lvinscience no2

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪2‬‬

‫‪ ،‬شوباتی ‪ 2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫هۆکاری رووتانه‌وه‌ی‬ ‫قژ دۆزرایه‌وه‌‬

‫نهێنییه‌کانی‬ ‫خه‌وتن‬ ‫زانست له‌(‪)2011‬دا‬ ‫چیمان بۆ ده‌کات؟‬ ‫خێرایی رۆیشتنت‪،‬‬ ‫پێتده‌ڵێت چه‌ند ده‌ژیت‬

‫زاناکانی تونس‬ ‫چێژ له‌ئازادی‬ ‫وه‌رده‌گرن‬

‫کۆتایی‬ ‫جیهان‪!..‬‬ ‫شورای چین‬ ‫گه‌وره‌ترین بینای‬ ‫ئه‌ندازیاری به‌رگری‬ ‫جیهانه‌‬

‫ئایا بومه‌له‌رزه‌کانی‬ ‫سلێمانی ده‌ستکردن؟‬


‫ژماره ‪2‬‬

‫‪ ،‬شوباتی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫هۆکاری رووتانهوهی‬ ‫قژ دۆزرایهوه‬

‫نهێنییهکانی‬ ‫خهوتن‬ ‫زانست له(‪)2011‬دا‬ ‫چیمان بۆ دهکات؟‬ ‫خێرایی رۆیشتنت‪،‬‬ ‫پێتدهڵێت چهند دهژیت‬

‫زاناکانی تونس‬ ‫چێژ لهئازادی‬ ‫وهردهگرن‬

‫کۆتایی‬ ‫جیهان‪!..‬‬ ‫شورای چین‬ ‫گهورهترین بینای‬ ‫ئهندازیاری بهرگری‬ ‫جیهانه‬

‫ئایا بومهلهرزهکانی‬ ‫سلێمانی دهستکردن؟‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌و چاپخانه‌ی دلێر‬ ‫به‌هاوبه‌شی ده‌ریده‌که‌ن‬ ‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵح‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪ .‬سلێمانی‪.‬‬ ‫گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬

‫‪No.02, FEBRUARY 2011‬‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪14 33‬‬ ‫‪43 21‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫ن‌و تونس‬ ‫كوردستا‬ ‫دنی بااڵی‬ ‫�ه‌ك�ی زۆر‬ ‫ش ت��اڕاده‌ی‬ ‫خوێن‬ ‫تری‬ ‫انی زانكۆو‬ ‫ه‌ڵكو بۆ كۆلیژه‌كانی و ده‌رچوو‬ ‫و‬ ‫ب‬ ‫هه‌م‬ ‫ت‬

‫‌یچه‌ر‬ ‫كاندا ده‌بێ‬ ‫دامه‌زراندنی‬ ‫ه‌‬ ‫گۆڤاری به‌ناوبانگی نه ی راسته‌‪،‬‬ ‫له‌فه‌رمانگه‌ حكومیی فه‌رمانگه‌یان‌ه‬ ‫ۆڤ��اری لڤین‬ ‫‌ڵكردنی ئه‌م‬ ‫په‌یمانگاكان‬ ‫به‌پێی راپۆرتێكی ژم��اره‌ی گ�‬ ‫ردن‌و ته‌مبه‬ ‫حكومه‌ت‬ ‫ی‬ ‫گ‬ ‫) كه‌ ل �ه‌م‬ ‫رن‬ ‫گ‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫را‬ ‫انی‬ ‫ور‬ ‫كا‬ ‫(‪ Nature‬كراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی ده‌و وو‪ ،‬ئه‌و به‌هۆی نا شدا زۆر له‌كارمه‌ند ‌رمانگه‌كانی‬ ‫فه‬ ‫ونسدا هه‌ب‬ ‫ستا‬ ‫زانستیدا باڵو رییه‌كه‌ی ت‬ ‫انده‌توانی ك�ه‌ له‌ئێ كارن‪ ،‬له‌الیه‌كی تره‌وه‌ ن كه‌ هه‌ر‬ ‫شه‌ جه‌ماوه‌‬ ‫‌ی‬ ‫رۆنی بكرێ‬ ‫ه‬ ‫بێ‬ ‫ن‬ ‫دا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‌ بوون‪ ،‬ك‬ ‫تا له‌ڕاستی‬ ‫ڕ‬ ‫سته‌ به‌ئه‌لكت‬ ‫ه‌كی زۆرتر‬ ‫ان‬ ‫ست‬ ‫س‬ ‫ئێ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫له‌شۆ ڕوانامه‌ به‌د‬ ‫په‌یدابكه‌ن‪.‬‬ ‫ومه‌ت پێوی‬ ‫وه‌ی ژماره‌ی‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫گه‌نج‬ ‫ح‬ ‫كا‬ ‫ئه‌‬ ‫به‌تاڵی له‌ناو‬ ‫دا‬ ‫بازاڕی ئ��ازادی تونس فۆرمكردن له‌خوێندنی ه‌مه‌ش ده‌بێت به‌هۆی كار ببن‌و به‌‬ ‫�اره‌ بۆ ئ‬ ‫‌یه‌وێت به‌ڕی‬ ‫حكومه‌ت بێ‬ ‫له‌‬ ‫وب�‬ ‫ه‬ ‫واڵتی تونس د خولی پێگه‌یاندنی دو وست له‌كارمه‌ندانی سووڕێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه‌ت له‌ناو‬ ‫ه‌كی ته‌ندر‬ ‫كاندا ب‬ ‫كوم‬ ‫بااڵو كردنه‌وه‌ی ۆ‪ ،‬په‌یوه‌ندیی‬ ‫مێژووی فه‌رمانگه‌ ونی كارمه‌ندانی ح ان �ی بودجه‌‬ ‫ان �ی زان �ك �‬ ‫ه‌رد‬ ‫روستبكات‪،‬‬ ‫ربو‬ ‫ه‌رچ �و‬ ‫د‬ ‫بێكا ان�دا جگه‌ ل �ه‌ب �ه‌ه �ه‌د انه‌ داده‌نێت‬ ‫دا‬ ‫ن‬ ‫ڕ‬ ‫تا‬ ‫زا‬ ‫س‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫د‬ ‫ب‬ ‫له‌گه‌ڵ كور‬ ‫د انی زانكۆو‬ ‫ه‌و كارمه‌ند‬ ‫ه‌رم�ان�گ�ه‌ك�‬ ‫س‪،‬‬ ‫ه‌نێو‬ ‫�‬ ‫ئ‬ ‫ف‬ ‫ر‬ ‫ون‬ ‫���ان ل �ه‌ن��او‬ ‫ل ێندنی بااڵ له‌واڵتی ت ی زانكۆكانی تونس كاریگه‌ری خراپ له‌سه‌ ڵ����ی ك���ارای‬ ‫ك���ه‌ رۆ‬ ‫ستی زانست‬ ‫خو‬ ‫خۆیاندا‬ ‫ه‌و ئا‬ ‫ه‌ی‬ ‫ن‌و عێراقدا‬ ‫زۆر جیاواز ی كوردستا‬ ‫فه‌رمانگه‌ك ت كاتێك‬ ‫تایبه‌‬ ‫ۆكان‬ ‫د ناكرێت‪،‬‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌ ه‌م �ووچ �ه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵ زانك ك ب���ه‌روار‬ ‫�ی ��اوازی ل �‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫�ا‬ ‫رێ ���ژه‌ی وت�‬ ‫ج�‬ ‫به‌‬ ‫دان ت��ه‌ن��ی��ا‬ ‫)‬ ‫‪٢‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫‪٠‬‬ ‫���ارم�����ه‌ن�����‬ ‫‌س �اڵ �ی (‪٧‬‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫یی‬ ‫ان‬ ‫ك��‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ل�‬ ‫پێكرواه‌ جی‬ ‫ی س��ااڵن�ی‬ ‫وه‌ر‬ ‫ستییه‌ باوه‌ڕ‬ ‫( ‪) %١ 1 ٠ ٠‬‬ ‫ان‬ ‫ز‬ ‫ب�ه‌پ��ێ�ی پ��ێ��� ئه‌نجامدانی‬ ‫س‬ ‫ك‬ ‫زان��ك��ۆك��ان��ی ت��ون�� انی عێراق‬ ‫خزمه‌ته‌‪ ،‬نه‌ �ی��ن�ه‌‪ ،‬تونس‬ ‫كۆك‬ ‫هۆکاری رووتانهوهی‬ ‫ی راس��ت�ه‌ق�‬ ‫ی‌!‪ ،‬له‌هه‌موو زان ‌‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ك ��ار‬ ‫قژ دۆزرایهوه‬ ‫یاركه‌ره‌وه‌یه‌‬ ‫شه‌وه‌ زیاتره‬ ‫كی هۆش‬ ‫دستانی‬ ‫واڵت��ێ�ك�ی‬ ‫زه‌نگێ‬ ‫واڵت��ان��ه‌ی‬ ‫زاناکانی تونس‬ ‫ق‬ ‫به‌كور وه‌ك ع��ێ��را‬ ‫ه‌م��وو ئ���ه‌و‬ ‫چێژ لهئازادی‬ ‫دانیشتووانی‬ ‫س‬ ‫ۆ ه��‬ ‫ب��ااڵی��ه‌ك��ی‬ ‫وهردهگرن‬ ‫ت �ون � ه‌ ژم��اره‌ی‬ ‫ب�� خ��وێ��ن��دن��ی‬ ‫نهێنییهکانی‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ات‬ ‫عه‌ربیی‬ ‫و‬ ‫سێی عێراقه‌‪،‬‬ ‫واڵت�ه‌ك�ان�ی‬ ‫ه‌‬ ‫کۆتایی‬ ‫خهوتن‬ ‫ك��� �راوی��ان ل�ه‌‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫جیهان‪!..‬‬ ‫ۆر خوێندن‬ ‫ك‬ ‫ك �ۆپ��ی �ك‬ ‫ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زانست له(‪)2011‬دا‬ ‫ی�ه‌ ‌ی���ه‌ك���ی ز‬ ‫ان �د‬ ‫چیمان بۆ دهکات؟‬ ‫ت ��اڕاده‬ ‫س ل�ه‌گ�ه‌ڵ‬ ‫خۆیاندا دام �ه‌زر ی گ�ه‌وره‌ی‬ ‫اڵت���ی ت �ون �‬ ‫ن شانسێك‬ ‫یو‬ ‫ی جیهاندا‬ ‫كوردستا‬ ‫ریفۆرمه‌ی‬ ‫ب ��ااڵ پێشكه‌وتوو‬ ‫الیه‌كه‌وه‌ ئه‌و‬ ‫واڵتانی‬ ‫لێكچوونی‬ ‫ئایا بومهلهرزهکانی‬ ‫هه‌یه‌ له‌‬ ‫ونس ئێستا‬ ‫ڵ ب���ووه‌‪.‬‬ ‫ب��ااڵ كه‌ ت‬ ‫ستکردن؟‬ ‫ده‬ ‫سلێمانی‬ ‫و‬ ‫تێكه‌‬ ‫‌‬ ‫كوردستان‬ ‫خوێندنی‬ ‫كات ماوه‌ی‬ ‫زانكۆكانی‬ ‫ده‌ستی پێب‬ ‫ن‬ ‫زانكۆكانی‬ ‫نێوا‬ ‫ده‌یه‌وێت‬ ‫ی هه‌رێمی‬ ‫ومه‌ت‬ ‫ایه‌‬ ‫تونس له‌وه‌د ێ گوێدانه‌‬ ‫زیاد له‌ساڵێكه‌ حك ‌ت �ێ (پالنی‬ ‫به‌ب‬ ‫ه‌ستی داوه‬ ‫وردستان د‬ ‫كوردستانیش و كۆمه‌ڵگه‌‬ ‫بااڵی تونس‬ ‫سەر نووسەر‬ ‫ك‬ ‫�ازاڕ‬ ‫ی‬ ‫ن��ی��ازی ب��� ن بڕاونامه‌‬ ‫ریفۆرمه‌كه‌ی خوێندن ده‌چێت كه‌‬ ‫اڵنه‌ به‌هه‌زارا‬ ‫كوردستان‬ ‫سا‬ ‫زۆر له‌وه‌ی‬ ‫شتا رێژه‌ی‬ ‫ه‌جۆره‌كاندا‬ ‫تره‌وه‌ هێ‬ ‫واره‌ جۆر ب‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ربه‌ی هه‌ره‌ز‬ ‫ه‌)‪ ،‬له‌الیه‌ك‬ ‫ه‌كاره‌سات‌و‬ ‫ن له‌بازاڕی‬ ‫له‌ب شن‪ ،‬كه‌ زۆ‬ ‫رادای‬ ‫ه‌ ب‬ ‫ان‬ ‫ده‌به‌خ‬ ‫وانامه‌ وه‌رده‌گرن ناتو انی ئه‌وه‌ ئێستا له‌ئا چووانی زانكۆ نه‌بوو ن هه‌ر ئێستا‬ ‫ۆیه‌ چاوه‌ڕو‬ ‫انه‌ی كه‌ بڕ‬ ‫بێكاری ده‌ر‬ ‫ۆیه‌ كوردستا‬ ‫هه‌رب‬ ‫ئه‌و‬ ‫وه‌‪ ،‬ب‬ ‫ه�ه‌م ئاستی‬ ‫انی خۆیدا‬ ‫زاددا كار په‌یدابكه‌ن‪ ،‬له‌فه‌رمانگه‌ك‬ ‫له‌كونتڕۆڵ ده‌رنه‌چو و بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئا‬ ‫كوردستان‬ ‫و‬ ‫بیر له‌داهات‬ ‫ت‬ ‫ڕوانامه‌كانی‬ ‫نیازه‌كانی‬ ‫ه‌ك���ه‌ن ك�ه‌ حكومه‌ ی كوالیتی ب‬ ‫ت‬ ‫نێ‬ ‫وا‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫الن دابنێت‪.‬‬ ‫د‬ ‫م‬ ‫زكاته‌وه‌و ه‬ ‫نبمه‌زرێنێت‪ ،‬جگه‌ له‌نز هه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬وه‌رگرتن خوێندن به‌ر‬ ‫پ‬ ‫یا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫دا‬ ‫ت‌و به‌پێی ئه‌و نیازانه‌ بدرێت بێ‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ت‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫مه‌ڵگه‌ نییه‌‪،‬‬ ‫ك‬ ‫ناسێ‬ ‫ك‬ ‫كوردستان‪ ،‬كێشه‌یه‌ ن��ی��ازی كۆ‬ ‫له‌كۆلیژو به‌باشی ب ه‌وام بڕوانامه‌ به‌خه‌ڵ به‌ده‌سته‌كان‬ ‫ی‬ ‫به‌پێ‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫مه‌‬ ‫ه‌‬ ‫له‌زانكۆكاندا ساڵێك به‌سه‌ددان كه‌ له‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر ب��� ل�ه‌داه�ات�ووی بڕوانا زۆر دووردا‬ ‫وونه‌ هه‌موو‬ ‫��ه‌وه‌ی بیر‬ ‫‌ك‬ ‫وه‌رده‌گیرێن‬ ‫ئ‬ ‫م‬ ‫انه‌یه‌ له‌داهاتوویه‌كی نه ۆیی ببێته‌وه‌‬ ‫ن انگا كشتووكاڵییه‌كاندا ستێكی زۆر نزمدایه‌و كڕێته‌وه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫كاره‌ساتی مر‬ ‫م‬ ‫ئا‬ ‫ب‬ ‫‌ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫شتووكاڵدا ل‬ ‫ه‌ره‌و رووی‬ ‫پ‬ ‫انی كۆلیژو‬ ‫ده‌بێنرێت‪.‬‬ ‫ه‌رهێنان له‌ك‬ ‫وه‌كارخستنی ده‌رچو خۆیاندا كوردستان ب واڵتانی تردا‬ ‫وه‌ب‬ ‫ی روون بۆ‬ ‫ك ئه‌وه‌ی له‌‬ ‫ری پسپۆڕی‬ ‫ك‬ ‫ه‌كان‪ ،‬وه‌‬ ‫پالنێ كشتووكاڵییه‌كان له‌بوا كشتووكاڵیی‬ ‫په‌یمانگا‬ ‫بۆ كۆلیژه‌‬ ‫ئه‌مه‌ نه‌ته‌نیا‬ ‫نابێنرێت‪،‬‬

‫سه‌روتار‬

‫ژماره‬

‫‪2‬‬

‫‪ ،‬شوباتی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫خێرایی رۆیشتنت‪،‬‬ ‫پێتدهڵێت چهند دهژیت‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫شورای چین‬ ‫گهورهترین بینای‬ ‫ئهندازیاری بهرگری‬ ‫جیهانه‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪5‬‬

‫دۆلفینه‌كان‌و شه‌مشه‌مه‌كوێره‌كان‌و زاناكان‬ ‫ی نابینایان ده‌كه‌ن‬ ‫هاوكار ‌‬ ‫وه‌رگێران‪:‬‬ ‫كاروان محه‌مه‌د یاسین‬ ‫ی‬ ‫رێڕۆیشتن به‌ناو جیهان ‌‬ ‫بینراودا قورسه‌ بۆ نابینایان‪،‬‬ ‫به‌اڵم توێژه‌ره‌كان كارده‌كه‌ن‬ ‫له‌سه‌ر ئامێرێك كه‌بتوانێت‬ ‫یاریده‌ی‌ ئه‌وان بدات شته‌كان‬ ‫ب��دۆزن��ه‌وه‌ ل�ه‌س�ه‌ر رێگایان‬ ‫به‌هۆی‌ ده‌نگ نه‌ك بینین‪.‬‬ ‫دۆل���ف���ی���ن���ه‌ك���ان ئ���ه‌و‬ ‫ئ��ام��ڕازه‌ی��ان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫شه‌مشه‌مه‌كوێره‌كانیش‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫شته‌كان ده‌دۆزن����ه‌وه‌ رێ��ڕه‌‌و‬ ‫ده‌گ��رن �ه‌ب �ه‌ر‬

‫ی‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‌ دروس���ت���ك���ردن��� ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ن���گ���ه‌ك���ان ب��ی��س��ت��ن �ه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌ن��گ��دان �ه‌وه‌ك �ه‌ی‌ (‪)Echo‬‬ ‫ب���ه‌م���ه‌ش ده‌ڵ���ێ���ن (ش��وێ��ن‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌ ‪.)Echoloction‬‬ ‫له‌ئێستادا زان��ا ژیره‌كان‬ ‫ی‬ ‫پ��س��پ��ۆڕه‌ك��ان �ی‌ پ��ی��ش�ه‌س��از ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ی‌ ئامێرێك ‌‬ ‫دروستكراو له‌الیه‌ن مرۆڤه‌و‌ه‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ یاریده‌ی‌ نابینایان‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش ده‌ن���گ���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌گوازێته‌وه‌ بۆ ناو ده‌وروبه‌ر‪،‬‬ ‫ده‌ن����گ����ی‌ س���ه‌روب���ی���س���ت���ن‬ ‫(‪،)Ultrasonic sonnds‬‬ ‫ك����ه‌ م������رۆڤ ده‌ت���وان���ێ���ت‬ ‫بیبیستێت (ك��ام��ی��رۆن‬ ‫مۆرالند‪Cameron ،‬‬ ‫‪)m o r l a n d‬‬ ‫ی‬ ‫زان����������ا ‌‬

‫به‌ئه‌زموون له‌زانكۆی‌ بۆستن‬ ‫(‪ )Boston‬باسیكردووه‌‪.‬‬ ‫ده‌نگه‌كان ب�ه‌ر شته‌كان‬ ‫ده‌ك�����ه‌ون ل����ه‌ده‌وروب����ه‌رو‌و‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��ه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب���ۆ ب���ه‌ك���ارب���ه‌ر ل �ه‌ش��ێ��وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ژاوه‌ژاودا‪ ،‬شێوه‌‌و قه‌باره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ش��ت��ه‌ك��ان ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ت����ی����ژ دروس�����ت�����ده‌ك�����ات‬ ‫له‌ده‌نگدانه‌وه‌كه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫كه‌سه‌كه‌ به‌توانا ده‌ك��ات بۆ‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی‌ شتێك له‌ویتر‪.‬‬ ‫ك�ڵاوێ��ك �ه‌ پ��ێ��ك��ه��ات��وو‌ه‬ ‫به‌ده‌نگۆیه‌ك كه‌ (له‌ره‌له‌ری‌)‬ ‫ده‌ن����گ����ی‌ س������ه‌ر‌و ب��ی��س��ت��ن‬ ‫ده‌رده‌كات كه‌ مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫مایكرۆفۆنێك‬ ‫بیبیستێت‪.‬‬ ‫ل�������ه‌الوه‌ داده‌ن�����رێ�����ت ك�‌ه‬ ‫به‌ستراوه‌ به‌كۆمپیوته‌ره‌وه‌ ك‌ه‬ ‫ل �ه‌ره‌ل �ه‌ره‌ك��ان الده‌دات بۆ‬

‫رێژه‌یه‌ك كه‌ مرۆڤ ده‌توانێت‬ ‫بیبیستێت‪.‬‬ ‫تۆ كرته‌ی‌ ژاوه‌ژاوه‌ك��ان‬ ‫ده‌بیستیت‌و په‌یوه‌ست ده‌بێت‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‌ ك �ه‌ شته‌ك‌ه‬ ‫چه‌نده‌ دووره‌ لێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫(‪)Adekunbi Adewunmi‬‬ ‫تاقیكار‪ ،‬روونیكردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك راهێنان پێویست‬ ‫ی‬ ‫ده‌كات بۆ ده‌ستنیشانكردن ‌‬ ‫ش�������ت�������ه‌ك�������ان‪ ،‬ب��������ه‌اڵم‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستپێكه‌ره‌كان (ئ �ه‌وان �ه‌ ‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ادان)‪ ،‬ده‌ت��وان��ن بۆ‬ ‫زان��ی��ن�ی‌ ئ���ه‌وه‌ی‌ هه‌رشتێك‬ ‫له‌سه‌ر رێگایاندابێت‪.‬‬ ‫"ك��ات��ێ��ك ده‌ن��گ��ه‌ك��ان‬ ‫ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‌ بۆ تۆ‪،‬‬ ‫ی‬ ‫الیه‌نی‌ شوێن ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت�� ‌‬

‫خۆیان هه‌یه‌ بۆیه‌ تۆ ده‌توانیت‬ ‫بزاینیت كه‌ له‌كوێووه‌ هاتووه‌"‪،‬‬ ‫(مۆرالند) وا ده‌ڵێت‪.‬‬ ‫ت���ه‌ك���ن���ه‌ل���ۆژی���ای‌ ن��وێ‬ ‫هه‌ندێك (بینراو) ده‌به‌خشێت‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ نابینا بزانێت‬ ‫ی‬ ‫كه‌چی‌ رووده‌دات له‌جیهان ‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی‌ خۆی‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌رزترین رۆژه‌ به‌نزیكه‌ ‌‬ ‫(‪ 4-3.9‬م �ه‌ت��ر)ه‌‪ ،‬زان��اك��ان‬ ‫ی‬ ‫كارده‌كه‌ن بۆ به‌ده‌ستخستن ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و ئامێره‌ زۆر به‌بچووك ‌‬ ‫كه‌ پڕاوپڕی‌ گیرفانت بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‪vanhoe‌ :‬‬

‫مۆسیقاو هه‌ڵسوكه‌وت‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌تا محه‌مه‌د ساڵح‬

‫دوێنێ چویت بۆ كوێ؟‬ ‫ئایا گوێت له‌هیچ مۆسیقایه‌ك‬ ‫ی ك‌ه چویت؟‬ ‫بوو‌ه له‌و شوێن‌ه ‌‬ ‫ی زۆر له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ت��اڕاده‌ی �ه‌ك � ‌‬ ‫ی‬ ‫گوێت لێبوبێت‪ ،‬له‌ڕۆژگار ‌‬ ‫ی دووك��ان‌و‬ ‫ئ�ه‌م��ڕۆدا زۆرب��‌ه ‌‬ ‫ری��س��ت��ۆران��ت �ه‌ك��ان مۆسیقا‬ ‫ل��ێ��ده‌ده‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫له‌فه‌رمانگ‌ه یاخود كێڵگه‌شدا‬ ‫گوێت له‌مۆسیقا بێت‪.‬‬ ‫زانایان پێیانوای‌ه كه‌مۆسیقا‬ ‫ی‬ ‫ی له‌سه‌ر شێواز ‌‬ ‫كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی خه‌ڵك هه‌بێت‪،‬‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وت ‌‬ ‫ی چ�ه‌ن��د زان��ای �ه‌ك‬ ‫ی را ‌‬ ‫به‌پێ ‌‬

‫ی‬ ‫ی كالسیك ‌‬ ‫ی مۆسیقا ‌‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫ی (م��ۆزارت‌و باخ)‬ ‫خۆرئاوای ‌‬ ‫وا له‌خه‌ڵك ده‌ك��ات هه‌ست‬ ‫ی بكه‌ن‪ ،‬كاتێك‬ ‫به‌ده‌وڵه‌مه‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ڕیستۆرانتێكدا مۆسیقا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لێبدات خه‌ڵك ‌‬ ‫كالسیك ‌‬ ‫ی زی��ات��ر خه‌رجده‌كه‌ن‬ ‫پ���ار‌ه ‌‬ ‫ل��ه‌خ��ورادن‌و خ���واردن���ه‌وه‌دا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫كاتێك ریستۆرانتێك مۆسیقا ‌‬ ‫ی‬ ‫هاوچه‌رخ لێده‌دات خه‌ڵك ‌‬ ‫كه‌متر پ���ار‌ه خ �ه‌رج��ده‌ك �ه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هیچ مۆسیقایه‌ك نه‌بێت‬ ‫ئ����ه‌وا خ �ه‌ڵ��ك زۆر كه‌متر‬ ‫خه‌رجده‌كه‌ن‪.‬‬

‫هه‌روه‌ها زانایان پێیانوای‌ه‬ ‫ی ب����ه‌رز‌و خێرا‬ ‫ك�ه‌م��ۆس��ی��ق��ا ‌‬ ‫وا له‌خه‌ڵك ده‌ك��ات خێراتر‬ ‫بخۆن‌و له‌ڕاستیشدا خه‌ڵك‬ ‫خێراتر خواردنه‌ك‌ه ده‌ج��ون‬ ‫كاتێك ك‌ه مۆسیقاك‌ه خێراتر‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬هه‌ندێك ریستۆرانت‬ ‫ی خ��ێ��را ل��ێ��ده‌ده‌ن‬ ‫م��ۆس��ی��ق��ا ‌‬ ‫ی ك‌ه زۆر سه‌رقاڵن‌و‬ ‫له‌وكاتان‌ه ‌‬ ‫ئ �ه‌م �‌ه وا ل�ه‌خ�ه‌ڵ��ك ده‌ك��ات‬ ‫ی‬ ‫خێراتر نان بخوات‌و به‌خێرای ‌‬ ‫ب��ی��ج��وێ��ت‪ ،‬ب����ه‌م ش��ێ��وه‌ی �‌ه‬ ‫ری��س��ت��ۆران�ه‌ت�ه‌ك�‌ه ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ی ده‌ستبكه‌وێت‪.‬‬ ‫ی زیاتر ‌‬ ‫پار‌ه ‌‬

‫هه‌ندێك له‌زانایان پێیانوای‌ه‬ ‫م��ۆس��ی��ق��ا وات ل��ێ��ده‌ك��ات‬ ‫بیربكه‌یته‌و‌ه باشتر فێربیت‪،‬‬ ‫ده‌ڵێن مۆسیقا وا له‌خوێندكار‬ ‫ده‌كات زیاتر به‌ئاگابێت‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫راست‌ه كه‌خه‌ڵك باشتر فێرده‌بن‬ ‫كاتێك ك‌ه ئارامن‪ ،‬گوێگرتن‬ ‫له‌مۆسیقا واتلێده‌كات زیاتر‬ ‫ئارامبیت‪.‬‬ ‫كه‌وات‌ه ئه‌گه‌ر له‌شوێنێك‬ ‫گوێت له‌مۆسیقابوو ئاگات‬ ‫له‌خۆتبێت‪ ،‬چونك‌ه ره‌نگ‌ه‬ ‫ی ه �ه‌ڵ��س��وك �ه‌وت��ت‬ ‫ش���ێ���واز ‌‬ ‫بگۆڕێت‪.‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪6‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫هۆکاری بنه‌ڕه‌تی رووتاندنه‌وه‌ی قژ دۆزرایه‌وه‌‬ ‫زان������اك������ان ل����ه‌واڵت����‌ه‬ ‫ی �ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ئه‌مریكا‬ ‫دۆزی���ن���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی ت���ازه‌ی���ان‬ ‫س�����ه‌ب�����اره‌ت ب���ه‌ه���ۆك���اری‬ ‫رووت��ان��دن�ه‌وه‌ی قژی سه‌ری‬ ‫پیاوان دۆزیووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ�����������ه‌و گ�������روپ�������ه‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌كه‌یان ئه‌نجامداو‌ه‬ ‫دۆزی���ن���ه‌وه‌ك���ان���ی خ��ۆی��ان‬ ‫(‪Clinical‬‬ ‫ل���ه‌گ���ۆڤ���اری‬ ‫‪)I n v e s t i g a t i o n‬‬ ‫ب��ڵ�اوك����ردووه‌ت����ه‌و‌ه ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫"ئ�ه‌و خان‌ه بنچینه‌ییانه‌ی ك‌ه‬ ‫ن��ات �ه‌واون‪ ،‬ق��ژی زۆر الواز‬ ‫دروستده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی‌ه به‌شێك ل‌ه‬ ‫سه‌ر به‌ئه‌سڵه‌حی ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫ن��ی��وه‌ی پ��ی��اوان��ی س �ه‌رو‬ ‫پ���ه‌ن���ج���ا س�����اڵ ب����ه‌ڕێ����ژه‌ی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌دداپ �ه‌ن��ج��ا ت���اڕاده‌ی���ه‌ك‬ ‫بێقژن‪ ،‬یان به‌ته‌واوه‌تی سه‌ریان‬ ‫رووت���اوه‌ت���ه‌وه‌و وه‌ری��ن��ی قژ‬ ‫ل��ه‌پ��ی��اوان ل���ه‌س���ه‌رو بیست‬ ‫ساڵییه‌و‌ه ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫ئێستا ش��اره‌زای��ان ده‌ڵێن‬ ‫ك �‌ه ل�ه‌ئ��ای��ن��ده‌ی�ه‌ك��ی نزیكدا‬ ‫چاره‌سه‌ری رووتاندنه‌وه‌ی قژ‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬توێژه‌ر‌ه ئه‌مریكییه‌كان‬

‫ك �‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫س���ه‌ری ئ �ه‌و پ��ی��اوان�‌ه ده‌ك��رد‬ ‫ك‌ه قژیان ده‌ڕوان��ده‌وه‌‪ ،‬بۆیان‬ ‫ده‌ركه‌وت ك‌ه كێش‌ه بنچینه‌ییه‌ك‌ه‬ ‫له‌سه‌لكی م��ووه‌ك �ه‌دای �ه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫تاڵ‌ه تاز‌ه دروستبووه‌كانی تا‬ ‫ئه‌و راده‌ی‌ه بچووك‌ه ك‌ه ته‌نیا‬ ‫به‌مایكرۆسكۆپ ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ی ك�‌ه ژم��اره‌ی‬ ‫خ��ان �‌ه بنچینه‌ییه‌كانی ئ�ه‌و‬ ‫به‌شه‌ی سه‌ر ك‌ه رووتاوه‌ته‌و‌ه‬ ‫به‌ئه‌ندازه‌ی ئه‌و شوێنانه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫نه‌ڕووتاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ژماره‌ی‬ ‫ئه‌و خانانه‌ی ك‌ه به‌پڕوجینیته‌ر‬ ‫(‪ ،)progenitor‬ی��ان تاڵ‌ه‬

‫مووی ئه‌ستوور ده‌گوڕێن زۆر‬ ‫كه‌متره‌‪ ،‬ئ�ه‌م جیاوازیی‌ه به‌و‬ ‫مانای‌ه ك‌ه سه‌لكی مووه‌كان‬ ‫ل�ه‌و ناوچانه‌ی ك‌ه قژ تێیدا‬ ‫رووتاوه‌ته‌و‌ه له‌ناو نه‌چوون‪،‬‬ ‫بچووكبوونه‌ته‌وه‌و‬ ‫به‌ڵكو‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا ب �ه‌م��ای��ك��رۆس��ك��ۆپ‬ ‫ده‌ب���ی���ن���ری���ن‪ .‬د‪ .‬ج���ۆرج‬ ‫كاتسارلیس ك‌ه سه‌رپه‌رشتی‬ ‫گروپی توێژینه‌وه‌كه‌ی زانكۆی‬ ‫په‌نسیلڤانیا ده‌ك���ات ده‌ڵێت‬ ‫"تێڕوانینه‌كانی ئێم‌ه ده‌ڵێن ك‌ه‬ ‫كێشه‌ك‌ه له‌خان‌ه بنچینه‌یه‌كاندای‌ه‬ ‫ك‌ه ئه‌ركه‌كه‌ی خۆیان به‌باشی‬ ‫بۆ بوون به‌خانه‌ی پڕۆجینیته‌ر‬

‫ئه‌نجامناده‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‬ ‫ئ��ه‌و راس��ت��ی��ی�ه‌ی ك �‌ه س �ه‌ری‬ ‫رووتاو‌ه وه‌كو سه‌ری نۆڕماڵ‬ ‫خ��ان��ه‌ی بنچینه‌یی تێدای‌ه‬ ‫هیوامان پێده‌بخشێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بكرێت له‌داهاتوودا جارێكیك‌ه‬ ‫خ��ان �ه‌ك��ان چاالكبكرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت����ا ئ��ێ��س��ت��ا ب����ه‌ت����ه‌واوه‌ت����ی‬ ‫ده‌رنه‌كه‌وتبوو بۆچی سه‌ری‬ ‫پیاوان له‌پێشه‌و‌ه ده‌ڕووتێته‌وه‌‪،‬‬ ‫شاره‌زایان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‬ ‫ك‌ه هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫هۆڕمۆنی نێره‌كی تستوسترۆن‬ ‫(گ��ون��ه‌ه��ۆڕم��ۆن)‪ ،‬ك �‌ه زۆر‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م دیارده‌ی‌ه كاریگه‌ره‌و‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك��ی ب��ۆم��اوه‌ی��ی��ه‌‪،‬‬ ‫ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌ی‬ ‫گ���روپ��� ‌‬ ‫زان����ك����ۆی پ �ه‌ن��س��ی��ل��ڤ��ان��ی��ا‬ ‫بڕوایانوای‌ه چاالككردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ���ه‌م خ��ان��ان�‌ه رێ��گ�ه‌ی�ه‌ك�‌ه بۆ‬ ‫ده‌رمانی رووتاندنه‌وه‌ی قژ‪،‬‬ ‫له‌كۆتایدا زانایان هیوادارن‪،‬‬ ‫مه‌ڵهه‌مێك دابێنن‪ ،‬ك‌ه بكرێت‬ ‫به‌تێهه‌ڵسووینی ل��‌ه س��ه‌ر‪،‬‬ ‫یارمه‌تی خان‌ه بنچینه‌ییه‌كان‬ ‫ب��دات تاوه‌كو ق��ژی نۆڕمال‬ ‫دروستبكه‌ن‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫ی تــه‌مـه‌نـتــان دیــاریــده‌كــات‬ ‫خــێــرایـــــــــــــــــــــی رۆیـشـتــن‪ ،‬رێــژه‌ ‌‬ ‫ت��وێ��ژه‌ران��ی ن��اوه‌ن��دی‬ ‫پ���زی���ش���ك���ی زان����ك����ۆی‬ ‫پ��ت��رۆزب��ۆرگ گه‌یشتوون‬ ‫به‌و ئه‌نجامه‌ی كه‌ كه‌سانی‬ ‫به‌ته‌مه‌ن كه‌ خێراتر رێگ‌ه‬ ‫ده‌بڕن‪ ،‬زیاتر ده‌ژین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌ به‌و مانای‌ه‬ ‫نییه‌ كه‌ ئه‌وانه‌ی هێواشتر‬ ‫ده‌ڕۆن ته‌مه‌نیان كه‌متره‌‪،‬‬ ‫ب�ه‌ڵ��ك��و ئ���ه‌م ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ی�‌ه‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارده‌ك��ات ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫په‌ستانی خ��وێ �ن‌و ئاستی‬ ‫كۆلیستڕۆڵ ده‌كرێت رێگ‌ه‬ ‫رۆیشتنیش وه‌كو پێوه‌رێك‬ ‫ب��ۆ له‌شساخی داب��ن��رێ��ت‪،‬‬ ‫له‌ڕاستیدا رێگه‌ رۆیشتن‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی ساده‌ی‌ه‬ ‫كه‌ به‌پزیشكان‪ ،‬یان خودی‬ ‫ك��ه‌س��ه‌ك��ان پ��ی��ش��ان��ده‌دات‬ ‫كه‌ كه‌ی پێویست ده‌كات‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی پێشكه‌وتووتر‬ ‫له‌سه‌ر خۆیان ئه‌نجام بده‌ن‪.‬‬ ‫س��ت��ی��ف��ان��ی ستیودنسكی‪،‬‬ ‫یه‌كێك ل�ه‌ت��وێ��ژه‌ران��ی ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌ڵ��ێ��ت "ئێم‌ه‬ ‫ن��اڵ��ێ��ی��ن ك��ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر بچن‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌و خ��ێ��رات��ر ب�ه‌ڕێ��دا‬

‫دی��اری��ك��راوی به‌ئاسوده‌یی‬ ‫ده‌پێوا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان وه‌ك كێرڤی‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ك��ردن‪،‬‬ ‫خشته‌یه‌كیان‬ ‫دروستكرد‬ ‫كه‌ به‌پێی‬ ‫ت���ه‌م���ه‌ن‪،‬‬ ‫ره‌گ�������������ه‌زو‬ ‫خ������ێ������رای������ی رێ����گ����ا‬ ‫رۆی���ش���ت���ن ت��ه‌م��ه‌ن��ی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ك��راوی‬ ‫دی����اری����ده‌ك����رد‪،‬‬ ‫ب���ه‌پ���ێ���ی ئ���ه‌م‬ ‫خ��ش��ت��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌س��ێ��ك‬ ‫ك����������ه‌‬

‫ب��ڕۆن زیاتر ده‌ژی���ن‪ ،‬ئێم‌ه‬ ‫ده‌ڵێین به‌ده‌نتان به‌پێی‬ ‫س���ه‌الم���ه‌ت���ی ه��ه‌م��وو‬ ‫سیسته‌مه‌كه‌ی باشترین‬ ‫رێ���گ���ه‌ رۆی��ش��ت��ن��ت��ان‬ ‫ب���ۆ ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رێ��ت‌و‬ ‫خێرایی رێگ‌ه‬

‫ر ۆ یشتنه‌كه‌تا ن ‪،‬‬ ‫ت��ی��ش��ك��دان�ه‌وه‌ی راده‌ی‬ ‫له‌ڕاستیدا‬ ‫سه‌المه‌تیتانه‌‪،‬‬ ‫ئامرازێكه‌ به‌ده‌ستی ئێوه‌و‌ه‬ ‫بۆ چاودێریكردنی خۆتان‪.‬‬ ‫ستیودنسكی‌و هاوكاره‌كانی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی��ان ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫زانیاری (‪ )٩‬توێژینه‌وه‌ی‬ ‫گ����������ه‌وره‌و درێ�����ژم�����او‌ه‬ ‫ب �ه‌ئ �ه‌ن��ج��ام گ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬ل �ه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌دا (‪ )٣٥‬هه‌زار‬ ‫كه‌س لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫كرا كه‌ هه‌موویان ته‌مه‌نیان‬

‫له‌سه‌رو‬ ‫( ‪)٦ ٥‬‬ ‫س��اڵ ب��وو‪ ،‬له‌پاڵ ره‌گ �ه‌زو‬ ‫ت�ه‌م�ه‌ن‪ ،‬باشترین شت ك‌ه‬ ‫پێشبینی ئ�ه‌وه‌ی ده‌ك��رد ك‌ه‬ ‫سه‌كه‌ (‪ )٥‬تاوه‌كو (‪)١٠‬‬ ‫ساڵ ده‌ژی‪ ،‬ماوه‌یه‌ك بوو‬ ‫ك��ه‌ ك �ه‌س �ه‌ك �ه‌ رێ��گ��ای�ه‌ك��ی‬

‫به‌خێرایی (‪ )٩٠‬سانتیمه‌تر‬ ‫له‌چركه‌یه‌كدا ده‌جوڵێت‪،‬‬ ‫ب����ه‌ئ����ه‌گ����ه‌ری زۆره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ئه‌ندازه‌ی تێكڕای درێژی‬ ‫هاوته‌مه‌نه‌كانیان‬ ‫ته‌مه‌نی‬ ‫ده‌ژی���ن‪ ،‬به‌پێی زیادبوونی‬ ‫س���ان���ت���ی���م���ه‌ت���ر‬ ‫(‪)١٠‬‬ ‫له‌چركه‌یه‌كدا به‌خێراییه‌كه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ئه‌گه‌ره‌ی كه‌ كه‌سه‌كه‌‬ ‫ل��ه‌ده‌ی��ه‌ی دوای����دا بمرێت‬ ‫له‌سه‌دا دوازده‌ كه‌مده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی ت��وێ��ژه‌ران‪ ،‬هه‌موو‬ ‫كه‌سه‌كان كاتێك ته‌مه‌نیان‬ ‫ده‌چێته‌ س���ه‌ره‌وه‌ هێواشتر‬ ‫ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم هه‌ندێك‬ ‫ه���ۆك���ار ه���ه‌ی���ه‌ ك���ه‌ ئ��ه‌م‬ ‫ه��ێ��واش��ی��ی �ه‌ دواده‌خ������ات‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ی ك��ه‌ ل �ه‌چ��االك��ی‬ ‫ج��ی��س��م �ی‌و ك��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ی‬ ‫به‌رده‌وامده‌بن‪ ،‬زیاتر ده‌ژین‬ ‫ئه‌وان هه‌م به‌جه‌سته‌و هه‌م‬ ‫به‌زێن ساغترن‪.‬‬

‫تـــۆفــانـــه‌كــان دژ ‌ه مــــادد ‌ه دروســتـــــده‌كــــه‌ن‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ده‌رك �ه‌وت��ووه‌ كه‌ تۆفان‌ه‬ ‫قورسه‌كان‌و ره‌هێڵه‌و باران‬ ‫(‪ )thunderstorms‬زیاتر‬ ‫ل�ه‌وه‌ی كه‌ زۆرب�ه‌ی خه‌ڵكی‬ ‫لێیتێگه‌یشتوون‪ ،‬دژه‌ م��ادد‌ه‬ ‫دروستده‌كه‌ن‪ .‬له‌ناوه‌ڕاستی‬ ‫نه‌وه‌ده‌كاندا ئه‌وه‌ دۆزرای�ه‌و‌ه‬ ‫كه‌ ه �ه‌وره‌ بروسكه‌و ب��وار‌ه‬ ‫ك��اره‌ب��ای��ی��ه‌ك��ه‌ی ره‌ه��ێ��ڵ �ه‌و‬ ‫تۆفانه‌كان تا ئه‌و راده‌یه‌ به‌هێزن‬ ‫تاوه‌كو بتوانن ته‌قینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ئایۆنی تیشكی گاما(‪gamma‬‬ ‫‪ )ray blast‬دروستبكه‌ن ك‌ه‬ ‫ده‌كرێت له‌بۆشایی ئاسمانه‌و‌ه‬ ‫ببینرێت‪ ،‬ب����اوه‌ڕ وای���ه‌ ك‌ه‬ ‫له‌ڕۆژێكدا نزیكه‌ی (‪)٥٠٠‬‬

‫جار له‌م تیشكه‌ ته‌قینه‌وه‌ی‬ ‫گاما زه‌مینییه‌ (‪gamma-ray‬‬ ‫‪ )flashes TGFs‬رووبدات‪.‬‬ ‫توێژه‌ران به‌سوود وه‌رگرتن‬ ‫ل��ه‌ت��ه‌ل��س��ك��ۆپ��ی ب��ۆش��ای��ی‬ ‫ت��ی��ش��ك��ی گ��ام��ای��ی ف��ێ��رم��ی‬ ‫ن��اس��ا (‪NASA's Fermi‬‬ ‫‪Space‬‬

‫‪Gamma-ray‬‬

‫شتێكی‬ ‫‪)Telescope‬‬ ‫هاوشێوه‌یان دۆزی��ووه‌ت �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم راسته‌وخۆ دیارده‌ك‌ه‬ ‫ده‌رن���اك���ه‌وێ���ت ك��ه‌ بریتیی‌ه‬ ‫له‌دروستبوونی گورزه‌یه‌كی‬ ‫دژه‌ م�����ادده‌ ل���ه‌س���ه‌ر ئ �ه‌م‬ ‫تۆفانانه‌‪.‬‬ ‫ف����ێ����رم����ی ب�����ۆ ئ�����ه‌و‌ه‬

‫دروستكراوه‌ كه‌تیشكی گاما‬ ‫له‌هه‌موو شوێنێكی گه‌ردوون‬ ‫ب��پ��ێ��وێ��ت له‌هه‌مانكاتیشدا‬ ‫ئ��ه‌و ته‌لسكۆپه‌ ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫رووداوه‌كانی ئه‌م جیهانه‌ش‬ ‫ب��پ��ێ��وێ��ت‪ ،‬ل���ه‌ی���ه‌ك���ه‌م سێ‬ ‫س��اڵ��ی ك��ارك��ردن��ی��دا فێرمی‬

‫توانیوویه‌تی زیاد له‌ (‪،)١٣٠‬‬ ‫(‪ )TGFs‬ب��پ��ێ��وێ��ت‪ ،‬ئ �ه‌م‬ ‫(‪ )TGFs‬تیشكی گ��ام��ای‬ ‫تێدایه‌ كه‌ وزه‌ك �ه‌ی (‪)٥١١‬‬ ‫كیلۆ ئه‌لكترۆن ڤۆڵته‌ نزیكه‌ی‬ ‫ئه‌و وزه‌ی �ه‌ی كه‌ له‌پڕۆسه‌ی‬ ‫ه �ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ی ئه‌لكترۆن‬

‫پۆزیترۆندا به‌رهه‌مدێت‪.‬‬ ‫به‌گشتی ب��ۆ چ��وارج��ار‬ ‫له‌ئه‌م رووداوان��ه‌ی (‪،)TGF‬‬ ‫روانگه‌ی (‪)Observatory‬‬ ‫فێرمی راس��ت �ه‌وخ��ۆ له‌سه‌ر‬ ‫ت��ۆف��ان�ه‌ك��ان ب���وو‪ .‬پێشبینی‬ ‫زاناكان وایه‌ كه‌ بواره‌ به‌هێز‌ه‬ ‫كاره‌باییه‌كه‌ی سه‌ر تۆفانه‌ك‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت‪ ،‬له‌هه‌لومه‌رجی‬ ‫له‌باردا‪" ،‬لێشاوێك له‌ئه‌لكترۆن‬ ‫به‌ره‌و سه‌ره‌وه‌ دروستبكات"‪،‬‬ ‫ئه‌م ئه‌لكترۆنانه‌ به‌نزیكه‌یی‬ ‫خێرایی رووناكی تاو ده‌درێن‌و‬ ‫كاتێك له‌الیه‌ن مولیكیوله‌كانی‬ ‫هه‌واوه‌ هه‌ڵده‌مژرێن‪ ،‬تیشكی‬ ‫گ��ام��ا ده‌ده‌ن����ه‌وه‌ (‪،)TGFs‬‬

‫ژماره‌یه‌كی زۆر تیشكی وز‌ه‬ ‫ب���ه‌رزی گاما دروس��ت��ده‌ب��ن‪،‬‬ ‫كه‌ ئ�ه‌م وزه‌ به‌رهه‌مهاتوان‌ه‬ ‫ده‌توانێت ببێت به‌بارستایی‬ ‫ل��ه‌ش��ێ��وه‌ی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫دوانه‌ی ئه‌لكترۆن پۆزیترۆندا‪.‬‬ ‫ئه‌م ته‌نۆلكه‌و دژه‌ ته‌نۆلكان‌ه‬ ‫ده‌سوڕینه‌وه‌و دژه‌ ته‌نۆلكه‌ك‌ه‬ ‫وه‌ك ه��اوت��ا م��اددی��ی �ه‌ك �ه‌ی‬ ‫ده‌كه‌وێت له‌هه‌سته‌وه‌ره‌كانی‬ ‫ف��ێ��رم��ی‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ك ج��ار‬ ‫كاتێك دژه‌ مادده‌كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫ه��ه‌س��ت��ه‌وه‌ره‌ك��ه‌وه‌ هه‌ستی‬ ‫پێده‌كرێت‪ ،‬فێرمی راسته‌وخۆ‬ ‫له‌سه‌ر تۆفانه‌كه‌ نییه‌‪ ،‬له‌ (‪)١٤‬‬ ‫ی دی��س �ه‌م��ب �ه‌ری (‪)٢٠٠٩‬‬

‫دا ده‌زگ���ای فێرمی له‌سه‌ر‬ ‫واڵت��ی میسر دان��راو ده‌ستی‬ ‫به‌كۆكردنه‌وه‌ی نیشانه‌كانی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌لكترۆن‬ ‫پۆزیترۆن ك��رد‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ‪،‬‬ ‫نزیكترین تۆفانی كاره‌بایی‬ ‫له‌ (‪ )٢٨٠٠‬میلی باشووری‬ ‫زامبیا روویدا‪.‬‬ ‫ئه‌م تۆفانه‌ له‌ژێر هێڵی‬ ‫بینینی فێرمییه‌وه‌ ب��وو‪ ،‬ژێر‬ ‫ئ��اس��ۆ‪ ،‬بۆیه‌ هیچ رێگایه‌ك‬ ‫نه‌بوو بۆ ئ�ه‌وه‌ی روانگه‌ك‌ه‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ (‪)TGF‬ه‌ك�����ان‬ ‫كۆكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ی چۆن فێرمی‬ ‫تۆماریكرد؟‪ ،‬وا ده‌ركه‌وتوو‌ه‬ ‫ك�ه‌ ته‌نۆلكه‌كانی ده‌رچ��وو‬

‫ل �ه‌ت��ۆف��ان �ه‌ك �ه‌ به‌جوڵه‌یه‌كی‬ ‫شێوه‌ لوولپێچی (‪)helical‬‬ ‫له‌باشووره‌وه‌ ب�ه‌ره‌و باكوور‬ ‫به‌ئاڕاسته‌ی هێڵی موگناتیسی‬ ‫زه‌وی����دا ده‌ڕوات‪ ،‬كاتێك‬ ‫زان��اك��ان پ��ێ��داچ��وون �ه‌وه‌ی��ان‬ ‫به‌تیلسكۆپه‌كه‌دا كرد‪ ،‬بینیان‬ ‫كه‌ نیشانه‌كان كۆكراونه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ك�ه‌ ل�ه‌س�ه‌ر هێڵی‬ ‫بواری موگناتیسی ده‌گه‌ڕانه‌و‌ه‬ ‫ب��ۆ دواوه‌‪ ،‬ئ���ه‌وان گه‌یشتن‬ ‫ب�ه‌ئ��ای��ون��س��ف��ێ��ری ب��اك��ووری‬ ‫شوێنه‌كه‌ی فێرمی‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫ت���ه‌ن���ۆل���ك���ه‌ك���ان ج��ارێ��ك��ی‬ ‫ت���ر ل���ه‌ئ���اڕاس���ت���ه‌ی ب����وار‌ه‬ ‫م��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی�ه‌ك�ه‌دا ب���ه‌ره‌و‬

‫باشوور ده‌گ�ه‌ڕان�ه‌وه‌‪ ،‬دوایی‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی ك���ه‌ ت �ه‌ن��ۆل��ك �ه‌ك��ان‬ ‫ده‌رك����ه‌وت����ن‪ ،‬نیشانه‌یه‌كی‬ ‫دووه‌می له‌پاش تێپه‌ڕبوونی‬ ‫(‪ )٢٣‬میلی چ��رك�ه‌ بینرا‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ك����اره‌ ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان��ی‬ ‫به‌ره‌و ئه‌وه‌ برد‪ ،‬كه‌ (‪)TGF‬‬ ‫ه‌كان په‌یوه‌ندیان به‌گورزه‌ی‬ ‫ئ �ه‌ل��ك��ت��رۆن پ��ۆزی��ت��رۆن��ه‌و‌ه‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ ته‌نۆلكه‌ به‌وزه‌كان‬ ‫له‌ئاسماندا ب�ڵاوده‌ك��ات �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م كاره‌ له‌دوایین ژماره‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫گ��ۆڤ��اری‬ ‫جیوفیزیكدا باڵوده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫س�ه‌رچ��اوه‌‪Geophysical :‬‬ ‫‪research letter‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪8‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی گه‌رمبوونی جیهان مێروو بخۆن‬ ‫ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی جیهان‬ ‫به‌سه‌وزی‪ ،‬خواردنی گۆشت‬ ‫له‌بیر خۆتان به‌رنه‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫خواردنی به‌رهه‌م‌ه گیاییه‌كان‬ ‫رێگه‌یه‌ك بێت بۆ پارێزگاری‬ ‫له‌ژینگه‌‪ .‬خواردنی گۆشت‬ ‫كێشه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ژینگه‌ییه‌‪،‬‬ ‫گ��ۆش��ت��ی ئ���اژه‌ڵ���ه‌ك���ان وه‌ك‬ ‫م��ان��گ��او ب���ه‌راز س �ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پڕۆتینن‪ ،‬به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫ئه‌م ئاژه‌اڵن‌ه سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫گه‌وره‌ی دروستكردنی گازی‬ ‫دوان �ه‌ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��ۆن��ن‬ ‫(‪)CO2‬و غ���ازی میسانن‬ ‫(‪ ،)CH4‬بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ���ه‌م گ��ازان��‌ه ل �ه‌س��رووش��ت��دا‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه خه‌ڵك هانبدرێن ك‌ه‬ ‫سیسرك‌و كوله‌و كرم بخۆن‪،‬‬ ‫به‌پێی لێكۆڵینه‌و‌ه تازه‌كان ئه‌م‬ ‫مێرووان‌ه له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی كێشیان زیادده‌كات‌و‬ ‫كه‌متر گازی سه‌رو شوشه‌یی‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنن‪.‬‬ ‫كۆششێكی زۆر ده‌بێت‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ب��درێ��ت ت���اوه‌ك���و‬ ‫دانه‌وێله‌و گیا ببن به‌گۆشت‌و‬ ‫خه‌ڵك بیخۆن‪ .‬كێاڵنی زه‌وی‪،‬‬ ‫گ��واس��ت��ن�ه‌وه‌و به‌رهه‌مهینانی‬ ‫دانه‌وێله‌و به‌كارهێنانی مه‌كین‌ه‬ ‫كشتووكاڵییه‌كان هه‌موویان‬ ‫ده‌ب����ن ب��ه‌ه��ۆی ئ����ه‌وه‌ی ك‌ه‬

‫راس��ت��ه‌وخ��ۆو ن��اڕاس��ت�ه‌وخ��ۆ‬ ‫ی شوشه‌یی باڵو‬ ‫گازی ژوور ‌‬ ‫ببێته‌وه‌‪ .‬ك‌ه هۆكاری گۆڕانی‬ ‫ئاوو هه‌وایه‌‪ .‬ئاژه‌اڵن له‌گه‌ڵ‬ ‫گ �ه‌وره‌ب��وون��ی��ان��دا له‌ڕێگه‌ی‬ ‫به‌كتریا زی��ن��دووه‌ك��ان��ی ناو‬ ‫په‌ینه‌كانیانه‌و‌ه بڕێكی زۆر‬ ‫گ��ازی میسان ده‌نێرن‌ه به‌رگ‌ه‬ ‫ه �ه‌وای زه‌وی��ی �ه‌وه‌‪ ،‬هه‌مووان‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ئ���ه‌و ب�����اوه‌ڕه‌ن ی�ه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر پێنجی گازی ژووری‬ ‫ش��ووش�ه‌ی��ی به‌رهه‌مهاتووی‬ ‫ده‌س��ت��ك��ردی م��رۆڤ به‌هۆی‬ ‫ئاژه‌ڵه‌كانییه‌ویه‌تی‪ ،‬ئه‌م‌ه له‌سه‌ر‬ ‫بنچینه‌یی لێدوانی رێكخراوی‬

‫خ��ۆراك‌و كشتووكاڵی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫ی���ه‌ك���گ���رت���ووه‌ك���ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ی گ��ی��ان��ل�ه‌ب�ه‌ر‌ه‬ ‫خوێنگه‌رمه‌كان‌و ئاژه‌ڵه‌كان‪،‬‬ ‫م��ێ��رووه‌ك��ان وزه‌ی زۆری��ان‬ ‫ب��ۆ راگ��رت��ن��ی پ��ل�ه‌ی گه‌رمی‬ ‫له‌شیان پێویست نییه‌‪ ،‬بۆی‌ه زۆر‬ ‫له‌زاناكان ب��اوه‌ڕی��ان وای�‌ه ك‌ه‬ ‫ی مێرووه‌كان‬ ‫له‌سه‌ددا په‌نجا ‌‬ ‫گ���ازی ژووری شووشه‌یی‬ ‫كه‌متر دروستده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دن��ێ��س ئ��ۆن��ی��ك��س‪ ،‬ك‌ه‬ ‫م���ێ���روون���اس���‌ه ل��ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫واگنگێنی ه��ۆڵ�ه‌ن��دا له‌گه‌ڵ‬ ‫ه���اوك���اره‌ك���ان���ی خ �ه‌ری��ك��ی‬

‫كۆكردنه‌وه‌ی داتای پێویستن بۆ‬ ‫سه‌لماندنی ئایدیاكانیان‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ده‌ستیان به‌تاقیكردنه‌و‌ه له‌سه‌ر‬ ‫گ���ازی ژووری شووشه‌یی‬ ‫وه‌ك دوانه‌ئۆكسیدی كاربۆن‪،‬‬ ‫میسان‪ ،‬نیترۆ ئۆكسید كرد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌پێنج جۆر مێروو وه‌كو كرم‌و‬ ‫سیسركی ماڵه‌و‌ه به‌رهه‌مدێت‬ ‫ك���رد‪ ،‬ه �ه‌م��وو پێنج ج��ۆر‌ه‬ ‫مێرووه‌كه‌‪ ،‬زۆر كه‌متر له‌گاو‬ ‫به‌راز گازیان باڵوده‌كرده‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون‌ه كرمی ئاسایی كه‌متر‬ ‫له‌سه‌دا یه‌كی گاو له‌سه‌ددا ده‌ی‬ ‫به‌راز گاز به‌رهه‌مده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ئۆنیكس ده‌ڵێت به‌پێی ئه‌م‬

‫توێژینه‌وه‌ی‌ه كرمه‌كان گۆشتی‬ ‫زی���ات���رو زی��ان��ی ك�ه‌م��ت��رم��ان‬ ‫ل �ه‌چ��او ئ��اژه‌ڵ �‌ه ئاساییه‌كان‬ ‫بۆ دروس��ت��ده‌ك �ه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ڵێت مێرووه‌كان ده‌توانن‬ ‫ج��ێ��گ��ره‌وه‌ی��ه‌ك��ی ب����اش بۆ‬ ‫ئاژه‌ڵه‌كان بن‌و زیاتر دۆستی‬ ‫ژینگه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها پیتیر سۆرن‬ ‫پسپۆڕی سه‌المه‌تی ژینگه‌یی‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی ئ���ای���وا ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان له‌سه‌ر ئاژه‌ڵ‌ه‬ ‫مالییه‌كان راسته‌‪ ،‬به‌اڵم قورس‌ه‬ ‫گۆشتی كرم‌و گا له‌گه‌ڵ یه‌كدا‬ ‫ب���ه‌راورد بكرێت‪ .‬ئونیكس‬ ‫قسه‌كه‌ی پشتراستده‌كاته‌وه‌و‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ئ����ه‌م ئ �ه‌ن��ج��ام��ان �‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایه‌و ده‌كرێت به‌قووڵی‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م��وو شتێك بڕوانین‪.‬‬ ‫لێره‌دا به‌ربه‌ستێكی كه‌لتوری بۆ‬ ‫خواردنی كرم‌و سیسرك بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئۆنیكس ده‌ڵێت‬ ‫مێرووه‌كان ل �ه‌زۆر كه‌لتوردا‬ ‫به‌شێكی گرنگی خوارده‌مه‌نین‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئونیكس ده‌ڵێت‬ ‫كرمی گۆشتن (قه‌ڵه‌و) زۆر‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ند‌ه بۆ خواردن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و زیاتر حه‌زی له‌سیسرك‌ه‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی زیاتر "پێكهاته‌و‬ ‫تامه‌كه‌ی باشترینه‌"‪.‬‬ ‫‪Science‬‬ ‫س�����ه‌رچ�����اوه‌‪:‬‬ ‫‪magazine‬‬

‫چیمه‌نتۆی روون دیواره‌كان ده‌كات به‌په‌نجه‌ره‌‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫توێژه‌رانی كۆمپانیایه‌كی‬ ‫(‪Italcementi‬‬ ‫ئ��ی��ت��اڵ��ی‬ ‫توانیـــویانه‌‬ ‫‪)Group‬‬ ‫ج�����ۆرێ�����ك ل�����ه‌م�����ادده‌‬ ‫دروس��ت��ب��ك �ه‌ن‪ ،‬ك �ه‌ ن��اوی‬ ‫روون��ی��ان‬ ‫چیمه‌نتــــۆی‬ ‫ل��ێ��ن��اوه‌ ك���ه‌ ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫دی��واره‌ك��ان وه‌ك په‌نجه‌ره‌‬ ‫لێبكات‪.‬‬ ‫ل����ێ����ك����ۆڵ����ه‌ره‌وه‌ك����ان‬ ‫ده‌رب��������اره‌ی چ��ۆن��ی��ی �ه‌ت��ی‬ ‫دروستكردنی ئه‌م مادده‌یه‌‬

