ب��هی��هك��هوه داوه ،ئ�هگ�هر ب��ووم �هل �هرزهی گ��هورهش رووبدات بهڕادهی واڵتانی تر زیانی نابێت. ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی: ئ����ای����ا ب�����ووم�����هل�����هرزه دروستدهكرێت؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: ب�هڵ�ێ دهك��رێ��ت ب�هدان��ان�ی بڕێكی زۆری تهقهمهنیو چهكی ناوهكی ئ�هم كاره ب���ك���رێ���ت ،ب�����هاڵم ئ �هم �ه پێوسیتی به ئمكانیهتێكی گهوره ههیه. ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی: گ����وم����ان دهك����رێ����ت ك�ه بوومهلهرزهكانی سلێمانی دهستكردبن ،ئهمه تا چهند راسته؟ د .ك �هم��ال ح��اج��ی: ن���ا ب�����اوهڕ ن���اك���هم ئ���هوه واب��ێ��ت ،چ��ون��ك�ه ل�هس�هر سنوور ههستی پێنهكراوه، پێموانییه هیچ واڵتێك ،یان هیچ الیهنێك ههستابێت ب�����هم ك�������اره ،ژم������ارهی ب���ووم���هل���هرزهك���ان چ��وار دانهبوون ئهمهش پێویستی بهبرێكی زۆر تهقهمهنی ههیه ،بۆیه ئهو شته راست ن��ی��ی�هو ب��ووم �هل �هرزهك��ان �ی سلێمانی س��رووش��ت��ی �نو ناوهندهكهیشی سیتهكه. ................ ئ������هو ن���هخ���ش���هی���هی خ����������وارهوه ن���هخ���ش���هی ج��ی��ۆل��ۆج��ی رۆژه���هاڵت���ی س��ل��ێ��م��ان��ی��ی �ه ك��هب��وون��ی شكاوی ( )Faultلهزهویدا ن��ی��ش��ان��دهدات ك���ه ه��ۆی روودانی بومهلهرزهكانی ئهم دواییهی شاری سلێمانییه.
گهردوون
14
گهردوون
كۆتایی جیهان
ی ههستپێكردندا. ی تێدایه ،گهیشتن بهو پلهو ئاسته جیاوازانه لهشێوهو جۆرو ئاست ی بهو ئهستێرهیه دێت كهژیان چۆن كۆتای ی ئهستێره كلكداره گهورهكهوه ،كهئهوهش پێكدادانی زهویو ئهو ئهستێرهیهیه، ی دێت بهژیان لهڕێگه بهدڵنیاییهوه كۆتای ی ی كه ( )65ملیون ساڵ پێش ئێستا روویداوه بهو هۆیهوه پێكدادان ی ئهو رووداوه ی ژیان بهوێنه كهدهبێته تێكچوون هاوشێوه بهڕێژهی ( )%75روویدا لهنێو ههموو جۆرهكانی زیندهوهر لهسهر زهویدا.
وهرگێڕانی :ئهژی سهاڵحهدین
بهردهوام ی مانگ لهزهو ن��زی��ك��دهب��ێ��ت�هوه ت�����������اوهك�����������و ئ�����هو پ��ی��اك��ێ��ش��ان �ه ر و و د ه د ا ت و دهگ �هڕێ��ت �هوه ب��ۆ ههمان ی دهرنجام كه لهپیاكێشان یهكهمدا بههۆی ئهستێره ك��ل��ك��دارهك��هوه رووی����دا، ی��اخ��ود ك��ۆت��ای�ی بهههموو ه���هس���ارهك���انو (ه��هم��وو كۆمهڵه خ��ۆهرهك��ان)ی تر دێ��ت ،لهنێو كونی رهش��دا (پقب االسود). بهاڵم گهر وابزانین هیچ ی شتێك روون����ادات ل �هوه ب��اس��م��ان��ك��رد ،ئ����هوا چ��ۆن ی ئهم ئهستێرهییهی لهسهر دهژی��ن كۆتایی پێدیت؟، ی لهوهاڵمدا لهگهڵ ئهوه ههموومان دهزانین هیچ مرۆڤێك ناتوانێت ئهو ش��ت �ه ببینێت ل �هب �هر ی ئهوهی ژیان كۆتای پ����ێ����دێ����ت پ��ێ��ش ئ���هوهی زهویو ی خ��ۆر كۆتای پێبێت.
ی دوا ( )10ههزار ساڵ ی ك�����اری�����گ�����هر مرۆڤ ب �هردهوام دیارهو ئ��اش��ك��رای �ه ل���هو ك��ۆش�كو ی كهمرۆڤ ت��هالرو ك��اران �ه ی دهدات ل�هس�هر ئ�هن��ج��ام� ی ب�����هردهوام دهب��ێ��ت، زهو ی بهههزاران ساڵ ئهو زهمینه ك �هل �هواق��ی��ع��دا بهملیۆنهها ساڵ یاخود ملیارهها ساڵ لێكدراوهتهوه لهدایكبوون، ئهم ئهستێرهیهمان (زهوی) نزیكهی ( )5ملیار ساڵه. دهم��ێ��ن��ێ��ت �هوه ل �هژی��ان��دا ی ئێستا ب��هه��هم��ان ش��ێ��وه ی یاخود كهمتر لهوه ،بزوێنهر ی بریتییه ی زهو س���هرهك��� له(هایدرۆجین) كه لهزهویدا بهكاردهبرێتو نامێنێت. ی لهسێ تاچوار بهتهواو ی ئایندهدا ههموو ملیار ساڵ ههوا دهگۆڕێت بۆ هیلیۆم، ی ئ���هم رووداوهدا ل �هك��ات � ههموو پێكهاته ناوهكییهكان ی لهسهر دهوهستێت كهخۆر ی ی ئێستا ئ���هم ت����هوازن����ه هێشتووهتهوه. گ �هر م���رۆڤ ب���هردهوام ی زی��ن��دوب��ێ��ت ل �هس �هر زهو ی بهدڵنیاییهوه ئ �هوه پێشبین ی ی بینین ناكرێت ،ئهوا شاهید گهورهترین رووداو دهبێت ی ژیاندا، كهترسێنهره لهمێژوو ی خۆر درێژ بهجۆرێك دهبین دهبێتهوه تادهگاته ()120 ی ئێستا ههیه ،ههم جار لهوه دهگ��ۆڕێ��ت ب��ۆ ئهستێرهیهك ی (العمالق االحمر) لهجۆر ( )Rad Giantتا لهم كاتهدا
رهن����گ����ی خ���ۆر ل���هزهردهوه دهگۆڕێت بۆ سوور. لهڕاستیدا خ��ۆر قۆناغ ب �هق��ۆن��اغ ه �هڵ��دهوهش��ێ �تو س��ی��ف�هت�ی خ���ۆر ل��هدهس��ت ی ك���اری���گ���هر دهداتو ی دهگ���ۆڕێ���ت ب��ۆ س��هرهت��ا ی گ���هرم���یو س��ی��ل��س��ی��ل��ه ی ی ن��اوهك��ی��ی �هك �ه ت������اودار ی وهردهگ���ی���رێ���ت ك��هل��ێ��وه بهرههمدههێنرێت ،زۆرترین گهورهترین وزه لهئاستێكدا س���هر دهك��ێ��ش��ێ��ت ب���ۆ ئ �هو ی كهپێشتر درێ��ژب��وون �هوهی �ه ب��اس��م��ان��ك��رد ب�هدڵ��ن��ی��ای��ی�هوه ی دهب��ێ��ت ی رزگ������ار زهو لهههموو ئهو شتانه (لهگهڵ ئ����هوهدا ك��هژی��ان بهههموو ی ئهستهمه) كهدرێژ شێوهكان دهبێتهوه خۆر دهگۆڕێت بۆ (عمالق االحمر) كهبهشێك ی ی زهو ل �هج��ازی��ب��ی �هت �هك �ه ی كهمدهبێتهوهو كهمێك زهو لهخۆر دووردهخاتهوه. دوای ( )4ملیار ساڵ ی ئ�����اوهك�����ان ئ���اس���ت��� ی بهشێوهیهك كهمدهبێتهوه ب �هرچ��او ك �هل��ێ��رهوه كێشهو ی دهستپێدهكات، ی زهو گرفت ی گهرما بهرز دهبنهوه پلهكان ی دهریاكان دهبنه ههڵم ئ��او ی گهورهترین بهجۆرێك زهو شت لهدهستدهدات كهئهویش ی (هایدرۆجین)ه ،كهههموو دهگ���ۆڕێ���ت ب��ۆ (هیلییۆم) ی كهلێرهوه دوورك �هوت��ن �هوه خۆر دهستپێدهكات. ی ( )4.5ملیار ساڵ دوا ی كهرتبوونو تێكچوون ی ژی��ان ه��هم��وو ب �هش �هك��ان � لهسهر زهوی��داو دیارنهمانو ی ه��هم��وو دهری���او ون��ب��وون � ی زهری��اك��ان ،بهجۆرێك پله
15
گهرما بهرز دهبێتهوه بۆ سهدان ی ی (وهك ئهستێره ی سهد پله ی ی گهرما ی لێدێت پله زوهره ی لهئێستادا). ئاوهكان ژی��ان زۆر پێشدهكهوێت بهجۆرێك ون دهبێتو نامێنێت یاخود دوور دهكهوێتهوه لهم ی ههسارهیه ئهویش بهسواربوون ی ی گهلێك كه لهبۆشای كهشت ئاسماندان. دوای ( )5ملیار ساڵ ك���ۆت���ای��� ی (اب�����و ه���ول) ی روودهدات ،خۆر ب �هت �هواو دهگاته قۆناغێك پێیدهوترێت (ال��ع��م�لاق االح��م��ر) (Red .)Giant دتوانیت مانگ لهبهردهم رۆژدا وهك ئیشارهت ببینیت تێكدهچێت ،ههموو پێكهاتهی ب �هرگ �ه ه�هوای��ی�هك��ان� ی زهوی لهئایندهدا لهتوانایدا ههیه ههم بنیات ی بنێت بهشێوازو شێوهیهك ی بكات لهههموو پ��ارێ��زگ��ار لهناوچوونێك. ك����������هخ����������ۆر زۆر دووردهكهوێتهوه لهو خولگهیهی كهئێستا تێیدا دهخولێتهوه ی ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان��دا ب�������هدهور بهشێوهیهك دووردهك�هوێ��ت�هوه ی نێوان (مهریخ) وهك دوور لهخۆرهوه ئاوا خۆر لهزهوی دووردهكهوێتهوه. ل���������هم ق�����ۆن�����اغ�����هدا ی بهههموو ی زهو ن��م��وون �ه وهك تایبهتمهندییهكانییهوه ی لێدێت، ی ع�هت��ارد ه�هس��اره ب���هج���ۆرێ���ك ه��ی��چ ی�هك��ێ��ك ی نامێنێت، لهئاسمانو زهو بهڵكو تهنیا خۆرێك نهبێت ی ههموو ئاسمان كهتیشكهكه دادهپۆشێت. ی حهوت ملیار ساڵ. دوا ل �هك��ات �ی گ �هش��ت��ن ب �هم ق��ۆن��اغ��هدا زهوی دهب��ێ��ت�ه نزیكترین ههساره (ئهستێره)
لهخۆرهوه ب������هج������ۆرێ������ك زهوی (ع���گ���ارد ،زه���ره) ههڵدهوهشێتهوه كهلهوێوه دهس��ت��پ��ێ��دهك��ات ك�هدێ��ت�هوه ی��هك ل����هدوای ( )7ملیار س����اڵ ك���هخ���ۆر ل�����هزهوی نزیكدهبێتهوه رۆژ ب �هرهو لهناوچوون دهڕوات بههۆی ئ���هو ج��ازی��ب��هی��هی زهوی ه �هی �هت �ی ب������هردهوام خ��ۆر ب �هش��ێ��وهی �هك �ی پ��ل�هب�هن��دی دهگ��ۆڕێ��ت بۆ (ق��زم ابیچ) ك �هخ��ۆرێ��ك �ی زۆر الواز دهن���وێ���ن���ێ���ت ك �هت��ی��ش��ك��ۆ گ��هرم��ی��ی��هك��هی ل�����ه()15 ك��ی��ل��ۆم�هت��ر ت��ێ��پ �هڕن��اك��ات، یاخود سهد هێندهی ئێستای خۆر كهمدهكاتو بچووك دهبێتهو ل��هڕووی گهرمیو رۆشنییهوه. دوای ( )7.5ملیار ساڵ ل���هژێ���ر ك���اری���گ���هریو ف��راوان��ب��وون �ی كۆمهڵگهی خ����ۆر ب�������هردهوام زهوی ل����هخ����ول����گ����هی خ����ۆی دووردهك���هوێ���ت���هوه لهخۆر ل���هچ���او ئ���هو دووری���ی���هی ئ��ێ��س��ت��ای ك��هئ��ی��ت��ر خ��ۆر ناتوانێت زهوی قوتبدات. دوای ( )8ملیار ساڵ خ����ۆر دهگ����ۆڕێ����ت بۆ (ق�����زم اب���ی���چ) (White ،)Dwarfب���هاڵم چهندین دهرهاویشتهی غازی بههێز لهخۆی دوور دهخ��ات�هوهو رووهو زهوی ،ئهم غازانه ب��هر زهوی دهك����هون ل�هم ك��ات �هدا ژی��ان ل�هس�هر هیچ بهشێكی زهوی نامێنێتو ب �هك��ۆم �هڵ �هی خ��ۆری��ش �هوه، خ��ۆر ناتوانێت رووناكیو گ���هرم���ی ب��هش��ی��وهی��هك��ی پێویست ببهخشێته زهوی.
بایۆلۆژی
16
بایۆلۆژی
مێشكمان توانای بهردهوامبوونی ههیه؟ ئایا مێشكمان ،كهپێش ملیۆنهها ساڵ درووستكراوه ،توانای بهڕێوهبردنی ئهم سهردهمه تهكنیكییهی ئێستای ههیه؟ چ نهێنییهكی سهخت لهم سهردهمهدا خۆی حهشارداوه؟ چۆن دهتوانین سوود لهم سهردهمه وهربگرین بهبێ ئهوهی بكهوینه تهڵهوه؟
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
ب��اوهڕوای��ه كهچهندێك ت �هك��ن �هل��ۆژی��ا پ��ێ��ش��ك�هوت��وو ب����ێ����ت ،ئ�����هون�����ده زی���ات���ر متمانهی پێدهكرێت ،وهكو ت��هل��هف��ی��زی��ۆنو م��ۆب��ای �لو الپ��ت��ۆپو DVDو ئامێری پێگهی دهستنیشانكردنی ج��وگ��راف��ی ك�ه ب�هه��اوك��اری مانگه دهستكردهكان GPS كاردهكات. ئ��ای��ا م��ێ��ش��ك��ی م��رۆڤ��ـ��ـ ت��وان��ای ئ���هوهی ههیه م��ام �هڵ �هی زۆر گو نجا و
لهگهڵ ئهو ئامێرانه بكات، كه لهسهردهمی نێوان پێش 1،8ملیۆن س��اڵو پێش 9 ههزار ساڵ هاتوونهته بوون؟ ئ��ای��ا ل���هم س���هردهم���هدا ت���وان���ای ئ���هوهم���ان ه �هی �ه، لهگهڵ ئهو تهكنهلۆژیایانهدا ههڵبكهین؟ باكهمێك ب��ۆ راب���ردوو بگهڕێنهوه...
ئ��هوهی ك �هزان��راوه ههر كۆمهڵه مرۆڤێك پێشهوایهكیان ههبووه بێت ،ئهوهی گرنگی ب�هك�هس��ای�هت��ی��ی�هك�هی ب��دهن، بهاڵم ئهم سهردهمه جیاوازه، چ��ون��ك��ه ئ���هم���ڕۆ ج��ی��ه��ان پڕیهتی لهئاڵۆزیی ،رێ��ژهی زان���ی���اریو س��هرچ��اوهك��ان ل��هزی��ادب��وون��دان .ئ�هم�هش ن��اك��ۆك��ی دروس���ت���دهك���ات لهنێوان ئ�هو مێشكهی كه ل �هچ��اخ��ی ب �هردی��ن ه���هم���ان���ب���ووهو ئ���هو مێشكهی ك�����هئ�����هم�����ڕۆ پ��ێ��وی��س��ت��م��ان پێیهتی. ئ �هم��رۆ
ت�هل�هف��ی��زی��ۆن رۆڵ������ێ������ك������ی س �هرهك��ی ههیهو كاریگهری لهسهر ه��هڵ��س��وك��هوت��م��ان دروست دهكات ... ههر وهك فهیلهسوف گ��ون��س�هر ئهندێرس
G u n t h e r A n d e r s
لهساڵی 1956لهكتێبهكهی (رۆڵی مرۆڤـ نهما) دهڵێت: " ئ�هم��ڕۆ ب��ۆ دروستكردنی ك��ۆب��وون��هوهی��هك پێویست ناكات بابهتێك ههبێت بۆ گفتوگۆكردن ل �ه س��هری"، لهبهر ئهوهی تهلهفیزیۆن ئهو كۆبوونهوه گرنگهی نێوان خێزانی نههێشت. ب���اج���ارێ���ك���ی ت��ری��ش بگهڕێنهوه بۆ رابردوو بچینه الی یهكهمین خێڵ.. ئ������هوان ه��هڵ��ب��ژاردن��ی پێشهواكهیان لهسهر بنهمای ب�ڵ�اوب���وون���هوهی دهن��گ��ۆی ئازایهتیو چاونهترسی ئهو كهسه بوو كه ههڵیان دهبژارد، وهك لهداستانی (ئهلیادهو ئ���ۆدی���س���ه)ی ه��ۆم��ی��رۆس��دا دیاره .گهیشتن بهكۆدهنگی مرۆڤهكان دهبهسترێت لهسهر پێشهواكهیان، ههڵبژاردنی ه����هروهه����ا ئ����هم راس��ت��ی��ی �ه ل��هس��هر (اوراق ال��ب��ردی) گ���هاڵی قامیشی فیرعهون دۆزرایهوه. ئ����هم ب�ڵ�اوب���وون���هوهی دهنگۆیه لهمڕۆدا گواسترایهوه بۆ تهلهفزیۆن ،ب �هاڵم ئهمه پ �هی��وهن��دی ب�هه�هڵ��ب��ژاردن��ی پێشهواوه نییه ،بهڵكو تهنیا پ���هی���وهن���دی ب �هژی��ان��ن��ام �هی ئ �هو كهسه بهناوبانگانهوه ههیه ك�ه لهتهلهفزیۆنههوه پیشاندهدرێت. ئامێره ئهلیكترۆنییهكان مێشكمان دهگۆرێت: لێكۆڵینه نویهكان ئهوهیان س�هل��م��ان��دووه ك�ه بهڕاستی تهلهفزیۆنو مۆبایلو یارییه ئهلیكترۆنییهكانو كۆمپیوتهر كاریگهریان لهسهرمان ههیه. ه �هن��دێ��ك ج���ار وام���ان لێدهكات زۆر زی��رهك بین،
ههندێك جاریش گهمژهمان دهك����ات ،ه �هن��دێ��ك ج��اری تریش دوژمنكارمان دهكات. دیفۆن مۆری تهمهن 18 س��اڵ لهئااڵبامای ئهمریكا، بۆ یهكهمجار لێكۆڵینهوهی لهگهڵدا كرا بهتۆمهتی دزینی ئۆتۆمبێل. ئ��هم الوه ل �هس �هرهت��ادا بهشێوهیهكی ئاسایی هاوكاری خ���ۆی ب��ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوهك�ه دهرخ����س����ت،ب����هاڵم دوات����ر دهمانچهی پۆلیسێكی رفاندو دوو فیشهكی پێوهناو لهكاتی ههڵهاتنیشیدا سێ فیشهكی تری نا بهپۆلیسێكی ترهوه، ئینجا فیشهكێكی تریشی بهپۆلیسی س��ێ��ه�هم�هوه ن��ا، شایانی باسه ئهم فیشهكانه ههمووی ئاڕاستهی سهریان كرابوو. دوای دهستگیركردنی دیفۆن وتی " ژیان یارییهكی ڤیدیۆییه ،زوو یان درهنگ ههر ئهبێت بمریت". پارێزهرانی خانهوادهی ق����ورب����ان����ی����ان ب��هش��ێ��ك��ی تاوانهكهیان خسته ئهستۆی ك��ۆم��پ��ان��ی��ای Take Two ك���هی���اری Interactive ئهلكترۆنی Grand Theft Autoی���ان دروس��ت��ك��رد، ش��ای��ان��ی ب��اس �ه ئ��هم یارییه باس لهژیانی تاوانكارانهی دزی ئۆتۆمبیلهكان دهكات كه(مۆر) ئالودهی ئهم جۆره یارییه بوو. ئ�������هم رووداوان�������������ه بهئهنجامێكمان دهگهیهنێت كههۆكاری راگهیاندن (یاری بهشێكن ئهلكترۆنییهكان ل���هوان) ك��اری��گ�هری لهسهر مێشكی گهنجهكان ههیه، ههرچهنده رهنگه نهتوانین بهشێوهیهكی راستهوخۆ ئهم بۆچوونه بسهلمێنین ،بهاڵم زۆر لهلێكۆڵینهوهكان ئاماژه بهوه دهكهن كههۆكارهكانی راگ��هی��ان��دن ب�هش��ێ��وهی�هك��ی نابهرپرسیارانه توندوتیژی لهنێوان مندااڵندا زیاددهكهن. ه����اوك����ات ن��هخ��ۆش��ی
خ�����هم�����ۆك�����یو الوازی تهركیزیش دروستدهكات. ب��هاڵم لهالیهكی ت��رهوه لێكۆڵینهوه نوێیهكان ئهوهیان سهلماندووه كهئهو كهسانهی بهشێوهیهكی رێكوپێك یاری ئهلكترۆنی دهك��هن لهكاتی تاقیكردنهوه وری���ای بینین (االنتباه البصری) ئهنجامی باش بهدهستدههێنن. ك�����هوات�����ه ئ��هن��ج��ام��ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوه ج��ی��اوازهك��ان چیبووه؟ ه���هم���وو ئ �هن��ج��ام �هك��ان لهسهر خاڵێك كۆكن ئهویش ئ���هوهی���ه ...بهكارهێنانی ئ��ام��ێ��ره ئ�هل��ك��ت��رۆن��ی��ی�هك��ان ك����اری����گ����هری����ان ل���هس���هر بیركردنهوهمان ههیه. Steven
Johnson
رۆژن��ام �هن��ووس��ی زانستیی ئهمریكی ،نووسهری كتێبی
Every Thing Bad Is Good For You
ه�هم��وو شتێكی خ��راپ ب��اش�ه ب��ۆ ت��ۆ دهڵ��ێ��ت :بهر ل��هوهی بهشێوهیهكی ئاڵۆز ی��اری��ی �ه ئ�هل��ك��ت��رۆن��ی��ی�هك��ان دروس������ت������ب������ك������رێ������ت، پ��ێ��وی��س��ت �ه پ�لان��ێ��ك��ی پێش وهخ������ت ئ���ام���ادب���ك���رێ���ت، ب����ۆ چ����ارهس����هرك����ردن����ی كێشهكان... ج��ۆن��س��ن وا دهبینێت بهكارهێنانی ئهم ئامێرانه كار ناكاته س�هر كهمكردنهوهی زی��رهك��ی ،ب��گ��ره ب����هردهوام راه���ێ���ن���ان ب �هم��ێ��ش��ك��م��ان دهك��ات ،بهڵگهش ئهنجامی تاقیكردنهوهی زیرهكییه.. ج���ۆن���س���ن پ��ش��ت��گ��ی��ری ل���هش���ۆن گ��ری��ن Shawn Greenو داف��ن��ی باڤیلیر Bavelier
Daphne
ل����هزان����ك����ۆی رۆچ���س���ت���هر ل��هن��ی��وی��ۆرك دهك�����ات ،كه سهلماندوویانه ئهو كهسانهی ی�����اری ئ��هل��ك��ت��رۆن��ی��هك��ان ب��هك��اردهه��ێ��ن��ن ت �هرك��ی��زی بینینو ت��وان��ای بینینی شته دوورهكانیشیان زیاددهكات، ن�هك ه�هر ئ �هوهن��دهش بگره
James Rosser Medical
17
لهناوهندی
Israel
Bath
Centerلهنیویۆرك ئهوهی ئ��اش��ك��راك��رد ،كهباشترین ئهو پزیشكه نهشتهرگهانهی ك��هن��اچ��ور ب �هك��اردهه��ێ��ن��ن ئ���هو پ��زی��ش��ك��ان�هن ك �هی��اری ئهلكترۆنییهكان دهكهن.. ه���هرچ���ی پ���هی���وهن���دی بهئینتهرنێتهوه ههیه ههندێك وای دهبینن ئ�هو كهسانهی ئینتهرنێت ب�هك��اردهه��ێ��ن��ن ك �هس��ێ��ك��ی ك��ۆم �هاڵی �هت��ی��ن، ه�����هن�����دێ�����ك�����ی ت����ری����ش بهپێچهوانهوه. یهكێك لهلێكۆڵینهوهكان ئ���ام���اژه ب����هوه دهدات كه Cyberspaceمواسهفاتی دهروون���������ی ئ�����هو ك��هس��ه زی������اددهك������ات ،ب��هم��ان��ای ئ���هوهی ئ��هو ك �هس �هی گهر مێشكی كراوهبێت سیفهتی ك��ۆم�هاڵی�هت��ی زی��اددهك��اتو ئهو كهسهكهش كهگۆشهگیره ب���هرهو تهنیاییهكی زیاتری دهبات. ل �هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی �هك��ی ت��ری ج��ۆن��س��ۆن ل�هزان��ك��ۆی كۆلۆمبیا لهنیویۆرك كردی، ب���هدواداچ���وون���ی ب��ۆ ..7 خێزان كرد كهبۆ ماوهی 17 ساڵ سهیری تهلهفزیۆن بكهن تاكو بزانێت چ گۆرانكاریهك بهسهر ت���هن���دروس���ت���یو ههڵسو كهو تیا ند ا دێت.. ئ�����������هوهی ب���ۆ دهرك�����هوت ك �هئ �هو م��ن��داڵو ه �هرزهك��اران �هی زۆر س��هی��ری T.Vدهك�����هن كاریگهری لهسهر خ������هوو ت���وان���ای ب �هئ��اگ��ای �یو ت��وان��ای وهرگ���رت���نو ت��ون��دوت��ژی (زارهك�����یو جهستهیی) دروس������ت������دهك������اتو هاوكات كێشیشیان زیاددهكات.