‫زۆر زانیاری ناده‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌پێی راگه‌یاندنی ئ�ه‌وان‬ ‫ئه‌م چیمه‌نتۆیه‌ تێكه‌ڵه‌یه‌كه‌‬ ‫له‌چیمه‌نتۆ له‌گه‌ڵ م��ادده‌‬ ‫كیمیاییه‌ جۆر به‌جۆره‌كانی‬ ‫وه‌ك پ���ۆل���ی���م���ه‌ر‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ك���ه‌س ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫ریكخستنێك ل����ه‌درزروو‬ ‫كونی بچووك به‌تیره‌ی (‪-٢‬‬ ‫‪ )٣‬ملم به‌مادده‌ی رێزینی‬ ‫پۆلیمه‌ری پڕكراوه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ق����ه‌ب����اره‌ی����ه‌ك����ی‬

‫س���ێ دووری (‪-٥٠٠‬‬ ‫‪ )١٠٠٠‬له‌ (‪ )٥٠‬ملمدا‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی (‪ )٥٠‬ك��ون��ی‬ ‫تێدایه‌ كه‌ روونبینییه‌كی‬ ‫له‌سه‌ددا بیستــــی ده‌دات‬ ‫ب���ه‌دی���واره‌ك���ان‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ده‌كرێت به‌گــــۆڕینی بڕی‬ ‫رێزینه‌كه‌ روونبینییه‌كه‌ بۆ‬ ‫له‌سه‌دا ده‌ كه‌مبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پیشتر له‌ڕیشاڵه‌ بینیاییه‌كان‬ ‫بۆ دروستـــــكردنی دیواری‬ ‫روون ســـوود وه‌رده‌گـــیرا‬

‫ك���ه‌ زۆر گ��ران��ت��ر ب���وو‪،‬‬ ‫له‌چۆنایه‌تیدا‬ ‫هه‌روه‌هـــا‬ ‫چ��ی��م�ه‌ن��ت��ۆی روون زۆر‬ ‫چاكتره‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م م��ادده‌ی �ه‌ كه‌ناوی‬ ‫(‪)i.light‬ی لێنراوه‌ هێشتا‬ ‫ن��ه‌ه��ات��ووه‌ت��ه‌ ب������ازاڕه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌هاتنی (‪)i.light‬‬ ‫سوودوه‌رگرتن له‌ڕووناكی‬ ‫ك��اره‌ب��ا ل���ه‌ڕۆژدا ده‌هێنێته‌‬ ‫نزمترین ئاست‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Gizmag :‬‬

‫‪9‬‬

‫مرۆڤــی مۆدێـــرن له‌ئه‌فــریقـــاو ‌ه بــه‌ره‌و ئاسیـــا هاتـــووه‌‬ ‫به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫تازه‌ مرۆڤی مودێرن له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫(‪ )٥٠‬ه���ه‌زار س��اڵ پێشتر‬ ‫له‌وه‌ی كه‌ بیری لێده‌كرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ئه‌فریقا كۆچی به‌ره‌و ئاسیا‬ ‫كردبێت‪.‬‬ ‫ت�����وێ�����ژه‌ران ه �ه‌ن��دێ��ك‬ ‫ك���ه‌ره‌س���ت���ه‌ی ب��ه‌ردی��ن��ی��ان‬ ‫له‌نیمچه‌ دورگه‌ی عه‌ره‌بستان‬ ‫دۆزیووه‌ته‌وه‌‪ ،‬كه‌ نیشانده‌دات‬ ‫(‪ )١٢٥‬ه���ه‌زار س��اڵ پێش‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا ب���ه‌ده‌س���ت���ی م���رۆڤ‬ ‫دروستكراوه‌‪.‬‬ ‫گ��روپ��ه‌ ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ك �ه‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌ دۆزی��ن �ه‌وه‌ك��ان��ی خۆیان‬ ‫ل����ه‌گ����ۆڤ����اری س��ای��ن��س��دا‬ ‫باڵوكردووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌ڵێن ئه‌م‬ ‫كه‌ره‌سته‌ به‌ردینانه‌ له‌ناوچه‌ی‬ ‫(ج �ه‌ب �ه‌ل ف��ای��ا) له‌ئیمارات‬ ‫دۆزراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م دۆزی���ن���ه‌وه‌ ده‌ن��گ�‌ه‬ ‫ده‌نگی زۆری دروستكردووه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ دات��ا جێنه‌تیكییه‌كان‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن ك �ه‌ م���رۆڤ له‌نێوان‬ ‫(‪ )٧٠-٦٠‬ه�����ه‌زار س��اڵ‬ ‫ل����ه‌وه‌وپ����ێ����ش����ه‌وه‌ ب�����ه‌ره‌و‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی كیشوه‌ری ئه‌فریقا‬ ‫كۆچیانكردووه‌‪.‬‬ ‫س���ای���م���ۆن ئ��ارم��ی��ت��اج‬ ‫له‌زانكۆی له‌نده‌ن‌و هانس پیتێر‬ ‫یورپمان له‌زانكۆی توبینگن‬ ‫له‌ئه‌ڵمانیاو هاوكاره‌كانیان‬ ‫ئه‌م كه‌ره‌سته‌ (‪ )١٢٥‬هه‌زار‬ ‫س��اڵ �ه‌ی��ان ل �ه‌ (ج �ه‌ب��ل فایا)‬ ‫دۆزیووه‌ته‌وه‌ كه‌ هاوشێوه‌ی‬ ‫ئه‌و كه‌ره‌ستانه‌ن كه‌ له‌هه‌مان‬ ‫سه‌رده‌مدا له‌ئه‌فریقا كه‌ڵكی‬ ‫لێوه‌رده‌گیرا‪.‬‬ ‫ت����وێ����ژه‌ره‌ك����ان ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫كه‌سانێك كه‌ ئه‌م به‌ردانه‌یان‬ ‫دروس���ت���ك���ردووه‌ خ�ه‌ڵ��ك��ی‬ ‫ره‌س���ه‌ن���ی ئ����ه‌و ن��اوچ��ه‌ی��‌ه‬ ‫ن�ه‌ب��وون‌و ل�ه‌ودی��وی‌ ده‌ری��ای‬ ‫س��ووره‌وه‌ ب�ه‌ره‌و ئه‌و شوێن‌ه‬ ‫هاتوون‪.‬‬ ‫توێژه‌ره‌كان توانیوویان‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی ئ���ه‌م ك�ه‌ره‌س��ت��ان�‌ه‬ ‫به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ته‌كنیكی‬ ‫بینایی‌ بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬

‫زانیاری جێنه‌تیكی وابیر‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬مرۆڤگه‌لێك ك‌ه‬ ‫له‌باری توێكاری‌ وه‌ك مرۆڤی‬ ‫ئێستا بوون له‌نزیك (‪)٢٠٠‬‬ ‫ه�����ه‌زار س���اڵ ل��ه‌وه‌وپ��ێ��ش‬ ‫له‌ئه‌فریقاوه‌ ده‌رك �ه‌وت��وون‌و‬ ‫ل�ه‌دوای��دا به‌هه‌موو جیهاندا‬ ‫باڵو بوونه‌ته‌وه‌و مرۆڤه‌كانی‬ ‫وه‌ك نیئانده‌رتاڵ له‌ئه‌وروپاو‬ ‫دن���ی���س���ووان ل �ه‌ئ��اس��ی��ای��ان‬ ‫له‌شوێنه‌كانی خۆیان وه‌ده‌رنا‪،‬‬ ‫(‪)DNA‬ی ناو میتوكوندریا‬ ‫ده‌توانرێت وه‌كو كاتژمێرێك‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی كاتی كۆچی‬ ‫م��رۆڤ له‌به‌رچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫ه�����ۆك�����اره‌ك�����ه‌ی ئ����ه‌وه‌ی����‌ه‬ ‫ئ���ه‌م (‪)DNA‬ی���ان���ه‌ ه �ه‌م��وو‬ ‫بازدانه‌كان‌و گۆڕانكارییه‌كان‬ ‫له‌ناوخۆیاندا تۆمارده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫(‪)DNA‬ك����ان ده‌ریخستبوو‬ ‫كه‌ كاتی ده‌رچوونی مرۆڤ‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌ف��ری��ق��ا ل��ه‌ (‪)٧٠-٦٠‬‬ ‫هه‌زار ساڵ له‌وه‌وپێش بووه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌و زان��ای��ان��ه‌ی ك‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان ئه‌نجامداوه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێن دروستكه‌ره‌كانی ئه‌م‬ ‫كه‌ره‌ستانه‌ی (جه‌به‌ل فایا)‪،‬‬ ‫باوانی ئه‌و مرۆڤانه‌ن كه‌ ئێستا‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فریقا ده‌ژین‪.‬‬ ‫پ��ڕۆف��ی��س��ۆر ی��ورپ��م��ان‬ ‫ده‌ڵ����ێ����ت ب������ه‌راورده‌ك������ان‬ ‫به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌جێنه‌یتیك‬ ‫زۆر رێژه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وتی "ده‌یانوت‬ ‫ته‌مه‌نی سه‌گی ماڵی (‪)١٢٠‬‬ ‫ه���ه‌زار س��اڵ�ه‌ ك�ه‌چ��ی ئێستا‬ ‫ب��اس��ی (‪ )٢٠‬ه����ه‌زار س��اڵ‬ ‫ده‌ك���رێ���ت‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ ده‌ت��وان��ن‬ ‫تێبگه‌ن ك�ه‌ كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫له‌جێنه‌تیك زۆر ورد نییه‌"‪.‬‬ ‫پ���ڕۆف���ی���س���ۆر ك��ری��س‬ ‫ئیسترینگر‪ ،‬زانای دێرینه‌ناس‬ ‫ل��ه‌م��ۆزه‌خ��ان��ه‌ی م��ێ��ژووی��ی‬ ‫سرووشتی له‌نده‌ن‪ ،‬وتی "ئه‌م‬ ‫توێژینه‌وانه‌ سه‌رداوی گرنگن‬ ‫ك �ه‌ نیشان ده‌ده‌ن مرۆڤی‬ ‫سه‌ره‌تایی له‌وانه‌یه‌ له‌ (‪)١٢٠‬‬ ‫ه����ه‌زار س���اڵ ل����ه‌وه‌و پێش‬

‫ت��اوه‌ك��و نیمچه‌ دوورگ��ه‌ی‬ ‫ع�ه‌رب�ی‌و نۆكه‌ندی‌ سویس‬ ‫گه‌یشتبێت‪.‬‬ ‫"ئه‌م توێژینه‌وانه‌ پشتگیری‬ ‫ئ�ه‌و بۆچوونانه‌ ده‌ك��ات ك‌ه‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ئه‌م خه‌ڵكانه‌ تاوه‌كو‬ ‫باشووری ئاسیا رۆیشتبێتن‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا دات��ا جێنه‌تیكیی‌ه‬ ‫دژ ب�ه‌ی�ه‌ك�ه‌ك��ان ده‌ڵ��ێ��ن ئه‌م‬ ‫كۆچكردنانه‌ له‌ (‪ )٦٠‬هه‌زار‬ ‫ساڵ له‌وه‌وپێشدا روویداوه‌"‪.‬‬ ‫چه‌ندینجار كۆچكردن؟‬ ‫ت���وێ���ژه‌ره‌ان ده‌ڵ��ێ��ن ك‌ه‬ ‫دروستكه‌رانی ئه‌م كه‌ره‌ستان‌ه‬ ‫كاتێك گه‌یشتوونه‌ته‌ نیمچ‌ه‬ ‫دورگه‌ی عه‌ره‌بی كه‌ گۆڕانی‬ ‫ئ����اووه����ه‌وا ئ���ه‌و ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫له‌ناوچه‌یه‌كی بیابانییه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ناوچه‌یه‌كی سه‌وز به‌ده‌ریاچه‌و‬ ‫رووباره‌وه‌ گۆڕیبوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م گ��روپ��ان�ه‌ ل�ه‌وان�ه‌ی�‌ه‬ ‫ل��ه‌دوای��دا ب���ه‌ره‌و ك �ه‌ن��داوی‬ ‫ف�������ارس رۆی���ش���ت���ب���ێ���ت���ن‌و‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ �ه‌ك��ان��ی ب��اش��ووری‬ ‫رووی����ان‬ ‫ئێرانه‌و‌ه‬

‫له‌باشووری ئاسیا كردبێت‪.‬‬ ‫ل �ه‌ڕاس��ت��ی��دا د‪ .‬مایك‬ ‫پتراگلیا له‌زانكۆی ئۆكسفۆرد‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ئ���ام���رازی له‌هند‬ ‫دۆزی����ووه‌ت����ه‌وه‌ ك �ه‌ ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫له‌وانه‌یه‌ پێش (‪ )٦٠‬هه‌زار‬ ‫س���اڵ ل��ه‌وه‌وپ��ێ��ش م��رۆڤ��ی‬ ‫م��ودێ��رن دروستیكردبێت‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ل���ه‌م ك�ه‌ره‌س��ت��ان�‌ه‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی گ��ڕك��ان��ی گ���ه‌وره‌ی‬ ‫ت��وب��ا ل�ه‌ئ�ه‌ن��دۆن��ی��زی��ا ب��وون‬ ‫به‌ژێره‌وه‌‪ ،‬كه‌ زه‌وی ناسه‌كان‬ ‫مێژووه‌كه‌ی بۆ (‪ )٧٤‬هه‌زار‬ ‫له‌وه‌وپێش ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرب �ه‌ی توێژه‌ران باوه‌ڕیان‬ ‫وای��ه‌‪ ،‬له‌وانه‌یه‌ ئ �ه‌و خه‌ڵك‌ه‬ ‫له‌ناوچووبێتن‌و شه‌پۆڵێكی‬ ‫ت���ر ل �ه‌خ �ه‌ڵ��ك��ی ك��ۆچ��ه‌ری‬

‫جێگه‌یانی گرتبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫زانایان له‌پێشدا ئاگاداری‬ ‫كۆچه‌كانی‌ سه‌ره‌تایی مرۆڤی‬ ‫مودێرن بۆ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فریقا‬ ‫ب��وون‌و پاشماوه‌ی هه‌ندێك‬ ‫شتیان له‌غفره‌و ئه‌سخولی‬ ‫ئیسرائیل دۆزی���ب���ووه‌وه‌ ك‌ه‬ ‫م��ێ��ژووه‌ك��ه‌ی ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌و‌ه‬ ‫ب���ۆ (‪ )١١٩‬ه�����ه‌زار س��اڵ‬ ‫ت��اوه‌ك��و (‪ )٨١‬ه��ه‌زار ساڵ‬ ‫له‌وه‌وپێش‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب����اوه‌ڕی گشتی‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ئ���ه‌وه‌ ب��وو ك �ه‌ ئه‌م‬ ‫خه‌ڵكه‌‪ ،‬یان له‌ناو چوون‪ ،‬یان‬ ‫به‌هۆی گۆڕانی ئاووهه‌واو‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��اش��وور گ �ه‌ڕاون �ه‌ت �ه‌وه‌و‬ ‫نئانده‌رتاڵه‌كان چوونه‌ته‌و‌ه‬ ‫ئه‌و شوێنه‌‪.‬‬ ‫پڕۆفیسۆر ئیسترینگێر‬ ‫ده‌ڵێت ئه‌و ئامڕازانه‌ی كه‌ ل‌ه‬ ‫(جه‌به‌ل فایا) دۆزراونه‌ته‌و‌ه‬ ‫ج���ی���اوازه‌ ل �ه‌ئ �ه‌م��ڕازه‌ك��ان��ی‬ ‫غفره‌و ئه‌سخول له‌ئیسرائیل‬ ‫ب��ۆی �ه‌ س��ه‌ف��ه‌ری م���رۆڤ بۆ‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فریقا تووشی‬ ‫ئاڵۆزی زیاتر بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ئه‌م پرسیاره‌ دێنێت‌ه‬ ‫گ��ۆڕێ‪ ،‬ئایا ده‌گونجێت ك‌ه‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی جۆر به‌جۆر‪،‬‬ ‫ل �ه‌خ��ۆره �ه‌اڵت��ی ئ�ه‌ف��ری��ق��او‌ه‬ ‫بۆ عه‌ربستان‌و له‌باكووری‬ ‫ئه‌فریقاوه‌ بۆ لوانت بوونی‬ ‫هه‌بێت؟‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪10‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫وزه‌ی به‌كارهاتوو له‌گه‌ڕانێكی ئینته‌رنێتیدا‬ ‫ه‬ ‫به‌كارهێنه‌رانی ئینته‌رنێت له‌یه‌ك مانگدا (‪ )١٣١‬ملیارد گه‌ڕانیان ئه‌نجامداو ‌‬

‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤین زانستی‌‬ ‫نووسینی وشه‌ی (‪)Pizza‬‬ ‫له‌پێگه‌یه‌كی ئینته‌رنێتی وه‌ك‬ ‫گوگڵ‪ ،‬یان یاهوو له‌وانه‌ی‌ه زۆر‬ ‫قورس نه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ره‌نگ‌ه ئێوه‌‬ ‫نه‌زانن ك‌ه به‌م كردار‌ه ساده‌یه‌‬ ‫زان��ی��اری ده‌نێرێن بۆ س �ه‌ددان‬ ‫كۆمپیوته‌ر ك‌ه هه‌ندێك له‌وان‬ ‫به‌هه‌زاران كیلۆمه‌تر له‌ئێوه‌وه‌‬ ‫دوورن‪ ،‬هه‌موو ئه‌و ئامێرانه‌ی‬ ‫ك‌ه زانیارییه‌كه‌یان پیده‌گات وزه‌‬ ‫سه‌رفده‌كه‌ن‪ ،‬چونك‌ه ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆری خه‌ڵك له‌سه‌رتاسه‌ری‬ ‫جیهاندا ب����ه‌رده‌وام خه‌ریكی‬ ‫گ���ه‌ڕان���ن ب��ۆی �‌ه ب���ڕی وزه‌ك���ه‌‬ ‫به‌ڕاستی زۆر ده‌بێت‪.‬‬ ‫ژماره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌‬ ‫رۆژه‌كه‌یان بێكۆمپیوته‌ر ده‌بنه‌‬ ‫سه‌ر زۆر كه‌من له‌كۆمپیوته‌ره‌‬ ‫سه‌رمێزیی‌ه ناسراوه‌كانه‌و‌ه بیگره‌‬ ‫تا وه‌كو ده‌گاته‌‪ ،‬فۆن‌ه هۆشمه‌نده‌‬ ‫ت���ازه‌ك���ان ه���ه‌ر ه��ه‌م��ووی��ان‬ ‫به‌ئینته‌رنێته‌و‌ه گرێدراون‪ ،‬ئێستا‬ ‫ت��ای��پ��ك��ردن‌و ك��ل��ی�ك‌و گ���ه‌ڕان‬ ‫ب����ه‌دوای پ��رس��ی��اره‌ك��ان��دا زۆر‬ ‫ئاسان بووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ه مانای دروستبوونی‬ ‫گازی ژوری شووشه‌یی زیاتر‬ ‫وه‌كو دوانه‌ئۆكسیدی كاربۆن‬ ‫ده‌گه‌ێنێ‪.‬‬ ‫سودهانڤا گ��ورم��ورس��ی‪،‬‬ ‫پڕۆفیسۆرێكی زانستی كۆمپیوته‌ر‬ ‫له‌زانكۆی ڤیر جینیا ده‌ڵێت‬ ‫"كاتێك تۆ وشه‌یه‌ك بۆ گه‌ڕان‬ ‫له‌گوگڵدا ده‌نووسیت‪ ،‬ئه‌و دێت‬ ‫له‌چه‌ندین مه‌كین‌ه بۆ دوزینه‌وه‌ی‬ ‫واڵمه‌كه‌ی تۆ كه‌ڵكوه‌رده‌گرێت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی له‌په‌ره‌كه‌تدا نیشانت‬ ‫بدات هه‌موو ئه‌مان‌ه پێویستیان‬ ‫به‌وزه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��اب��گ�ه‌ڕی��ن�ه‌و‌ه ب��ۆ وش �ه‌ی‬ ‫(‪ )pizza‬ك��‌ه گ��ورم��ورس��ی‬ ‫ل����ه‌و ب�������اره‌و‌ه ده‌ڵ���ێ���ت تۆ‬

‫ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه هه‌ندێك ماڵپه‌ڕت‬ ‫بۆ ریستورانه‌كان‪ ،‬بۆ پێشنیار‬ ‫بكرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها نه‌خشه‌كانی‬ ‫گ��وگ��ڵ ش��وێ��ن��ی جێگه‌كانی‬ ‫پیتزات نیشان ده‌دات‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نانه‌ت باسێكی ریستورانه‌كه‌و‬ ‫نرخه‌كه‌شی له‌وانه‌ی‌ه بكات‪.‬‬ ‫هه‌موو گه‌ڕانێك پێویستی‬ ‫به‌مه‌كینه‌ی زیاتر بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانیاری زیاتر هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پ��ڕۆس �ه‌ك �‌ه له‌كه‌متر چ��رك�ه‌دا‬ ‫ئه‌نجام ده‌ب��ێ��ت‪ .‬گ�ه‌ڕان��ت بۆ‬ ‫(‪ ،)pizza‬ته‌نیا یه‌كێك‌ه له‌و‬ ‫ه����ه‌زاران گ��ه‌ڕان��ه‌ی ك �‌ه هه‌ر‬ ‫له‌و چركه‌دا ئه‌نجامده‌درێت‪.‬‬

‫له‌دیسه‌مبه‌ری (‪ )٢٠٠٩‬زایینیدا‪،‬‬ ‫به‌كارهێنه‌رانی ئینته‌رنێت (‪)١٣١‬‬ ‫ملیارد گه‌ڕانیان ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫گ��وروم��وس��ی ده‌ڵ��ێ��ت چونكه‌‬ ‫تۆ پێویستت به‌واڵمی خێراو‬ ‫ئ��اس��ت��ب �ه‌رزو گ��ون��ج��اوه‌‪ ،‬بڕی‬ ‫داتاك‌ه زۆر گه‌وره‌یه‌‪ .‬چونكه‌‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا خه‌ڵكانێكی زۆر‬ ‫له‌سیسته‌مه‌ك‌ه كه‌ڵك وه‌رده‌گرن‬ ‫بۆی‌ه پێویست‌ه سێرڤه‌ری زۆر‬ ‫به‌كاربهێنرێن‪.‬‬ ‫س����ێ����رڤ����ه‌ر ب��ری��ت��ی��ی��ه‌‬ ‫له‌كۆمپیوته‌رێك بۆ هه‌ڵگرتنی‬ ‫داتا به‌تایبه‌تی ئه‌و زانیاریانه‌ی‬ ‫ك �‌ه م��اڵ��پ�ه‌رێ��ك پێكده‌هێنێت‬

‫ئ �ه‌و كۆمپیوته‌ر‌ه ئ �ه‌و توانای‌ه‬ ‫دروستده‌كات تاوه‌كو داتاكانی‬ ‫بكرێت بگوازرایته‌و‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫كۆمپیوته‌رانه‌ی ك‌ه خوازیارین‪.‬‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كان‌و ژمێریاره‌‬ ‫نزیكه‌ی‬ ‫ئه‌لكترۆنیكییه‌كان‬ ‫له‌سه‌ددا نۆی كاره‌بای مااڵن‬ ‫به‌كارده‌هێنن‪ ،‬ك‌ه كه‌متر‌ه له‌و‬ ‫كاره‌باییه‌ی ك‌ه به‌كارهێنه‌رانی‬ ‫بۆ گه‌رمكردنه‌وه‌و فێنككردنه‌وه‌‬ ‫س�������وودی ل����ێ����وه‌رده‌گ����رن‪،‬‬ ‫ب�������ه‌اڵم س�����وودوه‌رگ�����رت�����ن‬ ‫له‌كۆمپیوته‌ره‌كان ب��ۆ گ �ه‌ڕان‬ ‫به‌دوای ماڵپه‌ڕدا كاریگه‌رییه‌كه‌ی‬ ‫زیاتر‌ه له‌كاریگه‌ری گه‌رمایی‬

‫ماڵه‌كه‌تان‪.‬‬ ‫ماڵپه‌ره‌كانی‪ ،‬گوگل‪ ،‬یاهوو‪،‬‬ ‫ی��ان بینگ‪ ،‬پێیانده‌گوترێت‬ ‫م �ه‌ك��ی��ن �ه‌ی گ������ه‌ڕان‪ ،‬كاتێك‬ ‫وشه‌یه‌ك ده‌نووسیت‌و كلیكی‬ ‫(‪ )Search‬ده‌ك���ه‌ی���ت‪ ،‬ئ�ه‌م‬ ‫پڕۆگرامان‌ه هه‌موو ئینته‌رنێت بۆ‬ ‫په‌یداكردنی ئه‌نجامه‌ك‌ه ده‌گه‌ڕێن‪،‬‬ ‫بۆی‌ه كاتێك له‌مه‌كینه‌ی گه‌ڕان‬ ‫س���وود وه‌رده‌گ���ری���ت‪ ،‬نه‌ته‌نیا‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ره‌ك�ه‌ی ت��ۆ به‌ڵكو‬ ‫هه‌موو ئه‌و هه‌زاران په‌یوه‌ندییه‌ی‬ ‫ك���‌ه ل���ه‌گ���ه‌ڵ م��اڵ��پ��ه‌ره‌ك��ان��دا‬ ‫دروس��ت��ده‌ب��ێ��ت ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی تۆ‬ ‫ئه‌نجامت ده‌ستبكه‌وێت وزه‌‬

‫به‌كارده‌هێنن‪ ،‬ئه‌م‌ه مانای ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫گ����ازی ژووری ش��ووش�ه‌ی��ی‬ ‫له‌ئاسماندا باڵوده‌بێته‌و‌ه كه‌‬ ‫ئاكامی به‌كارهێنانی وزه‌ی�‌ه بۆ‬ ‫ئ�ه‌وه‌ی به‌چه‌ندین شوێنی جیا‬ ‫جیا بۆ گه‌ڕانێك بسرێیته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرترین ته‌كنه‌لۆژیاكانی‬ ‫به‌رهه‌مهینانی ك��اره‌ب��ا وه‌ك��و‬ ‫سووتانی خ �ه‌ڵ��وزی ب�ه‌ردی��ن‪،‬‬ ‫ن��ه‌وت‪ ،‬ی��ان غ��ازی سروشتی‬ ‫دوانه‌ئۆكسیدی كاربۆن له‌هه‌وادا‬ ‫باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌مان‌ه ناونراون‬ ‫گ��ازی ژوور‌ه شووشه‌ییه‌كان‬ ‫ك‌ه ده‌توانێت زیان به‌خش بێت‬ ‫كاتێك ب �ه‌زۆری باڵوببێته‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌م گازان‌ه به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو‬ ‫كاریگه‌رییان له‌سه‌ر گه‌رم بوونی‬ ‫ئاوو هه‌وای جیهان هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر وا بێت‌ه پێشچاو‬ ‫ك‌ه ئه‌مان‌ه گرنگ نیین‪ ،‬وزه‌ی‬ ‫كه‌ڵكلێوه‌رگیراو كاریگه‌ری‬ ‫گ�ه‌وره‌ی له‌سه‌ر ژینگ‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل �ه‌ڕاس��ت��ی��دا راپ��ۆرت��ێ��ك��ی ئ�ه‌م‬ ‫دواییه‌ی رێكخراوێكی ژینگه‌یی‬ ‫ل‌ه له‌نده‌ن به‌ناوی گروپی ئاوو‬ ‫ه �ه‌وا ب���ه‌راوردی ك���ردوو‌ه كه‌‬ ‫دروستكردن‌و كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫له‌كۆمپیوته‌ره‌كان‌و پرینته‌ره‌كان‌و‬ ‫موبایله‌كان‌و كه‌ره‌سه‌كانی تر‬ ‫ل �‌ه (‪)٢٠٠٧‬دا ب �ه‌ئ �ه‌ن��دازه‌ی‬ ‫پ���ی���ش���ه‌س���ازی ف���ڕۆك���ه‌وان���ی‬ ‫دوان �ه‌ئ��ۆك��س��ی��دی ك��ارب��وون��ی‬ ‫له‌ئاسماندا باڵوكردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫(دروس��ت��ك��ردن��ی وزه‌ی‬ ‫كاره‌با له‌تیشكی خ��ۆر‪ ،‬هێزی‬ ‫با‪ ،‬ئاو ده‌توانێت وزه‌یه‌كی پاكتر‬ ‫به‌رهه‌مبهێنێت ك‌ه ئه‌م وزه‌یه‌‬ ‫گازی ژووری شووشه‌یی كه‌متر‬ ‫له‌ئاسماندا باڵوده‌كاته‌وه‌و هه‌وا‬ ‫كه‌متر پیسده‌كات‪ .‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫سه‌رچاوان‌ه تا رێژه‌یه‌كی به‌رچاو‬ ‫گ��ران��ن‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا ب �ه‌ت �ه‌واوی‬ ‫پاكیش نین ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌ش‬ ‫ك‌ه ده‌توانن ژینگ‌ه تیكبده‌ن)‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئاژانسی‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی ژی��ن��گ �‌ه (‪)EPA‬‬ ‫نیشان ده‌ده‌ن ك‌ه له‌ویالیه‌ته‌‬ ‫ی �ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی ئه‌مریكا‬ ‫زۆرترین بڕی وز‌ه له‌ناوه‌نده‌كانی‬ ‫دات������ا ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���رێ���ت‪،‬‬ ‫ناوه‌نده‌كانی داتا ئه‌و شوێنانه‌ن‬ ‫ك �‌ه سێرڤێره‌كانی ل��ێ��دان��راه‌‪،‬‬ ‫ل �ه‌پ��ێ��ن��چ س��اڵ��ی راب������ردوودا‬ ‫ئینته‌رنێت زۆرترین به‌كارهێنانی‬ ‫ل �ه‌م واڵت���ه‌دا ه �ه‌ب��ووه‌و ب��ووه‌‬ ‫به‌پێویسییه‌كی رۆژان �ه‌ی ژیان‪،‬‬ ‫(‪ )EPA‬ب��ۆ ساڵی (‪)٢٠١١‬‬ ‫ب���������ه‌راوردی ك�������ردوو‌ه كه‌‬ ‫ناوه‌نده‌كانی داتا (‪ )١٠٧‬میلیارد‬ ‫كیلۆوات‪ ،‬كاتژمێر له‌ساڵه‌كه‌دا‬ ‫ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن (كیلو وات‪/‬‬ ‫كاتژمێر یه‌كه‌یه‌ك‌ه له‌یه‌كه‌كانی‬ ‫وزه‌و ب �ه‌ران��ب �ه‌ر‌ه ب���ه‌وه‌ی كه‌‬ ‫(‪ )١٠٠٠‬وات بۆ ماوه‌ی یه‌ك‬ ‫كاتژمێر به‌كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م (‪ )١٠٧‬م��ل��ی��ارد‬ ‫ك��ی��ل��ۆوات‪ /‬ك��ات��ژم��ێ��ر‌ه دوو‬

‫هێنده‌ی وزه‌ی به‌كارهاتووی‬ ‫ناوه‌نده‌كان‌ه له‌ساڵی (‪)٢٠٠٦‬‬ ‫داو ل�ه‌س�ه‌ددا (‪ )٢.٦‬هه‌موو‬ ‫وزه‌ی ب �ه‌ك��اره��ات��ووی واڵت �ه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكایه‌‪.‬‬ ‫ب���ڕی ئ���ه‌و وزه‌ی�����ه‌ی كه‌‬ ‫ن��اوه‌ن��ده‌ك��ان��ی دات���ای ئه‌مریكا‬ ‫ل���‌ه (‪)٢٠٠٦‬دا ك �ه‌ڵ��ك��ی��ان‬ ‫لێوه‌رگرتوو‌ه به‌ڕاپۆرتی (‪)EPA‬‬ ‫یه‌كسان‌ه به‌كه‌مترین بڕی وزه‌ی‬ ‫پێویست ب��ۆ پێنج ملیۆن‌و‬ ‫هه‌شتسه‌د هه‌زار خانوو له‌هه‌مان‬ ‫ساڵدا (ك �‌ه ئه‌م‌ه ی �ه‌ك ملیۆن‬ ‫زیاتر‌ه له‌ژماره‌ی خانووه‌كانی‬ ‫ویالیه‌تی پونسیلڤانیا)‪ .‬توانای‬ ‫به‌كارهاتوو وزه‌ی سێرڤێره‌كان‌و‬ ‫ج��ێ��ن��ره‌ت��ۆرك��ان��ی پ��ش��ت��ی��وان‌و‬ ‫مه‌كینه‌كانی س��ارد كردنه‌وه‌ی‬ ‫شوێنه‌كان ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ درێ�������ژه‌دان ب �ه‌م‬ ‫زی���ادب���وون���ه‌‪ ،‬پێسكه‌ره‌كانی‬ ‫ژینگه‌ش زیادده‌بن‪ .‬كۆمپانیاكان‬ ‫ك��‌ه ئ���ه‌م ن��اوه‌ن��دان��‌ه ی دات��ا‬ ‫به‌كارده‌هێنن ده‌یانه‌وێت هه‌ندێك‬ ‫كار بۆ چاره‌سه‌ر ئه‌نجام بده‌ن‪،‬‬ ‫گورمورسی ده‌ڵێت "توێژه‌ران‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م��وو جیهاندا چاالكانه‌‬ ‫به‌دوای ئه‌و رێگایانه‌دا ده‌گه‌ڕێن‬ ‫ك‌ه ناوه‌نده‌كانی داتا وزه‌ی كه‌متر‬ ‫به‌كار بهێنن"‪ ،‬به‌اڵم له‌ئێستادا‬ ‫ئینته‌رنێت كه‌متر له‌ڕێگه‌كانی‬ ‫تر وز‌ه به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬جۆناتان‬ ‫كومی زانایه‌كی پ��ڕۆژه‌س��ازی‬ ‫له‌تاقیگه‌ی نه‌ته‌وه‌یی بێركلی‪،‬‬ ‫ل�ه‌ب��ێ��رك��ل��ی ك�لای��ف‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"ته‌كنه‌لۆژی كۆمپیوته‌ر ئه‌و‬ ‫ه���ه‌ڵ���ه‌ت ب���ۆ ده‌ڕه‌خ��س��ێ��ن��ێ��ت‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ك���ار ب��ك �ه‌ی��ت كه‌‬ ‫به‌شێوازی ك‌ه ناتوانیت"‪.‬‬ ‫ت��ۆ ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن له‌جیاتی‬ ‫ئ �ه‌ت��ۆم (ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی ف��ی��زی��ای)‬ ‫ده‌جوڵێنیت‪ ،‬دابه‌زاندنی موزیك‪،‬‬ ‫چل بۆ هه‌شتا له‌سه‌د زیانی‬ ‫كه‌متر‌ه له‌وه‌ی ك‌ه بچیت (‪)CD‬‬ ‫ێكی موزیك بكڕیت"‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئینته‌رنێت سه‌رچاوه‌یه‌كی كه‌متر‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬كومی له‌كۆتایدا‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ك��ۆم��پ��ی��وت �ه‌ره‌ك��ان‌و‬ ‫ئینته‌رنێت ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه كه‌متر‬ ‫ل�ه‌وه‌ی ك‌ه ئه‌گه‌ر ئ�ه‌وان نه‌بن‬ ‫ژینگ‌ه تێكبده‌ن‪ ،‬بۆی‌ه ئه‌گه‌ر تۆ‬ ‫له‌سه‌ر پڕۆژه‌یه‌ك كار بكه‌یت‬

‫‪11‬‬

‫ك‌ه پێویستی به‌توێژینه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئایا‬ ‫باشتر وای‌ه له‌ئینته‌رنێتدا گه‌ڕان‬ ‫بكه‌یت‪ ،‬یان سه‌ر له‌كتێبخانه‌‬ ‫ب��ده‌ی��ت؟‪ ،‬لێره‌دا زۆر فاكته‌ر‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ ،‬وه‌كو چۆن بچم‬ ‫بۆ كتێبخان‌ه (به‌ئۆتۆمبێل‪ ،‬یان‬ ‫پاسكیڵ)‪ ،‬چه‌نێك كات ده‌بات تا‬ ‫كتێبه‌كه‌ت بدۆزیته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چه‌ند گ �ه‌ڕان��ت له‌ئینته‌رنێتدا‬ ‫پێویست‌ه تاوه‌كو ئ�ه‌و شتانه‌ی‬ ‫ك �‌ه ده‌ت��ه‌وێ��ت ب��ی��دۆزی��ت�ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه كتیبدارێكی باش‬ ‫بتوانێت یارمه‌تیت بدا بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫زانیارییه‌كانت بدۆزیته‌و‌ه وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی گه‌ڕان به‌ناوی ملیۆنه‌ها‬ ‫ئاكامی گ �ه‌ڕان��ی ئینته‌رنێتیدا‬ ‫بكه‌یت‪.‬‬ ‫ه��ی��چ ك����ه‌س ن��ات��وان��ێ��ت‬ ‫ناوه‌نده‌كانی داتا له‌به‌كار هێنانی‬ ‫وز‌ه بوه‌ستێنێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌ركام‬ ‫له‌ئێم‌ه ده‌توانێت به‌هه‌نگاوی‬ ‫بچووكی وه‌ك گۆڕینی ره‌فتارمان‬ ‫له‌كاتی كاركردن به‌كۆمپیوته‌ر‬ ‫وز‌ه بپارێزین‪ .‬كومی ده‌ڵێت‬ ‫"ك��ۆم��پ��ی��وت �ه‌رێ��ك��ی س�ه‌رم��ی��ز‬ ‫س��ێ ج���ارو پێنج ج��ار زیاتر‬ ‫له‌الپتۆپ وز‌ه به‌كارده‌هێنێت"‪،‬‬ ‫چ��ون��ك �‌ه الپ���ت���ۆپ ل �ه‌ب��ات��ری‬ ‫ك�ه‌ڵ��ك��وه‌رده‌گ��رێ�ت‌و پێویست‬ ‫ناكات هه‌میش‌ه به‌كاره‌باو‌ه بێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها وزه‌یه‌كی زۆر كه‌متری‬ ‫له‌كۆمپیوته‌ری سه‌رمێز پێویسته‌‪.‬‬ ‫زۆر كه‌س باوه‌ڕیان وای‌ه كه‌‬ ‫دانانی كۆمپیوته‌ره‌كه‌یان له‌دۆخی‬ ‫خ���ه‌وت���وو (‪ )Sleep‬وزه‌ی‬ ‫كه‌متر له‌الیه‌ن كۆمپیوته‌ره‌كه‌وه‌‬ ‫ب���ه‌ك���ارده‌ه���ێ���ن���رێ���ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫جیاوازییه‌ك‌ه بچووكه‌‪ ،‬كومی‬ ‫پێشنیار ده‌كات" كۆمپیوته‌ره‌كه‌ت‬ ‫ل�ه‌ش�ه‌وان‌و كۆتایی هه‌فته‌كان‬ ‫بكوژێنه‌وه‌و له‌ڕۆژیشدا كاتێك‬ ‫كه‌ڵكی ل��ێ��وه‌رن��اگ��رێ��ت بیخه‌‬ ‫دۆخ��ی خ �ه‌وت��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ك��������رێ��������ت‬ ‫مۆنیته‌ری‬

‫كۆمپیوته‌ره‌كه‌‬ ‫ك‌ه وزه‌ی�ه‌ك��ی زۆر‬ ‫ب������ه‌ه������ه‌ده‌رده‌دات‬ ‫بكوژێنیه‌وه‌‪.‬‬

‫ه�ه‌ن��دێ��ك له‌كۆمپیوته‌رو‬ ‫ك �ه‌ره‌س��ت �‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ته‌نانه‌ت كاتێك كواژونه‌ته‌وه‌‬ ‫وز‌ه سه‌رفده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دی����ارده‌ی����ه‌ك ك���‌ه ن���اوی‬ ‫م���ژه‌ری ت��وان��ای (‪vampire‬‬ ‫‪ )power‬ل��ێ��ن��راو‌ه ده‌ب��ێ��ت‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی ته‌له‌فزیۆنه‌كان‌و‬ ‫كه‌ره‌سته‌كانی شه‌پۆلی مایكرۆ‬ ‫ته‌نانه‌ت كاتێك كوژاونه‌ته‌وه‌‬ ‫وز‌ه هه‌ڵمژن‪ .‬چ��اره‌س �ه‌ری‬ ‫ئه‌م‌ه لێكردنه‌وه‌ی كاره‌بای‌ه بۆ‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی وز‌ه هه‌ڵنه‌مژرێت‪.‬‬ ‫زۆر له‌خه‌ڵك له‌كۆمپیوته‌ر بۆ‬ ‫كارو رابواردن كه‌ڵكوه‌رده‌گرن‪،‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��ان‌و ت��اك �ه‌ك��ان‬ ‫ده‌ی���ان���ه‌وێ���ت ب��زان��ن ئ���ه‌وان‬ ‫چه‌نێك وزه‌ی����ان له‌ڕاستیدا‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت �ه‌‪ .‬گ���وروم���ورس���ی‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "ك��ۆم��پ��ی��وت �ه‌ره‌ك��ان‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��وو ش��وێ��ن��ێ��ك ه��‌هن‌و‬ ‫به‌ئاسانی به‌كاردێن بێئه‌وه‌ی‬ ‫بیر له‌ئه‌نجامه‌كانی بكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت هه‌ندێك كار بكرێت"‪.‬‬ ‫به‌اڵم كومی ده‌ڵێت‪ ،‬زیادو‬ ‫كه‌مبوونی به‌كارهێنانی وزه‌‬ ‫ب�ه‌ن��د‌ه ل�ه‌س�ه‌ر كۆمپانیاكانی‬ ‫ئینته‌رنێت ك‌ه كه‌ره‌سه‌كانیان‬ ‫باشتر بكه‌ن‪ .‬بۆ نموون‌ه ئه‌م‬ ‫كۆمپانیایانه‌‪ ،‬ده‌توانن قه‌باره‌ی‬ ‫كه‌ره‌سه‌كانیان بچووكبكه‌نه‌وه‌‬ ‫ك�‌ه له‌فه‌زایه‌كی بچووكتردا‬ ‫جێگه‌ی ببێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه هه‌ر ئه‌مه‌‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی ك‌ه وزه‌ی‬ ‫به‌كارهاتوو بۆ گه‌رمكردن‌و‬ ‫فێنێككردنی ن��اوه‌ن��ده‌ك��ان‬ ‫كه‌مببێته‌وه‌‪ .‬كومی ده‌ڵێت‬ ‫"ب�ه‌ك��اره��ێ��ن�ه‌ران ده‌ت��وان��ن به‌‬ ‫به‌كارهێنانی زیره‌كانه‌ی وزه‌‬ ‫ده‌وری گرنگیان له‌پاراستنیدا‬ ‫ه �ه‌ب��ێ��ت"‪" ،‬ب����ه‌اڵم م��ن زۆر‬ ‫ن��ی��گ��ه‌ران��ی ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ئینته‌رنێت نیم"‪.‬‬


‫زه‌ویناسی‬

‫‪12‬‬

‫زه‌ویناسی‬

‫سه‌رۆكی به‌شی جیۆلۆجی له‌زانكۆی سلێمانی‪:‬‬

‫ده‌توانرێت بوومه‌له‌رزه‌ دروستبكرێت‬ ‫ی ده‌ستكردن؟‬ ‫ی سلێمان ‌‬ ‫ئایا بوومه‌له‌رزه‌كان ‌‬ ‫له‌مانگی یه‌كی ئه‌مساڵدا چه‌ندین چار بوومه‌له‌رز‌ه شاری سلێمانی له‌رانده‌وه‌و به‌وه‌ش‬ ‫مه‌ترسییه‌كی زۆر الی دانیشتووانی ئه‌و شار‌ه دروستبوو‪ ،‬به‌مه‌به‌ستی تێگه‌یشتن‬ ‫ی چاوپێكه‌وتنی له‌گه‌ڵ به‌ڕێز پڕۆفیسۆر د‪.‬‬ ‫له‌هۆكاره‌كانی روودانی بوومه‌له‌رز‌ه لڤینی زانست ‌‬ ‫كه‌مال حاجی كه‌ریم سه‌رۆكی به‌شی جیۆلۆجی زانكۆی سلێمانی ئه‌نجامدا‪.‬‬ ‫سازدانی لڤینی زانستی‬

‫پڕۆفیسۆر د‪ .‬كه‌مال حاجی‬ ‫كه‌ریم‪ ،‬له‌دایكبووی (‪)١٩٥٧‬‬ ‫ی سلێمانییه‌‬ ‫‌‬ ‫به‌كالۆریوس‌و ماسته‌رو‬ ‫دكتۆرای له‌زانكۆی سلێمانی‬ ‫ته‌واوكردووه‌‬ ‫خاوه‌نی (‪ )٣٥‬توێژینه‌وه‌ی‬ ‫زانستیی‌ه له‌سه‌ر جیۆلۆجی‬ ‫كوردستان‬ ‫ئێستا سه‌رۆكی به‌شی‬ ‫جیۆلۆجیی‌ه له‌كۆلیژی زانستی‬ ‫زانكۆی سلێمانی‬

‫ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی‌‪:‬‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌ چییه‌؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین كه‌ زه‌وی‬

‫وه‌ك ب��ااڵخ��ان�ه‌ی�ه‌ك��ی خڕ‬ ‫وای��ـ �ه‌‪ ،‬ئ �ه‌م بااڵخـــانه‌یه‌‬ ‫ل����ه‌چ����ه‌ن����د ب �ه‌ش��ـ��ـ��ـ��ێ��ك‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ـ��ـ��ـ��ووه‌‪ ،‬ب �ه‌ش��ی‬

‫پێـیـــده‌ڵێن‬ ‫ن������اوه‌وه‌ی‬ ‫ن��اوك (‪ ،)Core‬به‌شـــی‬ ‫ن���اوه‌ڕاس���ت پ��ێ��ی ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫پاڵتۆ (‪ ،)Mantel‬به‌شی‬

‫ده‌ره‌وه‌ی ب��ااڵخ��ان �ه‌ك �‌ه‬ ‫ت��وێ��ك��ڵ�ه‌ (‪ ،)Crust‬كه‌‬ ‫له‌چاو به‌شه‌كانی تر زۆر‬ ‫ت �ه‌ن��ك �ه‌ ل��ه‌ن��ێ��وان (‪)25‬‬

‫ب����ۆ (‪ )٧٠‬ك��ی��ل��ۆم �ه‌ت��ر‬ ‫ئ���ه‌م ت��وێ��ك��ڵ �ه‌ی ده‌ره‌و‌ه‬ ‫جێگـــیر ن��ی��ی�ه‌و گه‌لێك‬ ‫ش��ك��اوی ت��ێ��دای�ه‌‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ن��اج��ێ��گ��ی��ری��ی�ه‌وه‌‪ ،‬ب�ه‌ه��ۆی‬ ‫هێزی كێشكردنی زه‌وییه‌وه‌‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ش��ك��اوی��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫پارچه‌ی گه‌وره‌ له‌توێكلی‬ ‫زه‌وی ده‌ج����وڵ����ێ����ت‌و‬ ‫به‌رده‌بێته‌ خواره‌وه‌و كاتێك‬ ‫ئه‌مه‌ رووده‌دات‪ ،‬وزه‌یه‌كی‬ ‫ش����اراوه‌ی زۆری تێدایه‌‬ ‫ك �ه‌ ره‌ه���ا ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك��و‬ ‫ئ���ه‌وه‌ وای���ه‌ ك �ه‌ به‌ردێكی‬ ‫زۆر گ�����ه‌وره‌ ب��ك �ه‌وێ��ت‬ ‫له‌ماڵه‌كه‌ت‪.‬‬ ‫ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی‌‪:‬‬ ‫ب������ووم������ه‌ل������ه‌رزه‌ چ���ۆن‬ ‫ده‌پێورێت؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی پ���ێ���وه‌رێ���ك���ه‌وه‌‬ ‫ده‌پ��������ێ��������ورێ��������ت ك���ه‌‬ ‫پێیده‌ڵێن س��ای��زم��ۆگ��راف‬

‫(‪ )seismograph‬وات �‌ه‬ ‫ت��ۆم��ارك��ردن به‌شـــێوه‌ی‬ ‫ه��ێ��ڵ‪ ،‬ه��ـ��ـ��ـ �ه‌روه‌ه��ا ئ �ه‌م‬ ‫پ����ێ����وه‌ره‌ داب���ه‌ش���ك���راوه‌‬ ‫به‌دوازده‌ پله‌ كه‌ پێیـــده‌ڵێن‬ ‫پێوه‌ری رێختــه‌ر‪ ،‬ئامێره‌كه‌‬ ‫ئ��ه‌و ش��ت �ه‌ی ك �ه‌ ت��ۆم��اری‬ ‫ده‌ك���ات بریتییه‌ له‌هێزی‬ ‫ب���ووم���ه‌ل���ه‌رزه‌ك���ه‌ ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫ك��ات��دا‪ ،‬وات��ه‌ چ�ه‌م��اوه‌ی�ه‌ك‬ ‫دروس��ت��ده‌ك��ات ك�ه‌ به‌پێی‬ ‫كات‌و تونـــدی ده‌گۆڕێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ی ت��ون��دی‬ ‫پله‌كان به‌پێــــی لۆگاریتمییه‌‬ ‫وات �ه‌ (‪ )٢‬رێخته‌ر (‪)١٠‬‬ ‫قاتی (‪ )١‬رێخته‌ر به‌هیزه‌‪.‬‬ ‫ل��ڤ��ی��ن��ی زان���س���ت���ی‌‪:‬‬ ‫پشتێنه‌ی بوومه‌له‌رزه‌ چییه‌؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫ئه‌و پشتــــێنه‌یه‌ كه‌ توێكڵی‬ ‫زه‌وی تێیدا له‌شــــوێنه‌كانی‬ ‫ت��ر ناجێگیــــرتره‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ژاپۆن ده‌ستپـــێده‌كات‌و‬

‫سلێمانی ناكه‌وێت ‌ه‬ ‫ناو پشتێنه‌ی‬ ‫مه‌ترسی‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌و‌ه‬

‫‪13‬‬

‫ده‌چ���ێ���ت���ه‌ ئ��ه‌ن��دۆن��ی��زی��او‬ ‫درێ��ژده‌ب��ێ��ت�ه‌وه‌ بۆ زنجیره‌‬ ‫ش��اخ �ه‌ك��ان �ی‌ ه��ی��م��االی �ه‌و‬ ‫پ��اك��س��ت��ان‌و ئه‌فغانستان‌و‬ ‫ئ����ێ����ران‌و ك���وردس���ت���ان‌و‬ ‫توركیاو ئـــه‌وروپا تا ده‌گاته‌‬ ‫ك��ی��ش��وره‌ك��ان��ی ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان ده‌كــــه‌وێته‌‬ ‫س���ه‌ر ئ���ه‌م پشتێنــــه‌یه‌و‬ ‫پشتـێــــنه‌یـــه‌ش‬ ‫ئ���ه‌م‬ ‫به‌پێی رێ���ژه‌ی ترسناكی‬ ‫ده‌ك����رێ����ت ب �ه‌چ��ـ��ـ��ـ �ه‌ن��د‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��ـ��ـ��ـ��ك��ه‌وه‌‪ ،‬ش���اری‬ ‫هه‌رێمی‬ ‫سلێمــــانـــی‌و‬ ‫ك��وردس��ـ��ـ��ـ��ت��ان ن��اك�ه‌وێ��ت�ه‌‬ ‫ش��وێ��ن �ه‌ ت��رس��ن��اك �ه‌ك �ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ �ه‌گ �ه‌ری روودان���ی‬ ‫ب��وووم�ه‌ل�ه‌رزه‌ی گ�ه‌وره‌ش‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��ـ��ـ��ـ��وو شوێنێكی‬ ‫سه‌ر رووی‌ زه‌وی��دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ��ی��دا ك���وردس���ت���ان‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم شوێنه‌كان راده‌ی‬ ‫ترسناكییان جیاوازه‌‪.‬‬

‫زانستـــی‌‪:‬‬ ‫لڤیـــنی‬ ‫چ�����ۆن خ��ـ��ـ��ـ��ـ��ۆم��ـ��ـ��ـ��ان‬ ‫له‌زیانه‌كـــــانی بوومه‌له‌رزه‌‬ ‫بپارێزین؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌كوردستان‬ ‫بیناكان زۆر ب �ه‌رز نیین‌و‬ ‫ب�ه‌ك��ۆن��ك��رێ��ت��ی م��وس�ه‌ل�ه‌ح‬ ‫دروس���ت���ده‌ك���ـ���ـ���ـ���رێ���ن‌و‬ ‫خانووه‌كان زۆرت��ر پاڵیان‬ ‫ب��ه‌ی��ه‌ك��ه‌وه‌ داوه‌‪ ،‬ئ�ه‌گ�ه‌ر‬ ‫ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌ی گ��ه‌وره‌ش‬ ‫رووبدات به‌ڕاده‌ی واڵتانی‬ ‫تر زیانی نابێت‪.‬‬ ‫ل��ڤ��ی��ن��ی‌ زان���س���ت���ی‌‪:‬‬ ‫ئ����ای����ا ب�����ووم�����ه‌ل�����ه‌رزه‌‬ ‫دروستده‌كرێت؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫ب�ه‌ڵ�ێ‌ ده‌ك��رێ��ت ب�ه‌دان��ان�ی‌‬ ‫بڕێكی‌ زۆری‌ ته‌قه‌مه‌نی‌‌و‬ ‫چه‌كی‌ ناوه‌كی‌ ئ�ه‌م كاره‌‬ ‫ب���ك���رێ���ت‪ ،‬ب�����ه‌اڵم ئ �ه‌م �ه‌‬ ‫پێوسیتی‌ به‌ ئمكانیه‌تێكی‌‬ ‫گه‌وره‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل��ڤ��ی��ن��ی‌ زان���س���ت���ی‌‪:‬‬ ‫گ����وم����ان ده‌ك����رێ����ت ك�ه‌‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌كانی‌ سلێمانی‌‬ ‫ده‌ستكردبن‪ ،‬ئه‌مه‌ تا چه‌ند‬ ‫راسته‌؟‬ ‫د‪ .‬ك �ه‌م��ال ح��اج��ی‪:‬‬ ‫ن���ا ب�����اوه‌ڕ ن���اك���ه‌م ئ���ه‌وه‌‬ ‫واب��ێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك�ه‌ ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫سنوور هه‌ستی‌ پێنه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫پێموانییه‌ هیچ واڵتێك‪ ،‬یان‬ ‫هیچ الیه‌نێك هه‌ستابێت‬ ‫ب�����ه‌م ك�������اره‌‪ ،‬ژم������اره‌ی‌‬ ‫ب���ووم���ه‌ل���ه‌رزه‌ك���ان چ��وار‬ ‫دانه‌بوون ئه‌مه‌ش پێویستی‌‬ ‫به‌برێكی‌ زۆر ته‌قه‌مه‌نی‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌و شته‌ راست‬ ‫ن��ی��ی�ه‌و ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌ك��ان �ی‌‬ ‫سلێمانی‌ س��رووش��ت��ی �ن‌و‬ ‫ناوه‌نده‌كه‌یشی‌ سیته‌كه‌‪.‬‬ ‫‪................‬‬ ‫ئ������ه‌و ن���ه‌خ���ش���ه‌ی���ه‌ی‬ ‫خ����������واره‌وه‌ ن���ه‌خ���ش���ه‌ی‬ ‫ج��ی��ۆل��ۆج��ی رۆژه���ه‌اڵت���ی‬ ‫س��ل��ێ��م��ان��ی��ی �ه‌ ك��ه‌ب��وون��ی‬ ‫شكاوی (‪ )Fault‬له‌زه‌ویدا‬ ‫ن��ی��ش��ان��ده‌دات ك���ه‌ ه��ۆی‬ ‫روودانی بومه‌له‌رزه‌كانی ئه‌م‬ ‫دواییه‌ی شاری سلێمانییه‌‪.‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪14‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫كۆتایی‌ جیهان‬

‫ی هه‌ستپێكردندا‪.‬‬ ‫ی تێدایه‌‪ ،‬گه‌یشتن به‌و پله‌و ئاست‌ه جیاوازان‌ه له‌شێوه‌و جۆرو ئاست ‌‬ ‫ی به‌و ئه‌ستێره‌ی‌ه دێت كه‌ژیان ‌‬ ‫چۆن كۆتای ‌‬ ‫ی ئه‌ستێر‌ه كلكدار‌ه گه‌وره‌كه‌وه‌‪ ،‬كه‌ئه‌وه‌ش پێكدادانی‌ زه‌وی‌‌و ئه‌و ئه‌ستێره‌یه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی دێت به‌ژیان له‌ڕێگه‌ ‌‬ ‫به‌دڵنیاییه‌و‌ه كۆتای ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌ (‪ )65‬ملیون ساڵ پێش ئێستا روویداو‌ه به‌و هۆیه‌و‌ه پێكدادان ‌‬ ‫ی ئه‌و رووداوه‌ ‌‬ ‫ی ژیان به‌وێن‌ه ‌‬ ‫كه‌ده‌بێت‌ه تێكچوون ‌‬ ‫هاوشێو‌ه به‌ڕێژه‌ی‌ (‪ )%75‬روویدا له‌نێو هه‌موو جۆره‌كانی‌ زینده‌وه‌ر له‌سه‌ر زه‌ویدا‪.‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ئه‌ژی سه‌اڵحه‌دین‬

‫به‌رده‌وام‬ ‫ی‬ ‫مانگ له‌زه‌و ‌‬ ‫ن��زی��ك��ده‌ب��ێ��ت�ه‌و‌ه‬ ‫ت�����������اوه‌ك�����������و‬ ‫ئ�����ه‌و پ��ی��اك��ێ��ش��ان �‌ه‬ ‫ر و و د ه ‌د ا ت ‌و‬ ‫ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌وه‌ ب��ۆ هه‌مان‬ ‫ی‬ ‫ده‌رنجام كه‌ له‌پیاكێشان ‌‬ ‫یه‌كه‌مدا به‌هۆی‌ ئه‌ستێر‌ه‬ ‫ك��ل��ك��داره‌ك��ه‌وه‌ رووی����دا‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ك��ۆت��ای�ی‌ به‌هه‌موو‬ ‫ه���ه‌س���اره‌ك���ان‌و (ه��ه‌م��وو‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ خ��ۆه‌ره‌ك��ان)ی‌ تر‬ ‫دێ��ت‪ ،‬له‌نێو كونی‌ ره‌ش��دا‬ ‫(پقب االسود)‪.‬‬ ‫به‌اڵم گه‌ر وابزانین هیچ‬ ‫ی‬ ‫شتێك روون����ادات ل �ه‌وه‌ ‌‬ ‫ب��اس��م��ان��ك��رد‪ ،‬ئ����ه‌وا چ��ۆن‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م ئه‌ستێره‌ییه‌ی‌ له‌سه‌ر ‌‬ ‫ده‌ژی��ن كۆتایی‌ پێدیت؟‪،‬‬ ‫ی‬ ‫له‌وه‌اڵمدا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌موومان ده‌زانین هیچ‬ ‫مرۆڤێك ناتوانێت ئه‌و‬ ‫ش��ت �ه‌ ببینێت ل �ه‌ب �ه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ ژیان كۆتای ‌‬ ‫پ����ێ����دێ����ت پ��ێ��ش‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی‌ زه‌وی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫خ��ۆر كۆتای ‌‬ ‫پێبێت‪.‬‬

‫ی‬ ‫دوا ‌‬ ‫(‪ )10‬هه‌زار ساڵ‬ ‫ی‬ ‫ك�����اری�����گ�����ه‌ر ‌‬ ‫مرۆڤ ب �ه‌رده‌وام دیاره‌‌و‬ ‫ئ��اش��ك��رای �‌ه ل���ه‌و ك��ۆش�ك‌و‬ ‫ی كه‌مرۆڤ‬ ‫ت��ه‌الر‌و ك��اران �ه‌ ‌‬ ‫ی ده‌دات ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام� ‌‬ ‫ی ب�����ه‌رده‌وام ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌هه‌زاران ساڵ ئه‌و زه‌مینه‌ ‌‬ ‫ك �ه‌ل �ه‌واق��ی��ع��دا به‌ملیۆنه‌ها‬ ‫ساڵ یاخود ملیاره‌ها ساڵ‬ ‫لێكدراوه‌ته‌و‌ه له‌دایكبوون‪،‬‬ ‫ئه‌م ئه‌ستێره‌یه‌مان (زه‌وی‌)‬ ‫نزیكه‌ی‌ (‪ )5‬ملیار ساڵه‌‪.‬‬ ‫ده‌م��ێ��ن��ێ��ت �ه‌و‌ه ل �ه‌ژی��ان��دا‬ ‫ی ئێستا‬ ‫ب��ه‌ه��ه‌م��ان ش��ێ��وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫یاخود كه‌متر له‌وه‌‪ ،‬بزوێنه‌ر ‌‬ ‫ی بریتیی‌ه‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫س���ه‌ره‌ك��� ‌‬ ‫له‌(هایدرۆجین) ك‌ه له‌زه‌ویدا‬ ‫به‌كارده‌برێت‌و نامێنێت‪.‬‬ ‫ی له‌سێ تاچوار‬ ‫به‌ته‌واو ‌‬ ‫ی ئاینده‌دا هه‌موو‬ ‫ملیار ساڵ ‌‬ ‫هه‌وا ده‌گۆڕێت بۆ هیلیۆم‪،‬‬ ‫ی ئ���ه‌م رووداوه‌دا‬ ‫ل �ه‌ك��ات � ‌‬ ‫هه‌موو پێكهات‌ه ناوه‌كییه‌كان‬ ‫ی له‌سه‌ر‬ ‫ده‌وه‌ستێت كه‌خۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئێستا ‌‬ ‫ئ���ه‌م ت����ه‌وازن����ه‌ ‌‬ ‫هێشتووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫گ �ه‌ر م���رۆڤ ب���ه‌رده‌وام‬ ‫ی‬ ‫زی��ن��دوب��ێ��ت ل �ه‌س �ه‌ر زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌دڵنیاییه‌و‌ه ئ �ه‌و‌ه پێشبین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بینین ‌‬ ‫ناكرێت‪ ،‬ئه‌وا شاهید ‌‬ ‫گه‌وره‌ترین رووداو ده‌بێت‬ ‫ی ژیاندا‪،‬‬ ‫كه‌ترسێنه‌ر‌ه له‌مێژوو ‌‬ ‫ی خۆر درێژ‬ ‫به‌جۆرێك ده‌بین ‌‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه تاده‌گات‌ه (‪)120‬‬ ‫ی ئێستا هه‌یه‌‪ ،‬هه‌م‬ ‫جار له‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌گ��ۆڕێ��ت ب��ۆ ئه‌ستێره‌یه‌ك‬ ‫ی (العمالق االحمر)‬ ‫له‌جۆر ‌‬ ‫(‪ )Rad Giant‬تا له‌م كاته‌دا‬