لهیهككاتدا یهك ئیش بكه: ههندێك كهس پێانوایه دهكرێت لهیهك كاتدا چهند ئیشێك بكرێت. لێكۆڵینهوهكان ئاماژه ب�����هوه دهدهن ك�هم��ێ��ش��ك هۆكاری زۆر لهخۆ دهگرێت كهدهبێته هۆی ههڵهكردنو دروس��ت��ك��ردن��ی پ�هش��ۆك�یو بهفیرۆدانی كاتی زۆر... ئێمه لهژیانی رۆژانهماندا ههندێك جار چهند ئیشێك ل �هی �هك ك��ات��دا دهك��هی��ن بۆ نموونه لهكاتی شۆفێریدا م��ۆب��ای��ل ب �هك��اردهه��ێ��ن��ی��ن، ی��اخ��ود ل�هك��ات��ی ئیشكردن ب���هك���ۆم���پ���ی���وت���هر س���هی���ری تهلهفزیۆن دهكهینو هاوكات ب �هم��ۆب��ای��ل ك��ورت �هن��ام �هش دهنێرین ،ئهمهش هۆكاری تهكنهلۆژیایه پێشكهوتنی كهوامان لێدهكات لهیهككاتدا چهند ئیشێك بكهین. ب���هاڵم لێكۆڵینهوهكان پ��ێ��چ�هوان�هی ئ �هم بۆچوونه دهخنهڕوو ب �هوهی كهدهڵێن زۆر بوونی هۆكارهكان وا دهك���هن ت��وان��ای مێشكمان الوازب��ك�هنو ههڵهكانیشمان
زیادبكهن. دی���ڤ���د م���ی���ار Meyarب����هڕێ����وهب����هری تاقیكهی مێشكو ههستهكان لهزانكۆی میتشیگان دهڵێت لهئیشێكو دهستههڵگرتن خۆسهرقاڵكردن بهئیشێكی ت��������رهوه ،داب���هش���ك���ردن���ی بایهخهكانمان لهیهك كاتدا وادهك��ات توانای مێشكمان الوازبێت. ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��هوهی��هك كه Neuron ل����هگ����ۆڤ����اری ل���هدی���س���هم���ب���هری 6..2 ب�ڵاوك��رای �هوه ئ��ام��اژه ب �هوه دهدات كهمێشك دانه بهدانه جێبهجێدهكات، ئیشهكان ئ �هگ �هر ل �هی �هك ك��ات��دا دوو ئ���هرك ئ�هن��ج��ام ب���دات ئ �هوا كات بهفیرۆ دهدات. ل �هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی �هك��ی ت���ردا زان��اك��ان ئ��ام��ۆژگ��اری خ���وێ���ن���دك���اراك���ان دهك����هن ك �ه ل �هك��ات��ی سهعیكردندا گ���وێ ل�هم��ۆس��ی��ق��ا ن �هگ��رن، لهبهر ئ��هوهی دهبێته هۆی ب�هف��ی��ڕۆدان��ی ك���اتو س��وود ل���هئ���هرك���ه ق��ورس��هك��هی��ان وهرناگرن. ل �هك��ۆت��ای��ی��دا دهت��وان��ی��ن ئ���هوه بڵێین كهمێشكی م��رۆڤ��ـ ئامێرێكی زۆر گ��رن �گو پ��ڕ ب��ای �هخ �ه، ه����اوك����ات ن��ات��وان��ێ��ت ل�����هی�����هك ك�����ات�����دا ی���هك ئیش زیاتربكات، ب �هاڵم ئایا ئ����هرك����ی ئ�������������هو م��ێ��ش��ك�هی با سما نكر د ل����هگ����هڵ ئ���هم س���������هردهم���������هدا گونجاوه؟ David
گهردوون
18
گهردوون
ه ههیه؟ ئایا بوونهوهری تر بهدهر لهئێم ی ههیه لهكهشكهشانهكهماندا ،یان ی تر بوون ی ههساره ی تاكه ژیانێكه ناسیومانه تاوهكو ئێستا لهههموو گهردووندا ،بهاڵم ئایا بهڕاست ی سهر ههسارهی زهو ژیان ی ی تر ههن لهزیندهوهران ی داوه؟ ئایا شكڵو شێواز ی كردبێت ،ههرچۆن لهههسارهكهماندا روو ی تردا ،كهژیان تیایاندا دهستیپێكردبێتو گهشه لهكهشكهشان ی پێكهاتنیان نهزانین؟. ی خۆماندا ،یان چۆنییهت ی تر تهنانهت ناتوانین ئهندێشهشیان بكهین لههوزر زیندوو ی كهوه ههبێت؟ ی بهئێمهوه یان بهشوێن ی كردبێتو توانایان ههبێت پێوهند ی زانستیو تهكنهلۆژیایان گهشه لهوه گرنگتر ،ئایا لهو زیندهوهرانه ههیانه پێشكهوتن ی ههبێت؟ پرسیارهكان زۆرن.. ی ئهمانه بزانین كهئهمانه بوون چۆن بهدڵنیای
وهرگێڕانی :هاوڕێ رهئووف
ئ�هم پرسیارانه لهوانهیه لهكۆنترین ئهو پرسیارانهبن ی لێكردووهتهوه كهمرۆڤ بیر ل �هب��ارهی��ان �هوه پرسیویهتی، ی ی ل �هپ��اش ئ���هوه ب�هت��ای��ب�هت� ی پ���ێ���ش���ك���هوتو زی�����رهك����� زان��ی��اری��ی �هك��ان��ی��ش گهیشته ی ی بیركردنهوه ئاستێك توانا ی ل �هم ب��اب��هت��ه ئ���اڵ���ۆزهك���ان���
ی ه���هب���ێ���ت، ج�������ۆران�������ه ی دووردا تهنیا لهڕابردوویهك ی ی بیركردنهوه لهشتهكان رێگا ی دهورووب�����هر دروس��ت��ك��ردن� ی ش��ت��هك��ان ب���وو ل �هخ �هی��اڵ � خ��ۆی��ان��دا ،گریكه كۆنهكان پێیانوابوو ئهستێرهو ههساره درهوشاوهكان لهئاسماندا تهنیا ی خواكاننو شوێنو نشینگه
ی ی ئهو شوێنانه پلهیهك مرۆڤ ی سهر ی ههیه لهمرۆڤ بهرزتر زهوی. ی ن��اوهڕاس��ت��دا ل��هس��هده ی ل���هئ���هوروپ���ا م�هت��رس��ی��ی�هك� ی ت��ای��ب�هت ب��اوب��وو لهم ئاین ب�����اران�����هوه ،م�����رۆڤ ت��اك �ه ی خ���وای���ه، دروس����ت����ك����راو ی كهلهسهر شێوهو سیفاتهكان
ی دروس����ت����ك����ردووه، خ����ۆ ی ی ك���ردووه بهشوێن زهوی��ش� ی م���رۆڤ ،بۆ نیشتهجێبوون ی ههموو ی بێته ناوهند ئ�هوه گ����هردوون وهك رێ��زێ��ك بۆ ی ئ���هو ،ك���ار گهیشته ئ���هوه ی ك��اس��ۆل��ی��ك��دا ل �هك �هن��ی��س �ه ی ه �هر كهسێك بهپێچهوانه ئ�هو بۆچوونهوه ب��وای�ه ،یان
لهسێداره دهدرا ،یان لهزیندان دهك����را ،ل �هوان �ه نموونهیهك وهردهگرین كهنیسه (جورداند برونو) ()Giordan Bruno ی ،ل����هس����اڵ����ی(1548ز– 1600ز) سوتاند ،تهنیا لهبهر ی (ل�هوان�هی�ه ی وت��ب��وو ئ���هوه ی ترو لهگهردووندا ئهستێره ی ی ت��رو ب��وون �هوهر ه �هس��اره ی ههبێت) ،لهگهڵ تر بوون ی زان���س���تو گ���هش���هك���ردن��� ی ش��ێ��وازهك��انو پێشكهوتن ی ی نوێ .ئهو بابهتهنه میتۆد كهمرۆڤ لێیانهوه دهڕوانێته ی ی زهویو شوێنهكه ههساره س����هب����ارهت ب����هگ����هردوون ی تر پرسهكان نوێ جارێك
دهبنهوه. ی ئهو بڕه ی زیادبوون بههۆ ی دهستمانكهوتووهو زانیاریانه ی دهستماندهكهوێت لهباره ی شیریو ی رێگا كهشكهشان ی ژمارهیهك ههساره دۆزینهوه ی ی سیستهم (ل���������هدهرهوه ی ی خۆمان) كه بهدهور خۆر ی خۆیاندا دهسوڕێنهوه، خۆر ی زۆر ی زان��س��ت�� گ��ف��ت��وگ��ۆ دهرك������هوت������ن س����هب����ارهت ی ی ههساره ی بوون بهئهگهر ی ی زهو ت����رو ه���اوش���ێ���وه ی گهردووندا، ی تر لهناوچهكان لهگهڵ ئهمانهشدا پرسیارهكان ی تر سهرههڵدهدهنهوه، جارێك ی بوونو سهبارهت بهئهگهر ی ژی��انو گهیشتن گهشهكردن ی ژی���ان لهسهر ب��هم ئ��اس��ت�ه ی دهی��ب��ی��ن��ی��ن ،ك �هوات �ه زهو ی ژی��ان نهبێت لهسهر بۆچ ی ی هاوشێوه ی تر ههسارهكان ی لهوانهیه بسوڕێینهوه زهو ی ت��ردا، ی ئهستێره ب����هدهور لهكهشكهشانهكهماندا ك �ه بهملیارات ئهژمار دهكرێت. ی جیۆلۆژییهوه ل���هڕوو ی ژی���ان ل�هس�هر دهرك��هوت��ن�� ی ی گهشهكردن ی زهو ههساره ی ك����ورت ب����ۆ م����اوهی����هك���� دهگ�����هڕێ�����ت�����هوه ،روونو ئ��اش��ك��رای��ه ك��ات��ێ��ك ژی���ان ی ئاوو دهرك��هوت ،بارودۆخ ی گ��ون��ج��او ه����هواو ژی��ن��گ �ه ل��هئ��اراداب��وو ،ه��هر ئهمهشه ی ی زی��ن��دهگ� ی كیمیك زان����ا ی ی لهپزیشك ی نۆبڵ كهخهاڵت ی 1974 گ��ش��ت��ی��دا ل��هس��اڵ�� ب�هدهس��ت��ه��ێ��ن��اوه( ،كریستان ی دوفChristan De ، د ،)Duveلهم بارهیهوه دهڵێت ی دهركهوتنه، "ژی���ان ن��اچ��ار ی ه��هرك��ات��ێ��ك ب����ارودۆخ���� ی ی زهو ی هاوشێوه سروشت ی ی ماوه بێت ،ئهو بارودۆخه چوار ملیارد ساڵ لهمهوپێش ی پهیدابوو ،لهبهر ئهوه بۆ زهو ی تێدانییه كهژیانیش گومان ی تر دهردهكهوێت". لهشوێن ی دوورو ت��ا م��اوهی��هك�� ی درێ���ژی���ش ن��هم��ان��دهت��وان�� ی بكۆڵینهوه سهبارهت بهوهاڵم
ی راستهقینه ل �هس �هر بنهما ئ���هو پ��رس��ی��اران �ه س �هرج �هم گفتوگۆكان لهتهوهره بۆچوونه فهلسهفییهكان دهرهدهچوو. ی ی ت��ر ئێمه ب �هوات��ای �هك �
ئهگهری ئهوه ههی ه زیندهوهر ی زیرهك لهشوێنێك ی نهزانراو ی كهشكهشهكهماندا ههبێتو لهوانهی ه گهیشتبێت ه ئاستێك ی تهكنیكی پێشكهوتوو م��رۆڤ نهگهیشتووینهته ئهو ئاسته زانستیو تهكنهلۆژییه ك���هگ���ون���ج���اوهو ب��ت��وان��ێ��ت ی توێژینهوه بكهین ل�هب��اره ی زی���ن���دهوهرو دروس��ت��ك��راو ی ی زهو ت��ر ،ك �ه ل�����هدهرهوه نیشتهجێن. ی تهلسكۆبه بهكارهێنان ی رادیۆییهكان بۆ سهردهمێك ن����زی����ك دهگ�����هڕێ�����ت�����هوه. ی دهستمانكرد بهبهكارهێنان ی ی كهتوانا ی ئاسمان گهشت ی ی كێشكردن ههبوو لههێز ی ی دهرب��چ��ێ �تو بههۆ زهو ی ی ئاسمانی ،یان بههۆ گهڕیده ی ل�����هدوورهوه، ك��ارپ��ێ��ك��ردن� بهرهو مانگ ئاڕاستهبكرێت، ی تر ی��ان ب��هرهو ههسارهكان
19
ی خ��ۆرهك�هم��ان، لهكۆمهڵگه ت �هن��ان �هت ت��وان��ی��وم��ان �ه سێ ی ئاسمان بنێردرێنه گهشت ی ی كۆمهڵه ی سیستهم پێشهوه خۆرهكهمان. ی ی تائێستا بهدڵنیای ئهوه ی دهستمان كهوتووه نهبوون ی ژی��ان �ه ل �هس �هر كۆمهڵهكان ی خ����ۆر ،ئ �هگ �هر ه���هس���اره ی ه �هب��ێ��ت ل �هس �هر ب��وون��ی��ش � ی وهك (مهریخ، ههسارهیهك ی سهر ی��ان ه�هس��ارۆك�هی�هك� ب���هم���وش���ت���هری) ،ل��هوان��هی��ه ی میكرۆبدا بێت وا لهشێوه ی زی��رهك لهسهر زیندهوهرێك ی كۆمهڵهكهدا نییه. ههسارهكان ی ب��ووی��ن ی ف��ێ��ر ئ�����هوه ی لهژیانماندا ل �هس �هر روو ئ����هم ه���هس���ارهی���ه ئ���هوهی���ه دهب��ێ��ت ب��زان��ی�نو نهوهستین ل�هت��وێ��ژی��ن�هوهو لێكۆڵینهوه، ی پرسهكانمان تاوهكو بهوهاڵم دهگهین لهزانستدا ،هیچ شتێك ی ی س��ن��وور نییه ل�����هدهرهوه توێژینهوهو لێكۆڵینهوه بێت. چۆن دهتوانین توێژینهوه بكهین؟ ی ئ����هوه ه�هی�ه ئ���هگ���هر ی ی زیرهك لهشوێنێك زیندهوهر ی كهشكهشهكهماندا نهزانراو ههبێتو لهوانهیه گهیشتبێته ی پێشكهوتوو، ی تهكنیك ئاستێك ی گ �هورهی �ه ئ���هوه ئ�هگ�هرێ��ك� ل �هب �هر ئ���هوه توێژینهوهكان دهس��ت��ی��ان��پ��ێ��ك��رد ب��ۆ گ���هڕان بهشوێن ئ�هو شتانهو ئاماژه ی كهلهوانهیه لهالیهن رادیۆیانه شارستانییهته دوورهك��ان �هوه نێردرابێته گ��هردوون��هوه بۆ ی ی زیندهوهر گهڕانیان بهدوا ی زی��رهك��دا بۆ هاوبهشیكردن گهردوون. ی ك����هن����اون����را ئ���������هوه ( ،)SETLی��ان توێژینهوه ی زیرهك ی زی��ن��دهوهر لهباره ی زهوی ،بیرۆكهیهكه لهدهرهوه ل��هالی��هن (ك����ارس س��اگ��ان) (-1934( )Carl sagan )1969و (ف��ران��ك دری��ك) ()1930( ،)Frank Drake لهدایكبووه ،وهكو دهسپێكێك ی ( )45ساڵدا ،لهو ل�هم��اوه
ی ی رادیۆی كاتهوه تهلسكۆب ج��ۆراوج��ۆر بهكاردههێنرێن ب���ۆ ت��وێ��ژی��ن��هوه ل��هئ��ام��اژه رادیۆییهكان ،ب �هاڵم تائێستا هیچمان پێنهگهیشتووه لهو ی بۆ ی كهتوێژینهوهكان جۆره دهكرێت. ه�����هن�����دێ�����ك ك�����هس پێیانوایه پێنج دهیه بهسه بۆ ی تهواو ی وهاڵم � دهستكهوتن ی ئهو بابهتهوه ،بهاڵم لهباره لهڕاستیدا هێشتا توێژینهوهكان زۆر س��هرهت��ای��ن ،ب�هران��ب�هر ی ی گهردوون ههموو رووب�هر ی زهوی، بهرچاومان لهدهرهوه لهبهر ئهو كاره كهزۆر لهوه زیاتر دهخایهنێت. ی زۆر ل �هزان��ای��ان داوا ی تر دهكهن ،لهوانهیه بهڵێننامه گهیشتن بهئاماژه رادیۆییهكان زۆر بخایهنێت ،یان لهوهیه ی ئ�هو ی ب �هس �هرچ��وون � دوا چ���هن���د دهی�����هش هیچمان دهستنهكهوێت ،لهبهر ئهوه ی ئ �هوه بدهین دهبێت بڕیار كهژیان لهكهشكهشانهكهماندا لهوانهیه زۆر دهگمهن بێت، یان ههر نهبێت. ی ی دان����ێ ب �هرن��ام �ه وا ی ی ب��ۆش��ای � دۆزی���ن���هوهك���ان��� ئ��اس��م��ان ب������هردهوام بێت، ی (،)2050 ت���اوهك���و س��اڵ � ی ههساره ی كۆمهڵه دۆزینهوه ی جیاوازدا ی ئهستێره لهدهور لهكهشكهشانهكهماندا بهههمان ی ئێستا بهردهوام دهبێت، تێكڕا ئهوا لهتواناماندا دهبێت لهپاش ی ی بهردهوام تاوهكو ساڵ كار ی ی سهرهتای (2050ز) وهاڵم ی وهربگرین ،سهبارهت بهوه ی ی تر ژی���ان ل �هه �هس��ارهك �ه ی خۆرهكهماندا ههیه كۆمهڵه ی��ان نییه ،دهستمانكردووه ی ی رووپێوییهك به ب �هك��ردار ی زۆر ههمهالیهن بۆ ژمارهیهك ی ی ههسارهی زۆر لهكۆمهڵه ی تر. ی ئهستێرهكان بهدهور ی ی ش��وێ��ن�هوار ب��ۆ ب��وون� ی ژی���ان دهگ �هڕێ��ی��ن لهبهرگ ه���هوای���ی ،ه �هری �هك��ێ��ك ل�هو ههسارانهو لهگهڵ ئهمهشدا ی ی ج��ۆر ب �هش��وێ��ن ئ���ام���اژه
گهردوون
20
زیرهكدا دهگهڕێین. ی ش���ی���ری) (رێ������گ������ا ی زۆر فراوانه، كهشكهشانێك (جیل ت��ارت�هر )Jill tartar ی ()SETL ی پرۆژه لێپرسراو ی كالیفۆرنیا دهڵێت لهویالیهت ی ی پێنج ساڵ "ب �هاڵم لهماوه ی پێویستمان داهاتوودا زانیار ی دهب��ێ��ت ب��ۆ وهاڵم���دان���هوه دیاریكراو". (ن��ی��ڤ��ڵ ۆل���ڤ Nwvill )Woolfهاودهنگه لهگهڵیدا، ی ك���هئ���هوی���ش م��ام��ۆس��ت��ا ی ی فهلهكییه لهزانكۆ زانكۆ ئهریزۆنا كهدهڵێت "توێژینهوه ی ی ه��اوش��ێ��وه ل���هه���هس���اره ی زهوی ،سنوورداره لهبهشێك ی كهشكهشانهكان، زۆر ساكار ی ی تهكنهلۆژیا ی ئاست بههۆ ئێستاوه لهتواناماندا ههیه ی ی زهو ی هاوشێوه ههساره بدۆزینهوه تهنیا ئهگهر زۆر ههبێت لهو شێوهیه ،چونكه ئهوكاته كردارهكه زۆر دوورو ی من درێژ تر دهبێت ،بهباوهڕ ی (ۆڵ���ف)، وت���ه ه �هروهه��ا
دهڵ��ێ��ت (ل �ه ن��ێ��وان س��ێ یان چوار ئهستێرهكه ئێمه دهیبینین ی ی كهمهوه ههسارهیهك بهالیهن ی ی ب�هدوور ی زهو هاوشێوه ی �هك��ێ��ك ل���هو ه��هس��اران��هدا ی دهس����وڕێ����ت����هوه ل��هس��ااڵن�� داهاتوودا دهتوانین دڵنیا بین سهبارهت بهوه). ئێستا ج �هخ��ت ل�هس�هر ()SETL ی پشتگیریكردن ی ی پشتگیر دهكرێتهوه ،بههۆ هاوكارهكانهوهو لهداهاتوودا وا چاوهڕوان دهكرێت، دهس����ت����ب����ك����رت ب���هت���وێ���ژی���ن���هوه لهئاماژه گهردوونییه زی��رهك �هك��ان ،به ی ب �هك��اره��ێ��ن��ان � THE (Allen Te l e s c o p e
)A r r a y كهپێكها تو و ه ل������ه()350
بهههرحاڵ وهرگرتن ی ههر ئاماژهیهك لهدهرهوه ی زهو ی دهبێت ه گهورهترین دۆزینهوه ی زانست ی لهمێژوو ی مرۆڤایهتی ی ی رادی����ۆی���� ت���هل���س���ك���ۆب��� ی تیرهكه كهههریهكێكیان ی ش��هش م��هت��ره ،لهویالیهت ویست فیرجینیا دام���هزراوه، ی تایبهت بهو ی رووپێو كهتوانا ی چینه گۆگرادانه دهگاته تێكڕا ی ی گ��هوره بهتیره ی �هك چین ( )10كیلۆمهتر چورا گۆشه. ی ئهو ههندێك بهپێچهوانه بیروبۆچوونهوهن كهدهوترێت پێشكهوتوو ی شارستانییهت ل�هگ�هردوون��دا زۆرن ،لهوانه ی ی فهلهك ی زانست مامۆستا ی واشنتن له(سایتل) لهزانكۆ ی Donald دون��اڵ��د راون��ل�� Brownlyكهدهڵێت "باوهڕم ی ژی��ان گهشه وای �ه بۆ ئ �هوه ی وردهوه بكات لهزیندهوهر ی زی�����رهك، ب���ۆ زی�����ن�����دوهر ی ج��ۆراو جۆر ههیه هۆكار دهب���ێ���ت پ��ێ��ك��ب��ێ��ت ل �هگ �هڵ ی كهئهمهش وا دهكات یهكتر ی زۆر ی روودان������� ئ���هگ���هر ی كهمبێت ،لهبهر ئ �هوه بهپێ ی من (براونلی) ئهگهر بیرورا ئ �هو دی��اردان��هش بدۆزینهوه ی ی پێكهاتوو ك �هزی��ن��دهوهر ی تێدایه ئهوا زۆربهی ئاڵۆز ی گ�هردوون��ی��دا ج��ار لهمێرگ ههیهو زۆر لهیهكتر دوورن ی ش��وێ �نو ك��ات �هوه، ل����هڕوو ی كهپێویسته بیزانین ئ���هوه ئ���ام���اژه رادی��ۆی��ی��هك��ان��ه كه
ی تیشك دهجوڵێن، بهخێرای ی خێراییه ئ �هوی��ش ب��هوپ��هڕ ی ی گ �هی��ش��ت��ی��ن ب�هپ��ێ� ك �هپ��ێ � تیۆرهكانی". كهپێویسته بیزانین ئاماژه ی رادیۆییهكانه ك�ه بهخێرای تیشك دهجوڵێن ،كهئهویش ی ی خێراییه كهپێ ب�هئ�هوپ�هڕ ی ی تیۆرهكان گهیشتین بهپێ ئهنیشتاین ،بهاڵم ئهو خێراییه ی ئ���هوهم���ان ن��ادات��ێ ت���وان���ا ی ئاماژه ی دۆزینهوه لهحاڵهت ی هاتووهكان لهشارستانیهتییهك ی ئاڵوگۆڕمان زیرهكهوه ،توێژ ی ه �هب��ێ��ت ل���هگ���هڵ ن��ێ��رهر ئاماژهكه. بۆ نموونه وایدانێ ئهو ئ��ام��اژهی �ه ل�هه�هس��ارهی�هك�هوه
پێشكهوتن ی تهكنهلۆژیو زانست ی ئهو شارستانییهت ه كه لهسهرو ئاست ی زانستیو تهكنهلۆژ ی ئێمهوهیه ،لهوانهی ه دهرنجامهكه ی باش نهبێت بۆ زهویهكهمان
ی ێ که ( )100ساڵ بمانگات ی ی لێمانهوه دووره ،مانا تیشك وای��ه ئ �هو ئ��ام��اژهی�ه ()100 ی خ��ای��ان��دووه ی تیشك س��اڵ � ی بگاته ئێره ،ئهگهر پێش ئهوه بمانهوێت وهاڵم بدهینهوه ی ئ��هوه دهبێـت ()100س��اڵ � ی چاوهڕێ بكهین ،ئهو تیشك وهاڵم���ه بگاته ئ���هوێ ،وات�ه پرسیارو وهاڵم�هك�ه ()200 ی دهوێت ،ئهگهر ی تیشك ساڵ ی ی تیشك ماوهكه ( )100ساڵ بوو ،خۆ ئهگهر ( )100یان ی ( )10000س��اڵ��ی تیشك بوو؟! روونو ئاشكرایه ئهو ی ئ �هو ئاماژهیه شارستانییه دهن��ێ��رێ��ت زۆر پێشكهوتوو ی ت��ر دهب��ێ��ت لهئێمه ل��هڕوو ت��هك��ن��هل��ۆژی��ی��هوه ،چونكه ی ئ�هو ئاماژیه لهو وهرگرتن شارستانییهته له ( )100یان ( )1000ی���ان ()10000 ی تیشكییهوه گهیشتووه، ساڵ كهواته ئهوهنده ساڵ ئهوان ئهم تهكنهلۆژییهیان ههبووه ك �هئ��ێ��س��ت��ا ئ��ێ��م �ه ه��هم��ان��ه، كهواته ئهوهنده ساڵ لهئێمه پێشكهوتووترن. كهواته لهئێستاوه دهبێت بیر لهوهاڵمدانهوه بكهینهوه ی ب���ۆ ه����هر ه���هس���ارهی���هك��� ك�هش��ك�هش�هك�هم��ان ،چونكه ی ت�هك��ن�هل��ۆژیو پێشكهوتن ی ئ �هو شارستانییهته زانست ی زانستیو كه لهسهرو ئاست ی ئێمهوهیه ،لهوانهیه تهكنهلۆژ ی باش نهبێت بۆ دهرنجامهكه ی زهویهكهمان ،بۆ روونكرنهوه ی ئ�هو ئ���هو خ��اڵ �ه ن��م��وون �ه شارستانییهته بهێنینهوه كه لهههموو ئهمریكادا ههبوون، ی كریستۆڤهر پ���اش ئ����هوه ی ك��ۆل��ۆم��ب��ۆسو خهڵكهكان ی ئ �هو چوونهته ئ�هوێ دوا ی ( )500س���اڵ ئ �هو دوا شارستانییهته بونیان نهماوه. ی ب �هه �هرح��اڵ وهرگ��رت��ن� ی ه�هر ئاماژهیهك ل���هدهرهوه ی دهب��ێ��ت�ه گ �هورهت��ری��ن زهو ی ی لهمێژوو ی زانست دۆزینهوه مرۆڤایهتی.
تهندروستی
21
بۆ ئهوهی منداڵت ببێت وهرگێڕانی:لڤینی زانستی ل �هئ��ێ��س��ت��ادا خ��ات��وون �ه گهنجهكان پێش ئ��هوهی منداڵیان ببێت ،بۆ ماوهی چ �هن��دی��ن س���اڵ ل�هح�هب��ی پێشگیری ل�هم��ن��داڵ��ب��وون كهڵكوهردهگرن ،زۆربهیان پ����اش ب��ڕی��ن��ی ح �هب �هك �ه سكیان پڕ دهب��ێ��ت ،بهاڵم ههندێكیان بۆ ماوهیهكی دوورودرێ��ژ لهچاوهڕوانی م��ن��داڵ��ب��وون��دا دهب���ن ،یان تهنانهت لهوانهیه سووڕی مانگانهیان تووشی كێشه ببێت. زۆر ل �هخ��ات��وون �هك��ان دهترسن ئهم حهبانه ببێت ب�هه��ۆی ئ���هوهی منداڵیان ن�هب��ێ��ت ،لهكاتێكدا ههر ئ �هم حهبانه پێش ب �هزۆر نهخۆشی وهك��و س��ووڕی ئێشاویو نهخۆشییهكانی ح������هوزو س��ك��پ��ڕب��وون��ی نهخوازراو دهگرن. تائێستا هیچ نیشانهیهك ل������هوهی ك��هح��هب��هك��ان��ی پ��ێ��ش��گ��ی��ری ل �هس��ك��پ��ڕی ب��ب��ن ب���هه���ۆی ن���هزۆك���ی دهرنهكهوتووه. بۆ ئهوهی منداڵت ببێت پ����ارێ����زگ����اری پ��ێ��ش س��ك��پ��ڕب��وون ب �هئ �هن��دازهی پ�����ارێ�����زگ�����اری دوای س���ك���پ���ڕب���وون گ��رن��گ��ه، بهسهرنجدان بهم خااڵنهی خوارهوه دهتوانیت چانسی منداڵبوونت زیاتربكهیت. * جگهره مهخۆن: م����اوهی سكپڕبوونی ك �هس��ان��ی ج��گ �هرهن �هخ��ۆر دووق��ات��ی ئ��هو كهسانهیه كهجگهره دهخۆن ،ههروهها ئهگهری لهبارچوونی منداڵ بۆ جگهرهخۆر زیاتره.
* دهستبكهن بهخواردنی حهبی ئهسید فولیك: ئ�����هگ�����هر س������ووڕی مانگانهی قورستان ههیه، حهبی ئهسید بخۆن ،بهاڵم زۆر نا ،چونكه بۆ كۆرپهله زیانباره .ڤیتامینی ()A،D و سهوزهی تازه بخۆن * لهههوای تازهدا پیاسهو وهرزش بكهن: ش����وێ����ن����ی ك������ارو ه��ات��ووچ��ۆی ن��اوش��ار بڕی ئۆكسجینی ناو خوێن كهمدهكاتو ت�������وان�������ای�������ی س��ك��پ��ڕب��وون��ت��ان
الوازدهكات. * قهلهقیتان كۆنتڕۆڵبكهن: وهرزش������ی ه��ێ��واشو یۆگا ،رێگهیهكی باشه بۆ ئهم كاره. ق �هل �هق��ی ک��اری��گ �هری زۆری ل �هس �هر پیتاندنی هێلكهو سكپڕی ههیه.
* بۆ سۆنهر مهچن: ئ���هگ���هر الت����ان وای���ه س��ك��پ��ڕن ،ئ �هم �ه ب�هج��دی وهرب���گ���رن ،ل��ێ��ك��ۆڵ �هران دهڵ��ێ��ن ك �هپ��ل �هی ب���هرزی گ���هرم���ا ل���هگ���هڵ ئ���هوهی كهسكپڕی تووشی كێشه دهك���ات ،ل �هوان �هی �ه ببێت ب���هه���ۆی ل��هب��ارچ��وون��ی منداڵ. * پ �هی��وهن��دی ژنو م��ێ��ردای�هت��ی زیاتر بكهن: ز ۆ ر ل������هو ژنو م���ێ���ردان���هی كهبهشێو هی ب����هرن����ام����ه ب���ۆداڕێ���ژراو ج�����������ووت دهبن چانسی سكپڕ بو و نی ژن�������هك�������ه كهمتره. ب��اش��ت��ری��ن ش������ێ������وه ب���ۆ سكپڕی ئهوهیه ك �هل �هك��ۆت��ای��ی ئ������������������هم س������ووڕهوه ت���اوهك���و
دهستپێكی سووڕهكهی تر ههفتهی سێ جار پڕۆسهی جووتبوون رووبدات. * ل��هش��ی م��ێ��ردهك �هت��ان دهبێت فێنك بێت: ئهگهر هاوسهرهكهتان لهحهمامێكی گهرمدابێت، ی����ان م���هودای���هك���ی زۆر ب���ێ���وهس���ت���ان ش��ۆف��ی��ری ك���ردب���ێ���ت ،ی�����ان ج��ل��ی ژێ�������رهوهی ت �هس��ك��ب��ێ��ت، ناتوانێت بهباشی سپێرم دروستبكات. * ت��ێ��ب��ك��ۆش��ن وهزن���ت���ان گونجاوبێت: خ�����ۆ الوازك�����������ردن ب �هش��ێ��وهی ن��ازان��س��ت��ی بۆ س���هالم���هت���ی ت��رس��ن��اك��ه، بهتایبهت ئهگهر بتانهوێت سكتان پڕبێت. * مهترسن: ل�����هس�����هدا ن������هوهدی خانمان تاوهكو یهك ساڵ دوای��ی سكیان پڕنابێت، ب���هاڵم ئ��هگ��هر وادهزان����ن كهكێشهی نهزۆكیتان ههیه، ئهوه دهبێت بچن بۆ الی پزیشكی شارهزا. سهرچاوهmsnbc :
قهلهقی کاریگهری زۆری لهسهر پیتاندنی هێلكهو سكپڕی ههیه
تهندروستی
22
تهندروستی
لهماوهی سكپڕیدا چی روودهدات؟
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
لهم بابهتهدا تهواوی ئهوهی روودهدات لهو ماوهیهدا خراوهته روو ئهم بابهته زانییاریمان دهدات ێ دهربارهی گرنگی ماوهی دروستبوونی مرۆڤو چۆنێتی تێپهڕبوونی بهقۆناغه جیاوازهكاندا لهنێو رهحمدا بهر لهدهركهوتنی لهجیهانی دهرهوهدا.
-1پیتاندنی هێلكه گ���ی���ان���ل���هب���هرێ���ك���ی (م�����هن�����هوی) ك���هت���ۆوی پ����ی����اوه دهچ���ێ���ت���ه ن���او هێلكهكهوه ،بهشێوهیهك جینی كهخاسییهتهكانی ( )GENدای����كو ب��اوك ی��هك��دهگ��رێ��تو ب���هوهش لێواری تایبهتی م��ن��داڵ �هك �ه
پێكدێت. -2تێكهاڵوبوون لهخانهكهدا ،هێلكهكه س�������هری گ����ی����ان����هوهره م���هن���هوی���هك���ه(ك���ل���ك���ی ل��ێ��دهب��ی��ێ��ت �هوه)و ل �هگ �هڵ ت��ۆوی هێلكهكهدا تێكهڵ دهب����ێ����ت ،....ب���هوهش ب��ۆم��اوهی جینی دای��كو باوك یهكدهگرن. -3دابهشبوونی خانه خ��ان�هك�ه ل��هو م���اوهدا چهند جارێك دابهشدهبێت ك���هب���هه���ۆی���هوه ش��ت��ێ��ك دروس����ت����دهب����ێ����ت ،ل���هو قۆناغهدا ناسراوه به(تویته) ( ،..)morulaل��هدوای چ���وار رۆژهوه ،خانهكه ئهو بهرگهی كهدهیپارێزێت ل����هدهس����ت����دهدات( ،الی سهرهوه). -4ب��ێ��ب��وون��ی نیشانه ك��ۆرپ��هك��ه ت�����هم�����هن�����ی رۆژه: 32 س����هرێ����ك����ی گ�������هورهی ه����هی����هو ب����هب����ێ
یهكانگیربوو نو رێ���ك���هوت���ن���ێ���ك، ك��ل��ك��ێ��ك��ی پ��ێ��وهی �ه ل���هق���ۆن���اغ���هك���ان���ی دواتردا نامێنێت. چ��������وار ش��ت��ی دهرپ����������هڕی����������وو، ی��اخ��ود دهرت��ۆق��یو
دهردهك���������هوێ���������ت ك��ه لهداهاتوودا دهبنه ئهندام. لهم قۆناغهدا كۆرپهكه بهشێوهیهك گهشهدهكات ك����هڕێ����ژهك����هی دهگ���ات���ه سانتیمهترێك لهڕۆژێكدا. -5پ��ێ��ن��ج پ�هن��ج�هك�ه دهردهكهون ك �هك��ۆرپ �هك �ه تهمهنی گهیشته 42رۆژ درێژییهكهی چ��هن��د س��ان��ت��ی��م �هت��رێ��ك �ه، لهگهڵ ئهوهشدا بهڕوونی پهنجهكانی ئاشكرادهبن. -6چ�هن��د وهسفێكی دیكه ل �هو ك��ات�هی كۆرپهكه گ �هی��ش��ت �ه چ����وار م��ان��گ��ی درێژییهكهی لهنێوان 15تا 16سانتیمهترێكهو قاچو پێڵوی چاوهكانیو ئهندامی زاوزێی ئاشكرادهبن. -7دهرزییه نهرمه ل �هم��ان��گ��ی ش �هش �هم��دا ج���هس���ت���هی ك���ۆرپ���هك���ه بهمووی ل��وولو مادهیهك دادهپ���ۆش���ێ���رت ل����هدهرزی ن��هرم دهچ��ێ��ت ،كهلهپێش لهدایكبووندا ههڵدهوهرێتو تهنیا قژو برۆی دهمێنێتهوه. -8شوێنی كۆرپهكه تهنگهاڵن دهبێت ل�هم��ان��گ��ی ح �هوت �هم��دا ك����ۆرپ����هك����ه زۆرب�������هی ڕووب�������هری ن��اوڕهح��م��ی دایك داگیردهكاتو بڕێك لهمادهی شلی (ئامنیۆسی) كهم دهبێتهوه. ههستهكان چۆن دروستدهبن؟ دهماری چاو لهههفتهی حهوتهمدا دروستدهبێت، ل���هدوای ئ���هوه خانهكانی تۆڕی چاو دروستدهبێت، پ��ێ��ڵ��وهك��ان ب���هداخ���راوی دهمێننهوه تاههفتهی ژماره ( ،)27ب���هاڵم چ��اوهك��ان ههستیان ههیه ،بهشێوهیهك كهتیشكێكی بههێزو رووناك
ل �هس��ك��ی دای���ك���دا س��هری ك��ۆرپ��هك��ه ب��هئ��اراس��ت��هی پێچهوانهوه دهجوڵێنێت، ب��هه��هم��ان ش��ێ��وه تێبینی ئ���هوهك���راوه ك �هل �هم��اوهی كرداری پشكنینی ئهو مادده ش��ل �هی ك��ه بهئامنیۆسی )a m n i o c e n t e s i s ن����اوب����راوهو ل �هه �هف��ت �هی ژماره 15یاخود16دا تهواو دهب��ێ��ت ،كۆرپهكه ههوڵی ئ�هوه دهدات ئهو دهرزییه بگرێتهوه كهبهكارهێنانی دهب��ێ��ت�ه ه��ۆی دهرك��ردن��ی بڕێك لهو مادده شله. ب����ۆن :ئ�����هم ه �هس��ت �ه ل���هه���هف���ت���هی ژم�������اره9دا دهس��ت��ب�هك��اردهك��ات ،ب�هاڵم ت���وان���ای ت������هواوی نییه تاههفتهی ژم���اره،...15 ك��ۆرپ��هك��ه دهس��ت��دهك��ات بهدروستكردنی زاكیرهی ههستی بۆن ،كههاوكاری دهبێت لهپۆلێنكردنی ئهو بۆنانهی كه لهخۆراكهوه ی�����اخ�����ود ل���هژی���ن���گ���هی دهووروب �هری��ی �هوه دێ��ن،.. ههستی بۆنكردن خ��اوهن گرنگییهگی زۆره بهتایبهت ل�����هك�����اردان�����هوهدا ،وهك زان���ی���اری ئ��اڕاس��ت��هك��انو ههوڵدان بۆ ناسینی ئهوانی تر ،..لهدوای لهدایكبوون راس���ت���هوخ���ۆ م��ن��داڵ �هك �ه ت���وان���ای ن��اس��ی��ن��ی دای��ك��ی ههیه لهڕێگهی بۆنكردنی پێستییهوه. ب���ی���س���ت���ن :ب����وون����ی ك��ۆرپ �هك �ه لهژینگهیهكی ت�����اڕادهی�����هك داخ�������راودا ل�هگ�هڵ شلێنی ئامنیۆسی ك��هدهوری داوه ،لهمانگی چ�����وارهم�����دا ك���ۆرپ���هك���ه ت���وان���ای ج��ی��اك��ردن��هوهی ژم��ارهی��هك دهن��گ��ی ههیه، ك�ه بهشێوهیهكی تایبهت ل�هئ�هن��دام�هك��ان��ی دای��ك �هوه س��هرچ��اوهی��ان گ��رت��ووه: وهك ل��ێ��دان��ی دڵ ئ��هو دهن���گ���ان���هی ك��هه��اوڕێ��ی ك��رداری ههرسكردنن،.. دهن����گ����ه ج����ی����اوازهك����ان
راستهوخۆ كاریگهری ههیه لهسهر كۆرپهكه ،دهنگی ئ���هو ك��هس��ان��هی ن��زی��ك��ن لێوهی (بهتایبهت دای��ك) ل���هس���هر خ���اوب���وون���هوهو پ����ش����ودان ،....دهن��گ��ی م���ۆس���ی���ق���ا (ه�����هروهه�����ا كاتێك دای��ك گ��ۆران��ی بۆ دهڵێت دهبێته گهشهیهكی ه��اوس�هن��گ ب��ۆ (جیهازی عهصهبی). ب����هرك����هوت����ن :ئ����هم ههسته لهههفتهی حهوتهم، ی����اخ����ود ه���هش���ت���هم���هوه دهستبهكاردهكات ،سهرهتا لهڕووهوه،پاشان لهسهرجهم ئهندامهكانی ت��ردا ت��اوهك لهو ده حهفتهیهی دواییدا بگاته گشتیان. ی���هك���هم ئ���هزم���وون���ی ههستی لهدهستو قاچدایه ك���هب���هر رهح���م���ی دای���ك دهكهون. تامكردن :ئهوه راستنییه كهههستی تامكردن لهدوای ل��هدای��ك��ب��وون��هوه ل �هگ �هڵ كرداری شیر پێدانی یهكهمدا دهس��ت��ب��هك��اردهك��ات،... ل���هس���هرهت���ای ح �هف��ت �هی دووازدهه���هم���هوه ههستی ت�����ام�����ك�����ردن ل����هس����هر كونیلهی زمانی كۆرپهكه دهردهكهوێت ،كهجیاوازی ل �هن��ێ��وان ش��ی��ری �نو ت��اڵو ه �هروهه��ا ت��رشو سوێردا دهك�������ات ..ل���هڕێ���گ���هی م��ادهی شلی ئامنیۆسهوه منداڵهكه دهتوانێت ئهوه ب��زان��ێ��ت ك��هدای��ك��هك��ه چ ج��ۆره حهزێكی خۆراكی ه���هی���ه ..ل����هو ش��ت��ان �هی جێگای تێبینییه :منداڵهكه ل �هس �هرهت��ای ف �هت��رهی ناو رهحمدا تامی شیرینی بهالوه خۆشتره ،ئهگهر سهرنجێك ش���هك���ر ب��ك��رێ��ت �ه ش��ل �هی ئامنیۆسیهوه ئهوا ئهو بڕهی ك �هپ��ێ��ش��وازی لێدهكرێت ل����هالی����هن ك���ۆرپ���هك���هوه زی��اددهك��ات (بهشێوهیهك كه بڕی سروشتی 40-15 میلیمهتره لهسهعاتێكدا).
23
ی دهماغ دهرزی لێدانو جهڵته و :دڵشاد ساڵح حهمهشكور بوونی بڕێكی كهم لهههوای قهتیسماو لهناو سهرنجی دهرزیلێداندا ئهگهری زیانێكی گهورهی ههیه بهتهندروستی نهخۆشهكه لهكاتی دهرزیلێداندا مهگهر پهرستارهكه خاوهنی لێهاتووییهكی تهوای دهرزیلێدانبێت ،تابتوانێت زیانهكهی كهمبكاتهوه ،لهو بارهدا ئهو بڕه ههوا كهمه نابێته هۆی زیانی گهورهو ترسناك لهسهرجهسته ،بهاڵم ئهگهر پهرستارێك بهمهبهست دهرزییهكی پڕ ههوای قهتیسماو بدات لهنهخۆشێك كاریگهری نهرێنی بهجێدههێڵت بهتایبهتی ئهوكاتهی كه بڕه ههواكه دهگاته ئهندامه سهرهكییهكانی ناوهوهی جهستهی نهخۆشهكه ،لهئهنجامدا دهبێته هۆی پهكخستنی بهشه پهستانی ههوای ناو خوێنی خوێنهێنهرو خوێنبهرهكانو دهبێته هۆی روودانی (( )Gas embolismگازهگیران) دروستبوونی بڵقه ههوا لهخوێنداو پهكخستنی جوڵهی خوێن لهكۆئهندامی سوڕاندا ،بهشه پهستانی گازهكان لهخوێندا بهپێی جۆری گازهكه جیاوازن ،بهگشتی بریتین لهپهستانی گازی (( po2- o2گازی )co2 (pco2لهكاتی كرداری ههناسه وهرگرتندا لهمرۆڤدا ( )Inspirationگازی ( )o2لهڕێگهی سكڵدانۆچكهكانی سییهكانهوه بهبڕی پهستانی )60( )o2(po2ملیم جیوهیهو بهشه پهستانی گازی )o2(po2لهخوێنی هاتووی خوێنهێنهرهكاندا لهو مولوله خوێنینانهی كه دهوری سیكڵدانۆچكهكانی داوه)40( ، ملیم جیوه ،بههۆی جیاوازی بهشه پهستانی ههردووبارهكه گازی ئۆكسجینی وهرگیراو لهسییهكاندا بهدیاردهی باڵوبوونهوه ( )Diffusionدهگاته مولوله خوێنهكانو پهستانی گازی )o2(po2لهخوێنی خوێنهێنهرهكانی دڵدا دهبێته ()100ملیم جیوه ،ئهمهش بڕی پێویست بۆ كرداری شهكره شیكاری ( )Glycolysisلهخانهداو دهرپهڕاندنی وزه لهكرداری خانه ههناسهدا (.)Cell respiration لهكاتی ههناسهدانهوهدا ( )Expirationپهستانی گازی )co2(pco2لهخوێنی مولولهی سییهكاندا ()46ملیم جیوه دوای كرداری وهرگرتنی ( )o2لهالیهن خوێنهوهو پێدانهوهی ( )co2بۆ ناو سییهكان لهخوێنهوه پهستانی ( )pco2دهبێته ()40ملیم جیوه لهخوێندا ،ئهمهش زۆر گرنگه بۆ مانهوهی مرۆڤو بهردهوامبوونی ژیانی ،تێكچوونی بااڵنسی بهشه پهستانی ههریهكه له (o2و )co2لهشانهكانی لهشدا دهبێته هۆی )l i s m s تێكچوونی سوڕی خوێنو كرداری زیندهچاالكی لهخانهكاندا (Metabo ل���هه���هوا ب��ۆی �ه وهرگ��رت��ن �ی ه���هر ب��ڕێ��ك�ی زی���اده ه���������هر دهب����ێ����ت����ه ل���هڕێ���گ���هی دهرزی���ل���ێ���دان���هوه پ����هس����ت����ان����ی ن���اه���اوس���هن���گ���ی ب �هش �ه ل�����هخ�����وێ�����ن�����دا گ������ازهك������ان گ����هورهی ب��هدوادێ��ت زی�����ان�����ی ل �هڕووی تهندروستییهوه، سرووشتو قهبارهی زیانی مهزهندهكراو بهگوێرهی ئهو ئهندامهی ل�هش دهگ��ۆڕێ��ت كه زهبرهكهی بهركهوتووه ،بۆ نموونه ئهگهر زهبری ههوا زیادهكه بهر كۆئهندامی دهمارو مێشك كهوت دهركهوتهكانی هیچ كهمتر نییه لهدهركهوتنی جهڵتهی دهماغ وهكو (پهككهوتن ،یان بهقورسی قسهكردن (اڵڵبوون)وه نیمچه كوێربوون ،بهاڵم مردنی راستهوخۆی كهسی دهرزیلێدراو بههۆی بڕێك ه �هوای قهتیسكراو ئهگهرێكی دووره. Reference:Sci-prospectis
24
دهرونناسی
ی خهوتن نهێنییهكان ی ی تهمهنیدا ئهنجامیداوه ،ئهوا ساڵهكان ی كه لهساڵه دواییهكان كاتێك ههریهكێك دێته سهر پرسیاركردن لهو كاره ی كهپیایدا تێپهڕیووه ی قوتابخانه ،یان ئهو ئهزموونو قۆناغه جیاوازانه ی بیردهكهوێتهوه ،یان گهشتهكان خوێندن ی تهمهنیدا ی تیا بهسهر بردووه لهسااڵن ی لهكاتهكان ی كه لهیاد دهچێت بهشێكی زۆرو درێژ لهكارهكانیدا ،بهاڵم ئهو كاره بۆ نموونه( :خهوتن).
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
دهرونناسی
ئێمه دهزانین پێگهیشتوان سێیهكی تهمهنیان لهخهوتندا ب���هس���هردهب���هن ،لهكاتێكدا كهمندااڵن بهالیهنی كهمهوه نیوهی تهمهنیان بهخهوتن بهسهردهبهن. ك���هوات���ه ،ب��ۆچ �ی ئێمه هێنده پێویستمان بهخهوتن ههیه؟ بۆچی ئێمه لهسهرمانه سێیهكی تهمهنمان بهخهوتن ب��هس��هرب��هری��ن؟ ل�هج��ی��ات�ی ئ�����هوهی ب���هك���اره گ��رن �گو ب��ای��هخ��دارهك��ان ب �هس �هری ب��هری��ن ،ك �هئ �هو ك��اران �هش بۆخۆیان گرنگی گ��هورهو ب�هره�هم�ی ئ�هرێ��ن�ی باشیان ههیه. ه����هم����ووان دهزان���ی���ن ك �هم��رۆڤ بۆچی پێویستی ب����هخ����ۆراكو ئ����او ه��هی��ه، ب���هاڵم تائێستا هیچ زان��او ش���ارهزای���ی���هك���ی ب��هت��وان��ا نییه ك�هش��ی��ك��ردن�هوهی�هك�ی دی��اری��ك��راو ب��ك��ات لهسهر پ��ێ��وی��س��ت �ی ئ��ێ��م �ه ب��هخ��هو، رهن���گ���ه ئ����هوه گ��رن��گ��ت��ری��ن پ���رس���ی���اری ك���راوهب���ێ���ت ل��هزان��س��ت��ی ب��ای��ل��ۆژی��دا. دكتۆر (ئاالن ریتشتشافین) ()Allan Rechtschaffen م���ام���ۆس���ت���ا ل���هزان���ك���ۆی (ش��ی��ك��اگ��ۆ) دهڵ��ێ��ت :ئ�هو وهاڵم �هی كهزۆرێك لهسهر خێراییهكهی دهیدهن (بۆچی خهوتن لهسهر ئێمه پێویست دهب���ێ���ت) ،بریتییه ل���هوهی كهخهوتنی چاك دهبێته هۆی بهئاگاهاتنهوهیهكی بهردهوامو ههستكردن بهتهندروستیو لهشساغی. ب�����هاڵم ئ������هوهش ئ��هو وهاڵم�����ه ن��ی��ی �ه ك��هزان��ای��ان حهزیان پێیبێتو پێیبگهن، ئ��ێ��م �ه دهخ���ۆی���ن ،چ��ون��ك�ه پێویستمان بهماددهی خۆراك ههیه ك���هوزهی پێویستمان پێبدات ،تابتوانین بهههموو كارهكانمان ههڵسینو ههموو ف�هرم��ان�ه جهستهییهكانمان جێبهجێبێت .كاتیك ههناسه دهدهی���ن گ���ازی ئۆكسجین وهدهگرینو دووهم ئۆكسیدی
ك��ارب��ۆن ل �هالش �هم��ان فڕێ دهدهینه دهرهوه .....ئه ی ب���هاڵم ب��ۆچ �ی دهخ��هوی��ن؟ ت���ا ئ��ێ��س��ت��اش ب���ۆچ���وونو لێكدانهوهكان ناچوونیهكن. نوێیهكان لێكۆڵینهوه ئاماژه بۆ ههندێك لێكدانهوه دهكهن ،كهدهگونجێت چهند وهاڵمێكی تێدابێت ،یهكێك ل��هو لێكۆڵینهوانه لهسهر پێگهی (public Library )of scinceباڵوكراوهتهوه، بهزانستی كهتایبهتمهنده پ��زی��ش��ك��یو ت �هن��دورس��ت �ی، ب�هپ��ێ�ی ئ���هم لێكۆڵینهوهیه كهدهڵێت :بهڕاستی خهوتن پ��هی��وهن��دی راس��ت��هوخ��ۆی ب�����هی�����ادك�����هوت�����ن�����هوهوه ه���هی���ه ،ل��ێ��ك��ۆڵ��هران ئ���هوه دڵنیادهكهنهوه كه لهماوهی خهوتندا كه لهماوهی سهرهتا دی��اری��دهك��رێ��ت ،ههندێك لهبهشهكانی مێشكو دهماخ دهستدهكات بهكۆكردنهوهی ه �هم��وو ئ���هو زان��ی��اری��ان �هی كهلهو رۆژهدا بهدهستهاتووه، ههروهها بۆیان دهركهوتووه كه لهتاقیكردنهوهیهكدا چهند مشكێكیان هێنا پاش ئهوهی لهكاتی بێدارییاندا لهگهڵ چهند شتێكی تازهدا دایاننان، بینرا كهدهماغیان لهماوهی ئ��هو رۆژهدا ههڵدهستێت بهناردنی كۆمهڵێك لهرهلهر لهههموو بهشهكانی دهماغدا دهل �هرێ��ت �هوهو ههڵدهستێت بهكاراكردنی تایبهتمهندی ت���ازه ،ل�هك��ات��ێ��ك��دا ك �ه ئ�هو مشكانهی نهخراونهته الی هیچ شتێكی ت����ازهوه لهو رۆژهدا هیچ كاردانهوهیهكیان ن���هب���وو ،دهم���اغ���ی ئ��هوان��ه ب �هش��ێ��وهی �هك �ی راس��ت �هوخ��ۆ لهحاڵهتی بێدارییهوه دهچووه حاڵهتی (سبات) سرهوتنو ئارامگرتن. لهپێشدا ب���اوهڕ واب��وو ئ �هو ق��ۆن��اغ�هی خ�هوت��ن كه به( )REMناونراوه ،بهرپرسه ل����هك����اری ئ���ام���ادهك���ردن���ی زانیارییهكان ،لێكۆڵینهوهی باسكراو دڵنیای دهكاتهوه
ئهم قۆناغه بریتییه لهقۆناغ ی ی �هك��خ��س��ت��ن �ی زان��ی��اری��ی��ه تایبهتهكان بهیادخستنهوهوه. لهلێكۆڵینهوهیهكی تردا كه لهیهكێك لهژمارهكانی ()Nature گ�����ۆڤ�����اری دا ب�ل�اوك���رای���هوه ،ئ���هوهی ج��ێ��گ��ی��رك��رد ك��هخ��هوت��ن پ��هی��وهن��دی راس��ت��هوخ��ۆی بهداهێنانی فیزیكییهوه ههیه، بهجۆرێك كهتاقیكردنهوهیهك ل �هس �هر ك��ۆم�هڵ��ێ��ك كهسی خۆبهخش ئهنجامدرا ،لهو م��اوهی �هدا كۆمهڵێك مهتهڵ خرانه بهردهست كهجیاواز بوون ،ههریهكهیان پێویستی ب��هح��هل��ك��ردنو وهاڵم��ێ��ك ههبوو ،ههر یهكهیان نیوهی ژمارهی كهسه خۆبهخشهكان ك���هب���هخ���هون ،ل�هك��ات��ێ��ك��دا كهنیوهی ت��ری��ان بهبێداری
لهماوهی خهوتندا ههندێک لهبهشهکانی مێشکو دهماغ، دهستدهکهن ب ه کۆکردنهوهی ئهو زانیارییانهی ک ه لهماوهی شهوو رۆژدا وهریگرتووه
25
ه��ێ��ڵ��ران�هوه ،ئ �هو كهسانه ی ك�هڕێ��گ�هی��ان��دراب��وو بخهون توانیان بگهنه چهند ئهنجامو دۆزی��ن �هوهی �هك ،ب��ۆ وهاڵم �ی مهتهڵهكان دوای ههستانیان لهخهو بهشێوهیهكی خێرا. بهشێوهیهك كهئهنجامهكانیان چهند قاتی ئ �هو كۆمهڵهیه بوو كهنهخهوتبوون ،توانای ئ����هوان ل��هس��هر وهرگ��رت��ن ل �هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی رۆژی پ��ێ��ش��وو ك �هخ��وێ��ن��دب��ووی��ان رێژهكهی زیاترو زۆرتر بوو، بهجۆرێك تهنانهت كهسه ل��ێ��ك��ۆڵ�هرهوهك��ان ب���هردهوام ئ�����هوه دڵ��ن��ی��ا دهك����هن����هوه ك �هه �هم��وو ئ��هم زان��ی��اری��ان�ه پێش ناكهون بهشێوهیهكی یهك الیهنه ،ئهمهش وهاڵمه ب��ۆ ئ �هو ه��ۆك��ارهی كهئێمه پێویستمان بهخهوتنه. لێكۆڵینهوه تایبهتهكان بهخهوتن ت��ازهن��ی��ن ،بهڵكو پ��ێ��ش ن��ی��و س���هده لهئێستا دهستیپێكردووه. لهسهرهتای حهفتاكانی سهدهی راب��ردوودا لهماوهی ك����ۆن����گ����رهی پ��زی��ش��ك��ی لهفهڕهنسا ،ههندێك لهزانایان ههستان بهڕاگهیاندنی ئهوهی ك �هب �هڕاس��ت �ی نهێنییهكانی خهوتن ههمووی لهكۆتایی ئهو سهدهیهدا دهدۆزرێتهوه. بهڕاستی ئێمهش لهگهشبینی خ���ۆم���ان���دا رۆچ����ووی����نو زی���ادهڕۆی���م���ان���ك���رد (د.
مایكڵ جۆفیت) (Michael ،)jouvetك�هپ��ڕۆف��ی��س��ۆره ل����هزان����ك����ۆی (ل����ی����ۆن)ی فهڕهنسی ،یهكێك بووه لهو ك�هس��ان�هی كهههستان بهم راگهیاندنه ،دڵنیای دهكاتهوه كه (دهماغ زۆر لهوه ئالۆزتره كهئێمه بۆی دهچین). ه���هم���وو م���هم���ك���دارو باڵندهكان لهگهڵ ههندێك ل �هخ��ش��ۆك �هك��ان دهخ����هون، ه��هن��دێ��ك��ی��ان ب��هج��ۆرێ��ك دهخ�����������هون ك���هخ���ۆی���ان ه����هڵ����واس����ی����ووه ب��هل��ق��ی درهخ��ت��ێ��ك��هوه ه�هن��دێ��ك��ی ت���ر ل �هك��ات �ی م �هل �هك��ردن��دا دهخ��هون ،وهك دۆلفینهكان كهنیوهی دهماغی بهبێداریو ب��هخ��هب��هری دهم��ێ��ن��ێ��ت �هوه، نیوهی دووهم�ی دهخهوێت، كۆمهڵێكی تر وهكو خۆمان لهسهر تهختیو رووك��اری رێ����ك ب����ۆم����اوهی چ �هن��د كاتژمێرێك دهخهوێت. كۆمهڵێك پرسیاری زۆر ه�هن كه لهڕاستییهوه سهر ه���هڵ���دهدهنو دهردهك�����هون، ك �هب��ری��ت��ی��ی �ه ل����ه :م���رۆڤ ل��هم��اوهی خ�هوت��ن��ی��دا هیچ بهرههمناهێنێتو پارێزگاری لههیچ ناكات ،یان خۆراك بهمنداڵهكانی ب���دات ،كار ن��اك��ات ب��ۆ ك��ۆك��ردن �هوهی خ���ۆراكو پێداویستی ،یان م��اڵو س��ام��ان دهستبخات، ن��ان��ووس��ێ �تو ههڵناسێت ب �هه��ی��چ ك��ارێ��ك��ی گ��رن��گ
دهرونناسی
26
ب�هش��ێ��وهی�هك�ی راس��ت �هوخ��ۆ، كهواته بۆچی الی ئهو ئهم پێویستییه بهشێوهیهكی تهواو پێشدهكهوێت؟. لهالیهكی ترهوه دهبینین نهخهوتن بۆ ماوهیهكی درێژ دهبێته بهربهستو ناڕهحهتی بهردهوام ،وهك شهكهتبوونو ماندوێتی زۆرو ناڕهحتیو ت�����وون�����دی دهروون���������یو ههستكردن بهپاڵهپهستۆی دهروونی. بهڵگه لهسهر ئهوه نییه كهبێبهشبوون لهخهوتن ببێته ه��ۆی توشهاتنمان بهههر نهخۆشییهكی دهروونی وهك پێشتر ب��ی�روب��اوهڕ لهسهری بهو شێوهیه بووه. ب���هاڵم ئ���هو مشكانهی ك �هب��ێ��ب �هش��ك��ران ل �هخ �هوت��ن ب �هالی زۆرهوه دوو ههفته یان سێ ههفته مردن ،بهاڵم ب��ێ��ب�هش��ك��ردن��ی��ان ل�هخ�هوت��ن ل���هوهی كهبگهنه حاڵهتی ( )REMب�هت�هن��ی��ا ،ئ �هوان �ه دوای پێنج بۆ حهوت ههفته مردن. ئ�������هوهی ك��هت��ای��ب��هت��ه ب �هب��ی �روب��اوهڕهوه دهوت��رێ��ت بهڕاستی خ�هوت��ن كارێكی گ�����رن�����گو پ���ێ���وی���س���ت���ه، چ��ون��ك�ه م���رۆڤ پێویستی ب�هئ��ی��س��راح�هتو ح �هوان �هوه ه �هی �ه .ه��هروهه��ا ئ��هوهش ی �هك��دهن��گ �ی ل �هس �هر نییهو لهسهری رێكنهكهوتوون ،بۆ تۆ ئ�هوهن��ده دهس��ت دهدات لهئیسراحهتو ح�هوان�هوهدا ب��م��ێ��ن��ی��ت �هوه ب��هپ��ێ��ی ئ��هو ئهندازهیهی كهبتهوێت ،بهاڵم ت��ۆ ل �هه �هر حاڵهتێكدابیت ه���هس���ت ب���ه وهن�������هوزدان دهكهیت. دۆزینهوهیهكی گرنگ لهپهنجاكانی س��هدهی راب�������ردوودا زان����ا (ول��ی��ام (William دی���م���ێ���ن���ت) )Dementك �هی �هك��ێ��ك �ه ل���هگ���هوره ت��ای��ب �هت��م �هن��دان ل �هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی خ �هوت��ن كۆمهڵێك بهبهكارهێنامی پ��ش��ی��ل �ه ،گ �هی��ش��ت �ه ئ���هوهی
كهخهوبینینی چڕوپڕ وێنه ی خ��هی��اڵ��ی ك���ه ل��هخ��هون��دا دهب��ی��ن��رێ��ت ل���هو م��اوهی��هدا روودهدات ك �ه ب���ه)REM (Rapid Ege Movement ناونراوه. خهوبینین بۆچی؟ ب����هه����ێ����ن����دهی ش���هش س��اڵ لهژینمان لهحاڵهتی خ��هی��اڵ��دا ب��هس��هر دهب �هی��ن ك��هدهم��اغ دروس��ت��ی��دهك��ات، ئهویش بریتییه لهخهوبینین ب��هئ��هن��دازهی ك��ات �ی ()50 ه���هزار كاتژمێر لهژیانمان ب �هس �هر دهب��هی��ن ،لهبینینی ئ��������هوهی ك���هدهت���وان���ی���ن ب��ی��چ��ووێ��ن��ی��ن ب�هف��ل��ی��م�ی س��ی��ن �هم��ای �ی ك �هدهب��ی��ن��ی �نو م��ام�هڵ�هی ل�هگ�هڵ دهك�هی��ن، ه �هروهك ئهوهیه كهڕاستیو حهقیقی بێت وهك ئهوهیه كهئێمه بهكرداری لهگهڵیدا ب��ژی��ن ،خهوبینین چاالكی س�هرهك�ی سێیهمه كهدهماغ پێیههڵدهستێت. ك���ۆت���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی تایبهت بهخهوبینین زان��ای دهروونی (جوزیف غریفن) ( )Joseph Griffinپێیههستا لێكۆڵینهوهكانی (غریفین)، ئ���هم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوان �ه ئ��هوه دڵنیادهكهنهوه كهخهوبینین، ب��ری��ت��ی��ی �ه ل �هئ �هن��ج��ام��ێ��ك �ی راس��ت�هوخ��ۆ ب��ۆ كارتێكهره سۆزدارییهكان كه لهماوهی ئهو رۆژهدا پیاندا تێدهپهڕێت، ناتوانین بهتاڵیانبكهینهوه ،بۆ نموونه :ئهگهر دهمهقاڵهو
بههێنده ی شهش ساڵ لهژینمان لهحاڵهتی خهیاڵدا بهسهر دهبهین كهدهماغ دروستیدهكات ن��اك��ۆك��ی��ی�هك ل �هن��ێ��وان ت�ۆو ه��اوڕی��هك��ت��دا دروس��ت��ب��ێ��ت لهكارهكهتانداو ههردووكتان ق��س �هت��ان ب �هی �هك��ت��ری وت، ئ�هوه نابێته هۆی روودان �ی خ�هوب��ی��ن��ی��ن ،ب���هاڵم ئ�هگ�هر كێشهو ناكۆكی لهنێوان تۆو بهرپرسهكهتدا درووستبوو ل��هك��ارهك��هت��دا ،ئ �هم �ه وات��ا ت��ۆ ن��ات��وان��ی��ت ب �هرپ �هرچ �ی ب��دهی��ت �هوه ،ی��ان ئ �هوهت��ا تۆ كارهكهت لهدهست دهدهیت، ئ �هوه بهڕاستی ئ�هم حاڵهته دهگات بهدهماغی تۆو دهبێته ه��ۆی روودان��ی خ�هو بینین لهو شهوهدا ،یان رهنگه پاش چهند رۆژێكی تر بیبینیت، ی��ان چهند ههفتهیهك ،یان سااڵنێكی پێدهچێت. قۆناغهكانی خهوتن ق��ۆن��اغ�ی ی��هك��هم :ئ�هو قۆناغهیه چاالكی دهماغی تیا نزمدهبێتهوهو دادهبهزێت، لهحاڵهتی بێداریدا بهڕێژهی ( )%50ل����هم ح��اڵ��هت��هدا چ��اوهك��ان دهن��وق��ێ��ن ،ب�هاڵم كاتێك بێداری خهوتووهكه تهواو بوو ،لهو ماوهیهدا ئهو بهڕاستی ب��اوهڕی وادهبێت ك���هب���هش���ێ���وهی���هك���ی رهه���ا نهخهوتووه. ق��ۆن��اغ�ی دووهم :ئهو ق��ۆن��اغ �هی �ه ك��ه ب�هخ�هوت��ن�ی
(Light
س���ووك ن���اوب���راوه )Sleepل���هو م���اوهی���هدا چهند ئاماژهیهكی جیاوازو ن��اچ��وون��ی �هك ل��هدهم��اغ��هوه دهردهچێت ،دڵ دهستدهكات ب����هچ����هن����د ل���ێ���دان���ێ���ك���ی نزمبوونهوهو دابهزینی پلهی گهرمای لهشیش ،ههر لهم قۆناغهدا لهش دهستدهكات بهخۆئامادهكردن بۆ چوونه ن����او ح���اڵ���هت���ی خ �هوت��ن �ی قووڵهوه. ق����ۆن����اغ����ی س���ێ���ی���همو چ�������وارهم :ئ��هم��ان��ه دوو قۆناغی خهوتنی ق��ووڵ��ن، چ���وارهم ك��اری��گ �هری ههیه لهسهر سێیهم ،لهو ماوهیهدا دهماغ دهستدهكات بهناردنی
باڵندهكان ههموو شهوێك بهئهندازه ی ( )15چركه لهدنیا ی خهوبینیندا بهسهر دهبهن ،مانگا ()25 دهقه بهسهر دهبات لهخهوبینیندا
ئاماژهی چڕو پڕ ،ئاماژهش دهكات بۆ حاڵهتی خهوتنی ب�������هردهوامو ئ��ی��س��راح�هت�ی ج �هس��ت��هو خ��اوب��وون��هوهی بهردهوام. قۆناغی پێنجهم :ئهم قۆناغه ن��اوب��را ب���ه()REM وات���ه :ج��ووڵ �هی خ��ێ��را بۆ ههردوو چاوهكان لهماوهی خهوتندا ،ئاماژهكانی دهماغ ئهم تایبهتمهندییه پێكدههێنن بهقۆناغی یهكهم ،لێدانهكانی دڵو ك����اری ه��هن��اس��هدان دهس��ت��دهك�هن بهخێرابوونو ناڕێكوپێكیو دهگونجێت تێبینی چ �هن��د ج��ووڵ �هی �هك لهسهر دهموچاو پهنجهكانو ه �هردوو قاچ بكرێت ،ئهمه ئهو قۆناغهیه كهتێیدا خهو بهشێوهیهكی رێكوپێكو چڕ دهبینین ،ههر لهو ماوهیهدا ئاماژهكانی دهماغ دستدهكهن ب �هزی��ادب��وون بهشێوهیهكی تێبینی كراو. ئاژهڵه خهوبینهكان ب���اڵ���ن���دهك���ان ه��هم��وو شهوێك بهئهندازهی ()15 چركه لهدنیای خهوبینیندا ب���هس���هر دهب�������هن ،م��ان��گ��ا ( )25دهق �ه بهسهر دهب��ات ل�هخ�هوب��ی��ن��ی��ن��دا ،ش�هم��پ��ازی ههموو شهوێك ( )95دهقیقه خهو دهبینێت ،بهاڵم پشیله ه��هم��وو ش��هوێ��ك ()200 دهق��ی��ق �ه ل �هژی��ان �ی خهیاڵی لهخهوتندا بهسهر دهب��ات، واته چهند قات ئهو ماوهیهی ك���هم���رۆڤ ب �هس �هری��دهب��ات كهكاتێك خهو دهبینێت. ئاژهاڵن خهو بهچییهوه دهبینن؟ پ��ڕۆف��ی��س��ۆر (ج��وف��ی��ت) ه �هس��ت��ا ب �هل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی خهوتنی پشیلهو گهیشتنه ئ �هوهی لهقۆناغی ()REM خ�هو دهبینێت بهڕاوكردنی نێچیرهكانهوه ،دۆزی��ن�هوهی ئهو ناوچانهی ئهوانی تێدان ( .)Territoriesههندێك ئاژهڵی تریش ههن كهههرگیز خ���هو ن��اب��ی��ن��ن ،ن��م��وون �هی ههندێك لهخشۆكهكان.