‫ره‌ن����گ����ی‌ خ���ۆر‬ ‫ل���ه‌زه‌رده‌و‌ه ده‌گۆڕێت‬ ‫بۆ سوور‪.‬‬ ‫له‌ڕاستیدا خ��ۆر قۆناغ‬ ‫ب �ه‌ق��ۆن��اغ ه �ه‌ڵ��ده‌وه‌ش��ێ �ت‌و‬ ‫س��ی��ف�ه‌ت�ی‌ خ���ۆر ل��ه‌ده‌س��ت‬ ‫ی‬ ‫ك���اری���گ���ه‌ر ‌‬ ‫ده‌دات‌و‬ ‫ی‬ ‫ده‌گ���ۆڕێ���ت ب��ۆ س��ه‌ره‌ت��ا ‌‬ ‫ی گ���ه‌رم���ی‌‌و‬ ‫س��ی��ل��س��ی��ل��ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ن��اوه‌ك��ی��ی �ه‌ك �ه‌ ‌‬ ‫ت������اودار ‌‬ ‫ی وه‌رده‌گ���ی���رێ���ت‬ ‫ك��ه‌ل��ێ��وه‌ ‌‬ ‫به‌رهه‌مده‌هێنرێت‪ ،‬زۆرترین‬ ‫گه‌وره‌ترین وز‌ه له‌ئاستێكدا‬ ‫س���ه‌ر ده‌ك��ێ��ش��ێ��ت ب���ۆ ئ �ه‌و‬ ‫ی كه‌پێشتر‬ ‫درێ��ژب��وون �ه‌وه‌ی �ه‌ ‌‬ ‫ب��اس��م��ان��ك��رد ب�ه‌دڵ��ن��ی��ای��ی�ه‌و‌ه‬ ‫ی ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ی رزگ������ار ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫له‌هه‌موو ئه‌و شتان‌ه (له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ����ه‌وه‌دا ك��ه‌ژی��ان به‌هه‌موو‬ ‫ی ئه‌سته‌مه‌) كه‌درێژ‬ ‫شێوه‌كان ‌‬ ‫ده‌بێته‌و‌ه خۆر ده‌گۆڕێت بۆ‬ ‫(عمالق االحمر) كه‌به‌شێك‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ل �ه‌ج��ازی��ب��ی �ه‌ت �ه‌ك �ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌مده‌بێته‌وه‌‌و كه‌مێك زه‌و ‌‬ ‫له‌خۆر دوورده‌خاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای‌ (‪ )4‬ملیار ساڵ‬ ‫ی ئ�����اوه‌ك�����ان‬ ‫ئ���اس���ت��� ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫كه‌مده‌بێته‌و‌ه‬ ‫ب �ه‌رچ��او ك �ه‌ل��ێ��ره‌و‌ه كێشه‌و‬ ‫ی ده‌ستپێده‌كات‪،‬‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گرفت ‌‬ ‫ی گه‌رما به‌رز ده‌بنه‌و‌ه‬ ‫پله‌كان ‌‬ ‫ی ده‌ریاكان ده‌بن‌ه هه‌ڵم‬ ‫ئ��او ‌‬ ‫ی گه‌وره‌ترین‬ ‫به‌جۆرێك زه‌و ‌‬ ‫شت له‌ده‌ستده‌دات كه‌ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫(هایدرۆجین)ه‌‪ ،‬كه‌هه‌موو ‌‬ ‫ده‌گ���ۆڕێ���ت ب��ۆ (هیلییۆم)‬ ‫ی‬ ‫كه‌لێره‌و‌ه دوورك �ه‌وت��ن �ه‌و‌ه ‌‬ ‫خۆر ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫ی (‪ )4.5‬ملیار ساڵ‬ ‫دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌رتبوون‌و تێكچوون ‌‬ ‫ی ژی��ان‬ ‫ه��ه‌م��وو ب �ه‌ش �ه‌ك��ان � ‌‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی��دا‌و دیارنه‌مان‌و‬ ‫ی ه��ه‌م��وو ده‌ری���ا‌و‬ ‫ون��ب��وون � ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌ری��اك��ان‪ ،‬به‌جۆرێك پل‌ه ‌‬

‫‪15‬‬

‫گه‌رما به‌رز ده‌بێته‌و‌ه بۆ سه‌دان‬ ‫ی‬ ‫ی (وه‌ك ئه‌ستێر‌ه ‌‬ ‫ی سه‌د ‌‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌رما ‌‬ ‫ی لێدێت پل‌ه ‌‬ ‫زوهر‌ه ‌‬ ‫ی له‌ئێستادا)‪.‬‬ ‫ئاوه‌كان ‌‬ ‫ژی��ان زۆر پێشده‌كه‌وێت‬ ‫به‌جۆرێك ون ده‌بێت‌و نامێنێت‬ ‫یاخود دوور ده‌كه‌وێته‌و‌ه له‌م‬ ‫ی‬ ‫هه‌ساره‌ی‌ه ئه‌ویش به‌سواربوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌لێك ك‌ه له‌بۆشای ‌‬ ‫كه‌شت ‌‬ ‫ئاسماندان‪.‬‬ ‫دوای‌ (‪ )5‬ملیار ساڵ‬ ‫ك���ۆت���ای��� ‌ی (اب�����و ه���ول)‬ ‫ی رووده‌دات‪ ،‬خۆر‬ ‫ب �ه‌ت �ه‌واو ‌‬ ‫ده‌گات‌ه قۆناغێك پێیده‌وترێت‬ ‫(ال��ع��م�لاق االح��م��ر) (‪Red‬‬ ‫‪.)Giant‬‬ ‫دتوانیت مانگ له‌به‌رده‌م‬ ‫رۆژدا وه‌ك ئیشاره‌ت ببینیت‬ ‫تێكده‌چێت‪ ،‬هه‌موو پێكهات‌هی‌‬ ‫ب �ه‌رگ �‌ه ه�ه‌وای��ی�ه‌ك��ان� ‌ی زه‌وی‌‬ ‫له‌ئاینده‌دا له‌توانایدا هه‌ی‌ه هه‌م‬ ‫بنیات ‌ی بنێت به‌شێواز‌و شێوه‌یه‌ك‬ ‫ی بكات له‌هه‌موو‬ ‫پ��ارێ��زگ��ار ‌‬ ‫له‌ناوچوونێك‪.‬‬ ‫ك����������ه‌خ����������ۆر زۆر‬ ‫دوورده‌كه‌وێته‌و‌ه له‌و خولگه‌ی‌هی‌‬ ‫كه‌ئێستا تێیدا ده‌خولێته‌وه‌‬ ‫ی ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان��دا‬ ‫ب�������ه‌ده‌ور ‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك دوورده‌ك�ه‌وێ��ت�ه‌وه‌‬ ‫ی نێوان (مه‌ریخ)‬ ‫وه‌ك دوور ‌‬ ‫له‌خۆره‌و‌ه ئاوا خۆر له‌زه‌وی‌‬ ‫دوورده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���������ه‌م ق�����ۆن�����اغ�����ه‌دا‬ ‫ی به‌هه‌موو‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ن��م��وون �‌ه ‌‬ ‫وه‌ك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانییه‌و‌ه‬ ‫ی لێدێت‪،‬‬ ‫ی ع�ه‌ت��ارد ‌‬ ‫ه�ه‌س��ار‌ه ‌‬ ‫ب���ه‌ج���ۆرێ���ك ه��ی��چ ی�ه‌ك��ێ��ك‬ ‫ی نامێنێت‪،‬‬ ‫له‌ئاسمان‌و زه‌و ‌‬ ‫به‌ڵكو ته‌نیا خۆرێك نه‌بێت‬ ‫ی هه‌موو ئاسمان‬ ‫كه‌تیشكه‌ك‌ه ‌‬ ‫داده‌پۆشێت‪.‬‬ ‫ی حه‌وت ملیار ساڵ‪.‬‬ ‫دوا ‌‬ ‫ل �ه‌ك��ات �ی‌ گ �ه‌ش��ت��ن ب �ه‌م‬ ‫ق��ۆن��اغ��ه‌دا زه‌وی‌ ده‌ب��ێ��ت�ه‌‬ ‫نزیكترین هه‌ساره‌ (ئه‌ستێره‌)‬

‫له‌خۆره‌و‌ه‬ ‫ب������ه‌ج������ۆرێ������ك‬ ‫زه‌وی‌ (ع���گ���ارد‪ ،‬زه���ره‌)‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌ كه‌له‌وێوه‌‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ده‌ك��ات ك�ه‌دێ��ت�ه‌وه‌‬ ‫ی��ه‌ك ل����ه‌دوای‌ (‪ )7‬ملیار‬ ‫س����اڵ ك���ه‌خ���ۆر ل�����ه‌زه‌وی‌‬ ‫نزیكده‌بێته‌وه‌ رۆژ ب �ه‌ره‌و‬ ‫له‌ناوچوون ده‌ڕوات به‌هۆی‌‬ ‫ئ���ه‌و ج��ازی��ب��ه‌ی��ه‌ی‌ زه‌وی‌‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ت �ی‌ ب������ه‌رده‌وام خ��ۆر‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ پ��ل�ه‌ب�ه‌ن��دی‌‬ ‫ده‌گ��ۆڕێ��ت بۆ (ق��زم ابیچ)‬ ‫ك �ه‌خ��ۆرێ��ك �ی‌ زۆر الواز‬ ‫ده‌ن���وێ���ن���ێ���ت ك �ه‌ت��ی��ش��ك��ۆ‬ ‫گ��ه‌رم��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی‌ ل�����ه‌(‪)15‬‬ ‫ك��ی��ل��ۆم�ه‌ت��ر ت��ێ��پ �ه‌ڕن��اك��ات‪،‬‬ ‫یاخود سه‌د هێنده‌ی‌ ئێستای‌‬ ‫خۆر كه‌مده‌كات‌و بچووك‬ ‫ده‌بێته‌و ل��ه‌ڕووی‌ گه‌رمی‌‌و‬ ‫رۆشنییه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای‌ (‪ )7.5‬ملیار ساڵ‬ ‫ل���ه‌ژێ���ر ك���اری���گ���ه‌ری‌‌و‬ ‫ف��راوان��ب��وون �ی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌‬ ‫خ����ۆر ب�������ه‌رده‌وام زه‌وی‌‬ ‫ل����ه‌خ����ول����گ����ه‌ی‌ خ����ۆی‌‬ ‫دوورده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌وه‌ له‌خۆر‬ ‫ل���ه‌چ���او ئ���ه‌و دووری���ی���ه‌ی‌‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ای‌ ك��ه‌ئ��ی��ت��ر خ��ۆر‬ ‫ناتوانێت زه‌وی‌ قوتبدات‪.‬‬ ‫دوای‌ (‪ )8‬ملیار ساڵ‬ ‫خ����ۆر ده‌گ����ۆڕێ����ت بۆ‬ ‫(ق�����زم اب���ی���چ) (‪White‬‬ ‫‪ ،)Dwarf‬ب���ه‌اڵم چه‌ندین‬ ‫ده‌رهاویشته‌ی‌ غازی‌ به‌هێز‬ ‫له‌خۆی‌ دوور ده‌خ��ات�ه‌وه‌‌و‬ ‫رووه‌‌و زه‌وی‌‪ ،‬ئه‌م غازانه‌‬ ‫ب��ه‌ر زه‌وی‌ ده‌ك����ه‌ون ل�ه‌م‬ ‫ك��ات �ه‌دا ژی��ان ل�ه‌س�ه‌ر هیچ‬ ‫به‌شێكی‌ زه‌وی‌ نامێنێت‌و‬ ‫ب �ه‌ك��ۆم �ه‌ڵ �ه‌ی‌ خ��ۆری��ش �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫خ��ۆر ناتوانێت رووناكی‌‌و‬ ‫گ���ه‌رم���ی‌ ب��ه‌ش��ی��وه‌ی��ه‌ك��ی‌‬ ‫پێویست ببه‌خشێته‌ زه‌وی‌‪.‬‬


‫بایۆلۆژی‬

‫‪16‬‬

‫بایۆلۆژی‬

‫مێشكمان توانای به‌رده‌وامبوونی هه‌یه‌؟‬ ‫ئایا مێشكمان‪ ،‬كه‌پێش ملیۆنه‌ها ساڵ درووستكراوه‌‪ ،‬توانای به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م سه‌رده‌م‌ه ته‌كنیكییه‌ی ئێستای هه‌یه‌؟‬ ‫چ نهێنییه‌كی سه‌خت له‌م سه‌رده‌مه‌دا خۆی حه‌شارداوه‌؟ چۆن ده‌توانین سوود له‌م سه‌رده‌مه‌ وه‌ربگرین به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫بكه‌وین‌ه ته‌ڵه‌وه‌؟‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ب��اوه‌ڕوای��ه‌ كه‌چه‌ندێك‬ ‫ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ا پ��ێ��ش��ك�ه‌وت��وو‬ ‫ب����ێ����ت‪ ،‬ئ�����ه‌ون�����ده‌ زی���ات���ر‬ ‫متمانه‌ی پێده‌كرێت‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ت��ه‌ل��ه‌ف��ی��زی��ۆن‌و م��ۆب��ای �ل‌و‬ ‫الپ��ت��ۆپ‌و ‪‌DVD‬و ئامێری‬ ‫پێگه‌ی‬ ‫ده‌ستنیشانكردنی‬ ‫ج��وگ��راف��ی ك�ه‌ ب�ه‌ه��اوك��اری‬ ‫مانگه‌ ده‌ستكرده‌كان ‪GPS‬‬ ‫كارده‌كات‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا م��ێ��ش��ك��ی م��رۆڤ��ـ��ـ‬ ‫ت��وان��ای ئ���ه‌وه‌ی هه‌ی‌ه‬ ‫م��ام �ه‌ڵ �ه‌ی زۆر‬ ‫گو نجا و‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ئامێرانه‌ بكات‪،‬‬ ‫كه‌ له‌سه‌رده‌می نێوان پێش‬ ‫‪ 1،8‬ملیۆن س��اڵ‌و پێش ‪9‬‬ ‫هه‌زار ساڵ هاتوونه‌ته‌ بوون؟‬ ‫ئ��ای��ا ل���ه‌م س���ه‌رده‌م���ه‌دا‬ ‫ت���وان���ای ئ���ه‌وه‌م���ان ه �ه‌ی �ه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ته‌كنه‌لۆژیایانه‌دا‬ ‫هه‌ڵبكه‌ین؟‬ ‫باكه‌مێك ب��ۆ راب���ردوو‬ ‫بگه‌ڕێنه‌وه‌‪...‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی ك �ه‌زان��راوه‌ هه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ مرۆڤێك پێشه‌وایه‌كیان‬ ‫هه‌بووه‌ بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ی گرنگی‬ ‫ب�ه‌ك�ه‌س��ای�ه‌ت��ی��ی�ه‌ك�ه‌ی ب��ده‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ئ���ه‌م���ڕۆ ج��ی��ه��ان‬ ‫پڕیه‌تی له‌ئاڵۆزیی‪ ،‬رێ��ژه‌ی‬ ‫زان���ی���اری‌و س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان‬ ‫ل��ه‌زی��ادب��وون��دان‪ .‬ئ�ه‌م�ه‌ش‬ ‫ن��اك��ۆك��ی دروس���ت���ده‌ك���ات‬ ‫له‌نێوان ئ�ه‌و مێشكه‌ی ك‌ه‬ ‫ل �ه‌چ��اخ��ی ب �ه‌ردی��ن‬ ‫ه���ه‌م���ان���ب���ووه‌و‬ ‫ئ���ه‌و مێشكه‌ی‬ ‫ك�����ه‌ئ�����ه‌م�����ڕۆ‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��م��ان‬ ‫پێیه‌تی‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م��رۆ‬

‫ت�ه‌ل�ه‌ف��ی��زی��ۆن‬ ‫رۆڵ������ێ������ك������ی‬ ‫س �ه‌ره‌ك��ی هه‌یه‌و‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت��م��ان‬ ‫دروست ده‌كات ‪...‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك فه‌یله‌سوف‬ ‫گ��ون��س�ه‌ر ئه‌ندێرس‬

‫‪G u n t h e r‬‬ ‫‪A n d e r s‬‬

‫له‌ساڵی ‪ 1956‬له‌كتێبه‌كه‌ی‬ ‫(رۆڵی مرۆڤـ نه‌ما) ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫" ئ�ه‌م��ڕۆ ب��ۆ دروستكردنی‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی��ه‌ك پێویست‬ ‫ناكات بابه‌تێك هه‌بێت بۆ‬ ‫گفتوگۆكردن ل �ه‌ س��ه‌ری"‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ته‌له‌فیزیۆن ئه‌و‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ گرنگه‌ی نێوان‬ ‫خێزانی نه‌هێشت‪.‬‬ ‫ب���اج���ارێ���ك���ی ت��ری��ش‬ ‫بگه‌ڕێنه‌وه‌ بۆ رابردوو بچین‌ه‬ ‫الی یه‌كه‌مین خێڵ‪..‬‬ ‫ئ������ه‌وان ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫پێشه‌واكه‌یان له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ب�ڵ�اوب���وون���ه‌وه‌ی ده‌ن��گ��ۆی‬ ‫ئازایه‌تی‌و چاونه‌ترسی ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ بوو كه‌ هه‌ڵیان ده‌بژارد‪،‬‬ ‫وه‌ك له‌داستانی (ئه‌لیاده‌و‬ ‫ئ���ۆدی���س���ه‌)ی ه��ۆم��ی��رۆس��دا‬ ‫دیاره‌‪ .‬گه‌یشتن به‌كۆده‌نگی‬ ‫مرۆڤه‌كان ده‌به‌سترێت له‌سه‌ر‬ ‫پێشه‌واكه‌یان‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ئ����ه‌م راس��ت��ی��ی �‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر (اوراق ال��ب��ردی)‬ ‫گ���ه‌اڵی قامیشی فیرعه‌ون‬ ‫دۆزرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م ب�ڵ�اوب���وون���ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگۆیه‌ له‌مڕۆدا گواسترایه‌و‌ه‬ ‫بۆ ته‌له‌فزیۆن‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئه‌م‌ه‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی ب�ه‌ه�ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫پێشه‌واوه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ته‌نیا‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی ب �ه‌ژی��ان��ن��ام �ه‌ی‬ ‫ئ �ه‌و كه‌سه‌ به‌ناوبانگانه‌و‌ه‬ ‫هه‌یه‌ ك�ه‌ له‌ته‌له‌فزیۆنه‌ه‌و‌ه‬ ‫پیشانده‌درێت‪.‬‬ ‫ئامێره‌ ئه‌لیكترۆنییه‌كان‬ ‫مێشكمان ده‌گۆرێت‪:‬‬ ‫لێكۆڵینه‌ نویه‌كان ئه‌وه‌یان‬ ‫س�ه‌ل��م��ان��دووه‌ ك�ه‌ به‌ڕاستی‬ ‫ته‌له‌فزیۆن‌و مۆبایل‌و یاریی‌ه‬ ‫ئه‌لیكترۆنییه‌كان‌و كۆمپیوته‌ر‬ ‫كاریگه‌ریان له‌سه‌رمان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ج���ار وام���ان‬ ‫لێده‌كات زۆر زی��ره‌ك بین‪،‬‬

‫هه‌ندێك جاریش گه‌مژه‌مان‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ه �ه‌ن��دێ��ك ج��اری‬ ‫تریش دوژمنكارمان ده‌كات‪.‬‬ ‫دیفۆن مۆری ته‌مه‌ن ‪18‬‬ ‫س��اڵ له‌ئااڵبامای ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫بۆ یه‌كه‌مجار لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵدا كرا به‌تۆمه‌تی دزینی‬ ‫ئۆتۆمبێل‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م الوه‌ ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ادا‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی هاوكاری‬ ‫خ���ۆی ب��ۆ ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ك�‌ه‬ ‫ده‌رخ����س����ت‪،‬ب����ه‌اڵم دوات����ر‬ ‫ده‌مانچه‌ی پۆلیسێكی رفاندو‬ ‫دوو فیشه‌كی پێوه‌ناو له‌كاتی‬ ‫هه‌ڵهاتنیشیدا سێ فیشه‌كی‬ ‫تری نا به‌پۆلیسێكی تره‌وه‌‪،‬‬ ‫ئینجا فیشه‌كێكی‌ تریشی‬ ‫به‌پۆلیسی س��ێ��ه�ه‌م�ه‌وه‌ ن��ا‪،‬‬ ‫شایانی باسه‌ ئه‌م فیشه‌كان‌ه‬ ‫هه‌مووی ئاڕاسته‌ی سه‌ریان‬ ‫كرابوو‪.‬‬ ‫دوای ده‌ستگیركردنی‬ ‫دیفۆن وتی " ژیان یارییه‌كی‬ ‫ڤیدیۆییه‌‪ ،‬زوو یان دره‌نگ‬ ‫هه‌ر ئه‌بێت بمریت"‪.‬‬ ‫پارێزه‌رانی خانه‌واده‌ی‬ ‫ق����ورب����ان����ی����ان ب��ه‌ش��ێ��ك��ی‬ ‫تاوانه‌كه‌یان خسته‌ ئه‌ستۆی‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای ‪Take Two‬‬ ‫ك���ه‌ی���اری‬ ‫‪Interactive‬‬ ‫ئه‌لكترۆنی ‪Grand Theft‬‬ ‫‪ Auto‬ی���ان دروس��ت��ك��رد‪،‬‬ ‫ش��ای��ان��ی ب��اس �ه‌ ئ��ه‌م یاریی‌ه‬ ‫باس له‌ژیانی تاوانكارانه‌ی‬ ‫دزی ئۆتۆمبیله‌كان ده‌كات‬ ‫كه‌(مۆر) ئالوده‌ی ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫یارییه‌ بوو‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌م رووداوان�������������‌ه‬ ‫به‌ئه‌نجامێكمان ده‌گه‌یه‌نێت‬ ‫كه‌هۆكاری راگه‌یاندن (یاری‬ ‫به‌شێكن‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ل���ه‌وان) ك��اری��گ�ه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫مێشكی گه‌نجه‌كان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ره‌نگه‌ نه‌توانین‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ ئه‌م‬ ‫بۆچوونه‌ بسه‌لمێنین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆر له‌لێكۆڵینه‌وه‌كان ئاماژ‌ه‬ ‫به‌وه‌ ده‌كه‌ن كه‌هۆكاره‌كانی‬ ‫راگ��ه‌ی��ان��دن ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫نابه‌رپرسیارانه‌ توندوتیژی‬ ‫له‌نێوان مندااڵندا زیادده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ه����اوك����ات ن��ه‌خ��ۆش��ی‬

‫خ�����ه‌م�����ۆك�����ی‌و الوازی‬ ‫ته‌ركیزیش دروستده‌كات‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له‌الیه‌كی ت��ره‌و‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ نوێیه‌كان ئه‌وه‌یان‬ ‫سه‌لماندووه‌ كه‌ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی رێكوپێك یاری‬ ‫ئه‌لكترۆنی ده‌ك��ه‌ن له‌كاتی‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ وری���ای بینین‬ ‫(االنتباه‌ البصری) ئه‌نجامی‬ ‫باش به‌ده‌ستده‌هێنن‪.‬‬ ‫ك�����ه‌وات�����ه‌ ئ��ه‌ن��ج��ام��ی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ ج��ی��اوازه‌ك��ان‬ ‫چیبووه‌؟‬ ‫ه���ه‌م���وو ئ �ه‌ن��ج��ام �ه‌ك��ان‬ ‫له‌سه‌ر خاڵێك كۆكن ئه‌ویش‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ...‬به‌كارهێنانی‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫ك����اری����گ����ه‌ری����ان ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫بیركردنه‌وه‌مان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪Steven‬‬

‫‪Johnson‬‬

‫رۆژن��ام �ه‌ن��ووس��ی زانستیی‬ ‫ئه‌مریكی‪ ،‬نووسه‌ری كتێبی‬

‫‪Every Thing Bad Is‬‬ ‫‪Good For You‬‬

‫ه�ه‌م��وو شتێكی خ��راپ‬ ‫ب��اش�ه‌ ب��ۆ ت��ۆ ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬به‌ر‬ ‫ل��ه‌وه‌ی به‌شێوه‌یه‌كی ئاڵۆز‬ ‫ی��اری��ی �ه‌ ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫دروس������ت������ب������ك������رێ������ت‪،‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت �ه‌ پ�لان��ێ��ك��ی پێش‬ ‫وه‌خ������ت ئ���ام���ادب���ك���رێ���ت‪،‬‬ ‫ب����ۆ چ����اره‌س����ه‌رك����ردن����ی‬ ‫كێشه‌كان‪...‬‬ ‫ج��ۆن��س��ن وا ده‌بینێت‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م ئامێرانه‌ كار‬ ‫ناكاته‌ س�ه‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫زی��ره‌ك��ی‪ ،‬ب��گ��ره‌ ب����ه‌رده‌وام‬ ‫راه���ێ���ن���ان ب �ه‌م��ێ��ش��ك��م��ان‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬به‌ڵگه‌ش ئه‌نجامی‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ی زیره‌كییه‌‪..‬‬ ‫ج���ۆن���س���ن پ��ش��ت��گ��ی��ری‬ ‫ل���ه‌ش���ۆن گ��ری��ن ‪Shawn‬‬ ‫‪ Green‬و داف��ن��ی باڤیلیر‬ ‫‪Bavelier‬‬

‫‪Daphne‬‬

‫ل����ه‌زان����ك����ۆی رۆچ���س���ت���ه‌ر‬ ‫ل��ه‌ن��ی��وی��ۆرك ده‌ك�����ات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫سه‌لماندوویانه‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ی�����اری ئ��ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ه‌ك��ان‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن ت �ه‌رك��ی��زی‬ ‫بینین‌و ت��وان��ای بینینی شت‌ه‬ ‫دووره‌كانیشیان زیادده‌كات‪،‬‬ ‫ن�ه‌ك ه�ه‌ر ئ �ه‌وه‌ن��ده‌ش بگر‌ه‬

‫‪James Rosser‬‬ ‫‪Medical‬‬

‫‪17‬‬

‫له‌ناوه‌ندی‬

‫‪Israel‬‬

‫‪Bath‬‬

‫‪ Center‬له‌نیویۆرك ئه‌وه‌ی‬ ‫ئ��اش��ك��راك��رد‪ ،‬كه‌باشترین‬ ‫ئه‌و پزیشكه‌ نه‌شته‌رگه‌انه‌ی‬ ‫ك��ه‌ن��اچ��ور ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‬ ‫ئ���ه‌و پ��زی��ش��ك��ان�ه‌ن ك �ه‌ی��اری‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان ده‌كه‌ن‪..‬‬ ‫ه���ه‌رچ���ی پ���ه‌ی���وه‌ن���دی‬ ‫به‌ئینته‌رنێته‌وه‌ هه‌یه‌ هه‌ندێك‬ ‫وای ده‌بینن ئ�ه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫ئینته‌رنێت ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن‬ ‫ك �ه‌س��ێ��ك��ی ك��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ی��ن‪،‬‬ ‫ه�����ه‌ن�����دێ�����ك�����ی ت����ری����ش‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫ئ���ام���اژه‌ ب����ه‌وه‌ ده‌دات ك‌ه‬ ‫‪ Cyberspace‬مواسه‌فاتی‬ ‫ده‌روون���������ی ئ�����ه‌و ك��ه‌س��‌ه‬ ‫زی������ادده‌ك������ات‪ ،‬ب��ه‌م��ان��ای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ك �ه‌س �ه‌ی گه‌ر‬ ‫مێشكی كراوه‌بێت سیفه‌تی‬ ‫ك��ۆم�ه‌اڵی�ه‌ت��ی زی��ادده‌ك��ات‌و‬ ‫ئه‌و كه‌سه‌كه‌ش كه‌گۆشه‌گیر‌ه‬ ‫ب���ه‌ره‌و ته‌نیاییه‌كی زیاتری‬ ‫ده‌بات‪.‬‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ت��ری ج��ۆن��س��ۆن ل�ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫كۆلۆمبیا له‌نیویۆرك كردی‪،‬‬ ‫ب���ه‌دواداچ���وون���ی ب��ۆ ‪..7‬‬ ‫خێزان كرد كه‌بۆ ماوه‌ی ‪17‬‬ ‫ساڵ سه‌یری ته‌له‌فزیۆن‬ ‫بكه‌ن تاكو بزانێت چ‬ ‫گۆرانكاریه‌ك به‌سه‌ر‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌و‬ ‫هه‌ڵسو كه‌و تیا ند ا‬ ‫دێت‪..‬‬ ‫ئ�����������ه‌وه‌ی‬ ‫ب���ۆ ده‌رك�����ه‌وت‬ ‫ك �ه‌ئ �ه‌و م��ن��داڵ‌و‬ ‫ه �ه‌رزه‌ك��اران �ه‌ی‬ ‫زۆر س��ه‌ی��ری‬ ‫‪ T.V‬ده‌ك�����ه‌ن‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫خ������ه‌وو ت���وان���ای‬ ‫ب �ه‌ئ��اگ��ای �ی‌و ت��وان��ای‬ ‫وه‌رگ���رت���ن‌و ت��ون��دوت��ژی‬ ‫(زاره‌ك�����ی‌و جه‌سته‌یی)‬ ‫دروس������ت������ده‌ك������ات‌و‬ ‫هاوكات كێشیشیان‬ ‫زیادده‌كات‪.‬‬

‫له‌یه‌ككاتدا یه‌ك ئیش بكه‌‪:‬‬ ‫هه‌ندێك كه‌س پێانوای‌ه‬ ‫ده‌كرێت له‌یه‌ك كاتدا چه‌ند‬ ‫ئیشێك بكرێت‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان ئاماژ‌ه‬ ‫ب�����ه‌وه‌ ده‌ده‌ن ك�ه‌م��ێ��ش��ك‬ ‫هۆكاری زۆر له‌خۆ ده‌گرێت‬ ‫كه‌ده‌بێته‌ هۆی هه‌ڵه‌كردن‌و‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی پ�ه‌ش��ۆك�ی‌و‬ ‫به‌فیرۆدانی كاتی زۆر‪...‬‬ ‫ئێمه‌ له‌ژیانی رۆژانه‌ماندا‬ ‫هه‌ندێك جار چه‌ند ئیشێك‬ ‫ل �ه‌ی �ه‌ك ك��ات��دا ده‌ك��ه‌ی��ن بۆ‬ ‫نموونه‌ له‌كاتی شۆفێریدا‬ ‫م��ۆب��ای��ل ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ی��ن‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ل�ه‌ك��ات��ی ئیشكردن‬ ‫ب���ه‌ك���ۆم���پ���ی���وت���ه‌ر س���ه‌ی���ری‬ ‫ته‌له‌فزیۆن ده‌كه‌ین‌و هاوكات‬ ‫ب �ه‌م��ۆب��ای��ل ك��ورت �ه‌ن��ام �ه‌ش‬ ‫ده‌نێرین‪ ،‬ئه‌مه‌ش هۆكاری‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‌ه‬ ‫پێشكه‌وتنی‬ ‫كه‌وامان لێده‌كات له‌یه‌ككاتدا‬ ‫چه‌ند ئیشێك بكه‌ین‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم لێكۆڵینه‌وه‌كان‬ ‫پ��ێ��چ�ه‌وان�ه‌ی ئ �ه‌م بۆچوون‌ه‬ ‫ده‌خنه‌ڕوو ب �ه‌وه‌ی كه‌ده‌ڵێن‬ ‫زۆر بوونی هۆكاره‌كان وا‬ ‫ده‌ك���ه‌ن ت��وان��ای مێشكمان‬ ‫الوازب��ك�ه‌ن‌و هه‌ڵه‌كانیشمان‬

‫زیادبكه‌ن‪.‬‬ ‫دی���ڤ���د م���ی���ار‬ ‫‪ Meyar‬ب����ه‌ڕێ����وه‌ب����ه‌ری‬ ‫تاقیكه‌ی مێشك‌و هه‌سته‌كان‬ ‫له‌زانكۆی میتشیگان ده‌ڵێت‬ ‫له‌ئیشێك‌و‬ ‫ده‌ستهه‌ڵگرتن‬ ‫خۆسه‌رقاڵكردن به‌ئیشێكی‬ ‫ت��������ره‌وه‌‪ ،‬داب���ه‌ش���ك���ردن���ی‬ ‫بایه‌خه‌كانمان له‌یه‌ك كاتدا‬ ‫واده‌ك��ات توانای مێشكمان‬ ‫الوازبێت‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك ك‌ه‬ ‫‪Neuron‬‬ ‫ل����ه‌گ����ۆڤ����اری‬ ‫ل���ه‌دی���س���ه‌م���ب���ه‌ری ‪6..2‬‬ ‫ب�ڵاوك��رای �ه‌وه‌ ئ��ام��اژه‌ ب �ه‌و‌ه‬ ‫ده‌دات كه‌مێشك دانه‌ به‌دان‌ه‬ ‫جێبه‌جێده‌كات‪،‬‬ ‫ئیشه‌كان‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ل �ه‌ی �ه‌ك ك��ات��دا دوو‬ ‫ئ���ه‌رك ئ�ه‌ن��ج��ام ب���دات ئ �ه‌وا‬ ‫كات به‌فیرۆ ده‌دات‪.‬‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ت���ردا زان��اك��ان ئ��ام��ۆژگ��اری‬ ‫خ���وێ���ن���دك���اراك���ان ده‌ك����ه‌ن‬ ‫ك �ه‌ ل �ه‌ك��ات��ی سه‌عیكردندا‬ ‫گ���وێ ل�ه‌م��ۆس��ی��ق��ا ن �ه‌گ��رن‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ب�ه‌ف��ی��ڕۆدان��ی ك���ات‌و س��وود‬ ‫ل���ه‌ئ���ه‌رك���ه‌ ق��ورس��ه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫وه‌رناگرن‪.‬‬ ‫ل �ه‌ك��ۆت��ای��ی��دا ده‌ت��وان��ی��ن‬ ‫ئ���ه‌وه‌ بڵێین كه‌مێشكی‬ ‫م��رۆڤ��ـ ئامێرێكی‬ ‫زۆر گ��رن �گ‌و‬ ‫پ��ڕ ب��ای �ه‌خ �ه‌‪،‬‬ ‫ه����اوك����ات‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت‬ ‫ل�����ه‌ی�����ه‌ك‬ ‫ك�����ات�����دا‬ ‫ی���ه‌ك ئیش‬ ‫زیاتربكات‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم ئایا‬ ‫ئ����ه‌رك����ی‬ ‫ئ�������������ه‌و‬ ‫م��ێ��ش��ك�ه‌ی‬ ‫با سما نكر د‬ ‫ل����ه‌گ����ه‌ڵ ئ���ه‌م‬ ‫س���������ه‌رده‌م���������ه‌دا‬ ‫گونجاوه‌؟‬ ‫‪David‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪18‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫ه هه‌یه‌؟‬ ‫ئایا بوونه‌وه‌ری‌ تر به‌ده‌ر له‌ئێم ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه له‌كه‌شكه‌شانه‌كه‌ماندا‪ ،‬یان‬ ‫ی تر بوون ‌‬ ‫ی هه‌ساره‌ ‌‬ ‫ی تاك‌ه ژیانێك‌ه ناسیومان‌ه تاوه‌كو ئێستا له‌هه‌موو گه‌ردووندا‪ ،‬به‌اڵم ئایا به‌ڕاست ‌‬ ‫ی سه‌ر هه‌ساره‌ی‌ زه‌و ‌‬ ‫ژیان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر هه‌ن له‌زینده‌وه‌ران ‌‬ ‫ی داوه‌؟ ئایا شكڵ‌و شێواز ‌‬ ‫ی كردبێت‪ ،‬هه‌رچۆن له‌هه‌ساره‌كه‌ماندا روو ‌‬ ‫ی تردا‪ ،‬كه‌ژیان تیایاندا ده‌ستیپێكردبێت‌و گه‌شه‌ ‌‬ ‫له‌كه‌شكه‌شان ‌‬ ‫ی پێكهاتنیان نه‌زانین؟‪.‬‬ ‫ی خۆماندا‪ ،‬یان چۆنییه‌ت ‌‬ ‫ی تر ته‌نانه‌ت ناتوانین ئه‌ندێشه‌شیان بكه‌ین له‌هوزر ‌‬ ‫زیندوو ‌‬ ‫ی كه‌و‌ه هه‌بێت؟‬ ‫ی به‌ئێمه‌و‌ه یان به‌شوێن ‌‬ ‫ی كردبێت‌و توانایان هه‌بێت پێوه‌ند ‌‬ ‫ی زانستی‌و ته‌كنه‌لۆژیایان گه‌شه‌ ‌‬ ‫له‌و‌ه گرنگتر‪ ،‬ئایا له‌و زینده‌وه‌ران‌ه هه‌یان‌ه پێشكه‌وتن ‌‬ ‫ی هه‌بێت؟ پرسیاره‌كان زۆرن‪..‬‬ ‫ی ئه‌مان‌ه بزانین كه‌ئه‌مان‌ه بوون ‌‬ ‫چۆن به‌دڵنیای ‌‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬هاوڕێ ره‌ئووف‬

‫ئ�ه‌م پرسیاران‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫له‌كۆنترین ئه‌و پرسیارانه‌بن‬ ‫ی لێكردووه‌ته‌و‌ه‬ ‫كه‌مرۆڤ بیر ‌‬ ‫ل �ه‌ب��اره‌ی��ان �ه‌و‌ه پرسیویه‌تی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ل �ه‌پ��اش ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ب�ه‌ت��ای��ب�ه‌ت� ‌‬ ‫ی پ���ێ���ش���ك���ه‌وت‌و‬ ‫زی�����ره‌ك����� ‌‬ ‫زان��ی��اری��ی �ه‌ك��ان��ی��ش گه‌یشت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی بیركردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ئاستێك توانا ‌‬ ‫ی ل �ه‌م‬ ‫ب��اب��ه‌ت��‌ه ئ���اڵ���ۆزه‌ك���ان��� ‌‬

‫ی ه���ه‌ب���ێ���ت‪،‬‬ ‫ج�������ۆران�������‌ه ‌‬ ‫ی دووردا ته‌نیا‬ ‫له‌ڕابردوویه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بیركردنه‌و‌ه له‌شته‌كان ‌‬ ‫رێگا ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ورووب�����ه‌ر دروس��ت��ك��ردن� ‌‬ ‫ی‬ ‫ش��ت��ه‌ك��ان ب���وو ل �ه‌خ �ه‌ی��اڵ � ‌‬ ‫خ��ۆی��ان��دا‪ ،‬گریك‌ه كۆنه‌كان‬ ‫پێیانوابوو ئه‌ستێره‌‌و هه‌سار‌ه‬ ‫دره‌وشاوه‌كان له‌ئاسماندا ته‌نیا‬ ‫ی خواكانن‌و‬ ‫شوێن‌و نشینگ‌ه ‌‬

‫ی‬ ‫ی ئه‌و شوێنان‌ه پله‌یه‌ك ‌‬ ‫مرۆڤ ‌‬ ‫ی سه‌ر‬ ‫ی هه‌ی‌ه له‌مرۆڤ ‌‬ ‫به‌رزتر ‌‬ ‫زه‌وی‌‪.‬‬ ‫ی ن��اوه‌ڕاس��ت��دا‬ ‫ل��ه‌س��ه‌د‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ل���ه‌ئ���ه‌وروپ���ا م�ه‌ت��رس��ی��ی�ه‌ك� ‌‬ ‫ی ت��ای��ب�ه‌ت ب��اوب��وو له‌م‬ ‫ئاین ‌‬ ‫ب�����اران�����ه‌وه‌‪ ،‬م�����رۆڤ ت��اك �‌ه‬ ‫ی خ���وای���ه‌‪،‬‬ ‫دروس����ت����ك����راو ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌له‌سه‌ر شێوه‌‌و سیفاته‌كان ‌‬

‫ی دروس����ت����ك����ردووه‌‪،‬‬ ‫خ����ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك���ردوو‌ه به‌شوێن ‌‬ ‫زه‌وی��ش� ‌‬ ‫ی م���رۆڤ‪ ،‬بۆ‬ ‫نیشته‌جێبوون ‌‬ ‫ی هه‌موو‬ ‫ی بێت‌ه ناوه‌ند ‌‬ ‫ئ�ه‌و‌ه ‌‬ ‫گ����ه‌ردوون وه‌ك رێ��زێ��ك بۆ‬ ‫ی‬ ‫ئ���ه‌و‪ ،‬ك���ار گه‌یشت‌ه ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ك��اس��ۆل��ی��ك��دا‬ ‫ل �ه‌ك �ه‌ن��ی��س �‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ر كه‌سێك به‌پێچه‌وان‌ه ‌‬ ‫ئ�ه‌و بۆچوونه‌و‌ه ب��وای�ه‌‪ ،‬یان‬

‫له‌سێدار‌ه ده‌درا‪ ،‬یان له‌زیندان‬ ‫ده‌ك����را‪ ،‬ل �ه‌وان �‌ه نموونه‌یه‌ك‬ ‫وه‌رده‌گرین كه‌نیس‌ه (جورداند‬ ‫برونو) (‪)Giordan Bruno‬‬ ‫ی‌‪ ،‬ل����ه‌س����اڵ����ی‌(‪1548‬ز–‬ ‫‪1600‬ز) سوتاند‪ ،‬ته‌نیا له‌به‌ر‬ ‫ی (ل�ه‌وان�ه‌ی�‌ه‬ ‫ی وت��ب��وو ‌‬ ‫ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی تر‌و‬ ‫له‌گه‌ردووندا ئه‌ستێر‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ت��رو ب��وون �ه‌وه‌ر ‌‬ ‫ه �ه‌س��ار‌ه ‌‬ ‫ی هه‌بێت)‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫تر بوون ‌‬ ‫ی زان���س���ت‌و‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌ك���ردن��� ‌‬ ‫ی ش��ێ��وازه‌ك��ان‌و‬ ‫پێشكه‌وتن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نوێ‪ .‬ئه‌و بابه‌ته‌ن‌ه ‌‬ ‫میتۆد ‌‬ ‫كه‌مرۆڤ لێیانه‌و‌ه ده‌ڕوانێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌وی‌‌و شوێنه‌ك‌ه ‌‬ ‫هه‌سار‌ه ‌‬ ‫س����ه‌ب����اره‌ت ب����ه‌گ����ه‌ردوون‬ ‫ی تر پرسه‌كان نوێ‬ ‫جارێك ‌‬

‫ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ئه‌و بڕ‌ه‬ ‫ی زیادبوون ‌‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫ی ده‌ستمانكه‌وتووه‌و‬ ‫زانیاریان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستمانده‌كه‌وێت له‌بار‌ه ‌‬ ‫ی شیری‌‌و‬ ‫ی رێگا ‌‬ ‫كه‌شكه‌شان ‌‬ ‫ی ژماره‌یه‌ك هه‌سار‌ه‬ ‫دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیسته‌م ‌‬ ‫(ل���������ه‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆمان) ك‌ه به‌ده‌ور ‌‬ ‫خۆر ‌‬ ‫ی خۆیاندا ده‌سوڕێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫خۆر ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫ی زان��س��ت�� ‌‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆ ‌‬ ‫ده‌رك������ه‌وت������ن س����ه‌ب����اره‌ت‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌سار‌ه ‌‬ ‫ی بوون ‌‬ ‫به‌ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ت����رو ه���اوش���ێ���و‌ه ‌‬ ‫ی گه‌ردووندا‪،‬‬ ‫ی تر ‌‬ ‫له‌ناوچه‌كان ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا پرسیاره‌كان‬ ‫ی تر سه‌رهه‌ڵده‌ده‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫جارێك ‌‬ ‫ی بوون‌و‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ی ژی��ان‌و گه‌یشتن‬ ‫گه‌شه‌كردن ‌‬ ‫ی ژی���ان له‌سه‌ر‬ ‫ب��ه‌م ئ��اس��ت�‌ه ‌‬ ‫ی ده‌ی��ب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬ك �ه‌وات �‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی ژی��ان نه‌بێت له‌سه‌ر‬ ‫بۆچ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی تر ‌‬ ‫هه‌ساره‌كان ‌‬ ‫ی له‌وانه‌ی‌ه بسوڕێینه‌و‌ه‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی ت��ردا‪،‬‬ ‫ی ئه‌ستێر‌ه ‌‬ ‫ب����ه‌ده‌ور ‌‬ ‫له‌كه‌شكه‌شانه‌كه‌ماندا‬ ‫ك �‌ه‬ ‫به‌ملیارات ئه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ی جیۆلۆژییه‌و‌ه‬ ‫ل���ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی ژی���ان ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌شه‌كردن ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫هه‌سار‌ه ‌‬ ‫ی ك����ورت‬ ‫ب����ۆ م����اوه‌ی����ه‌ك���� ‌‬ ‫ده‌گ�����ه‌ڕێ�����ت�����ه‌وه‌‪ ،‬روون‌و‬ ‫ئ��اش��ك��رای��‌ه ك��ات��ێ��ك ژی���ان‬ ‫ی ئاوو‬ ‫ده‌رك��ه‌وت‪ ،‬بارودۆخ ‌‬ ‫ی گ��ون��ج��او‬ ‫ه����ه‌وا‌و ژی��ن��گ �‌ه ‌‬ ‫ل��ه‌ئ��اراداب��وو‪ ،‬ه��ه‌ر ئه‌مه‌ش‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی زی��ن��ده‌گ� ‌‬ ‫ی كیمیك ‌‬ ‫زان����ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌پزیشك ‌‬ ‫ی نۆبڵ ‌‬ ‫كه‌خه‌اڵت ‌‬ ‫ی ‪1974‬‬ ‫گ��ش��ت��ی��دا ل��ه‌س��اڵ�� ‌‬ ‫ب�ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��اوه‌‪( ،‬كریستان‬ ‫ی دوف‪Christan De ،‬‬ ‫د‌‬ ‫‪ ،)Duve‬له‌م باره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێت‬ ‫ی ده‌ركه‌وتنه‌‪،‬‬ ‫"ژی���ان ن��اچ��ار ‌‬ ‫ی‬ ‫ه��ه‌رك��ات��ێ��ك ب����ارودۆخ���� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ی هاوشێو‌ه ‌‬ ‫سروشت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماو‌ه ‌‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌و بارودۆخ‌ه ‌‬ ‫چوار ملیارد ساڵ له‌مه‌وپێش‬ ‫ی په‌یدابوو‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫بۆ زه‌و ‌‬ ‫ی تێدانیی‌ه كه‌ژیانیش‬ ‫گومان ‌‬ ‫ی تر ده‌رده‌كه‌وێت"‪.‬‬ ‫له‌شوێن ‌‬ ‫ی دوورو‬ ‫ت��ا م��اوه‌ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ی‬ ‫درێ���ژی���ش ن��ه‌م��ان��ده‌ت��وان�� ‌‬ ‫ی‬ ‫بكۆڵینه‌و‌ه سه‌باره‌ت به‌وه‌اڵم ‌‬

‫ی‬ ‫راسته‌قین‌ه ل �ه‌س �ه‌ر بنه‌ما ‌‬ ‫ئ���ه‌و پ��رس��ی��اران �‌ه س �ه‌رج �ه‌م‬ ‫گفتوگۆكان له‌ته‌وه‌ر‌ه بۆچوون‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌كان ده‌ره‌ده‌چوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ت��ر ئێم‌ه ‌‬ ‫ب �ه‌وات��ای �ه‌ك � ‌‬

‫ئه‌گه‌ری‌ ئه‌و‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫زینده‌وه‌ر ‌ی زیره‌ك‬ ‫له‌شوێنێك ‌ی نه‌زانراو ‌ی‬ ‫كه‌شكه‌شه‌كه‌ماندا‬ ‫هه‌بێت‌و له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫گه‌یشتبێت ‌ه ئاستێك ‌ی‬ ‫ته‌كنیكی‌ پێشكه‌وتوو‬ ‫م��رۆڤ نه‌گه‌یشتووینه‌ت‌ه ئه‌و‬ ‫ئاست‌ه زانستی‌و ته‌كنه‌لۆژیی‌ه‬ ‫ك���ه‌گ���ون���ج���اوه‌‌و ب��ت��وان��ێ��ت‬ ‫ی‬ ‫توێژینه‌و‌ه بكه‌ین ل�ه‌ب��ار‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫زی���ن���ده‌و‌هر‌و دروس��ت��ك��راو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ت��ر‪ ،‬ك �‌ه ل�����ه‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫نیشته‌جێن‪.‬‬ ‫ی ته‌لسكۆب‌ه‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫رادیۆییه‌كان بۆ سه‌رده‌مێك ‌‬ ‫ن����زی����ك ده‌گ�����ه‌ڕێ�����ت�����ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستمانكرد به‌به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌توانا ‌‬ ‫ی ئاسمان ‌‬ ‫گه‌شت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كێشكردن ‌‬ ‫هه‌بوو له‌هێز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌رب��چ��ێ �ت‌و به‌هۆ ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسمانی‌‪ ،‬یان به‌هۆ ‌‬ ‫گه‌ڕید‌ه ‌‬ ‫ی ل�����ه‌دووره‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ارپ��ێ��ك��ردن� ‌‬ ‫به‌ره‌‌و مانگ ئاڕاسته‌بكرێت‪،‬‬ ‫ی تر‬ ‫ی��ان ب��ه‌ره‌‌و هه‌ساره‌كان ‌‬

‫‪19‬‬

‫ی خ��ۆره‌ك�ه‌م��ان‪،‬‬ ‫له‌كۆمه‌ڵگ‌ه ‌‬ ‫ت �ه‌ن��ان �ه‌ت ت��وان��ی��وم��ان �‌ه سێ‬ ‫ی ئاسمان بنێردرێن‌ه‬ ‫گه‌شت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫ی سیسته‌م ‌‬ ‫پێشه‌و‌ه ‌‬ ‫خۆره‌كه‌مان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی تائێستا به‌دڵنیای ‌‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ستمان كه‌وتوو‌ه نه‌بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ژی��ان �‌ه ل �ه‌س �ه‌ر كۆمه‌ڵه‌كان ‌‬ ‫ی خ����ۆر‪ ،‬ئ �ه‌گ �ه‌ر‬ ‫ه���ه‌س���ار‌ه ‌‬ ‫ی ه �ه‌ب��ێ��ت ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫ب��وون��ی��ش � ‌‬ ‫ی وه‌ك (مه‌ریخ‪،‬‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ك ‌‬ ‫ی سه‌ر‬ ‫ی��ان ه�ه‌س��ارۆك�ه‌ی�ه‌ك� ‌‬ ‫ب���ه‌م���وش���ت���ه‌ری‌)‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ی��‌ه‬ ‫ی میكرۆبدا بێت وا‬ ‫له‌شێو‌ه ‌‬ ‫ی زی��ره‌ك له‌سه‌ر‬ ‫زینده‌وه‌رێك ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵه‌كه‌دا نییه‌‪.‬‬ ‫هه‌ساره‌كان ‌‬ ‫ی ب��ووی��ن‬ ‫ی ف��ێ��ر ‌‬ ‫ئ�����ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ژیانماندا ل �ه‌س �ه‌ر روو ‌‬ ‫ئ����ه‌م ه���ه‌س���اره‌ی���‌ه ئ���ه‌وه‌ی���‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب��زان��ی�ن‌و نه‌وه‌ستین‬ ‫ل�ه‌ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌‌و لێكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی پرسه‌كانمان‬ ‫تاوه‌كو به‌وه‌اڵم ‌‬ ‫ده‌گه‌ین له‌زانستدا‪ ،‬هیچ شتێك‬ ‫ی‬ ‫ی س��ن��وور ‌‬ ‫نیی‌ه ل�����ه‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌‌و لێكۆڵینه‌و‌ه بێت‪.‬‬ ‫چۆن ده‌توانین توێژینه‌و‌ه‬ ‫بكه‌ین؟‬ ‫ی ئ����ه‌و‌ه ه�ه‌ی�‌ه‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زیره‌ك له‌شوێنێك ‌‬ ‫زینده‌وه‌ر ‌‬ ‫ی كه‌شكه‌شه‌كه‌ماندا‬ ‫نه‌زانراو ‌‬ ‫هه‌بێت‌و له‌وانه‌ی‌ه گه‌یشتبێت‌ه‬ ‫ی پێشكه‌وتوو‪،‬‬ ‫ی ته‌كنیك ‌‬ ‫ئاستێك ‌‬ ‫ی گ �ه‌وره‌ی �‌ه‬ ‫ئ���ه‌و‌ه ئ�ه‌گ�ه‌رێ��ك� ‌‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌ر ئ���ه‌و‌ه توێژینه‌وه‌كان‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان��پ��ێ��ك��رد ب��ۆ گ���ه‌ڕان‬ ‫به‌شوێن ئ�ه‌و شتانه‌و ئاماژ‌ه‬ ‫ی كه‌له‌وانه‌ی‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫رادیۆیان‌ه ‌‬ ‫شارستانییه‌ت‌ه دووره‌ك��ان �ه‌و‌ه‬ ‫نێردرابێت‌ه گ��ه‌ردوون��ه‌و‌ه بۆ‬ ‫ی‬ ‫ی زینده‌وه‌ر ‌‬ ‫گه‌ڕانیان به‌دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫زی��ره‌ك��دا بۆ هاوبه‌شیكردن ‌‬ ‫گه‌ردوون‪.‬‬ ‫ی ك����ه‌ن����اون����را‬ ‫ئ���������ه‌و‌ه ‌‬ ‫(‪ ،)SETL‬ی��ان توێژینه‌و‌ه‬ ‫ی زیره‌ك‬ ‫ی زی��ن��ده‌وه‌ر ‌‬ ‫له‌بار‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪ ،‬بیرۆكه‌یه‌ك‌ه‬ ‫له‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن (ك����ارس س��اگ��ان)‬ ‫(‪-1934( )Carl sagan‬‬ ‫‪‌)1969‬و (ف��ران��ك دری��ك)‬ ‫(‪)1930( ،)Frank Drake‬‬ ‫له‌دایكبووه‌‪ ،‬وه‌كو ده‌سپێكێك‬ ‫ی (‪ )45‬ساڵدا‪ ،‬له‌و‬ ‫ل�ه‌م��او‌ه ‌‬

‫ی‬ ‫ی رادیۆی ‌‬ ‫كاته‌و‌ه ته‌لسكۆب ‌‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر به‌كارده‌هێنرێن‬ ‫ب���ۆ ت��وێ��ژی��ن��ه‌و‌ه ل��ه‌ئ��ام��اژ‌ه‬ ‫رادیۆییه‌كان‪ ،‬ب �ه‌اڵم تائێستا‬ ‫هیچمان پێنه‌گه‌یشتوو‌ه له‌و‬ ‫ی بۆ‬ ‫ی كه‌توێژینه‌وه‌كان ‌‬ ‫جۆر‌ه ‌‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ه�����ه‌ن�����دێ�����ك ك�����ه‌س‬ ‫پێیانوای‌ه پێنج ده‌ی‌ه به‌س‌ه بۆ‬ ‫ی ته‌واو‬ ‫ی وه‌اڵم � ‌‬ ‫ده‌ستكه‌وتن ‌‬ ‫ی ئه‌و بابه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌بار‌ه ‌‬ ‫له‌ڕاستیدا هێشتا توێژینه‌وه‌كان‬ ‫زۆر س��ه‌ره‌ت��ای��ن‪ ،‬ب�ه‌ران��ب�ه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌ردوون ‌‬ ‫هه‌موو رووب�ه‌ر ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪،‬‬ ‫به‌رچاومان له‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و كار‌ه كه‌زۆر له‌و‌ه‬ ‫زیاتر ده‌خایه‌نێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫زۆر ل �ه‌زان��ای��ان داوا ‌‬ ‫ی تر ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫به‌ڵێننام‌ه ‌‬ ‫گه‌یشتن به‌ئاماژ‌ه رادیۆییه‌كان‬ ‫زۆر بخایه‌نێت‪ ،‬یان له‌وه‌ی‌ه‬ ‫ی ئ�ه‌و‬ ‫ی ب �ه‌س �ه‌رچ��وون � ‌‬ ‫دوا ‌‬ ‫چ���ه‌ن���د ده‌ی�����ه‌ش هیچمان‬ ‫ده‌ستنه‌كه‌وێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه‬ ‫ی ئ �ه‌و‌ه بده‌ین‬ ‫ده‌بێت بڕیار ‌‬ ‫كه‌ژیان له‌كه‌شكه‌شانه‌كه‌ماندا‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه زۆر ده‌گمه‌ن بێت‪،‬‬ ‫یان هه‌ر نه‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دان����ێ ب �ه‌رن��ام �‌ه ‌‬ ‫وا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب��ۆش��ای � ‌‬ ‫دۆزی���ن���ه‌وه‌ك���ان��� ‌‬ ‫ئ��اس��م��ان ب������ه‌رده‌وام بێت‪،‬‬ ‫ی (‪،)2050‬‬ ‫ت���اوه‌ك���و س��اڵ � ‌‬ ‫ی هه‌سار‌ه‬ ‫ی كۆمه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫ی جیاوازدا‬ ‫ی ئه‌ستێر‌ه ‌‬ ‫له‌ده‌ور ‌‬ ‫له‌كه‌شكه‌شانه‌كه‌ماندا به‌هه‌مان‬ ‫ی ئێستا به‌رده‌وام ده‌بێت‪،‬‬ ‫تێكڕا ‌‬ ‫ئه‌وا له‌تواناماندا ده‌بێت له‌پاش‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رده‌وام تاوه‌كو ساڵ ‌‬ ‫كار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌تای ‌‬ ‫(‪2050‬ز) وه‌اڵم ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌ربگرین‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ژی���ان ل �ه‌ه �ه‌س��اره‌ك �‌ه ‌‬ ‫ی خۆره‌كه‌ماندا هه‌ی‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫ی��ان نییه‌‪ ،‬ده‌ستمانكردوو‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی رووپێوییه‌ك ‌‬ ‫ب‌ه ب �ه‌ك��ردار ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫هه‌مه‌الیه‌ن بۆ ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ساره‌ی ‌‬ ‫زۆر له‌كۆمه‌ڵ‌ه ‌‬ ‫ی تر‪.‬‬ ‫ی ئه‌ستێره‌كان ‌‬ ‫به‌ده‌ور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ش��وێ��ن�ه‌وار ‌‬ ‫ب��ۆ ب��وون� ‌‬ ‫ی‬ ‫ژی���ان ده‌گ �ه‌ڕێ��ی��ن له‌به‌رگ ‌‬ ‫ه���ه‌وای���ی‌‪ ،‬ه �ه‌ری �ه‌ك��ێ��ك ل�ه‌و‬ ‫هه‌سارانه‌‌و له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌شدا‬ ‫ی‬ ‫ی ج��ۆر ‌‬ ‫ب �ه‌ش��وێ��ن ئ���ام���اژ‌ه ‌‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪20‬‬

‫زیره‌كدا ده‌گه‌ڕێین‪.‬‬ ‫ی ش���ی���ری‌)‬ ‫(رێ������گ������ا ‌‬ ‫ی زۆر فراوانه‌‪،‬‬ ‫كه‌شكه‌شانێك ‌‬ ‫(جیل ت��ارت�ه‌ر ‪)Jill tartar‬‬ ‫ی (‪)SETL‬‬ ‫ی پرۆژ‌ه ‌‬ ‫لێپرسراو ‌‬ ‫ی كالیفۆرنیا ده‌ڵێت‬ ‫له‌ویالیه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێنج ساڵ ‌‬ ‫"ب �ه‌اڵم له‌ماو‌ه ‌‬ ‫ی پێویستمان‬ ‫داهاتوودا زانیار ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب��ۆ وه‌اڵم���دان���ه‌و‌ه ‌‬ ‫دیاریكراو"‪.‬‬ ‫(ن��ی��ڤ��ڵ ۆل���ڤ ‪Nwvill‬‬ ‫‪ )Woolf‬هاوده‌نگ‌ه له‌گه‌ڵیدا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ك���ه‌ئ���ه‌وی���ش م��ام��ۆس��ت��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فه‌له‌كیی‌ه له‌زانكۆ ‌‬ ‫زانكۆ ‌‬ ‫ئه‌ریزۆنا كه‌ده‌ڵێت "توێژینه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ه��اوش��ێ��و‌ه ‌‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌س���ار‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌وی‌‪ ،‬سنووردار‌ه له‌به‌شێك ‌‬ ‫ی كه‌شكه‌شانه‌كان‪،‬‬ ‫زۆر ساكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌كنه‌لۆژیا ‌‬ ‫ی ئاست ‌‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫ئێستاو‌ه له‌تواناماندا هه‌ی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ی هاوشێو‌ه ‌‬ ‫هه‌سار‌ه ‌‬ ‫بدۆزینه‌و‌ه ته‌نیا ئه‌گه‌ر زۆر‬ ‫هه‌بێت له‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ئه‌وكات‌ه كرداره‌ك‌ه زۆر دوورو‬ ‫ی من‬ ‫درێژ تر ده‌بێت‪ ،‬به‌باوه‌ڕ ‌‬ ‫ی (ۆڵ���ف)‪،‬‬ ‫وت���‌ه ‌‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا‬