تهندروستی
27
ناشناڵ جیۆگرافیک:
ئهوانهی خهتهنهدهکرێن، مهترسی تووشبوون بهئایدزیان کهمتره وهرگێڕانی :لڤینی زانستی هونهرمهند ماكسویڵ الوتۆن كه ههڵگڕی نهخۆشی ئایدز بوو، حهفتانه ()testosteroneی دهدا لهخۆیو حهبی ()plethora بهکارهێناوه .ملمالنێ لهگهڵ نهخۆشییهكهدا كاری سهرهكی ئهو بوو الوتۆن ده ساڵ زیاتر لهوهی كه دكتۆرهكان پێشبینیان دهكرد ژیا ،لهساڵی ()٢٠٠٦دا كۆچی دوایی كرد. ئ��ای��دز ت��اوهك��و س �هرهت��ای ()١٩٨٠ك���������ان ك��ات��ێ��ك كه پ���زی���ش���ك���هك���ان ك��ۆم��هڵ��ێ��ك نهخۆشییان بینی ك�ه بههۆی ن�هخ��ۆش��ی��ی�هك��ی زۆر ن��ام��ۆوه دهیاننااڵند ،ن �هدۆزراب��ووی �هوه، لهسهرهتادا ئهم نهخۆشییه لهناو ه��اوڕهگ �هزب��ازهك��ان��ی نییۆركو كالیفۆڕنیا بهدی كرا ،ههندێك لهو نهخۆشییانه بریتیبوون له ( )Kaposi's sarcomaكه شێرپهنجهیهكی زۆر دهگمهنی پێسته لهگهڵ جۆرێك ههوكردنی سییهكان كه بههۆی باڵندهكانهوه باڵو دهبنهوه. ب �هزووی��ی ئ �هم نهخۆشییه ل �هن��او ئ �هوان �هی ك �ه وهرگ���ری خ��وێ��ن ب����وون ،ی���ان م���اددهی ه���ۆش���ب���هری���ان ل���هڕێ���گ���هی خوێنبهرهكانی ژێ��ر پێستهوه بهكاردههێنا بهدیكرا ،لهساڵی ( )١٩٨٢نهخۆشییهكه ناوی لێنرا (Acquired immune )deficiency syndrome ن �هخ��ۆش��ی الوازی ب �هرگ��ری سرووشتی ،كه كورتكراوهكهی ئایدز ()AIDSه. ئ���ای���دز ت����اوهك����و ئێستا زی��اد له ( )٢٥ملیون كهسی
ل���هس���هرت���اس���هری ج��ی��ه��ان��دا كوشتووه ،بهڕێژهیهك كه تهنیا ( )١٢ملیون منداڵی لهئهفریقادا ههتیوكردووه. ئ��������ای��������دز ب�����هه�����ۆی ڤ��ای��رۆس��ێ��ك��هوهو ل �هڕێ��گ �هی ت��ێ��ك �هڵ��ب��وون��ی راس��ت��هوخ��ۆی شلهی جهستهوه دهگوازرێتهوه، ڤایرۆسهكه بههێرشكردنه سهر خڕۆكه سپییهكان كاریگهری
ئ���ای���دز ك���ه ل���ێ���رهدا خ��ڕۆك �ه سپییهكانی خ��وێ��ن ()CD4 ئامانجی ڤایرۆسهكهن. ڤایرۆسهكه ل�هن��اوهوه زۆر دهبێتو بهملیونههای لێدهچنه ن���او ج���هس���ت���هوه ،سیستهمی ب �هرگ��ری خوێن دهستدهكات ب �ه ب���هرهن���گ���اریو ش �هڕك��ردن لهجهستهدا لهگهڵ ڤایرۆسهكهدا، كه تهنیا لهیهك رۆژدا بهملیارد
نهخۆشییهكه سهرهتا لهمهیمونی شهمپازیای ئهفریقای ناوهندییهوه بۆ مرۆڤ گوازراوهتهوه. چ����ۆن ئ����هم ن�هخ��ۆش��ی��ی�ه گۆازراوهتهوه ،هێشتا نهزانراوه ههندێك تیوری لهپێشینه دهڵێن كه ئهمه سهرهتا بۆ ئهو راوچییانه گ��وازراوهت��هوه كه شهمپازیای ن���هخ���ۆش���ی���ان راوك���������ردوهو خ��واردووی��ان��ه .ت��وێ��ژهران به
ل��هس��هر سیستهمی ب �هرگ��ری ج �هس��ت �ه دادهن����ێ����ت ،چونكه خڕۆكه سپییهكان كارهكهیان پارێزگاریكردنو ماشینهوهی ه��ۆك��ارهك��ان��ی ت��ووش��ك �هری جهستهن ( ،)infectionبۆیه ئهمه دهبێت بههۆی دروستبوونی چهندین جۆر نهخۆشی جیاواز. ئایدز بهدهردێكی گ �هوره دهن����اس����رێ����ت ،ڤ��ای��رۆس��هك��ه (HIV Human ن�������اوی )immunodeficiency virus لێنراوه. سێكس ل�هدهرهوهی خێزان یهكێكه لهسهركیترین رێگهكانی تووشبوونی مرۆڤ بهڤایرۆسی
خڕۆكهی سپی لهناو دهچن. كاتێك ژم����ارهی ئ��هم خانانه كهمدهبنهوه سیستهمی بهرگری لهش دهستدهكات بهالوازبوون، لهئهنجامدا شوێنێكی لهبار دروستدهبێت ب��ۆ تووشبوون ب�هن�هخ��ۆش��ی ك��وش��ن��دهی تری وهكو سیل. زاناكان لهو ب��اوهڕهدان كه سهرچاوهی ئایدز مهیمونهكانی ئ��هف��ری��ق��ان ،م �هی��م��ون �هك��انو غ�����ورێ��ل��اك�����ان ه���هڵ���گ���ری ڤایرۆسێكی هاوشێوهی ()HIV ن ،ب��هن��اوی (SIV Simian ،)immunodeficiency virus زانایان لهسهر ئهو باوهڕهن كه
ب���هراورده زانستییهكان رۆژی پهیدابوونی جۆرهكانی سهرهتای ئهم ڤایرۆسهیان گهڕاندووهتهوه بۆ ساڵی (.)١٩٣٠ ئایدز لهئهمڕۆدا پهتایهكی جیهانییه كه كاریگهری لهسهر ههموو واڵتهكان ههیه ،لهساڵی ()٢٠٠٦دا نزیكهی ()٣٩.٥ ملیون ك��هس گ��ی��رۆدهی ئهم نهخۆشییه ب��وون ،كه نزیكهی ( )٣ملیۆن كهسیان م��ردوون، ن���اوچ���هی���هك ك���ه زۆرت���ری���ن كاریگهرییهكانی ئایدزی لهسهره ن��اوچ��هی ب��اش��ووری بیابانی ئهفریقایه. دوو ل�����هس�����هر س��ێ��ی
ن��هخ��ۆش��هك��ان��ی ئ���ای���دز ل �هو ناوچهیهن ،ه�هروهه��ا لهسهددا حهفتاو پێنچی مردووان بههۆی ئایدزهوه ههر لهو ناوچهیهن. نهخۆشییهكه لهواڵتانی باشووری تری ئهفریقا زۆر بهرفراوانه ،بۆ نموونه لهئهفریقای باشوور، ل �هس �هددا بیستو ن��ۆی ژنانی دووگ��ی��ان ههڵگری ڤایرۆسی ئایدزن ،رێ��ژهی ئهم نهخۆشییه لهناو ه �هرزهك��اران��ی زمبابۆی ل �هس �هددا بیستهو لهسوازیلند ئهم نرخه بهرز دهبێتهوه بۆ یهك ل �هس �هر س��ێ ،ه���هژاری كهمی خزمهتگوزاری تهندروستیو پهروهردهییو كرداری سێكسی لهدهرهوهی خێزان ،هۆكارهكانی بۆردومانكردنی خهڵكی ئهفریقایه بههۆی ئایدزهوه. ت��ێ��ك��ۆش��ان ب��ۆ پێشگیری ل����هب��ڵ�اوب����وون����هوهی ئ��ای��دز چڕبووهتهوه لهسهر ئامۆژگاری سێكسیو ك �هڵ��ك وهرگ��رت��ن لهكۆندۆم ،ه�هروهه��ا لهوانهیه خهتهنهی نێر مهترسی تووشبوون بهئایدز كهمكاتهوه .چارهسهری ت���هواو ب��ۆ ئ��ای��دز ب��وون��ی نییه، ب���هاڵم ه �هن��دێ��ك دهرم�����ان بۆ كهمكردنهوهی كاریگهرییهكانی ڤایرۆسی ئایدزو كهمكردنهوهی نرخی زیادبوونی ڤایرۆسهكه ب��وون��ی ه �هی �ه ،ئ��هم دهرم��ان��ان�ه پێویسته تێكهڵبكرێن ،چونكه ڤ��ای��رۆس�هك�ه بهخێرایی خۆی دهگۆڕێتو تهنانهت جۆرێكی تر دروستدهكات كه دهرمانهكه كاریگهری لهسهری نییه .ئهم دهرمانانه زۆرگراننو بهملیۆن خ �هڵ��ك ل��هواڵت��ه ه���هژارهك���ان دهستیان نایگاتێ ،ئومێد ههیه ل �هداه��ات��وودا ڤاكسینی ئایدز بدۆزرێتهوه ،توێژهران لهئێستادا لهسهر سی جۆر ڤاكسین بۆ ئهو مهبهسته كاردهكهن.
28
ژینگه
ژینگه
ئا :لڤینی زانستی
لهوانهی ه شێرهکان له ()٢٠٢٠دا لهناوبچن
(
بهپێی راپۆرتێكی گ�����ۆڤ�����اری ن������اش������ن������اڵ ج���ی���وگ���راف���ی���ك National
)G e o g r a p h i c رهگ������هزی ش��ێ��رهك��ان بهرهو لهناوچوون دهچن، ژم������ارهی ش��ێ��رهك��ان��ی جیهان لهسااڵنی رابردوو بهم شێوهی خوارهوه بووه. سااڵنی ()١٨٠٠هك��ان ملیۆنێكو سێسهد ه �هزار شێر لهجیهاندا ه �هب��ووه، لهسااڵنی ()١٩٤٠هك��ان��دا ئهو رێژهیه دادهب�هزێ��ت بۆ چ��وارس �هدو پهنجا ه �هزار، ل�هس��ااڵن��ی ()١٩٨٠ك��ان��دا ژم���ارهی شێرهكان دهبێت ب �هس �هد ه���هزارو سااڵنی ()١٩٩٠هك�����������ان ئ��هو ژم���ارهی���ه ()٥٠٠٠٠ ه�������هزارهو ل���هدهی���هی ی���هك���هم���ی س�����هدهی ب���ی���س���تو ی���هك���دا ژمارهكه دادهبهزێت بۆ بیست ههزار، وات�����ه ئ��هگ��هر ئ���هم رێ���ژهی كهمكر د نه ب�����������هم
29
شێو هیه ب��������هردهوام ب��ێ��ت ل���هوان���هی���ه ل�هس��اڵ��ی ()٢٠٢٠دا ت�هن��ان�هت ی �هك شێریش لهجیهاندا نهمێنێتهوه. ژینگهی شێر لهساڵهكانی ()١٨٠٠هك���ان���دا بریتیبوو ئهفریقیا، لهجهنگهڵهكانی نیوه دوورگ����هی ع�هرهب��ی، ع��ێ��راق ،ئ��ێ��رانو هندستان، ب�����هاڵم ل��هئ��ێ��س��ت��ادا ئ��هو ناوچانه بهرتهسكبوونهتهوه بۆ ئهفریقای ن��اوهڕاس �تو باشوور لهگهڵ هندستانو ل �هوان �هی �ه ل�هداه��ات��ووی�هك��ی ن��زی��ك��دا ت�هن��ی��ا ب��اش��ووری كیشوهری ئهفریقا شێری لێبمێنێت. لهشارستانیهتی میسریدا شێر نیشانهی هێزو پارێزهری شارستانیهتهكهبووه ،ئهوهی كه شانازی پێوهدهكرێتو بهرپرسه لهپاراستنی ئهو شانازییه شێری نێره ،بهاڵم ئ����هوهی ك��ه راو دهك���ات شێری مێینهیه ن�هك شێری ن��ێ��ر ،ش��ێ��ری نێریش پێش ش��ێ��رهك��ان��ی ت���ر خ����واردن دهخوات. ه���هر ش��ێ��رێ��ك بهپێی چ��ڕی راوهك����ان پێویستی ب��ه ( )١٣ك��ی��ل��ۆم�هت��ر ،تا ( )١٦٠كیلۆمهتر ناوچهی راوكردنی ههیه. ه���هرچ���هن���ده رێ����ژهی دان��ی��ش��ت��ووان زی��ادب��ك��ات ژی����ن����گ����هی ش����ێ����رهك����ان ك�هم��دهب��ێ��ت�هوهو زی��ات��ر راو دهكرێن. ژینگهی جۆرهكانی شێر لهیهك جیاوازنو تاڕادهیهكی زۆر بهجیا لهیهكتری دهژین، كه بووه بههۆی نهبوونی فره رهگهزی لهشێردا. رێ����ك����خ����راوی
ی���هك���گ���رت���ن���ی ن���ی���ۆن���هت���هوی���ی ب��ۆ رزگاركردنی گیانلهبهرانو س���هرچ���اوهك���ان���ی ژی����انو سرووشت ،شێری بهیهكێك لهو گیانلهبهرانه ناوهێناوه كه ژیانیان لهمهترسیدایه. ل��هس��ااڵن��ی ()١٩٠٠ هك���ان���دا ش��ێ��ری ئ��اس��ی��ای��ی ل���هدهری���ای ن���اوهڕاس���ت���هوه تاوهكوو نیمچه كیشوهری هندی لهژێر كۆنتڕۆڵدابوون، دارستانی جیڕ لهویالیهتی گ���وج���هرات���ی ه��ن��دس��ت��ان شوێنێكی پ���ارێ���زراوه بۆ ژیانی گیانلهبهران ،لهساڵی ()٢٠٠٥دا راگهێنرا كهتهنیا ( )٣٥٩شێر لهم دارستانهدا ماون. ش����ێ����ری ب�����ارب�����اری ( )Barbaryجۆره شێرێكبوو كه لهناوچهی مهراكیشو كێوهكانی ئهتڵهسیدا دهژیان دوای���ن ش��ێ��ری ئ��هم ج��ۆره ل��ه ()١٩٢٢دا راوك����را، ئ �هم ج���ۆره ش��ێ��ره ب��وو كه ل�هس�هردهم��ی شارستانیهتی رۆم��ادا ،رۆمییهكان لهگهڵ ك��وێ��ل �ه گ�لادی��ات��ۆرهك��ان��دا بهشهڕیان دهدانو سهیریان دهكردن. ل���هس���اڵ���ی ()١٩٩٤ نهخۆشییهكی سهیر لهناو ش��ێ��رهك��ان��ی ت��هن��زان��ی��ادا، ل����هپ����ارك����ی ن���هت���هوهی���ی سهرنهگهتیدا ،باڵوبووهو پتر لهههزار شێری لێكوشتن، دوای ت���اق���ی���ك���ردن���هوه دهرك��هوت ئهو ڤایرۆسهی كه هۆكاری ئهو كوشتاره ب��ووه ههمان ڤایرۆسه كه س��هگ ت��ووش��ی نهخۆشی هاری دهكات. ئ������هن������دام������هك������انو ئێسكهكانی شێر لهپزیشكی ت����رادس����ی����ون����ی چ��ی��ن��ی��دا بهكاردههێنرێتو یهكێكه لهسهرچاوهكانی مهترسی ب��ۆ ل��هن��اوچ��وون��ی ش��ێ��رو راوكردنیهتی بۆ دهرمانی چینی.
30
ژینگه
ژینگه
نووسینی :چارلز چۆی وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
یا باڵ هلۆژ هكن هبات ت او د لهن
كان ه ند
لهمانگی یهكی ()٢٠١١دا بهههزاران ب��اڵ��ن��دهی م����ردوو ش �هوی ك��ری��س��م��س��ی وی�لای �هت��ی ئاركانزاسیان رهشتركرد، ههروهها ههندێك راپۆرتی هاوشێوه لهلویزیانا ،سویدو شوێنهكانی تریش سهبارهت بهم دیاردهیه باڵوبوویهوه. مردنی باڵندهكان لهئاسمان ب�هه��ۆی ب��هاڵی ئاسمانی، ی���ان ت��اق��ی��ك��ردن �هوهی �هك��ی نامرۆڤانهوه نییه ،زاناكان دهڵ���ێ���ن ئ����هم دی����اردهی����ه ب��هردهوام روودهدات ،لهم ك���ات���هدا الن��ی��ك��هم ()١٠ ملیارد باڵنده لهباكووری ئ �هم��ری��ك��ا ب���وون���ی ه �هی �ه، ه �هروهه��ا ل�هوان�هی�ه ()٢٠ م��ل��ی��ارد ب��ووب��ێ��ت��ن ،ج��ورج ب��وش��ێ��ر ه �هڵ��س��وڕێ��ن �هری ئ �هن��ج��ووم �هن��ی ن �هت �هوهی��ی پ���ارێ���زگ���اری ب��اڵ��ن��دهك��ان لهواشنتۆن دیسی لهوالیهته یهكگرتووهكان رایوایه كه نزیكهی نیوهی باڵندهكان ب���هه���ۆك���اری س��رووش��ت��ی دهم���رن ،ب���هاڵم ه��ۆك��اری چییه ك �ه ئ��هو باڵندانه ب�هم زۆری��ی�ه لهئاسمان
د هكهونه خ�����������������وارهوه. ل����هئ����هرك����ان����زاس ،ئ���هو هۆكارهی بۆ ئهم دیاردهیه ب��اس��دهك��رێ��ت ،ژاوهژاوو دهنگی بهرزه. لهكاتژمێر یانزهو نیو لهشهوی س �هری ساڵدا، ئهفسهرهكانی پارێزهری (ژینگهو گیانلهبهرانی)، لهئاركانزاس ههندێك راپ���ۆرت���ی���ان پ��ێ��گ�هی��ی دهرب���������ارهی ك �هوت��ن �ه خ�������وارهوهی ب��اڵ��ن��دهك��ان ل���هڕووب���هرێ���ك���ی ش���اری بیبی ب �هڕووب �هری میلێكی چ��وارگ��ۆش�ه ،راگ�هی�هن��راوه ف�هرم��ی��ی�هك��ان دهڵ��ێ��ن زی��اد لهپێنج ههزار باڵنده لهههموو ج���ۆرهك���ان ل �هن��ی��وهش �هودا ب���هرب���وون���هت���هوه ،ئ��اك��ام��ی لێكۆڵینهوه سهرهتاییهكان لهالیهن (ناوهندی نهتهوهیی س �هالم �هت��ی گیانلهبهرانی ك���ێ���وی) ،ل �هم��ادی��س��ۆن��ی ویسكۆنسین پیشانی دهدات ك��ه ب��هه��ۆی ك��اری��گ �هری ه��ێ��زێ��ك��ی پ��ڕوك��ێ��ن��هرهوه م����ردوون ،ئ��هم دۆزی��ن �هوه سهرهتایانه زۆر بهزوویی ل����هالی����هن (ك��ۆم��ی��س��ۆن��ی م����هڕوم����ااڵتو ب��اڵ��ن��دهی ئ��ارك��ان��زاس �هوه) ،جهختی لێكراوهتهوه ،باڵندهناس، كارێن راو،
له(كۆمیسیۆنی م�����اس�����ی راوه ئ����ارك����ان����زاس) ،دهڵ��ێ��ت "باڵندهكان بههۆی كهوتن لهبیناكان ،ئۆتۆمبیلهكانو ت��هن��ه وهس���ت���اوهك���ان���ی تر ل �هن��اوچ��وون" ،راو درێ��ژه بهقسهكانی دهداو دهڵێت "وا دهرك �هوت��ووه كه پێش روودانی كهوتنهخوارهوهكه چ �هن��د دهن��گ��ێ��ك��ی گ���هوره ل���هن���زی���ك ح���هش���ارگ���هی ب��اڵ��ن��دهك��ان ب��اڵ��ن��دهك��ان��ی ل��هش��وێ��ن��هك��ان��ی خ��ۆی��ان دهرپ���هڕان���دووه ،ه�هروهه��ا ئاگربارانی ش�هوی سهری ساڵ بووه ،بههۆی ئهوهی ك �ه ب��اڵ��ن��دهك��ان لهنزمایی ب��ف��ڕن ،ه��هروهه��ا بههۆی ئ���هوهی ك �ه ئ��هم باڵندانه بینینی شهویان زۆر كزهو ن��ات��وان��ن ب�هئ��اس��ان��ی رێگه بدۆزنهوه خۆیان بهبیناكاندا كێشاوه". ب��اڵ��ن��ده م��ردووهك��ان��ی ئ��ارك��ان��زاس ل��هوان��هن كه ب�هش��ێ��وهی گ��روپ��ی گ �هوره لهپایزو زستاندا كۆدهبنهوه، ئاو دوب��ۆن بوچێر ،دهڵێت "ئ �هوهی كه من بیستوومه ( )٢٣ملیون باڵنده لهیهك حهشارگهدا كۆدهبنهوه بۆیه م��ردن��ی ( )٥٠٠٠باڵنده ژمارهیهكی بچووكه لهچاو ئهو ژماره گهورهیه". بوچێر ههروهها دهڵێت "ت��اوهرهك��ان بۆ باڵندهكان ك��ێ��ش �هن ،زۆرب�����هی ك��ات ئ������هوان ل �هف��ڕی��ن��دا خ��ۆی��ان
31
دهكێشن بهبینا بهرزهكانو تاوهرهكانی مۆبایل ،یان تۆڕباینهكانی باو هێڵهكانی كارهبادا". ههر ئهو دهڵێت "وادیاره ك���ه زۆرت���ری���ن ه��ۆك��اری م��ردن��ی ب��اڵ��ن��دهك��ان شته بیناكراوهكانن ،چونكه ئهو بینایانه زۆر بهرزو ههروهها ب �هش��ێ��وهی �هك��ی ب�����هردهوام روون����اك����ن ،ل �هش �هوێ��ك��ی ت���اری���ك���دا ،ب��اڵ��ن��دهك��ان دهب����ێ����ت ب��هش��ێ��وهی��هك��ی ئاسایی بهكهڵك وهرگرتن لهئهستێرهكان ئاڕاستهكهی خ��ۆی��ان ب��دۆزن��هوه ،ب �هاڵم بیناكان سهریان لهتێكدهدهن ب��ۆی �ه ب����هدهوری بیناكهدا دهس���وڕن���هوه ت��ا دهك �هون �ه خ��وارهوه" ،بههۆی كهوتن لههێڵهكانی كارهبا بهالی ك��هم��هوه ( )٥٠٠باڵنده ل��هڕۆژێ��ك��دا ل�هوی�لای�هت��ی ل���ۆی���زی���ان���ا ك�������وژراون، ه �هروهه��ا لهنێوان ()٥٠ ب��ۆ ( )١٠٠ق �هل �ه رهش��ه لهشهقامهكانی لهیهكێك واڵت��ی سوید دۆزرای���هوه، ك�ه ه��ۆك��اری مردنهكهیان ب�����هڕوون�����ی دی���ارن���ی���ی���ه، ب���هاڵم ئ �هوان��ی��ش ب �هوت �هی (ئ �هن��س��ت��ی��ت��ۆی ن �هت �هوهی��ی س��وی��د ب��ۆ ڤ��ێ��رت �هرن �هری)، ه���ۆك���اری م��ردن��هك��هی��ان هێزێكی پڕوكێنهر ب��ووه، ب��ا ،ب �هف��ر ،ت���هرزه ،ه��هوره ب��روس��ك��هو دی���اردهك���ان���ی تری كهشوههوا ،ههروهها دهتوانن بهئاسانی باڵندهكان بكوژن ،بۆ نموونه "لهساڵی رابردوودا دووسهد پیلیكان ك��ه ج��ۆرێ��ك �ه ل�هب��اڵ��ن��دهی دهریایی لهنزیك سنووری واشنتۆنو ئۆرگۆن بههۆی س������هرم������اوه
لهپێكهوتن". ه��هڵ��ب��هت م���هرگ بهتهنیا بۆ باڵنده كێوییهكان نییه بوچێر دهڵێت "باڵنده دهری���ای���ی���هك���ان ت��ووش��ی ژهه���������راوی ب�������وون ،ب�ه ب�هك��ت��ری��ای كلۆستریدیۆم ()botulism بۆچیۆلینم دهب��ن ،ههروهها ژهه��راوی ب�������وون ب��هس��ال��م��ون��ی�لا ()salmonellaو ئاوڵهی باڵنده ( )avian poxلهناو ئهوانهی كه گۆشتی باڵنده دهخ����ۆن ب�ڵاودهب��ێ��ت��هوه"، راو له (كۆمیسیۆنی راوه ماسی ئاركانزاس) ،دهڵێت "م���ردن ل�هن��او باڵندهكاندا ح �هق��ی��ق �هت��ێ��ك��ی ژی��ان��ی��ان �ه لهسهدا حهفتاو پێنجی ئهو جوچكانهی كه لهبههاردا ل �هه��ێ��ل��ك �هوه دهت��رۆك��ێ��ن شانسی بوون بهیهك ساڵیان نییه" ،زیندهوهر ناسان ئهم م��ردن �هی ب��اڵ��ن��دهك��ان وهك ش��ت��ێ��ك��ی ئ��اس��ای��ی س�هی��ر دهك����هن ،راو ل��هدرێ��ژهی ق��س�هك��ان��ی��دا دهڵ��ێ��ت "م��ن ه���ی���وادارم بتوانین وزهو سهرنجمان لهسهر مردنی باڵندكان چ��ڕ بكهینهوه، بهرهو ئهو كارهساتانهی كه بهسهر ههموو گیانلهبهرانی كێویدا دێت وهكو نهخۆشی سپیی ب��وون �هوهی لمۆزی ش��هم��ش��هم��هك��وێ��رهك��ان"، ه����هروهه����ا ئ����هو دهڵ��ێ��ت خۆشبینم بهو سهرنجانهی كه لهسهر كهوتنه خوارهی باڵندهكان لهئاسمان درا. "من هیوادارم كه بتوانین ه��وش��ی��اری گشتی بدهین ب�هم��رۆڤ لهسهر شێوازی دروستكردنی بیناكان ،كه چ��ۆن ك��اری��گ �هری لهسهر ج��ۆرهك��ان��ی گ��ی��ان��ل�هب�هران دادهنێت ،چهند دانه لهباڵنده جوانه كۆچهرییهكان دهبێت ب��م��رن ب��ۆ ئ����هوهی ت��ۆڕی موبایلهكهی ت��ۆ بههێزتر بێت؟". سهرچاوه: National geographic
Typ
T y ogra pogr a p p h hy y Typography گرافیک
32
تایپۆگرافی ی هێمن مهال كهریم بهرزنجی .پسپۆڕ ICT-SE
سهرهتا: ت������ای������پ������ۆگ������راف������ی وهك ()Typography ی گرنگی گرافیك بهشێك ی خ����ۆ ()Graphic ی دهنوێنێتو توانیویهتی بههۆ گرنگیو بهرفراوانییهكهیهوه ی س���هرب���هخ���ۆی���ی ب���ۆ خ��ۆ دهس�����ت�����هب�����هرب�����ك�����اتو ی ی پاشكۆیهت لهچوارچێوه گرافیكدا نهمێنێتهوه ،چونكه ی ژیاندا ی بوارهكان لهزۆربه ی ل��ێ��وهردهگ��ی��رێ��تو س����ود بهكاردێتو ئهو كهسهی بهم كاره ههڵدهستێت ،یان بڵێین تایپۆگۆافهر ()Typographer ی پێویسته لهكارهكهیدا خۆ ی ق��اڵ��ب��ك��ات�هوهو بهشێوهیهك ی بخوێنێت، زانستی تایپۆگراف ب����ۆ ئ�������هوهی ب���هه���ۆی���هوه جوانترینو سهرنجڕاكێشترین ك���اری تایپۆگرافی بكات، ی ك����ه ب����هم����هش س��هرن��ج�� ی بهرههمهكانیدا بینهر ب �هال رادهكێشێتو بههۆیهوه دهبێته ی سهركهوتوو. تایپۆگرافهرێك گرافیك (:)Graphic ی گ���راف���ی���ك وش���������ه ی ( )Graphicبهچهند مانایهك جیاواز بهكاردههێنرێت،وهكو ی ن����ووس����راو ،ی���ان ت��ای��ب�هت� ی ئهندازهیی، بهنهخشهو وێنه ی���ان روون وهك وێ��ن��هو، ی وێنهش ههندێك جار بهمانا بهكاردێت ،بهاڵم ئهم مانایانه ی گرافیك نین ،بهڵكو پێناسه ی گرافیكن، م��ان��ای وش �هی � ئ�هگ�هر بهپێناسهك گرافیك ئاشنانهكهین ،ئ �هوا ناتوانین بههۆی ئهم مانا وشهییانهوه ی گ��راف��ی��ك ی ت�����هواو م���ان���ا بخهینهبهردهست. زۆرب����������هی پ���س���پ���ۆڕو شارهزایانی ب��واری گرافیك
پ��ێ��ی��ان��وای��ه ك���ه گ��راف��ی��ك پ���هی���وهن���د ()Graphic ك������راوه ب��هوێ��ن��هك��ێ��ش��انو نهخشهسازییهوه ،بهتایبهت ی لهنهخشهسازیو دروستكردن ی پهرتووكو بهرگو ناوهڕۆك گ��ۆڤ��ارو رۆژن��ام�هك��ان��دا ،یان ههربوارێكی دیكه ،بهمهش دهڵێن :نهخشهسازیی گرافیك ( ،)Graphic Designبهو ك �هس �هش ك �ه ههڵدهستێت بهئهنجامدانی كارهكه دهڵێن: ی نهخشهساز ،یان نهخشهساز ی نووسراو (Graphic وێنهی .)Designer ههندێكی دیكه گرافیك بهوه پێناسهدهكهن ،كه ناوه ی بۆ نهخشهو شێوهی ئهندازهی ( ،)Diagramیان وێنهیهك ( ،)Photoبهتایبهتی یهكێك ی ئهندازهیی، (نهخشهو شێوه ی وێ��ن��ه) ك �هل �هس �هر ش��اش�ه ك��ۆم��پ��ی��وت�هر (Computer )Screenدهردهكهوێت ،یان لهڕۆژنامه ()Newspaper ی��ان ل �هپ �هرت��ووك ()Book گ��ۆڤ��ارهك��ان ()Magazine دا ،زۆرجار بهم هونهره ،یان بهرههمه هونهرییه دهوترێت: ه����ون����هره ن��ی��گ��اری��ی��هك��ان (.)Graphic Art گرافیكس ()Graphics ی ی�����ش ك�����ه ب����هه����ون����هر ی ن���اس���راوه، ن���هخ���ش���هك���ار بهشێكی پهیوهندی گرافیكه ی ( )Graphicبهمانای هونهر وێ��ن�هی ك��ارهئ�هن��دازهی��ی�هك��ان ی بوارهكهش دێتو پسپۆڕان ی دهكهن كه بریتییه بهوه پێناسه ل��ه( :ن�هخ��ش�ه سازییهكان، وێنهكان، وێنهكێشانهكان، ی ب �هك��اردێ��ت ك��ه ب�هت��ای��ب�هت� ی ب���هرگو ل��هدروس��ت��ك��ردن�� ن��اوهڕۆك �ی كتێبو گۆڤارو رۆژنامهكانداو بهكارهكهش ی دهوت�����رێ�����ت گ��راف��ی��ك��س � ك��ۆم��پ��ی��وت�هر (Computer ،)Graphicsكه تێیدا دهق (نووسین)و گرافیكس بهجیا ئ���ام���اده دهك���رێ���تو پ��اش��ان دهكرێن بهیهك. ی ت������ای������پ������ۆگ������راف������
(:)Typography ت������ای������پ������ۆگ������راف������ی ( )Typographyهونهرێكه، ی ی��ان پیشهیهكه ،تهكنیكێك ن��هخ��ش��هس��ازی پیتچنینه، گ��ۆڕی��ن��ی ك���ارهك���ت���هرهك���ان ی (پیتو هێماكان) رێكخستن پیتهكانه. ك������ارهك������ت������هرهك������ان پ��ی �تو ()Characters هێماكان درووستدهكرێنو ی ی بهكارهێنان دهگۆڕێن بههۆ تهكنیكی وێ��ن �هو ن�هخ�شو ی ن��ی��گ��ارو روون����ك����هرهوه جیاواز. ی پیتچنینهكهش، رێكخستن ی ی ج��ۆرو شێوه ههڵبژاردن ی پ��ی��ت��چ��ن��ی �نو رووك����������ار ی حهجمی خاڵهكانو درێ��ژ هێڵهكانو بۆشایی هێڵهكانو بۆشایی پیتهكان دهگرێتهوه، ی ب�هم��ان��ای�هك��ی��ت��ر رێكخستن ی پ��ی��ت��چ��ن��ی��ن�هك�ه رێكخستن ی ی بینین ئ �هن��دازهی �یو ئاست ی پیتو هێماكانهو ههڵبژاردن جۆرو شێوهی فۆنتو رهنگو ی ح �هج �مو جوانكارییهكان ی ل �هگ��رن��گ��ت��ری��ن پ��ای �هك��ان � تایپۆگرافی سهركهوتوون ،كه دهبێت تایپۆگرافهر رهچاویان بكات. ی رهن��گ �ه ئ �هم پێناسهیه س���هرهوه زۆر رووننهبێت، ل�����هب�����هرئ�����هوهی ت��ای��ب��هت��ه ی بهپسپۆڕان ،یان خوێندكاران ی ئهم بواره ،بهاڵم پێناسهیهك (دك��ت��ۆر تهیسیر كهیالنی) م��ان ل�هب�هردهس��ت دای���ه ،كه ی ب �هه��ۆی �هوه زی��ات��ر ل�هم��ان��ا ی دهگهین. تایپۆگراف ی ی ب���وار ئ���هم پ��س��پ��ۆڕه تهكنهلۆژیا پێیوایه تایپۆگرافی: ی (ب���ری���ت���ی���ی���ه ل���هه���ون���هر ی ی ك���ردن��� ن���هخ���ش���هس���از ی پیتهكانو هێڵهكانو روو پیتچنینهكهو رێكخستنی جێبهجێكردنی). ئ���هو پ��ێ��ن��اس �هی �هی (د. ی زۆر كهیالنی) ت��اڕادهی�هك� ب��ۆم��ان روون���دهك���ات���هوه كه تایپۆگرافی ()Typography ی ێ پ��س��پ��ۆڕان � چ��ی��ی �ه ،وهل����
گرافیک
زانستگهی ئۆكسفۆرد زیاتر تایپۆگرافیمان پێدهناسێننو ب����هوه ل��ێ��ك��ی��دهدهن��هوه ،كه تایپۆگرافی هونهرێكه ،یان ی ك��ارێ��ك �ه ب��ۆ ئ��ام��ادهك��ردن � پ �هرت��ووك��ێ��ك ،ی��ان گ��ۆڤ��ارو رۆژن����ام����هو ری��ك�لام �هك��ان، ی ن �هخ��ش �هس��ازیو ب�هت��ای��ب�هت� ی نووسینه چۆنێتی دهركهوتن ی چاپكردندا. لهكات ی ه����هت����اوهك����و س�����هده ی (ژم��ارهی��ی) ،یان دیجیتاڵ بڵێین :س�هدهی تهكنهلۆژی، ی تایپۆگراف جێبهجێكردنی ل����هالی����هن زۆر ك���هس���هوه ی ئهنجامدهدرا ،كهبهشێوهیهك ی ی ئ������هم ن����اوان����ه گ���ش���ت��� خوارهوهیان ههبوو: ی رێ�����ك�����خ�����هر پیتچنین. ی پیت ئامادهكهر (چاپهمهنی). تایپۆگرافهر.ی ه����ون����هرهك����ان���� گرافیك. ب�����هڕێ�����وهب�����هروی هونهری. ی كار سهرپهرشت نووسهر.ی ب����هاڵم ل���هگ���هڵ هاتن ی تهكنهلۆژیدا، ی سهده سهرهتا ئ��هو ن��اوان �ه گ���ۆڕانو ئێستا تهنیا ی�هك ن��او بۆ ئهوكهسه ی ب����هك����اردێ����ت ك����ه ك����ار تایپۆگرافی ئهنجامدهدات، ئ���هوی���ش :ت��ای��پ��ۆگ��راف��هره (.)Typographer ی ی زانستگه پ��س��پ��ۆڕان � ئۆكسفۆرد بهوه تایپۆگرافهر ( )T y p o g r a p h e r پێناسهدهكهن ،ك�ه ن��اوه بۆ ی كارامهو ش��ارهزاو كهسێك ی ی تایپۆگراف لێهاتوو لهبوار ()Typographyدا. ئیدی لێرهوه تایپۆگرافی ب���وو بهئیشێكی تایبهتیو ب����هش����ێ����ك ل����هه����ون����هرو ی تایپۆگرافیش بهدیجیتاڵكردن ی ب�هك��اردێ��ت لهدروستكردن ی ن��وێ��ت��ری��ن روان���ی���نو بینین ن��هخ��ش��هس��ازهك��انو هاتنه ی بهكارهێنهرهكان. بهرچاو ی پێكهاتنهوه ل�����هڕوو
33
ی پێكهاتووه ی تایپۆگراف وشه لهوشهكانی ،تایپ ()Type ی پ��ی��ت دێ��تو ك��ه ب �هم��ان��ا مهبهست لهو پیتو هێمایانهیه ی چاپكراو ی دهقێك كه شێوه ی پێكدههێننو هاوكات بهمانا چ���اپ���ك���ردنو پیتچنینیش ی گرافیا دێ��ت ،لهگهڵ وش�ه ی ( )Graphiaك �هب �هم��ان��ا ی نووسین دێتو بهمهش مانا ی تایپۆگرافی دهبێت وش��ه بهنووسینی پیتو هێماكان ی هونهری. بهشێوهیهك ی تایپۆگرافی: ئامانجهكان لهبهكارهێنانی هاوچهرخو ی نوێدا ،جێبهجێكردنو خوێندن ی زۆر فراوان بووهو تایپۆگراف ی نهخشهسازی ههموو روو هێماكانیداپۆشیوهو پیتو ی ج���ێ���ب���هج���ێ���ك���ردن���هك���ان��� (ب���هك���اره���ێ���ن���ان���هك���ان���ی) ی ی ئهمانه ی گشت بهشێوهیهك خوارهوه دهگرێتهوه: پ������ی������تو چ�����اپی رێكخستنو نهخشهساز رووی پیتچنین. ی دهس���تو ن��ووس��ی��ن � خۆشنووسی. ن���ووس���ی���نو وێ��ن��هوی ی شوێن ی سهردیوار نهخشه گشتی. ی ل����هس����هر ش����ت���� ی ه���هڵ���ك���هن���راوو ن��ووس��ی��ن � پیتهكانی تایبهت بهكۆشكو تهالرهكان (تهالرسازی). نهخشهسازی پۆستهروی ه�هن��دێ��ك پ��ی �تو نووسین ی ت��ر ،وهك��و تهخته گ���هوره ی ئاگاداری. (لهوحه) پ����هی����وهن����دی����ی����هبازرگانییهكانو پڕو پاگهنده بۆ فرۆشتن. باڵوكردنهوه.ی لۆگۆ. تایپۆگراف جلو بهرگ.ی س���هر ن���ی���ش���ان���ه نهخشهكان. وهك����و پێكهاتهیهكی نوێ. لهشیعر ی ل�����������هك�����������ات����������� ب��هدی��ج��ی��ت��اڵ��ك��ردن��ی��ی��هوه، ی ی زۆر پ���هره ت��ای��پ��ۆگ��راف �
y h p a r g o
س���هن���دووهو ل���هزۆر ب���واردا ی بهكاردههێنرێتو تهنیا روو ی كاغهزو دیوارو ریكالمهكان نهگرتووهتهوه ،بهڵكو لهسهر الپ���هڕهك���ان���ی ئینتهرنێتو ی ی ( )LCDشاشه ئێڵسید مۆبایلو یارییه ڤیدیۆییهكانیشدا دهردهكهوێت. سهرچاوهكان:
-www.microsoft.com -Internet and Computer Terminology,Dr.taiseer Al-Kilani. -Oxford website. -www.en.wikipedia. org/wiki/Typography. -www.typography served.com. -www.istradling.com. -www.geeksucks.com.
p y T
تهکنهلۆژیا
34
تهکنهلۆژیا
35
وهرگێڕانی لهئینگلیزییهوه :محهمهد حسن علی
كێبڵی سێیهممان بریتییه لهكێبڵه بچووكهكه پێیدهوتریت ( ،)Mini USBههروهكو لهناوهكهیهوه دیاره لهچاو جۆرهكانی پێشوو شوێنێكی كهمدهگرێتو بۆ پهیوهستكردنی ئامێره بچووكهكان وهكو مۆبایلو دوربینه دیجیتاڵییهكان بهكاردێت.
ماوسێك كه پهستانی خوێنو لێدانی دڵ دهپێوێت ئهم ماوسه كه دروستكراوی كۆمپانیای ()CalHealth لهكالیفۆڕنیا ،نهك بهتهنیا كه ئهركی ماوس بهئهنجام دهگهیهنێت، بهڵكو دهتوانێت لهپاراستنی سهالمهتی ئێوهدا ڕۆڵببینێت ،لهبهر ئهمهیه كه ئهم كۆمپانیایه ناوی ( )MDMouseواته (ماوسی پزیشكی) ،بۆ ئهم جۆره ماوسه ههڵبژاردووه. ئهم ماوسه دهتوانێت لهڕێگهی ئهڵقهیهكی بچووكهوه پهستانی خوێنو لێدانی دڵت بپێوێت ،چۆنێتی كاركردنیشی زۆر هاوشێوهی ئامێره پێوهرهكانی پهستانی خوێنه ،لهجۆری دیجیتاڵ ،لهكاتێكدا پێویست بهدیاركردنی پهستانی خوێنو لێدانی دڵ نهبێت ،ئهم ئهڵقهیه لهبهشێكی ناو ماوسهكهدا خۆی حهشار دهدات .كۆمپانیای دروستكهر لهگهڵ ئهم ماوسهدا كۆمهڵێك بهرنامهی داناوه كه دهتوانێت داتاكانی بهدهستهاتوو لهڕێگهی ماوسهكهوه لهسهر كۆمپیوتهر خهزنبكهیت ،پاشان بۆ دوكتۆرهكانتان بینێرن.
ج�����ۆرهك�����هی ت���ری���ان مۆدیلێكی بچكۆلهتره لهچاو ( ،)Mini USBب �هن��اوی ( )Micro USBناسێنراوهو ه �هن��دێ��ك كۆمپانیا وهك��و مۆتۆڕۆالو ئیڵجی لهمه سوود وهردهگرن )aka FireWire IEEE( .ئهم مۆدیلهی بهجێگیرهوهی كێبڵی ( )USBناساندو لهالیهن كۆمپانیای ئهپڵهوه ناوبانگی پهیداكردووه ،دهبینیت ئهپڵ ههموو كات حهزدهكات پلهی نایابی ههبێت! كۆمپانیای سۆنی ناوی ئهم جۆرهی ناو ناوه ( ،)iLinkلهوانهیه ئهم جۆره لهسهر دوربینی فیلمگری دیجیتاڵی ،یان ئایپادێكی كۆن ببین ،ئهم جۆره دهتوانێت زانیاری بهخێراییهكی بێئهندازه بگوازیتهوه ،مۆدیلی شهش پنهكی توانای گواستنهوهی وزهی ههیه. ( :)FireWire 800لهالیهنی پهیوهندییهوه ( )FireWire 800لهجۆرهكانی سهرهوه خێراترهو لهساڵی ()2003وه ناسێنراوه ،بهاڵم بۆ پهیوهندیكردن پێویستی به ()Connectorی جیاواز دهبێت ئهم سیفهتهش سوودوهرگرتنی لهم جۆره كێبڵه سنووردار كردووه.
( :)RJ45ئهمه یهكێكه لهكێبڵه بهناوبانگهكان ،مستر ( )RJ45بناسن ،ئهم پیاوه رۆڵێكی گرنگی لهجیهانی شهبهكهدا بینیوه، بهاڵم ههر لهو كاتهوه كه نرخی مس گران بوو، نرخی ئهم جۆرهش گران بووه ،ئهم كێبڵه به (كێبڵی شهبهكه) ناوی دهرك��ردووه ،ئهم كێبڵه دابهش دهبێت بهسهر چهند كۆمهڵهیهكدا كه بهنابانگترینیان بریتین له ()Cat5و ( .)Cat6جۆری ( )Cat5توانای گواستنهوهی زانیاری تا ( )100میگابایت ههیه لهچركهیهكدا .جۆری ()Cat5 توانای گواستهنهوهی زانیاری تا ( )1000میگابایت ههیه لهچركهیهكدا.
پیتی ( )eكورتكراوهی ()External ه ،خێرایی گواستنهوهی زانیاری ئهم جۆره زیاتره ل��ه()USBو ( ،)Firewireبهشێوهیهكی گشتی لههارددیسكه خاریجیهكاندا س��وودی لێوهردهگیرێت.
( :)HDMIئهمهیان زۆر گرنگه ،بههاتنی ئهم جۆره كۆتایی بهكێبڵی ()S-videoو ()DVI دانرا )HDMI( .بریتییه لهكورتكراوهی (High )Definition Multimedia Interfaceو ههروهك لهناوهكهیهوه دیاره بۆ گواستنهوهی دهنگو رهنگی ( )HDبهكاردێت.
ههر لهالپتۆپهوه بگره تا تهلهفزیۆنه ئیڵسیدییهكانو كامێره دیجیتاڵییهكان لهكاتی ئێستادا پهیوهستن بهم جۆره كێبڵهوه ،خێرایی گواستنهوهی زانیاری تهنیا تایبهتمهندی ئهم جۆره كێبڵه نییه ،ئهم پهیوهندییه لهمیكانێزمێك بهناوی ( )CECپشتیوانی دهكات كه ههلی كۆنتڕۆڵكردنی ئامێره ئهلیكترۆنییهكان لهڕیگهی ئهم پۆرتهوه ئاساندهكات ،لهڕێگهی ئهم دهرگاوه دهتوانرێت فرمان بهسهر ئامێری مهبهستدا بدرێت .لهداهاتوودا دهبینن كه ئهم مجاڵه چهنده بهسووده.
ناسینی جۆره جیاوازهكانی كێبڵ ژی��ان پڕبووه ل�هوای�هر ،ههندێك لهبهكاربهرهكان لهگهڵ جۆره جیاوازهكانی كێبڵ رۆژانه ژیانیان دهگوزهرێنن ،لهجۆره جیاوازهكانی كێبڵی ( )USBبگره تا كێبڵه جیاوازهكانی شهبهكهو گواستهنهوهی زانیاری .ههندێك جاریش ناوی كێبڵهكان نازانین تهنیا سوودیان لێوهردهگرین ،سایتی (گیزمۆدۆ) بابهتێكی گرنگی بۆ ناسینی جۆره جیاوازهكانی كێبڵی ( )USBخستهبووه روو، منیش بهباشمزانی كه ئهم بابهته وهرگێڕمه سهر زمانی كوردی، لهم باسهدا شێوهو بهكارهێنانی ئهم كێباڵنه دهناسین.
( :)eSATAناوی ئهم كێبڵه ل��هم م���اوهی���هدا زۆر بهرگوێمان دهكهوێت ،ئهگهر كۆمپیوتهری سهر مێزت ههبێت ئهوا دهبینیت جۆری پهیوهندی هاردیسكهكانت لهجۆری ()eSATAه.
ئهم دانهیان پێموایه كه زۆربهتان بیناسن ،ناوی ئهمه ()USBه لهجۆری ( ،)Aكێبڵێكه كه ئهم رۆژانه لهههموو شوێنێكدا دهبینرێت ،ئهم مۆدیله لهڕاستیدا له( )USB1جۆره نوێیهكهی ناوی ( )USB2پێكهاتووه )USB2( .لهچاو نووسخهی یهكهمدا خێراتره ،كێبڵی ( )USBتوانای گواستنهوهی زانیاریو وزه بۆ دابینكردنی بڕی كارهبای پێویست لهیهككاتدا بهئهنجام دهگهیهنێت .ئهمهش ()USBیه لهجۆری ( .)Bئهم جۆره زۆربهی كات سهرهكهی تری كێبڵی ()USB پێكدههێنێتو بۆ پهیوهستكردنی ههندێك ئامێری تایبهتی بهكۆمپیوتهرهوه وهكو پرێنتهرو سكانهر بهكاردێت.
ئهمهیان ناوی ()DVIه. ئهمه ئ�هوهی�ه كه وتمان ( )HDMIخهریكه جێگای دهگرێتهوه ،بۆ پهیوهستكردنی مۆنیتهره ( )LCDبهكۆمپیوتهرهوه سووودی لێوهردهگیرێت، لهوانهشه ئێستا تۆ یهكیك بێت لهبهكارهێنهرهكانی.
كێبڵی كۆتامان ناوی ( ،)DisplayPortبۆ پهیوهندی نێوان مۆنیتهرو كۆمپیوتهر دروستكراوه، بهاڵم هێشتا بهشێوهیهكی رهسمی نهخراوهتهڕوو، ئ���هم كێبڵه جگه لهخێراییه ب���هرزهك���هی بۆ گواستنهوهی زانیاری له ()DRMیش پشتیووانی دهكات.
دروستكردنی كۆمپیوتهری كوانتهمی ئاسانبووهتهوه ،دهكرێت ههڵهكان چاكبكرێتو بهش ه ونبووهكان بدۆزرێتهوه دروستكردنی كۆمپیوتهره كوانتهمییهكان زۆر ئاسانتره لهوهی كهپێشتر بیری لێدهكرایهوه ،چونكه بهپێی تازهترین توێژینهوهكانی گۆڤاری زانستی بهناوبانگ (فیزیكاڵ ریڤیو لێتهر) ،ئهم كۆمپیوتهرانه تهنانهت ئهگهر تاڕادهیهكی زۆر كهموكوڕیان ههبێت ،یان ههندێك لهبهشهكانی الببرێت هێشتا دهتوانن كاربكهن .ئهم دۆزینهوه سهرسامكهره ،زاناكان ههنگاوێك لهدروستكردنی سیستهمه حسابكهره كوانتهمییهكان نزیك دهكاتهوه ،ئهم سیستمانه توانایهكی بێشوماریان بۆ كاركردن لهبوارگهلێكی بهرفراونی وهكو دیزاینی دهرمان ،ئهلكترۆنیكسو تهنانهت شكاندنی كۆده نهێنیهكاندا ههیه.ماوهیهكی زۆر زاناكان گیرۆدهی دروستكردنی كۆمپیوتهرێكن كهلهئاستی كوانتهمیدا كاربكات .كۆمپیوتهره ئاساییهكان بۆ ههڵگرتنی زانیاری له'بیت'هكان كهڵكوهردهگرن ،بهاڵم سیستهمه كوانتهمییهكان لهجیاتی بیت جێگرهوهیهكی تریان بهناوی 'بیتی كوانتهمی' ،یان 'كیو بیت' ههیه ،كهبریتین لهڕێكخستنی كۆمهڵێك ئهتۆمی گیرۆده. رهفتاری ماددهكان لهئاستی ورد جیاوازی زۆری لهگهڵ رهفتاری ههمان م��ادده ،كاتێك لهژیانی رۆژان �هدا كهڵكیلێوهردهگرین ههیه ،بۆ نموونه تهنۆلكه كوانتهمییهكان لهیهككاتدا دهت��وان��ن ل��هدوو شوێن بوونیان ههبێت( .د .سین بارێت) ئهندامی ئهنجومهنی پاشایهتی بۆ لێكۆڵینهوهی زانستی لهبهشی فیزیكی كۆلێژی ئیمپریالی لهندهن دهڵێت "كۆمپیوتهره كوانتهمییهكان دهتوانن لهم نهێنییه بۆئهنجامدانی حسابكردنی زۆر بههێزو فراوان كهڵكوهربگرن ،ههروهها بهشێوازی تیوری دهكرێت لهمانه بۆشكاندنی قفڵی نهێنی ،ههروهها هاوشێوهسازی سیستهمه زۆر ئاڵۆزهكان كهڵكیان لێوهربگیرێت ،كهئهمان لهكۆمپیوتهره ئاساییهكان زۆر زۆر خێراترن".واببردهكرایهوه كهدروستكردنی مهكینهیهكی وهها ههم زۆر قورسه ،ههم ئامادهیی وهرگرتنی ههڵهی زۆری تێدایه. لهگهڵ بوونی ههموو ئهم قسه نائومێدكهرانهدا كهلهبیست ساڵی راب��ردوودا دهك��را ،هێشتا سوودهكانی كۆمپیوتهری كوانتهمی نهدهكرا چاوپۆشی لێبكرێت .بارێتو هاوڕێكهی د .تۆماس ستاك لهزانكۆی كوینالندی ئوسترالیا ،ئێستا رێگایهكیان بۆ چاككردنی سهرچاوهی ههڵهكان كهلهوهدا كوانتهم بیتهكان لهكۆمپیوتهركهدا لهدهستدهچن دۆزیوهتهوه ،ئهوان لهسیستهمێكی 'چاككردنی– ههڵه'ی كۆد كهڵكیان وهرگرتووه ،كهلهوهدا بهكهڵكوهرگرتن لهو كوانتهم بیتانهی كهماونهتهوه بۆ كردنهوهی دۆزینهوهی زانیارییه ونبووهكان كهڵكوهردهگیرێت. د .باریت دهڵێت "وهك چۆن لهسیستهمێكی تهلهفۆنی كههێڵی پهیوهندییهكه باش نییهو لهكاتی قسهكردندا ههندێك لهوشهكانو پیتهكان بزر دهبن ،بهاڵم دهكرێت تێبگهین كهمهبهستی قسهكهرهكه چیبووه، ئهم سیستهمهش لهوهها ئیدهیهك كهڵكوهردهگرێت" .دۆزینهوهكهی ئهوان بۆ كۆمپیوتهرێكه كهههڵهكهی لهئاستێكی بهرزدایه لهڕاستیدا یهك لهسهر چواری بیتهكوانتهمییهكان وندهبن ،بهاڵم هێشتا دهكریت بهو كۆمپیوتهره كاربكرێت .د .بارێت درێژه دهدا بهقسهكانیو دهڵێت "زۆر سهرسوڕهێنهره كهیهك لهسهر چوار مۆرهكانی چورتكهیهك نهمێنێت، بهاڵم هێشتا چورتكهكه بكرێت كاری پێبكرێت". دۆزینهوهی ئهو شتهی كهكۆمپیوتهره كوانتهمییهكان زۆر ئاسانتر ل �هوهی كهپێشتر بیری لێدهكرایهوه دروستدهكرێت پێشكهوتنێكی زۆر گهورهیه ،بهاڵم هێشتا ئهم شتانه تیوریینو پێویسته لهتاقیگهدا تاقیبكرێنهوه ،بارێت دهڵێت زاناكان پێویستیان بهكهرهسهیهك ههیه كهبتوانێت ژمارهیهكی زۆر بیتی كوانتهمی لهخۆبگرێت ،لهم كاتهدا گهورهترین كۆمپیوتهری كوانتهمی ههڵگری تهنیا دوو ،یان سێ كوانتهم بیته .بارێت دهڵێت ئێمه هێشتا رێگهیهكی درێژمان لهبهردهمدایه بۆ ئهوهی بزانیین بهڕاستی توانای كۆمپیوتهری كوانتهمی چۆنهو لهئایندهدا دهكرێت چۆن كهڵكی لێوهربگیرێت ،لهوانهیه ئهم كۆمپیوتهرانه بۆ ئهو شتانهی كهئێستا ئێمه بهنامومكینی دهزانیین بهكاربهینرێن. سهرچاوهScience daily:
زانست
36
زانست
زانست له ()٢٠١١دا چیمان بۆ دهكات ه زهوی ،تێگهیشتن دۆزینهوهی تهنۆلكهی هیگزو سهلماندنی بوونی ههسارهی شێو ه ه گرنگترینی ئهو دۆزینهوانهبن ك لهنهێنی مێشكو چوارهمین ناوچهی ژیان ،لهوانهی ه لهساڵی ()٢٠١١دا بیكات. مرۆڤایهتی هیوادار
وهرگێرانی :لڤین زانستی دۆزینهوهی بۆزۆنی هیگز ئ���هگ���هری دۆزی���ن���هوهی ب���ۆزۆن���ی ه��ی��گ��ز ل �هس��اڵ��ی ()٢٠١١دا زۆر لهڕاستییهوه نزیكه ،ت��ی��ۆری ب��وون��ی ئهم ت�هن��ۆل��ك�هی�ه ،ك �ه دهوت��رێ��ت ههموو تهنۆلكهكانی جیهان لهسهر ئهمه دروستكراون، دهگ����هڕێ����ت����هوه ب���ۆ س��اڵ��ی ( ،)١٩٦٤ب��هاڵم لهئێستادا توانای ئهوه ههیه لهسێرنو ل���هپ���ێ���ك���دادهری گ����هورهی ( )LHCئ�هگ�هر سرووشت یارمهتیدهربێت بدۆزرێتهوه. پێشنیاری خهاڵتی ()١٠ ملیۆن دۆالری ( )Xprizeبۆ دۆزینهوهی نهێنی مێشك. ل���هس���اڵ���ی ()٢٠١١ ئ���هگ���هری زۆر ه �هی �ه ئ �هم خ �هاڵت �ه ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی تهكنهلۆژیای ههستهدهماری ت��ای��ب�هت بهمێشكی م��رۆڤ ببهخشرێت .یهكهم بهشی خهاڵتهكه لهوانهیه بۆ ئهو بهشه بێت ك�ه لێكۆڵینهوه ل�هس�هر ههستهدهمارناسیو ف��ێ��رك��اری ،پێشكهشكردنی ئ����هو ش���ێ���وازان���ه ب��ێ��ت كه ب��ۆ ب��اش��ت��رك��ردن��ی فێربوون لهمێشكی قوتابیاندا دهكرێت ئهنجامبدرێت. خ����هاڵت����ی گ�������هورهی ك�هم��ئ�هن��دام��ان��ی��ش دهك��رێ��ت ب��ۆ ئ���هو ك���اران���ه ب��ێ��ت كه لهسهر نهخۆشهكانی دڕكه پ��هت��ك ()spinal cord ئهنجام دهدرێ���ت ،ههروهها ئ��هم خ �هاڵت �ه ئ��هو بهشهش دهگ��رێ��ت��هوه ك �ه ك��ارك��ردن �ه
ل���هس���هر ه �هس��ت��ی ش �هش �هم ت��اوهك��و ب�هك�هڵ��ك��وهرگ��رت��ن ل��هم��ه ب��ك��رێ��ت پ �هی��وهن��دی راستهوخۆی نێوان مرۆڤو دروستبكرێت، كۆمپیوتهر ك �ه ئ��هوك��ات پزیشكهكان بهكهڵكوهرگرتن لهڕێگهكانی ك��ۆن��ت��ڕۆڵ نهخۆشییهكانی پ�هی��وهن��دی دار بهمێشكهوه وهك��و ئهلزایمهر چارهسهر بكهن. كهڵكوهرگرتن لهسهتهالیت
بۆ ئینتهرنێتی خۆڕایی ك��وش��ت��ا گ��رام��ات��ی��س، ئ��ی��ن��ت��هرن��ێ��ت ب �هم��اف��ێ��ك��ی سرووشتی چهندین میلیارد م��رۆڤ دهزان��ێ��ت ،كه ههلی كهڵكوهرگرتن لهئینتهرنێتیان ل���هس���هدهی ()٢١دا نییه، ه��هرب��ۆی��ه دهس��ت��ی��ك��ردووه بهكڕینی مانگی دهستكرد بۆ ههڵدانی بۆ دهرهوهی زهوی ت��اوهك��و ههلی بهكارهێنانی بهخۆڕایی بۆ چهند واڵتێكی جیهانی سێههم بڕهخسێنێت.