‫ده‌ڵ��ێ��ت (ل �‌ه ن��ێ��وان س��ێ یان‬ ‫چوار ئه‌ستێره‌ك‌ه ئێم‌ه ده‌یبینین‬ ‫ی‬ ‫ی كه‌مه‌و‌ه هه‌ساره‌یه‌ك ‌‬ ‫به‌الیه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب�ه‌دوور ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫هاوشێو‌ه ‌‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك ل���ه‌و ه��ه‌س��اران��ه‌دا‬ ‫ی‬ ‫ده‌س����وڕێ����ت����ه‌و‌ه ل��ه‌س��ااڵن�� ‌‬ ‫داهاتوودا ده‌توانین دڵنیا بین‬ ‫سه‌باره‌ت به‌وه‌)‪.‬‬ ‫ئێستا ج �ه‌خ��ت ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫(‪)SETL‬‬ ‫ی‬ ‫پشتگیریكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پشتگیر ‌‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬به‌هۆ ‌‬ ‫هاوكاره‌كانه‌وه‌‌و له‌داهاتوودا‬ ‫وا چاوه‌ڕوان ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ده‌س����ت����ب����ك����رت‬ ‫ب���ه‌ت���وێ���ژی���ن���ه‌و‌ه‬ ‫له‌ئاماژ‌ه گه‌ردوونیی‌ه‬ ‫زی��ره‌ك �ه‌ك��ان‪ ،‬ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان � ‌‬ ‫‪THE‬‬ ‫(‪Allen‬‬ ‫‪Te l e s c o p e‬‬

‫‪)A r r a y‬‬ ‫كه‌پێكها تو و ‌ه‬ ‫ل������ه‌(‪)350‬‬

‫به‌هه‌رحاڵ وه‌رگرتن ‌ی هه‌ر ئاماژه‌یه‌ك‬ ‫له‌ده‌ره‌و‌ه ‌ی زه‌و ‌ی ده‌بێت ‌ه گه‌وره‌ترین‬ ‫دۆزینه‌و‌ه ‌ی زانست ‌ی له‌مێژوو ‌ی مرۆڤایه‌تی‌‬ ‫ی‬ ‫ی رادی����ۆی���� ‌‬ ‫ت���ه‌ل���س���ك���ۆب��� ‌‬ ‫ی‬ ‫تیره‌ك‌ه ‌‬ ‫كه‌هه‌ریه‌كێكیان‬ ‫ی‬ ‫ش��ه‌ش م��ه‌ت��ره‌‪ ،‬له‌ویالیه‌ت ‌‬ ‫ویست فیرجینیا دام���ه‌زراوه‌‪،‬‬ ‫ی تایبه‌ت به‌و‬ ‫ی رووپێو ‌‬ ‫كه‌توانا ‌‬ ‫ی‬ ‫چین‌ه گۆگرادان‌ه ده‌گات‌ه تێكڕا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ��ه‌ور‌ه به‌تیر‌ه ‌‬ ‫ی �ه‌ك چین ‌‬ ‫(‪ )10‬كیلۆمه‌تر چورا گۆشه‌‪.‬‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫هه‌ندێك به‌پێچه‌وان‌ه ‌‬ ‫بیر‌وبۆچوونه‌وه‌ن كه‌ده‌وترێت‬ ‫پێشكه‌وتوو‬ ‫ی‬ ‫شارستانییه‌ت ‌‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ردوون��دا زۆرن‪ ،‬له‌وان‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی فه‌له‌ك ‌‬ ‫ی زانست ‌‬ ‫مامۆستا ‌‬ ‫ی واشنتن له‌(سایتل)‬ ‫له‌زانكۆ ‌‬ ‫ی ‪Donald‬‬ ‫دون��اڵ��د راون��ل�� ‌‬ ‫‪ Brownly‬كه‌ده‌ڵێت "باوه‌ڕم‬ ‫ی ژی��ان گه‌ش‌ه‬ ‫وای �‌ه بۆ ئ �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ورده‌و‌ه‬ ‫بكات له‌زینده‌وه‌ر ‌‬ ‫ی زی�����ره‌ك‪،‬‬ ‫ب���ۆ زی�����ن�����دوه‌ر ‌‬ ‫ی ج��ۆراو جۆر هه‌ی‌ه‬ ‫هۆكار ‌‬ ‫ده‌ب���ێ���ت پ��ێ��ك��ب��ێ��ت ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫ی كه‌ئه‌مه‌ش وا ده‌كات‬ ‫یه‌كتر ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫ی روودان������� ‌‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌مبێت‪ ،‬له‌به‌ر ئ �ه‌و‌ه به‌پێ ‌‬ ‫ی من (براونلی‌) ئه‌گه‌ر‬ ‫بیرورا ‌‬ ‫ئ �ه‌و دی��اردان��ه‌ش بدۆزینه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پێكهاتوو ‌‬ ‫ك �ه‌زی��ن��ده‌وه‌ر ‌‬ ‫ی تێدای‌ه ئه‌وا زۆربه‌ی‬ ‫ئاڵۆز ‌‬ ‫ی گ�ه‌ردوون��ی��دا‬ ‫ج��ار له‌مێرگ ‌‬ ‫هه‌یه‌‌و زۆر له‌یه‌كتر دوورن‬ ‫ی ش��وێ �ن‌و ك��ات �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل����ه‌ڕوو ‌‬ ‫ی كه‌پێویست‌ه بیزانین‬ ‫ئ���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ئ���ام���اژ‌ه رادی��ۆی��ی��ه‌ك��ان��‌ه ك‌ه‬

‫ی تیشك ده‌جوڵێن‪،‬‬ ‫به‌خێرای ‌‬ ‫ی خێرایی‌ه‬ ‫ئ �ه‌وی��ش ب��ه‌وپ��ه‌ڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ �ه‌ی��ش��ت��ی��ن ب�ه‌پ��ێ� ‌‬ ‫ك �ه‌پ��ێ � ‌‬ ‫تیۆره‌كانی‌"‪.‬‬ ‫كه‌پێویست‌ه بیزانین ئاماژ‌ه‬ ‫ی‬ ‫رادیۆییه‌كان‌ه ك�‌ه به‌خێرای ‌‬ ‫تیشك ده‌جوڵێن‪ ،‬كه‌ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫ی خێرایی‌ه كه‌پێ ‌‬ ‫ب�ه‌ئ�ه‌وپ�ه‌ڕ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تیۆره‌كان ‌‬ ‫گه‌یشتین به‌پێ ‌‬ ‫ئه‌نیشتاین‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و خێرایی‌ه‬ ‫ی ئ���ه‌وه‌م���ان ن��ادات��ێ‬ ‫ت���وان���ا ‌‬ ‫ی ئاماژ‌ه‬ ‫ی دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫له‌حاڵه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫هاتووه‌كان له‌شارستانیه‌تییه‌ك ‌‬ ‫ی ئاڵوگۆڕمان‬ ‫زیره‌كه‌وه‌‪ ،‬توێژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ه �ه‌ب��ێ��ت ل���ه‌گ���ه‌ڵ ن��ێ��ره‌ر ‌‬ ‫ئاماژه‌كه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموون‌ه وایدانێ ئه‌و‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی �‌ه ل�ه‌ه�ه‌س��اره‌ی�ه‌ك�ه‌و‌ه‬

‫پێشكه‌وتن ‌ی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژی‌‌و زانست ‌ی‬ ‫ئه‌و شارستانییه‌ت ‌ه‬ ‫كه‌ له‌سه‌ر‌و ئاست ‌ی‬ ‫زانستی‌‌و ته‌كنه‌لۆژ ‌ی‬ ‫ئێمه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌رنجامه‌كه‌ ‌ی باش‬ ‫نه‌بێت بۆ زه‌ویه‌كه‌مان‬

‫ی‬ ‫ێ ک‌ه (‪ )100‬ساڵ ‌‬ ‫بمانگات ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لێمانه‌و‌ه دووره‌‪ ،‬مانا ‌‬ ‫تیشك ‌‬ ‫وای��‌ه ئ �ه‌و ئ��ام��اژه‌ی�‌ه (‪)100‬‬ ‫ی خ��ای��ان��دوو‌ه‬ ‫ی تیشك ‌‬ ‫س��اڵ � ‌‬ ‫ی بگات‌ه ئێره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫پێش ئه‌و‌ه ‌‬ ‫بمانه‌وێت وه‌اڵم بده‌ینه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌و‌ه ده‌بێـت (‪)100‬س��اڵ � ‌‬ ‫ی چاوه‌ڕێ بكه‌ین‪ ،‬ئه‌و‬ ‫تیشك ‌‬ ‫وه‌اڵم���‌ه بگات‌ه ئ���ه‌وێ‪ ،‬وات�‌ه‬ ‫پرسیار‌و وه‌اڵم�ه‌ك�‌ه (‪)200‬‬ ‫ی ده‌وێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ی تیشك ‌‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تیشك ‌‬ ‫ماوه‌ك‌ه (‪ )100‬ساڵ ‌‬ ‫بوو‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر (‪ )100‬یان‬ ‫ی‬ ‫(‪ )10000‬س��اڵ��ی تیشك ‌‬ ‫بوو؟!‬ ‫روون‌و ئاشكرای‌ه ئه‌و‬ ‫ی ئ �ه‌و ئاماژه‌ی‌ه‬ ‫شارستانیی‌ه ‌‬ ‫ده‌ن��ێ��رێ��ت زۆر پێشكه‌وتوو‬ ‫ی‬ ‫ت��ر ده‌ب��ێ��ت له‌ئێم‌ه ل��ه‌ڕوو ‌‬ ‫ت��ه‌ك��ن��ه‌ل��ۆژی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ی ئ�ه‌و ئاماژی‌ه له‌و‬ ‫وه‌رگرتن ‌‬ ‫شارستانییه‌ت‌ه ل‌ه (‪ )100‬یان‬ ‫(‪ )1000‬ی���ان (‪)10000‬‬ ‫ی تیشكییه‌و‌ه گه‌یشتووه‌‪،‬‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫كه‌وات‌ه ئه‌وه‌ند‌ه ساڵ ئه‌وان‬ ‫ئه‌م ته‌كنه‌لۆژییه‌یان هه‌بوو‌ه‬ ‫ك �ه‌ئ��ێ��س��ت��ا ئ��ێ��م �‌ه ه��ه‌م��ان��ه‌‪،‬‬ ‫كه‌وات‌ه ئه‌وه‌ند‌ه ساڵ له‌ئێم‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووترن‪.‬‬ ‫كه‌وات‌ه له‌ئێستاو‌ه ده‌بێت‬ ‫بیر له‌وه‌اڵمدانه‌و‌ه بكه‌ینه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب���ۆ ه����ه‌ر ه���ه‌س���اره‌ی���ه‌ك��� ‌‬ ‫ك�ه‌ش��ك�ه‌ش�ه‌ك�ه‌م��ان‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ی ت�ه‌ك��ن�ه‌ل��ۆژی‌‌و‬ ‫پێشكه‌وتن ‌‬ ‫ی ئ �ه‌و شارستانییه‌ت‌ه‬ ‫زانست ‌‬ ‫ی زانستی‌‌و‬ ‫ك‌ه له‌س‌هر‌و ئاست ‌‬ ‫ی ئێمه‌وه‌یه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ته‌كنه‌لۆژ ‌‬ ‫ی باش نه‌بێت بۆ‬ ‫ده‌رنجامه‌ك‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫زه‌ویه‌كه‌مان‪ ،‬بۆ روونكرنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ئ�ه‌و‬ ‫ئ���ه‌و خ��اڵ �‌ه ن��م��وون �‌ه ‌‬ ‫شارستانییه‌ت‌ه بهێنینه‌و‌ه ك‌ه‬ ‫له‌هه‌موو ئه‌مریكادا هه‌بوون‪،‬‬ ‫ی كریستۆڤه‌ر‬ ‫پ���اش ئ����ه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ك��ۆل��ۆم��ب��ۆس‌و خه‌ڵكه‌كان ‌‬ ‫ی ئ �ه‌و چوونه‌ت‌ه ئ�ه‌وێ‬ ‫دوا ‌‬ ‫ی (‪ )500‬س���اڵ ئ �ه‌و‬ ‫دوا ‌‬ ‫شارستانییه‌ت‌ه بونیان نه‌ماوه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌ه �ه‌رح��اڵ وه‌رگ��رت��ن� ‌‬ ‫ی‬ ‫ه�ه‌ر ئاماژه‌یه‌ك ل���ه‌ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی ده‌ب��ێ��ت�‌ه گ �ه‌وره‌ت��ری��ن‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له‌مێژوو ‌‬ ‫ی زانست ‌‬ ‫دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫مرۆڤایه‌تی‌‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪21‬‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی منداڵت ببێت‬ ‫وه‌رگێڕانی‪:‬لڤینی زانستی‬ ‫ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا خ��ات��وون �‌ه‬ ‫گه‌نجه‌كان پێش ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫منداڵیان ببێت‪ ،‬بۆ ماوه‌ی‬ ‫چ �ه‌ن��دی��ن س���اڵ ل�ه‌ح�ه‌ب��ی‬ ‫پێشگیری ل�ه‌م��ن��داڵ��ب��وون‬ ‫كه‌ڵكوه‌رده‌گرن‪ ،‬زۆربه‌یان‬ ‫پ����اش ب��ڕی��ن��ی ح �ه‌ب �ه‌ك �ه‌‬ ‫سكیان پڕ ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێكیان بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫دوورودرێ��ژ له‌چاوه‌ڕوانی‬ ‫م��ن��داڵ��ب��وون��دا ده‌ب���ن‪ ،‬یان‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌وانه‌یه‌ سووڕی‬ ‫مانگانه‌یان تووشی كێشه‌‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫زۆر ل �ه‌خ��ات��وون �ه‌ك��ان‬ ‫ده‌ترسن ئه‌م حه‌بانه‌ ببێت‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی منداڵیان‬ ‫ن�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬له‌كاتێكدا هه‌ر‬ ‫ئ �ه‌م حه‌بانه‌ پێش ب �ه‌زۆر‬ ‫نه‌خۆشی وه‌ك��و س��ووڕی‬ ‫ئێشاوی‌و نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫ح������ه‌وزو س��ك��پ��ڕب��وون��ی‬ ‫نه‌خوازراو ده‌گرن‪.‬‬ ‫تائێستا هیچ نیشانه‌یه‌ك‬ ‫ل������ه‌وه‌ی ك��ه‌ح��ه‌ب��ه‌ك��ان��ی‬ ‫پ��ێ��ش��گ��ی��ری ل �ه‌س��ك��پ��ڕی‬ ‫ب��ب��ن ب���ه‌ه���ۆی ن���ه‌زۆك���ی‬ ‫ده‌رنه‌كه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی منداڵت ببێت‬ ‫پ����ارێ����زگ����اری پ��ێ��ش‬ ‫س��ك��پ��ڕب��وون ب �ه‌ئ �ه‌ن��دازه‌ی‬ ‫پ�����ارێ�����زگ�����اری دوای‬ ‫س���ك���پ���ڕب���وون گ��رن��گ��ه‌‪،‬‬ ‫به‌سه‌رنجدان به‌م خااڵنه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ ده‌توانیت چانسی‬ ‫منداڵبوونت زیاتربكه‌یت‪.‬‬ ‫* جگه‌ره‌ مه‌خۆن‪:‬‬ ‫م����اوه‌ی سكپڕبوونی‬ ‫ك �ه‌س��ان��ی ج��گ �ه‌ره‌ن �ه‌خ��ۆر‬ ‫دووق��ات��ی ئ��ه‌و كه‌سانه‌یه‌‬ ‫كه‌جگه‌ره‌ ده‌خۆن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌گه‌ری له‌بارچوونی منداڵ‬ ‫بۆ جگه‌ره‌خۆر زیاتره‌‪.‬‬

‫* ده‌ستبكه‌ن به‌خواردنی‬ ‫حه‌بی ئه‌سید فولیك‪:‬‬ ‫ئ�����ه‌گ�����ه‌ر س������ووڕی‬ ‫مانگانه‌ی قورستان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫حه‌بی ئه‌سید بخۆن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆر نا‪ ،‬چونكه‌ بۆ كۆرپه‌له‌‬ ‫زیانباره‌‪ .‬ڤیتامینی (‪)A،D‬‬ ‫و سه‌وزه‌ی تازه‌ بخۆن‬ ‫* له‌هه‌وای تازه‌دا پیاسه‌و‬ ‫وه‌رزش بكه‌ن‪:‬‬ ‫ش����وێ����ن����ی ك������ارو‬ ‫ه��ات��ووچ��ۆی ن��اوش��ار‬ ‫بڕی ئۆكسجینی ناو‬ ‫خوێن كه‌مده‌كات‌و‬ ‫ت�������وان�������ای�������ی‬ ‫س��ك��پ��ڕب��وون��ت��ان‬

‫الوازده‌كات‪.‬‬ ‫* قه‌له‌قیتان كۆنتڕۆڵبكه‌ن‪:‬‬ ‫وه‌رزش������ی ه��ێ��واش‌و‬ ‫یۆگا‪ ،‬رێگه‌یه‌كی باشه‌ بۆ‬ ‫ئه‌م كاره‌‪.‬‬ ‫ق �ه‌ل �ه‌ق��ی ک��اری��گ �ه‌ری‬ ‫زۆری ل �ه‌س �ه‌ر پیتاندنی‬ ‫هێلكه‌و سكپڕی هه‌یه‌‪.‬‬

‫* بۆ سۆنه‌ر مه‌چن‪:‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ر الت����ان وای���ه‌‬ ‫س��ك��پ��ڕن‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ ب�ه‌ج��دی‬ ‫وه‌رب���گ���رن‪ ،‬ل��ێ��ك��ۆڵ �ه‌ران‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن ك �ه‌پ��ل �ه‌ی ب���ه‌رزی‬ ‫گ���ه‌رم���ا ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫كه‌سكپڕی تووشی كێشه‌‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬ل �ه‌وان �ه‌ی �ه‌ ببێت‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ل��ه‌ب��ارچ��وون��ی‬ ‫منداڵ‪.‬‬ ‫* پ �ه‌ی��وه‌ن��دی ژن‌و‬ ‫م��ێ��ردای�ه‌ت��ی زیاتر‬ ‫بكه‌ن‪:‬‬ ‫ز ۆ ر‬ ‫ل������ه‌و ژن‌و‬ ‫م���ێ���ردان���ه‌ی‬ ‫كه‌به‌شێو ه‌ی‬ ‫ب����ه‌رن����ام����ه‌‬ ‫ب���ۆداڕێ���ژراو‬ ‫ج�����������ووت‬ ‫ده‌بن چانسی‬ ‫سكپڕ بو و نی‬ ‫ژن�������ه‌ك�������ه‌‬ ‫كه‌متره‌‪.‬‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫ش������ێ������وه‌ ب���ۆ‬ ‫سكپڕی ئه‌وه‌یه‌‬ ‫ك �ه‌ل �ه‌ك��ۆت��ای��ی‬ ‫ئ������������������ه‌م‬ ‫س������ووڕه‌وه‌‬ ‫ت���اوه‌ك���و‬

‫ده‌ستپێكی سووڕه‌كه‌ی تر‬ ‫هه‌فته‌ی سێ جار پڕۆسه‌ی‬ ‫جووتبوون رووبدات‪.‬‬ ‫* ل��ه‌ش��ی م��ێ��رده‌ك �ه‌ت��ان‬ ‫ده‌بێت فێنك بێت‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هاوسه‌ره‌كه‌تان‬ ‫له‌حه‌مامێكی گه‌رمدابێت‪،‬‬ ‫ی����ان م���ه‌ودای���ه‌ك���ی زۆر‬ ‫ب���ێ���وه‌س���ت���ان ش��ۆف��ی��ری‬ ‫ك���ردب���ێ���ت‪ ،‬ی�����ان ج��ل��ی‬ ‫ژێ�������ره‌وه‌ی ت �ه‌س��ك��ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫ناتوانێت به‌باشی سپێرم‬ ‫دروستبكات‪.‬‬ ‫* ت��ێ��ب��ك��ۆش��ن وه‌زن���ت���ان‬ ‫گونجاوبێت‪:‬‬ ‫خ�����ۆ الوازك�����������ردن‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی ن��ازان��س��ت��ی بۆ‬ ‫س���ه‌الم���ه‌ت���ی ت��رس��ن��اك��ه‌‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر بتانه‌وێت‬ ‫سكتان پڕبێت‪.‬‬ ‫* مه‌ترسن‪:‬‬ ‫ل�����ه‌س�����ه‌دا ن������ه‌وه‌دی‬ ‫خانمان تاوه‌كو یه‌ك ساڵ‬ ‫دوای��ی سكیان پڕنابێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ه‌گ��ه‌ر واده‌زان����ن‬ ‫كه‌كێشه‌ی نه‌زۆكیتان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ده‌بێت بچن بۆ الی‬ ‫پزیشكی شاره‌زا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪msnbc :‬‬

‫قه‌له‌قی کاریگه‌ری‬ ‫زۆری له‌سه‌ر‬ ‫پیتاندنی هێلكه‌و‬ ‫سكپڕی هه‌یه‌‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪22‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫له‌ماوه‌ی سكپڕیدا چی رووده‌دات؟‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫له‌م بابه‌ته‌دا ته‌واوی ئه‌وه‌ی‬ ‫رووده‌دات له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫خراوه‌ت‌ه روو ئه‌م بابه‌ته‌‬ ‫زانییاریمان ده‌دات ‌ێ ده‌رباره‌ی‬ ‫گرنگی ماوه‌ی دروستبوونی‬ ‫مرۆڤ‌و چۆنێتی تێپه‌ڕبوونی‬ ‫به‌قۆناغ‌ه جیاوازه‌كاندا له‌نێو‬ ‫ره‌حمدا به‌ر له‌ده‌ركه‌وتنی‬ ‫له‌جیهانی ده‌ره‌وه‌دا‪.‬‬

‫‪ -1‬پیتاندنی هێلكه‌‬ ‫گ���ی���ان���ل���ه‌ب���ه‌رێ���ك���ی‬ ‫(م�����ه‌ن�����ه‌وی) ك���ه‌ت���ۆوی‬ ‫پ����ی����اوه‌ ده‌چ���ێ���ت���ه‌ ن���او‬ ‫هێلكه‌كه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫جینی‬ ‫كه‌خاسییه‌ته‌كانی‌‬ ‫(‪ )GEN‬دای����ك‌و ب��اوك‬ ‫ی��ه‌ك��ده‌گ��رێ��ت‌و ب���ه‌وه‌ش‬ ‫لێواری‌ تایبه‌تی‬ ‫م��ن��داڵ �ه‌ك �ه‌‬

‫پێكدێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬تێكه‌اڵوبوون‬ ‫له‌خانه‌كه‌دا‪ ،‬هێلكه‌كه‌‬ ‫س�������ه‌ری گ����ی����ان����ه‌وه‌ره‌‬ ‫م���ه‌ن���ه‌وی���ه‌ك���ه‌(ك���ل���ك���ی‬ ‫ل��ێ��ده‌ب��ی��ێ��ت �ه‌وه‌)‌و ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫ت��ۆوی هێلكه‌كه‌دا تێكه‌ڵ‬ ‫ده‌ب����ێ����ت‪ ،....‬ب���ه‌وه‌ش‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی جینی دای��ك‌و‬ ‫باوك یه‌كده‌گرن‪.‬‬ ‫‪ -3‬دابه‌شبوونی خانه‌‬ ‫خ��ان�ه‌ك�ه‌ ل��ه‌و م���اوه‌دا‬ ‫چه‌ند جارێك دابه‌شده‌بێت‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌ه���ۆی���ه‌وه‌ ش��ت��ێ��ك‬ ‫دروس����ت����ده‌ب����ێ����ت‪ ،‬ل���ه‌و‬ ‫قۆناغه‌دا ناسراوه‌ به‌(تویته‌)‬ ‫(‪ ،..)morula‬ل��ه‌دوای‬ ‫چ���وار رۆژه‌وه‌‪ ،‬خانه‌كه‌‬ ‫ئه‌و به‌رگه‌ی كه‌ده‌یپارێزێت‬ ‫ل����ه‌ده‌س����ت����ده‌دات‪( ،‬الی‬ ‫سه‌ره‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪ -4‬ب��ێ��ب��وون��ی‬ ‫نیشانه‌‬ ‫ك��ۆرپ��ه‌ك��ه‌‬ ‫ت�����ه‌م�����ه‌ن�����ی‬ ‫رۆژه‌‪:‬‬ ‫‪32‬‬ ‫س����ه‌رێ����ك����ی‬ ‫گ�������ه‌وره‌ی‬ ‫ه����ه‌ی����ه‌‌و‬ ‫ب����ه‌ب����ێ‬

‫یه‌كانگیربوو ن‌و‬ ‫رێ���ك���ه‌وت���ن���ێ���ك‪،‬‬ ‫ك��ل��ك��ێ��ك��ی پ��ێ��وه‌ی �ه‌‬ ‫ل���ه‌ق���ۆن���اغ���ه‌ك���ان���ی‬ ‫دواتردا نامێنێت‪.‬‬ ‫چ��������وار ش��ت��ی‬ ‫ده‌رپ����������ه‌ڕی����������وو‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ده‌رت��ۆق��ی‌و‬

‫ده‌رده‌ك���������ه‌وێ���������ت ك��ه‌‬ ‫له‌داهاتوودا ده‌بنه‌ ئه‌ندام‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا كۆرپه‌كه‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك گه‌شه‌ده‌كات‬ ‫ك����ه‌ڕێ����ژه‌ك����ه‌ی ده‌گ���ات���ه‌‬ ‫سانتیمه‌ترێك له‌ڕۆژێكدا‪.‬‬ ‫‪ -5‬پ��ێ��ن��ج پ�ه‌ن��ج�ه‌ك�ه‌‬ ‫ده‌رده‌كه‌ون‬ ‫ك �ه‌ك��ۆرپ �ه‌ك �ه‌ ته‌مه‌نی‬ ‫گه‌یشته‌‪ 42‬رۆژ درێژییه‌كه‌ی‬ ‫چ��ه‌ن��د س��ان��ت��ی��م �ه‌ت��رێ��ك �ه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا به‌ڕوونی‬ ‫په‌نجه‌كانی ئاشكراده‌بن‪.‬‬ ‫‪ -6‬چ�ه‌ن��د وه‌سفێكی‬ ‫دیكه‌‬ ‫ل �ه‌و ك��ات�ه‌ی كۆرپه‌كه‌‬ ‫گ �ه‌ی��ش��ت �ه‌ چ����وار م��ان��گ��ی‬ ‫درێژییه‌كه‌ی له‌نێوان ‪ 15‬تا‬ ‫‪ 16‬سانتیمه‌ترێكه‌‌و قاچ‌و‬ ‫پێڵوی چاوه‌كانی‌و ئه‌ندامی‬ ‫زاوزێی ئاشكراده‌بن‪.‬‬ ‫‪ -7‬ده‌رزییه‌ نه‌رمه‌‬ ‫ل �ه‌م��ان��گ��ی ش �ه‌ش �ه‌م��دا‬ ‫ج���ه‌س���ت���ه‌ی ك���ۆرپ���ه‌ك���ه‌‬ ‫به‌مووی ل��وول‌و ماده‌یه‌ك‬ ‫داده‌پ���ۆش���ێ���رت ل����ه‌ده‌رزی‬ ‫ن��ه‌رم ده‌چ��ێ��ت‪ ،‬كه‌له‌پێش‬ ‫له‌دایكبووندا هه‌ڵده‌وه‌رێت‌و‬ ‫ته‌نیا قژ‌و برۆی ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -8‬شوێنی كۆرپه‌كه‌‬ ‫ته‌نگه‌اڵن ده‌بێت‬ ‫ل�ه‌م��ان��گ��ی ح �ه‌وت �ه‌م��دا‬ ‫ك����ۆرپ����ه‌ك����ه‌ زۆرب�������ه‌ی‬ ‫ڕووب�������ه‌ری ن��اوڕه‌ح��م��ی‬ ‫دایك داگیرده‌كات‌و بڕێك‬ ‫له‌ماده‌ی شلی (ئامنیۆسی)‬ ‫كه‌م ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌سته‌كان چۆن‬ ‫دروستده‌بن؟‬ ‫ده‌ماری چاو له‌هه‌فته‌ی‬ ‫حه‌وته‌مدا دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫ل���ه‌دوای ئ���ه‌وه‌ خانه‌كانی‬ ‫تۆڕی چاو دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫پ��ێ��ڵ��وه‌ك��ان ب���ه‌داخ���راوی‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌ تاهه‌فته‌ی ژماره‌‬ ‫(‪ ،)27‬ب���ه‌اڵم چ��اوه‌ك��ان‬ ‫هه‌ستیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫كه‌تیشكێكی به‌هێز‌و رووناك‬

‫ل �ه‌س��ك��ی دای���ك���دا س��ه‌ری‬ ‫ك��ۆرپ��ه‌ك��ه‌ ب��ه‌ئ��اراس��ت��ه‌ی‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌جوڵێنێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌ه��ه‌م��ان ش��ێ��وه‌ تێبینی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ك���راوه‌ ك �ه‌ل �ه‌م��اوه‌ی‬ ‫كرداری پشكنینی ئه‌و مادده‌‬ ‫ش��ل �ه‌ی ك��ه‌ به‌ئامنیۆسی‬ ‫‪)a m n i o c e n t e s i s‬‬ ‫ن����اوب����راوه‌‌و ل �ه‌ه �ه‌ف��ت �ه‌ی‬ ‫ژماره‌‪ 15‬یاخود‪16‬دا ته‌واو‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬كۆرپه‌كه‌ هه‌وڵی‬ ‫ئ�ه‌وه‌ ده‌دات ئه‌و ده‌رزییه‌‬ ‫بگرێته‌وه‌ كه‌به‌كارهێنانی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�ه‌ ه��ۆی ده‌رك��ردن��ی‬ ‫بڕێك له‌و مادده‌ شله‌‪.‬‬ ‫ب����ۆن‪ :‬ئ�����ه‌م ه �ه‌س��ت �ه‌‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌ف���ت���ه‌ی ژم�������اره‌‪9‬دا‬ ‫ده‌س��ت��ب�ه‌ك��ارده‌ك��ات‪ ،‬ب�ه‌اڵم‬ ‫ت���وان���ای ت������ه‌واوی نییه‌‬ ‫تاهه‌فته‌ی ژم���اره‌‪،...15‬‬ ‫ك��ۆرپ��ه‌ك��ه‌ ده‌س��ت��ده‌ك��ات‬ ‫به‌دروستكردنی زاكیره‌ی‬ ‫هه‌ستی بۆن‪ ،‬كه‌هاوكاری‬ ‫ده‌بێت له‌پۆلێنكردنی ئه‌و‬ ‫بۆنانه‌ی كه‌ له‌خۆراكه‌وه‌‬ ‫ی�����اخ�����ود ل���ه‌ژی���ن���گ���ه‌ی‬ ‫ده‌وور‌وب �ه‌ری��ی �ه‌وه‌ دێ��ن‪،..‬‬ ‫هه‌ستی بۆنكردن خ��اوه‌ن‬ ‫گرنگییه‌گی زۆره‌ به‌تایبه‌ت‬ ‫ل�����ه‌ك�����اردان�����ه‌وه‌دا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫زان���ی���اری ئ��اڕاس��ت��ه‌ك��ان‌و‬ ‫هه‌وڵدان بۆ ناسینی ئه‌وانی‬ ‫تر‪ ،..‬له‌دوای له‌دایكبوون‬ ‫راس���ت���ه‌وخ���ۆ م��ن��داڵ �ه‌ك �ه‌‬ ‫ت���وان���ای ن��اس��ی��ن��ی دای��ك��ی‬ ‫هه‌یه‌ له‌ڕێگه‌ی بۆنكردنی‬ ‫پێستییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���ی���س���ت���ن‪ :‬ب����وون����ی‬ ‫ك��ۆرپ �ه‌ك �ه‌ له‌ژینگه‌یه‌كی‬ ‫ت�����اڕاده‌ی�����ه‌ك داخ�������راودا‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ شلێنی ئامنیۆسی‬ ‫ك��ه‌ده‌وری داوه‌‪ ،‬له‌مانگی‬ ‫چ�����واره‌م�����دا ك���ۆرپ���ه‌ك���ه‌‬ ‫ت���وان���ای ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ژم��اره‌ی��ه‌ك ده‌ن��گ��ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�ه‌ به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت‬ ‫ل�ه‌ئ�ه‌ن��دام�ه‌ك��ان��ی دای��ك �ه‌وه‌‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی��ان گ��رت��ووه‌‪:‬‬ ‫وه‌ك ل��ێ��دان��ی دڵ ئ��ه‌و‬ ‫ده‌ن���گ���ان���ه‌ی ك��ه‌ه��اوڕێ��ی‬ ‫ك��رداری هه‌رسكردنن‪،..‬‬ ‫ده‌ن����گ����ه‌ ج����ی����اوازه‌ك����ان‬

‫راسته‌وخۆ كاریگه‌ری هه‌ی‌ه‬ ‫له‌سه‌ر كۆرپه‌كه‌‪ ،‬ده‌نگی‬ ‫ئ���ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی ن��زی��ك��ن‬ ‫لێوه‌ی (به‌تایبه‌ت دای��ك)‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر خ���اوب���وون���ه‌وه‌‌و‬ ‫پ����ش����ودان‪ ،....‬ده‌ن��گ��ی‬ ‫م���ۆس���ی���ق���ا (ه�����ه‌روه‌ه�����ا‬ ‫كاتێك دای��ك گ��ۆران��ی بۆ‬ ‫ده‌ڵێت ده‌بێته‌ گه‌شه‌یه‌كی‬ ‫ه��اوس�ه‌ن��گ ب��ۆ (جیهازی‬ ‫عه‌صه‌بی)‪.‬‬ ‫ب����ه‌رك����ه‌وت����ن‪ :‬ئ����ه‌م‬ ‫هه‌سته‌ له‌هه‌فته‌ی حه‌وته‌م‪،‬‬ ‫ی����اخ����ود ه���ه‌ش���ت���ه‌م���ه‌وه‌‬ ‫ده‌ستبه‌كارده‌كات‪ ،‬سه‌ره‌تا‬ ‫له‌ڕووه‌وه‌‪،‬پاشان له‌سه‌رجه‌م‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی ت��ردا ت��اوه‌ك‬ ‫له‌و ده‌ حه‌فته‌یه‌ی دواییدا‬ ‫بگاته‌ گشتیان‪.‬‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م ئ���ه‌زم���وون���ی‬ ‫هه‌ستی له‌ده‌ست‌و قاچدایه‌‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌ر ره‌ح���م���ی دای���ك‬ ‫ده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫تامكردن‪ :‬ئه‌وه‌ راستنییه‌‬ ‫كه‌هه‌ستی تامكردن له‌دوای‬ ‫ل��ه‌دای��ك��ب��وون��ه‌وه‌ ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫كرداری شیر پێدانی یه‌كه‌مدا‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌ك��ارده‌ك��ات‪،...‬‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ره‌ت���ای ح �ه‌ف��ت �ه‌ی‬ ‫دووازده‌ه���ه‌م���ه‌وه‌ هه‌ستی‬ ‫ت�����ام�����ك�����ردن ل����ه‌س����ه‌ر‬ ‫كونیله‌ی زمانی كۆرپه‌كه‌‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬كه‌جیاوازی‬ ‫ل �ه‌ن��ێ��وان ش��ی��ری �ن‌و ت��اڵ‌و‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ت��رش‌و سوێردا‬ ‫ده‌ك�������ات‪ ..‬ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی‬ ‫م��اده‌ی شلی ئامنیۆسه‌وه‌‬ ‫منداڵه‌كه‌ ده‌توانێت ئه‌وه‌‬ ‫ب��زان��ێ��ت ك��ه‌دای��ك��ه‌ك��ه‌ چ‬ ‫ج��ۆره‌ حه‌زێكی خۆراكی‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ..‬ل����ه‌و ش��ت��ان �ه‌ی‬ ‫جێگای تێبینییه‌‪ :‬منداڵه‌كه‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ای ف �ه‌ت��ره‌ی ناو‬ ‫ره‌حمدا تامی شیرینی به‌الوه‌‬ ‫خۆشتره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر سه‌رنجێك‬ ‫ش���ه‌ك���ر ب��ك��رێ��ت �ه‌ ش��ل �ه‌ی‬ ‫ئامنیۆسیه‌وه‌ ئه‌وا ئه‌و بڕه‌ی‬ ‫ك �ه‌پ��ێ��ش��وازی لێده‌كرێت‬ ‫ل����ه‌الی����ه‌ن ك���ۆرپ���ه‌ك���ه‌وه‌‬ ‫زی��ادده‌ك��ات (به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫كه‌ بڕی سروشتی ‪40-15‬‬ ‫میلیمه‌تره‌ له‌سه‌عاتێكدا)‪.‬‬

‫‪23‬‬

‫ی ده‌ماغ‬ ‫ده‌رزی‌ لێدان‌و جه‌ڵته‌ ‌‬ ‫و‪ :‬دڵشاد ساڵح حه‌مه‌شكور‬ ‫بوونی‌ بڕێكی‌ كه‌م له‌هه‌وای‌ قه‌تیسما‌و له‌ناو سه‌رنجی‌ ده‌رزیلێداندا ئه‌گه‌ری‌ زیانێكی‌‬ ‫گه‌وره‌ی‌ هه‌یه‌ به‌ته‌ندروستی‌ نه‌خۆشه‌كه‌ له‌كاتی‌ ده‌رزیلێداندا مه‌گه‌ر په‌رستاره‌كه‌ خاوه‌نی‌‬ ‫لێهاتووییه‌كی‌ ته‌وای‌ ده‌رزیلێدانبێت‪ ،‬تابتوانێت زیانه‌كه‌ی‌ كه‌مبكاته‌وه‌‪ ،‬له‌و باره‌دا ئه‌و بڕه‌‬ ‫هه‌وا كه‌مه‌ نابێته‌ هۆی‌ زیانی‌ گه‌وره‌‌و ترسناك له‌سه‌رجه‌سته‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر په‌رستارێك‬ ‫به‌مه‌به‌ست ده‌رزییه‌كی‌ پڕ هه‌وای‌ قه‌تیسما‌و بدات له‌نه‌خۆشێك كاریگه‌ری‌ نه‌رێنی‌‬ ‫به‌جێده‌هێڵت به‌تایبه‌تی‌ ئه‌وكاته‌ی‌ كه‌ بڕه‌ هه‌واكه‌ ده‌گاته‌ ئه‌ندامه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی‌ ناوه‌وه‌ی‌‬ ‫جه‌سته‌ی‌ نه‌خۆشه‌كه‌‪ ،‬له‌ئه‌نجامدا ده‌بێته‌ هۆی‌ په‌كخستنی‌ به‌شه‌ په‌ستانی‌ هه‌وای‌ ناو‬ ‫خوێنی‌ خوێنهێنه‌ر‌و خوێنبه‌ره‌كان‌و ده‌بێته‌ هۆی‌ روودانی‌ (‪( )Gas embolism‬گازه‌گیران)‬ ‫دروستبوونی‌ بڵقه‌ هه‌وا له‌خوێندا‌و په‌كخستنی‌ جوڵه‌ی‌ خوێن له‌كۆئه‌ندامی‌ سوڕاندا‪ ،‬به‌شه‌‬ ‫په‌ستانی‌ گازه‌كان له‌خوێندا به‌پێی‌ جۆری‌ گازه‌كه‌ جیاوازن‪ ،‬به‌گشتی‌ بریتین له‌په‌ستانی‌‬ ‫گازی‌ ((‪ po2- o2‬گازی‌‪ )co2 (pco2‬له‌كاتی‌ كرداری‌ هه‌ناسه‌ وه‌رگرتندا له‌مرۆڤدا‬ ‫(‪ )Inspiration‬گازی‌ (‪ )o2‬له‌ڕێگه‌ی‌ سكڵدانۆچكه‌كانی‌ سییه‌كانه‌وه‌ به‌بڕی‌ په‌ستانی‌‬ ‫‪ )60( )o2(po2‬ملیم جیوه‌یه‌‌و به‌شه‌ په‌ستانی‌ گازی‌ ‪ )o2(po2‬له‌خوێنی‌ هاتووی‌‬ ‫خوێنهێنه‌ره‌كاندا له‌و مولوله‌ خوێنینانه‌ی‌ كه‌ ده‌وری‌ سیكڵدانۆچكه‌كانی‌ داوه‌‪)40( ،‬‬ ‫ملیم جیوه‌‪ ،‬به‌هۆی‌ جیاوازی‌ به‌شه‌ په‌ستانی‌ هه‌ردووباره‌كه‌ گازی‌ ئۆكسجینی وه‌رگیراو‬ ‫له‌سییه‌كاندا به‌دیارده‌ی‌ باڵوبوونه‌وه‌ (‪ )Diffusion‬ده‌گاته‌ مولوله‌ خوێنه‌كان‌و په‌ستانی‌‬ ‫گازی‌ ‪ )o2(po2‬له‌خوێنی‌ خوێنهێنه‌ره‌كانی‌ دڵدا ده‌بێته‌ (‪)100‬ملیم جیوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫بڕی‌ پێویست بۆ كرداری‌ شه‌كره‌ شیكاری‌ (‪ )Glycolysis‬له‌خانه‌دا‌و ده‌رپه‌ڕاندنی‌ وزه‌‬ ‫له‌كرداری‌ خانه‌ هه‌ناسه‌دا (‪.)Cell respiration‬‬ ‫له‌كاتی‌ هه‌ناسه‌دانه‌وه‌دا (‪ )Expiration‬په‌ستانی‌ گازی‌ ‪ )co2(pco2‬له‌خوێنی‌‬ ‫مولوله‌ی‌ سییه‌كاندا (‪)46‬ملیم جیوه‌ دوای‌ كرداری‌ وه‌رگرتنی‌ (‪ )o2‬له‌الیه‌ن خوێنه‌وه‌‌و‬ ‫پێدانه‌وه‌ی‌ (‪ )co2‬بۆ ناو سییه‌كان له‌خوێنه‌وه‌ په‌ستانی‌ (‪ )pco2‬ده‌بێته‌ (‪)40‬ملیم جیوه‌‬ ‫له‌خوێندا‪ ،‬ئه‌مه‌ش زۆر گرنگه‌ بۆ مانه‌وه‌ی‌ مرۆڤ‌و به‌رده‌وامبوونی‌ ژیانی‌‪ ،‬تێكچوونی‌‬ ‫بااڵنسی‌ به‌شه‌ په‌ستانی‌ هه‌ریه‌كه‌ له‌ (‪‌o2‬و ‪ )co2‬له‌شانه‌كانی‌ له‌شدا ده‌بێته‌ هۆی‌‬ ‫‪)l i s m s‬‬ ‫تێكچوونی‌ سوڕی‌ خوێن‌و كرداری‌ زینده‌چاالكی‌ له‌خانه‌كاندا (‪Metabo‬‬ ‫ل���ه‌ه���ه‌وا‬ ‫ب��ۆی �ه‌ وه‌رگ��رت��ن �ی‌ ه���ه‌ر ب��ڕێ��ك�ی‌ زی���اده‌‬ ‫ه���������ه‌ر‬ ‫ده‌ب����ێ����ت����ه‌‬ ‫ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی‌ ده‌رزی���ل���ێ���دان���ه‌وه‌‬ ‫پ����ه‌س����ت����ان����ی‌‬ ‫ن���اه���اوس���ه‌ن���گ���ی‌ ب �ه‌ش �ه‌‬ ‫ل�����ه‌خ�����وێ�����ن�����دا‬ ‫گ������ازه‌ك������ان‬ ‫گ����ه‌وره‌ی‌ ب��ه‌دوادێ��ت‬ ‫زی�����ان�����ی‌‬ ‫ل �ه‌ڕووی‌ ته‌ندروستییه‌وه‌‪،‬‬ ‫سرووشت‌و قه‌باره‌ی‌ زیانی‌‬ ‫مه‌زه‌نده‌كرا‌و به‌گوێره‌ی‌ ئه‌و‬ ‫ئه‌ندامه‌ی‌ ل�ه‌ش ده‌گ��ۆڕێ��ت كه‌‬ ‫زه‌بره‌كه‌ی‌ به‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر زه‌بری‌ هه‌وا زیاده‌كه‌ به‌ر كۆئه‌ندامی‌‬ ‫ده‌مار‌و مێشك كه‌وت ده‌ركه‌وته‌كانی‌ هیچ‬ ‫كه‌متر نییه‌ له‌ده‌ركه‌وتنی‌ جه‌ڵته‌ی‌ ده‌ماغ وه‌كو‬ ‫(په‌ككه‌وتن‪ ،‬یان به‌قورسی‌ قسه‌كردن (اڵڵبوون)وه‌‬ ‫نیمچه‌ كوێربوون‪ ،‬به‌اڵم مردنی‌ راسته‌وخۆی‌ كه‌سی‌‬ ‫ده‌رزیلێدرا‌و به‌هۆی‌ بڕێك ه �ه‌وای‌ قه‌تیسكرا‌و‬ ‫ئه‌گه‌رێكی‌ دووره‌‪.‬‬ ‫‪Reference:Sci-prospectis‬‬


‫‪24‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ی خه‌وتن‬ ‫نهێنییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ته‌مه‌نیدا ئه‌نجامیداوه‌‪ ،‬ئه‌وا ساڵه‌كان ‌‬ ‫ی ك‌ه له‌ساڵ‌ه دواییه‌كان ‌‬ ‫كاتێك هه‌ریه‌كێك دێت‌ه سه‌ر پرسیاركردن له‌و كاره‌ ‌‬ ‫ی كه‌پیایدا تێپه‌ڕیوو‌ه‬ ‫ی قوتابخانه‌‪ ،‬یان ئه‌و ئه‌زموون‌و قۆناغ‌ه جیاوازانه‌ ‌‬ ‫ی بیرده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬یان گه‌شته‌كان ‌‬ ‫خوێندن ‌‬ ‫ی ته‌مه‌نیدا‬ ‫ی تیا به‌سه‌ر بردوو‌ه له‌سااڵن ‌‬ ‫ی له‌كاته‌كان ‌‬ ‫ی ك‌ه له‌یاد ده‌چێت به‌شێكی‌ زۆر‌و درێژ ‌‬ ‫له‌كاره‌كانیدا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كاره‌ ‌‬ ‫بۆ نموونه‌‪( :‬خه‌وتن)‪.‬‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ئێمه‌ ده‌زانین پێگه‌یشتوان‬ ‫سێیه‌كی‌ ته‌مه‌نیان له‌خه‌وتندا‬ ‫ب���ه‌س���ه‌رده‌ب���ه‌ن‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫كه‌مندااڵن به‌الیه‌نی‌ كه‌مه‌وه‌‬ ‫نیوه‌ی‌ ته‌مه‌نیان به‌خه‌وتن‬ ‫به‌سه‌رده‌به‌ن‪.‬‬ ‫ك���ه‌وات���ه‌‪ ،‬ب��ۆچ �ی‌ ئێمه‌‬ ‫هێنده‌ پێویستمان به‌خه‌وتن‬ ‫هه‌یه‌؟ بۆچی‌ ئێمه‌ له‌سه‌رمانه‌‬ ‫سێیه‌كی‌ ته‌مه‌نمان به‌خه‌وتن‬ ‫ب��ه‌س��ه‌رب��ه‌ری��ن؟ ل�ه‌ج��ی��ات�ی‌‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی‌ ب���ه‌ك���اره‌ گ��رن �گ‌و‬ ‫ب��ای��ه‌خ��داره‌ك��ان ب �ه‌س �ه‌ری‌‬ ‫ب��ه‌ری��ن‪ ،‬ك �ه‌ئ �ه‌و ك��اران �ه‌ش‬ ‫بۆخۆیان گرنگی‌ گ��ه‌وره‌‌و‬ ‫ب�ه‌ره�ه‌م�ی‌ ئ�ه‌رێ��ن�ی‌ باشیان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه����ه‌م����ووان ده‌زان���ی���ن‬ ‫ك �ه‌م��رۆڤ بۆچی‌ پێویستی‌‬ ‫ب����ه‌خ����ۆراك‌و ئ����او ه��ه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم تائێستا هیچ زان��ا‌و‬ ‫ش���اره‌زای���ی���ه‌ك���ی‌ ب��ه‌ت��وان��ا‬ ‫نییه‌ ك�ه‌ش��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫دی��اری��ك��راو ب��ك��ات له‌سه‌ر‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت �ی‌ ئ��ێ��م �ه‌ ب��ه‌خ��ه‌و‪،‬‬ ‫ره‌ن���گ���ه‌ ئ����ه‌وه‌ گ��رن��گ��ت��ری��ن‬ ‫پ���رس���ی���اری‌ ك���راوه‌ب���ێ���ت‬ ‫ل��ه‌زان��س��ت��ی‌ ب��ای��ل��ۆژی��دا‪.‬‬ ‫دكتۆر (ئاالن ریتشتشافین)‬ ‫(‪)Allan Rechtschaffen‬‬ ‫م���ام���ۆس���ت���ا ل���ه‌زان���ك���ۆی‌‬ ‫(ش��ی��ك��اگ��ۆ) ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ�ه‌و‬ ‫وه‌اڵم �ه‌ی‌ كه‌زۆرێك له‌سه‌ر‬ ‫خێراییه‌كه‌ی‌ ده‌یده‌ن (بۆچی‌‬ ‫خه‌وتن له‌سه‌ر ئێمه‌ پێویست‬ ‫ده‌ب���ێ���ت)‪ ،‬بریتییه‌ ل���ه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌خه‌وتنی‌ چاك ده‌بێته‌ هۆی‌‬ ‫به‌ئاگاهاتنه‌وه‌یه‌كی‌ به‌رده‌وام‌و‬ ‫هه‌ستكردن به‌ته‌ندروستی‌‌و‬ ‫له‌شساغی‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ������ه‌وه‌ش ئ��ه‌و‬ ‫وه‌اڵم�����ه‌ ن��ی��ی �ه‌ ك��ه‌زان��ای��ان‬ ‫حه‌زیان پێیبێت‌و پێیبگه‌ن‪،‬‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌ ده‌خ���ۆی���ن‪ ،‬چ��ون��ك�ه‌‬ ‫پێویستمان به‌مادده‌ی‌ خۆراك‬ ‫هه‌یه‌ ك���ه‌وزه‌ی‌ پێویستمان‬ ‫پێبدات‪ ،‬تابتوانین به‌هه‌موو‬ ‫كاره‌كانمان هه‌ڵسین‌و هه‌موو‬ ‫ف�ه‌رم��ان�ه‌ جه‌سته‌ییه‌كانمان‬ ‫جێبه‌جێبێت‪ .‬كاتیك هه‌ناسه‌‬ ‫ده‌ده‌ی���ن گ���ازی‌ ئۆكسجین‬ ‫وه‌ده‌گرین‌و دووه‌م ئۆكسیدی‌‬

‫ك��ارب��ۆن ل �ه‌الش �ه‌م��ان فڕێ‬ ‫ده‌ده‌ینه‌ ده‌ره‌وه‌‪ .....‬ئه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ب���ه‌اڵم ب��ۆچ �ی‌ ده‌خ��ه‌وی��ن؟‬ ‫ت���ا ئ��ێ��س��ت��اش ب���ۆچ���وون‌و‬ ‫لێكدانه‌وه‌كان ناچوونیه‌كن‪.‬‬ ‫نوێیه‌كان‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫ئاماژه‌ بۆ هه‌ندێك لێكدانه‌وه‌‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ده‌گونجێت چه‌ند‬ ‫وه‌اڵمێكی‌ تێدابێت‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ له‌سه‌ر‬ ‫پێگه‌ی‌ (‪public Library‬‬ ‫‪ )of scince‬باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌زانستی‌‬ ‫كه‌تایبه‌تمه‌نده‌‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی‌‌و ت �ه‌ن��دورس��ت �ی‌‪،‬‬ ‫ب�ه‌پ��ێ�ی‌ ئ���ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ده‌ڵێت‪ :‬به‌ڕاستی‌ خه‌وتن‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌ راس��ت��ه‌وخ��ۆی‌‬ ‫ب�����ه‌ی�����ادك�����ه‌وت�����ن�����ه‌وه‌وه‌‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ران ئ���ه‌وه‌‬ ‫دڵنیاده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌ له‌ماوه‌ی‌‬ ‫خه‌وتندا كه‌ له‌ماوه‌ی‌ سه‌ره‌تا‬ ‫دی��اری��ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌به‌شه‌كانی‌ مێشك‌و ده‌ماخ‬ ‫ده‌ستده‌كات به‌كۆكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ه �ه‌م��وو ئ���ه‌و زان��ی��اری��ان �ه‌ی‌‬ ‫كه‌له‌و رۆژه‌دا به‌ده‌ستهاتووه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌‬ ‫كه‌ له‌تاقیكردنه‌وه‌یه‌كدا چه‌ند‬ ‫مشكێكیان هێنا پاش ئه‌وه‌ی‌‬ ‫له‌كاتی‌ بێدارییاندا له‌گه‌ڵ‬ ‫چه‌ند شتێكی‌ تازه‌دا دایاننان‪،‬‬ ‫بینرا كه‌ده‌ماغیان له‌ماوه‌ی‌‬ ‫ئ��ه‌و رۆژه‌دا هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫به‌ناردنی‌ كۆمه‌ڵێك له‌ره‌له‌ر‬ ‫له‌هه‌موو به‌شه‌كانی‌ ده‌ماغدا‬ ‫ده‌ل �ه‌رێ��ت �ه‌وه‌‌و هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫به‌كاراكردنی‌ تایبه‌تمه‌ندی‌‬ ‫ت���ازه‌‪ ،‬ل�ه‌ك��ات��ێ��ك��دا ك �ه‌ ئ�ه‌و‬ ‫مشكانه‌ی‌ نه‌خراونه‌ته‌ الی‌‬ ‫هیچ شتێكی‌ ت����ازه‌وه‌ له‌و‬ ‫رۆژه‌دا هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كیان‬ ‫ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ده‌م���اغ���ی‌ ئ��ه‌وان��ه‌‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ راس��ت �ه‌وخ��ۆ‬ ‫له‌حاڵه‌تی‌ بێدارییه‌وه‌ ده‌چووه‌‬ ‫حاڵه‌تی‌ (سبات) سره‌وتن‌و‬ ‫ئارامگرتن‪.‬‬ ‫له‌پێشدا ب���اوه‌ڕ واب��وو‬ ‫ئ �ه‌و ق��ۆن��اغ�ه‌ی‌ خ�ه‌وت��ن كه‌‬ ‫به‌(‪ )REM‬ناونراوه‌‪ ،‬به‌رپرسه‌‬ ‫ل����ه‌ك����اری‌ ئ���ام���اده‌ك���ردن���ی‌‬ ‫زانیارییه‌كان‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی‌‬ ‫باسكراو دڵنیای‌ ده‌كاته‌وه‌‬

‫ئه‌م قۆناغه‌ بریتییه‌ له‌قۆناغ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی �ه‌ك��خ��س��ت��ن �ی‌ زان��ی��اری��ی��ه‌‬ ‫تایبه‌ته‌كان به‌یادخستنه‌وه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‌ تردا‬ ‫كه‌ له‌یه‌كێك له‌ژماره‌كانی‌‬ ‫(‪)Nature‬‬ ‫گ�����ۆڤ�����اری‌‬ ‫دا ب�ل�اوك���رای���ه‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی‌‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��رد ك��ه‌خ��ه‌وت��ن‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‌ راس��ت��ه‌وخ��ۆی‌‬ ‫به‌داهێنانی‌ فیزیكییه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌جۆرێك كه‌تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ك��ۆم�ه‌ڵ��ێ��ك كه‌سی‌‬ ‫خۆبه‌خش ئه‌نجامدرا‪ ،‬له‌و‬ ‫م��اوه‌ی �ه‌دا كۆمه‌ڵێك مه‌ته‌ڵ‬ ‫خرانه‌ به‌رده‌ست كه‌جیاواز‬ ‫بوون‪ ،‬هه‌ریه‌كه‌یان پێویستی‌‬ ‫ب��ه‌ح��ه‌ل��ك��ردن‌و وه‌اڵم��ێ��ك‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬هه‌ر یه‌كه‌یان نیوه‌ی‌‬ ‫ژماره‌ی‌ كه‌سه‌ خۆبه‌خشه‌كان‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌خ���ه‌ون‪ ،‬ل�ه‌ك��ات��ێ��ك��دا‬ ‫كه‌نیوه‌ی‌ ت��ری��ان به‌بێداری‌‬

‫له‌ماوه‌ی خه‌وتندا‬ ‫هه‌ندێک له‌به‌شه‌کانی‬ ‫مێشک‌و ده‌ماغ‪،‬‬ ‫ده‌ستده‌که‌ن ب ‌ه‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫زانیارییانه‌ی ک ‌ه‬ ‫له‌ماوه‌ی شه‌وو رۆژدا‬ ‫وه‌ریگرتووه‌‬

‫‪25‬‬

‫ه��ێ��ڵ��ران�ه‌وه‌‪ ،‬ئ �ه‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك�ه‌ڕێ��گ�ه‌ی��ان��دراب��وو بخه‌ون‬ ‫توانیان بگه‌نه‌ چه‌ند ئه‌نجام‌و‬ ‫دۆزی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك‪ ،‬ب��ۆ وه‌اڵم �ی‌‬ ‫مه‌ته‌ڵه‌كان دوای‌ هه‌ستانیان‬ ‫له‌خه‌و به‌شێوه‌یه‌كی‌ خێرا‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك كه‌ئه‌نجامه‌كانیان‬ ‫چه‌ند قاتی‌ ئ �ه‌و كۆمه‌ڵه‌یه‌‬ ‫بوو كه‌نه‌خه‌وتبوون‪ ،‬توانای‌‬ ‫ئ����ه‌وان ل��ه‌س��ه‌ر وه‌رگ��رت��ن‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی‌ رۆژی‌‬ ‫پ��ێ��ش��وو ك �ه‌خ��وێ��ن��دب��ووی��ان‬ ‫رێژه‌كه‌ی‌ زیاتر‌و زۆرتر بوو‪،‬‬ ‫به‌جۆرێك ته‌نانه‌ت كه‌سه‌‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ�ه‌ره‌وه‌ك��ان ب���ه‌رده‌وام‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ دڵ��ن��ی��ا ده‌ك����ه‌ن����ه‌وه‌‬ ‫ك �ه‌ه �ه‌م��وو ئ��ه‌م زان��ی��اری��ان�ه‌‬ ‫پێش ناكه‌ون به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫یه‌ك الیه‌نه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش وه‌اڵمه‌‬ ‫ب��ۆ ئ �ه‌و ه��ۆك��اره‌ی‌ كه‌ئێمه‌‬ ‫پێویستمان به‌خه‌وتنه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ تایبه‌ته‌كان‬ ‫به‌خه‌وتن ت��ازه‌ن��ی��ن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پ��ێ��ش ن��ی��و س���ه‌ده‌ له‌ئێستا‬ ‫ده‌ستیپێكردووه‌‪.‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تای‌ حه‌فتاكانی‌‬ ‫سه‌ده‌ی‌ راب��ردوودا له‌ماوه‌ی‌‬ ‫ك����ۆن����گ����ره‌ی‌ پ��زی��ش��ك��ی‌‬ ‫له‌فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬هه‌ندێك له‌زانایان‬ ‫هه‌ستان به‌ڕاگه‌یاندنی‌ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ب �ه‌ڕاس��ت �ی‌ نهێنییه‌كانی‌‬ ‫خه‌وتن هه‌مووی‌ له‌كۆتایی‌‬ ‫ئه‌و سه‌ده‌یه‌دا ده‌دۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕاستی‌ ئێمه‌ش له‌گه‌شبینی‌‬ ‫خ���ۆم���ان���دا رۆچ����ووی����ن‌و‬ ‫زی���اده‌ڕۆی���م���ان���ك���رد (د‪.‬‬

‫مایكڵ جۆفیت) (‪Michael‬‬ ‫‪ ،)jouvet‬ك�ه‌پ��ڕۆف��ی��س��ۆر‌ه‬ ‫ل����ه‌زان����ك����ۆی‌ (ل����ی����ۆن)ی‌‬ ‫فه‌ڕه‌نسی‌‪ ،‬یه‌كێك بووه‌ له‌و‬ ‫ك�ه‌س��ان�ه‌ی‌ كه‌هه‌ستان به‌م‬ ‫راگه‌یاندنه‌‪ ،‬دڵنیای‌ ده‌كاته‌وه‌‬ ‫كه‌ (ده‌ماغ زۆر له‌وه‌ ئالۆزتره‌‬ ‫كه‌ئێمه‌ بۆی‌ ده‌چین)‪.‬‬ ‫ه���ه‌م���وو م���ه‌م���ك���دار‌و‬ ‫باڵنده‌كان له‌گه‌ڵ هه‌ندێك‬ ‫ل �ه‌خ��ش��ۆك �ه‌ك��ان ده‌خ����ه‌ون‪،‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك��ی��ان ب��ه‌ج��ۆرێ��ك‬ ‫ده‌خ�����������ه‌ون ك���ه‌خ���ۆی���ان‬ ‫ه����ه‌ڵ����واس����ی����ووه‌ ب��ه‌ل��ق��ی‌‬ ‫دره‌خ��ت��ێ��ك��ه‌وه‌ ه�ه‌ن��دێ��ك��ی‬ ‫ت���ر ل �ه‌ك��ات �ی‌ م �ه‌ل �ه‌ك��ردن��دا‬ ‫ده‌خ��ه‌ون‪ ،‬وه‌ك دۆلفینه‌كان‬ ‫كه‌نیوه‌ی‌ ده‌ماغی‌ به‌بێداری‌‌و‬ ‫ب��ه‌خ��ه‌ب��ه‌ری‌ ده‌م��ێ��ن��ێ��ت �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫نیوه‌ی‌ دووه‌م�ی‌ ده‌خه‌وێت‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێكی تر وه‌كو خۆمان‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ختی‌‌و رووك��اری‌‬ ‫رێ����ك ب����ۆم����اوه‌ی‌ چ �ه‌ن��د‬ ‫كاتژمێرێك ده‌خه‌وێت‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك پرسیاری‌ زۆر‬ ‫ه�ه‌ن كه‌ له‌ڕاستییه‌وه‌ سه‌ر‬ ‫ه���ه‌ڵ���ده‌ده‌ن‌و ده‌رده‌ك�����ه‌ون‪،‬‬ ‫ك �ه‌ب��ری��ت��ی��ی �ه‌ ل����ه‌‪ :‬م���رۆڤ‬ ‫ل��ه‌م��اوه‌ی‌ خ�ه‌وت��ن��ی��دا هیچ‬ ‫به‌رهه‌مناهێنێت‌و پارێزگاری‌‬ ‫له‌هیچ ناكات‪ ،‬یان خۆراك‬ ‫به‌منداڵه‌كانی‌ ب���دات‪ ،‬كار‬ ‫ن��اك��ات ب��ۆ ك��ۆك��ردن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫خ���ۆراك‌و پێداویستی‌‪ ،‬یان‬ ‫م��اڵ‌و س��ام��ان ده‌ستبخات‪،‬‬ ‫ن��ان��ووس��ێ �ت‌و هه‌ڵناسێت‬ ‫ب �ه‌ه��ی��چ ك��ارێ��ك��ی‌ گ��رن��گ‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪26‬‬

‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك�ی‌ راس��ت �ه‌وخ��ۆ‪،‬‬ ‫كه‌واته‌ بۆچی‌ الی‌ ئه‌و ئه‌م‬ ‫پێویستییه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌ ته‌واو‬ ‫پێشده‌كه‌وێت؟‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی‌ تره‌وه‌ ده‌بینین‬ ‫نه‌خه‌وتن بۆ ماوه‌یه‌كی‌ درێژ‬ ‫ده‌بێته‌ به‌ربه‌ست‌و ناڕه‌حه‌تی‌‬ ‫به‌رده‌وام‪ ،‬وه‌ك شه‌كه‌تبوون‌و‬ ‫ماندوێتی‌ زۆر‌و ناڕه‌حتی‌‌و‬ ‫ت�����وون�����دی‌ ده‌روون���������ی‌‌و‬ ‫هه‌ستكردن به‌پاڵه‌په‌ستۆی‌‬ ‫ده‌روونی‌‪.‬‬ ‫به‌ڵگه‌ له‌سه‌ر ئه‌وه‌ نییه‌‬ ‫كه‌بێبه‌شبوون له‌خه‌وتن ببێته‌‬ ‫ه��ۆی‌ توشهاتنمان به‌هه‌ر‬ ‫نه‌خۆشییه‌كی‌ ده‌روونی‌ وه‌ك‬ ‫پێشتر ب��ی�ر‌وب��اوه‌ڕ له‌سه‌ری‌‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌و مشكانه‌ی‌‬ ‫ك �ه‌ب��ێ��ب �ه‌ش��ك��ران ل �ه‌خ �ه‌وت��ن‬ ‫ب �ه‌الی‌ زۆره‌وه‌ دوو هه‌فته‌‬ ‫یان سێ هه‌فته‌ مردن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب��ێ��ب�ه‌ش��ك��ردن��ی��ان ل�ه‌خ�ه‌وت��ن‬ ‫ل���ه‌وه‌ی‌ كه‌بگه‌نه‌ حاڵه‌تی‌‬ ‫(‪ )REM‬ب�ه‌ت�ه‌ن��ی��ا‪ ،‬ئ �ه‌وان �ه‌‬ ‫دوای‌ پێنج بۆ حه‌وت هه‌فته‌‬ ‫مردن‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌وه‌ی‌ ك��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت��ه‌‬ ‫ب �ه‌ب��ی �ر‌وب��اوه‌ڕه‌وه‌ ده‌وت��رێ��ت‬ ‫به‌ڕاستی‌ خ�ه‌وت��ن كارێكی‌‬ ‫گ�����رن�����گ‌و پ���ێ���وی���س���ت���ه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�ه‌ م���رۆڤ پێویستی‌‬ ‫ب�ه‌ئ��ی��س��راح�ه‌ت‌و ح �ه‌وان �ه‌وه‌‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ی �ه‌ك��ده‌ن��گ �ی‌ ل �ه‌س �ه‌ر نییه‌و‬ ‫له‌سه‌ری‌ رێكنه‌كه‌وتوون‪ ،‬بۆ‬ ‫تۆ ئ�ه‌وه‌ن��ده‌ ده‌س��ت ده‌دات‬ ‫له‌ئیسراحه‌ت‌و ح�ه‌وان�ه‌وه‌دا‬ ‫ب��م��ێ��ن��ی��ت �ه‌وه‌ ب��ه‌پ��ێ��ی‌ ئ��ه‌و‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌ی‌ كه‌بته‌وێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ت��ۆ ل �ه‌ه �ه‌ر حاڵه‌تێكدابیت‬ ‫ه���ه‌س���ت ب���ه‌ وه‌ن�������ه‌وزدان‬ ‫ده‌كه‌یت‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌یه‌كی‌ گرنگ‬ ‫له‌په‌نجاكانی‌ س��ه‌ده‌ی‌‬ ‫راب�������ردوودا زان����ا (ول��ی��ام‬ ‫(‪William‬‬ ‫دی���م���ێ���ن���ت)‬ ‫‪ )Dement‬ك �ه‌ی �ه‌ك��ێ��ك �ه‌‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌وره‌ ت��ای��ب �ه‌ت��م �ه‌ن��دان‬ ‫ل �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی‌ خ �ه‌وت��ن‬ ‫كۆمه‌ڵێك‬ ‫به‌به‌كارهێنامی‌‬ ‫پ��ش��ی��ل �ه‌‪ ،‬گ �ه‌ی��ش��ت �ه‌ ئ���ه‌وه‌ی‌‬

‫كه‌خه‌وبینینی‌ چڕوپڕ وێنه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫خ��ه‌ی��اڵ��ی‌ ك���ه‌ ل��ه‌خ��ه‌ون��دا‬ ‫ده‌ب��ی��ن��رێ��ت ل���ه‌و م��اوه‌ی��ه‌دا‬ ‫رووده‌دات ك �ه‌ ب���ه‌)‪REM‬‬ ‫‪(Rapid Ege Movement‬‬ ‫ناونراوه‌‪.‬‬ ‫خه‌وبینین بۆچی‌؟‬ ‫ب����ه‌ه����ێ����ن����ده‌ی‌ ش���ه‌ش‬ ‫س��اڵ له‌ژینمان له‌حاڵه‌تی‌‬ ‫خ��ه‌ی��اڵ��دا ب��ه‌س��ه‌ر ده‌ب �ه‌ی��ن‬ ‫ك��ه‌ده‌م��اغ دروس��ت��ی��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫ئه‌ویش بریتییه‌ له‌خه‌وبینین‬ ‫ب��ه‌ئ��ه‌ن��دازه‌ی‌ ك��ات �ی‌ (‪)50‬‬ ‫ه���ه‌زار كاتژمێر له‌ژیانمان‬ ‫ب �ه‌س �ه‌ر ده‌ب��ه‌ی��ن‪ ،‬له‌بینینی‌‬ ‫ئ��������ه‌وه‌ی‌ ك���ه‌ده‌ت���وان���ی���ن‬ ‫ب��ی��چ��ووێ��ن��ی��ن ب�ه‌ف��ل��ی��م�ی‌‬ ‫س��ی��ن �ه‌م��ای �ی‌ ك �ه‌ده‌ب��ی��ن��ی �ن‌و‬ ‫م��ام�ه‌ڵ�ه‌ی‌ ل�ه‌گ�ه‌ڵ ده‌ك�ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ك ئه‌وه‌یه‌ كه‌ڕاستی‌‌و‬ ‫حه‌قیقی بێت وه‌ك ئه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ئێمه‌ به‌كرداری‌ له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ب��ژی��ن‪ ،‬خه‌وبینین چاالكی‌‬ ‫س�ه‌ره‌ك�ی‌ سێیه‌مه‌ كه‌ده‌ماغ‬ ‫پێیهه‌ڵده‌ستێت‪.‬‬ ‫ك���ۆت���ا ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫تایبه‌ت به‌خه‌وبینین زان��ای‌‬ ‫ده‌روونی‌ (جوزیف غریفن)‬ ‫(‪ )Joseph Griffin‬پێیهه‌ستا‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی‌ (غریفین)‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وان �ه‌ ئ��ه‌وه‌‬ ‫دڵنیاده‌كه‌نه‌وه‌ كه‌خه‌وبینین‪،‬‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی �ه‌ ل �ه‌ئ �ه‌ن��ج��ام��ێ��ك �ی‌‬ ‫راس��ت�ه‌وخ��ۆ ب��ۆ كارتێكه‌ره‌‬ ‫سۆزدارییه‌كان كه‌ له‌ماوه‌ی‌‬ ‫ئه‌و رۆژه‌دا پیاندا تێده‌په‌ڕێت‪،‬‬ ‫ناتوانین به‌تاڵیانبكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ده‌مه‌قاڵه‌‌و‬

‫به‌هێند‌ه ‌ی شه‌ش ساڵ له‌ژینمان‬ ‫له‌حاڵه‌تی‌ خه‌یاڵدا به‌سه‌ر ده‌به‌ین‬ ‫كه‌ده‌ماغ دروستیده‌كات‬ ‫ن��اك��ۆك��ی��ی�ه‌ك ل �ه‌ن��ێ��وان ت�ۆ‌و‬ ‫ه��اوڕی��ه‌ك��ت��دا دروس��ت��ب��ێ��ت‬ ‫له‌كاره‌كه‌تاندا‌و هه‌ردووكتان‬ ‫ق��س �ه‌ت��ان ب �ه‌ی �ه‌ك��ت��ری‌ وت‪،‬‬ ‫ئ�ه‌وه‌ نابێته‌ هۆی‌ روودان �ی‌‬ ‫خ�ه‌وب��ی��ن��ی��ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ�ه‌گ�ه‌ر‬ ‫كێشه‌و ناكۆكی‌ له‌نێوان تۆ‌و‬ ‫به‌رپرسه‌كه‌تدا درووستبوو‬ ‫ل��ه‌ك��اره‌ك��ه‌ت��دا‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ وات��ا‬ ‫ت��ۆ ن��ات��وان��ی��ت ب �ه‌رپ �ه‌رچ �ی‌‬ ‫ب��ده‌ی��ت �ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان ئ �ه‌وه‌ت��ا تۆ‬ ‫كاره‌كه‌ت له‌ده‌ست ده‌ده‌یت‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وه‌ به‌ڕاستی‌ ئ�ه‌م حاڵه‌ته‌‬ ‫ده‌گات به‌ده‌ماغی‌ تۆ‌و ده‌بێته‌‬ ‫ه��ۆی‌ روودان��ی‌ خ�ه‌و بینین‬ ‫له‌و شه‌وه‌دا‪ ،‬یان ره‌نگه‌ پاش‬ ‫چه‌ند رۆژێكی‌ تر بیبینیت‪،‬‬ ‫ی��ان چه‌ند هه‌فته‌یه‌ك‪ ،‬یان‬ ‫سااڵنێكی‌ پێده‌چێت‪.‬‬ ‫قۆناغه‌كانی‌ خه‌وتن‬ ‫ق��ۆن��اغ�ی‌ ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ئ�ه‌و‬ ‫قۆناغه‌یه‌ چاالكی‌ ده‌ماغی‌‬ ‫تیا نزمده‌بێته‌وه‌‌و داده‌به‌زێت‪،‬‬ ‫له‌حاڵه‌تی‌ بێداریدا به‌ڕێژه‌ی‌‬ ‫(‪ )%50‬ل����ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌دا‬ ‫چ��اوه‌ك��ان ده‌ن��وق��ێ��ن‪ ،‬ب�ه‌اڵم‬ ‫كاتێك بێداری‌ خه‌وتووه‌كه‌‬ ‫ته‌واو بوو‪ ،‬له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌و‬ ‫به‌ڕاستی‌ ب��اوه‌ڕی‌ واده‌بێت‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی‌ ره‌ه���ا‬ ‫نه‌خه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ�ی‌ دووه‌م‪ :‬ئه‌و‬ ‫ق��ۆن��اغ �ه‌ی �ه‌ ك��ه‌ ب�ه‌خ�ه‌وت��ن�ی‌‬

‫(‪Light‬‬

‫س���ووك ن���اوب���راوه‌‬ ‫‪ )Sleep‬ل���ه‌و م���اوه‌ی���ه‌دا‬ ‫چه‌ند ئاماژه‌یه‌كی‌ جیاوازو‬ ‫ن��اچ��وون��ی �ه‌ك ل��ه‌ده‌م��اغ��ه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌چێت‪ ،‬دڵ ده‌ستده‌كات‬ ‫ب����ه‌چ����ه‌ن����د ل���ێ���دان���ێ���ك���ی‌‬ ‫نزمبوونه‌وه‌‌و دابه‌زینی‌ پله‌ی‌‬ ‫گه‌رمای‌ له‌شیش‪ ،‬هه‌ر له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا له‌ش ده‌ستده‌كات‬ ‫به‌خۆئاماده‌كردن بۆ چوونه‌‬ ‫ن����او ح���اڵ���ه‌ت���ی‌ خ �ه‌وت��ن �ی‌‬ ‫قووڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫ق����ۆن����اغ����ی‌ س���ێ���ی���ه‌م‌و‬ ‫چ�������واره‌م‪ :‬ئ��ه‌م��ان��ه‌ دوو‬ ‫قۆناغی‌ خه‌وتنی‌ ق��ووڵ��ن‪،‬‬ ‫چ���واره‌م ك��اری��گ �ه‌ری‌ هه‌یه‌‬ ‫له‌سه‌ر سێیه‌م‪ ،‬له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ده‌ماغ ده‌ستده‌كات به‌ناردنی‌‬

‫باڵنده‌كان هه‌موو‬ ‫شه‌وێك به‌ئه‌ندازه‌ ‌ی‬ ‫(‪ )15‬چركه‌ له‌دنیا ‌ی‬ ‫خه‌وبینیندا به‌سه‌ر‬ ‫ده‌به‌ن‪ ،‬مانگا (‪)25‬‬ ‫ده‌قه‌ به‌سه‌ر ده‌بات‬ ‫له‌خه‌وبینیندا‬

‫ئاماژه‌ی‌ چڕ‌و پڕ‪ ،‬ئاماژه‌ش‬ ‫ده‌كات بۆ حاڵه‌تی‌ خه‌وتنی‌‬ ‫ب�������ه‌رده‌وام‌و ئ��ی��س��راح�ه‌ت�ی‌‬ ‫ج �ه‌س��ت��ه‌‌و خ��اوب��وون��ه‌وه‌ی‌‬ ‫به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫قۆناغی‌ پێنجه‌م‪ :‬ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌ ن��اوب��را ب���ه‌(‪)REM‬‬ ‫وات���ه‌‪ :‬ج��ووڵ �ه‌ی‌ خ��ێ��را بۆ‬ ‫هه‌ردوو چاوه‌كان له‌ماوه‌ی‌‬ ‫خه‌وتندا‪ ،‬ئاماژه‌كانی‌ ده‌ماغ‬ ‫ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ پێكده‌هێنن‬ ‫به‌قۆناغی‌ یه‌كه‌م‪ ،‬لێدانه‌كانی‌‬ ‫دڵ‌و ك����اری‌ ه��ه‌ن��اس��ه‌دان‬ ‫ده‌س��ت��ده‌ك�ه‌ن به‌خێرابوون‌و‬ ‫ناڕێكوپێكی‌‌و ده‌گونجێت‬ ‫تێبینی‌ چ �ه‌ن��د ج��ووڵ �ه‌ی �ه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر ده‌موچا‌و په‌نجه‌كان‌و‬ ‫ه �ه‌ردوو قاچ بكرێت‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫ئه‌و قۆناغه‌یه‌ كه‌تێیدا خه‌و‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ رێكوپێك‌و چڕ‬ ‫ده‌بینین‪ ،‬هه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ئاماژه‌كانی‌ ده‌ماغ دستده‌كه‌ن‬ ‫ب �ه‌زی��ادب��وون به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫تێبینی‌ كراو‪.‬‬ ‫ئاژه‌ڵه‌ خه‌وبینه‌كان‬ ‫ب���اڵ���ن���ده‌ك���ان ه��ه‌م��وو‬ ‫شه‌وێك به‌ئه‌ندازه‌ی‌ (‪)15‬‬ ‫چركه‌ له‌دنیای‌ خه‌وبینیندا‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ر ده‌ب�������ه‌ن‪ ،‬م��ان��گ��ا‬ ‫(‪ )25‬ده‌ق �ه‌ به‌سه‌ر ده‌ب��ات‬ ‫ل�ه‌خ�ه‌وب��ی��ن��ی��ن��دا‪ ،‬ش�ه‌م��پ��ازی‌‬ ‫هه‌موو شه‌وێك (‪ )95‬ده‌قیقه‌‬ ‫خه‌و ده‌بینێت‪ ،‬به‌اڵم پشیله‌‬ ‫ه��ه‌م��وو ش��ه‌وێ��ك (‪)200‬‬ ‫ده‌ق��ی��ق �ه‌ ل �ه‌ژی��ان �ی‌ خه‌یاڵی‌‬ ‫له‌خه‌وتندا به‌سه‌ر ده‌ب��ات‪،‬‬ ‫واته‌ چه‌ند قات ئه‌و ماوه‌یه‌ی‌‬ ‫ك���ه‌م���رۆڤ ب �ه‌س �ه‌ری��ده‌ب��ات‬ ‫كه‌كاتێك خه‌و ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئاژه‌اڵن خه‌و به‌چییه‌وه‌‬ ‫ده‌بینن؟‬ ‫پ��ڕۆف��ی��س��ۆر (ج��وف��ی��ت)‬ ‫ه �ه‌س��ت��ا ب �ه‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی‌‬ ‫خه‌وتنی‌ پشیله‌و گه‌یشتنه‌‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی‌ له‌قۆناغی‌ (‪)REM‬‬ ‫خ�ه‌و ده‌بینێت به‌ڕاوكردنی‌‬ ‫نێچیره‌كانه‌وه‌‪ ،‬دۆزی��ن�ه‌وه‌ی‌‬ ‫ئه‌و ناوچانه‌ی‌ ئه‌وانی‌ تێدان‬ ‫(‪ .)Territories‬هه‌ندێك‬ ‫ئاژه‌ڵی‌ تریش هه‌ن كه‌هه‌رگیز‬ ‫خ���ه‌و ن��اب��ی��ن��ن‪ ،‬ن��م��وون �ه‌ی‌‬ ‫هه‌ندێك له‌خشۆكه‌كان‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪27‬‬

‫ناشناڵ جیۆگرافیک‪‌:‬‬

‫ئه‌وانه‌ی خه‌ته‌نه‌ده‌کرێن‪،‬‬ ‫مه‌ترسی تووشبوون به‌ئایدزیان که‌متره‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫هونه‌رمه‌ند ماكسویڵ الوتۆن‬ ‫ك‌ه هه‌ڵگڕی نه‌خۆشی ئایدز بوو‪،‬‬ ‫حه‌فتان‌ه (‪)testosterone‬ی ده‌دا‬ ‫له‌خۆی‌و حه‌بی (‪)plethora‬‬ ‫به‌کارهێناوه‌‪ .‬ملمالنێ له‌گه‌ڵ‬ ‫نه‌خۆشییه‌كه‌دا كاری سه‌ره‌كی‬ ‫ئه‌و بوو الوتۆن د‌ه ساڵ زیاتر‬ ‫له‌وه‌ی ك‌ه دكتۆره‌كان پێشبینیان‬ ‫ده‌كرد ژیا‪ ،‬له‌ساڵی (‪)٢٠٠٦‬دا‬ ‫كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫ئ��ای��دز ت��اوه‌ك��و س �ه‌ره‌ت��ای‬ ‫(‪)١٩٨٠‬ك���������ان ك��ات��ێ��ك كه‌‬ ‫پ���زی���ش���ك���ه‌ك���ان ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك‬ ‫نه‌خۆشییان بینی ك�‌ه به‌هۆی‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌ك��ی زۆر ن��ام��ۆوه‌‬ ‫ده‌یاننااڵند‪ ،‬ن �ه‌دۆزراب��ووی �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ره‌تادا ئه‌م نه‌خۆشیی‌ه له‌ناو‬ ‫ه��اوڕه‌گ �ه‌زب��ازه‌ك��ان��ی نییۆرك‌و‬ ‫كالیفۆڕنیا به‌دی كرا‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌و نه‌خۆشییان‌ه بریتیبوون له‌‬ ‫(‪ )Kaposi's sarcoma‬كه‌‬ ‫شێرپه‌نجه‌یه‌كی زۆر ده‌گمه‌نی‬ ‫پێست‌ه له‌گه‌ڵ جۆرێك هه‌وكردنی‬ ‫سییه‌كان ك‌ه به‌هۆی باڵنده‌كانه‌وه‌‬ ‫باڵو ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌زووی��ی ئ �ه‌م نه‌خۆشییه‌‬ ‫ل �ه‌ن��او ئ �ه‌وان �ه‌ی ك �‌ه وه‌رگ���ری‬ ‫خ��وێ��ن ب����وون‪ ،‬ی���ان م���ادده‌ی‬ ‫ه���ۆش���ب���ه‌ری���ان ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی‬ ‫خوێنبه‌ره‌كانی ژێ��ر پێسته‌وه‌‬ ‫به‌كارده‌هێنا به‌دیكرا‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٨٢‬نه‌خۆشییه‌ك‌ه ناوی‬ ‫لێنرا (‪Acquired immune‬‬ ‫‪)deficiency‬‬ ‫‪syndrome‬‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی الوازی ب �ه‌رگ��ری‬ ‫سرووشتی‪ ،‬ك‌ه كورتكراوه‌كه‌ی‬ ‫ئایدز (‪)AIDS‬ه‌‪.‬‬ ‫ئ���ای���دز ت����اوه‌ك����و ئێستا‬ ‫زی��اد ل‌ه (‪ )٢٥‬ملیون كه‌سی‬

‫ل���ه‌س���ه‌رت���اس���ه‌ری ج��ی��ه��ان��دا‬ ‫كوشتووه‌‪ ،‬به‌ڕێژه‌یه‌ك ك‌ه ته‌نیا‬ ‫(‪ )١٢‬ملیون منداڵی له‌ئه‌فریقادا‬ ‫هه‌تیوكردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��������ای��������دز ب�����ه‌ه�����ۆی‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ێ��ك��ه‌وه‌و ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی‬ ‫ت��ێ��ك �ه‌ڵ��ب��وون��ی راس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫شله‌ی جه‌سته‌و‌ه ده‌گوازرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڤایرۆسه‌ك‌ه به‌هێرشكردن‌ه سه‌ر‬ ‫خڕۆك‌ه سپییه‌كان كاریگه‌ری‬

‫ئ���ای���دز ك���‌ه ل���ێ���ره‌دا خ��ڕۆك �‌ه‬ ‫سپییه‌كانی خ��وێ��ن (‪)CD4‬‬ ‫ئامانجی ڤایرۆسه‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ڤایرۆسه‌ك‌ه ل�ه‌ن��اوه‌و‌ه زۆر‬ ‫ده‌بێت‌و به‌ملیونه‌های لێده‌چنه‌‬ ‫ن���او ج���ه‌س���ت���ه‌وه‌‪ ،‬سیسته‌می‬ ‫ب �ه‌رگ��ری خوێن ده‌ستده‌كات‬ ‫ب �‌ه ب���ه‌ره‌ن���گ���اری‌و ش �ه‌ڕك��ردن‬ ‫له‌جه‌سته‌دا له‌گه‌ڵ ڤایرۆسه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫ك‌ه ته‌نیا له‌یه‌ك رۆژدا به‌ملیارد‬

‫نه‌خۆشییه‌ك‌ه سه‌ره‌تا له‌مه‌یمونی‬ ‫شه‌مپازیای ئه‌فریقای ناوه‌ندییه‌وه‌‬ ‫بۆ مرۆڤ گوازراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫چ����ۆن ئ����ه‌م ن�ه‌خ��ۆش��ی��ی�ه‌‬ ‫گۆازراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬هێشتا نه‌زانراوه‌‬ ‫هه‌ندێك تیوری له‌پێشین‌ه ده‌ڵێن‬ ‫ك‌ه ئه‌م‌ه سه‌ره‌تا بۆ ئه‌و راوچییانه‌‬ ‫گ��وازراوه‌ت��ه‌و‌ه ك‌ه شه‌مپازیای‬ ‫ن���ه‌خ���ۆش���ی���ان راوك���������ردوه‌و‬ ‫خ��واردووی��ان��ه‌‪ .‬ت��وێ��ژه‌ران به‌‬

‫ل��ه‌س��ه‌ر سیسته‌می ب �ه‌رگ��ری‬ ‫ج �ه‌س��ت �‌ه داده‌ن����ێ����ت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫خڕۆك‌ه سپییه‌كان كاره‌كه‌یان‬ ‫پارێزگاریكردن‌و ماشینه‌وه‌ی‬ ‫ه��ۆك��اره‌ك��ان��ی ت��ووش��ك �ه‌ری‬ ‫جه‌سته‌ن (‪ ،)infection‬بۆیه‌‬ ‫ئه‌م‌ه ده‌بێت به‌هۆی دروستبوونی‬ ‫چه‌ندین جۆر نه‌خۆشی جیاواز‪.‬‬ ‫ئایدز به‌ده‌ردێكی گ �ه‌وره‌‬ ‫ده‌ن����اس����رێ����ت‪ ،‬ڤ��ای��رۆس��ه‌ك��ه‌‬ ‫(‪HIV Human‬‬ ‫ن�������اوی‬ ‫‪)immunodeficiency virus‬‬ ‫لێنراوه‌‪.‬‬ ‫سێكس ل�ه‌ده‌ره‌وه‌ی خێزان‬ ‫یه‌كێك‌ه له‌سه‌ركیترین رێگه‌كانی‬ ‫تووشبوونی مرۆڤ به‌ڤایرۆسی‬

‫خڕۆكه‌ی سپی له‌ناو ده‌چن‪.‬‬ ‫كاتێك ژم����اره‌ی ئ��ه‌م خانانه‌‬ ‫كه‌مده‌بنه‌و‌ه سیسته‌می به‌رگری‬ ‫له‌ش ده‌ستده‌كات به‌الوازبوون‪،‬‬ ‫له‌ئه‌نجامدا شوێنێكی له‌بار‬ ‫دروستده‌بێت ب��ۆ تووشبوون‬ ‫ب�ه‌ن�ه‌خ��ۆش��ی ك��وش��ن��ده‌ی تری‬ ‫وه‌كو سیل‪.‬‬ ‫زاناكان له‌و ب��اوه‌ڕه‌دان كه‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئایدز مه‌یمونه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌ف��ری��ق��ان‪ ،‬م �ه‌ی��م��ون �ه‌ك��ان‌و‬ ‫غ�����ورێ��ل��اك�����ان ه���ه‌ڵ���گ���ری‬ ‫ڤایرۆسێكی هاوشێوه‌ی (‪)HIV‬‬ ‫ن‪ ،‬ب��ه‌ن��اوی (‪SIV Simian‬‬ ‫‪،)immunodeficiency virus‬‬ ‫زانایان له‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن كه‌‬

‫ب���ه‌راورد‌ه زانستییه‌كان رۆژی‬ ‫په‌یدابوونی جۆره‌كانی سه‌ره‌تای‬ ‫ئه‌م ڤایرۆسه‌یان گه‌ڕاندووه‌ته‌وه‌‬ ‫بۆ ساڵی (‪.)١٩٣٠‬‬ ‫ئایدز له‌ئه‌مڕۆدا په‌تایه‌كی‬ ‫جیهانیی‌ه ك‌ه كاریگه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫هه‌موو واڵته‌كان هه‌یه‌‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٦‬دا نزیكه‌ی (‪)٣٩.٥‬‬ ‫ملیون ك��ه‌س گ��ی��رۆده‌ی ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه ب��وون‪ ،‬ك‌ه نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )٣‬ملیۆن كه‌سیان م��ردوون‪،‬‬ ‫ن���اوچ���ه‌ی���ه‌ك ك���‌ه زۆرت���ری���ن‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی ئایدزی له‌سه‌ره‌‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی ب��اش��ووری بیابانی‬ ‫ئه‌فریقایه‌‪.‬‬ ‫دوو ل�����ه‌س�����ه‌ر س��ێ��ی‬

‫ن��ه‌خ��ۆش��ه‌ك��ان��ی ئ���ای���دز ل �ه‌و‬ ‫ناوچه‌یه‌ن‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا له‌سه‌ددا‬ ‫حه‌فتاو پێنچی مردووان به‌هۆی‬ ‫ئایدزه‌و‌ه هه‌ر له‌و ناوچه‌یه‌ن‪.‬‬ ‫نه‌خۆشییه‌ك‌ه له‌واڵتانی باشووری‬ ‫تری ئه‌فریقا زۆر به‌رفراوانه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون‌ه له‌ئه‌فریقای باشوور‪،‬‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ددا بیست‌و ن��ۆی ژنانی‬ ‫دووگ��ی��ان هه‌ڵگری ڤایرۆسی‬ ‫ئایدزن‪ ،‬رێ��ژه‌ی ئه‌م نه‌خۆشییه‌‬ ‫له‌ناو ه �ه‌رزه‌ك��اران��ی زمبابۆی‌‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ددا بیسته‌و له‌سوازیلند‬ ‫ئه‌م نرخ‌ه به‌رز ده‌بێته‌و‌ه بۆ یه‌ك‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر س��ێ‪ ،‬ه���ه‌ژاری كه‌می‬ ‫خزمه‌تگوزاری ته‌ندروستی‌و‬ ‫په‌روه‌رده‌یی‌و كرداری سێكسی‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی خێزان‪ ،‬هۆكاره‌كانی‬ ‫بۆردومانكردنی خه‌ڵكی ئه‌فریقایه‌‬ ‫به‌هۆی ئایدزه‌وه‌‪.‬‬ ‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ب��ۆ پێشگیری‬ ‫ل����ه‌ب��ڵ�اوب����وون����ه‌وه‌ی ئ��ای��دز‬ ‫چڕبووه‌ته‌و‌ه له‌سه‌ر ئامۆژگاری‬ ‫سێكسی‌و ك �ه‌ڵ��ك وه‌رگ��رت��ن‬ ‫له‌كۆندۆم‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا له‌وانه‌یه‌‬ ‫خه‌ته‌نه‌ی نێر مه‌ترسی تووشبوون‬ ‫به‌ئایدز كه‌مكاته‌وه‌‪ .‬چاره‌سه‌ری‬ ‫ت���ه‌واو ب��ۆ ئ��ای��دز ب��وون��ی نییه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ه �ه‌ن��دێ��ك ده‌رم�����ان بۆ‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ڤایرۆسی ئایدزو كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫نرخی زیادبوونی ڤایرۆسه‌كه‌‬ ‫ب��وون��ی ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ده‌رم��ان��ان�ه‌‬ ‫پێویست‌ه تێكه‌ڵبكرێن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ڤ��ای��رۆس�ه‌ك�‌ه به‌خێرایی خۆی‬ ‫ده‌گۆڕێت‌و ته‌نانه‌ت جۆرێكی‬ ‫تر دروستده‌كات ك‌ه ده‌رمانه‌كه‌‬ ‫كاریگه‌ری له‌سه‌ری نییه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫ده‌رمانان‌ه زۆرگرانن‌و به‌ملیۆن‬ ‫خ �ه‌ڵ��ك ل��ه‌واڵت��‌ه ه���ه‌ژاره‌ك���ان‬ ‫ده‌ستیان نایگاتێ‪ ،‬ئومێد هه‌یه‌‬ ‫ل �ه‌داه��ات��وودا ڤاكسینی ئایدز‬ ‫بدۆزرێته‌وه‌‪ ،‬توێژه‌ران له‌ئێستادا‬ ‫له‌سه‌ر سی جۆر ڤاكسین بۆ ئه‌و‬ ‫مه‌به‌ست‌ه كارده‌كه‌ن‪.‬‬


‫‪28‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ژینگه‌‬

‫ئا‪ :‬لڤینی زانستی‌‬

‫له‌وانه‌ی ‌‬ ‫ه‬ ‫شێره‌کان‬ ‫له‌ (‪)٢٠٢٠‬دا‬ ‫له‌ناوبچن‬

‫(‬

‫به‌پێی‬ ‫راپۆرتێكی‬ ‫گ�����ۆڤ�����اری‬ ‫ن������اش������ن������اڵ‬ ‫ج���ی���وگ���راف���ی���ك‬ ‫‪National‬‬

‫‪)G e o g r a p h i c‬‬ ‫ره‌گ������ه‌زی ش��ێ��ره‌ك��ان‬ ‫به‌ره‌و له‌ناوچوون ده‌چن‪،‬‬ ‫ژم������اره‌ی ش��ێ��ره‌ك��ان��ی‬ ‫جیهان له‌سااڵنی رابردوو‬ ‫به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫سااڵنی (‪)١٨٠٠‬ه‌ك��ان‬ ‫ملیۆنێك‌و سێسه‌د ه �ه‌زار‬ ‫شێر له‌جیهاندا ه �ه‌ب��ووه‌‪،‬‬ ‫له‌سااڵنی (‪)١٩٤٠‬ه‌ك��ان��دا‬ ‫ئه‌و رێژه‌یه‌ داده‌ب�ه‌زێ��ت بۆ‬ ‫چ��وارس �ه‌دو په‌نجا ه �ه‌زار‪،‬‬ ‫ل�ه‌س��ااڵن��ی (‪)١٩٨٠‬ك��ان��دا‬ ‫ژم���اره‌ی شێره‌كان ده‌بێت‬ ‫ب �ه‌س �ه‌د ه���ه‌زارو سااڵنی‬ ‫(‪)١٩٩٠‬ه‌ك�����������ان ئ��ه‌و‬ ‫ژم���اره‌ی���ه‌ (‪)٥٠٠٠٠‬‬ ‫ه�������ه‌زاره‌و ل���ه‌ده‌ی���ه‌ی‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م���ی س�����ه‌ده‌ی‬ ‫ب���ی���س���ت‌و ی���ه‌ك���دا‬ ‫ژماره‌كه‌ داده‌به‌زێت‬ ‫بۆ بیست هه‌زار‪،‬‬ ‫وات�����ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫ئ���ه‌م رێ���ژه‌ی‬ ‫كه‌مكر د نه‌‬ ‫ب�����������ه‌م‬

‫‪29‬‬

‫شێو ه‌ی‌ه‬ ‫ب��������ه‌رده‌وام‬ ‫ب��ێ��ت ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌‬ ‫ل�ه‌س��اڵ��ی (‪)٢٠٢٠‬دا‬ ‫ت�ه‌ن��ان�ه‌ت ی �ه‌ك شێریش‬ ‫له‌جیهاندا نه‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژینگه‌ی شێر له‌ساڵه‌كانی‬ ‫(‪)١٨٠٠‬ه‌ك���ان���دا بریتیبوو‬ ‫ئه‌فریقیا‪،‬‬ ‫له‌جه‌نگه‌ڵه‌كانی‬ ‫نیوه‌ دوورگ����ه‌ی ع�ه‌ره‌ب��ی‪،‬‬ ‫ع��ێ��راق‪ ،‬ئ��ێ��ران‌و هندستان‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ل��ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا ئ��ه‌و‬ ‫ناوچانه‌ به‌رته‌سكبوونه‌ته‌و‌ه‬ ‫بۆ ئه‌فریقای ن��اوه‌ڕاس �ت‌و‬ ‫باشوور له‌گه‌ڵ هندستان‌و‬ ‫ل �ه‌وان �ه‌ی �ه‌ ل�ه‌داه��ات��ووی�ه‌ك��ی‬ ‫ن��زی��ك��دا ت�ه‌ن��ی��ا ب��اش��ووری‬ ‫كیشوه‌ری ئه‌فریقا شێری‬ ‫لێبمێنێت‪.‬‬ ‫له‌شارستانیه‌تی میسریدا‬ ‫شێر نیشانه‌ی هێزو پارێزه‌ری‬ ‫شارستانیه‌ته‌كه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ شانازی پێوه‌ده‌كرێت‌و‬ ‫به‌رپرسه‌ له‌پاراستنی ئه‌و‬ ‫شانازییه‌ شێری نێره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ك��ه‌ راو ده‌ك���ات‬ ‫شێری مێینه‌یه‌ ن�ه‌ك شێری‬ ‫ن��ێ��ر‪ ،‬ش��ێ��ری نێریش پێش‬ ‫ش��ێ��ره‌ك��ان��ی ت���ر خ����واردن‬ ‫ده‌خوات‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر ش��ێ��رێ��ك به‌پێی‬ ‫چ��ڕی راوه‌ك����ان پێویستی‬ ‫ب��ه‌ (‪ )١٣‬ك��ی��ل��ۆم�ه‌ت��ر‪ ،‬تا‬ ‫(‪ )١٦٠‬كیلۆمه‌تر ناوچه‌ی‬ ‫راوكردنی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌رچ���ه‌ن���ده‌ رێ����ژه‌ی‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووان زی��ادب��ك��ات‬ ‫ژی����ن����گ����ه‌ی ش����ێ����ره‌ك����ان‬ ‫ك�ه‌م��ده‌ب��ێ��ت�ه‌وه‌و زی��ات��ر راو‬ ‫ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ژینگه‌ی جۆره‌كانی شێر‬ ‫له‌یه‌ك جیاوازن‌و تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫زۆر به‌جیا له‌یه‌كتری ده‌ژین‪،‬‬ ‫كه‌ بووه‌ به‌هۆی نه‌بوونی‬ ‫فره‌ ره‌گه‌زی‌ له‌شێردا‪.‬‬ ‫رێ����ك����خ����راوی‬

‫ی���ه‌ك���گ���رت���ن���ی‬ ‫ن���ی���ۆن���ه‌ت���ه‌وی���ی ب��ۆ‬ ‫رزگاركردنی گیانله‌به‌ران‌و‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ژی����ان‌و‬ ‫سرووشت‪ ،‬شێری به‌یه‌كێك‬ ‫له‌و گیانله‌به‌رانه‌ ناوهێناوه‌‬ ‫كه‌ ژیانیان له‌مه‌ترسیدایه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌س��ااڵن��ی (‪)١٩٠٠‬‬ ‫ه‌ك���ان���دا ش��ێ��ری ئ��اس��ی��ای��ی‬ ‫ل���ه‌ده‌ری���ای ن���اوه‌ڕاس���ت���ه‌و‌ه‬ ‫تاوه‌كوو نیمچه‌ كیشوه‌ری‬ ‫هندی له‌ژێر كۆنتڕۆڵدابوون‪،‬‬ ‫دارستانی جیڕ له‌ویالیه‌تی‬ ‫گ���وج���ه‌رات���ی ه��ن��دس��ت��ان‬ ‫شوێنێكی پ���ارێ���زراوه‌ بۆ‬ ‫ژیانی گیانله‌به‌ران‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٥‬دا راگه‌ێنرا كه‌ته‌نیا‬ ‫(‪ )٣٥٩‬شێر له‌م دارستانه‌دا‬ ‫ماون‪.‬‬ ‫ش����ێ����ری ب�����ارب�����اری‬ ‫(‪ )Barbary‬جۆره‌ شێرێكبوو‬ ‫كه‌ له‌ناوچه‌ی مه‌راكیش‌و‬ ‫كێوه‌كانی ئه‌تڵه‌سیدا ده‌ژیان‬ ‫دوای���ن ش��ێ��ری ئ��ه‌م ج��ۆر‌ه‬ ‫ل��ه‌ (‪)١٩٢٢‬دا راوك����را‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م ج���ۆره‌ ش��ێ��ره‌ ب��وو ك‌ه‬ ‫ل�ه‌س�ه‌رده‌م��ی شارستانیه‌تی‬ ‫رۆم��ادا‪ ،‬رۆمییه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫ك��وێ��ل �ه‌ گ�لادی��ات��ۆره‌ك��ان��دا‬ ‫به‌شه‌ڕیان ده‌دان‌و سه‌یریان‬ ‫ده‌كردن‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)١٩٩٤‬‬ ‫نه‌خۆشییه‌كی سه‌یر له‌ناو‬ ‫ش��ێ��ره‌ك��ان��ی ت��ه‌ن��زان��ی��ادا‪،‬‬ ‫ل����ه‌پ����ارك����ی ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی���ی‬ ‫سه‌رنه‌گه‌تیدا‪ ،‬باڵوبووه‌و پتر‬ ‫له‌هه‌زار شێری لێكوشتن‪،‬‬ ‫دوای ت���اق���ی���ك���ردن���ه‌وه‌‬ ‫ده‌رك��ه‌وت ئه‌و ڤایرۆسه‌ی‬ ‫كه‌ هۆكاری ئه‌و كوشتاره‌‬ ‫ب��ووه‌ هه‌مان ڤایرۆسه‌ كه‌‬ ‫س��ه‌گ ت��ووش��ی نه‌خۆشی‬ ‫هاری ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌ن������دام������ه‌ك������ان‌و‬ ‫ئێسكه‌كانی شێر له‌پزیشكی‬ ‫ت����رادس����ی����ون����ی چ��ی��ن��ی��دا‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‌و یه‌كێكه‌‬ ‫له‌سه‌رچاوه‌كانی مه‌ترسی‬ ‫ب��ۆ ل��ه‌ن��اوچ��وون��ی ش��ێ��رو‬ ‫راوكردنیه‌تی بۆ ده‌رمانی‬ ‫چینی‪.‬‬


‫‪30‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ژینگه‌‬

‫نووسینی‪ :‬چارلز چۆی‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫یا باڵ‬ ‫ه‌لۆژ‬ ‫هكن ه‌بات‬ ‫‌‬ ‫ت‬ ‫او د‬ ‫له‌ن‬

‫كان‬ ‫ه‬ ‫ند ‌‬

‫له‌مانگی‬ ‫یه‌كی‌ (‪)٢٠١١‬دا به‌هه‌زاران‬ ‫ب��اڵ��ن��ده‌ی م����ردوو ش �ه‌وی‬ ‫ك��ری��س��م��س��ی وی�لای �ه‌ت��ی‬ ‫ئاركانزاسیان ره‌شتركرد‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌ندێك راپۆرتی‬ ‫هاوشێوه‌ له‌لویزیانا‪ ،‬سویدو‬ ‫شوێنه‌كانی تریش سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م دیارده‌یه‌ باڵوبوویه‌وه‌‪.‬‬ ‫مردنی باڵنده‌كان له‌ئاسمان‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی ب��ه‌اڵی ئاسمانی‪،‬‬ ‫ی���ان ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫نامرۆڤانه‌وه‌ نییه‌‪ ،‬زاناكان‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ن ئ����ه‌م دی����ارده‌ی����‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌وام رووده‌دات‪ ،‬له‌م‬ ‫ك���ات���ه‌دا الن��ی��ك��ه‌م (‪)١٠‬‬ ‫ملیارد باڵنده‌ له‌باكووری‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��ا ب���وون���ی ه �ه‌ی �ه‌‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا ل�ه‌وان�ه‌ی�ه‌ (‪)٢٠‬‬ ‫م��ل��ی��ارد ب��ووب��ێ��ت��ن‪ ،‬ج��ورج‬ ‫ب��وش��ێ��ر ه �ه‌ڵ��س��وڕێ��ن �ه‌ری‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ووم �ه‌ن��ی ن �ه‌ت �ه‌وه‌ی��ی‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان‬ ‫له‌واشنتۆن دیسی له‌والیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان رایوایه‌ ك‌ه‬ ‫نزیكه‌ی نیوه‌ی باڵنده‌كان‬ ‫ب���ه‌ه���ۆك���اری س��رووش��ت��ی‬ ‫ده‌م���رن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ه��ۆك��اری‬ ‫چییه‌ ك �ه‌ ئ��ه‌و باڵندان‌ه‬ ‫ب�ه‌م زۆری��ی�ه‌ له‌ئاسمان‬

‫د ه‌كه‌ون‌ه‬ ‫خ�����������������واره‌وه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌ئ����ه‌رك����ان����زاس‪ ،‬ئ���ه‌و‬ ‫هۆكاره‌ی بۆ ئه‌م دیارده‌ی‌ه‬ ‫ب��اس��ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ژاوه‌ژاوو‬ ‫ده‌نگی به‌رزه‌‪.‬‬ ‫له‌كاتژمێر یانزه‌و نیو‬ ‫له‌شه‌وی س �ه‌ری ساڵدا‪،‬‬ ‫ئه‌فسه‌ره‌كانی پارێزه‌ری‬ ‫(ژینگه‌و گیانله‌به‌رانی)‪،‬‬ ‫له‌ئاركانزاس هه‌ندێك‬ ‫راپ���ۆرت���ی���ان پ��ێ��گ�ه‌ی��ی‬ ‫ده‌رب���������اره‌ی ك �ه‌وت��ن �‌ه‬ ‫خ�������واره‌وه‌ی ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان‬ ‫ل���ه‌ڕووب���ه‌رێ���ك���ی ش���اری‬ ‫بیبی ب �ه‌ڕووب �ه‌ری میلێكی‬ ‫چ��وارگ��ۆش�ه‌‪ ،‬راگ�ه‌ی�ه‌ن��راو‌ه‬ ‫ف�ه‌رم��ی��ی�ه‌ك��ان ده‌ڵ��ێ��ن زی��اد‬ ‫له‌پێنج هه‌زار باڵنده‌ له‌هه‌موو‬ ‫ج���ۆره‌ك���ان ل �ه‌ن��ی��وه‌ش �ه‌ودا‬ ‫ب���ه‌رب���وون���ه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ئ��اك��ام��ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ سه‌ره‌تاییه‌كان‬ ‫له‌الیه‌ن (ناوه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫س �ه‌الم �ه‌ت��ی گیانله‌به‌رانی‬ ‫ك���ێ���وی)‪ ،‬ل �ه‌م��ادی��س��ۆن��ی‬ ‫‌ویسكۆنسین پیشانی ده‌دات‬ ‫ك��ه‌ ب��ه‌ه��ۆی ك��اری��گ �ه‌ری‬ ‫ه��ێ��زێ��ك��ی پ��ڕوك��ێ��ن��ه‌ره‌و‌ه‬ ‫م����ردوون‪ ،‬ئ��ه‌م دۆزی��ن �ه‌و‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایانه‌ زۆر به‌زوویی‬ ‫ل����ه‌الی����ه‌ن (ك��ۆم��ی��س��ۆن��ی‬ ‫م����ه‌ڕوم����ااڵت‌و ب��اڵ��ن��ده‌ی‬ ‫ئ��ارك��ان��زاس �ه‌وه‌)‪ ،‬جه‌ختی‬ ‫لێكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬باڵنده‌ناس‪،‬‬ ‫كارێن راو‪،‬‬

‫له‌(كۆمیسیۆنی‬ ‫م�����اس�����ی‬ ‫راوه‌‬ ‫ئ����ارك����ان����زاس)‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"باڵنده‌كان به‌هۆی كه‌وتن‬ ‫له‌بیناكان‪ ،‬ئۆتۆمبیله‌كان‌و‬ ‫ت��ه‌ن��ه‌ وه‌س���ت���اوه‌ك���ان���ی تر‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ��وون"‪ ،‬راو درێ��ژ‌ه‬ ‫به‌قسه‌كانی ده‌داو ده‌ڵێت‬ ‫"وا ده‌رك �ه‌وت��ووه‌ كه‌ پێش‬ ‫روودانی كه‌وتنه‌خواره‌وه‌ك‌ه‬ ‫چ �ه‌ن��د ده‌ن��گ��ێ��ك��ی گ���ه‌ور‌ه‬ ‫ل���ه‌ن���زی���ك ح���ه‌ش���ارگ���ه‌ی‬ ‫ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان��ی‬ ‫ل��ه‌ش��وێ��ن��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان‬ ‫ده‌رپ���ه‌ڕان���دووه‌‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئاگربارانی ش�ه‌وی سه‌ری‬ ‫ساڵ بووه‌‪ ،‬به‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان له‌نزمایی‬ ‫ب��ف��ڕن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا به‌هۆی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ك �ه‌ ئ��ه‌م باڵندان‌ه‬ ‫بینینی شه‌ویان زۆر كزه‌و‬ ‫ن��ات��وان��ن ب�ه‌ئ��اس��ان��ی رێگ‌ه‬ ‫بدۆزنه‌وه‌ خۆیان به‌بیناكاندا‬ ‫كێشاوه‌"‪.‬‬ ‫ب��اڵ��ن��ده‌ م��ردووه‌ك��ان��ی‬ ‫ئ��ارك��ان��زاس ل��ه‌وان��ه‌ن ك‌ه‬ ‫ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی گ��روپ��ی گ �ه‌ور‌ه‬ ‫له‌پایزو زستاندا كۆده‌بنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاو دوب��ۆن بوچێر‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫"ئ �ه‌وه‌ی كه‌ من بیستووم‌ه‬ ‫(‪ )٢٣‬ملیون باڵنده‌ له‌یه‌ك‬ ‫حه‌شارگه‌دا كۆده‌بنه‌وه‌ بۆی‌ه‬ ‫م��ردن��ی (‪ )٥٠٠٠‬باڵند‌ه‬ ‫ژماره‌یه‌كی بچووكه‌ له‌چاو‬ ‫ئه‌و ژماره‌ گه‌وره‌یه‌"‪.‬‬ ‫بوچێر هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‬ ‫"ت��اوه‌ره‌ك��ان بۆ باڵنده‌كان‬ ‫ك��ێ��ش �ه‌ن‪ ،‬زۆرب�����ه‌ی ك��ات‬ ‫ئ������ه‌وان ل �ه‌ف��ڕی��ن��دا‬ ‫خ��ۆی��ان‬

‫‪31‬‬

‫ده‌كێشن به‌بینا‬ ‫به‌رزه‌كان‌و تاوه‌ره‌كانی‬ ‫مۆبایل‪ ،‬یان تۆڕباینه‌كانی‬ ‫باو هێڵه‌كانی كاره‌بادا"‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌و ده‌ڵێت "وادیار‌ه‬ ‫ك���ه‌ زۆرت���ری���ن ه��ۆك��اری‬ ‫م��ردن��ی ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان شت‌ه‬ ‫بیناكراوه‌كانن‪ ،‬چونكه‌ ئه‌و‬ ‫بینایانه‌ زۆر به‌رزو هه‌روه‌ها‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك��ی ب�����ه‌رده‌وام‬ ‫روون����اك����ن‪ ،‬ل �ه‌ش �ه‌وێ��ك��ی‬ ‫ت���اری���ك���دا‪ ،‬ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان‬ ‫ده‌ب����ێ����ت ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ئاسایی به‌كه‌ڵك وه‌رگرتن‬ ‫له‌ئه‌ستێره‌كان ئاڕاسته‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��دۆزن��ه‌وه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫بیناكان سه‌ریان له‌تێكده‌ده‌ن‬ ‫ب��ۆی �ه‌ ب����ه‌ده‌وری بیناكه‌دا‬ ‫ده‌س���وڕن���ه‌وه‌ ت��ا ده‌ك �ه‌ون �‌ه‬ ‫خ��واره‌وه‌"‪ ،‬به‌هۆی كه‌وتن‬ ‫له‌هێڵه‌كانی كاره‌با به‌الی‬ ‫ك��ه‌م��ه‌وه‌ (‪ )٥٠٠‬باڵند‌ه‬ ‫ل��ه‌ڕۆژێ��ك��دا ل�ه‌وی�لای�ه‌ت��ی‬ ‫ل���ۆی���زی���ان���ا ك�������وژراون‪،‬‬ ‫ه �ه‌روه‌ه��ا له‌نێوان (‪)٥٠‬‬ ‫ب��ۆ (‪ )١٠٠‬ق �ه‌ل �ه‌ ره‌ش��‌ه‬ ‫له‌شه‌قامه‌كانی‬ ‫له‌یه‌كێك‬ ‫واڵت��ی سوید دۆزرای���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�ه‌ ه��ۆك��اری مردنه‌كه‌یان‬ ‫ب�����ه‌ڕوون�����ی دی���ارن���ی���ی���ه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ �ه‌وان��ی��ش ب �ه‌وت �ه‌ی‬ ‫(ئ �ه‌ن��س��ت��ی��ت��ۆی ن �ه‌ت �ه‌وه‌ی��ی‬ ‫س��وی��د ب��ۆ ڤ��ێ��رت �ه‌رن �ه‌ری)‪،‬‬ ‫ه���ۆك���اری م��ردن��ه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫هێزێكی پڕوكێنه‌ر ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ب��ا‪ ،‬ب �ه‌ف��ر‪ ،‬ت���ه‌رزه‌‪ ،‬ه��ه‌ور‌ه‬ ‫ب��روس��ك��ه‌و دی���ارده‌ك���ان���ی‬ ‫تری كه‌شوهه‌وا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌توانن به‌ئاسانی باڵنده‌كان‬ ‫بكوژن‪ ،‬بۆ نموونه‌ "له‌ساڵی‬ ‫رابردوودا دووسه‌د پیلیكان‬ ‫ك��ه‌ ج��ۆرێ��ك �ه‌ ل�ه‌ب��اڵ��ن��ده‌ی‬ ‫ده‌ریایی له‌نزیك سنووری‬ ‫واشنتۆن‌و ئۆرگۆن به‌هۆی‬ ‫س������ه‌رم������او‌ه‬

‫له‌پێكه‌وتن"‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت م���ه‌رگ‬ ‫به‌ته‌نیا بۆ باڵنده‌ كێوییه‌كان‬ ‫نییه‌ بوچێر ده‌ڵێت "باڵند‌ه‬ ‫ده‌ری���ای���ی���ه‌ك���ان ت��ووش��ی‬ ‫ژه‌ه���������راوی ب�������وون‪ ،‬ب�‌ه‬ ‫ب�ه‌ك��ت��ری��ای كلۆستریدیۆم‬ ‫(‪)botulism‬‬ ‫بۆچیۆلینم‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ژه‌ه��راوی‬ ‫ب�������وون ب��ه‌س��ال��م��ون��ی�لا‬ ‫(‪)salmonella‬و ئاوڵه‌ی‬ ‫باڵنده‌ (‪ )avian pox‬له‌ناو‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ گۆشتی باڵند‌ه‬ ‫ده‌خ����ۆن ب�ڵاوده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌"‪،‬‬ ‫راو له‌ (كۆمیسیۆنی راو‌ه‬ ‫ماسی ئاركانزاس)‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫"م���ردن ل�ه‌ن��او باڵنده‌كاندا‬ ‫ح �ه‌ق��ی��ق �ه‌ت��ێ��ك��ی ژی��ان��ی��ان �‌ه‬ ‫له‌سه‌دا حه‌فتاو پێنجی ئه‌و‬ ‫جوچكانه‌ی كه‌ له‌به‌هاردا‬ ‫ل �ه‌ه��ێ��ل��ك �ه‌وه‌ ده‌ت��رۆك��ێ��ن‬ ‫شانسی بوون به‌یه‌ك ساڵیان‬ ‫نییه‌"‪ ،‬زینده‌وه‌ر ناسان ئه‌م‬ ‫م��ردن �ه‌ی ب��اڵ��ن��ده‌ك��ان وه‌ك‬ ‫ش��ت��ێ��ك��ی ئ��اس��ای��ی س�ه‌ی��ر‬ ‫ده‌ك����ه‌ن‪ ،‬راو ل��ه‌درێ��ژه‌ی‬ ‫ق��س�ه‌ك��ان��ی��دا ده‌ڵ��ێ��ت "م��ن‬ ‫ه���ی���وادارم بتوانین وزه‌و‬ ‫سه‌رنجمان له‌سه‌ر مردنی‬ ‫باڵندكان چ��ڕ بكه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ره‌و ئه‌و كاره‌ساتانه‌ی ك‌ه‬ ‫به‌سه‌ر هه‌موو گیانله‌به‌رانی‬ ‫كێویدا دێت وه‌كو نه‌خۆشی‬ ‫سپیی ب��وون �ه‌وه‌ی لمۆزی‬ ‫ش��ه‌م��ش��ه‌م��ه‌ك��وێ��ره‌ك��ان"‪،‬‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ئ����ه‌و ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫خۆشبینم به‌و سه‌رنجانه‌ی‬ ‫كه‌ له‌سه‌ر كه‌وتنه‌ خواره‌ی‬ ‫باڵنده‌كان له‌ئاسمان درا‪.‬‬ ‫"من هیوادارم كه‌ بتوانین‬ ‫ه��وش��ی��اری گشتی بده‌ین‬ ‫ب�ه‌م��رۆڤ له‌سه‌ر شێوازی‬ ‫دروستكردنی بیناكان‪ ،‬ك‌ه‬ ‫چ��ۆن ك��اری��گ �ه‌ری له‌سه‌ر‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان��ی گ��ی��ان��ل�ه‌ب�ه‌ران‬ ‫داده‌نێت‪ ،‬چه‌ند دانه‌ له‌باڵند‌ه‬ ‫جوانه‌ كۆچه‌رییه‌كان ده‌بێت‬ ‫ب��م��رن ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی ت��ۆڕی‬ ‫موبایله‌كه‌ی ت��ۆ به‌هێزتر‬ ‫بێت؟"‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪National geographic‬‬


‫‪Typ‬‬

‫‪T‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪ogra pogr‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪hy‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪Typography‬‬ ‫گرافیک‬

‫‪32‬‬

‫تایپۆگرافی‬ ‫ی‬ ‫هێمن مه‌ال كه‌ریم به‌رزنجی ‌‪ .‬پسپۆڕ ‌‬ ‫‪ICT-SE‬‬

‫سه‌ره‌تا‪:‬‬ ‫ت������ای������پ������ۆگ������راف������ی‬ ‫وه‌ك‬ ‫(‪)Typography‬‬ ‫ی گرنگی‌ گرافیك‬ ‫به‌شێك ‌‬ ‫ی‬ ‫خ����ۆ ‌‬ ‫(‪)Graphic‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌نوێنێت‌و توانیویه‌تی‌ به‌هۆ ‌‬ ‫گرنگی‌‌و به‌رفراوانییه‌كه‌یه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫س���ه‌رب���ه‌خ���ۆی���ی ب���ۆ خ��ۆ ‌‬ ‫ده‌س�����ت�����ه‌ب�����ه‌رب�����ك�����ات‌و‬ ‫ی‬ ‫ی پاشكۆیه‌ت ‌‬ ‫له‌چوارچێوه‌ ‌‬ ‫گرافیكدا نه‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ی ژیاندا‬ ‫ی بواره‌كان ‌‬ ‫له‌زۆربه‌ ‌‬ ‫ی ل��ێ��وه‌رده‌گ��ی��رێ��ت‌و‬ ‫س����ود ‌‬ ‫به‌كاردێت‌و ئه‌و كه‌سه‌ی‌ به‌م‬ ‫كار‌ه هه‌ڵده‌ستێت‪ ،‬یان بڵێین‬ ‫تایپۆگۆافه‌ر (‪)Typographer‬‬ ‫ی‬ ‫پێویسته‌ له‌كاره‌كه‌یدا خۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ق��اڵ��ب��ك��ات�ه‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی بخوێنێت‪،‬‬ ‫زانستی‌ تایپۆگراف ‌‬ ‫ب����ۆ ئ�������ه‌وه‌ی‌ ب���ه‌ه���ۆی���ه‌و‌ه‬ ‫جوانترین‌و سه‌رنجڕاكێشترین‬ ‫ك���اری‌ تایپۆگرافی‌ بكات‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ك����‌ه ب����ه‌م����ه‌ش س��ه‌رن��ج�� ‌‬ ‫ی به‌رهه‌مه‌كانیدا‬ ‫بینه‌ر ب �ه‌ال ‌‬ ‫راده‌كێشێت‌و به‌هۆیه‌وه‌ ده‌بێت‌ه‬ ‫ی سه‌ركه‌وتوو‪.‬‬ ‫تایپۆگرافه‌رێك ‌‬ ‫گرافیك (‪:)Graphic‬‬ ‫ی گ���راف���ی���ك‬ ‫وش���������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )Graphic‬به‌چه‌ند مانایه‌ك ‌‬ ‫جیاواز به‌كارده‌هێنرێت‪،‬وه‌كو‬ ‫ی‬ ‫ن����ووس����راو‪ ،‬ی���ان ت��ای��ب�ه‌ت� ‌‬ ‫ی ئه‌ندازه‌یی‪،‬‬ ‫به‌نه‌خشه‌و وێنه‌ ‌‬ ‫ی���ان روون وه‌ك وێ��ن��ه‌و‪،‬‬ ‫ی وێنه‌ش‬ ‫هه‌ندێك جار به‌مانا ‌‬ ‫به‌كاردێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م مانایان‌ه‬ ‫ی گرافیك نین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پێناسه‌ ‌‬ ‫ی گرافیكن‪،‬‬ ‫م��ان��ای‌ وش �ه‌ی � ‌‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر به‌پێناسه‌ك گرافیك‬ ‫ئاشنانه‌كه‌ین‪ ،‬ئ �ه‌وا ناتوانین‬ ‫به‌هۆی‌ ئه‌م مانا وشه‌ییانه‌و‌ه‬ ‫ی گ��راف��ی��ك‬ ‫ی ت�����ه‌واو ‌‬ ‫م���ان���ا ‌‬ ‫بخه‌ینه‌به‌رده‌ست‪.‬‬ ‫زۆرب����������ه‌ی‌ پ���س���پ���ۆڕو‬ ‫شاره‌زایانی‌ ب��واری‌ گرافیك‬

‫پ��ێ��ی��ان��وای��‌ه ك���‌ه گ��راف��ی��ك‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���د‬ ‫(‪)Graphic‬‬ ‫ك������راوه‌ ب��ه‌وێ��ن��ه‌ك��ێ��ش��ان‌و‬ ‫نه‌خشه‌سازییه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ی‬ ‫له‌نه‌خشه‌سازی‌‌و دروستكردن ‌‬ ‫ی په‌رتووك‌و‬ ‫به‌رگ‌و ناوه‌ڕۆك ‌‬ ‫گ��ۆڤ��ارو رۆژن��ام�ه‌ك��ان��دا‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ربوارێكی‌ دیكه‌‪ ،‬به‌مه‌ش‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬نه‌خشه‌سازیی‌ گرافیك‬ ‫(‪ ،)Graphic Design‬به‌و‬ ‫ك �ه‌س �ه‌ش ك �ه‌ هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫به‌ئه‌نجامدانی‌ كاره‌ك‌ه ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫ی‬ ‫نه‌خشه‌ساز‪ ،‬یان نه‌خشه‌ساز ‌‬ ‫ی نووسراو (‪Graphic‬‬ ‫وێنه‌ی ‌‬ ‫‪.)Designer‬‬ ‫هه‌ندێكی‌ دیك‌ه گرافیك‬ ‫به‌وه‌ پێناسه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌ ناو‌ه‬ ‫ی‬ ‫بۆ نه‌خشه‌و شێوه‌ی‌ ئه‌ندازه‌ی ‌‬ ‫( ‪ ،)Diagram‬یان وێنه‌یه‌ك‬ ‫(‪ ،)Photo‬به‌تایبه‌تی‌ یه‌كێك‬ ‫ی ئه‌ندازه‌یی‪،‬‬ ‫(نه‌خشه‌و شێوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫وێ��ن��ه‌) ك �ه‌ل �ه‌س �ه‌ر ش��اش�ه‌ ‌‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ر (‪Computer‬‬ ‫‪ )Screen‬ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬یان‬ ‫له‌ڕۆژنامه‌ (‪)Newspaper‬‬ ‫ی��ان ل �ه‌پ �ه‌رت��ووك (‪)Book‬‬ ‫گ��ۆڤ��اره‌ك��ان (‪)Magazine‬‬ ‫دا‪ ،‬زۆرجار به‌م هونه‌ره‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌رهه‌م‌ه هونه‌ریی‌ه ده‌وترێت‪:‬‬ ‫ه����ون����ه‌ر‌ه ن��ی��گ��اری��ی��ه‌ك��ان‬ ‫(‪.)Graphic Art‬‬ ‫گرافیكس (‪)Graphics‬‬ ‫ی‬ ‫ی�����ش ك�����ه‌ ب����ه‌ه����ون����ه‌ر ‌‬ ‫ی ن���اس���راوه‌‪،‬‬ ‫ن���ه‌خ���ش���ه‌ك���ار ‌‬ ‫به‌شێكی‌ په‌یوه‌ندی‌ گرافیك‌ه‬ ‫ی‬ ‫(‪ )Graphic‬به‌مانای‌ هونه‌ر ‌‬ ‫وێ��ن�ه‌ی‌ ك��اره‌ئ�ه‌ن��دازه‌ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫ی بواره‌كه‌ش‬ ‫دێت‌و پسپۆڕان ‌‬ ‫ی ده‌كه‌ن ك‌ه بریتیی‌ه‬ ‫به‌و‌ه پێناسه‌ ‌‬ ‫ل��ه‌‪( :‬ن�ه‌خ��ش�‌ه سازییه‌كان‪،‬‬ ‫وێنه‌كان‪،‬‬ ‫وێنه‌كێشانه‌كان‪،‬‬ ‫ی ب �ه‌ك��اردێ��ت‬ ‫ك��ه‌ ب�ه‌ت��ای��ب�ه‌ت� ‌‬ ‫ی ب���ه‌رگ‌و‬ ‫ل��ه‌دروس��ت��ك��ردن�� ‌‬ ‫ن��اوه‌ڕۆك �ی‌ كتێب‌و گۆڤارو‬ ‫رۆژنامه‌كاندا‌و به‌كاره‌كه‌ش‬ ‫ی‬ ‫ده‌وت�����رێ�����ت گ��راف��ی��ك��س � ‌‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ر (‪Computer‬‬ ‫‪ ،)Graphics‬كه‌ تێیدا ده‌ق‬ ‫(نووسین)و گرافیكس به‌جیا‬ ‫ئ���ام���اد‌ه ده‌ك���رێ���ت‌و پ��اش��ان‬ ‫ده‌كرێن به‌یه‌ك‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ت������ای������پ������ۆگ������راف������ ‌‬

‫(‪:)Typography‬‬ ‫ت������ای������پ������ۆگ������راف������ی‬ ‫(‪ )Typography‬هونه‌رێكه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی��ان پیشه‌یه‌كه‌‪ ،‬ته‌كنیكێك ‌‬ ‫ن��ه‌خ��ش��ه‌س��ازی‌ پیتچنینه‌‪،‬‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی‌ ك���اره‌ك���ت���ه‌ره‌ك���ان‬ ‫ی‬ ‫(پیت‌و هێماكان) رێكخستن ‌‬ ‫پیته‌كانه‌‪.‬‬ ‫ك������اره‌ك������ت������ه‌ره‌ك������ان‬ ‫پ��ی �ت‌و‬ ‫(‪)Characters‬‬ ‫هێماكان درووستده‌كرێن‌و‬ ‫ی‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫ده‌گۆڕێن به‌هۆ ‌‬ ‫ته‌كنیكی‌ وێ��ن �ه‌و ن�ه‌خ�ش‌و‬ ‫ی‬ ‫ن��ی��گ��ارو روون����ك����ه‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫جیاواز‪.‬‬ ‫ی پیتچنینه‌كه‌ش‪،‬‬ ‫رێكخستن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ج��ۆرو شێوه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی پ��ی��ت��چ��ن��ی �ن‌و‬ ‫رووك����������ار ‌‬ ‫ی‬ ‫حه‌جمی‌ خاڵه‌كان‌و درێ��ژ ‌‬ ‫هێڵه‌كان‌و بۆشایی هێڵه‌كان‌و‬ ‫بۆشایی پیته‌كان ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ب�ه‌م��ان��ای�ه‌ك��ی��ت��ر رێكخستن ‌‬ ‫ی‬ ‫پ��ی��ت��چ��ن��ی��ن�ه‌ك�ه‌ رێكخستن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بینین ‌‬ ‫ئ �ه‌ن��دازه‌ی �ی‌و ئاست ‌‬ ‫ی‬ ‫پیت‌و هێماكانه‌و هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫جۆرو شێوه‌ی‌ فۆنت‌و ره‌نگ‌و‬ ‫ی‬ ‫ح �ه‌ج �م‌و جوانكارییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌گ��رن��گ��ت��ری��ن پ��ای �ه‌ك��ان � ‌‬ ‫تایپۆگرافی سه‌ركه‌وتوون‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌بێت تایپۆگرافه‌ر ره‌چاویان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ره‌ن��گ �‌ه ئ �ه‌م پێناسه‌یه‌ ‌‬ ‫س���ه‌ره‌وه‌ زۆر رووننه‌بێت‪،‬‬ ‫ل�����ه‌ب�����ه‌رئ�����ه‌وه‌ی‌ ت��ای��ب��ه‌ت��‌ه‬ ‫ی‬ ‫به‌پسپۆڕان‪ ،‬یان خوێندكاران ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م بواره‌‪ ،‬به‌اڵم پێناسه‌یه‌ك ‌‬ ‫(دك��ت��ۆر ته‌یسیر كه‌یالنی‌)‬ ‫م��ان ل�ه‌ب�ه‌رده‌س��ت دای���ه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی �ه‌و‌ه زی��ات��ر ل�ه‌م��ان��ا ‌‬ ‫ی ده‌گه‌ین‪.‬‬ ‫تایپۆگراف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب���وار ‌‬ ‫ئ���ه‌م پ��س��پ��ۆڕه‌ ‌‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیا پێیوایه‌ تایپۆگرافی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫(ب���ری���ت���ی���ی���‌ه ل���ه‌ه���ون���ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك���ردن��� ‌‬ ‫ن���ه‌خ���ش���ه‌س���از ‌‬ ‫ی پیته‌كان‌و‬ ‫هێڵه‌كان‌و روو ‌‬ ‫پیتچنینه‌كه‌و‬ ‫رێكخستنی‌‬ ‫جێبه‌جێكردنی‌)‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و پ��ێ��ن��اس �ه‌ی �ه‌ی‌ (د‪.‬‬ ‫ی زۆر‬ ‫كه‌یالنی‌) ت��اڕاده‌ی�ه‌ك� ‌‬ ‫ب��ۆم��ان روون���ده‌ك���ات���ه‌و‌ه ك‌ه‬ ‫تایپۆگرافی (‪)Typography‬‬ ‫ی‬ ‫ێ پ��س��پ��ۆڕان � ‌‬ ‫چ��ی��ی �ه‌‪ ،‬وه‌ل���� ‌‬

‫گرافیک‬

‫زانستگه‌ی‌ ئۆكسفۆرد زیاتر‬ ‫تایپۆگرافیمان پێده‌ناسێنن‌و‬ ‫ب����ه‌و‌ه ل��ێ��ك��ی��ده‌ده‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫تایپۆگرافی هونه‌رێكه‌‪ ،‬یان‬ ‫ی‬ ‫ك��ارێ��ك �‌ه ب��ۆ ئ��ام��اده‌ك��ردن � ‌‬ ‫پ �ه‌رت��ووك��ێ��ك‪ ،‬ی��ان گ��ۆڤ��ارو‬ ‫رۆژن����ام����ه‌و ری��ك�لام �ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫ی ن �ه‌خ��ش �ه‌س��ازی‌‌و‬ ‫ب�ه‌ت��ای��ب�ه‌ت� ‌‬ ‫ی نووسین‌ه‬ ‫چۆنێتی‌ ده‌ركه‌وتن ‌‬ ‫ی چاپكردندا‪.‬‬ ‫له‌كات ‌‬ ‫ی‬ ‫ه����ه‌ت����اوه‌ك����و س�����ه‌ده‌ ‌‬ ‫ی (ژم��اره‌ی��ی)‪ ،‬یان‬ ‫دیجیتاڵ ‌‬ ‫بڵێین‪ :‬س�ه‌ده‌ی‌ ته‌كنه‌لۆژی‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫تایپۆگراف ‌‬ ‫جێبه‌جێكردنی‌‬ ‫ل����ه‌الی����ه‌ن زۆر ك���ه‌س���ه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ئه‌نجامده‌درا‪ ،‬كه‌به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ������ه‌م ن����اوان����ه‌ ‌‬ ‫گ���ش���ت��� ‌‬ ‫خواره‌وه‌یان هه‌بوو‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ رێ�����ك�����خ�����ه‌ر ‌‬‫پیتچنین‪.‬‬ ‫ی پیت‬ ‫ ئاماده‌كه‌ر ‌‬‫(چاپه‌مه‌نی‌)‪.‬‬ ‫ تایپۆگرافه‌ر‪.‬‬‫ی‬ ‫ ه����ون����ه‌ره‌ك����ان���� ‌‬‫گرافیك‪.‬‬ ‫ ب�����ه‌ڕێ�����وه‌ب�����ه‌رو‬‫ی هونه‌ری‌‪.‬‬ ‫ی كار ‌‬ ‫سه‌رپه‌رشت ‌‬ ‫ نووسه‌ر‪.‬‬‫ی‬ ‫ب����ه‌اڵم ل���ه‌گ���ه‌ڵ هاتن ‌‬ ‫ی ته‌كنه‌لۆژیدا‪،‬‬ ‫ی سه‌ده‌ ‌‬ ‫سه‌ره‌تا ‌‬ ‫ئ��ه‌و ن��اوان �ه‌ گ���ۆڕان‌و ئێستا‬ ‫ته‌نیا ی�ه‌ك ن��او بۆ ئه‌وكه‌س‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب����ه‌ك����اردێ����ت ك����‌ه ك����ار ‌‬ ‫تایپۆگرافی‌ ئه‌نجامده‌دات‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وی���ش‪ :‬ت��ای��پ��ۆگ��راف��ه‌ر‌ه‬ ‫(‪.)Typographer‬‬ ‫ی‬ ‫ی زانستگه‌ ‌‬ ‫پ��س��پ��ۆڕان � ‌‬ ‫ئۆكسفۆرد به‌وه‌ تایپۆگرافه‌ر‬ ‫( ‪)T y p o g r a p h e r‬‬ ‫پێناسه‌ده‌كه‌ن‪ ،‬ك�ه‌ ن��او‌ه بۆ‬ ‫ی كارامه‌و ش��اره‌زاو‬ ‫كه‌سێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایپۆگراف ‌‬ ‫لێهاتوو له‌بوار ‌‬ ‫(‪)Typography‬دا‪.‬‬ ‫ئیدی‌ لێره‌وه‌ تایپۆگرافی‬ ‫ب���وو به‌ئیشێكی‌ تایبه‌تی‌‌و‬ ‫ب����ه‌ش����ێ����ك ل����ه‌ه����ون����ه‌رو‬ ‫ی تایپۆگرافیش‬ ‫به‌دیجیتاڵكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ب�ه‌ك��اردێ��ت له‌دروستكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ن��وێ��ت��ری��ن روان���ی���ن‌و بینین ‌‬ ‫ن��ه‌خ��ش��ه‌س��ازه‌ك��ان‌و هاتن‌ه‬ ‫ی به‌كارهێنه‌ره‌كان‪.‬‬ ‫به‌رچاو ‌‬ ‫ی پێكهاتنه‌و‌ه‬ ‫ل�����ه‌ڕوو ‌‬

‫‪33‬‬

‫ی پێكهاتوو‌ه‬ ‫ی تایپۆگراف ‌‬ ‫وش‌ه ‌‬ ‫له‌وشه‌كانی‌‪ ،‬تایپ (‪)Type‬‬ ‫ی پ��ی��ت دێ��ت‌و‬ ‫ك��‌ه ب �ه‌م��ان��ا ‌‬ ‫مه‌به‌ست له‌و پیت‌و هێمایانه‌ی‌ه‬ ‫ی چاپكراو‬ ‫ی ده‌قێك ‌‬ ‫ك‌ه شێوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫پێكده‌هێنن‌و هاوكات به‌مانا ‌‬ ‫چ���اپ���ك���ردن‌و پیتچنینیش‬ ‫ی گرافیا‬ ‫دێ��ت‪ ،‬له‌گه‌ڵ وش�‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )Graphia‬ك �ه‌ب �ه‌م��ان��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫نووسین دێت‌و به‌مه‌ش مانا ‌‬ ‫ی تایپۆگرافی‌ ده‌بێت‬ ‫وش��ه‌ ‌‬ ‫به‌نووسینی‌ پیت‌و هێماكان‬ ‫ی هونه‌ری‌‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی تایپۆگرافی‌‪:‬‬ ‫ئامانجه‌كان ‌‬ ‫له‌به‌كارهێنانی‌ هاوچه‌رخ‌و‬ ‫ی‬ ‫نوێدا‪ ،‬جێبه‌جێكردن‌و خوێندن ‌‬ ‫ی زۆر فراوان بووه‌و‬ ‫تایپۆگراف ‌‬ ‫ی نه‌خشه‌سازی‌ هه‌موو‬ ‫روو ‌‬ ‫هێماكانیداپۆشیوه‌و‬ ‫پیت‌و‬ ‫ی‬ ‫ج���ێ���ب���ه‌ج���ێ���ك���ردن���ه‌ك���ان��� ‌‬ ‫(ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ان���ه‌ك���ان���ی‌)‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مانه‌ ‌‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫خواره‌و‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫ پ������ی������ت‌و چ�����اپ‬‫ی‬ ‫رێكخستن‌و نه‌خشه‌ساز ‌‬ ‫رووی‌ پیتچنین‪.‬‬ ‫ی ده‌س���ت‌و‬ ‫ ن��ووس��ی��ن � ‌‬‫خۆشنووسی‪.‬‬ ‫ ن���ووس���ی���ن‌و وێ��ن��ه‌و‬‫ی‬ ‫ی شوێن ‌‬ ‫ی سه‌ردیوار ‌‬ ‫نه‌خشه‌ ‌‬ ‫گشتی‌‪.‬‬ ‫ی ل����ه‌س����ه‌ر‬ ‫ ش����ت���� ‌‬‫ی‬ ‫ه���ه‌ڵ���ك���ه‌ن���راوو ن��ووس��ی��ن � ‌‬ ‫پیته‌كانی‌ تایبه‌ت به‌كۆشك‌و‬ ‫ته‌الره‌كان (ته‌الرسازی‌)‪.‬‬ ‫ نه‌خشه‌سازی‌ پۆسته‌رو‬‫ی‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك پ��ی �ت‌و نووسین ‌‬ ‫ی ت��ر‪ ،‬وه‌ك��و ته‌خت‌ه‬ ‫گ���ه‌وره‌ ‌‬ ‫ی ئاگاداری‌‪.‬‬ ‫(له‌وحه‌) ‌‬ ‫ پ����ه‌ی����وه‌ن����دی����ی����‌ه‬‫بازرگانییه‌كان‌و پڕو پاگه‌ند‌ه‬ ‫بۆ فرۆشتن‪.‬‬ ‫ باڵوكردنه‌وه‌‪.‬‬‫ی لۆگۆ‪.‬‬ ‫ تایپۆگراف ‌‬‫ جل‌و به‌رگ‪.‬‬‫ی س���ه‌ر‬ ‫ ن���ی���ش���ان���‌ه ‌‬‫نه‌خشه‌كان‪.‬‬ ‫ وه‌ك����و پێكهاته‌یه‌ك‬‫ی نوێ‌‪.‬‬ ‫له‌شیعر ‌‬ ‫ی‬ ‫ل�����������ه‌ك�����������ات����������� ‌‬ ‫ب��ه‌دی��ج��ی��ت��اڵ��ك��ردن��ی��ی��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی زۆر پ���ه‌ره‌ ‌‬ ‫ت��ای��پ��ۆگ��راف � ‌‬

‫‪y‬‬ ‫‪h‬‬ ‫‪p‬‬ ‫‪a‬‬ ‫‪r‬‬ ‫‪g‬‬ ‫‪o‬‬

‫س���ه‌ن���دووه‌و ل���ه‌زۆر ب���واردا‬ ‫ی‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‌و ته‌نیا روو ‌‬ ‫ی‬ ‫كاغه‌زو دیوارو ریكالمه‌كان ‌‬ ‫نه‌گرتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌سه‌ر‬ ‫الپ���ه‌ڕه‌ك���ان���ی‌ ئینته‌رنێت‌و‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )LCD‬شاشه‌ ‌‬ ‫ئێڵسید ‌‬ ‫مۆبایل‌و یارییه‌ ڤیدیۆییه‌كانیشدا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬

‫‪-www.microsoft.com‬‬ ‫‪-Internet and Computer‬‬ ‫‪Terminology,Dr.taiseer‬‬ ‫‪Al-Kilani.‬‬ ‫‪-Oxford website.‬‬ ‫‪-www.en.wikipedia.‬‬ ‫‪org/wiki/Typography.‬‬ ‫‪-www.typography‬‬ ‫‪served.com.‬‬ ‫‪-www.istradling.com.‬‬ ‫‪-www.geeksucks.com.‬‬

‫‪p‬‬ ‫‪y‬‬ ‫‪T‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪34‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪35‬‬

‫وه‌رگێڕانی له‌ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬محه‌مه‌د حسن علی‬

‫كێبڵی سێیه‌ممان بریتیی‌ه له‌كێبڵ‌ه بچووكه‌كه‌‬ ‫پێیده‌وتریت (‪ ،)Mini USB‬هه‌روه‌كو له‌ناوه‌كه‌یه‌وه‌‬ ‫دیار‌ه له‌چاو جۆره‌كانی پێشوو شوێنێكی كه‌مده‌گرێت‌و بۆ‬ ‫په‌یوه‌ستكردنی ئامێر‌ه بچووكه‌كان وه‌كو مۆبایل‌و‬ ‫دوربین‌ه دیجیتاڵییه‌كان به‌كاردێت‪.‬‬

‫ماوسێك كه‌ په‌ستانی خوێن‌و لێدانی دڵ ده‌پێوێت‬ ‫ئه‌م ماوس‌ه كه‌ دروستكراوی كۆمپانیای (‪)CalHealth‬‬ ‫له‌كالیفۆڕنیا‪ ،‬نه‌ك به‌ته‌نیا كه‌ ئه‌ركی ماوس به‌ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ده‌توانێت له‌پاراستنی سه‌المه‌تی ئێوه‌دا ڕۆڵببینێت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ی‌ه ك‌ه ئه‌م كۆمپانیای‌ه ناوی (‪ )MDMouse‬واته‌ (ماوسی‬ ‫پزیشكی)‪ ،‬بۆ ئه‌م جۆر‌ه ماوس‌ه هه‌ڵبژاردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ماوسه‌ ده‌توانێت له‌ڕێگه‌ی ئه‌ڵقه‌یه‌كی بچووكه‌و‌ه‬ ‫په‌ستانی خوێن‌و لێدانی دڵت بپێوێت‪ ،‬چۆنێتی كاركردنیشی‬ ‫زۆر هاوشێوه‌ی ئامێر‌ه پێوه‌ره‌كانی په‌ستانی خوێنه‌‪ ،‬له‌جۆری‬ ‫دیجیتاڵ‪ ،‬له‌كاتێكدا پێویست به‌دیاركردنی په‌ستانی خوێن‌و‬ ‫لێدانی دڵ نه‌بێت‪ ،‬ئه‌م ئه‌ڵقه‌یه‌ له‌به‌شێكی ناو ماوسه‌كه‌دا خۆی‬ ‫حه‌شار ده‌دات‪ .‬كۆمپانیای دروستكه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌م ماوسه‌دا‬ ‫كۆمه‌ڵێك به‌رنامه‌ی داناوه‌ ك‌ه ده‌توانێت داتاكانی به‌ده‌ستهاتوو‬ ‫له‌ڕێگه‌ی ماوسه‌كه‌و‌ه له‌سه‌ر كۆمپیوته‌ر خه‌زنبكه‌یت‪ ،‬پاشان‬ ‫بۆ دوكتۆره‌كانتان بینێرن‪.‬‬

‫ج�����ۆره‌ك�����ه‌ی ت���ری���ان‬ ‫مۆدیلێكی بچكۆله‌تر‌ه له‌چاو‬ ‫(‪ ،)Mini USB‬ب �ه‌ن��اوی‬ ‫(‪ )Micro USB‬ناسێنراوه‌و‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك كۆمپانیا وه‌ك��و‬ ‫مۆتۆڕۆالو ئیڵجی له‌م‌ه سوود‬ ‫وه‌رده‌گرن‪ )aka FireWire IEEE( .‬ئه‌م مۆدیله‌ی به‌جێگیره‌وه‌ی كێبڵی (‪ )USB‬ناساندو له‌الیه‌ن‬ ‫كۆمپانیای ئه‌پڵه‌و‌ه ناوبانگی په‌یداكردووه‌‪ ،‬ده‌بینیت ئه‌پڵ هه‌موو كات حه‌زده‌كات پله‌ی نایابی‬ ‫هه‌بێت! كۆمپانیای سۆنی ناوی ئه‌م جۆره‌ی ناو ناو‌ه (‪ ،)iLink‬له‌وانه‌ی‌ه ئ‌ه‌م جۆر‌ه له‌سه‌ر دوربینی‬ ‫فیلمگری دیجیتاڵی‪ ،‬یان ئایپادێكی كۆن ببین‪ ،‬ئه‌م جۆر‌ه ده‌توانێت زانیاری به‌خێراییه‌كی بێئه‌ندازه‌‬ ‫بگوازیته‌وه‌‪ ،‬مۆدیلی شه‌ش پنه‌كی توانای گواستنه‌وه‌ی وزه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫(‪ :)FireWire 800‬له‌الیه‌نی په‌یوه‌ندییه‌و‌ه (‪ )FireWire 800‬له‌جۆره‌كانی سه‌ره‌و‌ه خێراتره‌و‬ ‫له‌ساڵی (‪)2003‬و‌ه ناسێنراوه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ په‌یوه‌ندیكردن پێویستی ب‌ه (‪)Connector‬ی جیاواز ده‌بێت‬ ‫ئه‌م سیفه‌ته‌ش سوودوه‌رگرتنی له‌م جۆر‌ه كێبڵ‌ه سنووردار كردووه‌‪.‬‬

‫(‪ :)RJ45‬ئه‌م‌ه یه‌كێك‌ه له‌كێبڵ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌كان‪ ،‬مستر (‪ )RJ45‬بناسن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پیاو‌ه رۆڵێكی گرنگی له‌جیهانی شه‌به‌كه‌دا بینیوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر له‌و كاته‌و‌ه ك‌ه نرخی مس گران بوو‪،‬‬ ‫نرخی ئه‌م جۆره‌ش گران بووه‌‪ ،‬ئه‌م كێبڵ‌ه به‌‬ ‫(كێبڵی شه‌به‌كه‌) ناوی ده‌رك��ردووه‌‪ ،‬ئه‌م كێبڵه‌‬ ‫دابه‌ش ده‌بێت به‌سه‌ر چه‌ند كۆمه‌ڵه‌یه‌كدا ك‌ه به‌نابانگترینیان بریتین ل‌ه (‪)Cat5‬و (‪ .)Cat6‬جۆری‬ ‫(‪ )Cat5‬توانای گواستنه‌وه‌ی زانیاری تا (‪ )100‬میگابایت هه‌ی‌ه له‌چركه‌یه‌كدا‪ .‬جۆری (‪)Cat5‬‬ ‫توانای گواسته‌نه‌وه‌ی زانیاری تا (‪ )1000‬میگابایت هه‌ی‌ه له‌چركه‌یه‌كدا‪.‬‬

‫پیتی (‪ )e‬كورتكراوه‌ی (‪)External‬‬ ‫ه‌‪ ،‬خێرایی گواستنه‌وه‌ی زانیاری ئه‌م جۆره‌‬ ‫زیاتر‌ه ل��ه‌(‪)USB‬و (‪ ،)Firewire‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی له‌هارددیسك‌ه خاریجیه‌كاندا س��وودی‬ ‫لێوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬

‫(‪ :)HDMI‬ئه‌مه‌یان زۆر گرنگه‌‪ ،‬به‌هاتنی‬ ‫ئه‌م جۆر‌ه كۆتایی به‌كێبڵی (‪)S-video‬و (‪)DVI‬‬ ‫دانرا‪ )HDMI( .‬بریتیی‌ه له‌كورتكراوه‌ی (‪High‬‬ ‫‪)Definition Multimedia Interface‬و هه‌روه‌ك‬ ‫له‌ناوه‌كه‌یه‌و‌ه دیار‌ه بۆ گواستنه‌وه‌ی ده‌نگ‌و ره‌نگی‬ ‫(‪ )HD‬به‌كاردێت‪.‬‬

‫هه‌ر له‌الپتۆپه‌و‌ه بگر‌ه تا ته‌له‌فزیۆن‌ه ئیڵسیدییه‌كان‌و كامێر‌ه دیجیتاڵییه‌كان له‌كاتی ئێستادا په‌یوه‌ستن‬ ‫به‌م جۆر‌ه كێبڵه‌وه‌‪ ،‬خێرایی گواستنه‌وه‌ی زانیاری ته‌نیا تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م جۆر‌ه كێبڵ‌ه نییه‌‪ ،‬ئه‌م په‌یوه‌ندییه‌‬ ‫له‌میكانێزمێك به‌ناوی (‪ )CEC‬پشتیوانی ده‌كات ك‌ه هه‌لی كۆنتڕۆڵكردنی ئامێر‌ه ئه‌لیكترۆنییه‌‌كان‬ ‫له‌ڕیگه‌ی ئه‌م پۆرته‌و‌ه ئاسانده‌كات‪ ،‬له‌ڕێگه‌ی ئه‌م ده‌رگاو‌ه ده‌توانرێت فرمان به‌سه‌ر ئامێری مه‌به‌ستدا‬ ‫بدرێت‪ .‬له‌داهاتوودا ده‌بینن ك‌ه ئه‌م مجاڵ‌ه چه‌ند‌ه به‌سووده‌‪.‬‬

‫ناسینی جۆر‌ه جیاوازه‌كانی كێبڵ‬ ‫ژی��ان پڕبوو‌ه ل�ه‌وای�ه‌ر‪ ،‬هه‌ندێك له‌به‌كاربه‌ره‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫جۆر‌ه جیاوازه‌كانی كێبڵ رۆژان‌ه ژیانیان ده‌گوزه‌رێنن‪ ،‬له‌جۆره‌‬ ‫جیاوازه‌كانی كێبڵی (‪ )USB‬بگر‌ه تا كێبڵ‌ه جیاوازه‌كانی شه‌به‌كه‌و‬ ‫گواسته‌نه‌وه‌ی زانیاری‪ .‬هه‌ندێك جاریش ناوی كێبڵه‌كان نازانین‬ ‫ته‌نیا سوودیان لێوه‌رده‌گرین‪ ،‬سایتی (گیزمۆدۆ) بابه‌تێكی گرنگی‬ ‫بۆ ناسینی جۆر‌ه جیاوازه‌كانی كێبڵی (‪ )USB‬خسته‌بوو‌ه روو‪،‬‬ ‫منیش به‌باشمزانی ك‌ه ئه‌م بابه‌ت‌ه وه‌رگێڕم‌ه سه‌ر زمانی كوردی‪،‬‬ ‫له‌م باسه‌دا شێوه‌و به‌كارهێنانی ئه‌م كێباڵن‌ه ده‌ناسین‪.‬‬

‫(‪ :)eSATA‬ناوی ئه‌م كێبڵ‌ه‬ ‫ل��ه‌م م���اوه‌ی���ه‌دا زۆر به‌رگوێمان‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر كۆمپیوته‌ری سه‌ر‬ ‫مێزت هه‌بێت ئه‌وا ده‌بینیت جۆری‬ ‫په‌یوه‌ندی هاردیسكه‌كانت له‌جۆری‬ ‫(‪)eSATA‬ه‌‪.‬‬

‫ئه‌م دانه‌یان پێموای‌ه ك‌ه زۆربه‌تان بیناسن‪ ،‬ناوی ئه‌م‌ه (‪‌)USB‬ه له‌جۆری (‪ ،)A‬كێبڵێك‌ه ك‌ه ئه‌م رۆژان‌ه له‌هه‌موو شوێنێكدا ده‌بینرێت‪ ،‬ئه‌م مۆدیل‌ه له‌ڕاستیدا‬ ‫له‌(‪ )USB1‬جۆر‌ه نوێیه‌كه‌ی ناوی (‪ )USB2‬پێكهاتووه‌‪ )USB2( .‬له‌چاو نووسخه‌ی یه‌كه‌مدا خێراتره‌‪ ،‬كێبڵی (‪ )USB‬توانای گواستنه‌وه‌ی زانیاری‌و وز‌ه بۆ‬ ‫دابینكردنی بڕی كاره‌بای پێویست له‌یه‌ككاتدا به‌ئه‌نجام ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ئه‌مه‌ش (‪)USB‬ی‌ه له‌جۆری (‪ .)B‬ئه‌م جۆر‌ه زۆربه‌ی كات سه‌ره‌كه‌ی تری كێبڵی (‪)USB‬‬ ‫پێكده‌هێنێت‌و بۆ په‌یوه‌ستكردنی هه‌ندێك ئامێری تایبه‌تی به‌كۆمپیوته‌ره‌و‌ه وه‌كو پرێنته‌رو سكانه‌ر به‌كاردێت‪.‬‬

‫ئه‌مه‌یان ناوی (‪)DVI‬ه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ه ئ�ه‌وه‌ی�‌ه ك‌ه وتمان (‪ )HDMI‬خه‌ریكه‌‬ ‫جێگای ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬بۆ په‌یوه‌ستكردنی مۆنیته‌ره‌‬ ‫(‪ )LCD‬به‌كۆمپیوته‌ره‌و‌ه سووودی لێوه‌رده‌گیرێت‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ش‌ه ئێستا تۆ یه‌كیك بێت له‌به‌كارهێنه‌ره‌كانی‪.‬‬

‫كێبڵی كۆتامان ناوی (‪ ،)DisplayPort‬بۆ‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان مۆنیته‌رو كۆمپیوته‌ر دروستكراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا به‌شێوه‌یه‌كی ره‌سمی نه‌خراوه‌ته‌ڕوو‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م كێبڵ‌ه جگ‌ه له‌خێرایی‌ه ب���ه‌رزه‌ك���ه‌ی بۆ‬ ‫گواستنه‌وه‌ی زانیاری ل‌ه (‪)DRM‬یش پشتیووانی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬

‫دروستكردنی كۆمپیوته‌ری كوانته‌می ئاسانبووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫هه‌ڵه‌كان چاكبكرێت‌و به‌ش ‌ه ونبووه‌كان بدۆزرێته‌وه‌‬ ‫دروستكردنی كۆمپیوته‌ر‌ه كوانته‌مییه‌كان زۆر ئاسانتر‌ه له‌وه‌ی كه‌پێشتر‬ ‫بیری لێده‌كرایه‌وه‌‪ ،‬چونك‌ه به‌پێی تازه‌ترین توێژینه‌وه‌كانی گۆڤاری زانستی‬ ‫به‌ناوبانگ (فیزیكاڵ ریڤیو لێته‌ر)‪ ،‬ئه‌م كۆمپیوته‌ران‌ه ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی زۆر كه‌موكوڕیان هه‌بێت‪ ،‬یان هه‌ندێك له‌به‌شه‌كانی الببرێت‬ ‫هێشتا ده‌توانن كاربكه‌ن ‪ .‬ئه‌م دۆزینه‌و‌ه سه‌رسامكه‌ره‌‪ ،‬زاناكان هه‌نگاوێك‬ ‫له‌دروستكردنی سیسته‌م‌ه حسابكه‌ر‌ه كوانته‌مییه‌كان نزیك ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫سیستمان‌ه توانایه‌كی بێشوماریان بۆ كاركردن له‌بوارگه‌لێكی به‌رفراونی‬ ‫وه‌كو دیزاینی ده‌رمان‪ ،‬ئه‌لكترۆنیكس‌و ته‌نانه‌ت شكاندنی كۆد‌ه نهێنیه‌كاندا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬ماوه‌یه‌كی زۆر زاناكان گیرۆده‌ی دروستكردنی كۆمپیوته‌رێكن‬ ‫كه‌له‌ئاستی كوانته‌میدا كاربكات‪ .‬كۆمپیوته‌ر‌ه ئاساییه‌كان بۆ هه‌ڵگرتنی‬ ‫زانیاری له‌'بیت'ه‌كان كه‌ڵكوه‌رده‌گرن‪ ،‬به‌اڵم سیسته‌م‌ه كوانته‌مییه‌كان‬ ‫له‌جیاتی بیت جێگره‌وه‌یه‌كی تریان به‌ناوی 'بیتی كوانته‌می'‪ ،‬یان 'كیو بیت'‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌بریتین له‌ڕێكخستنی كۆمه‌ڵێك ئه‌تۆمی گیرۆده‌‪.‬‬ ‫ره‌فتاری مادده‌كان له‌ئاستی ورد جیاوازی زۆری له‌گه‌ڵ ره‌فتاری‬ ‫هه‌مان م��ادده‌‪ ،‬كاتێك له‌ژیانی رۆژان �ه‌دا كه‌ڵكیلێوه‌رده‌گرین هه‌یه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون‌ه ته‌نۆلك‌ه كوانته‌مییه‌كان له‌یه‌ككاتدا ده‌ت��وان��ن ل��ه‌دوو شوێن‬ ‫بوونیان هه‌بێت‪( .‬د‪ .‬سین بارێت) ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پاشایه‌تی بۆ‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی زانستی له‌به‌شی فیزیكی كۆلێژی ئیمپریالی له‌نده‌ن ده‌ڵێت‬ ‫"كۆمپیوته‌ر‌ه كوانته‌مییه‌كان ده‌توانن له‌م نهێنیی‌ه بۆئه‌نجامدانی حسابكردنی‬ ‫زۆر به‌هێزو فراوان كه‌ڵكوه‌ربگرن‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌شێوازی تیوری ده‌كرێت‬ ‫له‌مان‌ه بۆشكاندنی قفڵی نهێنی‪ ،‬هه‌روه‌ها هاوشێوه‌سازی سیسته‌م‌ه زۆر‬ ‫ئاڵۆزه‌كان كه‌ڵكیان لێوه‌ربگیرێت‪ ،‬كه‌ئه‌مان له‌كۆمپیوته‌ر‌ه ئاساییه‌كان زۆر‬ ‫زۆر خێراترن"‪.‬واببرده‌كرایه‌و‌ه كه‌دروستكردنی مه‌كینه‌یه‌كی وه‌ها هه‌م زۆر‬ ‫قورسه‌‪ ،‬هه‌م ئاماده‌یی وه‌رگرتنی هه‌ڵه‌ی زۆری تێدایه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ بوونی هه‌موو ئه‌م قس‌ه نائومێدكه‌رانه‌دا كه‌له‌بیست ساڵی‬ ‫راب��ردوودا ده‌ك��را‪ ،‬هێشتا سووده‌كانی كۆمپیوته‌ری كوانته‌می نه‌ده‌كرا‬ ‫چاوپۆشی لێبكرێت‪ .‬بارێت‌و هاوڕێكه‌ی د‪ .‬تۆماس ستاك له‌زانكۆی‬ ‫كوینالندی ئوسترالیا‪ ،‬ئێستا رێگایه‌كیان بۆ چاككردنی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫هه‌ڵه‌كان كه‌له‌وه‌دا كوانته‌م بیته‌كان له‌كۆمپیوته‌ركه‌دا له‌ده‌ستده‌چن‬ ‫دۆزیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان له‌سیسته‌مێكی 'چاككردنی– هه‌ڵه‌'ی كۆد كه‌ڵكیان‬ ‫وه‌رگرتووه‌‪ ،‬كه‌له‌وه‌دا به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌و كوانته‌م بیتانه‌ی كه‌ماونه‌ته‌و‌ه بۆ‬ ‫كردنه‌وه‌ی دۆزینه‌وه‌ی زانیاریی‌ه ونبووه‌كان كه‌ڵكوه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫د‪ .‬باریت ده‌ڵێت "وه‌ك چۆن له‌سیسته‌مێكی ته‌له‌فۆنی كه‌هێڵی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك‌ه باش نییه‌و له‌كاتی قسه‌كردندا هه‌ندێك له‌وشه‌كان‌و پیته‌كان‬ ‫بزر ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم ده‌كرێت تێبگه‌ین كه‌مه‌به‌ستی قسه‌كه‌ره‌ك‌ه چیبووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م سیسته‌مه‌ش له‌وه‌ها ئیده‌یه‌ك كه‌ڵكوه‌رده‌گرێت"‪ .‬دۆزینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌وان بۆ كۆمپیوته‌رێك‌ه كه‌هه‌ڵه‌كه‌ی له‌ئاستێكی به‌رزدای‌ه له‌ڕاستیدا یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر چواری بیته‌كوانته‌مییه‌كان ونده‌بن‪ ،‬به‌اڵم هێشتا ده‌كریت به‌و‬ ‫كۆمپیوته‌ر‌ه كاربكرێت‪ .‬د‪ .‬بارێت درێژ‌ه ده‌دا به‌قسه‌كانی‌و ده‌ڵێت "زۆر‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ر‌ه كه‌یه‌ك له‌سه‌ر چوار مۆره‌كانی چورتكه‌یه‌ك نه‌مێنێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم هێشتا چورتكه‌ك‌ه بكرێت كاری پێبكرێت"‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ئه‌و شته‌ی كه‌كۆمپیوته‌ر‌ه كوانته‌مییه‌كان زۆر ئاسانتر‬ ‫ل �ه‌وه‌ی كه‌پێشتر بیری لێده‌كرایه‌و‌ه دروستده‌كرێت پێشكه‌وتنێكی‬ ‫زۆر گه‌وره‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم هێشتا ئه‌م شتان‌ه تیوریین‌و پێویست‌ه له‌تاقیگه‌دا‬ ‫تاقیبكرێنه‌وه‌‪ ،‬بارێت ده‌ڵێت زاناكان پێویستیان به‌كه‌ره‌سه‌یه‌ك هه‌ی‌ه‬ ‫كه‌بتوانێت ژماره‌یه‌كی زۆر بیتی كوانته‌می له‌خۆبگرێت‪ ،‬له‌م كاته‌دا‬ ‫گه‌وره‌ترین كۆمپیوته‌ری كوانته‌می هه‌ڵگری ته‌نیا دوو‪ ،‬یان سێ كوانته‌م‬ ‫بیته‌‪ .‬بارێت ده‌ڵێت ئێم‌ه هێشتا رێگه‌یه‌كی درێژمان له‌به‌رده‌مدای‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بزانیین به‌ڕاستی توانای كۆمپیوته‌ری كوانته‌می چۆنه‌و له‌ئاینده‌دا‬ ‫ده‌كرێت چۆن كه‌ڵكی لێوه‌ربگیرێت‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه ئه‌م كۆمپیوته‌ران‌ه بۆ ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی كه‌ئێستا ئێم‌ه به‌نامومكینی ده‌زانیین به‌كاربهینرێن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Science daily:‬‬


‫زانست‬

‫‪36‬‬

‫زانست‬

‫زانست له‌ (‪)٢٠١١‬دا چیمان بۆ ده‌كات‬ ‫ه زه‌وی‪ ،‬تێگه‌یشتن‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی ته‌نۆلكه‌ی هیگزو سه‌لماندنی بوونی هه‌ساره‌ی شێو ‌‬ ‫ه‬ ‫ه گرنگترینی ئه‌و دۆزینه‌وانه‌بن ك ‌‬ ‫له‌نهێنی مێشك‌و چواره‌مین ناوچه‌ی ژیان‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌‬ ‫ه له‌ساڵی (‪)٢٠١١‬دا بیكات‪.‬‬ ‫مرۆڤایه‌تی هیوادار ‌‬

‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤین زانستی‌‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی بۆزۆنی هیگز‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫ب���ۆزۆن���ی ه��ی��گ��ز ل �ه‌س��اڵ��ی‬ ‫(‪)٢٠١١‬دا زۆر له‌ڕاستییه‌و‌ه‬ ‫نزیكه‌‪ ،‬ت��ی��ۆری ب��وون��ی ئه‌م‬ ‫ت�ه‌ن��ۆل��ك�ه‌ی�ه‌‪ ،‬ك �ه‌ ده‌وت��رێ��ت‬ ‫هه‌موو ته‌نۆلكه‌كانی جیهان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌مه‌ دروستكراون‪،‬‬ ‫ده‌گ����ه‌ڕێ����ت����ه‌وه‌ ب���ۆ س��اڵ��ی‬ ‫(‪ ،)١٩٦٤‬ب��ه‌اڵم له‌ئێستادا‬ ‫توانای ئه‌وه‌ هه‌یه‌ له‌سێرن‌و‬ ‫ل���ه‌پ���ێ���ك���داده‌ری گ����ه‌وره‌ی‬ ‫(‪ )LHC‬ئ�ه‌گ�ه‌ر سرووشت‬ ‫یارمه‌تیده‌ربێت بدۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پێشنیاری خه‌اڵتی (‪)١٠‬‬ ‫ملیۆن دۆالری (‪ )Xprize‬بۆ‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی نهێنی مێشك‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)٢٠١١‬‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری زۆر ه �ه‌ی �ه‌ ئ �ه‌م‬ ‫خ �ه‌اڵت �ه‌ ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای هه‌سته‌ده‌ماری‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت به‌مێشكی م��رۆڤ‬ ‫ببه‌خشرێت‪ .‬یه‌كه‌م به‌شی‬ ‫خه‌اڵته‌كه‌ له‌وانه‌یه‌ بۆ ئه‌و‬ ‫به‌شه‌ بێت ك�ه‌ لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر هه‌سته‌ده‌مارناسی‌و‬ ‫ف��ێ��رك��اری‪ ،‬پێشكه‌شكردنی‬ ‫ئ����ه‌و ش���ێ���وازان���ه‌ ب��ێ��ت ك‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��اش��ت��رك��ردن��ی فێربوون‬ ‫له‌مێشكی قوتابیاندا ده‌كرێت‬ ‫ئه‌نجامبدرێت‪.‬‬ ‫خ����ه‌اڵت����ی گ�������ه‌وره‌ی‬ ‫ك�ه‌م��ئ�ه‌ن��دام��ان��ی��ش ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌و ك���اران���ه‌ ب��ێ��ت ك‌ه‬ ‫له‌سه‌ر نه‌خۆشه‌كانی دڕك‌ه‬ ‫پ��ه‌ت��ك (‪)spinal cord‬‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێ���ت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ��ه‌م خ �ه‌اڵت �ه‌ ئ��ه‌و به‌شه‌ش‬ ‫ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‌ ك �ه‌ ك��ارك��ردن �‌ه‬

‫ل���ه‌س���ه‌ر ه �ه‌س��ت��ی ش �ه‌ش �ه‌م‬ ‫ت��اوه‌ك��و ب�ه‌ك�ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن‬ ‫ل��ه‌م��ه‌ ب��ك��رێ��ت پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫راسته‌وخۆی نێوان مرۆڤ‌و‬ ‫دروستبكرێت‪،‬‬ ‫كۆمپیوته‌ر‬ ‫ك �ه‌ ئ��ه‌وك��ات پزیشكه‌كان‬ ‫به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ڕێگه‌كانی‬ ‫ك��ۆن��ت��ڕۆڵ نه‌خۆشییه‌كانی‬ ‫پ�ه‌ی��وه‌ن��دی دار به‌مێشكه‌و‌ه‬ ‫وه‌ك��و ئه‌لزایمه‌ر چاره‌سه‌ر‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌سه‌ته‌الیت‬

‫بۆ ئینته‌رنێتی خۆڕایی‬ ‫ك��وش��ت��ا گ��رام��ات��ی��س‪،‬‬ ‫ئ��ی��ن��ت��ه‌رن��ێ��ت ب �ه‌م��اف��ێ��ك��ی‬ ‫سرووشتی چه‌ندین میلیارد‬ ‫م��رۆڤ ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬كه‌ هه‌لی‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌ئینته‌رنێتیان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ده‌ی (‪)٢١‬دا نییه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌رب��ۆی��ه‌ ده‌س��ت��ی��ك��ردوو‌ه‬ ‫به‌كڕینی مانگی‌ ده‌ستكرد بۆ‬ ‫هه‌ڵدانی بۆ ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی‬ ‫ت��اوه‌ك��و هه‌لی به‌كارهێنانی‬ ‫به‌خۆڕایی بۆ چه‌ند واڵتێكی‬ ‫جیهانی سێهه‌م بڕه‌خسێنێت‪.‬‬

‫رێ��ك��خ��راوی گراماتیس‬ ‫ل�ه‌ژێ��ر ناونیشانی (مافێكی‬ ‫م���رۆی���ی) ل��ه‌ه��ه‌وڵ��دای��ه‌ بۆ‬ ‫ك��ۆك��ردن�ه‌وه‌ی سه‌رمایه‌یه‌ك‬ ‫تاوه‌كو به‌رنامه‌كه‌ی خۆی بۆ‬ ‫ئه‌و مه‌به‌سته‌ جێبه‌جێبكات‪.‬‬ ‫راگ���ه‌ی���ان���دن���ی ب��وون��ی‬ ‫دوماینی چواره‌می ژیان‬ ‫ت����وێ����ژه‌ران ل �ه‌م��ان��گ��ی‬ ‫ئۆكتۆبه‌ری ساڵی رابردوودا‬ ‫دووهه‌مین ڤایرۆسی گه‌وره‌ی‬ ‫جیهانیان دۆزییه‌وه‌ كه‌ ناوی‬ ‫(‪)CroV‬و گیانله‌به‌ره‌ تاك‬

‫خ��ان�ه‌ك��ان��ی ده‌ری����ا ت��ووش��ی‬ ‫ده‌بن‪ ،‬گه‌وره‌یی ئه‌م ڤایرۆس‌ه‬ ‫به‌پێی قه‌باره‌ی بۆهێڵه‌كانی‬ ‫ئ����ه‌ژم����ارك����راوه‌‪ ،‬چ��ون��ك �‌ه‬ ‫ئ��ه‌م ڤ��ای��رۆس �ه‌ له‌بۆهێڵێك‬ ‫دروس��ت��ك��راوه‌ ك �ه‌ (‪)٧٣٠‬‬ ‫ه���ه‌زار جووتی جێنه‌تیكی‬ ‫ت���ێ���دای���ه‌‪ ،‬وات����ه‌ دووق���ات���ی‬ ‫قه‌باره‌ی بۆهێڵی ڤایرۆسێكی‬ ‫ئ���اس���ای���ی���ه‌‪ ،‬گ���ه‌وره‌ت���ری���ن‬ ‫ڤایرۆس‪ ،‬ڤایرۆسێكه‌ به‌ناوی‬ ‫(‪ )Mimivirus‬كه‌ بۆهێڵه‌كه‌ی‬ ‫یه‌ك ملیۆن‌و (‪ )٢٠٠‬هه‌زار‬ ‫ج��ووت��ی جێنه‌تیكی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ�����ه‌وه‌ی ئ���ه‌م دوو‬ ‫ڤایرۆسه‌ له‌هه‌مان فاملین‬ ‫له‌دوو ستره‌ینی جیاواز‪ ،‬له‌و‌ه‬ ‫ده‌چێت له‌داهاتوودا ژماره‌ی‬ ‫ڤ��ای��رۆس �ه‌ گ���ه‌وره‌ك���ان روو‬ ‫له‌زیادبوون بكات‪.‬‬ ‫ئه‌م ڤایرۆسانه‌ كه‌ ژیانیان‬ ‫ب �ه‌ن��ده‌ ل �ه‌س �ه‌ر میكانیزمی‬ ‫خ���ان���ه‌ی خ��ان��ه‌خ��وێ��ك��ان‪،‬‬ ‫به‌بوونه‌وه‌ری زیندوو ئه‌ژمار‬ ‫ن��اك��رێ��ن‌و ن��اچ��ن �ه‌ یه‌كێك‬ ‫له‌بواره‌كانی زینده‌وه‌ری ناوك‬ ‫سه‌ره‌تایی‪ ،‬ناوك راسته‌قینه‌‌و‬ ‫ب�ه‌ك��ت��ری��ا دێ��ری��ن �ه‌ك��ان‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫زان��ای��ان ل��ه‌ڕووی پێكهاته‌ی‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی��ی سه‌رنجراكێشی‬ ‫ئه‌م ڤایرۆسانه‌وه‌ پێیانوایه‌ ك‌ه‬ ‫ده‌بێت دووماینێكی تری ژیان‬ ‫بوونی هه‌بێت كه‌ ملكه‌چی‬ ‫ی��اس��اك��ان��ی پ���ه‌ره‌پ���ێ���دان���ه‌‪،‬‬ ‫له‌ئیمساڵدا له‌وانه‌یه‌ زانیاری‬ ‫زیاتر له‌سه‌ر ئ�ه‌م دووماین‌ه‬ ‫ده‌سبكه‌وێت‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی هه‌ساره‌ی‬ ‫له‌یه‌كچووی زه‌وی‬ ‫له‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی خۆر‬ ‫ل���ه‌ب���واری دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ساره‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫خ���ۆر ك �ه‌ ل����ه‌زه‌وی بچێت‬

‫قسه‌ی زۆر ده‌كرێت مه‌به‌ست‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌س��اره‌ی له‌یه‌كچووی‬ ‫زه‌وی هه‌ساره‌یه‌كی به‌ردینی‬ ‫ه��او ق �ه‌ب��اره‌ی زه‌وی��ی �ه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌به‌شی ب��ۆ ژینگه‌ شیاوی‬ ‫ده‌ورووب�����ه‌ری ئه‌ستیره‌یه‌ك‬ ‫له‌كاكێشاندا ده‌سوڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫م���ه‌ب���ه‌س���ت ل��ه‌ش��وێ��ن��ی بۆ‬ ‫ژینگه‌ شیاو ئ �ه‌و شوێنه‌ی‬ ‫ده‌ورووبه‌ری ئه‌ستێره‌كانه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫وزه‌ی گه‌یشتوو به‌هه‌ساره‌ك‌ه‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ن ئ �ه‌س��ت��ی��ره‌ك �ه‌و‌ه‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌كه‌ كه‌ ئاو له‌دۆخی‬ ‫ش��ل��ی��دا ل��ه‌س��ه‌ر رووب����ه‌ری‬ ‫هه‌ساره‌كه‌ بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ستیڤن وگ ئه‌ستێره‌ناس‬ ‫زانكۆی كالیفۆڕنیا له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ب��ڕوای �ه‌ی �ه‌ ك �ه‌ ل���ه‌دوای‬ ‫دۆزی��ن�ه‌وه‌ی هه‌ساره‌ گلیس‬ ‫(‪)GJ 581g‬‬ ‫ئ �ه‌و ئامانجه‌ هاتووه‌ت‌ه‬ ‫دی‪ ،‬ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ له‌بورجی‬ ‫فه‌له‌كی ته‌رازودایه‌‪ ،‬یه‌كێك‌ه‬ ‫ل���ه‌و ش���ه‌ش ه��ه‌س��اره‌ی��ه‌ی‬

‫كه‌ ب��ه‌ده‌وری ئه‌ستێره‌كه‌یدا‬ ‫ده‌س����وڕێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌ستێره‌ناسه‌كانی تر‬ ‫بوونی وه‌ه��ا هه‌ساره‌یه‌كیان‬ ‫ن �ه‌س �ه‌ل��م��ان��دووه‌‪ ،‬ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه‬ ‫له‌ئیمساڵدا‪ ،‬ی��ان ساڵێكی‬ ‫ت����ر ب����ه‌ش����ێ����وه‌ی ف���ه‌رم���ی‬ ‫ب��وون��ی ه��ه‌س��اره‌ی��ه‌ك��ی وا‬ ‫رابگه‌یندرێت‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتنی باشتر له‌كرداری‬ ‫جینه‌كان‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ ده‌رب���اره‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان جێنه‌تیك‌و‬ ‫ره‌فتاره‌كانی مرۆڤ‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫زۆر به‌گه‌رمی ب �ه‌رده‌وام �ه‌‪،‬‬ ‫له‌چه‌ند مانگی راب���ردوودا‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی ن���ێ���وان ج��ی�ن‌و‬ ‫توڕه‌یی‪( ،‬شپرزه‌یی‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ئ����ازادی����خ����وازی����ش چ �ه‌ن��د‬ ‫رۆژ ل�ه‌وه‌وپ��ێ��ش په‌یوه‌ندی‬ ‫ن��ێ��وان جین‌و دۆستایه‌تیش‬ ‫دۆزرای���������ه‌وه‌‪ -‬وه‌رگ���ێ���ڕ)‪،‬‬ ‫دۆزراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم روونه‌ ك‌ه‬

‫چاره‌نووسی مرۆڤ به‌ته‌واوی‬ ‫به‌ندنییه‌ له‌سه‌ر جینه‌كانی‪،‬‬ ‫بۆیه‌ به‌لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاترو‬ ‫تێگه‌یشتنی زی��ات��ری مرۆڤ‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر جێنه‌تیك له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ب��ك��رێ��ت نهێنی ئ���ه‌م ك��ۆد‌ه‬ ‫بچووكه‌ ئاڵۆزانه‌ بكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ساڵی (‪ )٢٠١١‬چاوه‌ڕوانی‬ ‫هه‌واڵی زۆر سه‌رنجراكێش‬ ‫له‌سه‌ر جێنه‌تیك بن‪.‬‬ ‫ه��ات��ن �ه‌ ب�����ازاڕی ماسی‬ ‫س��ه‌ل��ه‌م��ۆن��ی ك���ه‌ ل���ه‌ب���اری‬ ‫ئ������ه‌ن������دازه‌ی ب����ۆم����اوه‌ی‬ ‫(جێنه‌تیكی)یه‌وه‌ ده‌ستكاری‬ ‫ك����راوه‌‪ ،‬واب���ڕی���اره‌ له‌ساڵی‬ ‫(‪ )٢٠١١‬ماسی سه‌له‌مۆنی‬ ‫ده‌س�����ت�����ك�����اری ك������راوی‬ ‫ج��ێ��ن �ه‌ت��ی��ك��ی‪ ،‬ك���ه‌ ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫گ��ی��ان��ل��ب��ه‌ری چ���اك���ك���راو‌ه‬ ‫خواردنی له‌الیه‌ن رێكخراوی‬ ‫خ���وارده‌م���ه‌ن���ی‌و ده‌رم��ان��ی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��اوه‌ (‪ )FDA‬ك‌ه‬ ‫رێگه‌پێدراوه‌ بێته‌ ب��ازاره‌وه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌رچ���ه‌ن���د ب���ێ م �ه‌ت��رس��ی‬

‫‪37‬‬

‫بوونی گۆشتی ئ�ه‌م ماسیی‌ه‬ ‫ل����ه‌ڕووی ت�ه‌ن��دروس��ت��ی��ی�ه‌و‌ه‬ ‫راگ �ه‌ی��ن��دراوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هێشتا‬ ‫ئ���ه‌و ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ای �ه‌ی ك‌ه‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی گۆڕانكاری‬ ‫جێنه‌تیكی ل�ه‌ژێ��ر ره‌خنه‌ی‬ ‫توونددایه‌‪ ،‬به‌وته‌ی توێژه‌ران‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرتن ل�ه‌م شێواز‌ه‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ب���ه‌ه���ۆی ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫ك �ه‌ ن��رخ��ی خه‌رجییه‌كانی‬ ‫دروس���ت���ت���ك���ردن���ی م��اس��ی‬ ‫كه‌مببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتن له‌كه‌لتوری‬ ‫گیانله‌به‌رانی تری سه‌ر‬ ‫زه‌وی‬ ‫دۆزی��ن�ه‌وه‌ی نیشانه‌كانی‬ ‫ب���وون���ی ك���ه‌ل���ت���ورو ل �ه‌ن��او‬ ‫گیانله‌به‌راندا زیادیكردووه‌‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زیاتر له‌ئیمساڵدا‬ ‫زانیاری زیاترمان ده‌رباره‌ی‬ ‫ش�����ێ�����وازی ف���ێ���رب���وون���ی‬ ‫ره‌ف����ت����اره‌ك����ان‌و ش��ێ��وه‌ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی كه‌لتوره‌كه‌یان‬

‫ده‌ستده‌كه‌وێت‪ .‬یه‌كێك له‌و‬ ‫گیانله‌به‌رانه‌ دۆلفینه‌كانن ك‌ه‬ ‫توێژه‌ران لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی هۆكاری‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫له‌نه‌خۆشییه‌كان له‌ناو‬ ‫گیانله‌به‌راندا‬ ‫ش �ه‌م��ش �ه‌م �ه‌ك��وێ��ره‌ك��ان‌و‬ ‫ه��ه‌ن��گ��ه‌ك��ان دوو گ���روپ‬ ‫له‌زینده‌وه‌رانن كه‌ بێبوونی‬ ‫هۆكارێكی دیاریكراو ده‌مرن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ به‌شێوه‌یه‌كه‌ له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ببێت به‌هۆی له‌ناوچوونی‬ ‫ت��وخ��م��ه‌ك��ان��ی��ان‪ ،‬زان���ای���ان‬ ‫له‌هه‌وڵدان تاوه‌كو بتوانن ئه‌م‬ ‫نهێنییه‌ ب��دۆزن�ه‌وه‌‪ ،‬تازه‌ترین‬ ‫دۆزی����ن����ه‌وه‌ك����ان‪ ،‬ج��ۆرێ��ك‬ ‫له‌مشه‌خۆر به‌هۆكاری مه‌رگی‬ ‫شه‌مشه‌مه‌كوێره‌كان ده‌زانن‪،‬‬ ‫زانایان هیوادارن له‌ ئه‌مساڵ‪،‬‬ ‫یان ساڵی داهاتوو هۆكار‌ه‬ ‫راسته‌قینه‌كه‌ بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Faxnews :‬‬


‫‪38‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪GPS‬‬

‫چییه‌و چۆن له‌مۆبایلدا‬ ‫به‌كاریده‌هێنێت؟‬ ‫ئا‪ :‬ئه‌ندازیار توانا پێنجوێنی‬

‫ی�����ه‌ك�����ێ�����ك�����‌ه ل������ه‌و‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیایانه‌ی ك‌ه له‌نیوه‌ی‬ ‫دووه‌م���ی س��ه‌ده‌ی راب���ردوو‌ه‬ ‫گه‌شه‌ی سه‌ند‪ ،‬كورتكراوه‌ی‬ ‫‪Global‬‬ ‫(‪Positioning‬‬ ‫‪)System‬ه‌‪ ،‬ئ �ه‌م سیسته‌م‌ه‬ ‫پێكهاتوو‌ه له‌تۆڕێك له‌مانگ‌ه‬ ‫ده‌ستكرده‌كان ك‌ه ب �ه‌ده‌وری‬ ‫زه‌وی�������دا ده‌س����وڕێ����ن����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌كۆتایی حه‌فتاكانی سه‌ده‌ی‬ ‫رابردووداو له‌(‪)1978/2/22‬‬ ‫یه‌كه‌مین مانگی ده‌ستكردی‬ ‫(‪ )GPS‬ب�ه‌س�ه‌رك�ه‌وت��ووی��ی‬ ‫هه‌ڵدرا‪ ،‬ئێستا نزیكه‌ی (‪)32‬‬ ‫مانگی ده‌ستكرد تایبه‌ت به‌م‬ ‫بوار‌ه له‌كاردان‪.‬‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ا ب��ۆ ك��اروب��اری‬ ‫سه‌ربازی له‌الیه‌ن حكومه‌تی‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��او‌ه ب�ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��را‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ��ێ��س��ت��ا خ�ه‌ڵ��ك��ی��ش‬ ‫ده‌توانن سوودی لێوه‌ربگرن‌و‬ ‫ل �ه‌ب��واره‌ك��ان��ی ئ �ه‌ن��دازی��اری‪،‬‬ ‫كه‌شتیوانی‪ ،‬زۆر بواری تردا‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪.‬‬ ‫ت�ه‌ك��ن�ه‌ل��ۆژی��ای (‪)GPS‬‬ ‫پ��ێ��ك��دێ��ت ل���ه‌س���ێ ب �ه‌ش��ی‬ ‫سه‌ره‌كی‪:‬‬ ‫به‌شی بۆشایی‪.‬‬ ‫به‌شی كۆنترۆڵ‪.‬‬ ‫به‌شی به‌كارهێنه‌ران‪.‬‬ ‫به‌شی بۆشایی‪ :‬پێكدێت‬ ‫ل�ه‌ (‪ )32‬مانگی ده‌ستكرد‬ ‫كه‌ به‌خێرایی (‪ )7000‬میل‪/‬‬ ‫كاتژمێر‪ ،‬له‌به‌رزی (‪)12000‬‬ ‫میل له‌سه‌ر رووی زه‌وییه‌و‌ه‬ ‫ده‌سوڕێنه‌وه‌‪ ،‬ب‌ه به‌رده‌وامی‬ ‫نیشانه‌ (‪ )signal‬ده‌نێرین بۆ‬ ‫سه‌ر رووی زه‌وی‪ ،‬ئه‌م مانگ‌ه‬ ‫ده‌ستكردان‌ه ب���ه‌وزه‌ی خۆر‬ ‫كارده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم كاتێك ك‌ه‬ ‫ده‌كه‌ونه‌ سێبه‌ری زه‌وی ئه‌وا‬ ‫باتری به‌كارده‌هێنن‪.‬‬ ‫ب�ه‌ش��ی ك��ۆن��ت��رۆڵ‪ :‬ئه‌م‬ ‫به‌شه‌ له‌سه‌ر زه‌وییه‌ پێكدێت‬ ‫له‌ (‪ )6‬وێستگه‌ی چاودێری‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی ویستگه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی‪ ،‬ئه‌و ئه‌نتێنانه‌ی ك‌ه‬ ‫دان����راون ب��ۆ چاوێریكردنی‬ ‫ره‌وشی مانگه‌ ده‌ستكرده‌كان‪.‬‬ ‫ب�ه‌ش��ی ب�ه‌ك��اره��ێ��ن�ه‌ران‪:‬‬ ‫بریتیی‌ه له‌و ئامێر‌ه وه‌رگرانه‌ی‬ ‫ك����ه‌ ن���ی���ش���ان���‌ه ل��ه‌م��ان��گ��‌ه‬

‫ده‌ستكرده‌كان وه‌رده‌گ���رن‌و‬ ‫به‌كاری ده‌هێنن‪ ،‬وه‌ك ئامێری‬ ‫(‪ ،)GPS‬مۆبایل‪.‬‬ ‫چۆن كارده‌كات؟‬ ‫هه‌ر مانگێكی ده‌ستكرد‬ ‫له‌ (‪ )24‬كاتژمێردا دووجار‬ ‫به‌ده‌وری زه‌ویدا ده‌سوڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫نیشانه‌ (‪ )Signal‬ده‌نێرێت‬ ‫بۆ سه‌رزه‌وی‪ ،‬پاشان ئامێری‬ ‫وه‌رگ�����ر (‪)receiver‬‬ ‫به‌هه‌ژماركردنی ئه‌و كاته‌ی‬ ‫ك���‌ه ن��ی��ش��ان �ه‌ك��ان ل�ه‌م��ان��گ�‌ه‬ ‫ده‌س���ت���ك���رده‌ك���ه‌و‌ه ده‌گ��ات��‌ه‬ ‫ئامێره‌ك‌ه ده‌توانێت دووری‬ ‫خ��ۆی‌و مانگ‌ه ده‌ستكرده‌ك‌ه‬ ‫ده‌ستنیشان بكات‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئامێرێكی وه‌رگر‬ ‫شوێنی خ��ۆی ده‌ستنیشان‬ ‫بكات پێویست‌ه النیكه‌م نیشان‌ه‬ ‫ل �ه‌ (‪ )4‬م��ان��گ��ی ده‌س��ت��ك��رد‬ ‫وه‌رب���رگ���رێ���ت‪ ،‬ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫شوێنی جوگرافی ده‌ستنیشان‬ ‫ب��ك��ات ب�����ه‌رزی ل�ه‌ئ��اس��ت��ی‬ ‫رووی ده‌ری��اوه‌‪latitude،( ،‬‬ ‫‪،)longitude and altitude‬‬ ‫ن��ی��ش��ان��ه‌ك��ان ب����ه‌زۆرب����ه‌ی‬ ‫ناوه‌نده‌كاندا رێده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌هه‌ندێك م��ادده‌ ره‌قه‌كاندا‬ ‫ن��ات��وان��ن تێپه‌ڕبن هه‌ندێك‬ ‫ج��ار ب��اڵ�ه‌خ��ان�ه‌‪ ،‬ش���اخ‪ ،‬ئاو‬ ‫ده‌ب��ن �ه‌ ب�ه‌رب�ه‌س��ت ل �ه‌ب �ه‌رده‌م‬ ‫نیشانه‌كاندا‪.‬‬ ‫پ��اش��ان ئ �ه‌و زانیارییان‌ه‬ ‫پ���ی���ش���ان ده‌درێ���������ت‪ ،‬ی���ان‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ن��ی��ش��ان �ه‌ی‬ ‫ئ �ه‌ل �ه‌ك��ت��رۆن��ی��ی �ه‌وه‌‪ ،‬شوێنی‬ ‫ئامێره‌ك‌ه پیشانده‌دات‪.‬‬ ‫ئێستا ب��اس له‌چۆنیه‌تی‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی (‪)GPS‬‬ ‫ی م��ۆب��ای��ل ده‌ك���ه‌ی���ن وه‌ك‬ ‫نموونه‌یه‌ك‪.‬‬ ‫تۆ پێویسته‌ پێش هه‌موو‬ ‫شتێك ئه‌و‌ه بزانیت كه‌ شوێنی‬ ‫خۆت ده‌ستنیشان بكه‌یت‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ئه‌م هه‌نگاوان‌ه‬ ‫بگر‌ه به‌ر‪" ،‬روونكردنه‌وه‌كان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر م��ۆب��ای��ل��ی ج���ۆری‬ ‫(‪ )N82‬ك����راوه‌‪ ،‬به‌زمانی‬ ‫ئینگلیزی"‪.‬‬ ‫ده‌چین‌ه (‪ ،)Menu‬پاشان‬ ‫(‪ )Tools‬هه‌ڵده‌بژێرین‪.‬‬ ‫پاشان (‪)Connectivity‬‬

‫(‪GPS‬‬

‫هه‌ڵده‌بژێرین‪ ،‬دوات��ر‬ ‫‪) data). (Latitude‬‬ ‫هێڵی پانی زه‌وی به‌گۆش‌ه‬ ‫ده‌پێورێت‪.‬‬ ‫(‪ )Longitude‬‬ ‫هێڵی درێژی زه‌وی به‌گۆش‌ه‬ ‫ده‌پ��ێ��ورێ��ت‪)Accuracy( ،‬‬ ‫دی��ق��ق �‌ه (ب��ه‌پ��ێ��ی ب �ه‌ه��ێ��زی‬ ‫نیشانه‌كان ده‌گۆڕێت)‪.‬‬ ‫(‪ )Altitude‬‬ ‫ب��ه‌رزی��ت ل�ه‌ئ��اس��ت��ی رووی‬ ‫ده‌ریاو‌ه (‪ ،)Alt. acc‬دیققه‌ی‬ ‫به‌رزییه‌كه‌ت‪ )Speed( .‬‬ ‫خێراییت‬ ‫ل���ه‌دوای‬ ‫ئ��������ه‌وه‌دا‬

‫( ‪)P o s i t i o n‬‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرین‪ ،‬پاشان كه‌مێك‬ ‫چ�����اوه‌ڕوان ده‌ب��ی��ن ت��اوه‌ك��و‬ ‫زانیارییه‌كان ده‌هێنێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫وی��س��ت��ت ب��زان��ی��ت چ �ه‌ن��دی‬ ‫نیشانه‌ی مانگه‌ ده‌ستكرده‌كان‬ ‫ه �ه‌ی �‌ه ئ���ه‌وا ئ���ه‌م ه�ه‌ن��گ��او‌ه‬ ‫بكه‌‪Option Satellite( :‬‬ ‫‪ )Status‬پ��اش��ان پیشانت‬ ‫ده‌دات ك �‌ه چ �ه‌ن��ده‌ نیشان‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دوای ئ��������ه‌وه‌ی ك �‌ه‬ ‫زان��ی��اری��ی�ه‌ك��ان��ی هێنا چه‌ند‬ ‫شتێكمان پیشانده‌دات بزانیت‬ ‫ئه‌مان‌ه چییه‌‪ ،‬باش سه‌یری ئه‌م‬ ‫وێنه‌ی‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫چه‌ند زاراوه‌ی���ه‌ك هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌رانبه‌ری چه‌ند ژماره‌یه‌ك‪،‬‬

‫‪39‬‬

‫ئ���ه‌و ژم���اران���‌ه ئ���ه‌وه‌ی���ه‌ ك‌ه‬ ‫ئامێره‌كه‌مان له‌سه‌ته‌الیته‌كه‌و‌ه‬ ‫وه‌ریگرتووه‌‪.‬‬ ‫پ����اش ئ�����ه‌وه‌ی ك���ه‌ تۆ‬ ‫شوێنی خ��ۆت��ت دی��اری��ك��رد‪،‬‬ ‫پێویستت به‌و‌ه هه‌بوو ك‌ه ئه‌و‬ ‫شوێنه‌ی تێیدای پاشه‌كه‌وت‬ ‫(‪)save‬ی ب��ك�ه‌ی��ت ئ�ه‌م‬ ‫هه‌نگاوانه‌ جێبه‌جێبكه‌‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی شوێنه‌كه‌ت‬ ‫دی��اری��ك��رد ه�ه‌ن��گ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫س���ه‌ره‌وه‌‪Option Save( ،‬‬ ‫‪ )location‬بكه‌‪.‬‬

‫ئه‌و بۆشاییان‌ه پڕبكه‌ره‌و‌ه‬ ‫به‌پێی ویستی خ��ۆت وه‌ك‬ ‫(ناو‪ ،‬واڵت‪ ،‬هه‌رێم‪ ،‬شه‌قام‪،‬‬ ‫ت���ه‌ل���ه‌ف���ۆن‪ ،‬وێ����ب س��ای��ت‪،‬‬ ‫‪...‬هتد)‪ ،‬پاشان (‪)Done‬‬ ‫بكه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بزانیت ك‌ه ئه‌و‬ ‫شوێنانه‌ی ك‌ه پاشه‌كه‌وتت‬ ‫ك��ردوون‪ ،‬كامانه‌ن بیبینیت‪،‬‬ ‫ئه‌وا هه‌ر ل‌ه (‪)connectivity‬‬ ‫دا بڕۆ سه‌ر (‪.)Landmarks‬‬ ‫یه‌كێك له‌به‌كارهێنانی‬ ‫(‪ )GPS‬ئ�����ه‌وه‌ی�����ه‌ ك �‌ه‬ ‫رێنیشانده‌رت بێت كاتێك‬ ‫ل��ه‌ش��وێ��ن��ێ��ك��ه‌وه‌ ده‌چ��ی��ت‬ ‫ب��ۆ شوێنێكی ت���ر‪ ،‬ب��ۆ ئ�ه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش ئ �ه‌م هه‌نگاوان‌ه‬

‫بگر‌ه به‌ر‪:‬‬ ‫ده‌چ��ی��ن��ه‌ س����ه‌ر ب �ه‌ش��ی‬ ‫(‪ )NAVIGATION‬پاشان‬ ‫(‪Set‬‬

‫‪OPTIONS‬‬

‫‪)destination‬‬ ‫لێره‌دا تۆ ئ�ه‌و شوێنه‌ی‬ ‫بۆی ده‌چیت دیاریده‌كه‌یت‬ ‫ئایا له‌لیستی ئه‌و شوێنانه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫پێشتر پاشه‌كه‌وتت ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫یان خۆت (‪)Coordinate‬‬ ‫ه‌ك���ه‌ی ده‌زان���ی���ت‌و داخ��ڵ��ی‬ ‫ده‌كه‌یت‪.‬‬ ‫پ��اش��ان پ��ێ��ت��ده‌ڵ��ێ��ت ك‌ه‬ ‫چ �ه‌ن��دت م���او‌ه بگه‌یته‌ ئه‌و‬

‫شوینه‌و‌ه ئه‌گه‌ر به‌و خێرایی‌ه‬ ‫ب����ڕۆی����ت ئ�����ه‌وه‌ن�����ده‌ی ت��ر‬ ‫ده‌ڕۆیت‪.‬‬ ‫دی�����اره‌ ئ����ه‌و دووری���ی���‌ه‬ ‫دووری ئاسمانییه‌ ن��ه‌وه‌ك‬ ‫دووری سه‌ر شه‌قامه‌كان‪.‬‬ ‫ل����ه‌واڵت����ان����ی ت����ر ك �‌ه‬ ‫ماسته‌ر پالنێكی ت �ه‌واوی��ان‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌ س��ی��س��ت �ه‌م��ی (‪GIS‬‬ ‫‪(Geographic Information‬‬

‫‪ ،)System‬یان خستووه‌ته‌كار‬ ‫ئه‌وا ده‌توانێت شه‌قام به‌شه‌قام‬ ‫رێنوینیت بكات‪ ،‬ب�ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫خزمه‌تگوزاریی‌ه له‌كوردستان‌و‬ ‫ع��ێ��راق ك��ار ن��اك��ات‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫ل��ه‌واڵت��ان��ی دراوس����ێ وه‌ك‬ ‫سعودیه‌و كوێت‌و توركیا كار‬ ‫ده‌كات‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪40‬‬

‫فیزیا‬

‫مادده‌ی گه‌ردوونی (پالزما)‬

‫ئا‪ :‬سه‌روه‌ت قادر‬ ‫ل�����ه‌الی ه���ه‌م���ووم���ان‬ ‫ئ��اش��ك��رای��ه‌ ك���ه‌ پ�لازم��ا‬ ‫زاراوه‌ی�ه‌ك�ه‌ به‌كاردێت بۆ‬ ‫پێكهاته‌یه‌ك له‌پێكهاته‌كانی‬ ‫خ����وێ����ن ن���زی���ك���ه‌ی ل �ه‌‬ ‫(‪)60%‬ی خوێنی مرۆڤ‬ ‫پێكده‌هێنێت‪.‬‬ ‫پ�ل�ازم���ا‪ ،‬ش��ل �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫خ��وێ��ن��ی��ی�ه‌ ك��ه‌ ره‌نگێكی‬ ‫ك���ای���ی ه���ه‌ی���ه‌ زۆرب�����ه‌ی‬ ‫له‌ئاو پێكهاتووه‌‪ ،‬خڕۆكه‌‬ ‫س�������وورو س��پ��ی��ی �ه‌ك��ان��ی‬ ‫خوێن‪ ،‬پرۆتین‪ ،‬م��ادده‌ی‬ ‫خ��ۆراك �ی‌و پاشماوه‌كانی‬ ‫خانه‌ی هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫له‌الیه‌ك‪ ،‬له‌الیه‌كی تره‌وه‌‬ ‫ئێمه‌ ده‌زان��ی��ن كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫زه‌ویدا مادده‌ به‌سێ دۆخی‬ ‫سه‌ره‌كی هه‌یه‌ ئه‌وانیش‪:‬‬ ‫دۆخ��ی ره‌ق وه‌ك ئاسن‪،‬‬ ‫شل وه‌ك ئاوو گازی وه‌ك‬ ‫ه��ه‌وا‪ .‬ئ �ه‌م زانیارییانه‌ی‬ ‫باسكرا شتگه‌لێكی به‌ڵگه‌‬ ‫نه‌ویستن‌و الی خوێنه‌ر‬ ‫زان�������راوه‌‪ ،‬ك���ه‌وات���ه‌ ئ �ه‌م‬ ‫پێشه‌كییه‌ ب��ۆچ��ی؟‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫بۆ ئاسانكاری ب��وو ئێمه‌‬ ‫زاراوه‌ی پالزما به‌مانایه‌كی‬ ‫دیكه‌ به‌كارده‌هێنین‪ ،‬كه‌‬ ‫هیچ په‌یوه‌ندییه‌كی نییه‌‬ ‫به‌شله‌ی خوێنییه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك له‌شێوه‌كان‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ه �ه‌ی �ه‌ به‌سێ‬ ‫دۆخه‌كه‌ی مادده‌وه‌‪.‬‬ ‫پالزما چییه‌؟‬ ‫ئ��ێ��م �ه‌ ده‌زان����ی����ن كه‌‬ ‫توخمه‌كان له‌گه‌ردیله‌كان‬ ‫پ��ێ��ك��دێ��ن‪ ،‬گ���ه‌ردی���ل���ه‌ش‬ ‫پێكدێت له‌چه‌ند به‌شێك‬ ‫ل������ه‌وان������ه‌‪ :‬ن�������اوك ك �ه‌‬ ‫پ��ێ��ك��دێ��ت ل �ه‌ت �ه‌ن��ۆل��ك �ه‌ی‬

‫ه��اوب��ارگ��ه‌ پ��ێ��ی��ده‌وت��رێ��ت‬ ‫(ن��ی��وت��رۆن)‪ ،‬ته‌نۆلكه‌ی‬ ‫م���وج���ه‌ب پ��ێ��ی��ده‌وت��رێ��ت‬ ‫(پرۆتۆن)‪ ،‬له‌به‌شێكی تردا‬ ‫ل �ه‌ن��اوه‌ن��دێ��ك��ی گ���ه‌وره‌ی‬ ‫ده‌ره‌ك���ی���دا‪( ،‬ب��ه‌ ب���ه‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ قه‌باره‌ی ناوكدا)‪،‬‬ ‫ته‌نۆلكه‌ی ب��ارگ�ه‌ سالبی‬ ‫س�����وك (ب�����ه‌ ب�������ه‌راورد‬ ‫به‌بارستایی نیوترۆنه‌كان‌و‬ ‫پ���رۆت���ۆن���ه‌ك���ان)‪ ،‬م �ه‌ل �ه‌ی‬ ‫ت��ێ��دا ده‌ك�����ات ن���اس���راوه‌‬ ‫ب�ه‌(ئ�ه‌ل��ی��ك��ت��رۆن)‪ ،‬ك�ه‌وات�ه‌‬ ‫ده‌ب���ێ���ت گ���ه‌ردی���ل���ه‌ك���ان‬ ‫ه��اوب��ارگ��ه‌ ب���ن‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ژم�����������اره‌ی پ���ڕۆت���ۆن���ه‌‬ ‫م��وج��ه‌ب��ه‌ك��ان ی �ه‌ك��س��ان �ه‌‬ ‫ب���ه‌ژم���اره‌ی ئه‌لیكترۆنه‌‬ ‫س��ال��ب�ه‌ك��ان‪ ،‬گه‌ردیله‌كان‬ ‫له‌سه‌ر زه‌ویدا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫سرووشتی بوونیان هه‌یه‌و‬ ‫ك��ارل��ێ��ك ده‌ك����ه‌ن‌و به‌ند‬ ‫پ��ێ��ك��ه‌وه‌ دروس���ت���ده‌ك���ه‌ن‬ ‫بۆ دروستكردنی توخم‪،‬‬ ‫ئ��اوێ��ت �ه‌و ت��ێ��ك�ه‌ڵ�ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئه‌ی چی له‌باره‌ی دۆخی‬ ‫گه‌ردیله‌وه‌ له‌ئه‌ستێره‌كاندا‬ ‫كه‌ پله‌كانی گه‌رمی زۆر‬ ‫به‌رزه‌و زیاتره‌ له‌ (‪)20000‬‬ ‫س‪ ،°‬له‌ناخی ئه‌ستێره‌دا؟‪،‬‬ ‫وه‌اڵم�����ی ئ���ه‌م پ��رس��ی��اره‌‬ ‫ده‌ده‌ی��ن�ه‌وه‌ به‌داڕشتنه‌وه‌ی‬ ‫پێشبینیه‌كان‌و‬ ‫گریمانه‌و‬ ‫هه‌ندێك‬ ‫بیرخستنه‌وه‌ی‬ ‫راستی جێهێڵراو بۆ خوێنه‌ر‬ ‫ل���ه‌درێ���ژه‌ی ب��اب �ه‌ت �ه‌ك �ه‌دا‪،‬‬ ‫راس����ت����ی‌و ن���اڕاس���ت���ی‌و‬ ‫ب�ه‌دواداچ��وون بۆ گریمانه‌‬ ‫زانستییه‌كانی تایبه‌ت به‌م‬ ‫بابه‌ته‌‪.‬‬ ‫گ��ری��م��ان�ه‌و پێشبینی‌و‬ ‫راس��ت��ی��ی��ه‌ك��ان ل���ه‌ب���اره‌ی‬ ‫س��رووش��ت��ی ئ �ه‌و م��ادده‌ی‬ ‫له‌ئه‌ستــــێره‌كاندا هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ م��ادده‌ی پێكهێنه‌ری‬‫ده‌كرێت‬ ‫ئه‌ستێـــره‌كان‪،‬‬ ‫له‌دۆخی گازیدا بێت‪.‬‬

‫ م���ـ���ـ���ـ���ـ���ـ���ادده‌ی‬‫پێكهـــــێنه‌ری ئه‌ستێره‌كان‪،‬‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ل �ه‌ش��ـ��ـ��ـ��ێ��وه‌ی‬ ‫ئاوێته‌دا بێت‪.‬‬ ‫ م��ادده‌ی پێكهێنه‌ری‬‫ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان ده‌ك��رێ��ت‬ ‫له‌شێوه‌ی ئایۆنی موجه‌ب‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ م��ادده‌ی پێكهێنه‌ری‬‫ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ل �ه‌ش��ێ��وه‌ی ئه‌لیكترۆندا‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ م��ادده‌ی پێكهێنه‌ری‬‫ئ��ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ل �ه‌ش��ێ��وه‌ی تێكه‌ڵه‌یه‌كی‬ ‫گازیدا بێت‪.‬‬ ‫ له‌ناو ئه‌ستێره‌كاندا‬‫كارلێكی ناوكه‌ یه‌كبوون‬ ‫رووده‌دات‪.‬‬ ‫به‌شی گه‌وره‌ی مادده‌ی‬ ‫ئه‌ستێره‌كان‬ ‫پێكهێنه‌ری‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی�ه‌ ل �ه‌پ��ڕۆت��ۆن �ه‌ك��ان‬ ‫(ئایۆنی هایدرۆجین)‪.‬‬ ‫ب�����ه‌ش�����ی ك���ه‌م���ی���ش‬ ‫ل���ه‌م���ادده‌ی پێكهێنه‌ری‬ ‫ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان بریتییه‌‬ ‫له‌ته‌نۆلكه‌كانی ئه‌لفا‬ ‫(گ �ه‌ردی��ل �ه‌ی هیلیۆم‬ ‫كه‌ ئه‌لكترۆنه‌كانی‬ ‫ون��������ده‌ك��������ات‌و‬ ‫ده‌گ�����ۆڕێ�����ت ب��ۆ‬ ‫ئایۆنی هیلیۆم)‬ ‫پ��ل �ه‌ی گ �ه‌رم��ی‬ ‫ب����ه‌رزی ناخی‬ ‫ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان‬ ‫واده‌كات مادده‌‬ ‫پێكهێنه‌ر ه‌كانی‬ ‫ئ �ه‌س��ت��ێ��ره‌ك��ان‬ ‫ل��ه‌س��اده‌ت��ری��ن‬ ‫باردا بێت‪.‬‬ ‫ت��ێ��ك��ه‌ڵ��ه‌ی‬ ‫م��ادده‌ی ئه‌ستێره‌‬ ‫له‌ئایۆنه‌‬ ‫بریتییه‌‬ ‫م�����وج�����ه‌ب�����ه‌ك�����ان‌و‬ ‫ئه‌لیكترۆنه‌كان كه‌ پله‌یه‌كی‬ ‫گ��ه‌رم��ی زۆر ب �ه‌رزی��ی��ان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئ �ه‌ت��وان��ی��ن ناوكێكی‬ ‫دام�����اڵ�����راو ل���ه‌ن���اوه‌ن���ده‌‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كه‌ی بدۆزینه‌وه‌‬ ‫ل�����ه‌ژێ�����ر ب�����ارودۆخ�����ی‬ ‫سرووشتی ئه‌ستێره‌كاندا‪،‬‬ ‫ل �ه‌ك��ات��ێ��ك��دا ش��ت��ی وه‌ه��ا‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی بدۆزینه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌شی گ�ه‌وره‌ له‌مادده‌‬ ‫پێكهێنه‌ره‌كانی گ �ه‌ردوون‬ ‫له‌دۆخی پالزمادایه‌‪.‬‬ ‫پ��ل�ازم����ا ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی‬ ‫ج���ی���اواز ك��ارده‌ك��ـ��ـ��ـ��ات‬ ‫ل����ه‌دۆخ����ی گ����ازی����دا كه‌‬ ‫له‌ته‌نۆلكه‌ی‬ ‫پێكهاتووه‌‬ ‫بارگاوی له‌ژێر پله‌ گه‌رمییه‌‬ ‫زۆر به‌رزه‌كاندا‪.‬‬ ‫پ�لازم��ا ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫زه‌وی ل�ه‌چ�ه‌ن��د‬ ‫ش��وێ��ن��ێ��ك��ی‬

‫دی��اری��ك��راودا‬ ‫ه����ه‌ی����ه‌ وه‌ك‬ ‫ن�������اوچ�������ه‌ی‬ ‫روودان�������������ی‬ ‫ه�����������������ه‌وره‌‬ ‫بروسكه‌‪ ،‬گڕی‬ ‫ئ��اگ��رو كازیوه‌‬ ‫(زه‌رده‌پ��������ه‌ڕ)‬ ‫ی جه‌مسه‌ری‬ ‫(ه�������������ه‌ردوو‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ری‬ ‫ب��اك��وورو‬

‫ب���اش���وور)‪ ،‬ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی‬ ‫ده‌ستكردیش له‌گڵۆپه‌‬ ‫نیۆنی‌و فلۆرۆسنتیه‌كان‬ ‫دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫پ�لازم��ا ل �ه‌ژێ��ر پله‌‬ ‫گه‌رمییه‌ زۆر به‌رزه‌كاندا‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ی��ان ل �ه‌ژێ��ر پله‌‬ ‫گ �ه‌رم��ی��ی �ه‌ ن��زم��ه‌ك��ان‌و‬ ‫په‌ستانێكی كه‌می نزیك‬ ‫له‌خاڵێتی ت���ه‌واو‪ ،‬له‌م‬ ‫ك��ات �ه‌دا پ�لازم��ا له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌ر مادده‌یه‌كدا كه‌ بێته‌‬ ‫رێی كارلێك ده‌كات‪.‬‬ ‫چینی ئایۆنۆسفێر‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رزای���ی (‪–70‬‬ ‫‪)90‬ك�����م پ�ل�ازم���ای‬ ‫ن��ی��وه‌ڕوان��ه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫د و ا ی‬

‫ئاوابوونی خۆر ده‌چێته‌وه‌‬ ‫دۆخی گازی‪.‬‬ ‫پ�لازم��ا له‌ناوناچێت‪،‬‬ ‫ب����ه‌ڵ����ك����و ب���ه‌ئ���اس���ان���ی‬ ‫هه‌ڵده‌ستێت به‌كارلێككردن‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی پ��ل��ه‌ گ �ه‌رم��ی��ی �ه‌‬ ‫به‌رزه‌كانییه‌وه‌ كه‌ به‌الی‬ ‫كه‌مه‌وه‌ ده‌گاته‌ (‪)20000‬‬ ‫س‪°‬‬ ‫چ��ی��ن��ی ئ��ای��ۆن��ۆس��ف��ێ��ر‬ ‫ل�����ه‌ب�����ه‌رزی زی����ات����ر ل �ه‌‬ ‫(‪200‬ك��م) له‌سه‌ر رووی‬ ‫زه‌وییه‌وه‌ چینێكی هه‌میشه‌‬ ‫پالزمییه‌‪.‬‬ ‫غ���از ده‌گ���ۆڕێ���ت بۆ‬ ‫پ�ل�ازم���ا ك��ات��ێ��ك وزه‌ی‬ ‫گ��ه‌رم��ی پ��ێ��ب��درێ��ت‪ ،‬ی��ان‬ ‫هه‌ر شێوه‌یه‌كی تری وزه‌‬ ‫ك��ه‌ ب��ت��وان��ێ��ت ه �ه‌ن��دێ��ك‪،‬‬ ‫یان هه‌موو ئه‌لكترۆنه‌كان‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ردی��ل�ه‌ك��ان بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌م����ه‌ش پ���اش���م���اوه‌ی‬ ‫گه‌ردیله‌كان ده‌گۆڕێت‬ ‫ب���ۆ ت��ه‌ن��ۆل��ك��ه‌ی‬ ‫م�����وج�����ه‌ب‪،‬‬

‫به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئ��������اس��������ان‬ ‫ده‌توانین بڵێین‪:‬‬ ‫پ��ل�ازم����ا غ������ازه‌ ك�ه‌‬ ‫ت����ه‌زووی ك��اره‌ب��ای پێدا‬ ‫بڕوات‪.‬‬ ‫پالزما‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫له‌ژیانماندا‪:‬‬ ‫• له‌گڵۆپه‌ فلۆرۆسنت‌و‬ ‫نیۆنییه‌كاندا‪.‬‬ ‫• پ��������ارچ��������ه‌ی‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی وورد‬ ‫( ‪)M i c r o p r o c e s s o r‬‬ ‫له‌ئامێری كۆمپیوته‌ردا‪.‬‬ ‫• ئ�����ه‌و غ����ازان����ه‌ی‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ه��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫موشه‌كه‌كانه‌وه‌ ده‌رده‌چێت‬ ‫له‌پالزمایه‌ نه‌ك له‌غاز‪.‬‬ ‫• پ�لازم��ا به‌كاردێت‬ ‫له‌دروستكردنی ئه‌ڵماسی‬ ‫ده‌ستكردو توێژاڵی كاره‌با‬ ‫گه‌یه‌ن‪.‬‬ ‫ ده‌كرێت پالزما وه‌كو‬‫سه‌رچاوه‌یه‌كی پاكی وزه‌‬ ‫به‌كاربێت‌و له‌سووتاندنی‬ ‫پ��ت��رۆڵ‌و وه‌رگ��ی��راوه‌ك��ان��ی‬ ‫دووركه‌وینه‌وه‌و پیسبوونی‬ ‫ژی��ن��گ��ه‌ ك �ه‌م��ب��ك �ه‌ی��ن �ه‌وه‌‬ ‫(چ����ۆن)؟‪ ،‬ل �ه‌زه‌ری��اك��ان��دا‬ ‫ب��ڕێ��ك��ی زۆر دی��وت��ی��ری��ۆم‬ ‫(ه��ای��درۆج��ی��ن��ی ق���ورس)‬ ‫ه �ه‌ی �ه‌ ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ت��وان��رێ��ت‬

‫‪41‬‬

‫پ��ل��ازم�����ا‬ ‫به‌كاربهێنرێت له‌كرداری‬ ‫ك��ارل��ێ��ك��ی ی �ه‌ك��گ��رت��ن��ی‬ ‫ناوكیدا (ناوكه‌ یه‌كبوون)‪،‬‬ ‫ئه‌وا ده‌توانرێت وزه‌یه‌كی‬ ‫ب��ێ��ش��وم��ارو پ��اك وه‌ده‌س‬ ‫بێت كه‌ به‌شی ملیۆنه‌ها‬ ‫ساڵی زه‌وی ده‌كات‪.‬‬ ‫ چ��اوه‌ڕوان ده‌كرێت‬‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌پالزما ببێته‌‬ ‫ه���ۆی چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی‬ ‫مه‌ته‌ڵی باری كه‌ش‌و هه‌وا‬ ‫له‌بۆشایداو پێشبینیكردن‬ ‫دروستترو‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫وردتر‪.‬‬ ‫ ئه‌ستێره‌و مه‌جه‌ڕه‌كان‬‫پێكدێن ل�ه‌پ�لازم��ا له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌وه‌ پێشبینی ده‌ك��رێ��ت‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان ببنه‌ هۆی‬ ‫ئاشكراكردنی نهێنیه‌كانی‬ ‫گ������ه‌ردوون وه‌ك����و چ��ۆو‬ ‫ئه‌ستێره‌كان دروستده‌بن‌و‬ ‫چ�����ۆن�����ی�����ش ده‌م���������رن‬ ‫(له‌ناوده‌چن)؟‪.‬‬ ‫ب��ای خۆریی ناوێكی‬ ‫خ���������وازراوه‌ ب���ۆ چینی‬ ‫ده‌ره‌ك�����ی خ���ۆر‪ ،‬ل �ه‌وێ��دا‬

‫هه‌موو‬ ‫گ���ه‌ردی���ل���ه‌‬ ‫م���اددی���ه‌ك���ان ده‌ب��ن �ه‌‬ ‫ئ���ای���ۆن ب���ه‌ه���ۆی ب���ه‌رزی‬ ‫پله‌ی گ �ه‌رم��ی‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫بڵێین گه‌ردیله‌كان ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌لكترۆنه‌كانی خولگه‌ی‬ ‫ئ���اس���ت���ی ن��اوه‌ك��ی��ش��ی��ان‬ ‫ون�����ده‌ك�����ه‌ن ك����ه‌ ن����اوك‬ ‫ب �ه‌زۆرت��ری��ن هێز كێشیان‬ ‫ده‌ك������ه‌ن گ���ه‌رم���ی ب���ه‌رز‬ ‫كارده‌كات بۆ به‌ره‌اڵكردنی‬ ‫پالزما له‌هێزی كێشكردنی‬ ‫خ����ۆرو ب�ڵ�اوك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ب���ه‌ب���ۆش���ای���ی ئ��اس��م��ان��دا‬ ‫ئاڕاسته‌كانداو‬ ‫به‌هه‌موو‬ ‫دوورك�����ه‌وت�����ن�����ه‌وه‌ی تا‬ ‫دوورت�����ری�����ن ه���ه‌س���اره‌‬ ‫ناسراوه‌كان بای خۆری‪،‬‬ ‫ك �ه‌ خێراییه‌كه‌ی ده‌گ��ات�ه‌‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی (‪ )400‬ك��م‪/‬‬ ‫چ�����رك�����ه‌ی�����ه‌ك ده‌س�����ت‬ ‫ده‌گ���رێ���ت ب��ه‌س��ه‌ر شێوه‌‬ ‫بواری موگناتیسی زه‌وی‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌یه‌ ده‌بێته‌ هۆی وزه‌ی‬ ‫به‌ده‌ستهاتووی پشتێنه‌ی‬ ‫ت��ی��ش��ك��ه‌ك��ان‌و ره‌ش���ه‌ب���ا‬ ‫موگناتیسییه‌كانی ده‌وری‬ ‫گۆی زه‌وی‪.‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪42‬‬

‫گه‌ردوون‬

‫دوای ه�ه‌م��وو ئ �ه‌و شتانه‌ی‬ ‫كه‌وترا‪ ،‬به‌اڵم هێشتا له‌كۆتایی‬ ‫جیهان نزیك نه‌بووینه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێش بینی هه‌ندێك دیمانه‌‪،‬‬ ‫ده‌ی�����ان�����وت ك���ه‌ل���ه‌وان���ه‌ی���‌ه‬ ‫ك��ون�ه‌ڕه‌ش��ی مایكرۆسكۆپی‬ ‫له‌ناو پ��ێ��ك��داده‌ری گ �ه‌وره‌ی‬ ‫هادرۆن (‪ )LHC‬دروستببێت‪،‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و به‌رئه‌نجامانه‌ی ك‌ه‬ ‫له‌پانزه‌ی مانگی دیسه‌مبه‌ر‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر س��ای��ت��ی ئ �ه‌رك��ای��ڤ‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ت�ه‌وه‌‪ ،‬توێژه‌ره‌كان‬ ‫پالنی ئه‌وه‌یان داناو‌ه ك‌ه ‪LHC‬‬ ‫تاوه‌كو ‪ 2012‬ب�ه‌رده‌وام كار‬ ‫بكات‪ ،‬كه‌پێشتر ‪2011‬ی بۆ‬ ‫دانرابوو‪.‬‬ ‫پ������ێ������ك������داده‌ری ‪27‬‬ ‫كیلۆمه‌تری له‌تاقیگه‌ی فیزیكی‬

‫هڕ ‌هش‬ ‫ه‪ LHC‬كون ‌‬ ‫ل‬ ‫بوونی نییه‌‌‬ ‫جیوف برومفیل‬ ‫جه‌مال محه‌مه‌د‬

‫ه‬ ‫كون ‌‬

‫هكان‬ ‫سپیی ‌‬

‫ته‌نۆلكه‌ی سێرن له‌نزیكی‬ ‫جنێفی سویسرا‪ ،‬به‌هه‌ندێك‬ ‫دواك����ه‌وت����ن����ه‌و‌ه ل �ه‌س��اڵ��ی‬ ‫‪ 2009‬ك��ه‌وت��ه‌ك��ارو ئێستا‬ ‫فیزیكزانه‌كان له‌و ب��اوه‌ڕه‌دان‬ ‫كه‌تواناییه‌كانی له‌سه‌روی ئه‌و‬ ‫چاوه‌ڕوانییانه‌وه‌ی‌ه كه‌لێیده‌كرا‪.‬‬ ‫پێشبینییه‌كانی دروستبوونی‬ ‫كونه‌ڕه‌شی بچكۆل‌ه له‌كاتی‬ ‫پێكدادان ل���ه‌وزه‌ی چه‌ندترا‬ ‫ئه‌لیكترۆن ڤۆلت (‪ )Tev‬به‌پێی‬ ‫ئ �ه‌و تیوریانه‌بوو كه‌حساب‬ ‫ب���ۆ ك���اری���گ���ه‌ری دووری���ی���‌ه‬ ‫زیاده‌كانی هێزی كێشكردن‬ ‫ل �ه‌ف �ه‌زادا ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫وا داده‌ن��رێ��ت كه‌كونه‌ڕه‌ش‌ه‬

‫بچووكه‌كان به‌خێرایی تیابچن‪،‬‬ ‫به‌اڵم زاناكان له‌ئاشكراكه‌ری‬ ‫" لوولپێچی موئۆنی پێچراوه‌"‬ ‫(‪ )CMS‬ده‌ڵێن هیچ چه‌شن‌ه‬ ‫ن��ی��ش��ان �ه‌ی �ه‌ك ل��ه‌ك��ون��ه‌ڕه‌ش‬ ‫ل����ه‌وزه‌ی ن��ێ��وان ‪3.5-4.5‬‬ ‫(‪ )Tev‬به‌دی نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫وته‌بێژی ئاشكراكه‌ره‌كان‬ ‫ف��ی��زی��ك��زان گ��وی��دۆ تۆنیلی‬ ‫ده‌ڵێت ئیتر ده‌بێت كۆتایی‬ ‫به‌باسی كونه‌ڕه‌شی بچووك‬ ‫له‌پێكداده‌ره‌كه‌دا بهێنین‪.‬‬ ‫ك���ۆم���ه‌ڵ���ێ���ك���ی زۆر‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زانستی به‌هۆی‬ ‫‪LHC‬و‌ه ب�ڵ�او ب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ستیف مایه‌ر فیزكزانی سێرن‌و‬

‫چ���اودێ���ری پ��ێ��ك��داده‌ره‌ك��‌ه‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ئ��ێ��م �‌ه ب��ه‌ڕاس��ت��ی‬ ‫سه‌رمان سوڕماو‌ه له‌و هه‌موو‬ ‫پێشكه‌وتنه‌‪.‬‬ ‫ئێستا فیزیزانه‌كان زۆر‬ ‫ی‬ ‫ئۆمێدوارن كه‌بتوانن بۆزۆن ‌‬ ‫هیگز زۆر زووت��ر له‌و واد‌ه‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ك��راو‌ه ب��دۆزن�ه‌وه‌‪.‬‬ ‫س����ه‌ره‌ت����ا ف��ی��زی��ك��زان �ه‌ك��ان‬ ‫دڵنیانه‌بوون له‌وه‌ی ك‌ه ‪LHC‬‬ ‫به‌و وزه‌و‌ه بتوانێت بۆزۆنی‬ ‫هیگز دروست‌و ئاشكرابكات‪،‬‬ ‫بۆی‌ه كارگێڕانی گیگز پالنی‬ ‫ئه‌وه‌یان دانابوو دوای ساڵی‬

‫‪43‬‬

‫‪ 2012‬ب��ۆ م����اوه‌ی پ��ان��زد‌ه‬ ‫مانگ پێكداده‌ره‌ك‌ه بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاستی به‌رزبكه‌نه‌و‌ه له‌وزه‌ی‬ ‫زۆر س�ه‌ره‌و‌ه كاری پێبكه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ده‌توانرا له‌و ب��ارۆدۆخ�ه‌دا‬ ‫ب�����ه‌دوای ب���ۆزۆن���ی هیگزدا‬ ‫بگه‌ڕین‪ .‬هه‌ڵسوڕێنه‌ری سێڕن‬ ‫ب��ۆ ك���اروب���اری ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌و‬ ‫حسابات‪ ،‬سێرگیو بێرتۆلوسی‬ ‫ده‌ڵێت هۆكاری سیاسی بۆ‬ ‫درێ��ژك��ردن��ه‌وه‌ی كاركردنی‬ ‫پێكداده‌رك‌ه هه‌یه‌‪ .‬دووهه‌مین‬ ‫ت�����اوده‌ری ب�ه‌ه��ێ��زی جیهان‬

‫ك‌هی كلۆڕادۆ‬ ‫مێر‌ه‬ ‫مێر‌هك‌هدا روود‌هدات ك‌هكاتژ ك‌هی ئینگلت‌هر‌ه‬ ‫ه‌هردوو كاتژ‬ ‫پێش كاتژمێر‌ه‬ ‫ی‬ ‫مایكرۆ چرك‌ه‬ ‫ی زۆر راست نییه‌‪ ،‬كات كدا به‌بڕی (‪)5‬‬ ‫شتی كونی سپ‬ ‫ان‌هی ل‌هساڵێ‬ ‫ۆر بژی ئ‌هوا‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫چ‬ ‫ك ل‌هس‌هر خ‬ ‫پێ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫وا‬ ‫‪.‬‬ ‫د‌هك‌هوێت!‬ ‫ڕاستیدا ب‌هكارهێنانی گوزار ‌هوه‌ی‌ه ك‌ه به‌ت‌ه‬ ‫ئ‌هگ‌هر ك‌هسێ‬ ‫ی ك‌ه ل‌هس‌هر‬ ‫كونی سپی ئ‬ ‫دا‬ ‫‌ه‬ ‫ون‬ ‫مادد‌ه ل‌هگ‌هردو‬ ‫ریی‌هو‌ه‬ ‫ریدا و‌هك ئ‌هو‌ه‬ ‫ل چ‌همكی راستی‬ ‫دا‬ ‫ێی‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫ل‌هڕووی تیۆ د‌هكات ب‌هس‌ه‬ ‫ك‬ ‫‌ه هه‌بوو ئ‌هوا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ێن‬ ‫چونك‌ه‬ ‫دد‌ه دێته‌‬ ‫ئ‌هو شو‬ ‫هر‬ ‫ی زۆر گ‌هور‬ ‫ون‌هر‌هش‌هكانه‌‪ ،‬كونی ر‌هشیش ‌هو شوێن‌ه بێت ك‌هلێو‌هی ما ین‌هوه‌ كات خێراتر گوز‌ ر كونێكی سپ‬ ‫كون‌هك‌ه گوز‌هر‬ ‫ئ‬ ‫ژی‪ ،‬خۆ ئ‌هگ‌ه‬ ‫‌ق‬ ‫ك‬ ‫‌هی‬ ‫تو كونی سپیش د‌هبێت و ناكۆتایی‌ه د‌هچێت ك‌ه له‌ته ت ز‌هوی ب‬ ‫ه‌ڵكو بلیۆن‌هها ساڵ ل‌هد‌هر‌هو تێپ‌هڕ د‌هبێت‪.‬‬ ‫ناهێڵێ ‌‬ ‫ك‌هك‌هس نازانێ‬ ‫ستیدا زۆر ل‌ه‬ ‫ت ملیۆن‌هها‪ ،‬ب‬ ‫چه‌ند رۆژێك‬ ‫وه‌‪ ،‬ل‌هڕا‬ ‫ب‌هو‌هی‬ ‫وو‌ه؟‪ ،‬د‌هشێ‬ ‫ی كون‌هك‌ه ته‌نیا‬ ‫‌هش د‌هكرێت‬ ‫ناو گ‌هردوون‌ه ‌هرچه‌ند‌ه زۆر ل‌هو جیاواز‌ه ‌هزن‌ه چی هه‌ب‬ ‫ب‌هاڵم ل‌هناو‌هو‌ه‬ ‫‌یو كونی ر‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ونی بكات‪،‬‬ ‫ل‌هكونی سپ‬ ‫شوێ ‌نو كات‬ ‫م‌هزن‌هك‌هدا هه‌یه‌‪ ،‬وره‌) ك‌هپێش ئ‌هو ته‌قین‌هو‌ه ونی ر‌هشه‌‪ ،‬ل‌هك‬ ‫تێكدا ك‌هباس‬ ‫ی ی‌هكبوونی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫كا‬ ‫گ‌ه ل‌هخوای گ‬ ‫ل‌ه‬ ‫ك‬ ‫ردوون بریتییه‌‬ ‫ونی سپی تاك‌هك‌هی تری ك كانیی‌هو‌ه پاشان‬ ‫(ج‬ ‫ست‌ه زۆر ب‌هچاكی ل‌هچ‌هم چینه‌ی‌هی ك‌هگ‌ه‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ت‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫یف‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫‌ه ده‌توانین بڵێی‬ ‫و‬ ‫بن‬ ‫وی‬ ‫ی‬ ‫رێت‌هو‌ه ب‌هخۆ ‌‬ ‫جیاواز پێ‬ ‫ت)‪ ،‬ه‌هرو‌هها‬ ‫ن ل‌هس‌هر ئ‌هو‬ ‫بۆی‬ ‫مادد‌ه د‌هشارد‬ ‫ردوونێكی تردا‬ ‫ێنكات) تێبگه‌ی‬ ‫ب �‌هرز ‌ ك��ا‬ ‫شدا به‌ت‌هواوی‬ ‫(شو‬ ‫یو پان ‌یو‬ ‫كی ترو ل‌هگ‌ه‬ ‫یو ه‌ین‪ ،‬ك‌هد‌هڵێت‬ ‫‌‬ ‫ژ‬ ‫�‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫رێ‬ ‫ر‬ ‫‌ه‬ ‫ی (د‬ ‫ێبگ‬ ‫‌هی د‌هرد‌هچێت‌هو‌هو ب‌هشێوه‌ی ت كونی سپی‪.‬‬ ‫دۆزین‌هوه‌ ل‌هچوار د‌هوور ‌هجێكردنی ئ‌هو بیرۆكه‌ی‌ه ت داو له‌ئه‌نجامی‬ ‫لێو‬ ‫د‌هوترێ‬ ‫‌هجێب‬ ‫ی بی‬ ‫هكان‬ ‫له‌ی‌هك‌هم جاری كه‌ب‌هو‌هش كه‌ل‌هوانه‌ی‌ه نه‌توانین ب‌هئاسان ر توانیت د‌هبێت چاك ل ‌هو‌ه ب‌هس‌هر بارستایی‌ه گ‌هور‌ خۆی الد‌هدات‬ ‫ایی كووڕده‌بێت‬ ‫ریانه‌ی‌ه كه‌ئ‌هگ‌ه‬ ‫‌هی‬ ‫سپی ئ‌هو شته‌ی‌ه‬ ‫ۆش‬ ‫ركا‬ ‫وه‌ی‌ه ك‌هڕووناكی ل‌هڕێڕ‌هو‌هك گوز‌هر د‌هكات‪،‬‬ ‫كونی اندا‪ ،‬ئ‌هو‌ه دۆزین‌هوه‌ی‌هكی بی ر‌هش��دا به‌بێ ئ�‌هو‌هی ب كووڕبوون‌هوه‌ی‌ه‬ ‫ستایی گ‌هور‌هدا‬ ‫‌هم گ‌هردوون‌هم‬ ‫ش‌هك‌هی ئ‌هو‬ ‫ی‬ ‫بار‬ ‫ی ت‌هواوه‌تیی‌هوه‌‬ ‫ل‬ ‫ۆزیت‌هو‌ه ب���‌هد‌هوری كونێك ت ك‌هكون‌هر‌ه‬ ‫ك ب‌هالی ت‌هنێكی ئاسمانی ی خۆرگیرانێك‬ ‫د‬ ‫بێ‬ ‫ب‬ ‫تێ‬ ‫گا‬ ‫كا‬ ‫ت به‌بێ بوونی‬ ‫دا‬ ‫ت)‬ ‫تیۆری‌هش ل‌هڕێ‬ ‫تێ‬ ‫كا‬ ‫ن‬ ‫ێن‬ ‫ی‬ ‫ما‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫(ش‬ ‫مادده‌ی‌هك‬ ‫ئ‌هو ئ‌هستێره‌ی‬ ‫كرێ‬ ‫‌هو‬ ‫‌هژمار‌هكانماندا‬ ‫هیچ مادده‌ی‌هك نییه‌‪ ،‬ئ‌هگ‌هر ده‌نوێنێت ك‌هڕاستاندنی ئ چۆن راڤ‌هی كونی ر‌هش د‌ه ركاریی‌هو‌ه ئ‌هو‬ ‫ه‬ ‫ل‌ه‬ ‫ی بی‬ ‫ه‌ی‌هدا‬ ‫ك‌ه‬ ‫اڵم‬ ‫لێدروستبووه‌‪ ،‬ل‌هم گریمان وا ئ‌هو ب‌هش‌هی ك‌هكون‌ه سپیی‌ه ی ل‌همادده‌ سه‌لمێندرا‪ ،‬ب‌ه سپی لێو‌ه د‌هرچێت‪ ،‬ل‌هڕوو ‌هو‌هش كاتێك‬ ‫‌ه ئ‬ ‫ئ‌ه‬ ‫چڕ‬ ‫ی‬ ‫زیادكرد بۆ ئ‌هو شوینكات‌ه تێك د‌هبێت كه‌بڕێكی ك‌هم ش ل‌هس‌هر بارستای ‌یو كون رینی جۆری كون‌هڕ‌هش‌هكان ‌یو كێشكردن‬ ‫‌ه كون‌ه ساده‌ت‬ ‫كا‬ ‫ۆتایی ل‌هبارستای‬ ‫ت!‪ .‬كونی سپی‬ ‫ۆی خێراكردنی كات‪ ،‬به‌ڵگ‌ه لت‌هر‌هو جۆر‬ ‫ناك‬ ‫‌هتیس د‌هكات‪،‬‬ ‫دیار نامێنێ‬ ‫ت ك‌هده‌بێت‌ه ه‬ ‫ر ی‌هك‌ه له‌ئینگ‬ ‫ۆكی بابه‌ت‌هك‌ه كه‌بریتیی‌ه ل‌ه كون‌هك‌هدا خۆ ق‬ ‫ك ناوچ‌هدا د‌هبێ‬ ‫یی‌هن ك‌ه ل‌هه‌ه‬ ‫ستی ناوكر‬ ‫ت ه‌همووی ل‌ه‬ ‫‌هستیپێكردووه‌‪،‬‬ ‫له‌ی‌ه‬ ‫یل‌ه‬ ‫ئا‬ ‫‌هدا د‌هستپێد‌هكا‬ ‫ید‬ ‫ئ‌هو دوو كاتژمێر‌ه گ‌هرد گلت‌هره‌ی‌ه ل‌هشوێنێكدای‌ه ك‌ه ل‌ه ی ل‌هكون‌هك‬ ‫بابه‌ت‌هك‌ه كه‌بریتیی‌ه ل‌هناكۆتای ونی راسته‌قینه‌‬ ‫ز‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ین‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫‌ئ‬ ‫ئ‌ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌هكات ك‌ه له‌ب‬ ‫و كاتژمێر‌هی ل‬ ‫ۆتایی ل‌هگ‌هردو‬ ‫ب‌هشی گرنگی‬ ‫رد‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫كا‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫یت‬ ‫نا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫تو ب‌هه‌هر‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫دا‬ ‫ی‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫دن‬ ‫نێ‬ ‫اد‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫وێ‬ ‫ی چڕی مادد‬ ‫كلۆر‬ ‫پێك‬ ‫د‌هستپێبكا ‌‬ ‫ئ�‌هو‌هی كلۆڕادۆش ل‌هش ‌ههۆی جیاواز‬ ‫تاك‌ه رێگ‌هش بۆ د‌هست ی دیارد‌هك‌هو‌ه‬ ‫ئ‌هو ناكۆتاییه‌‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫ی‬ ‫جا‬ ‫ای‬ ‫ۆ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫د‌هری‬ ‫ڕ‬ ‫و‬ ‫ین‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫دن‬ ‫ناو‬ ‫وه‌‪،‬‬ ‫ی ك‌هم ل‌هخوێن‬ ‫پێكبێت ل‌هگ‌هڵ‬ ‫‪ 5000‬پێی‌ه ل‌هئاستی د‌هری��ا ‌هدا جیاوازی‌هك‬ ‫ئ‌هوه‌ی‌ه كه‌ل‌هگ‌هڵ ت ك‌هگ‌هردوون‬ ‫ئاست‌ه جیاواز‬ ‫‌ی‌هك بێت د‌هبێ‬ ‫وان ئ‌هو دوو‬ ‫رێگه‬ ‫ل‌هنێ‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪44‬‬

‫ه بۆ مه‌ریخ به‌ (‪ )39‬رۆژ‬ ‫له‌زه‌وییه‌و ‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫هێشتا ناردنی كه‌شتیوان‌ه‬ ‫ئ��اس��م��ان��ی��ی�ه‌ك��ان ب��ۆ م�ه‌ری��خ‬ ‫كارێكی گرانه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌شتیی‌ه‬ ‫ئاسمانییانه‌ی ك‌ه سووته‌مه‌نی‬ ‫ئاسایی به‌كارده‌هێنن بۆ هه‌ر‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌ك ماوه‌ی (‪ )6‬مانگ‬ ‫ده‌خایه‌نێت‪ ،‬به‌اڵم ئێستا باوه‌ڕ‬ ‫وای���‌ه ك �‌ه ئ �ه‌م �‌ه كێشه‌یه‌كی‬ ‫گ���ه‌ور‌ه نییه‌‪ ،‬ب��ه‌م دوای��ی��ان�‌ه‬ ‫ب���ه‌ئ���ه‌زم���وون ده‌رك���ه‌وت���وو‌ه‬ ‫كه‌ده‌كرێت م��اوه‌ی گه‌شته‌ك‌ه‬ ‫بۆ هه‌سار‌ه سووره‌ك‌ه (مه‌ریخ)‬ ‫كه‌م بكرێته‌و‌ه بۆ ته‌نیا (‪)39‬‬ ‫رۆژ ‪.‬‬ ‫نهێنییه‌ك‪:‬‬ ‫ج��ۆر‌ه موشه‌كێكی تاز‌ه‬ ‫كه‌پێیده‌وترێت (‪)VASIMR‬‬ ‫كه‌ئێستا داوا ده‌ك��رێ��ت ئه‌م‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‌ه به‌كاربهێنرێت بۆ‬ ‫زیندوكردنه‌وه‌ی ئه‌م به‌رنامه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم پێده‌چێت س�ه‌رۆك��ی‬ ‫ئه‌مریكا هه‌وڵی شاردنه‌وه‌ی‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ای �ه‌ی‬ ‫ك �‌ه ل �ه‌الی �ه‌ن كۆمپانیایه‌كی‬ ‫ت�����ه‌ك�����س�����اس�����ی�����ی�����ه‌و‌ه‬ ‫به‌ناوی‬ ‫به‌ده‌ستمانگه‌یشت‬ ‫‪Ad‬‬ ‫‪Astra‬‬ ‫(‪Rocket‬‬ ‫لێكۆڵه‌ران‬ ‫‪،)Company‬‬ ‫ه �ه‌س��ت��ان ب�ه‌ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی‬ ‫موشه‌كی (‪VASIMR VX-‬‬ ‫‪ )200 engine‬ك‌ه به‌مه‌كینه‌ی‬ ‫بالزما كارده‌كات‪( ،‬فرانكلین‬ ‫تشانگ دیاز ‪Frnklin Chang-‬‬ ‫‪ )Diaz‬كه‌شتیوانی ئاسمانی‬ ‫پێشوو سه‌رۆكی جێبه‌جێكاری‬ ‫(‪ )Ad Astra‬وتی (كه‌ئێستا‬ ‫به‌هێزترین مه‌كینه‌ی بالزمای‬ ‫جیهانییه‌)‪.‬‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��اك��‌ه ه �ه‌س��ت��ا‬ ‫ب �ه‌واژووك��ردن��ی گرێبه‌ستێك‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ئ��اژان��س��ی ئاسمانی‬ ‫ئ �ه‌م��ری��ك��ی (‪ )NASA‬بۆ‬

‫تاقیكردنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌كینه‌ی‌ه‬ ‫له‌وێزگه‌ی ئاسمانی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫له‌ساڵی (‪ )2013‬دا‪.‬له‌به‌ر‬ ‫ئ���������ه‌وه‌ی ئ���ه‌م وێزگه‌ی‌ه‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی پچڕ پچڕ‬ ‫ك������ارده‌ك������ات‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ش‬ ‫وا ده‌ك�������ات ئ��اس��ت��ی‬ ‫ب �ه‌رزب��وون �ه‌وه‌ی‬ ‫ك���ه‌م���ب���ێ���ت���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ�ه‌م هۆی‌ه چ����ه‌ن����د‬ ‫م �ه‌ك��ی��ن �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ئاساییان پێو‌ه‬ ‫ب��ه‌ن��دك��ردوو‌ه‬ ‫تاكو له‌ئاستی‬ ‫پێویستی خۆیدا‬ ‫بمێنێته‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ئ����ه‌م����ه‌ش ب��ۆ‬ ‫ه���ه‌ر ساڵێك‬ ‫(‪ )7‬ت����ه‌ن‬ ‫س��ووت �ه‌م �ه‌ن��ی‬ ‫پێویسته‌‪.‬‬ ‫ت���وان���ای‬ ‫به‌كا ر هێنا نی‬

‫ئه‌م مه‌كینه‌یه‌ش وا ده‌كات ماوه‌ی‬ ‫گه‌شته‌كه‌ی مه‌ریخ بۆ (‪ )39‬رۆژ‬ ‫كه‌مبكاته‌وه‌‪ ،‬ئ�ه‌م بیرۆكه‌یه‌ش‬ ‫له‌الیه‌ن چارڵز بۆلدین (‪Charlis‬‬ ‫‪ )Bolden‬كه‌شتیوانی ئاسمانی‬ ‫پێشوو جه‌نراڵی خانه‌نشینكراو‬ ‫ل����ه‌م����ارێ����ن����زی ئ���ه‌م���ری���ك���ی‬ ‫كه‌ده‌ستنیشانكرا به‌سه‌رۆكی ناسا‬ ‫خرایه‌ڕوو‪.‬‬ ‫( ‪)N A S A‬‬ ‫بۆڵدین‬ ‫(ئ�����ه‌م‬ ‫وت�������ی‪:‬‬ ‫پڕۆژه‌یه‌‬

‫یارمه‌تی ئاژانسه‌ك‌ه ده‌دات بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ئامانجه‌كانی‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌م هۆی‌ه مه‌كۆ ئاسمانییه‌كانیتر‬ ‫كاریان پێناكرێت)‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م مه‌كینه‌ی‌ه شه‌پۆل‌ه‬ ‫رادیۆیه‌كان به‌كارده‌هێنێت بۆ‬ ‫به‌رزكردنه‌وه‌ی پله‌ی گه‌رمی‬ ‫گازه‌كانی وه‌ك (هایدرۆجین‪،‬‬ ‫ئارگۆن‪ ،‬نیۆن) كه‌واده‌كات‬ ‫بالزمای گ�ه‌رم دروستببێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش وا ده‌ك��ات كه‌بواری‬ ‫موگناتیسی بالزما سووتاوه‌ك‌ه‬ ‫ن��اچ��ارب��ك��ات‌و ل���ه‌ده‌رچ���ه‌ی‬ ‫دواوه‌ی مه‌كینه‌ك‌ه ده‌ربچێت‪.‬‬ ‫له‌ڕاسیتدا هێزی مه‌كینه‌ی‬ ‫موشه‌كه‌ك‌ه الوازتر‌ه له‌هێزی‬ ‫ئ���ه‌و م�ه‌ك��ی��ن��ان�ه‌ی ك�ه‌پ��ێ��وه‌ی‬ ‫ب�ه‌ن��دك��راوه‌ ئ�ه‌م�ه‌ش به‌هۆی‬ ‫هێزی كێشكردنی زه‌وییه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ك �ه‌ل �ه‌م �ه‌ودای هێزی‬ ‫كێشكردنی زه‌وی تێپه‌ڕی‬ ‫ئه‌م مه‌كینان‌ه ئیشیانپێناكرێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك �ه‌ ه��ێ��زی م�ه‌ك��ی��ن�ه‌ی‬

‫م����وش����ه‌ك����ه‌ك����‌ه زۆره‌و‬ ‫س���ووت���ه‌م���ه‌ن���ی ك �ه‌م��ت��ری��ش‬ ‫ده‌س��ووت��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ك�ه‌ئ�ه‌م�ه‌ش‬ ‫وا ده‌ك�����ات ب���ۆ چ �ه‌ن��ده‌ه��ا‬ ‫س��اڵ بتوانێت له‌ئاسماندا‬ ‫بسووڕێته‌وه‌و به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ب��������ه‌رده‌وام خ��ێ��رای��ی �ه‌ك �ه‌ی‬ ‫زیادبكات‪ ،‬كه‌چه‌نده‌ها جار‬ ‫له‌چاو كه‌شتیی‌ه ئاسمانییه‌كانی‬ ‫تر زیاتربێت‪ ،‬له‌ڕاستیدا بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌ماوه‌ی (‪ )39‬رۆژدا‬ ‫بگه‌ین‌ه م�ه‌ری��خ‪ ،‬پێویستمان‬ ‫ب�ه‌م�ه‌ك��ی��ن�ه‌ی (‪)VASIMR‬‬ ‫ه‌‪ ،‬ك‌ه خ��اوه‌ن توانای (‪-10‬‬ ‫‪ )11‬مێگاواته‌ كه‌ده‌لكێنرێت‬ ‫ب �ه‌م �ه‌ك��ی��ن �ه‌ی �ه‌ك��ی ت�����ره‌وه‌و‬ ‫ی كارده‌كات‪،‬‬ ‫ب �ه‌وزه‌ی ناوك ‌‬ ‫ئ�ه‌م�ه‌ش وا ده‌ك���ات م��اوه‌ی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی كه‌شتیوان‌ه‬ ‫ئ��اس��م��ان��ی��ی �ه‌ك��ان ل��ه‌ن��ێ��وان‬ ‫هه‌ساره‌كاندا كه‌مبكاته‌وه‌و‬ ‫بیانپارێزێت له‌مه‌ترسی تیشك‌ه‬ ‫گه‌ردوونییه‌كان‪.‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪21‬‬

‫بیركاری‬ ‫سرووشتی‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬ ‫ل����ه‌وان����ه‌ی����‌ه ه��ه‌ن��دێ��ك‬ ‫زیاده‌گۆیی بێت كه‌بڵێین منداڵ‬ ‫به‌شێوه‌ی سرووشتی توانای‬ ‫بیركاریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم مندااڵنی‬ ‫ساوا ده‌توانن بیردۆزی بیركاری‬ ‫به‌ژماره‌ی گه‌وره‌وه‌‪ ،‬پێش ئه‌وه‌ی‬ ‫ك��ۆك��ردن�ه‌وه‌و له‌یه‌كده‌ركردن‬ ‫فێرببن‪ ،‬ده‌توانن شیكاربكه‌ن‬ ‫وه‌ك ت���وێ���ژه‌ره‌ك���ان ده‌ڵ��ێ��ن‪،‬‬ ‫منداڵ به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌توانا‬ ‫خودییه‌كه‌ی بۆ به‌رواردكردنی‬ ‫بڕه‌كان خۆی به‌دوور ده‌گرێت‬ ‫له‌گێژبوون به‌هۆی ژماردنی‬ ‫ورده‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌رووناسه‌كان ‌ی زانكۆی‬ ‫تۆتنهامی ئینگلته‌ر‌ه هه‌ندێك‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یان له‌سه‌ر منداڵ‬ ‫به‌باگراوندی جۆربه‌جۆره‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی دڵنیابن كه‌ته‌ندروستی‪،‬‬ ‫ی���ان ئ��اس��ت��ی پ����ه‌روه‌رده‌ی����ی‬

‫كاریگه‌ری‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ئ��اك��ام��ه‌ك��ان نییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌نوێترین‬ ‫منداڵه‌كان ب���ه‌ره‌وڕووی دۆزه‌‬ ‫كه‌هه‌ڵگری‬ ‫به‌نزیكه‌ییه‌كان‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی‌ه ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی سه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م لێكۆڵینه‌و‌ه بریتیبوو‬ ‫له‌بیست منداڵی (‪ )٦‬سااڵن‪،‬‬ ‫له‌بنه‌ماڵه‌ی ده‌وڵه‌مه‌ندو ئاست‬ ‫به‌رز له‌باری خوێنه‌وارییه‌وه‌‪.‬‬ ‫منداڵه‌كان له‌به‌رانبه‌ر كۆمپیوته‌ردا‬ ‫داده‌ن�������ران‪ ،‬ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ره‌ك�ه‌‬ ‫زن��ج��ی��ره‌ی �ه‌ك��ی س���ێ ب�ه‌ش��ی‬ ‫ل��ه‌دۆزی بیركاری نیشانده‌دا‪،‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌دۆزه‌كان‬ ‫وێنه‌ی كچێك له‌ناو بۆكسێك‌و‬ ‫وێنه‌ی كوڕێك له‌ناو بۆكسێكی‬ ‫تردا نیشان ده‌دا‪ ،‬له‌سه‌ر وێنه‌‬ ‫كچه‌ك‌ه كیسه‌یه‌ك كه‌له‌سه‌ری‬ ‫ن��ووس��راب��وو نیشان ده‌دراو‬ ‫له‌سه‌ر په‌رده‌ك‌ه ده‌خوێنرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫"سارا (‪ )٢١‬مه‌ساسه‌ی هه‌یه‌"‪.‬‬

‫له‌په‌رده‌ی‬ ‫دووهه‌مدا جارێكیك‌ه كیسه‌كه‌ی‬ ‫س �ه‌ر وێ��ن �ه‌ی كچه‌ك‌ه نیشان‬ ‫ده‌درێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬ك���‌ه ل��ه‌س��ه‌ری‬ ‫نووسراو‌ه (‪)٣٠‬و ده‌خوێنرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫"س����ارا (‪ )٣٠‬دان����ه‌ی ت��ری‬ ‫په‌یداكرد‪ .‬له‌كۆتایدا‪ ،‬كیسه‌یه‌ك‬ ‫ك���‌ه ل����ه‌س����ه‌ری ن����ووس����راوه‌‬ ‫(‪ )٣٤‬له‌سه‌ر وێنه‌ی كوڕه‌كه‌‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‌و ده‌خوێنرێته‌وه‌"‪،‬‬ ‫جان (‪ )٣٤‬مه‌ساسه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كامیان زیاتریان هه‌یه‌؟‪.‬‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی س��� ‌ێ ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫چ���واری منداڵه‌كان وه‌اڵم��ی‬ ‫راستیانداوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ته‌نیا‬ ‫دۆزی��ن �ه‌وه‌ی كامیان زیاتریان‬ ‫هه‌بووایه‌‪ ،‬نیوه‌ی وه‌اڵمه‌كان‬ ‫راست ده‌بوون‪.‬‬ ‫ل�ه‌دووه�ه‌م تاقیكردنه‌وه‌دا‬ ‫زاناكان (‪ )٣٧‬منداڵی بنه‌ماڵه‌‬ ‫ه���ه‌ژارو مامناوه‌ندییه‌كانیان‬ ‫ت���اق���ی���ك���رده‌وه‌‪ .‬م��ن��داڵ �ه‌ك��ان‬ ‫ل����ه‌ش����وێ����ن����ێ����ك دوور‬ ‫له‌قوتابخانه‌كه‌یان ئه‌نجامدرا‪،‬‬ ‫ئه‌م‌ه مانای ئه‌وه‌ی‌ه كه‌منداڵه‌كان‬

‫زیاتر‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌ی یه‌كه‌م سه‌ریان‬ ‫لێده‌شێوا‪ ،‬به‌اڵم هێشتا نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )٢‬له‌سه‌ر (‪)٣‬ی وه‌اڵمه‌كان‬ ‫راستبوون‪.‬‬ ‫ئه‌و دۆزی لێده‌ركردنه‌ی‬ ‫دراو‌ه به‌منداڵه‌كان‪.‬‬ ‫ل �ه‌دوای��ن تاقیكردنه‌وه‌دا‬ ‫(‪ )٢٧‬منداڵی س��اوا له‌بنه‌ماڵه‌‬ ‫ده‌وڵ�ه‌م�ه‌ن��ده‌ك��ان ب���ه‌ره‌وڕووی‬ ‫دۆزی ل�����ێ�����ده‌رك�����ردن‌و‬ ‫به‌راوردكردن بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووبار‌ه وه‌ك تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫پێشوو وێنه‌ی كچ‌و كوڕه‌كه‌و‬ ‫كیسه‌كان نیشان ده‌درا‪ ،‬پرسیار‬ ‫ل��ێ��ده‌رك��ردن�ه‌ك�‌ه وه‌ك ئه‌مه‌ی‬ ‫ژێره‌و‌ه بوو‪.‬‬ ‫"س���ارا (‪ )٦٤‬مه‌ساسه‌ی‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌‪)١٣( ،‬ی لێده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫جان (‪ )٣٤‬دانه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬كامیان‬ ‫زیاتریان هه‌یه‌؟"‪.‬‬ ‫پرسیار‌ه به‌راوردكارییه‌كان‬ ‫وه‌ك ئه‌مانه‌بوون‪.‬‬ ‫"س���ارا (‪ )٥١‬مه‌ساسه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پ��اول (‪ )٦٤‬بیسكیتی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬جان (‪ )٣٤‬دان‌ه مه‌ساسه‌ی‬

‫هه‌ی‌ه‬ ‫كامیان مه‌ساسه‌ی زیاتریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬جان یان سارا؟"‪.‬‬ ‫دووب�������ار‌ه وه‌اڵم���ه‌ك���ان‬ ‫س��ه‌رن��ج��ڕاك��ێ��ش��ب��وون (‪)٢‬‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر (‪)٣‬ی وه‌اڵم �ه‌ك��ان��ی‬ ‫ل���ێ���ده‌رك���ردن���ه‌ك���ه‌و چ����وار‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر پێنجی وه‌اڵم �ه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌راوردكردنه‌ك‌ه راستبوو‪.‬‬ ‫ئاكامی ئه‌م تاقیكردنه‌وانه‌‬ ‫نیشان ده‌ده‌ن كه‌منداڵه‌كان‬ ‫ت��وان��ای �ه‌ك��ی س��رووش��ت��ی��ان بۆ‬ ‫به‌راوردكردنی ژماره‌كان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫زاناكان پێشتر وه‌ها توانایه‌كیان‬ ‫له‌گیانله‌به‌ره‌كانی تردا بینیبوو‪.‬‬ ‫زانینی ئه‌وه‌ی كه‌قوتابییه‌كان‬ ‫وه‌ه��ا تواناییه‌كی بیركاریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه یارمه‌تی ده‌ربێت‬ ‫ب��ۆ مامۆستاكان ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ب��اش��ت��ر ب��ی��رك��اری ب��ڵ��ێ��ن�ه‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رپه‌رشتیاری توێژینه‌وه‌كه‌‬ ‫ك��ام��ی�لاك‪ ،‬گ��ی��ل��م��ۆر ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫به‌گومانبوون‬ ‫"مامۆستاكان‬ ‫ده‌رب��اره‌ی تاقیكردنه‌وه‌كه‌مان‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ل���ه‌ك���ۆت���ای���دا ه��ه‌ر‬ ‫دوو ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ك�‌ه بۆیان‬ ‫سه‌رنجراكێشبوو"‪.‬‬


‫‪46‬‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫رین بینای‬ ‫ن گ ‌هور ‌هت‬ ‫شورای چی‬ ‫ری جیهانه‌‬ ‫یاری ب ‌هرگ‬ ‫ئ ‌هنداز‬

‫لكێنراون ك‌ه‬ ‫‌ه وا پێك‌هو‌ه‬ ‫و شوراك‬ ‫ه‌ ل‌هڕاستیدا كێو‌هكا ‌ن ری پێببات‪.‬‬ ‫ور‌هو ب‌هردی‬ ‫ح���‌هوت شت‬ ‫وانێت زه‌ف‌ه‬ ‫گ‌ه‬ ‫��ی �ن ب �ه‌ی �‌هك��ێ �ك ل���‌ه ستكردنی دووژمن نات چین ب‌هگشتی ب‌هخشتی راوه‌ت‌ه نێوان‬ ‫ش�����ورای چ‬ ‫‌ه ب‌هردیش خ‬ ‫ئ‌هژمار‪ ،‬درو‬ ‫شورای كراو‌هو ورد‬ ‫جیهان دێت‌ه‬ ‫پانایی س‌هر‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫خ‬ ‫ست‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ودا ب‬ ‫درو‬ ‫ر‌هو‬ ‫‌هك‌ه‬ ‫س‌هرسوڕهێن‌هر ن كاتی ل‌هس‌هرد‌همی پێشو ب‌هرگری الكێشه‌یی ب‌هرزایی‌هك‌هی (‪ )١٠‬مه‌ت جاوه‌‪ ،‬ل‌هدیوی‬ ‫ئه‌ندازیاری‬ ‫خشت‌هكان‌هوه‌‪،‬‬ ‫ر ئ‌هسپ گون‬ ‫ئ‌هم بینای‌ه زۆرتری ه‌ترین بینای‬ ‫ڕبوونی چوا‬ ‫د‌هرگا بوونی‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫ژ‬ ‫رێ‬ ‫د‬ ‫گ‌هور‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ت‬ ‫ۆمه‬ ‫ۆ تێپ‬ ‫یو‬ ‫‌‬ ‫ت‌هرخانكردو‌هو ای‌ه زیاد ل‌ه (‪ )٧٠٠٠‬كیل ی جیهانی دیوار‌هك‌ه ب ك‌ه موحاج‌هر‌هی ب‌هرد وێندا بورجی‬ ‫و‌هو‌هی شورا‬ ‫ور‬ ‫ش‬ ‫رێكی هاوب‌هش‬ ‫نا‬ ‫جیهانه‌‪ ،‬ئ‌هم ش و‌هكو كه‌له‌پو‬ ‫انی د‌هجوڵێن‪ ،‬ل‌ههه‌ندێك و‌ه‪ .‬س‌هكۆی‬ ‫زرا‬ ‫ئاس‬ ‫اڵی (‪)١٩٨٧‬‬ ‫ل‌هس‬ ‫ڕێت‌هو‌ه بۆ هه‌ی‌ه ك‌ه ب‌ه ی ه‌هوا ‌ڵو زانیاری دام‌ه ح‌هسان‌هو‌هی‬ ‫گر بۆ گه‌یاندن‬ ‫شورای‌ه د‌هگ‌ه‬ ‫ی دان‌هوێڵ‌هو‬ ‫‪.‬‬ ‫را‬ ‫ك‬ ‫تۆمار‬ ‫ی چین ئا‬ ‫ستكردنی ئ‌هم‬ ‫دن‬ ‫ك دوژمن‬ ‫كات‬ ‫وراك‌ه بۆ پاشك‌هوتكر د‌هگیرا‪ ،‬كاتێ‬ ‫و‬ ‫مێژووی در ش زاین‪ ،‬حكومه‌تی ئ‌هو ‌هك‌هی‪ ،‬ش‬ ‫‌ڵكی لێو‌هر‬ ‫د‌هكرای‌هو‌هو‬ ‫ی واڵت‬ ‫ن كه‬ ‫ی پێ‬ ‫كان‬ ‫س‌هد‌هی نۆه‌هم رشی گه‌ل‌هكانی باكوور گه‌یاندنی س‌هرباز‌هكا د ئاگر ل‌هس‌هر بورج‌ه ستا شورای‬ ‫ه‌بوون‌هوه‌‪ ،‬ئێ‬ ‫شگرتن ل‌ههێ‬ ‫ر‬ ‫ۆ‬ ‫سنووریان ب‬ ‫مڕانی‪ ،‬هێرشی د‌هك ‌ه ئاگادار د‬ ‫پێ‬ ‫‌هاڵم جوانی‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫س‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫اڵ‬ ‫ك ل‌ههێرش‌ه‬ ‫‌هرد‌همی حو‬ ‫بۆ ی ئاگرو ق‌ه‬ ‫كارنای‌هت‪ ،‬ب‬ ‫‌ڵ‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ه‬ ‫ج‬ ‫خ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ور‬ ‫ل‬ ‫شه‌‪ ،‬شورای‬ ‫ی س‌هربازی‬ ‫ب ایی ه‌هواڵ دروستكرد‪ ،‬ش‌هڕ ل‌هنێوان خان‌هكاندا چین بۆ كار‬ ‫كێ‬ ‫ر‬ ‫دا‬ ‫خێ‬ ‫ی ئێستاش س‌هرنجرا و‌ه دیوارێكی‬ ‫)‬ ‫ز‬ ‫ن ل‌هكێو‌ه‬ ‫هار)و (پای‬ ‫الرسازیی‌هك‌ه‬ ‫دوور‌ه‬ ‫حوكمڕانانی (ب‌ه الیه‌ت‌هكان ب‌هكه‌ڵكو‌هرگرت ر كرد ت‌ه‬ ‫تو جوا ‌نو م‌هزنه‌‪ ،‬ل‌ه كان ئ‌هژد‌هها‬ ‫وو‪ ،‬بۆی‌ه وی‬ ‫دنی دی �وا‬ ‫‌هه‌هیب‌ه ‌‬ ‫كێو‌ه‬ ‫دروستب‬ ‫د‌هستیان ب‌هدروستكر رێ�ژ‌هی كێشا‪ ،‬چین ب رێژی پێچاوپێچ ل‌هس‌هر ‌هه‌هیبه‌ت‌هكان‪،‬‬ ‫پێش زاین د‬ ‫سنووریی‌هكان‬ ‫ش‌هو‌ه د‌هرگا ب‬ ‫ب‌هرزی د‬ ‫زیكی‬ ‫ئ �‌هو‌هی ك‌ه‬ ‫)‬ ‫بورج‌هكانی‬ ‫‌ه تاو‌هكو ساڵی (‪� ٢٢١‬وان) دوای‬ ‫د‌ههێنێت‌ه یادما ‌نو له‌ن ردیوار‌هكا ‌نو‬ ‫ك‬ ‫خ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫الی‌ه‬ ‫ش�ی‬ ‫ی‬ ‫ونجاو ل‌هگ‌هڵ‬ ‫ئیمپڕاتۆری چین‪ ( ،‬دیواری دروستكراو ل‌ه ك‌ه دیوار‌هكا ‌نو س‌هكۆ ی ئاگری گ‬ ‫كان‬ ‫وار‌ه‬ ‫ت‬ ‫ژ‌ه ل‌هجوانی‬ ‫واڵتی چینی ی‌هكخس ‌هست‌هوه‌‪ ،‬ئ‌همجار دی هو پاس‌هوان ‌یو بورج‌ه ه س �‌هرڕێ �‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ئ‬ ‫ی ن��اوچ�‌هك�‬ ‫ی مێژووی ‌یو‬ ‫خان‌هكانیی‌هو‌ه پێك‌هو‌ه س‌هر كێو‌هكانی باكوور‪ ،‬ی جیۆلۆژ‬ ‫چین گرنگ‬ ‫رێژ ل‌ه‬ ‫ش‬ ‫‌ههێر‬ ‫ی‬ ‫ك‌ه ببینرێت‪،‬‬ ‫را‬ ‫بوو ب‌هدیوارێكی د ی پێشگیری بكات ل رێژی هون‌هری‪ .‬شو ایانی ئ‌هوه‌ی‌ه‬ ‫وش‬ ‫د‬ ‫�ار‌ه‬ ‫ك‌ه ب‌هس‌هر‬ ‫ده‌یویست ب‌هم ك� انی باكوور‪ ،‬ل‌همكات‌هدا د‌همی ك‌هلتوری هه‌ی‌ه "قار‌همانێك‬ ‫ر‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫انی پێد‌هشت‌ه‬ ‫س‬ ‫ڵێ‬ ‫ت قار‌همان‬ ‫خێڵ‌هك‬ ‫(‪ )٥٠٠٠‬كیلۆمه‌تر‪ ،‬ل‌ه چین چینیی‌هكان د‌ه س‌هرن‌هك‌هوتبێ‬ ‫ی زنجیر‌هی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ورای چیندا‬ ‫شت‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫گ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫��‬ ‫ك‬ ‫�ان ك‌ه دوای‬ ‫‌ه‬ ‫وو ب‌ه ش�‬ ‫دیوار پادشایی خ�‬ ‫دیوار‌هك‌ه ب‬ ‫ر‌هكی كاتێك‬ ‫‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‌"‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫یی‬ ‫جی‬ ‫رێ‬ ‫ن‬ ‫و د‌ه‬ ‫د‌هست‪ ،‬د‬ ‫ل‌ه (‪)٢٠٠٠‬‬ ‫زن مڕانیان گرت‌ه‬ ‫گ‌هشتیارانی چین ‌ی ڕۆن ه‌هست‬ ‫د‬ ‫�ا‬ ‫�‬ ‫زی‬ ‫مێژووی‬ ‫حوك‬ ‫دا د‌ه‬ ‫ژ د‌هكرای‌هوه‌‪،‬‬ ‫‪ )١٠٠٠٠‬كیلومه‌تر‪ ،‬ل‌ه دی �وار‌ه درێ‬ ‫ب‌هس‌هر دی�واری چین ر ل‌هس‌هرانی‬ ‫(‬ ‫‌هرد‌هوام ئ‌هم‬ ‫زۆ‬ ‫زار كیلۆمه‌تر‪،‬‬ ‫‌هی چین ب �‬ ‫ه‌ه‬ ‫ب‌هشانازی د‌هك���‌هن‪ ،‬دیوار‌ه د‌هك‌هن‪،‬‬ ‫ساڵ‬ ‫س‌هردانی ئ‌هم‬ ‫یی‌هك‌هی گه‌یشت به‌په‌نجا و‌هی ز‌هوی‪.‬‬ ‫تاو‌هكو درێژ‬ ‫ردان‌ه‬ ‫نیش‬ ‫شوراك‌ه زۆر‬ ‫ب‌هدرێژی ی‌هكجار د‌هو هی س‌هرد‌همی واڵتا له‌ب‌هش‌هكانی‬ ‫ك‌ه ب‌هرانب‌هر‌ه‬ ‫ك‬ ‫تا ده‌بینرێت‪،‬‬ ‫‌هكو دیواری‬ ‫ل‌هخۆرئاواوه‌ هه‌ندێ پارێزراو‌ه و‬ ‫س‬ ‫ش �ورای �‌هك ك‌ه ئێ ‪ )١٦٤٤‬ك‌ه‬ ‫ب‌هجوانی‬ ‫(بیجینگ)‪،‬‬ ‫‌ه (‪-١٣٦٨‬‬ ‫ی (گان‬ ‫زیكی‬ ‫‌هی مینگ‬ ‫(جایوگوان) ل‌هپارێزگا یان) (بادلینگ) له‌ن م�وت��ی��ان یو)‬ ‫می (یالو ج‬ ‫م �ات��ای)و (‬ ‫زنجیر ب���‌هد‌هرواز‌هی‬ ‫‌هچ‌ه‬ ‫س �ی‬ ‫ت‬ ‫�ای گ �وان)‬ ‫د‌هگ��ا خۆره‌هاڵت‌هو‌ه د‌هگات ب ری خۆره‌هاڵتی ( رواز‌هی (ج�‬ ‫گ) ل‌هباكوو‬ ‫سو)و ل‌ه‬ ‫ه‌تر و د‌ه‬ ‫وای شوراكه‌‪،‬‬ ‫‪ )٧٣٠‬كیلوم‬ ‫ین‬ ‫ۆتایی خۆرئا‬ ‫ل‌هپارێزگای (لیائو ن ب‌هدرێژی (‪٠‬‬ ‫ل‌هك‬ ‫�‌ه ل‌هس‌هرنجراكێشترین ی تێد‌هك‌هن‪.‬‬ ‫پارێزگاو‌ه‬ ‫لێناو‌ه‪.‬‬ ‫روو‬ ‫ش �ان‬ ‫چی ‌نو ل‌ه (‪ )٩‬ك ناوی دیواری درێژیان س�‌هرب��ازی ئ���‌هم ب �‌ه ر‌هك‌ه ‌نو گ‌هشتیاری زۆر جی ملیۆن‌هها‬ ‫ره‌ن‬ ‫دیوا‬ ‫د‌هبێ ‌ خه‌ڵ‬ ‫ی‬ ‫ێپ‌هر‬ ‫تو ن پ�ڕۆژه‌ی�‌هك�ی ب�‌هرگ�ر ابان‌هكا ‌نو ب‌هش‌هكانی شاند‌هری تێگه‌یشتووی ‌یو ه‌هزاران ساڵ‬ ‫بی‬ ‫ورای چین نی‬ ‫ت ش���ورای چی‬ ‫ستكراو‌هو ل‌ه‬ ‫شورای‌ه دوای‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫ر‬ ‫‌‪ ،‬ئ‌ه‬ ‫د‬ ‫ر‌هكان ب‌هپێی‬ ‫گه‌لی چین‌ه‪.‬‬ ‫وو‌ه ك‌ه ل‌هس‌هر كێو‌هكان �ێ�ت‪ ،‬كرێكا‬ ‫چینیی س‌هرد‌همی كۆنه وولی رۆحی‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫‌ب‬ ‫‌هچوو‌هو سمب‬ ‫و‌ه تێپ‌هڕ ده‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫شوراك‌ه دانا‬ ‫هێشتا ل‌هناون‬ ‫‌هو‌هڕگ�‌هك�ان�‌ه‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫ن‬ ‫یا‬ ‫ز‬ ‫وا‬ ‫�‬ ‫جیا‬ ‫ل‬ ‫ژب�ووه‌ت�‌هو‌هو‬ ‫جیۆلۆژی سترۆكتۆر‌هی زو ن�زم درێ�‬ ‫كێوی ب��‌هر‬ ‫راك�‌ه ل‌هس‌هر‬ ‫ش�و‬

‫شارستانیه‌ت‬

‫‪47‬‬


‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫‪48‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫زانا تونسییه‌كان چێژ له‌ئازادی وه‌رده‌گرن‬ ‫"كاتێك شۆڕش رووخساری واڵت ده‌گۆڕێت‪ ،‬توێژه‌ران پالنه‌كانیان بۆ داڕشتنی سیسته‌مێك ك‌ه‬ ‫ئازادی بیركردنه‌وه‌و داهێنان ده‌سته‌به‌رده‌كات ده‌هێنن‌ه مه‌یدانه‌وه‌"‪.‬‬

‫دیكالن بوتلێر‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫نه‌یچه‌ر (‪ ،)Nature‬په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵیاندا گرتبوو‪ ،‬كاتێك‬ ‫ده‌رباره‌ی راپه‌ڕینی ئه‌م مانگ‌ه‬ ‫ك‌ه سه‌رۆك زه‌ینه‌لعابه‌دین‪ ،‬ئه‌و‬ ‫دیكتاتۆره‌ی ك‌ه (‪ )٢٣‬ساڵ‬ ‫ف�ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی ئ �ه‌و واڵت �ه‌ی‬ ‫ك��رد‪ ،‬له‌كورسی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫البرد‪ ،‬قسه‌یان ده‌كرد هه‌ستیان‬ ‫پڕ ب��وو ل�ه‌ش��ادی‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫كێشه‌ی زۆر له‌پێشه‌‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ناچار به‌هه‌ڵهاتن كرا‌و كۆتایی‬ ‫ب��ه‌ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��اك��ڕه‌وان��ه‌ی‬ ‫حیزبی‪ ،‬هێزی دیموكراتی‬ ‫ده‌ستووری (‪ )RDC‬هات‪.‬‬ ‫ئه‌بدولعه‌زیز شیكهاوی‬ ‫زان���ای���ه‌ك���ی ئ���ه‌ن���دازی���اری‬ ‫له‌زانكۆی پارێزگای (‪Aix-‬‬ ‫ف��ه‌ڕه‌ن��س��او‬ ‫‪)Marseille‬‬ ‫س���ه‌رۆك���ی ئ �ه‌ن��ج��ووم �ه‌ن��ی‬ ‫توێژه‌ران‌و وانه‌بێژانی تونسی‬

‫حه‌مید بن دهی‌ه سه‌رۆكی‬ ‫زان��ك��ۆی ت��ون��س��ی سفاكس‬ ‫(‪ )Sfax‬ك‌ه له‌الی هاوڕێكانی‬ ‫وه‌ك كه‌سێكی ت��اڕاده‌ی��ه‌ك‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ل��ه‌رژێ��م��ی بن‬ ‫عه‌لی سه‌یر ده‌كرێت ده‌ڵێت‬ ‫"شۆرش هه‌م له‌ڕووی تواناو‬ ‫ه���ه‌م ل����ه‌ڕووی خ��ێ��رای��ی�ه‌و‌ه‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ن�ه‌ك��راو ب��وو‪ ،‬ئێم‌ه‬ ‫هه‌موومان سه‌رمان له‌م جوڵ‌ه‬

‫مروییه‌كانیانی به‌هه‌ده‌ر ده‌دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئ��ازادن له‌ئیداره‌ی‬ ‫خوێندنی ب���ااڵو سیسته‌می‬ ‫دواك��ه‌وت��ووی��ی ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ داوه‌ری���ك���ردن ده‌رب���اره‌ی‬ ‫ئاستی خوێندنی بااڵیی ئه‌م‬ ‫واڵته‌‪ ،‬ده‌بێت بزانیین رێژه‌ی‬ ‫ب�ڵ�اوك���راو‌ه زانستییه‌كان‌و‬ ‫پ��ێ��وان �‌ه زان��س��ی��ی�ه‌ك��ان��ی ت��ری‬ ‫ت���ون���س ل���ه‌چ���او دراوس�����ێ‬

‫ئه‌م گرافیک‌ه ئاستی زانستی زانکۆکانی تونس له‌چاو زانکۆی واڵتانی عه‌ره‌بی نیشانده‌دات‬ ‫(رووداوێكی مێژوویی‌و‬ ‫شۆڕشێكی راسته‌قینه‌)‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫قسه‌ی توێژه‌رێكی تونسییه‌‪.‬‬ ‫(ش�����ان�����ازی ب �ه‌ت��ون��س��ێ��ك��ی‬ ‫ئ���ازاده‌و‌ه ده‌ك�ه‌ی��ن‪ ،‬ك‌ه تێیدا‬ ‫ئ�����ازادی راده‌رب����ڕی����ن‌و رێ��ز‬ ‫هه‌یه‌)‪ ،‬ئه‌م‌ه قسه‌ی یه‌كێكی‬ ‫تر‌ه له‌توێژه‌ر‌ه تونسییه‌كان‪.‬‬ ‫(به‌ڕاستی شۆڕشی هه‌موو‬ ‫خه‌ڵك بوو)‪ ،‬ئه‌مه‌ش قسه‌ی‬ ‫ك �ه‌س��ێ��ك��ی س��ێ��ه �ه‌م �ه‌‪ ،‬زان���ا‬ ‫توونسییه‌كان ك �‌ه گ��ۆڤ��اری‬

‫ب��اوه‌ڕوای �‌ه ك‌ه دیموكراسی‪،‬‬ ‫م���اف���ی م������رۆڤ‌و ئ�����ازادی‬ ‫ئه‌كادیمی سه‌رده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫ت�����ووش�����ی‬ ‫واڵت‬ ‫گه‌وره‌ترین گۆڕانكاری بوو‪،‬‬ ‫كاتێك گه‌نجێكی ه��ه‌ژاری‬ ‫ده‌سگێڕ ل‌ه (‪ )١٧‬سێپته‌تمه‌به‌ر‬ ‫ل���ه‌ش���اری ب���اش���ووری سید‬ ‫ئ �ه‌ب��وزه‌ی��د خ���ۆی ك��وش�ت‌و‬ ‫ك��ارده‌ن �ه‌وی �ه‌ك��ی ب�ه‌رب�ڵاوی‬ ‫گشتی به‌دوای خۆیدا هێنا‪ ،‬بن‬ ‫ی‬ ‫عه‌لی ل‌ه (‪)١٤‬ی جه‌نیوه‌ر ‌‬

‫له‌فه‌ڕه‌نسا (‪ )ACETEF‬له‌م‬ ‫باره‌و‌ه ده‌ڵێت "خوێندكاران‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران زۆرب����ه‌ی كات‬ ‫پێشڕه‌وی شۆڕشه‌كانن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل�ه‌ت��ون��س��دا ئ�ه‌م�‌ه به‌ته‌نهایی‬ ‫ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ب �ه‌ڵ��ك��و به‌شێكی‬ ‫گ���ه‌ور‌ه له‌گه‌نجان به‌ئاستی‬ ‫خ��وێ��ن �ه‌واری زۆر ب���ه‌رزه‌و‌ه‬ ‫به‌دژی بێكاری له‌ڕاده‌به‌ده‌ر‪،‬‬ ‫گ���ه‌ن���ده‌ڵ���ی ح��وك��م��ڕان��ی‌و‬ ‫پێشێلكردنی مافه‌كانی مرۆڤ‬ ‫هه‌ستان‌ه سه‌رپێ‪.‬‬

‫گه‌وره‌ی‌ه سوڕما"‪.‬‬ ‫زۆر له‌ئه‌كادیمیه‌كان‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ره‌ك��ان ك�ه‌وت��ن�‌ه ناو‬ ‫شۆڕشه‌كه‌وه‌‪ ،‬بۆی‌ه ل‌ه (‪)١١‬‬ ‫ی جه‌نیوه‌ر رژێم زانكۆكان‌و‬ ‫قوتابخانه‌كانی بۆ وه‌ستاندنی‬ ‫ب�ڵاوب��وون �ه‌وه‌ی زی��ات��ری خۆ‬ ‫جه‌ماوه‌رییه‌كان‬ ‫پیشاندان‌ه‬ ‫داخست‪ ،‬زان��ا توونسییه‌كان‬ ‫ئێستا ئ��ازادن له‌و فشارانه‌ی‬ ‫ك����‌ه ل����ه‌الی����ه‌ن رژی����م����ه‌و‌ه‬ ‫ده‌خ���رای���‌ه س���ه‌ری���ان‌و ت��وان��ا‬

‫عه‌ربه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬له‌ئاستێكی‬ ‫زۆر ب�ه‌رزدای�‌ه (سه‌یری ئه‌و‬ ‫وێنه‌ی سه‌ره‌و‌ه بكه‌)‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌م وێن‌ه پڕ شانازییه‌دا‪ ،‬زاناكان‬ ‫به‌ڵگ‌ه ده‌هێننه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌مان‌ه‬ ‫حه‌قیقه‌تێكیان داپۆشیووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫پڕ‌ه له‌خ‌هم‌و په‌ژاره‌‪.‬‬ ‫بنچین‌ه به‌هێزه‌كان‬ ‫ئ���ه‌و ت���وێ���ژه‌ران���ه‌ی ك‌ه‬ ‫ب���ۆ ن���ه‌ی���چ���ه‌ر (‪)nature‬‬ ‫ق��س�ه‌ی��ان��ك��ردووه‌‪ ،‬هه‌موویان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن ك‌ه به‌هێزی‬

‫تونس له‌زانست‌و په‌روه‌رده‌ی‬ ‫ب��ن�ه‌ڕه‌ت��ی��دا ش��ان��ازی�ه‌ك�ه‌ی بۆ‬ ‫ك �ه‌س��ی پ��ێ��ش ب��ن ع �ه‌ل��ی‪،‬‬ ‫وات �‌ه حه‌بیب بورقیبه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٩٥٧‬یه‌كساڵ‬ ‫دوای���ی سه‌ربه‌خۆیی تونس‬ ‫له‌فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬ب��وو به‌سه‌رۆكی‬ ‫ئه‌و واڵت‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بورقیب‌ه‬ ‫حكومه‌تێكی پێشكه‌وتووی‬ ‫م������ۆدێ������رن‌و س����ك����ۆالری‬ ‫دروستكردو گه‌شه‌ی زۆری‬ ‫مرۆیی به‌پایته‌ختدا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتیدا‬ ‫به‌ژنان‌و په‌روه‌رده‌یه‌كی زۆر‬ ‫پێشكه‌وتووی بونیاد نا‪.‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می ژێرده‌ستیدا‪،‬‬ ‫ت����ون����س ه���ی���چ چ��ه‌ش��ن��‌ه‬ ‫س��ی��س��ت �ه‌م��ێ��ك��ی خ��وێ��ن��دن��ی‬ ‫ب����ااڵی ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫جگ‌ه له‌هه‌ندێك توێژینه‌وه‌ی‬ ‫ك��ش��ت��ووك��اڵ�ی‌و ن��اوه‌ن��دێ��ك��ی‬ ‫ئیستعماری بچووكی وه‌ك‬ ‫په‌یمانگای پاستۆر له‌تونس‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ش نزیك له‌خاڵی‬ ‫سفر بوو‪.‬‬ ‫بورقیب‌ه چه‌ند زانكۆی‬ ‫حكومی دروستكردو به‌هینانی‬ ‫ئ �ه‌ك��ادی��م��ی��ان��ی ف �ه‌ڕه‌ن��س��ی‬ ‫خستنیه‌كار‪ ،‬ئه‌نجامه‌كه‌ی بوو‌ه‬ ‫ب �ه‌وه‌ی ك‌ه تونس له‌ئێستادا‬ ‫ل��ه‌چ��او ج��ی��ه��ان��ی ع �ه‌ره‌ب��ی‬ ‫خاوه‌نی خه‌ڵكێك‌ه ك‌ه ئاستی‬ ‫خوێنه‌واریان له‌سه‌ره‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان ده‌ڵێن بورقیب‌ه‬ ‫دیكتاتۆر بوو‪ ،‬به‌اڵم تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫دڵسۆزو روناكبیر بوو‪.‬‬ ‫ل �‌ه (‪)٧‬ی ن��ۆڤ�ه‌م��ب�ه‌ری‬ ‫(‪ )١٩٨٧‬ب�����ن ع���ه‌ل���ی‬ ‫به‌كوده‌تایه‌كی سپی كۆتایی‬ ‫به‌حكومڕانی بورقیب‌ه هێنا‪،‬‬ ‫حكومه‌تی تاز‌ه به‌ڵێنی ئازادی‬ ‫زی��ات��ری��دا‪ ،‬ب���ه‌اڵم به‌خێرایی‬ ‫حكومه‌تێكی دڕنده‌ی پۆلیسی‬ ‫هێنای‌ه كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب����ن ده‌ه����ی����‌ه ده‌ڵ���ێ���ت‬ ‫"س��وڵ��ت��ان��ێ��ك��ی دروس��ت��ك��ار‬ ‫گ�������ۆڕدرا ب �ه‌س��وڵ��ت��ان��ێ��ك��ی‬ ‫نادروستكاری خوێنرێژ"‪.‬‬ ‫رژێ����م����ی ب����ن ع��ه‌ل��ی‬ ‫پشتیووانی كردن له‌په‌روه‌رده‌و‬ ‫زانستی درێژه‌پێداو یارمه‌تی‬ ‫ماڵی ل‌ه (‪)GDP( )%0.43‬ی‬ ‫ساڵی (‪ )١٩٩٩‬بۆ (‪،)%1.02‬‬

‫(‪)GDP‬ی ساڵی (‪)٢٠٠٧‬‬ ‫به‌رزكرده‌وه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌كی كه‌م‬ ‫له‌زاناكان كۆچیان ده‌كرد‪ ،‬بن‬ ‫ده‌هی‌ه ده‌ڵێت ئه‌و زانایانه‌ی‬ ‫ك‌ه زۆرب���ه‌ی ك��ات كۆچیان‬ ‫بۆ فه‌ڕه‌نسا ده‌ك��رد‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫مووچه‌ی زیاترو بارۆدۆخی‬ ‫توێژینه‌وه‌و‌ه بووه‌‪ .‬حكومه‌تی‬ ‫ت��ون��س ژی���ان���ی گ��ون��ج��اوی‬ ‫ستانده‌ردی پێشكه‌شده‌كردن‪،‬‬ ‫ب���ۆی���‌ه زۆرب��������ه‌ی خ �ه‌ڵ��ك‬ ‫له‌تونس ده‌مانه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ �ه‌و ده‌ڵێت "ژیانێكی باش‬ ‫ب���ه‌ئ���ازادی س����ن����وورداره‌و‌ه‬ ‫بوونی ه�ه‌ب��وو"‪ .‬حكومه‌تی‬ ‫ی‬ ‫دیكتاتۆر هه‌موو هاوواڵت ‌‬ ‫ت��ون��س��ی ب �ه‌ت��وێ��ژه‌ران��ی��ش �ه‌و‌ه‬ ‫ك���ۆن���ت���رۆڵ���ده‌ك���رد‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫توێژه‌رانیش به‌شێك ب��وون‬ ‫له‌و خه‌ڵكه‌‪ ،‬بۆی‌ه په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫توێژینه‌وه‌و سیسته‌می داهێنانی‬ ‫وه‌ستاندبوو‪.‬‬ ‫ف���ه‌وزی���‌ه ش���ه‌ره‌ف���ی ك‌ه‬ ‫له‌حكومه‌تی ئینتقالیدا وه‌زیری‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ی ب��ااڵی��‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪،‬‬ ‫زان���ك���ۆك���ان‌و ت��وێ��ژه‌ره‌ك��ان‬ ‫ئازادی كه‌میان هه‌بوو تاوه‌كو‬ ‫ب��ت��وان��ن پ���ه‌ر‌ه به‌ستراتیژی‬ ‫خۆیان ب��ده‌ن‪ ،‬ی��ان ته‌نانه‌ت‬ ‫جۆری كاره‌كه‌یان هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ش��ه‌ره‌ف��ی فیزیازانێك ‌‬ ‫پ�ه‌ی��م��ان��گ��ای س �ه‌ره‌ت��ای��ی بۆ‬ ‫زان���س���ت‌و ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی‬ ‫ته‌كنیكی له‌تونسه‌‪ ،‬ئه‌و ژنی‬ ‫خ��وال��ێ��خ��ۆش��ب��وو م��ح�ه‌م�ه‌د‬ ‫شه‌ره‌فی سه‌رۆكی پێشووی‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ووم �ه‌ن��ی ت��ون��س��ی بۆ‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری ل �ه‌م��اف �ه‌ك��ان��ی‬ ‫م���رۆڤ‌و وه‌زی���ری پێشووی‬ ‫پ����ه‌روه‌رد‌ه ب��وو‪ .‬ب��ن ده‌هی‌ه‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ب���ۆ ئ �ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬ ‫ه����ه‌رك����ارێ����ك چ���ه‌ن���دی���ن‬ ‫ی پێویست‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ئیجازه‌نام‌ه ‌‬ ‫چ��وون �‌ه ده‌ره‌و‌ه ل���ه‌واڵت‌و‬ ‫چ��اوك��ه‌وت��ن ب �ه‌ت��وێ��ژه‌ران��ی‬ ‫واڵت��ان��ی ت��ر‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا ئه‌و‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت ب���ۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫ك��ۆن��ف��ڕان��س��ێ��ك��ی زان��س��ت��ی‬ ‫پێویست ب��وو ره‌زام��ه‌ن��دی‬ ‫رژێم بۆ هه‌موو قسه‌كردنه‌كان‬ ‫وه‌رب���گ���ی���رێ���ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت ب���وو زان��ك��ۆك��ان‬

‫ورده‌كاری راپۆرتی چۆنیه‌تی‬ ‫ك���ارك���ردن���ی س��ت��اف�ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫به‌شێوه‌ی هه‌فتان‌ه بۆ سه‌ره‌و‌ه‬ ‫ب��ن��اردای �ه‌‪ ،‬ش�ه‌ره‌ف��ی ده‌ڵێت‬ ‫رژێ��م داخستنی روناكبیری‬ ‫له‌هه‌موو ئاسته‌كانی ژیانی‬ ‫زانكۆدا په‌یڕه‌و كردبوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ببوو به‌هۆی ئازاری توێژه‌ران‌و‬ ‫كوێركردنه‌وه‌ی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫داهینانیان‪ ،‬بن دهیه‌و شه‌ره‌فی‬ ‫چیرۆكی هاوشێو‌ه ده‌رباره‌ی‬ ‫بیۆكراسی رژێم ده‌گێڕنه‌و‌ه ك‌ه‬ ‫ده‌ب��وو به‌هۆی دروستكردنی‬ ‫كێش‌ه ب��ۆ پ�ه‌ی��وه‌ن��دی زانكۆ‬ ‫ل����ه‌گ����ه‌ڵ پ���ی���ش���ه‌س���ازی���دا‪،‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا پێش به‌زانكۆكان‬ ‫ده‌گ����ی����را ل �ه‌گ �ه‌ش �ه‌پ��ێ��دان��ی‬ ‫س��ت��رات��ی��ژی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی‬

‫بن عه‌لی خۆی‬ ‫سه‌رۆكی زانكۆكانی‬ ‫هه‌ڵده‌بژاردو‬ ‫پۆسته‌كانی نزمتر‬ ‫له‌الیه‌ن حیزبه‌و‌ه‬ ‫پڕده‌كرانه‌وه‬

‫تایبه‌ت به‌خۆیان‪ ،‬بن ده‌هی‌ه‬ ‫داواده‌كات په‌یمانگاو تاقیگ‌ه‬ ‫دروس��ت��ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئه‌و ده‌ڵێت زانكۆكان ببوون‬ ‫به‌مه‌كینه‌ی دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫وت���اری زانستی‌و بڕوانامه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ان ل�ه‌گ�ه‌ڵ‬ ‫كۆمه‌ڵگاو نیازه‌كانی بچرابوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌درێ��ژه‌دا ش �ه‌ره‌ف��ی ده‌ڵێت‬ ‫حكومه‌ت ده‌ترسا ك‌ه بهێڵێت‬ ‫ت��اك به‌ته‌نیایی ك��اری خۆی‬ ‫ب�ه‌ڕێ��و‌ه ببات‪ ،‬ئێم‌ه ئ��ازادی‬ ‫ئه‌وه‌مان نه‌بوو خۆمان به‌دڵی‬ ‫خۆمان كار بكه‌ین‪.‬‬ ‫ئێستا شۆڕش ئه‌و هه‌له‌ی‬ ‫ره‌خساندوو‌ه تاوه‌كو خه‌ڵك‬ ‫واڵته‌كه‌ی خۆیان پێشبخه‌ن‪،‬‬ ‫ش��ێ��خ ئ��اوای��ی ده‌ڵ��ێ��ت بۆ‬

‫‪49‬‬

‫ی �ه‌ك �ه‌م��ج��ار‌ه زان���اك���ان ئ�ه‌و‬ ‫ئازادییه‌یان هه‌ی‌ه ك‌ه داهاتووی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬بۆ خۆیان بڕیاری‬ ‫لێبده‌ن‪ ،‬نه‌ك ئه‌ندامانی حیزبی‬ ‫فه‌رمانڕه‌وا بڕیاریان بۆ بده‌ن‪.‬‬ ‫ی����ه‌ك����ێ����ك ل���ه‌ك���ێ���ش���‌ه‬ ‫زانكۆكانی‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫تونس دیارده‌ی خزمخزمێنه‌و‬ ‫ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان��ی حیزبی بوو‬ ‫له‌زانكۆكاندا‪.‬‬ ‫بن عه‌لی خۆی سه‌رۆكی‬ ‫زان��ك��ۆك��ان��ی ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژاردو‬ ‫پۆسته‌كانی نزمتر له‌الیه‌ن‬ ‫ح���ی���زب���ه‌و‌ه پ���ڕده‌ك���ران���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫دۆڕ‌ه شه‌ریف‪ ،‬ی��اری��ده‌ده‌ری‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری په‌یمانگای پاستۆر‬ ‫ده‌ڵێت زاناكان وه‌ك زۆربه‌ی‬ ‫تونسییه‌كان ناچاربوون ببن‬ ‫به‌ئه‌ندامی حیزبی حاكمی‬ ‫(‪ )RDC‬بۆ ئ �ه‌وه‌ی له‌الیه‌ن‬ ‫رژێمه‌و‌ه پشتگیری بكرێن‪.‬‬ ‫رێگه‌یه‌كی درێژ به‌ره‌و‬ ‫ریفۆڕم‬ ‫ش�ه‌ره‌ف��ی ده‌ڵێت روون �‌ه‬ ‫ده‌بێت سیسته‌مه‌ك‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫ره‌ه��ا بگۆڕدرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫درێ��ژ‌ه ده‌دات ك‌ه حكومه‌تی‬ ‫ن���وێ ده‌ی���ه‌وێ���ت ب����ۆرد بۆ‬ ‫زانكۆكان دروستبكات‪ ،‬بۆ‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی خ��ۆی��ان س �ه‌رۆك��ی‬ ‫خۆیان راسته‌وخۆ له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ب��ه‌ئ��ام��رازی ئ �ه‌ك��ادی��م��ی ل‌ه‬ ‫داهاتوودا هه‌ڵبژێرن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئ��ه‌و درێ������ژه‌ده‌دات‌و ده‌ڵێت‬ ‫حكومه‌ت ده‌ی �ه‌وێ��ت خۆی‬ ‫له‌ده‌ستێوه‌ردان به‌دوربگرێت‬ ‫توێژه‌ره‌كان‌و كاربه‌ده‌ستانی‬ ‫زان��ك��ۆ كه‌سانی شایست‌هن‌و‬ ‫ب���اوه‌ڕی ت �ه‌واوی��ان به‌گۆڕان‬ ‫ه���ه‌ی���‌ه ب���ۆی���‌ه ده‌ب���ێ���ت ئ��ه‌و‬ ‫هه‌له‌یان بۆ بڕخسێت تاوه‌كو‬ ‫ب���ه‌ش���دارب���ن ل �ه‌ده‌س��ت��پ��ێ��ك �‌ه‬ ‫نوێیه‌كه‌ی واڵتدا‪ .‬چاوه‌ڕوان‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ك���‌ه ح��ك��وم�ه‌ت��ی‬ ‫ئ��ی��ن��ت��ی��ق��ال��ی ل��ه‌دووم��ان��گ��ی‬ ‫داه���ات���وودا هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫نوێ ئه‌نجامبدات‌و شه‌ره‌فی‬ ‫ب��ه‌ن��ه‌ی��چ��ه‌ری (‪)Nature‬‬ ‫وت ه��ی��وادار‌ه زان��ك��ۆك��ان‌و‬ ‫قوتابخانه‌كان به‌بێ دواكه‌وتن‬ ‫ج��ارێ��ك��ی ت���ر ب��ك��رێ��ن �ه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌ڵێت‪ ،‬به‌شێوه‌ی‬

‫سیمبۆلیك‪ ،‬دوای بن عه‌لی‬ ‫ك��ورس��ی��ی�‌ه ئه‌كادیمیه‌كانی‬ ‫زانكۆ ناویان ده‌گۆڕێت‌و ئه‌و‬ ‫خوێندكارانه‌ی ك‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫رژێمه‌و‌ه ده‌ستبه‌سه‌ركرابوون‬ ‫ج��ارێ��ك��ی ت���ر دێ���ن���ه‌و‌ه بۆ‬ ‫ن����او زان���ك���ۆ ب���ۆ ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌كانیان ته‌واوبكه‌ن‪.‬‬ ‫شه‌ره‌فی‌و ئه‌ندامانی تری‬ ‫حكومه‌تی ئینتیقالی پشتگیری‬ ‫له‌درێژه‌پێدانی یارمه‌تی دارایی‬ ‫بۆ زانستی تونسی ده‌ك �ه‌ن‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ����ه‌و ج��ارێ��ك��ی تر‬ ‫دووپاتی ده‌كاته‌و‌ه ك‌ه ده‌بێت‬ ‫فێركردنه‌كانی زانكۆ به‌جۆرێك‬ ‫بێت ك‌ه ده‌رچووه‌كان بتوانن‬ ‫ل���ه‌ب���ازاڕدا ك��ار په‌یدابكه‌ن‪،‬‬ ‫شه‌ره‌فی ده‌ڵێت بڕوانامه‌یه‌ك‬ ‫ك‌ه نه‌مانگه‌ێنێت به‌شوێنێك‬ ‫به‌كه‌ڵك نایه‌ت‪ ،‬شه‌ره‌فی درێژ‌ه‬ ‫به‌قسه‌كانی ده‌داو ده‌ڵێت‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت یارمه‌تیده‌ر بێت‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی هۆكاری ئه‌و‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانه‌ی ك‌ه روویدا‪ ،‬زۆر‬ ‫كه‌س بڕوانامه‌ی زۆر به‌رزیان‬ ‫هه‌یه‌و كاریان ده‌ستناكه‌وێت‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا بیركردنه‌ویه‌كی‬ ‫ق��وڵ له‌سه‌ر زانكۆ پێویست‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌ه پیشه‌سازییه‌كان‬ ‫پێویست‌ه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌لی كار‬ ‫دروستبكرێت‪.‬‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر دیموكراسێكی‬ ‫پایه‌دار له‌تونس به‌رپا بكرێت‬ ‫سه‌رمایه‌گوزار‌ه ده‌ره‌كییه‌كان‬ ‫ك‌ه پێشتر به‌هۆی گه‌نده‌ڵی‬ ‫رژی��م �ه‌و‌ه ح�ه‌زی��ان له‌چوون‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌و واڵت���‌ه ن���ه‌ب���وو‪ ،‬بۆ‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌گ���وزاری رووی‬ ‫تێده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ش��ه‌ره‌ف��ی ب����اوه‌ڕی به‌و‬ ‫وه‌ه���م���‌ه ن��ی��ی �‌ه ك���‌ه گ����ۆڕان‬ ‫له‌شه‌وێكدا دروستببێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌ڵێت ئێم‌ه ده‌بێت راستبین‬ ‫بین‪ ،‬ئێم‌ه ل‌ه (‪ )٢٤‬كاتژمێردا‬ ‫ناتوانیین هه‌موو شتێك چاك‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬به‌اڵم ئۆمێدواریین به‌و‬ ‫رێگه‌ی ك‌ه گرتومانه‌ت‌ه به‌ر‪.‬‬ ‫من به‌ته‌واوی دڵنیام ك‌ه‬ ‫ئێم‌ه سه‌ركه‌وتنه‌كانی ئه‌م‬ ‫شۆڕش‌ه به‌ئه‌نجام ده‌گه‌ێنین‪،‬‬ ‫ئه‌م‌ه به‌جێهشتنی رابردووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬گۆڤاری ‪Nature‬‬


‫‪50‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ی‬ ‫ی له‌ش ‌‬ ‫ی له‌باره‌ ‌‬ ‫چ ‌‬ ‫خۆته‌وه‌ نازانیت؟‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬هیوا ساڵح ئه‌حمه‌د‬

‫ترشه‌ڵۆكی‌ ناو گه‌ده‌ زۆر‬ ‫به‌هێزه‌‬ ‫ئ��ای��ا ده‌زان���ی���ت ل �ه‌ن��او‬ ‫گ���ه‌ده‌ت���دا ش��ل �ه‌ی �ه‌ك �ی‌ زۆر‬ ‫ت��رس��ن��اك �ی‌ ت��ێ��دای��ه‌‌و هیچ‬ ‫ی‬ ‫ده‌زگ����ای����ه‌ك����ی‌ پ��ۆل��ی��س � ‌‬ ‫ن��ات��وان��ێ��ت ب��ی��دۆزێ��ت��ه‌وه‌؟‪،‬‬ ‫ترشه‌لۆكێكه‌‪ ،‬دی��واری‌ گه‌د‌ه‬ ‫ده‌ری��ده‌دات‪ ،‬خانه‌كانی‌ گه‌د‌ه‬ ‫ی‬ ‫ت��رش �ی‌ ه��ای��درۆك��ل��ۆری��ك � ‌‬ ‫ش���اردووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ترش‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌كارگه‌كاندا بۆ تواندنه‌وه‌ ‌‬ ‫ك���ان���زاك���ان ب���ه‌ك���اردێ���ت‌و‬ ‫ده‌توانێت پ��ۆاڵ بتوێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ن���اوپ���ۆش���ی‌ گ���ه‌د‌ه‬ ‫ده‌توانێت له‌شت بپارێزێت‬ ‫ی‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا ب���ۆ ه��ه‌رس��ك��ردن�� ‌‬ ‫ی‬ ‫خۆراك به‌سه‌المه‌تی‌ به‌كار ‌‬ ‫ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫باری‌ له‌ش كارده‌كاته‌ سه‌ر‬ ‫بیركردنه‌وه‌‬ ‫ی‬ ‫ن��ات��وان��ی��ت س���ه‌رده‌م��� ‌‬ ‫ژنهێنانت بهێنیته‌وه‌ ی��اد؟‪،‬‬ ‫ت��اق��ی��ب��ك �ه‌ره‌وه‌ ل �ه‌س �ه‌ر ی�ه‌ك‬ ‫ی‬ ‫ئ �ه‌ژن��ۆ لێیدابنیشه‌‪ ،‬به‌پێ ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كی‌ نوێ ده‌شێت‬ ‫به‌هه‌ر جوڵه‌یه‌ك رووداوێ��ك‬ ‫ی‬ ‫بێته‌وه‌ ی��ادم��ان‪ ،‬ی���اده‌وه‌ر ‌‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی‌ زۆر له‌هه‌ست‌و‬ ‫سۆزماندایه‌‪ ،‬بۆن یا ده‌نگێك‬ ‫ی‬ ‫له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ مایه‌ی‌ هاندان ‌‬ ‫ی‬ ‫رووداوێ������ك������ی‌ دوور ‌‬ ‫سه‌رده‌می‌ منداڵی‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه‬ ‫زه‌نگی‌ پاسكیل واتلێده‌كات‬ ‫ب����ی����ری‌ پ���اس���ك���ی���ل���ه‌ك���ه‌ت‬ ‫بكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێسك شی‌ ده‌بێته‌وه‌ تا‬ ‫هاوسه‌نگی‌ كانزاكان‬ ‫رابگرێت‬ ‫ی‬ ‫سه‌رباری‌ پاڵپشتیكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫گشت ئه‌ندام‌و ماسولكه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ل�������ه‌ش‪ ،‬ئ���ێ���س���ك ئ��اس��ت�� ‌‬

‫ك��ال��ی��س��ی��ۆم �ی‌ ن����او ل��ه‌ش‬ ‫رێكده‌خات‪ ،‬ئێسك هه‌ردوو‬ ‫ت���وخ���م���ی‌ ك���ال���ی���س���ی���ۆم‌و‬ ‫ف��ۆس��ف��ۆڕی‌ ت��ێ��دای �ه‌‪ ،‬ك �ه‌ بۆ‬ ‫ماسولكه‌‌و ده‌م��اره‌ك��ان هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫زۆر پێویستن گ �ه‌ر ئاست ‌‬ ‫ئه‌م توخمه‌ روو له‌كه‌می‌ بوو‬ ‫ئه‌وا هێندێك هۆڕمۆن ده‌بن‌ه‬ ‫مایه‌ی‌ شیبوونه‌وه‌ی‌ ئێسك‪،‬‬ ‫تا ئاستی‌ كالیسیۆم هاوسه‌نگ‬ ‫بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ماغ پێوستی‌ به‌خۆراك‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ �ه‌وه‌ش��دا (‪)%2‬‬ ‫ی‌ كێشی‌ ته‌واوه‌تی‌ له‌شمان‬ ‫ی‬ ‫پێكده‌هێنێت‪ ،‬ده‌ماغ پێوسیت ‌‬ ‫ئ��ۆك��س��ج��ی��ن‌و‬ ‫(‪)%20‬‬ ‫گه‌رمۆكه‌ی‌ ناو له‌شه‌‪ ،‬كه‌ وا‬ ‫ی‬ ‫له‌سێ خوێنبه‌ری‌ سه‌ره‌ك ‌‬ ‫مێشك ده‌ك���ات بێپسانه‌و‌ه‬ ‫ئ��ۆك��س��ج��ی��ن�ی‌ پ��ێ��ب��گ�ه‌ی�ه‌ن��ن‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر ك��ۆس �پ‌و له‌مپه‌رێك‬ ‫له‌هه‌ریه‌كێكیاندا‪ ،‬ی��ان هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫وه‌ستانێك ده‌بێته‌ مایه‌ی‌ برس ‌‬ ‫بوونی‌ خانه‌كانی‌ مێشك بۆ‬ ‫وزه‌‌و فرمانه‌كانی‌ بێهێزده‌بن‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش مانای‌ جه‌ڵده‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌زاران هێلكه‌ی‌ ناو‬ ‫هێلكه‌دان به‌كار ناهێنرێن‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای‌ ئ���ه‌وه‌ی‌ هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫كچێكی‌ هه‌رزه‌كار نزیكه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )34‬ه������ه‌زار ه��ێ��ل��ك�ه‌ ‌‬ ‫ناكامڵی‌ هه‌ن‪ ،‬ته‌نیا (‪)350‬‬ ‫ه��ێ��ل��ك�ه‌ی��ان زی��ات��ر ده‌گ��ات �‌ه‬ ‫ی‬ ‫قۆناغی‌ پێگه‌یشتن به‌ڕێژه‌ ‌‬ ‫یه‌ك هێلكه‌ له‌مانگێكدا‪ ،‬هێلك‌ه‬ ‫پێنه‌گه‌یشتووه‌كان ده‌چنه‌و‌ه‬ ‫ی����ه‌ك‌و پ��اش��ان ورده‌ورد‌ه‬ ‫ش��ی��ده‌ب��ن �ه‌وه‌ ب��ێ��ئ �ه‌وه‌ی‌ ببن‌ه‬ ‫مایه‌ی‌ دووگ��ی��ان�ی‌‪ ،‬ده‌شێت‬ ‫ی‬ ‫ده‌م�����اغ ل �ه‌ه �ه‌ڵ��س��وڕان��دن � ‌‬ ‫ده‌ردانی‌ هێلكه‌كان بكه‌وێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪About.com:‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.