رێ��ك��خ��راوی گراماتیس ل�هژێ��ر ناونیشانی (مافێكی م���رۆی���ی) ل��هه��هوڵ��دای��ه بۆ ك��ۆك��ردن�هوهی سهرمایهیهك تاوهكو بهرنامهكهی خۆی بۆ ئهو مهبهسته جێبهجێبكات. راگ���هی���ان���دن���ی ب��وون��ی دوماینی چوارهمی ژیان ت����وێ����ژهران ل �هم��ان��گ��ی ئۆكتۆبهری ساڵی رابردوودا دووههمین ڤایرۆسی گهورهی جیهانیان دۆزییهوه كه ناوی ()CroVو گیانلهبهره تاك
خ��ان�هك��ان��ی دهری����ا ت��ووش��ی دهبن ،گهورهیی ئهم ڤایرۆسه بهپێی قهبارهی بۆهێڵهكانی ئ����هژم����ارك����راوه ،چ��ون��ك �ه ئ��هم ڤ��ای��رۆس �ه لهبۆهێڵێك دروس��ت��ك��راوه ك �ه ()٧٣٠ ه���هزار جووتی جێنهتیكی ت���ێ���دای���ه ،وات����ه دووق���ات���ی قهبارهی بۆهێڵی ڤایرۆسێكی ئ���اس���ای���ی���ه ،گ���هورهت���ری���ن ڤایرۆس ،ڤایرۆسێكه بهناوی ( )Mimivirusكه بۆهێڵهكهی یهك ملیۆنو ( )٢٠٠ههزار ج��ووت��ی جێنهتیكی ههیه، ل��هب��هر ئ�����هوهی ئ���هم دوو ڤایرۆسه لهههمان فاملین لهدوو سترهینی جیاواز ،لهوه دهچێت لهداهاتوودا ژمارهی ڤ��ای��رۆس �ه گ���هورهك���ان روو لهزیادبوون بكات. ئهم ڤایرۆسانه كه ژیانیان ب �هن��ده ل �هس �هر میكانیزمی خ���ان���هی خ��ان��هخ��وێ��ك��ان، بهبوونهوهری زیندوو ئهژمار ن��اك��رێ��نو ن��اچ��ن �ه یهكێك لهبوارهكانی زیندهوهری ناوك سهرهتایی ،ناوك راستهقینهو ب�هك��ت��ری��ا دێ��ری��ن �هك��ان ،بۆیه زان��ای��ان ل��هڕووی پێكهاتهی ب��ۆم��اوهی��ی سهرنجراكێشی ئهم ڤایرۆسانهوه پێیانوایه كه دهبێت دووماینێكی تری ژیان بوونی ههبێت كه ملكهچی ی��اس��اك��ان��ی پ���هرهپ���ێ���دان���ه، لهئیمساڵدا لهوانهیه زانیاری زیاتر لهسهر ئ�هم دووماینه دهسبكهوێت. دۆزینهوهی ههسارهی لهیهكچووی زهوی لهدهرهوهی كۆمهڵهی خۆر ل���هب���واری دۆزی���ن���هوهی ههساره لهدهرهوهی كۆمهڵهی خ���ۆر ك �ه ل����هزهوی بچێت
قسهی زۆر دهكرێت مهبهست ل �هه �هس��ارهی لهیهكچووی زهوی ههسارهیهكی بهردینی ه��او ق �هب��ارهی زهوی��ی �ه ،كه لهبهشی ب��ۆ ژینگه شیاوی دهورووب�����هری ئهستیرهیهك لهكاكێشاندا دهسوڕێتهوه. م���هب���هس���ت ل��هش��وێ��ن��ی بۆ ژینگه شیاو ئ �هو شوێنهی دهورووبهری ئهستێرهكانه ،كه وزهی گهیشتوو بهههسارهكه ل���هالی���هن ئ �هس��ت��ی��رهك �هوه بهڕادهیهكه كه ئاو لهدۆخی ش��ل��ی��دا ل��هس��هر رووب����هری ههسارهكه بمێنێتهوه. ستیڤن وگ ئهستێرهناس زانكۆی كالیفۆڕنیا لهسهر ئ��هو ب��ڕوای �هی �ه ك �ه ل���هدوای دۆزی��ن�هوهی ههساره گلیس ()GJ 581g ئ �هو ئامانجه هاتووهته دی ،ئهم ههسارهیه لهبورجی فهلهكی تهرازودایه ،یهكێكه ل���هو ش���هش ه��هس��ارهی��هی
كه ب��هدهوری ئهستێرهكهیدا دهس����وڕێ����ت����هوه ،ب���هه���ۆی ئهوهی ئهستێرهناسهكانی تر بوونی وهه��ا ههسارهیهكیان ن �هس �هل��م��ان��دووه ،ل �هوان �هی �ه لهئیمساڵدا ،ی��ان ساڵێكی ت����ر ب����هش����ێ����وهی ف���هرم���ی ب��وون��ی ه��هس��ارهی��هك��ی وا رابگهیندرێت. تێگهیشتنی باشتر لهكرداری جینهكان لێكۆڵینهوه دهرب���ارهی پهیوهندی نێوان جێنهتیكو رهفتارهكانی مرۆڤ ،لهئێستادا زۆر بهگهرمی ب �هردهوام �ه، لهچهند مانگی راب���ردوودا پ���هی���وهن���دی ن���ێ���وان ج��ی�نو توڕهیی( ،شپرزهییو تهنانهت ئ����ازادی����خ����وازی����ش چ �هن��د رۆژ ل�هوهوپ��ێ��ش پهیوهندی ن��ێ��وان جینو دۆستایهتیش دۆزرای���������هوه -وهرگ���ێ���ڕ)، دۆزراوهتهوه ،بهاڵم روونه كه
چارهنووسی مرۆڤ بهتهواوی بهندنییه لهسهر جینهكانی، بۆیه بهلێكۆڵینهوهی زیاترو تێگهیشتنی زی��ات��ری مرۆڤ ل �هس �هر جێنهتیك لهوانهیه ب��ك��رێ��ت نهێنی ئ���هم ك��ۆده بچووكه ئاڵۆزانه بكرێتهوه، لهساڵی ( )٢٠١١چاوهڕوانی ههواڵی زۆر سهرنجراكێش لهسهر جێنهتیك بن. ه��ات��ن �ه ب�����ازاڕی ماسی س��هل��هم��ۆن��ی ك���ه ل���هب���اری ئ������هن������دازهی ب����ۆم����اوهی (جێنهتیكی)یهوه دهستكاری ك����راوه ،واب���ڕی���اره لهساڵی ( )٢٠١١ماسی سهلهمۆنی دهس�����ت�����ك�����اری ك������راوی ج��ێ��ن �هت��ی��ك��ی ،ك���ه ی��هك��هم گ��ی��ان��ل��ب��هری چ���اك���ك���راوه خواردنی لهالیهن رێكخراوی خ���واردهم���هن���یو دهرم��ان��ی ئ��هم��ری��ك��اوه ( )FDAكه رێگهپێدراوه بێته ب��ازارهوه. ه���هرچ���هن���د ب���ێ م �هت��رس��ی
37
بوونی گۆشتی ئ�هم ماسییه ل����هڕووی ت�هن��دروس��ت��ی��ی�هوه راگ �هی��ن��دراوه ،ب��هاڵم هێشتا ئ���هو ت �هك��ن �هل��ۆژی��ای �هی كه دهبێت بههۆی گۆڕانكاری جێنهتیكی ل�هژێ��ر رهخنهی توونددایه ،بهوتهی توێژهران كهڵكوهرگرتن ل�هم شێوازه دهب���ێ���ت ب���هه���ۆی ئ����هوهی ك �ه ن��رخ��ی خهرجییهكانی دروس���ت���ت���ك���ردن���ی م��اس��ی كهمببێتهوه. تێگهیشتن لهكهلتوری گیانلهبهرانی تری سهر زهوی دۆزی��ن�هوهی نیشانهكانی ب���وون���ی ك���هل���ت���ورو ل �هن��او گیانلهبهراندا زیادیكردووه، توێژینهوهی زیاتر لهئیمساڵدا زانیاری زیاترمان دهربارهی ش�����ێ�����وازی ف���ێ���رب���وون���ی رهف����ت����ارهك����انو ش��ێ��وهی پهرهسهندنی كهلتورهكهیان
دهستدهكهوێت .یهكێك لهو گیانلهبهرانه دۆلفینهكانن كه توێژهران لێكۆڵینهوهی لهسهر دهكهن. دۆزینهوهی هۆكاری باڵوبوونهوهی ههندێك لهنهخۆشییهكان لهناو گیانلهبهراندا ش �هم��ش �هم �هك��وێ��رهك��انو ه��هن��گ��هك��ان دوو گ���روپ لهزیندهوهرانن كه بێبوونی هۆكارێكی دیاریكراو دهمرن، ئهمه بهشێوهیهكه لهوانهیه ببێت بههۆی لهناوچوونی ت��وخ��م��هك��ان��ی��ان ،زان���ای���ان لهههوڵدان تاوهكو بتوانن ئهم نهێنییه ب��دۆزن�هوه ،تازهترین دۆزی����ن����هوهك����ان ،ج��ۆرێ��ك لهمشهخۆر بههۆكاری مهرگی شهمشهمهكوێرهكان دهزانن، زانایان هیوادارن له ئهمساڵ، یان ساڵی داهاتوو هۆكاره راستهقینهكه بدۆزنهوه. سهرچاوهFaxnews :
38
تهکنهلۆژیا
تهکنهلۆژیا
GPS
چییهو چۆن لهمۆبایلدا بهكاریدههێنێت؟ ئا :ئهندازیار توانا پێنجوێنی
ی�����هك�����ێ�����ك�����ه ل������هو تهكنهلۆژیایانهی كه لهنیوهی دووهم���ی س��هدهی راب���ردووه گهشهی سهند ،كورتكراوهی Global (Positioning )Systemه ،ئ �هم سیستهمه پێكهاتووه لهتۆڕێك لهمانگه دهستكردهكان كه ب �هدهوری زهوی�������دا دهس����وڕێ����ن����هوه، لهكۆتایی حهفتاكانی سهدهی رابردووداو له()1978/2/22 یهكهمین مانگی دهستكردی ( )GPSب�هس�هرك�هوت��ووی��ی ههڵدرا ،ئێستا نزیكهی ()32 مانگی دهستكرد تایبهت بهم بواره لهكاردان. س �هرهت��ا ب��ۆ ك��اروب��اری سهربازی لهالیهن حكومهتی ئ�هم��ری��ك��اوه ب�هك��اردهه��ێ��ن��را، ب�����هاڵم ئ��ێ��س��ت��ا خ�هڵ��ك��ی��ش دهتوانن سوودی لێوهربگرنو ل �هب��وارهك��ان��ی ئ �هن��دازی��اری، كهشتیوانی ،زۆر بواری تردا بهكاردههێنرێت. ت�هك��ن�هل��ۆژی��ای ()GPS پ��ێ��ك��دێ��ت ل���هس���ێ ب �هش��ی سهرهكی: بهشی بۆشایی. بهشی كۆنترۆڵ. بهشی بهكارهێنهران. بهشی بۆشایی :پێكدێت ل�ه ( )32مانگی دهستكرد كه بهخێرایی ( )7000میل/ كاتژمێر ،لهبهرزی ()12000 میل لهسهر رووی زهوییهوه دهسوڕێنهوه ،به بهردهوامی نیشانه ( )signalدهنێرین بۆ سهر رووی زهوی ،ئهم مانگه دهستكردانه ب���هوزهی خۆر كاردهكهن ،بهاڵم كاتێك كه دهكهونه سێبهری زهوی ئهوا باتری بهكاردههێنن. ب�هش��ی ك��ۆن��ت��رۆڵ :ئهم بهشه لهسهر زهوییه پێكدێت له ( )6وێستگهی چاودێری لهسهر زهوی ویستگهیهكی سهرهكی ،ئهو ئهنتێنانهی كه دان����راون ب��ۆ چاوێریكردنی رهوشی مانگه دهستكردهكان. ب�هش��ی ب�هك��اره��ێ��ن�هران: بریتییه لهو ئامێره وهرگرانهی ك����ه ن���ی���ش���ان���ه ل��هم��ان��گ��ه
دهستكردهكان وهردهگ���رنو بهكاری دههێنن ،وهك ئامێری ( ،)GPSمۆبایل. چۆن كاردهكات؟ ههر مانگێكی دهستكرد له ( )24كاتژمێردا دووجار بهدهوری زهویدا دهسوڕێتهوه، نیشانه ( )Signalدهنێرێت بۆ سهرزهوی ،پاشان ئامێری وهرگ�����ر ()receiver بهههژماركردنی ئهو كاتهی ك���ه ن��ی��ش��ان �هك��ان ل�هم��ان��گ�ه دهس���ت���ك���ردهك���هوه دهگ��ات��ه ئامێرهكه دهتوانێت دووری خ��ۆیو مانگه دهستكردهكه دهستنیشان بكات. بۆ ئهوهی ئامێرێكی وهرگر شوێنی خ��ۆی دهستنیشان بكات پێویسته النیكهم نیشانه ل �ه ( )4م��ان��گ��ی دهس��ت��ك��رد وهرب���رگ���رێ���ت ،ب��ۆ ئ���هوهی شوێنی جوگرافی دهستنیشان ب��ك��ات ب�����هرزی ل�هئ��اس��ت��ی رووی دهری��اوهlatitude،( ، ،)longitude and altitude ن��ی��ش��ان��هك��ان ب����هزۆرب����هی ناوهندهكاندا رێدهكهن ،بهاڵم بهههندێك م��ادده رهقهكاندا ن��ات��وان��ن تێپهڕبن ههندێك ج��ار ب��اڵ�هخ��ان�ه ،ش���اخ ،ئاو دهب��ن �ه ب�هرب�هس��ت ل �هب �هردهم نیشانهكاندا. پ��اش��ان ئ �هو زانیارییانه پ���ی���ش���ان دهدرێ���������ت ،ی���ان ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی ن��ی��ش��ان �هی ئ �هل �هك��ت��رۆن��ی��ی �هوه ،شوێنی ئامێرهكه پیشاندهدات. ئێستا ب��اس لهچۆنیهتی ب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی ()GPS ی م��ۆب��ای��ل دهك���هی���ن وهك نموونهیهك. تۆ پێویسته پێش ههموو شتێك ئهوه بزانیت كه شوێنی خۆت دهستنیشان بكهیت ،بۆ ئهم مهبهستهش ئهم ههنگاوانه بگره بهر" ،روونكردنهوهكان ل���هس���هر م��ۆب��ای��ل��ی ج���ۆری ( )N82ك����راوه ،بهزمانی ئینگلیزی". دهچینه ( ،)Menuپاشان ( )Toolsههڵدهبژێرین. پاشان ()Connectivity
(GPS
ههڵدهبژێرین ،دوات��ر ) data). (Latitude هێڵی پانی زهوی بهگۆشه دهپێورێت. ( )Longitude هێڵی درێژی زهوی بهگۆشه دهپ��ێ��ورێ��ت)Accuracy( ، دی��ق��ق �ه (ب��هپ��ێ��ی ب �هه��ێ��زی نیشانهكان دهگۆڕێت). ( )Altitude ب��هرزی��ت ل�هئ��اس��ت��ی رووی دهریاوه ( ،)Alt. accدیققهی بهرزییهكهت )Speed( . خێراییت ل���هدوای ئ��������هوهدا
( )P o s i t i o n ههڵدهبژێرین ،پاشان كهمێك چ�����اوهڕوان دهب��ی��ن ت��اوهك��و زانیارییهكان دههێنێت ،ئهگهر وی��س��ت��ت ب��زان��ی��ت چ �هن��دی نیشانهی مانگه دهستكردهكان ه �هی �ه ئ���هوا ئ���هم ه�هن��گ��اوه بكهOption Satellite( : )Statusپ��اش��ان پیشانت دهدات ك �ه چ �هن��ده نیشانه ههیه. دوای ئ��������هوهی ك �ه زان��ی��اری��ی�هك��ان��ی هێنا چهند شتێكمان پیشاندهدات بزانیت ئهمانه چییه ،باش سهیری ئهم وێنهیه بكهن. چهند زاراوهی���هك ههیه، بهرانبهری چهند ژمارهیهك،
39
ئ���هو ژم���اران���ه ئ���هوهی���ه كه ئامێرهكهمان لهسهتهالیتهكهوه وهریگرتووه. پ����اش ئ�����هوهی ك���ه تۆ شوێنی خ��ۆت��ت دی��اری��ك��رد، پێویستت بهوه ههبوو كه ئهو شوێنهی تێیدای پاشهكهوت ()saveی ب��ك�هی��ت ئ�هم ههنگاوانه جێبهجێبكه. دوای ئهوهی شوێنهكهت دی��اری��ك��رد ه�هن��گ��اوهك��ان��ی س���هرهوهOption Save( ، )locationبكه.
ئهو بۆشاییانه پڕبكهرهوه بهپێی ویستی خ��ۆت وهك (ناو ،واڵت ،ههرێم ،شهقام، ت���هل���هف���ۆن ،وێ����ب س��ای��ت، ...هتد) ،پاشان ()Done بكه، بۆ ئهوهی بزانیت كه ئهو شوێنانهی كه پاشهكهوتت ك��ردوون ،كامانهن بیبینیت، ئهوا ههر له ()connectivity دا بڕۆ سهر (.)Landmarks یهكێك لهبهكارهێنانی ( )GPSئ�����هوهی�����ه ك �ه رێنیشاندهرت بێت كاتێك ل��هش��وێ��ن��ێ��ك��هوه دهچ��ی��ت ب��ۆ شوێنێكی ت���ر ،ب��ۆ ئ�هم مهبهستهش ئ �هم ههنگاوانه
بگره بهر: دهچ��ی��ن��ه س����هر ب �هش��ی ( )NAVIGATIONپاشان (Set
OPTIONS
)destination لێرهدا تۆ ئ�هو شوێنهی بۆی دهچیت دیاریدهكهیت ئایا لهلیستی ئهو شوێنانهیه كه پێشتر پاشهكهوتت ك��ردووه، یان خۆت ()Coordinate هك���هی دهزان���ی���تو داخ��ڵ��ی دهكهیت. پ��اش��ان پ��ێ��ت��دهڵ��ێ��ت كه چ �هن��دت م���اوه بگهیته ئهو
شوینهوه ئهگهر بهو خێراییه ب����ڕۆی����ت ئ�����هوهن�����دهی ت��ر دهڕۆیت. دی�����اره ئ����هو دووری���ی���ه دووری ئاسمانییه ن��هوهك دووری سهر شهقامهكان. ل����هواڵت����ان����ی ت����ر ك �ه ماستهر پالنێكی ت �هواوی��ان ه���هی���ه س��ی��س��ت �هم��ی (GIS (Geographic Information
،)Systemیان خستووهتهكار ئهوا دهتوانێت شهقام بهشهقام رێنوینیت بكات ،ب�هاڵم ئهم خزمهتگوزارییه لهكوردستانو ع��ێ��راق ك��ار ن��اك��ات ،ب �هاڵم ل��هواڵت��ان��ی دراوس����ێ وهك سعودیهو كوێتو توركیا كار دهكات.
فیزیا
40
فیزیا
ماددهی گهردوونی (پالزما)
ئا :سهروهت قادر ل�����هالی ه���هم���ووم���ان ئ��اش��ك��رای��ه ك���ه پ�لازم��ا زاراوهی�هك�ه بهكاردێت بۆ پێكهاتهیهك لهپێكهاتهكانی خ����وێ����ن ن���زی���ك���هی ل �ه ()60%ی خوێنی مرۆڤ پێكدههێنێت. پ�ل�ازم���ا ،ش��ل �هی �هك��ی خ��وێ��ن��ی��ی�ه ك��ه رهنگێكی ك���ای���ی ه���هی���ه زۆرب�����هی لهئاو پێكهاتووه ،خڕۆكه س�������وورو س��پ��ی��ی �هك��ان��ی خوێن ،پرۆتین ،م��اددهی خ��ۆراك �یو پاشماوهكانی خانهی ههڵگرتووه ،ئهمه لهالیهك ،لهالیهكی ترهوه ئێمه دهزان��ی��ن كه لهسهر زهویدا مادده بهسێ دۆخی سهرهكی ههیه ئهوانیش: دۆخ��ی رهق وهك ئاسن، شل وهك ئاوو گازی وهك ه��هوا .ئ �هم زانیارییانهی باسكرا شتگهلێكی بهڵگه نهویستنو الی خوێنهر زان�������راوه ،ك���هوات���ه ئ �هم پێشهكییه ب��ۆچ��ی؟ ،ئهمه بۆ ئاسانكاری ب��وو ئێمه زاراوهی پالزما بهمانایهكی دیكه بهكاردههێنین ،كه هیچ پهیوهندییهكی نییه بهشلهی خوێنییهوه ،بهاڵم ب �هش��ێ��وهی �هك لهشێوهكان پ��هی��وهن��دی ه �هی �ه بهسێ دۆخهكهی ماددهوه. پالزما چییه؟ ئ��ێ��م �ه دهزان����ی����ن كه توخمهكان لهگهردیلهكان پ��ێ��ك��دێ��ن ،گ���هردی���ل���هش پێكدێت لهچهند بهشێك ل������هوان������ه :ن�������اوك ك �ه پ��ێ��ك��دێ��ت ل �هت �هن��ۆل��ك �هی
ه��اوب��ارگ��ه پ��ێ��ی��دهوت��رێ��ت (ن��ی��وت��رۆن) ،تهنۆلكهی م���وج���هب پ��ێ��ی��دهوت��رێ��ت (پرۆتۆن) ،لهبهشێكی تردا ل �هن��اوهن��دێ��ك��ی گ���هورهی دهرهك���ی���دا( ،ب��ه ب���هراورد لهگهڵ قهبارهی ناوكدا)، تهنۆلكهی ب��ارگ�ه سالبی س�����وك (ب�����ه ب�������هراورد بهبارستایی نیوترۆنهكانو پ���رۆت���ۆن���هك���ان) ،م �هل �هی ت��ێ��دا دهك�����ات ن���اس���راوه ب�ه(ئ�هل��ی��ك��ت��رۆن) ،ك�هوات�ه دهب���ێ���ت گ���هردی���ل���هك���ان ه��اوب��ارگ��ه ب���ن ،چونكه ژم�����������ارهی پ���ڕۆت���ۆن���ه م��وج��هب��هك��ان ی �هك��س��ان �ه ب���هژم���ارهی ئهلیكترۆنه س��ال��ب�هك��ان ،گهردیلهكان لهسهر زهویدا بهشێوهیهكی سرووشتی بوونیان ههیهو ك��ارل��ێ��ك دهك����هنو بهند پ��ێ��ك��هوه دروس���ت���دهك���هن بۆ دروستكردنی توخم، ئ��اوێ��ت �هو ت��ێ��ك�هڵ�ه ،ب��هاڵم ئهی چی لهبارهی دۆخی گهردیلهوه لهئهستێرهكاندا كه پلهكانی گهرمی زۆر بهرزهو زیاتره له ()20000 س ،°لهناخی ئهستێرهدا؟، وهاڵم�����ی ئ���هم پ��رس��ی��اره دهدهی��ن�هوه بهداڕشتنهوهی پێشبینیهكانو گریمانهو ههندێك بیرخستنهوهی راستی جێهێڵراو بۆ خوێنهر ل���هدرێ���ژهی ب��اب �هت �هك �هدا، راس����ت����یو ن���اڕاس���ت���یو ب�هدواداچ��وون بۆ گریمانه زانستییهكانی تایبهت بهم بابهته. گ��ری��م��ان�هو پێشبینیو راس��ت��ی��ی��هك��ان ل���هب���ارهی س��رووش��ت��ی ئ �هو م��اددهی لهئهستــــێرهكاندا ههیه: م��اددهی پێكهێنهریدهكرێت ئهستێـــرهكان، لهدۆخی گازیدا بێت.
م���ـ���ـ���ـ���ـ���ـ���اددهیپێكهـــــێنهری ئهستێرهكان، دهك���رێ���ت ل �هش��ـ��ـ��ـ��ێ��وهی ئاوێتهدا بێت. م��اددهی پێكهێنهریئ��هس��ت��ێ��رهك��ان دهك��رێ��ت لهشێوهی ئایۆنی موجهب بێت. م��اددهی پێكهێنهریئ��هس��ت��ێ��رهك��ان دهك��رێ��ت ل �هش��ێ��وهی ئهلیكترۆندا بێت. م��اددهی پێكهێنهریئ��هس��ت��ێ��رهك��ان دهك��رێ��ت ل �هش��ێ��وهی تێكهڵهیهكی گازیدا بێت. لهناو ئهستێرهكانداكارلێكی ناوكه یهكبوون روودهدات. بهشی گهورهی ماددهی ئهستێرهكان پێكهێنهری ب��ری��ت��ی��ی�ه ل �هپ��ڕۆت��ۆن �هك��ان (ئایۆنی هایدرۆجین). ب�����هش�����ی ك���هم���ی���ش ل���هم���اددهی پێكهێنهری ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان بریتییه لهتهنۆلكهكانی ئهلفا (گ �هردی��ل �هی هیلیۆم كه ئهلكترۆنهكانی ون��������دهك��������اتو دهگ�����ۆڕێ�����ت ب��ۆ ئایۆنی هیلیۆم) پ��ل �هی گ �هرم��ی ب����هرزی ناخی ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان وادهكات مادده پێكهێنهر هكانی ئ �هس��ت��ێ��رهك��ان ل��هس��ادهت��ری��ن باردا بێت. ت��ێ��ك��هڵ��هی م��اددهی ئهستێره لهئایۆنه بریتییه م�����وج�����هب�����هك�����انو ئهلیكترۆنهكان كه پلهیهكی گ��هرم��ی زۆر ب �هرزی��ی��ان ههیه.
ئ �هت��وان��ی��ن ناوكێكی دام�����اڵ�����راو ل���هن���اوهن���ده ئهلكترۆنییهكهی بدۆزینهوه ل�����هژێ�����ر ب�����ارودۆخ�����ی سرووشتی ئهستێرهكاندا، ل �هك��ات��ێ��ك��دا ش��ت��ی وهه��ا لهسهر زهوی بدۆزینهوه. بهشی گ�هوره لهمادده پێكهێنهرهكانی گ �هردوون لهدۆخی پالزمادایه. پ��ل�ازم����ا ب���هش���ێ���وهی ج���ی���اواز ك��اردهك��ـ��ـ��ـ��ات ل����هدۆخ����ی گ����ازی����دا كه لهتهنۆلكهی پێكهاتووه بارگاوی لهژێر پله گهرمییه زۆر بهرزهكاندا. پ�لازم��ا ل �هس �هر زهوی ل�هچ�هن��د ش��وێ��ن��ێ��ك��ی
دی��اری��ك��راودا ه����هی����ه وهك ن�������اوچ�������هی روودان�������������ی ه�����������������هوره بروسكه ،گڕی ئ��اگ��رو كازیوه (زهردهپ��������هڕ) ی جهمسهری (ه�������������هردوو ج��هم��س��هری ب��اك��وورو
ب���اش���وور) ،ب�هش��ێ��وهی دهستكردیش لهگڵۆپه نیۆنیو فلۆرۆسنتیهكان دروستدهبێت. پ�لازم��ا ل �هژێ��ر پله گهرمییه زۆر بهرزهكاندا ه �هی �ه ،ی��ان ل �هژێ��ر پله گ �هرم��ی��ی �ه ن��زم��هك��انو پهستانێكی كهمی نزیك لهخاڵێتی ت���هواو ،لهم ك��ات �هدا پ�لازم��ا لهگهڵ ههر ماددهیهكدا كه بێته رێی كارلێك دهكات. چینی ئایۆنۆسفێر ل���هب���هرزای���ی (–70 )90ك�����م پ�ل�ازم���ای ن��ی��وهڕوان��ه ،ب �هاڵم د و ا ی
ئاوابوونی خۆر دهچێتهوه دۆخی گازی. پ�لازم��ا لهناوناچێت، ب����هڵ����ك����و ب���هئ���اس���ان���ی ههڵدهستێت بهكارلێككردن ب���هه���ۆی پ��ل��ه گ �هرم��ی��ی �ه بهرزهكانییهوه كه بهالی كهمهوه دهگاته ()20000 س° چ��ی��ن��ی ئ��ای��ۆن��ۆس��ف��ێ��ر ل�����هب�����هرزی زی����ات����ر ل �ه (200ك��م) لهسهر رووی زهوییهوه چینێكی ههمیشه پالزمییه. غ���از دهگ���ۆڕێ���ت بۆ پ�ل�ازم���ا ك��ات��ێ��ك وزهی گ��هرم��ی پ��ێ��ب��درێ��ت ،ی��ان ههر شێوهیهكی تری وزه ك��ه ب��ت��وان��ێ��ت ه �هن��دێ��ك، یان ههموو ئهلكترۆنهكان ل�هگ�هردی��ل�هك��ان بكاتهوه، ب����هم����هش پ���اش���م���اوهی گهردیلهكان دهگۆڕێت ب���ۆ ت��هن��ۆل��ك��هی م�����وج�����هب،
بهشێوهیهكی ئ��������اس��������ان دهتوانین بڵێین: پ��ل�ازم����ا غ������ازه ك�ه ت����هزووی ك��ارهب��ای پێدا بڕوات. پالزما بهكارهێنانی لهژیانماندا: • لهگڵۆپه فلۆرۆسنتو نیۆنییهكاندا. • پ��������ارچ��������هی چ��ارهس��هرك��ردن��ی وورد ( )M i c r o p r o c e s s o r لهئامێری كۆمپیوتهردا. • ئ�����هو غ����ازان����هی ل��هئ��هن��ج��ام��ی ه��هڵ��دان��ی موشهكهكانهوه دهردهچێت لهپالزمایه نهك لهغاز. • پ�لازم��ا بهكاردێت لهدروستكردنی ئهڵماسی دهستكردو توێژاڵی كارهبا گهیهن. دهكرێت پالزما وهكوسهرچاوهیهكی پاكی وزه بهكاربێتو لهسووتاندنی پ��ت��رۆڵو وهرگ��ی��راوهك��ان��ی دووركهوینهوهو پیسبوونی ژی��ن��گ��ه ك �هم��ب��ك �هی��ن �هوه (چ����ۆن)؟ ،ل �هزهری��اك��ان��دا ب��ڕێ��ك��ی زۆر دی��وت��ی��ری��ۆم (ه��ای��درۆج��ی��ن��ی ق���ورس) ه �هی �ه ئ��هگ��هر ب��ت��وان��رێ��ت
41
پ��ل��ازم�����ا بهكاربهێنرێت لهكرداری ك��ارل��ێ��ك��ی ی �هك��گ��رت��ن��ی ناوكیدا (ناوكه یهكبوون)، ئهوا دهتوانرێت وزهیهكی ب��ێ��ش��وم��ارو پ��اك وهدهس بێت كه بهشی ملیۆنهها ساڵی زهوی دهكات. چ��اوهڕوان دهكرێتلێكۆڵینهوه لهپالزما ببێته ه���ۆی چ��ارهس��هرك��ردن��ی مهتهڵی باری كهشو ههوا لهبۆشایداو پێشبینیكردن دروستترو بهشێوهیهكی وردتر. ئهستێرهو مهجهڕهكانپێكدێن ل�هپ�لازم��ا لهبهر ئ���هوه پێشبینی دهك��رێ��ت لێكۆڵینهوهكان ببنه هۆی ئاشكراكردنی نهێنیهكانی گ������هردوون وهك����و چ��ۆو ئهستێرهكان دروستدهبنو چ�����ۆن�����ی�����ش دهم���������رن (لهناودهچن)؟. ب��ای خۆریی ناوێكی خ���������وازراوه ب���ۆ چینی دهرهك�����ی خ���ۆر ،ل �هوێ��دا
ههموو گ���هردی���ل���ه م���اددی���هك���ان دهب��ن �ه ئ���ای���ۆن ب���هه���ۆی ب���هرزی پلهی گ �هرم��ی ،دهتوانین بڵێین گهردیلهكان تهنانهت ئهلكترۆنهكانی خولگهی ئ���اس���ت���ی ن��اوهك��ی��ش��ی��ان ون�����دهك�����هن ك����ه ن����اوك ب �هزۆرت��ری��ن هێز كێشیان دهك������هن گ���هرم���ی ب���هرز كاردهكات بۆ بهرهاڵكردنی پالزما لههێزی كێشكردنی خ����ۆرو ب�ڵ�اوك���ردن���هوهی ب���هب���ۆش���ای���ی ئ��اس��م��ان��دا ئاڕاستهكانداو بهههموو دوورك�����هوت�����ن�����هوهی تا دوورت�����ری�����ن ه���هس���اره ناسراوهكان بای خۆری، ك �ه خێراییهكهی دهگ��ات�ه ن��زی��ك��هی ( )400ك��م/ چ�����رك�����هی�����هك دهس�����ت دهگ���رێ���ت ب��هس��هر شێوه بواری موگناتیسی زهوی، ئهمهیه دهبێته هۆی وزهی بهدهستهاتووی پشتێنهی ت��ی��ش��ك��هك��انو رهش���هب���ا موگناتیسییهكانی دهوری گۆی زهوی.
گهردوون
42
گهردوون
دوای ه�هم��وو ئ �هو شتانهی كهوترا ،بهاڵم هێشتا لهكۆتایی جیهان نزیك نهبووینهتهوه، پێش بینی ههندێك دیمانه، دهی�����ان�����وت ك���هل���هوان���هی���ه ك��ون�هڕهش��ی مایكرۆسكۆپی لهناو پ��ێ��ك��دادهری گ �هورهی هادرۆن ( )LHCدروستببێت، بهپێی ئهو بهرئهنجامانهی كه لهپانزهی مانگی دیسهمبهر ل��هس��هر س��ای��ت��ی ئ �هرك��ای��ڤ ب�ڵاوك��راوهت�هوه ،توێژهرهكان پالنی ئهوهیان داناوه كه LHC تاوهكو 2012ب�هردهوام كار بكات ،كهپێشتر 2011ی بۆ دانرابوو. پ������ێ������ك������دادهری 27 كیلۆمهتری لهتاقیگهی فیزیكی
هڕ هش ه LHCكون ل بوونی نییه جیوف برومفیل جهمال محهمهد
ه كون
هكان سپیی
تهنۆلكهی سێرن لهنزیكی جنێفی سویسرا ،بهههندێك دواك����هوت����ن����هوه ل �هس��اڵ��ی 2009ك��هوت��هك��ارو ئێستا فیزیكزانهكان لهو ب��اوهڕهدان كهتواناییهكانی لهسهروی ئهو چاوهڕوانییانهوهیه كهلێیدهكرا. پێشبینییهكانی دروستبوونی كونهڕهشی بچكۆله لهكاتی پێكدادان ل���هوزهی چهندترا ئهلیكترۆن ڤۆلت ( )Tevبهپێی ئ �هو تیوریانهبوو كهحساب ب���ۆ ك���اری���گ���هری دووری���ی���ه زیادهكانی هێزی كێشكردن ل �هف �هزادا دهك���هن ،ههرچهند وا دادهن��رێ��ت كهكونهڕهشه
بچووكهكان بهخێرایی تیابچن، بهاڵم زاناكان لهئاشكراكهری " لوولپێچی موئۆنی پێچراوه" ( )CMSدهڵێن هیچ چهشنه ن��ی��ش��ان �هی �هك ل��هك��ون��هڕهش ل����هوزهی ن��ێ��وان 3.5-4.5 ( )Tevبهدی نهكراوه. وتهبێژی ئاشكراكهرهكان ف��ی��زی��ك��زان گ��وی��دۆ تۆنیلی دهڵێت ئیتر دهبێت كۆتایی بهباسی كونهڕهشی بچووك لهپێكدادهرهكهدا بهێنین. ك���ۆم���هڵ���ێ���ك���ی زۆر توێژینهوهی زانستی بههۆی LHCوه ب�ڵ�او ب���ووهت���هوه، ستیف مایهر فیزكزانی سێرنو
چ���اودێ���ری پ��ێ��ك��دادهرهك��ه دهڵ���ێ���ت ئ��ێ��م �ه ب��هڕاس��ت��ی سهرمان سوڕماوه لهو ههموو پێشكهوتنه. ئێستا فیزیزانهكان زۆر ی ئۆمێدوارن كهبتوانن بۆزۆن هیگز زۆر زووت��ر لهو واده چ��اوهڕوان��ك��راوه ب��دۆزن�هوه. س����هرهت����ا ف��ی��زی��ك��زان �هك��ان دڵنیانهبوون لهوهی كه LHC بهو وزهوه بتوانێت بۆزۆنی هیگز دروستو ئاشكرابكات، بۆیه كارگێڕانی گیگز پالنی ئهوهیان دانابوو دوای ساڵی
43
2012ب��ۆ م����اوهی پ��ان��زده مانگ پێكدادهرهكه بێ ئهوهی ئاستی بهرزبكهنهوه لهوزهی زۆر س�هرهوه كاری پێبكهن، كهدهتوانرا لهو ب��ارۆدۆخ�هدا ب�����هدوای ب���ۆزۆن���ی هیگزدا بگهڕین .ههڵسوڕێنهری سێڕن ب��ۆ ك���اروب���اری ت��وێ��ژی��ن�هوهو حسابات ،سێرگیو بێرتۆلوسی دهڵێت هۆكاری سیاسی بۆ درێ��ژك��ردن��هوهی كاركردنی پێكدادهركه ههیه .دووههمین ت�����اودهری ب�هه��ێ��زی جیهان
كهی كلۆڕادۆ مێره مێرهكهدا روودهدات كهكاتژ كهی ئینگلتهره ههردوو كاتژ پێش كاتژمێره ی مایكرۆ چركه ی زۆر راست نییه ،كات كدا بهبڕی ()5 شتی كونی سپ انهی لهساڵێ ۆر بژی ئهوا و ه چ ك لهسهر خ پێ ی و وا . دهكهوێت! ڕاستیدا بهكارهێنانی گوزار هوهیه كه بهته ئهگهر كهسێ ی كه لهسهر كونی سپی ئ دا ه ون مادده لهگهردو رییهوه ریدا وهك ئهوه ل چهمكی راستی دا ێی ت ه لهڕووی تیۆ دهكات بهسه ك ه ههبوو ئهوا ه ی ه ێن چونكه دده دێته ئهو شو هر ی زۆر گهور ونهرهشهكانه ،كونی رهشیش هو شوێنه بێت كهلێوهی ما ینهوه كات خێراتر گوز ر كونێكی سپ كونهكه گوزهر ئ ژی ،خۆ ئهگه ق ك هی تو كونی سپیش دهبێت و ناكۆتاییه دهچێت كه لهته ت زهوی ب هڵكو بلیۆنهها ساڵ لهدهرهو تێپهڕ دهبێت. ناهێڵێ كهكهس نازانێ ستیدا زۆر له ت ملیۆنهها ،ب چهند رۆژێك وه ،لهڕا بهوهی ووه؟ ،دهشێ ی كونهكه تهنیا هش دهكرێت ناو گهردوونه هرچهنده زۆر لهو جیاوازه هزنه چی ههب بهاڵم لهناوهوه یو كونی ر ه م ونی بكات، لهكونی سپ شوێ نو كات مهزنهكهدا ههیه ،وره) كهپێش ئهو تهقینهوه ونی رهشه ،لهك تێكدا كهباس ی یهكبوونی ه كا گه لهخوای گ له ك ردوون بریتییه ونی سپی تاكهكهی تری ك كانییهوه پاشان (ج سته زۆر بهچاكی لهچهم چینهیهی كهگه ك ه ه ت ه ك یف ن س ه دهتوانین بڵێی و بن وی ی رێتهوه بهخۆ جیاواز پێ ت) ،ههروهها ن لهسهر ئهو بۆی مادده دهشارد ردوونێكی تردا ێنكات) تێبگهی ب �هرز ك��ا شدا بهتهواوی (شو یو پان یو كی ترو لهگه یو هین ،كهدهڵێت ژ � ه رێ ر ه ی (د ێبگ هی دهردهچێتهوهو بهشێوهی ت كونی سپی. دۆزینهوه لهچوار دهوور هجێكردنی ئهو بیرۆكهیه ت داو لهئهنجامی لێو دهوترێ هجێب ی بی هكان لهیهكهم جاری كهبهوهش كهلهوانهیه نهتوانین بهئاسان ر توانیت دهبێت چاك ل هوه بهسهر بارستاییه گهور خۆی الدهدات ایی كووڕدهبێت ریانهیه كهئهگه هی سپی ئهو شتهیه ۆش ركا وهیه كهڕووناكی لهڕێڕهوهك گوزهر دهكات، كونی اندا ،ئهوه دۆزینهوهیهكی بی رهش��دا بهبێ ئ�هوهی ب كووڕبوونهوهیه ستایی گهورهدا هم گهردوونهم شهكهی ئهو ی بار ی تهواوهتییهوه ل ۆزیتهوه ب���هدهوری كونێك ت كهكونهره ك بهالی تهنێكی ئاسمانی ی خۆرگیرانێك د بێ ب تێ گا كا ت بهبێ بوونی دا ت) تیۆریهش لهڕێ تێ كا ن ێن ی ما و ه (ش ماددهیهك ئهو ئهستێرهی كرێ هو هژمارهكانماندا هیچ ماددهیهك نییه ،ئهگهر دهنوێنێت كهڕاستاندنی ئ چۆن راڤهی كونی رهش ده ركارییهوه ئهو ه له ی بی هیهدا كه اڵم لێدروستبووه ،لهم گریمان وا ئهو بهشهی كهكونه سپییه ی لهمادده سهلمێندرا ،به سپی لێوه دهرچێت ،لهڕوو هوهش كاتێك ه ئ ئه چڕ ی زیادكرد بۆ ئهو شوینكاته تێك دهبێت كهبڕێكی كهم ش لهسهر بارستای یو كون رینی جۆری كونهڕهشهكان یو كێشكردن ه كونه سادهت كا ۆتایی لهبارستای ت! .كونی سپی ۆی خێراكردنی كات ،بهڵگه لتهرهو جۆر ناك هتیس دهكات، دیار نامێنێ ت كهدهبێته ه ر یهكه لهئینگ ۆكی بابهتهكه كهبریتییه له كونهكهدا خۆ ق ك ناوچهدا دهبێ ییهن كه لههه ستی ناوكر ت ههمووی له هستیپێكردووه، لهیه یله ئا هدا دهستپێدهكا ید ئهو دوو كاتژمێره گهرد گلتهرهیه لهشوێنێكدایه كه له ی لهكونهك بابهتهكه كهبریتییه لهناكۆتای ونی راستهقینه ز ه ین و ر ئ ئه ه ه هكات كه لهب و كاتژمێرهی ل ۆتایی لهگهردو بهشی گرنگی رد ه ئ كا ن، ك ر یت نا ه تو بهههر ه ئ دا ی ر ك ۆ دن نێ اد ه ر وێ ی چڕی مادد كلۆر پێك دهستپێبكا ئ�هوهی كلۆڕادۆش لهش ههۆی جیاواز تاكه رێگهش بۆ دهست ی دیاردهكهوه ئهو ناكۆتاییه ب و ه ك ی جا ای ۆ ه دهری ڕ و ین ك ه ئ ه دن ناو وه، ی كهم لهخوێن پێكبێت لهگهڵ 5000پێیه لهئاستی دهری��ا هدا جیاوازیهك ئهوهیه كهلهگهڵ ت كهگهردوون ئاسته جیاواز یهك بێت دهبێ وان ئهو دوو رێگه لهنێ
گهردوون
44
ه بۆ مهریخ به ( )39رۆژ لهزهوییهو وهرگێڕانی :لڤینی زانستی هێشتا ناردنی كهشتیوانه ئ��اس��م��ان��ی��ی�هك��ان ب��ۆ م�هری��خ كارێكی گرانه ،ئهو كهشتییه ئاسمانییانهی كه سووتهمهنی ئاسایی بهكاردههێنن بۆ ههر ئاڕاستهیهك ماوهی ( )6مانگ دهخایهنێت ،بهاڵم ئێستا باوهڕ وای���ه ك �ه ئ �هم �ه كێشهیهكی گ���هوره نییه ،ب��هم دوای��ی��ان�ه ب���هئ���هزم���وون دهرك���هوت���ووه كهدهكرێت م��اوهی گهشتهكه بۆ ههساره سوورهكه (مهریخ) كهم بكرێتهوه بۆ تهنیا ()39 رۆژ . نهێنییهك: ج��ۆره موشهكێكی تازه كهپێیدهوترێت ()VASIMR كهئێستا داوا دهك��رێ��ت ئهم تهكنهلۆژیایه بهكاربهێنرێت بۆ زیندوكردنهوهی ئهم بهرنامهیه، ب���هاڵم پێدهچێت س�هرۆك��ی ئهمریكا ههوڵی شاردنهوهی بدات. ئ����هو ت �هك��ن �هل��ۆژی��ای �هی ك �ه ل �هالی �هن كۆمپانیایهكی ت�����هك�����س�����اس�����ی�����ی�����هوه بهناوی بهدهستمانگهیشت Ad Astra (Rocket لێكۆڵهران ،)Company ه �هس��ت��ان ب�هت��اق��ی��ك��ردن�هوهی موشهكی (VASIMR VX- )200 engineكه بهمهكینهی بالزما كاردهكات( ،فرانكلین تشانگ دیاز Frnklin Chang- )Diazكهشتیوانی ئاسمانی پێشوو سهرۆكی جێبهجێكاری ( )Ad Astraوتی (كهئێستا بههێزترین مهكینهی بالزمای جیهانییه). ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ه ه �هس��ت��ا ب �هواژووك��ردن��ی گرێبهستێك ل �هگ �هڵ ئ��اژان��س��ی ئاسمانی ئ �هم��ری��ك��ی ( )NASAبۆ
تاقیكردنهوهی ئهو مهكینهیه لهوێزگهی ئاسمانی نێودهوڵهتی لهساڵی ( )2013دا.لهبهر ئ���������هوهی ئ���هم وێزگهیه ب��هش��ێ��وهی��هك��ی پچڕ پچڕ ك������اردهك������ات ،ئ �هم �هش وا دهك�������ات ئ��اس��ت��ی ب �هرزب��وون �هوهی ك���هم���ب���ێ���ت���هوه، لهبهر ئ�هم هۆیه چ����هن����د م �هك��ی��ن �هی �هك��ی ئاساییان پێوه ب��هن��دك��ردووه تاكو لهئاستی پێویستی خۆیدا بمێنێتهوه كه ئ����هم����هش ب��ۆ ه���هر ساڵێك ( )7ت����هن س��ووت �هم �هن��ی پێویسته. ت���وان���ای بهكا ر هێنا نی
ئهم مهكینهیهش وا دهكات ماوهی گهشتهكهی مهریخ بۆ ( )39رۆژ كهمبكاتهوه ،ئ�هم بیرۆكهیهش لهالیهن چارڵز بۆلدین (Charlis )Boldenكهشتیوانی ئاسمانی پێشوو جهنراڵی خانهنشینكراو ل����هم����ارێ����ن����زی ئ���هم���ری���ك���ی كهدهستنیشانكرا بهسهرۆكی ناسا خرایهڕوو. ( )N A S A بۆڵدین (ئ�����هم وت�������ی: پڕۆژهیه
یارمهتی ئاژانسهكه دهدات بۆ بهدهستهێنانی ئامانجهكانی ،لهبهر ئهم هۆیه مهكۆ ئاسمانییهكانیتر كاریان پێناكرێت). ئ��هم مهكینهیه شهپۆله رادیۆیهكان بهكاردههێنێت بۆ بهرزكردنهوهی پلهی گهرمی گازهكانی وهك (هایدرۆجین، ئارگۆن ،نیۆن) كهوادهكات بالزمای گ�هرم دروستببێت، ئهمهش وا دهك��ات كهبواری موگناتیسی بالزما سووتاوهكه ن��اچ��ارب��ك��اتو ل���هدهرچ���هی دواوهی مهكینهكه دهربچێت. لهڕاسیتدا هێزی مهكینهی موشهكهكه الوازتره لههێزی ئ���هو م�هك��ی��ن��ان�هی ك�هپ��ێ��وهی ب�هن��دك��راوه ئ�هم�هش بههۆی هێزی كێشكردنی زهوییهوهیه، ب���هاڵم ك �هل �هم �هودای هێزی كێشكردنی زهوی تێپهڕی ئهم مهكینانه ئیشیانپێناكرێت، چ��ون��ك �ه ه��ێ��زی م�هك��ی��ن�هی
م����وش����هك����هك����ه زۆرهو س���ووت���هم���هن���ی ك �هم��ت��ری��ش دهس��ووت��ێ��ن��ێ��ت ،ك�هئ�هم�هش وا دهك�����ات ب���ۆ چ �هن��دهه��ا س��اڵ بتوانێت لهئاسماندا بسووڕێتهوهو بهشێوهیهكی ب��������هردهوام خ��ێ��رای��ی �هك �هی زیادبكات ،كهچهندهها جار لهچاو كهشتییه ئاسمانییهكانی تر زیاتربێت ،لهڕاستیدا بۆ ئهوهی لهماوهی ( )39رۆژدا بگهینه م�هری��خ ،پێویستمان ب�هم�هك��ی��ن�هی ()VASIMR ه ،كه خ��اوهن توانای (-10 )11مێگاواته كهدهلكێنرێت ب �هم �هك��ی��ن �هی �هك��ی ت�����رهوهو ی كاردهكات، ب �هوزهی ناوك ئ�هم�هش وا دهك���ات م��اوهی گ��واس��ت��ن��هوهی كهشتیوانه ئ��اس��م��ان��ی��ی �هك��ان ل��هن��ێ��وان ههسارهكاندا كهمبكاتهوهو بیانپارێزێت لهمهترسی تیشكه گهردوونییهكان.
دهرونناسی
21
بیركاری سرووشتی
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی ل����هوان����هی����ه ه��هن��دێ��ك زیادهگۆیی بێت كهبڵێین منداڵ بهشێوهی سرووشتی توانای بیركاریان ههیه ،بهاڵم مندااڵنی ساوا دهتوانن بیردۆزی بیركاری بهژمارهی گهورهوه ،پێش ئهوهی ك��ۆك��ردن�هوهو لهیهكدهركردن فێرببن ،دهتوانن شیكاربكهن وهك ت���وێ���ژهرهك���ان دهڵ��ێ��ن، منداڵ بهكهڵكوهرگرتن لهتوانا خودییهكهی بۆ بهرواردكردنی بڕهكان خۆی بهدوور دهگرێت لهگێژبوون بههۆی ژماردنی وردهوه. دهرووناسهكان ی زانكۆی تۆتنهامی ئینگلتهره ههندێك تاقیكردنهوهیان لهسهر منداڵ بهباگراوندی جۆربهجۆرهوه ،بۆ ئهوهی دڵنیابن كهتهندروستی، ی���ان ئ��اس��ت��ی پ����هروهردهی����ی
كاریگهری ل���هس���هر ئ��اك��ام��هك��ان نییه، ئهنجامداوه. لێكۆڵینهوه، لهنوێترین منداڵهكان ب���هرهوڕووی دۆزه كهههڵگری بهنزیكهییهكان كۆكردنهوهیه دهبنهوه. وهك ئهوهی سهرهوه. یهكهم لێكۆڵینهوه بریتیبوو لهبیست منداڵی ( )٦سااڵن، لهبنهماڵهی دهوڵهمهندو ئاست بهرز لهباری خوێنهوارییهوه. منداڵهكان لهبهرانبهر كۆمپیوتهردا دادهن�������ران ،ك��ۆم��پ��ی��وت�هرهك�ه زن��ج��ی��رهی �هك��ی س���ێ ب�هش��ی ل��هدۆزی بیركاری نیشاندهدا، بۆ نموونه ،یهكێك لهدۆزهكان وێنهی كچێك لهناو بۆكسێكو وێنهی كوڕێك لهناو بۆكسێكی تردا نیشان دهدا ،لهسهر وێنه كچهكه كیسهیهك كهلهسهری ن��ووس��راب��وو نیشان دهدراو لهسهر پهردهكه دهخوێنرایهوه، "سارا ( )٢١مهساسهی ههیه".
لهپهردهی دووههمدا جارێكیكه كیسهكهی س �هر وێ��ن �هی كچهكه نیشان دهدرێ����ت����هوه ،ك���ه ل��هس��هری نووسراوه ()٣٠و دهخوێنرێتهوه، "س����ارا ( )٣٠دان����هی ت��ری پهیداكرد .لهكۆتایدا ،كیسهیهك ك���ه ل����هس����هری ن����ووس����راوه ( )٣٤لهسهر وێنهی كوڕهكه دهردهكهوێتو دهخوێنرێتهوه"، جان ( )٣٤مهساسهی ههیه. كامیان زیاتریان ههیه؟. ن��زی��ك��هی س��� ێ ل �هس �هر چ���واری منداڵهكان وهاڵم��ی راستیانداوهتهوه ،ئهگهر تهنیا دۆزی��ن �هوهی كامیان زیاتریان ههبووایه ،نیوهی وهاڵمهكان راست دهبوون. ل�هدووه�هم تاقیكردنهوهدا زاناكان ( )٣٧منداڵی بنهماڵه ه���هژارو مامناوهندییهكانیان ت���اق���ی���ك���ردهوه .م��ن��داڵ �هك��ان ل����هش����وێ����ن����ێ����ك دوور لهقوتابخانهكهیان ئهنجامدرا، ئهمه مانای ئهوهیه كهمنداڵهكان
زیاتر لهلێكۆڵینهوهی یهكهم سهریان لێدهشێوا ،بهاڵم هێشتا نزیكهی ( )٢لهسهر ()٣ی وهاڵمهكان راستبوون. ئهو دۆزی لێدهركردنهی دراوه بهمنداڵهكان. ل �هدوای��ن تاقیكردنهوهدا ( )٢٧منداڵی س��اوا لهبنهماڵه دهوڵ�هم�هن��دهك��ان ب���هرهوڕووی دۆزی ل�����ێ�����دهرك�����ردنو بهراوردكردن بوونهوه. دووباره وهك تاقیكردنهوهی پێشوو وێنهی كچو كوڕهكهو كیسهكان نیشان دهدرا ،پرسیار ل��ێ��دهرك��ردن�هك�ه وهك ئهمهی ژێرهوه بوو. "س���ارا ( )٦٤مهساسهی ه�هی�ه)١٣( ،ی لێدهكهوێت، جان ( )٣٤دانهی ههیه ،كامیان زیاتریان ههیه؟". پرسیاره بهراوردكارییهكان وهك ئهمانهبوون. "س���ارا ( )٥١مهساسهی ههیه ،پ��اول ( )٦٤بیسكیتی ههیه ،جان ( )٣٤دانه مهساسهی
ههیه كامیان مهساسهی زیاتریان ههیه ،جان یان سارا؟". دووب�������اره وهاڵم���هك���ان س��هرن��ج��ڕاك��ێ��ش��ب��وون ()٢ ل �هس �هر ()٣ی وهاڵم �هك��ان��ی ل���ێ���دهرك���ردن���هك���هو چ����وار ل �هس �هر پێنجی وهاڵم �هك��ان��ی بهراوردكردنهكه راستبوو. ئاكامی ئهم تاقیكردنهوانه نیشان دهدهن كهمنداڵهكان ت��وان��ای �هك��ی س��رووش��ت��ی��ان بۆ بهراوردكردنی ژمارهكان ههیه، زاناكان پێشتر وهها توانایهكیان لهگیانلهبهرهكانی تردا بینیبوو. زانینی ئهوهی كهقوتابییهكان وهه��ا تواناییهكی بیركاریان ههیه ،لهوانهیه یارمهتی دهربێت ب��ۆ مامۆستاكان ب��ۆ ئ��هوهی ب��اش��ت��ر ب��ی��رك��اری ب��ڵ��ێ��ن�هوه. سهرپهرشتیاری توێژینهوهكه ك��ام��ی�لاك ،گ��ی��ل��م��ۆر دهڵ��ێ��ت بهگومانبوون "مامۆستاكان دهرب��ارهی تاقیكردنهوهكهمان، ب������هاڵم ل���هك���ۆت���ای���دا ه��هر دوو ت��اق��ی��ك��ردن�هوهك�ه بۆیان سهرنجراكێشبوو".
46
شارستانیهت
رین بینای ن گ هور هت شورای چی ری جیهانه یاری ب هرگ ئ هنداز
لكێنراون كه ه وا پێكهوه و شوراك ه لهڕاستیدا كێوهكا ن ری پێببات. ورهو بهردی ح���هوت شت وانێت زهفه گه ��ی �ن ب �هی �هك��ێ �ك ل���ه ستكردنی دووژمن نات چین بهگشتی بهخشتی راوهته نێوان ش�����ورای چ ه بهردیش خ ئهژمار ،درو شورای كراوهو ورد جیهان دێته پانایی سهر ی ۆ خ ست ۆ ی ودا ب درو رهو هكه سهرسوڕهێنهر ن كاتی لهسهردهمی پێشو بهرگری الكێشهیی بهرزاییهكهی ( )١٠مهت جاوه ،لهدیوی ئهندازیاری خشتهكانهوه، ر ئهسپ گون ئهم بینایه زۆرتری هترین بینای ڕبوونی چوا دهرگا بوونی ، ه ژ رێ د گهور ر ه ت ۆمه ۆ تێپ یو تهرخانكردوهو ایه زیاد له ( )٧٠٠٠كیل ی جیهانی دیوارهكه ب كه موحاجهرهی بهرد وێندا بورجی وهوهی شورا ور ش رێكی هاوبهش نا جیهانه ،ئهم ش وهكو كهلهپو انی دهجوڵێن ،لهههندێك وه .سهكۆی زرا ئاس اڵی ()١٩٨٧ لهس ڕێتهوه بۆ ههیه كه به ی ههوا ڵو زانیاری دامه حهسانهوهی گر بۆ گهیاندن شورایه دهگه ی دانهوێڵهو . را ك تۆمار ی چین ئا ستكردنی ئهم دن ك دوژمن كات وراكه بۆ پاشكهوتكر دهگیرا ،كاتێ و مێژووی در ش زاین ،حكومهتی ئهو هكهی ،ش ڵكی لێوهر دهكرایهوهو ی واڵت ن كه ی پێ كان سهدهی نۆههم رشی گهلهكانی باكوور گهیاندنی سهربازهكا د ئاگر لهسهر بورجه ستا شورای هبوونهوه ،ئێ شگرتن لههێ ر ۆ سنووریان ب مڕانی ،هێرشی دهك ه ئاگادار د پێ هاڵم جوانی ر ه س ی ك ك اڵ ك لههێرشه هردهمی حو بۆ ی ئاگرو قه كارنایهت ،ب ڵ ه س ه ج خ ه ب ور ل شه ،شورای ی سهربازی ب ایی ههواڵ دروستكرد ،شهڕ لهنێوان خانهكاندا چین بۆ كار كێ ر دا خێ ی ئێستاش سهرنجرا وه دیوارێكی ) ز ن لهكێوه هار)و (پای الرسازییهكه دووره حوكمڕانانی (به الیهتهكان بهكهڵكوهرگرت ر كرد ته تو جوا نو مهزنه ،له كان ئهژدهها وو ،بۆیه وی دنی دی �وا هههیبه كێوه دروستب دهستیان بهدروستكر رێ�ژهی كێشا ،چین ب رێژی پێچاوپێچ لهسهر هههیبهتهكان، پێش زاین د سنوورییهكان شهوه دهرگا ب بهرزی د زیكی ئ �هوهی كه ) بورجهكانی ه تاوهكو ساڵی (� ٢٢١وان) دوای دههێنێته یادما نو لهن ردیوارهكا نو ك خ ه ن س الیه ش�ی ی ونجاو لهگهڵ ئیمپڕاتۆری چین ( ،دیواری دروستكراو له كه دیوارهكا نو سهكۆ ی ئاگری گ كان واره ت ژه لهجوانی واڵتی چینی یهكخس هستهوه ،ئهمجار دی هو پاسهوان یو بورجه ه س �هرڕێ � ب ئ ی ن��اوچ�هك� ی مێژووی یو خانهكانییهوه پێكهوه سهر كێوهكانی باكوور ،ی جیۆلۆژ چین گرنگ رێژ له ش ههێر ی كه ببینرێت، را بوو بهدیوارێكی د ی پێشگیری بكات ل رێژی هونهری .شو ایانی ئهوهیه وش د �اره كه بهسهر دهیویست بهم ك� انی باكوور ،لهمكاتهدا دهمی كهلتوری ههیه "قارهمانێك ر ن ك ه انی پێدهشته س ڵێ ت قارهمان خێڵهك ( )٥٠٠٠كیلۆمهتر ،له چین چینییهكان ده سهرنهكهوتبێ ی زنجیرهی ه ورای چیندا شت ی ه گ ه د ه �� ك �ان كه دوای ه وو به ش� دیوار پادشایی خ� دیوارهكه ب رهكی كاتێك . ی " ه ه ر ژ یی جی رێ ن و ده دهست ،د له ()٢٠٠٠ زن مڕانیان گرته گهشتیارانی چین ی ڕۆن ههست د �ا � زی مێژووی حوك دا ده ژ دهكرایهوه، )١٠٠٠٠كیلومهتر ،له دی �واره درێ بهسهر دی�واری چین ر لهسهرانی ( هردهوام ئهم زۆ زار كیلۆمهتر، هی چین ب � هه بهشانازی دهك���هن ،دیواره دهكهن، ساڵ سهردانی ئهم ییهكهی گهیشت بهپهنجا وهی زهوی. تاوهكو درێژ ردانه نیش شوراكه زۆر بهدرێژی یهكجار دهو هی سهردهمی واڵتا لهبهشهكانی كه بهرانبهره ك تا دهبینرێت، هكو دیواری لهخۆرئاواوه ههندێ پارێزراوه و س ش �ورای �هك كه ئێ )١٦٤٤كه بهجوانی (بیجینگ)، ه (-١٣٦٨ ی (گان زیكی هی مینگ (جایوگوان) لهپارێزگا یان) (بادلینگ) لهن م�وت��ی��ان یو) می (یالو ج م �ات��ای)و ( زنجیر ب���هدهروازهی هچه س �ی ت �ای گ �وان) دهگ��ا خۆرههاڵتهوه دهگات ب ری خۆرههاڵتی ( روازهی (ج� گ) لهباكوو سو)و له هتر و ده وای شوراكه، )٧٣٠كیلوم ین ۆتایی خۆرئا لهپارێزگای (لیائو ن بهدرێژی (٠ لهك �ه لهسهرنجراكێشترین ی تێدهكهن. پارێزگاوه لێناوه. روو ش �ان چی نو له ( )٩ك ناوی دیواری درێژیان س�هرب��ازی ئ���هم ب �ه رهكه نو گهشتیاری زۆر جی ملیۆنهها رهن دیوا دهبێ خهڵ ی ێپهر تو ن پ�ڕۆژهی�هك�ی ب�هرگ�ر ابانهكا نو بهشهكانی شاندهری تێگهیشتووی یو ههزاران ساڵ بی ورای چین نی ت ش���ورای چی ستكراوهو له شورایه دوای ش و م ر ،ئه د رهكان بهپێی گهلی چینه. ووه كه لهسهر كێوهكان �ێ�ت ،كرێكا چینیی سهردهمی كۆنه وولی رۆحی � ب ب هچووهو سمب وه تێپهڕ ده ، ه و شوراكه دانا هێشتا لهناون هوهڕگ�هك�ان�ه ۆ ب ن یا ز وا � جیا ل ژب�ووهت�هوهو جیۆلۆژی سترۆكتۆرهی زو ن�زم درێ� كێوی ب��هر راك�ه لهسهر ش�و
شارستانیهت
47
ئهودیوی زانست
48
ئهودیوی زانست
زانا تونسییهكان چێژ لهئازادی وهردهگرن "كاتێك شۆڕش رووخساری واڵت دهگۆڕێت ،توێژهران پالنهكانیان بۆ داڕشتنی سیستهمێك كه ئازادی بیركردنهوهو داهێنان دهستهبهردهكات دههێننه مهیدانهوه".
دیكالن بوتلێر وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
نهیچهر ( ،)Natureپهیوهندی لهگهڵیاندا گرتبوو ،كاتێك دهربارهی راپهڕینی ئهم مانگه كه سهرۆك زهینهلعابهدین ،ئهو دیكتاتۆرهی كه ( )٢٣ساڵ ف�هرم��ان��ڕهوای��ی ئ �هو واڵت �هی ك��رد ،لهكورسی دهس��هاڵت البرد ،قسهیان دهكرد ههستیان پڕ ب��وو ل�هش��ادی ،ههرچهند كێشهی زۆر لهپێشه ،بهاڵم
ناچار بهههڵهاتن كراو كۆتایی ب��هدهس��هاڵت��ی ت��اك��ڕهوان��هی حیزبی ،هێزی دیموكراتی دهستووری ( )RDCهات. ئهبدولعهزیز شیكهاوی زان���ای���هك���ی ئ���هن���دازی���اری لهزانكۆی پارێزگای (Aix- ف��هڕهن��س��او )Marseille س���هرۆك���ی ئ �هن��ج��ووم �هن��ی توێژهرانو وانهبێژانی تونسی
حهمید بن دهیه سهرۆكی زان��ك��ۆی ت��ون��س��ی سفاكس ( )Sfaxكه لهالی هاوڕێكانی وهك كهسێكی ت��اڕادهی��هك س��هرب��هخ��ۆ ل��هرژێ��م��ی بن عهلی سهیر دهكرێت دهڵێت "شۆرش ههم لهڕووی تواناو ه���هم ل����هڕووی خ��ێ��رای��ی�هوه چ��اوهڕوان��ن�هك��راو ب��وو ،ئێمه ههموومان سهرمان لهم جوڵه
مروییهكانیانی بهههدهر دهدا، ههروهها ئ��ازادن لهئیدارهی خوێندنی ب���ااڵو سیستهمی دواك��هوت��ووی��ی ت��وێ��ژی��ن�هوه، ب��ۆ داوهری���ك���ردن دهرب���ارهی ئاستی خوێندنی بااڵیی ئهم واڵته ،دهبێت بزانیین رێژهی ب�ڵ�اوك���راوه زانستییهكانو پ��ێ��وان �ه زان��س��ی��ی�هك��ان��ی ت��ری ت���ون���س ل���هچ���او دراوس�����ێ
ئهم گرافیکه ئاستی زانستی زانکۆکانی تونس لهچاو زانکۆی واڵتانی عهرهبی نیشاندهدات (رووداوێكی مێژووییو شۆڕشێكی راستهقینه) ،ئهمه قسهی توێژهرێكی تونسییه. (ش�����ان�����ازی ب �هت��ون��س��ێ��ك��ی ئ���ازادهوه دهك�هی��ن ،كه تێیدا ئ�����ازادی رادهرب����ڕی����نو رێ��ز ههیه) ،ئهمه قسهی یهكێكی تره لهتوێژهره تونسییهكان. (بهڕاستی شۆڕشی ههموو خهڵك بوو) ،ئهمهش قسهی ك �هس��ێ��ك��ی س��ێ��ه �هم �ه ،زان���ا توونسییهكان ك �ه گ��ۆڤ��اری
ب��اوهڕوای �ه كه دیموكراسی، م���اف���ی م������رۆڤو ئ�����ازادی ئهكادیمی سهردهكهون. ت�����ووش�����ی واڵت گهورهترین گۆڕانكاری بوو، كاتێك گهنجێكی ه��هژاری دهسگێڕ له ( )١٧سێپتهتمهبهر ل���هش���اری ب���اش���ووری سید ئ �هب��وزهی��د خ���ۆی ك��وش�تو ك��اردهن �هوی �هك��ی ب�هرب�ڵاوی گشتی بهدوای خۆیدا هێنا ،بن ی عهلی له ()١٤ی جهنیوهر
لهفهڕهنسا ( )ACETEFلهم بارهوه دهڵێت "خوێندكارانو رۆش��ن��ب��ی��ران زۆرب����هی كات پێشڕهوی شۆڕشهكانن ،بهاڵم ل�هت��ون��س��دا ئ�هم�ه بهتهنهایی ن���هب���وو ،ب �هڵ��ك��و بهشێكی گ���هوره لهگهنجان بهئاستی خ��وێ��ن �هواری زۆر ب���هرزهوه بهدژی بێكاری لهڕادهبهدهر، گ���هن���دهڵ���ی ح��وك��م��ڕان��یو پێشێلكردنی مافهكانی مرۆڤ ههستانه سهرپێ.
گهورهیه سوڕما". زۆر لهئهكادیمیهكانو رۆش��ن��ب��ی��رهك��ان ك�هوت��ن�ه ناو شۆڕشهكهوه ،بۆیه له ()١١ ی جهنیوهر رژێم زانكۆكانو قوتابخانهكانی بۆ وهستاندنی ب�ڵاوب��وون �هوهی زی��ات��ری خۆ جهماوهرییهكان پیشاندانه داخست ،زان��ا توونسییهكان ئێستا ئ��ازادن لهو فشارانهی ك����ه ل����هالی����هن رژی����م����هوه دهخ���رای���ه س���هری���انو ت��وان��ا
عهربهكانییهوه ،لهئاستێكی زۆر ب�هرزدای�ه (سهیری ئهو وێنهی سهرهوه بكه) .لهگهڵ ئهم وێنه پڕ شانازییهدا ،زاناكان بهڵگه دههێننهوه ،كه ئهمانه حهقیقهتێكیان داپۆشیووه ،كه پڕه لهخهمو پهژاره. بنچینه بههێزهكان ئ���هو ت���وێ���ژهران���هی كه ب���ۆ ن���هی���چ���هر ()nature ق��س�هی��ان��ك��ردووه ،ههموویان لهسهر ئهو بڕوایهن كه بههێزی
تونس لهزانستو پهروهردهی ب��ن�هڕهت��ی��دا ش��ان��ازی�هك�هی بۆ ك �هس��ی پ��ێ��ش ب��ن ع �هل��ی، وات �ه حهبیب بورقیبهیه ،كه لهساڵی ( )١٩٥٧یهكساڵ دوای���ی سهربهخۆیی تونس لهفهڕهنسا ،ب��وو بهسهرۆكی ئهو واڵته دهگهڕێتهوه بورقیبه حكومهتێكی پێشكهوتووی م������ۆدێ������رنو س����ك����ۆالری دروستكردو گهشهی زۆری مرۆیی بهپایتهختدا ،دهسهاڵتیدا بهژنانو پهروهردهیهكی زۆر پێشكهوتووی بونیاد نا. لهسهردهمی ژێردهستیدا، ت����ون����س ه���ی���چ چ��هش��ن��ه س��ی��س��ت �هم��ێ��ك��ی خ��وێ��ن��دن��ی ب����ااڵی ن���هب���وو ،ه���هروهه���ا جگه لهههندێك توێژینهوهی ك��ش��ت��ووك��اڵ�یو ن��اوهن��دێ��ك��ی ئیستعماری بچووكی وهك پهیمانگای پاستۆر لهتونس، توێژینهوهش نزیك لهخاڵی سفر بوو. بورقیبه چهند زانكۆی حكومی دروستكردو بههینانی ئ �هك��ادی��م��ی��ان��ی ف �هڕهن��س��ی خستنیهكار ،ئهنجامهكهی بووه ب �هوهی كه تونس لهئێستادا ل��هچ��او ج��ی��ه��ان��ی ع �هرهب��ی خاوهنی خهڵكێكه كه ئاستی خوێنهواریان لهسهرهوهیه. ت��وێ��ژهرهك��ان دهڵێن بورقیبه دیكتاتۆر بوو ،بهاڵم تاڕادهیهك دڵسۆزو روناكبیر بوو. ل �ه ()٧ی ن��ۆڤ�هم��ب�هری ( )١٩٨٧ب�����ن ع���هل���ی بهكودهتایهكی سپی كۆتایی بهحكومڕانی بورقیبه هێنا، حكومهتی تازه بهڵێنی ئازادی زی��ات��ری��دا ،ب���هاڵم بهخێرایی حكومهتێكی دڕندهی پۆلیسی هێنایه كایهوه. ب����ن دهه����ی����ه دهڵ���ێ���ت "س��وڵ��ت��ان��ێ��ك��ی دروس��ت��ك��ار گ�������ۆڕدرا ب �هس��وڵ��ت��ان��ێ��ك��ی نادروستكاری خوێنرێژ". رژێ����م����ی ب����ن ع��هل��ی پشتیووانی كردن لهپهروهردهو زانستی درێژهپێداو یارمهتی ماڵی له ()GDP( )%0.43ی ساڵی ( )١٩٩٩بۆ (،)%1.02
()GDPی ساڵی ()٢٠٠٧ بهرزكردهوه ،ژمارهیهكی كهم لهزاناكان كۆچیان دهكرد ،بن دههیه دهڵێت ئهو زانایانهی كه زۆرب���هی ك��ات كۆچیان بۆ فهڕهنسا دهك��رد ،بههۆی مووچهی زیاترو بارۆدۆخی توێژینهوهوه بووه .حكومهتی ت��ون��س ژی���ان���ی گ��ون��ج��اوی ستاندهردی پێشكهشدهكردن، ب���ۆی���ه زۆرب��������هی خ �هڵ��ك لهتونس دهمانهوه ،ههروهها ئ �هو دهڵێت "ژیانێكی باش ب���هئ���ازادی س����ن����ووردارهوه بوونی ه�هب��وو" .حكومهتی ی دیكتاتۆر ههموو هاوواڵت ت��ون��س��ی ب �هت��وێ��ژهران��ی��ش �هوه ك���ۆن���ت���رۆڵ���دهك���رد ،چونكه توێژهرانیش بهشێك ب��وون لهو خهڵكه ،بۆیه پهرهسهندنی توێژینهوهو سیستهمی داهێنانی وهستاندبوو. ف���هوزی���ه ش���هرهف���ی كه لهحكومهتی ئینتقالیدا وهزیری خ��وێ��ن��دن��ی ب��ااڵی��ه دهڵ��ێ��ت، زان���ك���ۆك���انو ت��وێ��ژهرهك��ان ئازادی كهمیان ههبوو تاوهكو ب��ت��وان��ن پ���هره بهستراتیژی خۆیان ب��دهن ،ی��ان تهنانهت جۆری كارهكهیان ههڵبژێرن. ی ش��هرهف��ی فیزیازانێك پ�هی��م��ان��گ��ای س �هرهت��ای��ی بۆ زان���س���تو ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی تهكنیكی لهتونسه ،ئهو ژنی خ��وال��ێ��خ��ۆش��ب��وو م��ح�هم�هد شهرهفی سهرۆكی پێشووی ئ �هن��ج��ووم �هن��ی ت��ون��س��ی بۆ پ���ارێ���زگ���اری ل �هم��اف �هك��ان��ی م���رۆڤو وهزی���ری پێشووی پ����هروهرده ب��وو .ب��ن دههیه دهڵ���ێ���ت ب���ۆ ئ �هن��ج��ام��دان��ی ه����هرك����ارێ����ك چ���هن���دی���ن ی پێویست ،وهكو ئیجازهنامه چ��وون �ه دهرهوه ل���هواڵتو چ��اوك��هوت��ن ب �هت��وێ��ژهران��ی واڵت��ان��ی ت��ر ،ه �هروهه��ا ئهو دهڵ���ێ���ت ب���ۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی ك��ۆن��ف��ڕان��س��ێ��ك��ی زان��س��ت��ی پێویست ب��وو رهزام��هن��دی رژێم بۆ ههموو قسهكردنهكان وهرب���گ���ی���رێ���ت ،ه���هروهه���ا پ��ێ��وی��س��ت ب���وو زان��ك��ۆك��ان
وردهكاری راپۆرتی چۆنیهتی ك���ارك���ردن���ی س��ت��اف�هك��ان��ی��ان بهشێوهی ههفتانه بۆ سهرهوه ب��ن��اردای �ه ،ش�هرهف��ی دهڵێت رژێ��م داخستنی روناكبیری لهههموو ئاستهكانی ژیانی زانكۆدا پهیڕهو كردبوو ،كه ببوو بههۆی ئازاری توێژهرانو كوێركردنهوهی سهرچاوهی داهینانیان ،بن دهیهو شهرهفی چیرۆكی هاوشێوه دهربارهی بیۆكراسی رژێم دهگێڕنهوه كه دهب��وو بههۆی دروستكردنی كێشه ب��ۆ پ�هی��وهن��دی زانكۆ ل����هگ����هڵ پ���ی���ش���هس���ازی���دا، ه�هروهه��ا پێش بهزانكۆكان دهگ����ی����را ل �هگ �هش �هپ��ێ��دان��ی س��ت��رات��ی��ژی ت��وێ��ژی��ن��هوهی
بن عهلی خۆی سهرۆكی زانكۆكانی ههڵدهبژاردو پۆستهكانی نزمتر لهالیهن حیزبهوه پڕدهكرانهوه
تایبهت بهخۆیان ،بن دههیه داوادهكات پهیمانگاو تاقیگه دروس��ت��ب��ك��رێ��ت ،ه��هروهه��ا ئهو دهڵێت زانكۆكان ببوون بهمهكینهی دروس��ت��ك��ردن��ی وت���اری زانستیو بڕوانامه، ب���هاڵم پ �هی��وهن��دی��ان ل�هگ�هڵ كۆمهڵگاو نیازهكانی بچرابوو، ل��هدرێ��ژهدا ش �هرهف��ی دهڵێت حكومهت دهترسا كه بهێڵێت ت��اك بهتهنیایی ك��اری خۆی ب�هڕێ��وه ببات ،ئێمه ئ��ازادی ئهوهمان نهبوو خۆمان بهدڵی خۆمان كار بكهین. ئێستا شۆڕش ئهو ههلهی رهخساندووه تاوهكو خهڵك واڵتهكهی خۆیان پێشبخهن، ش��ێ��خ ئ��اوای��ی دهڵ��ێ��ت بۆ
49
ی �هك �هم��ج��اره زان���اك���ان ئ�هو ئازادییهیان ههیه كه داهاتووی خ��ۆی��ان ،بۆ خۆیان بڕیاری لێبدهن ،نهك ئهندامانی حیزبی فهرمانڕهوا بڕیاریان بۆ بدهن. ی����هك����ێ����ك ل���هك���ێ���ش���ه زانكۆكانی سهرهكییهكانی تونس دیاردهی خزمخزمێنهو دهس��ت��ێ��وهردان��ی حیزبی بوو لهزانكۆكاندا. بن عهلی خۆی سهرۆكی زان��ك��ۆك��ان��ی ه��هڵ��دهب��ژاردو پۆستهكانی نزمتر لهالیهن ح���ی���زب���هوه پ���ڕدهك���ران���هوه، دۆڕه شهریف ،ی��اری��دهدهری بهڕێوهبهری پهیمانگای پاستۆر دهڵێت زاناكان وهك زۆربهی تونسییهكان ناچاربوون ببن بهئهندامی حیزبی حاكمی ( )RDCبۆ ئ �هوهی لهالیهن رژێمهوه پشتگیری بكرێن. رێگهیهكی درێژ بهرهو ریفۆڕم ش�هرهف��ی دهڵێت روون �ه دهبێت سیستهمهكه بهشێوهی رهه��ا بگۆڕدرێت ،ههروهها درێ��ژه دهدات كه حكومهتی ن���وێ دهی���هوێ���ت ب����ۆرد بۆ زانكۆكان دروستبكات ،بۆ ئ����هوهی خ��ۆی��ان س �هرۆك��ی خۆیان راستهوخۆ لهوانهیه ب��هئ��ام��رازی ئ �هك��ادی��م��ی له داهاتوودا ههڵبژێرن ،ههروهها ئ��هو درێ������ژهدهداتو دهڵێت حكومهت دهی �هوێ��ت خۆی لهدهستێوهردان بهدوربگرێت توێژهرهكانو كاربهدهستانی زان��ك��ۆ كهسانی شایستهنو ب���اوهڕی ت �هواوی��ان بهگۆڕان ه���هی���ه ب���ۆی���ه دهب���ێ���ت ئ��هو ههلهیان بۆ بڕخسێت تاوهكو ب���هش���دارب���ن ل �هدهس��ت��پ��ێ��ك �ه نوێیهكهی واڵتدا .چاوهڕوان دهك���رێ���ت ك���ه ح��ك��وم�هت��ی ئ��ی��ن��ت��ی��ق��ال��ی ل��هدووم��ان��گ��ی داه���ات���وودا ههڵبژاردنێكی نوێ ئهنجامبداتو شهرهفی ب��هن��هی��چ��هری ()Nature وت ه��ی��واداره زان��ك��ۆك��انو قوتابخانهكان بهبێ دواكهوتن ج��ارێ��ك��ی ت���ر ب��ك��رێ��ن �هوه. ههروهها ئهو دهڵێت ،بهشێوهی
سیمبۆلیك ،دوای بن عهلی ك��ورس��ی��ی�ه ئهكادیمیهكانی زانكۆ ناویان دهگۆڕێتو ئهو خوێندكارانهی كه لهالیهن رژێمهوه دهستبهسهركرابوون ج��ارێ��ك��ی ت���ر دێ���ن���هوه بۆ ن����او زان���ك���ۆ ب���ۆ ئ����هوهی خوێندنهكانیان تهواوبكهن. شهرهفیو ئهندامانی تری حكومهتی ئینتیقالی پشتگیری لهدرێژهپێدانی یارمهتی دارایی بۆ زانستی تونسی دهك �هن، ب�����هاڵم ئ����هو ج��ارێ��ك��ی تر دووپاتی دهكاتهوه كه دهبێت فێركردنهكانی زانكۆ بهجۆرێك بێت كه دهرچووهكان بتوانن ل���هب���ازاڕدا ك��ار پهیدابكهن، شهرهفی دهڵێت بڕوانامهیهك كه نهمانگهێنێت بهشوێنێك بهكهڵك نایهت ،شهرهفی درێژه بهقسهكانی دهداو دهڵێت ،ئهمه دهت��وان��ێ��ت یارمهتیدهر بێت بۆ دۆزینهوهی هۆكاری ئهو سهرههڵدانهی كه روویدا ،زۆر كهس بڕوانامهی زۆر بهرزیان ههیهو كاریان دهستناكهوێت، ه��هروهه��ا بیركردنهویهكی ق��وڵ لهسهر زانكۆ پێویسته پهیوهندییه پیشهسازییهكان پێویسته بۆ ئهوهی ههلی كار دروستبكرێت. ئ �هگ �هر دیموكراسێكی پایهدار لهتونس بهرپا بكرێت سهرمایهگوزاره دهرهكییهكان كه پێشتر بههۆی گهندهڵی رژی��م �هوه ح�هزی��ان لهچوون ب��ۆ ئ���هو واڵت���ه ن���هب���وو ،بۆ س���هرم���ای���هگ���وزاری رووی تێدهكهن. ش��هرهف��ی ب����اوهڕی بهو وهه���م���ه ن��ی��ی �ه ك���ه گ����ۆڕان لهشهوێكدا دروستببێت ،ئهو دهڵێت ئێمه دهبێت راستبین بین ،ئێمه له ( )٢٤كاتژمێردا ناتوانیین ههموو شتێك چاك بكهین ،بهاڵم ئۆمێدواریین بهو رێگهی كه گرتومانهته بهر. من بهتهواوی دڵنیام كه ئێمه سهركهوتنهكانی ئهم شۆڕشه بهئهنجام دهگهێنین، ئهمه بهجێهشتنی رابردووه. سهرچاوه :گۆڤاری Nature
50
تهندروستی
ی ی لهش ی لهباره چ خۆتهوه نازانیت؟
وهرگێڕانی :هیوا ساڵح ئهحمهد
ترشهڵۆكی ناو گهده زۆر بههێزه ئ��ای��ا دهزان���ی���ت ل �هن��او گ���هدهت���دا ش��ل �هی �هك �ی زۆر ت��رس��ن��اك �ی ت��ێ��دای��هو هیچ ی دهزگ����ای����هك����ی پ��ۆل��ی��س � ن��ات��وان��ێ��ت ب��ی��دۆزێ��ت��هوه؟، ترشهلۆكێكه ،دی��واری گهده دهری��دهدات ،خانهكانی گهده ی ت��رش �ی ه��ای��درۆك��ل��ۆری��ك � ش���اردووهت���هوه ،ئ��هم ترشه ی لهكارگهكاندا بۆ تواندنهوه ك���ان���زاك���ان ب���هك���اردێ���تو دهتوانێت پ��ۆاڵ بتوێنێتهوه، ب�����هاڵم ن���اوپ���ۆش���ی گ���هده دهتوانێت لهشت بپارێزێت ی ت��هن��ی��ا ب���ۆ ه��هرس��ك��ردن�� ی خۆراك بهسهالمهتی بهكار دههێنێت. باری لهش كاردهكاته سهر بیركردنهوه ی ن��ات��وان��ی��ت س���هردهم��� ژنهێنانت بهێنیتهوه ی��اد؟، ت��اق��ی��ب��ك �هرهوه ل �هس �هر ی�هك ی ئ �هژن��ۆ لێیدابنیشه ،بهپێ توێژینهوهیهكی نوێ دهشێت بهههر جوڵهیهك رووداوێ��ك ی بێتهوه ی��ادم��ان ،ی���ادهوهر تاڕادهیهكی زۆر لهههستو سۆزماندایه ،بۆن یا دهنگێك ی لهوانهیه ببێته مایهی هاندان ی رووداوێ������ك������ی دوور سهردهمی منداڵی ،بۆ نموونه زهنگی پاسكیل واتلێدهكات ب����ی����ری پ���اس���ك���ی���ل���هك���هت بكهوێتهوه. ئێسك شی دهبێتهوه تا هاوسهنگی كانزاكان رابگرێت ی سهرباری پاڵپشتیكردن ی گشت ئهندامو ماسولكهیهك ی ل�������هش ،ئ���ێ���س���ك ئ��اس��ت��
ك��ال��ی��س��ی��ۆم �ی ن����او ل��هش رێكدهخات ،ئێسك ههردوو ت���وخ���م���ی ك���ال���ی���س���ی���ۆمو ف��ۆس��ف��ۆڕی ت��ێ��دای �ه ،ك �ه بۆ ماسولكهو دهم��ارهك��ان ههر ی زۆر پێویستن گ �هر ئاست ئهم توخمه روو لهكهمی بوو ئهوا هێندێك هۆڕمۆن دهبنه مایهی شیبوونهوهی ئێسك، تا ئاستی كالیسیۆم هاوسهنگ بكاتهوه. دهماغ پێوستی بهخۆراكه لهگهڵ ئ �هوهش��دا ()%2 ی كێشی تهواوهتی لهشمان ی پێكدههێنێت ،دهماغ پێوسیت ئ��ۆك��س��ج��ی��نو ()%20 گهرمۆكهی ناو لهشه ،كه وا ی لهسێ خوێنبهری سهرهك مێشك دهك���ات بێپسانهوه ئ��ۆك��س��ج��ی��ن�ی پ��ێ��ب��گ�هی�هن��ن، ه���هر ك��ۆس �پو لهمپهرێك لهههریهكێكیاندا ،ی��ان ههر ی وهستانێك دهبێته مایهی برس بوونی خانهكانی مێشك بۆ وزهو فرمانهكانی بێهێزدهبن، ئهمهش مانای جهڵدهیه. ههزاران هێلكهی ناو هێلكهدان بهكار ناهێنرێن س���هرهڕای ئ���هوهی ههر ی كچێكی ههرزهكار نزیكه ی ( )34ه������هزار ه��ێ��ل��ك�ه ناكامڵی ههن ،تهنیا ()350 ه��ێ��ل��ك�هی��ان زی��ات��ر دهگ��ات �ه ی قۆناغی پێگهیشتن بهڕێژه یهك هێلكه لهمانگێكدا ،هێلكه پێنهگهیشتووهكان دهچنهوه ی����هكو پ��اش��ان وردهورده ش��ی��دهب��ن �هوه ب��ێ��ئ �هوهی ببنه مایهی دووگ��ی��ان�ی ،دهشێت ی دهم�����اغ ل �هه �هڵ��س��وڕان��دن � دهردانی هێلكهكان بكهوێت. سهرچاوهAbout.com: