ژمار ه
4
،نیسانی 2011
نرخ ()2000
دینار
www.lvinpress.com/science magazine
سێکسو توندوتیژی لهمێشکدا یهک سهرچاوهیان ههیه
ئهگهری دروستبوونی کیشوهری شهشهم
ی گۆڵهکه کارلۆس لهروانگهی فیزیاوه
کهی دهبێت زهوی بهجێبهێڵین؟
منــــداڵبـوونـی سروشتی باشتره یان نهشتهرگهری؟
سهوزه
لهزیانهکانی کۆمپیوتهر دهتانپارێزێت
ئـهوانــهی زۆر کــــاردهکهن درهنگتر دهمرن
زهی ناوكی ،و كه باشو خراپیان ههیه ب ،بۆمبیش تو ههم بۆم مرۆڤهكانن، لێبهرههمدێ هرهستهیهكی �س�ت لهم هم كارهبای بڵێین ك ێنهری زان ئاستی ه دا ناتوانین زانایهك كه ۆی لهخۆی پێشكهوتنی سهرسوڕه زب �وون �هوهی ئۆپنهایمهر، خ� ویستی ب �هر ه نهبوو كه ی دا ،پێ بهشداری هۆشیارانه خراپه ،قهت لهمێشك ستكرد ،ئهو ناوكی درو س �هد س �اڵ �ه خهڵكی بۆ ك هێرۆشیما ئ �اڵ �ۆزی ئ �هم �ڕۆدا كهم بۆمبی شارێكی وه ستی گشتی ئاوو یه هو همبارێك بۆ زان دارهك �ردن �ی كۆمهڵگهی ت ،كێشهی ۆژێك ئهو داهێنانهی ئ الی ئ �هو ه زۆر پێویس ل �هئ��ی � ئایدز ،ر بۆمب ل �ه لهداهاتوودا شتێكی ��ات، جهو ت ك��ردووه به ییهكانی وهكو شێرپهن جینیتیكو وێ �ران �دهك ی وزه بوو كه دهكرێ رهێنانی ئهم ۆش هكا ردن ی ژینگه ،نهخ كاڵییهكانی ئهندازیار شتانهن كه كۆنتڕۆڵك رو رێ�گ�هی ت�ر ب�ۆ ب اڵفرێد نۆبێل و ش��ێ �وازی ت � ئامانجی ئ كشت و ههندێك له هها كرێكارانی بهرههمه ی گیانداران نین ،بهڵكو كیشهی وزهیه پهیداببێت ،ههرو یارمهتیدانی هاوشیوهساز كۆمهلگهیهك ت ك كوشتنو هنیا كێشهی زۆر دهكرێت ئایا هدروستكردنی دهنهمی ی بۆ خهڵ ن�هك ئ �هوه ههیه ،ل ن ،پرسیار لهژیانماندا بهت و مرۆڤایهتی هكان ب �وو، وڕیانهی كه رێكی كان و كاربهێنرێت. ت گرنگترین ههم موو كهموك یو پهتی كا رانكاری به سی زان �س � ه ی ه ه ین وێ چی بهو ف بهزانست وهك���و نه ستی زۆر بن ههژارییه كه مرۆڤهكان زان �س �ت گیدان بهزان و و م ه ه رن ، م یاربوونهوهیه هكه خۆی گ هیه؟ لهگهڵ بوونی ئه چی دهبێت پارهیهكی الیهنی هوش ونهو ژیران ۆ ب ه نهفسی هۆشیاربو گهڵدا نییه. گیركردووه، ت رێ ك تهرخانبك ۆشیاردهبنهو دا راپییهكی له ی ه و ه ز بێ دنی تهلسكۆ ی ێببینین ،ه چهشنه خ موو شتێك گۆ ۆ دروستكر پ خۆیدا هیچ هه زۆر ب كانو گهلهئهستێرهكانی گهڕین له �ا دوو چهمكن پێش كاردههێنرێن، تێره شوێنێكدا ب انستو زان� به بۆ ئهوهی ئهس ن ب���هدوای ز بۆ خهڵكی هوشیار ش��ی��اری��ی�هك�ه را ی گ� ه�ۆ بێت ،ئایا ی��ان بهنرخ هڵكی ژی��ان ل ��ێ���رهدا شتهو ناسینی بهك هسهر سرو ه هرمیو پار ل ی سروشت لهئاسماندا تهنیا سهرگ وشته ،ناسین �ه تی ئامانجی سر بهردهمماندا ئ�هم ك��اران یان مرۆڤایه كهیهك له ن، ه بهههدهردان ست را رێگ هدا ههیه؟، ���ۆ ئ����هوهی لهم كاران �����ات�����هوه ب ه ك ی دهژی���ن، ی دهك ی بكهینو مهزن س �هر زهوه ن كۆنتڕۆڵ و ه ر � ۆ ل � خ ئێمه نی وا شتر ل�هژی��ان لهكۆمهڵهی بت وازێ�ك�ی با هس��ارهی�هك�ه م اڵ ه � ب ��ێ� ه� ل���هوه ئهم كاكێشان، ش ژی �ن ،جگه هلهئهستێرهی سیستهمهو داب �ڕێ � گ بهئاسانی ك هردوون یه یه ههموو گ ن لهسهر هۆشیاربوونهوه ت بۆ الیهنه هرییا ت پهلبكێشێ تهنهكانی كاریگ دهوام لهژێر دهتوانێ كۆمهڵگه، بهر ان�ی یهك ههیه ،زهوی گهردوونیو ج�ۆرب�هج�ۆرهك� بیردهكاتهوهو ی ههڕهشهی تیشك ه ،مهودای مرۆڤی هۆشیار �هو دهبێت سمانییهكاندای ردنهوهی ئ تهنه ئا لهئاسماندا ئ �هو بیرك هیوهندییهكی تۆێژینهوه ئ���هوهی پ ی دوور نو زهوی ی ن تاكهكانی ردوو ب �هه �ۆ ان�ه ل �هن��ێ �وا ناسینی گ�����ه چ�ووك لهم ه�ۆش��ی��ار ب� ێته كایهوه. كۆمهڵگهدا ب وهك بهشێكی انستی پهتی لهزانست ،ز تان گ�هردوون�هی�ه رچهشكێنی ئێمه لهكوردس دۆخ��هدا كه )puههمیشه ل �هم ب��ارۆ (re ب��هری نین، ه ب�ووه كه ش��ێ�وهی�هك�ی سەر نووسەر تهكنهلۆژیای ی ئ��ێ�م�ه ب�ه ئهو ك �ۆم �هل �گ �ه ههموومان لهههموور ان�ی ا، سهرسوڕهێنهر خ��ێ �ر زانستیكردنی ل�هگ�هڵ ژی� ك �ه ناكرێت به ��ێ�ك�هڵ��ب�ووه وون���ی ئ���هم هرهوپێشهوه دهچێت ،هوپێشچوونه ت �� � �ب � وارهكاندا ب انه ئهم بهر �ێ � ب . ك ن ��� ی ه �ێ ك ن�� رب �ا ب و ی�� تی ه س ژ سهر سفره، هس ۆئهوهی زان لهوهوپێش انی كۆمهلگه ب هكنهلۆژیایه لهئێستادا ت )١٣س��اڵ كه پێویستییهكه وهك ن كی ژیرانهو ٠ ت ( ی ه ی و ۆ ش��ێ� هنزیكه گاته ئهنجام نانێ كاتێك ل ك��ێ�ش�هك�ان�ی خ���ۆی ب�� هپ �ۆل �ی ب كه بونیادنانی ،بونیاد روستدهبێت � ل ه��او ش گهیهكی لێد ك وهی كۆمهلگهیه وهها كۆمهڵ ههم لهسهر م��اك�س�وێ� وونو ب �ڵ�اوب ���وون ���ه هستی بهوه ت، عهقاڵنی بێ و ه �ب ��� ههم خۆی بپارێزێت ی سهرهكی دروس����ت��� ی ن�ووس�ی ،رهن �گ هێنانه پهتییه نێت ،ئامانج ت س دا نێ گناتی وا ت ۆو كه بت ریگهری داب ۆڕكردنهوهی كارۆمو كه رۆژگ��ارێ�ك دێ� رییهوهو رادی رووبهری كا زانستی ش واری كردا نهكردبێت دهو كۆمهڵگهی ڤاری لڤینی روستكهری ورییهكهی ئهو دهچێته ب لهسهر دروستدهبێت ،ئێمه لهگۆ د ی تی ی گهكه لهسهر ایلو دهی��ان شتی تر زمهتكاری مرۆڤایهتی زانست بۆ نێو یهكهكان ینهوه كۆمهڵ خ ۆب هوهی لهبنچ م ه ش ، ه می لێوهرگیراو زانست هه ییه ،بۆ ئ راپی د ابمهزرێت. ههرچهن ۆرجاریش كهڵكی خ انست ناكرێت كورد كی پتهو د نهبووهو ز هكه نییه ،ز بنچینهیه هڵ�ك�و ئ �هوه تاوانی زانست �ك �رێ �ت ،ب� بهاڵم ئهمه راپ داب �هش��ب هب��اشو خ��� ب��
سهروتار
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات ژﻣﺎره 4
ﻧﺮخ )(٢٠٠٠
،ﻧﯿﺴﺎﻧﯽ ٢٠١١
دﯾﻨﺎر
ﺳﻪوزه
www.lvinpress.com/science magazine
ﮐﻪی دهﺑێﺖ زهوی ﺑﻪﺟێﺒﮫێڵﯿﻦ؟
ﻟﻪزﯾﺎﻧﻪﮐﺎﻧﯽ ﮐﯚﻣﭙﯿﻮﺗﻪر دهﺗﺎﻧﭙﺎرێﺰێﺖ
ﮔﯚڵﻪﮐﻪی ﮐﺎرﻟﯚس ﻟﻪرواﻧﮕﻪی ﻓﯿﺰﯾﺎوه
سهرۆکی ئهنجومهنی بهڕێوهبردن :ئهحمهد میره سهرپهرشتیاری رۆژنامهوانی :هێمن باقر سهرنووسهر :حسێن حسێنی
ﻟﻪﻧﺎوﭼﻮوﻧﯽ ھﻪﻧﮕﻪﮐﺎن ﺳێﮑﺲو ﺗﻮﻧﺪوﺗﯿﮋی ﻟﻪﻣێﺸﮑﺪا ﯾﻪک ﺳﻪرﭼﺎوهﯾﺎن ھﻪﯾﻪ
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه
ﺋﻪﮔﻪری دروﺳﺘﺒﻮوﻧﯽ ﮐﯿﺸﻮهری ﺷﻪﺷﻪم داھﺎﺗﻮوی ﺋﯿﻨﺘﻪرﻧێﺖ ﻟﻪﭼﺎوی داھێﻨﻪرهﮐﻪﯾﻪوه
No.03, MARCH 2011
بهڕێوهبهری نووسین :دڵشاد ساڵ ح حهم ه شوکر سکرتێری نووسین :ساالر مهحمود بهڕێوهبهری کارگێڕی :هێمن عهبدولقادر بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی .کوردستان. سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیپهر باڵویدهکاتهو ه Tel: 07701991949 www.Lvinpress.com lvinscience@yahoo.com
33 20 41 38
ine
magaz
ience
. com/ sc
inpress
www.lv
گهردوون
04
كهی دهبێت زهوی بهجێبهێڵینو بهرهو كوێ بچیین؟ نووسینی :بین ئوستین
وهرگێرانی :لڤینی زانستی
گۆڕانی كهشو ئاوههوا گهورهترین ه بۆ ههسارهكهمان مهترسیی
گهردوون
پێش ئ���هوهی س�هرچ��اوه ش���روش���ت���ی���ی���هك���ان ب��هش��ی دانیشتووانی سهرزهوی نهكات، یان گهرمای سوتێنهری خۆر، ژیان نامومكین بكات ،دهبێت رۆژێك زهوی بهجێبهێڵین ،یان لێكهوتنی ئامدرۆمدا لهگهڵ كاكێشان ژی��ان ب�هت�هواوهت��ی ل���هم س��ووچ �هی گ���هردوون لهناوببات ،ههروهها لهگهڵ ئهو مهترسیانهدا مهترسییهكی تریش دهك��رێ��ت لهبهرچاوبگیرێت، ئهویش كهوتنی ههسارهیهكی گهرۆكه لهزهوی. بۆچی دهبێت لهزهوی باربكهین؟ هۆكارهكان زۆرن ،یهك لهوان لهساڵی ( )١٩٨٦تهنیا ( )٦كاتژمێری مابوو تاوهكو ههسارهیهكی گهڕۆكی بچووك بكهوێت لهزهوی ،ئهگهر ئهمه روویبدایه وهك ئ �هوه واب��وو ( )١٠٠٠بۆمبی ناوهكی بهر زهوی بكهوێت ،ههڵبهت ئهمه تهنیا یهكێكه لهمهترسییهكان، مهترسییهكی تر تااڵنكردنی س���هرچ���اوه سروشتییهكانی زهوی��ی�ه ،پێشبینییهكان دهڵێن لهساڵی ( )٢٠٣٠ب���هدواوه ب �هك��اره��ێ��ن��ان��ی س���هرچ���اوه سروشتییهكان دوو بهرانبهر دهبێتهوه. راپ��ۆرت�هك��ان��ی "ن��اوهن��دی توێژینهوه لهسهر كارهساته سروشتییهكان دهڵ��ێ��ت ،بڕی وش��ك�هس��اڵ��ی ،ب��ووم �هل �هرزه، بارانه الفاوییهكان لهدهساڵی راب��ردوودا به ب �هراورد لهگهڵ دهی���هی ( )١٩٨٠س��ێ قات بووهتهوه ،ئهمهش ( )٥٤جار زی��ات��ره ل�هئ��ام��اری كارهساته س��روش��ت��ی��ی�هك��ان��ی س��هرهت��ای س���هدهی بیستهم! ،ه�هروهه��ا گ�هرم��ب��وون��ی جیهان دهبێت ب �هه��ۆی ئ���هوهی ب��ڕی ئ��اوی خ��واردن�هوهی زهوی زۆركهم ببێتهوه ،ههروهها بهرزی ئاوی دهریاكان زیاددهكاتو دهبێت ب �هه��ۆی ن�هم��ان��ی ش��ارهك��ان��ی قهراخی دهریاو قاتو قڕی بهرفراوان.
بهمانه دهكرێت سناریۆی هێرشی میكرۆبیو جهنگی ن��اوهك�یو تهكنهلۆژیای نوێ زیادبكهین. هیچكام ل�هو مهترسیانه بهئهندازهی گۆڕانی كهشی ئاوو ههوا مرۆڤی ئهم سهردهمهی نهخستووهته بهر مهترسییهوه، بههیچ شێوهیهك ناكرێت بهر زهوی ك�هوت��ن��ی ه�هس��ارۆك�ه گ����هڕۆك����ه ب���چ���ووك���هك���ان چاوپۆشی بكرێت ،چونكه النی كهم جارێك بووه بههۆی تیاچوونی گهوره )٦٥( ،میلیۆن ساڵ لهوهوپێش دایناسۆرهكانو ل�هس�هددا شهستی ب��وون�هوهره زیندووهكان لهناوچوون. پ����رۆژهی "یهكگرتن بۆ رزگ���اری شارستانییهت" كه یهكهمجار ل�هالی�هن رۆبێرت شاپیرۆ ،كیمیازانی زانكۆی نیویۆرك باسی لێكراوه ،بۆ شارستانییهتی هێشتنهوهی م��رۆڤ��ای�هت��ی ب��ۆ رزگ��ارب��وون ل �هم مهترسیانه تێدهكۆشێت ئ �هن��دام��ان��ی ئ����هم گ��رووپ �ه دهی��ان �هوێ��ت ب��ۆ هێشتنهوهی ك��ول��ت��ورو ش��ارس��ت��ان��ی��ی�هت��ی م��رۆڤ��ای �هت��ی ك��ۆپ��ی��ی�هك��ی بۆ ههسارهكانی تر بگوازنهوه. بهڕێوهبهری ناسا مایكیل گریفین لهساڵی ()٢٠٠٥دا دهڵێت "نازانم ك�هی؟ رهنگ بێسهدان ،ی��ان ه���هزاران ،یان میلیۆنهها ساڵیتر دهبێت مرۆڤ بۆ درێژهپێدان بهژیان لهزهوی باربكات" .رۆژگ��ارێ��ك دێته پێش ژم����ارهی مرۆڤهكانی ه �هس��ارهك��ان��ی��ت��ر ل���هژم���ارهی مرۆڤهكانی گۆی زهوی زیاتر بێت. بۆ كوێ دهبێت بڕۆین؟ دهتوانین ههسارهی زۆر ب��ۆ نیشتهجێبوونی خۆمان ههڵبژێرین ،بهاڵم ههڵبژاردنی یهكهمی توێژهران ههسارهیهكه كه لهوێدا بتوانین پێداویستییه س �هرهت��ای��ی �هك��ان��ی ژی��ان��م��ان دابینبكهین.
ت���وێ���ژی���ن���هوهی ()٢٠٠ میلیۆن دۆالری ناسا لهساڵی ()٢٠٠٠دا پێشاندهدات ژیان لهقوواڵیی چهند سهد مهتری مانگدا دهكرێت ههڵبژاردنێكی گ��ون��ج��اوب��ێ��ت ،ت �هن��ان �هت بۆ دهستپێك دهكرێت بیناسازی لهیهكێك لهكراتێرهكانی (دهمی بوركان) مانگ دهستپێبكهین تاوهكو مرۆڤ بتوانێت خۆی لهتیشكی گ���هردوون���ی كه پێكهاتهی ( )DNAدهخاته مهترسییهوه خۆی بپارێزێت ،بۆ دابینكردنی وزهو پێداویستییه سهرهتاییهكانی ئهم خانووانهی داهاتوو ،وێستگهیهكی ناوكیو پلێته گهورهكانی وهرگرتینی وزهی خ������ۆرو م��ی��ت��ۆدی ج���ۆرب���هج���ۆری دهره��ێ��ن��ان��ی كاربۆنو سیلیسو ئاڵۆمنیۆمو پێداویستییهكانی تر پێشبینی كراوه. ب������هاڵم ب��هش��ێ��ك��ی ت��ر لهتوێژهران دهڵێن ژیان لهسهر گۆی مانگ باشتره بۆ ههمیشه لهبیربكهین ،ئ �هوان باوهڕیان وایه ژیانی مرۆڤ لهمانگهكانی ههسارهی ژوپێتهرو ئورانوسو نێپتۆن ك��ه ل��هوان��هی��ه ب��ڕی ئاوی پێویستی تێدابێت زۆر گونجاوتره. ئهگهر بمانهوێت درێ��ژه ب �هژی��ان لهكۆمهڵهی خ��ۆردا بدهین دهكرێت مهریخ ،وهكو دراوسیهكی نزیك ههڵبژێرین. ئ���هم ه �هس��ارهی �ه كهشی ه�هی�ه ،ههرچهند ئ �هم كهشه چ��ڕی��ی��هك��هی ن���زم���ه ،ب���هاڵم دهت��وان��ێ��ت ئێمه لهبهرانبهر تیشكه گ �هردوون��ی��ی �هك��ان��دا ب��پ��ارێ��زێ��ت ،ه��هروهه��ا پلهی گهرمییهكهی ل �هڕۆژدا دهگاته ( )٢٠پ��ل��هی س��ان��ت��ی��گ��راد، كێشكردنهكهشی لهسهددا چلی كێشكردنی زهوییه ،زهریایهك لهسههۆڵ بهپانتایی كیشوهرێك لهم ههسارهیهدا بوونی ههیه، دهك���رێ���ت
05
ن���اوهن���دی ئ���هم ه �هس��ارهی �ه بهههندێك گۆڕانكاری بۆ ژیان بگونجێت. پێشنیاری تریش وهك��و درێژهدان بهژیان لهنێو كهشتییه فهزاییهكانداو كهڵكوهرگرتن لهسهرچاوهكانی ههسارۆكه وردهكان بوونی ههیه ،یهكێك لهپێشنیارهكان لهالیهن جیرارد ئۆنێل زانای فیزیا لهزانكۆی پ��ری��ن��س��ت��ۆن پێشكهشكراوه ئ���هوی���ش ب��ری��ت��ی��ی �ه ل���هژی���ان ل�هن��او ههندێك ل��ول�هی زۆر گ����هوره ك �ه ب�هخ��ێ��رای��ی ()١ س��وڕ لهخولهكدا ب���هدهوری دهخ���ول���ێ���ت���هوهو ك��ێ��ش��ك��ردن دروس���ت���دهك���ات ،لولهیهكی هاوشێوه ك�ه بهپێچهوانهوه دهسوڕیتهوه كاریگهری زهبر ل��هن��او دهب�����اتو ف �هزای �هك��ی زۆرت��ر بۆ دانیشتوانی لولهكه فهراههمدهكات ،لهكێشكردنی سفردا ئ �هم لوالنه دهكرێت زۆر گ���هوره دیزاینبكرێنو ب��هه��هزارانو بگره میلیۆنان كهس دهتوانن لهناویدا بژین. ئۆنیل درێ���ژی ئ �هم لوالنهی ( )٣٢كیلۆمهترو پانتاییهكهشی ( )١٣٠٠كیلۆمهتیری دوو گۆشه پێشبینی كردووه. ئ���هم كهشتییه ف �هزای��ی �ه دهك���رێ���ت ل���هس���هرچ���اوهی ج�������ۆرب�������هج�������ۆری وزه س��وودوهرب��گ��رێ��ت ،تهنانهت ئهگهر دهسترهسی بهههسارۆكه وردهك�����انو س �هرچ��اوهك��ان��ی ت��ری وزه نهبێت ،دهكرێت ب �هك �هڵ��ك��وهرگ��رت��ن ل���هوزهی ن��اوهك��ی لهكۆمهڵهی خ��ۆردا سهفهربكات ،م��رۆڤ هێشتا ن �هی��ت��وان��ی��وه ل �هن��ێ��و ف���هزای گ���������هردوون ل���������هدهرهوهی كۆمهڵهی خۆر ههسارهیهك بۆ ژیان بدۆزێتهوه. ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ی��ن��هوهك��ان
نیشاندهدهن ت�����اوهك�����و س�������اڵ�������ی ( )٢ ٢ ٦ ٤ ئ�������هگ�������هری دۆزی�����ن�����هوهی ئ���هم ه �هس��ارهی �ه ل���هس���هددا ()٩٥ دهب����ێ����ت ،دوای����ی دۆزی���ی���ن���هوهی ئ �هم ههسارهیه كه لهوانهیه لهفهلهكی ت���هرازوودا بێت مرۆڤ دهتوانێت بهكهشتی فهزایی دوایی س����هددان س��اڵ م���هودای دووری ( )٢٠س��اڵ��ی رووناكی ببڕێتو پێیبگات. چۆن لهههسارهكهمان باربكهین؟ ی���هك���هم���ی���نو ی �هك��ێ��ك ل��هگ��هورهت��ری��ن كێشهكانی ئهوانهی كه دهیانهوێت زهوی بهجێبهێڵن ،زاڵبوونه بهسهر ه��ێ��زی كێشكردنی زهوی. سهیری ئ�هم ژم��اران�ه بكهن: تێچوونی ه �هر سهفهرێكی شاتڵی فهزایی نزیكهی ()٤٥٠ م����ی����ل����ی����ۆن
گهردوون
06
دۆالره ،ه �هروه��ا تێچوویی ناردنی ههر كیلۆگرام شتومهك ب��ۆ دهرهوهی زهوی ()٢٥ ههزار دۆالره. ت�������وێ�������ژهران دهڵ���ێ���ن ب�هت��ێ��پ�هڕك��ردن��ی كێشكردنی زهوی وهك ئهوه وایه نیوهی سهفهرهكهمان كردبێت .بۆ زاڵ��ب��وون بهسهر كێشكردنی زهوی���دا ،ت��وێ��ژهران ههندێك میتۆدیان بۆ كهڵكوهرگرتن لهمووشهك پێشنیاركردووه، وهكو سوودوهرگرتن لهتۆپی زۆر ب��هه��ێ��ز ب���ۆ ن���اردن���ی شتومهك بۆ دهرهوهی زهویو س��وودوهرگ��رت��ن لهنتریفوجی زۆر گهوره بۆ زاڵبوون بهسهر ه��ێ��زی كێشكردنی زهویو كهڵكوهرگرتن لهمهسعهدی ف�هزای��ی كه بتوانێت تاوهكو ( )١٠٠ه��������هزار م��هت��ر بهرزببێتهوه .ڵێكۆڵیینهوهكان ن��ی��ش��ان��دهدات دروستكردنی وهها مهسعدێك كه لهچهقههێز سوودوهردهگرێت پێویستی به ( )١٤ههزار میلیارد
دۆالره .پێشكهوتن لهبواری نانۆ تهكنهلۆژیا دهبێت بههۆی ئ���هوهی ه�هن��دێ��ك ژێ��ی زۆر تهنكو بههێز دروستبكرێت كه بڕی تێچوونهكه كهمدهكاتهوه. داهێنانیتر دهكرێت ببێت بههۆی ئهوهی كێشو قهبارهی شتومهكهكان كهمببێتهوه ،بۆ نموونه دهگرێت بهپرینتهرێكی سێ دووری ،مادهسهرتاییهكانی ن���ێ���ردراو ل�����هزهوی ل �هگ �هڵ ههندێك پێكهاته كه پاشماوه فهزاییهكانهوه دهردههێنرێن بكرێت بهسهتهالیتو كهشتی فهزایی ،ئهو باتهی ئهم پرینتهره لهكێشكردنی س��ف��ردا چۆن ك���اردهك���ات ئ�هم�ه ب��ۆ خۆی كێشهیهكی تره. ب����ۆ ك���هم���ك���ردن���هوهی ك���ێ���ش���ی ش���ت���وم���هك���هك���ان دهگرێت لهتهكنهلۆژیای نانۆ سوودوهربگیرێت بۆ نموونه گرافن كه گهیهنهرێكی زۆر باشهو لهكاربۆن دروستدهبێت دهكرێت بكرێت بهجێگرهوهی م��س لهئامێره ئهلكترۆنیو كۆمپیوتهرهكان ،ت��وێ��ژهرانو ك���ۆم���پ���ان���ی���ا
جۆربهجۆرهكان بۆ گهیاندنی شتومهك بۆ دهرهوهی زهوی ش���ێ���وهی ج���ۆرب���هج���ۆری���ان پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��ردووه ،یهكێك ل��هوان مهكیینهی ئایۆنی بۆ مووشهكه ،كه لهالیهن یهكێك لهئاسمانپێوهكانی پێشووی ناساوه دیزاین كراوهو ماوهی سهفهركه ل�هش�هش مانگهوه بۆ یهك مانگ كهمدهكاتهوه، ك���هڵ���ك���وهرگ���رت���ن ل �هخ��ان �ه خ��ۆری��ی��هك��ان ،ی���ان وزهی یهكگرتنی ن��اوك��ی (ف��ی��ژن) یهكێكی تره لهباسهكان. ئهگهر ههلی كهڵكوهرگرتن لهیهكگرتنی ناوكی بڕهخسێت، دهت��وان��ی��ن ل�هه��ی��ل��ی��ۆم ()٣ی م��ان �گو ت�هن�ه ئاسمانییهكانی ت���ر ب��ۆ بهرههمهینانی وزه سوودوهربگرین ،ههروهها ناسا خهریكی لێكۆڵینهوهیه لهسهر ئهو ههسارۆكه وردانهن كه بهردهوام ل �هن��ێ��وان زهویو م�هری��خ��دا هاتووچۆ دهكهن ،ئهگهر ههلی ئهوه بڕهخسێت شتومهكهكان، یان كهشتییه ئاسمانییهكان سهر ئ�هم ههسارۆكانه بخرێن ئیتر خهرجی سووتهمهنییهكان دهبێت بهخۆرایی!.
ل�هگ�هڵ ه�هم��وو ئهمانهدا دهكرێت ئهگهری تلهپۆرتو دروس���ت���ك���ردن���ی رۆب�����ۆت بهكانزایی تهنه ئاسمانییهكانی تر بۆ داهاتوو لهبهرچاو بگیرێت. كهی سهفهرهكه دهستپێدهكات؟ زۆرب����هی چاالكییهكان ب���ۆ ت���ێ���پ���هڕب���وون ل �هه��ێ��زی كێشكردنی زهوهی ئێستا لهالیهن بهشی تایبهت ،یان ئههلییهوه ئهنجامدهدرێت، یهكێك لهنوێتریینهكان بریتییه لهكهپسولێكی فهزایی بۆ ئهوهی چهند جاربكریت س��وودی لێببینرێت ،ئهم كهپسوله توانای باركردنی ( )٧كهسی ههیه. كۆمپانیای دروستكردنی ئهم كهپسوله بهگرێبهستێكی كهمتر لهنرخی ئێستای بازار لهالیهن كۆمپانیایهكی ئههلییهوه لهگهڵ ن��اس��ادا بهستراوه بۆ ئ �هوهی خهڵك بۆ وێستگهی فهزایی ن��ێ��ون�هت�هوهی��ی ب��گ��وازێ��ت �هوه، ك���ۆم���پ���ان���ی���ای���هك���ی ت��ری��ش ل�هه�هوڵ��دای�ه ی�هك�هم هوتێلی فهزایی تاوهكو ( )٤ساڵی بۆ ئاسمان بهاوێژێت ،ئهم هوتێله لهئاسماندا باڵودهبێتهوه. ل�������هپ�������اڵ ئ�����هم
ك��ۆم��پ��ان��ی��ای�هن�هدا پ��رۆگ��رام��ی جۆربهجۆر لهالیهن ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكاوه لهسااڵنی داهاتوودا دهكهوێته ب�����واری ج��ێ��ب �هج��ێ��ك��ردن �هوه، ی�هك ل��هوان سهفهره بۆ سهر ه���هس���ارۆك���ه ب��چ��ووك �هك��ان ت���اوهك���و س��اڵ��ی ()٢٠٢٥ و داب���هزی���ن ل �هس �هر م�هری��خ لهساڵی ()٢٠٣٠دا .زاناكان لهههوڵدان كهشتییهكی فهزایی گ��هوره بۆ گ��هڕان لهبۆشایی ئاسمان دروستبكهن ،لهوانهیه رۆژێك مرۆڤ بهكهڵكوهرگرتن ل �هئ��ام��ێ��رهك��ان��ی ب �هردهس��ت��ی زهوی ب�هرهو ههسارهكانی تر بهجێبهێڵێت ،ب�هاڵم لهئێستادا زانیاری زۆر سهبارهت بهتیشكه گهردوونییهكان خۆپاراستن لێیان بوونی نییه ،ئاسایشی جله فهزاییهكان مسۆگهر نییهو ههروهها ناشزانێت كێشكردنی سفر چ كاریگهرییهك لهسهر جیسمو رۆحی دادهنێت ،یان ئ�هو كێشهو گرفتانه كه دێته سهر رێگهی چین ،بهاڵم گهڕان بهشێكه لهسروشتی مرۆڤو ئ���هو دهی���هوێ���ت ه���هس���ارهو كۆمهڵهی ن��وێ ب��دۆزێ��ت�هوهو بۆ ناسینی ئم جیهانه دورانه ریسكبكات. سهرچاوهPopscience :
تهکنهلۆژیا
07
داهاتووی ئینتهرنێت لهچاوی دامهزرێنهرهکهیهوه ئامادهكردنی: لڤینی زانستی (ڤ���ی���ن���ت���ۆن ك���ێ���رف) بهیهكێك لهدامهزرێنهرانی ت���������ۆڕی ئ���ی���ن���ت���هرن���ێ���ت دهن��اس��رێ�تو ل �هم سااڵنهی دوای������دا وهك�����و ج��ێ��گ��ری ب��هڕێ��وهب��هر ل�هك��ۆم��پ��ان��ی��ای گوگڵدا كاری زۆر گرنگی بهئهنجامگهیاندووه. رۆژن��ام �هی (والستریت ج������ورن������اڵ) ل���هی���هك���ێ���ك لهژمارهكانی ئ�هم دوای��ی�هدا ه��اوك��ات ل�هگ�هڵ سهفهری ڤینتۆن كرف بۆ هۆنگكونگ ئهم چاوپێكهوتنهی لهگهڵدا ئهنجامداوه. ڤ��ی��ن��ت��ۆن ك���ێ���رف ل��هم چاوپێكهوتنهدا دهرب���ارهی ئایندهی ئینتهرنێت ئاماژه ب �هچ �هن��د گ��ۆڕان��ك��اری��ی�هك��ی گ����هوره دهك�����ات ،یهكێك لهوانه گرنگتربوونی رۆڵی موبایله لهتۆڕی ئینتهرنێتدا،
ه����هروهه����ا پ��هرهس��هن��دن��ی تۆڕی ئینتهرنێت لهههندێك شووێنی جیهان وهك ئهفریقا، كه لهئێستادا ئینتهرنێتێكی ك��زی��ان ه��هی��هو ه��هروهه��ا پهرهسهندنی گواستنهوهی زیاتری ئینتهرنێت لهڕێگهی كێبڵی ژێر دهریاوهو ههروهها ئهگهری گواستنهوهی داتای ڤیدیۆیی بۆ ناو خانووهكانو تهنانهت ئۆتۆمبیلهكان ئهو ش��ت��ان�هن س��ااڵن��ی داه��ات��وو شایهدی روودانی دهبین. خاڵێكی تر كه ناوبراو ئ�����ام�����اژهی ب����ۆ دهك�����ات بهگهڕخستنی تۆڕێكی تازهیه لهئهدرێسه ئینتهرنێتییهكان، ك��ه پ��ێ��ی��دهوت��رێ��ت ڤێرژنی (.)IPV6 ل��هئ��ێ��س��ت��ادا گ��وگ��ڵو كۆمپانیا ئینتهرنێتییهكانی تر وهكو یاهوو فهیسبووك لهگهڵ یهكتریدا هاوكاری دهكهن بۆ وهگهڕخستنی ئهم سیستهمه ت���ازهی���ه ،ب����هاڵم ل �هوان �هی �ه ههندێك كێشه بێتهكایهوه،
ی���هك ل����هوان یهكنهگرتنی ههندێك كهرهستهی ئێستا وهك�����و رۆت�����هرهك�����ان ب��ۆ دۆزی��ن�هوهی ئهدرهسه نوێیه ئینتهرنێتییهكانه. دهربارهی مهترسییهكانو ك �هم��ی ئ��اس��ای��ش ل �هت��ۆڕی ئ��ی��ن��ت��هرن��ێ��ت��دا ،ج��ێ��گ��ری ب�����هڕێ�����وهب�����هری گ��وگ��ڵ دهڵ���ێ���ت "خ���اڵ���ی الوازی گ���رن���گ ئ���ێ���س���ت���اش ه���هر ئ��ی��ك��س��پ��ل��ۆرێ��رهك��ان��ن ،كه ل�هه�هم��وو بهشهكانی تری ئینتهرنێت زی��ات��ر دهك�هون�ه ب �هر هێرشی ڤایرۆسهكان، گ����وگ����ڵ ت���ێ���دهك���ۆش���ێ���ت ل �هڕێ��گ �هی ئیكسپلۆرێری ك��رۆم��هوه ف���هزای خهیاڵی ئازادو بهرباڵو بۆ دۆزینهوهو داب����هزان����دن����ی ن���هرم���هك���ار ( )softwareدروستبكات". بهمشێوه بهكارهێنهرانی ئینتهرنێت دهتوانن كێشهكانی خۆیان ئیكسپلۆرێرهكهی بدۆزنهوهو چارهسهریبكهن. ه�هروهه��ا ك��رف دهڵێت
"بۆ ئ�هوهی رێگری بكرێت لهسانسۆڕی حكومهتهكان پێویسته ه�هن��دێ��ك یاسای ن���ێ���ودهوڵ���هت���ی دهرب���چ���ن، ی�هك��ێ��ك ل��هوان��ه ك �ه ك��رف وهك سانسۆڕێكی حكومهتی ئ��ام��اژهی ب��ۆدهك��ات بڕێنی ئینتهرنێت لهالیهن حكومهتی میسر ب��ۆ م���اوهی چهندین رۆژ بوو ،ههرچهند ئهم كاره ب��وو بههۆی سهرسوڕمانی زۆر كهس ،بهاڵم لهدوایدا بهزیانی ئهو جۆر حكومهتانه تهواو دهبێت". ه���هروهه���ا دهرب�����ارهی ئینتهرنێت لهچینداو رۆڵی گ���وگ���ڵ دهڵ����ێ����ت "چ��ی��ن ل��هڕوان��گ��هی ئ��اب��ووری��ی �هوه زۆر پێویستی بهئینتهرنێته، چ��ون��ك��ه ئ���هم���ه ی �هك��ێ��ك �ه لهڕێگهكانی ههناردهكردنی ش��ت��وم�هك��ی دروس��ت��ك��راوی چین ،ههروهها گۆڕانكاری ئ����اب����ووریو ك��ۆم �هاڵی �هت��ی لهچین ،فهزای كۆمهاڵیهتی ئهو واڵتهی گۆڕیوهو ئێستا
خهڵكی چین زیاتر لهجاران بهدوای پهیوهندی باشتردانو حكومهتی چینیش ئهمه باش تێدهگات". ب�����هوت�����هی ج��ێ��گ��ری ب���هڕێ���وهب���هری كۆمپانیای گوگڵ ،ئهم كۆمپانیایه درهێژه ب �هچ��االك��ی��ی �هك��ان��ی خ��ۆی لهچیندا دهدات. لهئێستادا بهكارهێنهران بۆ پهیوهستبوون بهسایتی گهڕانی گوگڵ ناچارن بچنه ئهدرهسی ئهم وێبسایته لههۆنگكۆنگ، چونكه ل����هدوای روودان���ی ه���هن���دێ���ك ك��ێ��ش��م �هك��ێ��ش گوگڵ چاالكییهكانی خۆی ل���هس���هر زهوی س��هرهك��ی چین وهستاند ،بهاڵم كێرڤ دهڵ���ێ���ت گ��وگ��ڵ ل�هگ��رن��گ��ی ب�����ازاڕی چ��ی��ن ت��ێ��دهگ��اتو رێگهیهك بۆ بهشداریكردن دهدۆزێ��ت �هوه لهبهرانبهریشدا دهبێت حكومهتی چین لهوه بگات چ جۆر هاوكارییهك بۆ ههردوو الیهن لهبهرژهوهندی خهڵكی چیندایه.
08
بایۆلۆجی
بایۆلۆجی
وتیژی، و: دانهر عهب د ل ڕ ه ح م ا ن محهمهد
و توند ێكس هك سـ كدا ی همێش ههی ه ل وهیان هرچا س
رهف��ت��اری توندوتیـژی ل���هم���ێ���ش���ـ���ك���دا ،ب���هه���ۆی خ��ان��ه دهم��اری��ی��هك��ان��هوهی��هو لهبهشێـكی ()neurons مێشـكدایه ك��ه پ��هی��وهن��دی بهكرداری سێكسـییهوه ههیه. لهمشكهكاندا ك��رداری سێـكسو توندوتیـژی ،دوو ك����رداری زۆر پهیوهسـتن بهیهكهوه ،ژمارهیهك خانهی زیندووی چێنراو كه دانرابوو لهقوواڵیی مێشكی مشــكێكی ن��ێ��ری��ن��هدا ،دهری��خ��س��ت كه مشــكهكه ههوڵی شهڕ دهدات یاخوود زاوزێ دهك��ات ،كه ئهمهش بهڵگهیهكی باشـه بۆ سهلماندنی ،ك��ه مرۆڤیـش ههڵگری ههمان سیفهته. لهتوێژینهوهیهكی زانستی ()natureدا، س��ـ��ای��ت��ـ��ی باڵوكراوهتـهوه كاتێـك ئهم دهمـارهخـانـانه ()neurons هێوردهكرێـنهوه ،مشـكهكه بهشێوهیهك واز ل��هك��رداری شهڕهنگێزیو پ��هالم��اردان��ی مشكه ش��هڕك��هرهك��ان��ی تر دههێنێت ،ه��هروهه��ا كاتێك ئ��هم خـانانه چاالكدهكرێن، مشـكهكه پ���هالم���اری تهنه بێـگیانهكانو تهنانهت مشـكه مێینهكانیـش دهدات ،كه دهبـوو جووتبێت لهگهڵیـاندا. ئ��ـ��هم خانانـه دهك��هون��ه ناو نـاوچهیهكهوه ،لهبهشی خ�����وارهوهی مێشـكدا كه پ��ێ��ـ��ی��دهوت��رێ��ت ژێ���ر ن��وخ��ام كه ()hypothalamusو ل��ێ��پ��رس��راوه ل��هدهرك��هوت��ن��ی رهف��ت��اری توندوتیژی ،ههر جوڵهیهكی ك��ارهب��ای��ی خێرا بۆ نـاو ئ��هم بهشهی مێشك لهپشیـلهو ج��رج��دا دهبێته ه��ۆی رف��ت��اری توندوتیژی، بهاڵم چهند تاقیكردنهوهیهكی دهم��اری كه چهند دهیهیهك لهمهوبهر ئهنجامدرا ،تێیـدا ناوچهیهكی گـهوره لهمێشـكی م��ش��ـ��ك وروژێ����ن����ـ����را ،بۆ دیاریكردنی چهند سـوڕێكی ك��ارهب��ای��ی ك��ه پ��هی��وهس��ت��ن ب����هك����رداری ت��ون��دوت��ی��ژیو دوژمندارییهوه.
لـهم دواییـانهدا ،زانـاكان سهرقاڵی لێكۆڵینهوه بـوون لهسـهر ئ��هو مشـكانهی كه چهند جینێـكی ()genes دیاریكراویان نهبـوو ،بـۆیان دهرك��هوت كه هـهندێك لهم مشـكانه زیاتـر دوژمنكارانه رهف���ت���اردهك���هن لهمشـكی ئ���اس���ای���ی ،دای�������ون ل��ی��ن، زان���ای ب���واری كۆئـهندامی ه��هس��ت��ـ��هدهم��ار ل��هزان��ك��ۆی ن��ی��وی��ۆركو ن��ووس��هری ئهم لێكۆڵینهوهیه ،ل��هگ��هڵ زان��ا دایڤد ئهندرسۆن لهپهیمانگای تهكنیكی كالیفۆرنیا لهپاسادنا، دهستیانكرد بهگهڕان بهدوای ئ����هو ب���هش���هی م��ێ��ش��ك كه ب��هرپ��رس��ه ل��هدروس��ت��ك��ردن��ی توندوتیژی ،ناوبراو دهڵێت "ئ��ێ��م��ه ب���هت���هواوی ن��ازان��ی��ن ه��ۆك��اری ئ��هم رهف��ت��اران��ه له چ بهشێكی مێشكی مشكدا روودهدات". جووڵهی لهناكاو ج����ی����اواز ل��هپ��ش��ی��ل��هو جرج ،جوواڵندنی ناوچهی ( )h y p o t h a l a m u sی مشكێكی نێرینه بهكارهبا، رهف����ت����اری ش��هڕهن��گ��ێ��زی ك��هم��دهك��ات��هوه ،تیمهكهی زان���ا ل��ی��نو ئ��هن��درس��ۆن ،بۆ تێگهیشتن ل����هوهی ك��ه چ ن��اوچ��هی��هك��ی ت���ری مێشك ب��هش��داردهب��ێ��ت ل��هڕهف��ت��اره ت���ون���دهدا ،چ��هن��د مشكێكی ن��ێ��ری��ن��هی��ان خسته ب���هردهم چهند بهرهنگاربوونهوهیهكی ی��هك ل����هدوای ی��هك ل��هگ��هڵ چهند مشكێكی ت��ری نێرو مێدا ،پاشان لێكۆڵینهوهیان ك��رد لهسهر ئ��هو ناوچانهی مێشك ك��ه چاالككرابوون بۆ ئ��هم بهرهنگاربوونهوهیه بهجیاكردنهوهی خانهكانی م��ێ��ش��ك ب���هپ���ارچ���هی���هك���ی فلۆرسێنت ،ك��ه دهتوانێت خانهدهماره تازه چاالكهكان ج��ی��اب��ك��ات��هوه ،بهشێوهیهكی س����هرس����وڕه����ێ����ن����هر ،ئ���هو دهم��������اره خ����ان����ان����هی ك��ه دهك���هون���ه ن���او ن��اوچ��هی��هك ب��هن��اوی (ventromedial
،hypothalamus (VMH ی���هك���س���هر دهس��ت��ی��ان��ك��رد ب��هج��ووڵ��ه ل��هم��اوهی ش��هڕو سێكسكردندا. ت��ی��م��هك��ه ب��هش��ێ��وهی��هك��ی ئالۆز جهمسهری كارهباییان ( )electrodesپهیوهستكرد ب��هم��ش��ك��هك��هوه ،ك��ه ت��وان��ای پێوانهكردنی تاك خانهكانی ههیه لهم ناوچهیهی مێشكدا، دوات���ر تهماشای روودان��ی ههڵسوكهوتی مشكهكهیان ك����رد ،ل��هك��ات��ی ش����هڕ ،ی��ان زاوزێدا. زۆرب���هی ئ��هو خانانهی گ���هرم���ك���راون ،ل���هم���اوهی ك����رداری سێكسی ی��اخ��ود توندوتیژیدا بووه ،بهاڵم زۆر گهرمكردنیان لهماوهی ئهم دوو ك��ردارهدا ،لهوه دهچێت ببێته ه��ۆی ههڵسوكهوتی پێچهوانه. ل����هدوای����دا ت���وێ���ژهران، خ���ان���هدهم���ارهك���ان���ی ئ��هم ن����اوچ����هی����هی م��ێ��ش��ك��ی��ان ت��ووش��ك��رد ب��هڤ��ای��رۆس��ێ��ك، ك����ه ه��هڵ��گ��ری جینێكه، دهبێته هۆی وهاڵمدانهوهیان ب���ۆ روون����اك����ی ش��ی��ن ،كه تهكنیكێكه پ��ێ��ی��دهوت��رێ��ت (.)optogenetics زان��ا لینو ئ��هن��درس��ۆن، توانیان ئ��هم دهم���اره خانانه بهێننه ج��ۆش بهڕیشاڵێكی بینراو ك��ه چێنرابوویه ناو مێشكی ئهم مشكانه. ل������هدوای ك���ردن���ی ئ��هم ك�����اره ،م��ش��ك��ه ن��ێ��ری��ن��هك��ان چ��هن��د چركهیهكی س��هرهت��ا ه���ێ���رش���ی���ان ك������رده س���هر مشكهكانی تر ،چاالككردنی خانهكانی ناوچهی بهرپرس لهتوندوتیژی لهمێشكدا وا لهو مشكانه دهكات تهنانهت ه��ێ��رش بكهنه س��هر مشكه خهسێنراوهكانیش. ههروهها وروژاندنی ئهم دهماره خانانه ،وا لهمشكهكان دهك��ات تهنانهت تا ئاستێك پهالماری مشكه مێینهكانیش بدهن ،كاتێك مشكه نێرینهكان رووب���������هڕووی م��ێ��ی��ن��هك��ان
09
ك����ران����هوه ،چ��االك��ك��ردن��ی دهمارهخانهكانیان بوو بههۆی هێرشكردنه سهریان ،لهگهڵ ئهمهشدا ئهگهر پێشتر مشكهكه ك��رداری سێكسی كردبێت، لێكۆڵهرهكان ناتوانن مشكهكه بوروژێنن بۆ هێرشكردن ،زانا لین پێیوایه "ئهمه سروشتی مشكهكه خۆیهتی" ،ههروهها دهڵێت "چاالككردنی سوڕه ش��هرهن��گ��ێ��زی��ی��هك��ه ل����هدوای ك������رداری س��ێ��ك��س��ی ه��ان��ی مشكهكه ،دهدات هێرشی خ��ێ��را ب��ك��ات��ه س���هر مشكه مێینهكان". هێوركردنهوهی سهنتهری ه���ان���دان���ی ت���ون���دوت���ی���ژی لهمێشكی م��ش��ك��دا ،دهبێته ه��ۆی ههڵسوكهوتی ن��هرمو ئ���هن���ج���ام���ن���هدان���ی ك����اری توندوتیژی ،ئ��هو مشكانهی ك��ه جینێك لهخانهكانیان دهردهك��رێ��ت ،دهبێته هۆی ه��ێ��ورك��ردن��هوهی��ان ،ك��رداری ئهنجامنادهن، هێرشكردن س��هرهڕای ئهوهی ئارهزووی س��ێ��ك��س��ی��ان وهك خ���ۆی دهمێنێتهوه. سووڕی ئاڵۆزكراو ل���ی���نو ئ���هن���دهرس���ۆن گریمانهی ئ��هوهی��ان��ك��رد كه ئاڵۆزكردنی ئهو سووڕانهی م���ێ���ش���ك ،ك����ه ب����هش����دارن ل����هوروژان����دن����ی ك�����رداری س��ێ��ك��س��یو ت��ون��دوت��ی��ژی، دهتوانێت یارمهتی مشكهكان ب���دات وهاڵم���ی گ��ون��ج��اوی م��ش��ك��ه ن��ێ��ری��ن��هو مێیینه شهڕكهرهكانی تر ب��دات��هوه، ه���هروهه���ا پێشنیاریانكرد، ئ���هو دهم����اره خ��ان��ان��هی كه چ��االك��دهك��رێ��ن ب��هك��رداری سێكسی ههوڵی پهالماردانی مشكه مێینه نهناسراوهكان سهركوت دهكات. زان��ا كلیفۆرد ساپیر كه زانایهكی ب��واری كۆئهندامی ههسته دهماره لهقوتابخانهی پزیشكی هارڤارد لهبۆستن، دهڵ���ێ���ت "م��ش��ك پێویسته ب��هرگ��ری ل��هن��اوچ��هی خۆی بكات بهرانبهر ههر مشكێكی
هێرشبهرو داگیركهر ،ههروهها پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��هئ��هن��ج��ام��دان��ی ك����رداری سێكسی ل��هگ��هڵ مشكه مێینه داگیركهرهكان ه���هی���ه ،ئ���هم���هش ج��ۆرێ��ك��ه لهپێكهێنانی سووڕی مێشك". ن���اوب���راو پ��ێ��ی��وای��ه ئهمه ئهو ڕێگایهیه ،كه ئاژهڵهكان دهیگرنهبهر بۆ پارێزگاریكردن ل���هن���اوچ���هك���ان���ی���ان ،دژی داگ�����ی�����رك�����ردن ب���هم���هش ن��اوچ��هی��هك��ی ت����هواو ئ���ارام دهستهبهر دهك��هن بۆ پێدانی خۆراك بهوهچهكانیان. زان��ای��هك��ی ت��ری ههمان بوار بهناوی نیوتن كانتێراس ل���هزان���ك���ۆی س����اوۆ پ��اوڵ��ۆ ل��هب��هڕازی��ل ،پێیوایه ههمان سووڕ لهمرۆڤیشدا ههبێت. وتیشی "ههر وروژاندنێكی كارهبایی لهقواڵیی مێشكدا، ناوچهی ( )VMHهاندهدات بۆ ههڵسوكهوتی توندوتیژو نابهجێ ،وهك هێرشی ترسناك، ئ��هم ن��اوچ��هی��هش پێدهچێت ت��ێ��وهگ�لاب��ێ��ت ل���هك���رداری توڕهبوونو دوژمنكاری". ئ���هن���دهرس���ۆن دهڵ��ێ��ت "م����ن وای���ب���ۆدهچ���م ،ئ��هم��ه ه��ۆك��ارێ��ك��ی گ��ون��ج��اوه بۆ گهیشتن ب��هوهی كه ئهمهش ڕاس���ت ب��ێ��ت ب��ۆ م���رۆڤ"، ناوچهی (،)hypothalamus ی��هك��ێ��ك��ه لهپێكهاته ه��هره س��هرهك��ی��ی��هك��هك��ان��ی مێشك ئ��هم ن��اوچ��هی��هش پهیوهسته بهكرداری هێرشكردن لهگوێ درێژدا". ئهندرسۆن پێیوایه ،ئهو رێچكهیهی مێشك كه تیمهكه دی��اری��ان��ك��ردووه ،دهتوانێت كرداری توندوتیژی سێكسی بوهستێنێت. ئ��هو وتیشی "ل��هوان��هی��ه ل��هو كهسانهی ك��ه ناڕێكی ل��هس��ی��س��ت��هم��ی گ��هی��ان��دن��ی ك����ارهب����ای����ی ل����هس����ووڕی مێشكیاندا ههیه ،ئ��ارهزووی س��ێ��ك��س��یو ت��ون��دوت��ی��ژی ب���هش���ێ���وهی���هك���ی گ��ون��ج��او ن��ات��وان��رێ��ت ج��ی��اب��ك��رێ��ت��هوه لهئارهزووهكانی تر".
تهندروستی
10
لڤینی زانستی
تهندروستی ی ()٩٠ هیهك ڵینهو لێكۆ هسهر ی هل ك اڵتهدا ئهنجام مریكا، هو و ه لهئ سل ه ساڵ ه )١ك هدات ی (٥٢٨ شانید ژیان هڵێت ،پی ه د جامدراوه ی ك ئهن ه و ه و پهنده با مانگ ئه هر یف ردنی هرۆك وتر م "س ۆی زو ه". ت نیی ه ه ی راس ێت دهب دهكان كارمان
كاركردنی زۆر تهمهنت درێژدهكات
ل���ێ���رهدا واب���اش���ه چ�هن��د پهندێكی تر دهرب��ارهی درێژی ت��هم��هن ب���اس ب��ك �هی��ن ،وهك پێشتر دهی��ان��وت "گهشبینبن، هاوسهرگیری بكهن ،نوێژبكهن، كهلهرم بخۆنو وهرزشبكهن". ه�������اوارد ف���ری���دم���هنو ل���زل���ی م��ارت��ی��ن دۆزی���ن���هوه نوێكانی خ��ۆی��ان لهكتێبێكدا ل �هژێ��ر ناونیشانی "پ���رۆژهی تهمهندرێژی" باڵوكردووهتهوه. ف��ری��دم �هن ،پڕۆفیسۆری دهروون����ن����اس����ی زان���ك���ۆی ریورسایدی كالیفۆرنیا دهڵێت "ههموو كهسێك ل�هم ب��ارهوه ق��س �هی �هك دهك�����ات ،ق �هل �هقو نیگهران مهبه ،زۆر كار مهكه، زووتر خۆت خانهنشین بكهو یاری سووك بكه ....بهاڵم ئێمه هیچكام لهم شێوازانهمان لهنێو ئهو خهڵكهی كه ژیانی دریژیان ههبووه نهدیوه". ت����������هوهری س����هرهك����ی لێكۆڵینهوهكانی ئهم دوو زانایه كه بیست ساڵه دهستیانپێكردووه، توێژینهوهیهكبووه كه لویس ترمهن ،پڕۆفیسیۆری زانكۆی ئیستانفۆردی ئهمریكا ،لهساڵی ( )١٩٢١دهستیپێكردبوو. ئ �هو لهساڵی ()١٩٥٦دا مرد ،ئێستا توێژهرانی تر درێژهیان بهكارهكهی داوه ،یهكێك لهو كهسانه زیندهوهرناسێكه بهناوی ئانسل كیز ،كه توێژینهوهكانی ب��وو بههۆی برهوپهیداكردنی خواردنهكانی ناوچهی دهریای ن��اوهڕاس��ت ،ئهویش لهساڵی ()٢٠٠٤دا لهسهد ساڵیدا مرد. مارتین ،توێژهری دهروونناسی ل���هزان���ك���ۆی ری��ڤ��ۆرس��ای��دی كالیفۆرنیا دهڵ��ێ��ت "ب��ۆ ئێمه روون���ب���ووهت���هوه ،ه�هرچ�هن��د چ��االك��ی م���رۆڤ لهتهمهنی ن��اوهڕاس��ت��دا زی��ادب��ك��ات ،ههر بهو رێژهیه زیاترو تهندروستتر دهژی". ئهم دوو توێژهره لهكتێبهكهی خۆیاندا لێكۆڵینهوهیان لهسهر زۆرێك لهو قسانهی دهربارهی تهمهندرێژیو تهندروستی لهناو خهڵكدا كردووه. قسهی یهكهم :بیركردنهوه
دهرب���ارهی شتی باش تهمهنی درێژمان دهداتێ. راستییهك لهم لێكۆڵینهوهدا بهدیكرا ،ئ �هو مندااڵنهی كه دای����كو ب��اوك��ی��ان بهمنداڵی زۆر ب���هش���ادو گهشبینیان دهزان���نو هیچكاتێك قهلهق نهبوون ،تهمهنیان كورتتربوو لهمنداڵهكانیتر .توێژهران دهڵێن ئهمه یهكێكبوو له "گهورهترین ش��ت��ه دۆزراوهك������ان������ی ئ��هم توێژینهوهیه". فریدمهن دهڵێت ،مرۆڤ ب�����هردهوام دهب��ی��س��ێ��ت ،ش��ادو بهكهیفبه ،چونكه ئ�هم�ه بۆ ت�هن��دروس��ت��ی��ت ب��اش �ه ،ب �هاڵم ئێستا بهبینینی ئهنجامهكانی ئهم توێژینهوهیه دهتوانین بڵێین دژی ئهم بۆچوونهین. ب�������هوت�������هی ئ��������هوان بهشداربووانی ئهم توێژینهوهیه كه ژیانی باشیان ههبوو ،كهسانی بهدگومانو تهنیا نهبوون ،بهڵكو كهسانێك ب��وون كه حهزیان لهژیان بوو ،ههندێكیان لهسهر ئهو باوهڕهبوون نیگهرانبوونی بهجێ ههمووكاتێك خ��راپ نییه ،بهڵكو ههندێك جاریش باشه .ئهم نووسهرانه ههروهها لهلێكۆڵینهوه لهسهر نهخۆشهكان ت��ێ��گ �هی��ش��ت��ن "ت��ێ��ك��چ��وون��ی ب��اری دهروون���ی پرۆسهیهكی چارهسهرییه". قسهی دووهم :باخهوانیو پیاسه ب��ۆ تهندروستی بهس نییه. نووسهرانی ئهم توێژینهوهیه دهڵ��ێ��ن ( )٣٠خ��ول�هك پیاسه ل����هچ����وار رۆژی ح �هف��ت �هو بهكارهێنانی وزه بهشێوهیهكی ن�����ۆڕم�����اڵو راوێ���ژك���اری���ی���ه ت��هن��دروس��ت��ی��ی��هك��ان هیشتا ه�هرب��اش��ن ،ب��هاڵم ئهمه بهس نییه. ئ��اك��ت��ی��ڤ��ب��وون ل�هت�هم�هن��ی مامناوهند بهرهو سهرهوه نهێنی تهمهندرێژییه ،ب�هاڵم لهجیاتی ئهوهی كارێك بكهن بۆ ئهوهی لهشتان رهشیق بێت (وهك��و راك����ردن) ،ك��ارێ��ك بكهن كه حهزتان لێیهتی. ف �هری��دم �هن دهڵ��ێ��ت ئێمه
لهلێكۆڵینهوهكانمان تێگهیشتین كه "مرۆڤی سهركهوتوو ئهوانه نهبوون ،كه لهمنداڵیدا ئهندامی خوێندنگاكهیانبوون، تیمی ب�هڵ��ك��و ك�هس��ان��ێ��ك��ب��وون ی�هك ج��ۆر چاالكییان ب��ۆ خۆیان ه���هڵ���ب���ژاردب���وو ه���هروهه���ا ب���هردهوام ئهوكارهیان دهك��رد، كارێك كه لهسهر كورسییهكه ههڵیدهستانن ،وهكو باخهوانیو بردنی سهگهكهیان بۆ گهشت، ی����ان ت���هن���ان���هت چ�����وون بۆ مۆزهخانه". قسهی سێههم :توڕه مهبن! جیدی بوون باش نییه. ت���وێ���ژهران گهیشتن بهو ئهنجامهی یهكێك لههۆكارهكان كه دهبێت بههۆی تهمهندرێژی لهمنداڵییهوه بریتییه لهههڵوێسته، ئ �هم ت��وێ��ژهران�ه دهڵێن روون �ه مرۆڤی ههستیار ،ئهو كارانهی ك���ه دهی���ك���ات ل �هئ��اراس��ت �هی خۆپارێزییهو كهمتر دهچێته ئهو چاالكییانهوه كه مهترسیدارن. ب����هوت����هی ف���هری���دم���هن، ت��ای��ب�هت��م�هن��دی ئ���هوان���هی كه تهمهندرێژبوون ،ئهوه بوو كه ئهو كهسانه تێكهڵهیهك بوون لهسوربوون لهسهر ك����ارو س���وودوهرگ���رت���ن ل���هی���ارم���هت���ی خ �هڵ��ك��ی ت���ر ،ه���هروهه���ا ئ �هوان �هی ك �ه وردب���ی���نو ههڵگری ب �هرپ��رس��ی��اری �هت��ی ب��وون تهمهندرێژتربوون. ق���س���هی چ�������وارهم: كارهكان بهئاسانی بگرهو خ����ۆت م���ان���دوو م��هك��ه، تهمهنت درێژتردهبێت. راس�����ت�����ی�����ی�����هك�����هی ئ �هوان �هی كه لهكارهكانیان سهركهوتووتربوون تهمهنیان درێ��ژت��رب��وو .ئ��هوان��هی كه كاركهنیان دهگۆڕی لهچاوی خهڵكی تر ژیانیان كهمتربوو. ل��هن��او ئ���هو ك �هس��ان �هی ك�ه هێشتا لهتهمهنی ()٧٠ ساڵیدا ك��اری��ان دهك��رد "ئهو ژنو پ��ی��اوان��هی ك��ه زی��ات��ر لههاوكاره خانهنشینكراوهكانیان ژیابوون ،زیاتر كاریان كردبوو، ئ���هم ت��ای��ب�هت��م�هن��دی��ی�ه زی��ات��ر
11
لهشتهكانی تر وهكو پهیوهندییه كۆمهاڵیهتییهكان كاریگهری ههبوو". ئ���هم ن��ووس��هران��ه دهڵ��ێ��ن "م���رۆڤ���ی ش����ادو ب��ێ��م��ب��االت لهوانهیه ژیانیان درێژنهبێت، بهڵكو ئهوانهی تهمهنی درێژیان ه��هب��ووه ههمیشه ئ �هوان �هن ك�ه ب �هدوای��ی ئامانجهكانی خۆیانهوه بوون". قسهی پێنجهم :ژیانی هاوسهریهتی تهمهندرێژت دهكات ئهم توێژهرانه دوای لێكۆلیینهوهی لهسهر ژیانی هاوسهریهتیو ت����هم����هن����درێ����ژی، ههندێك جیاوازیان لهنێوان دهستهو رهگ���هزهك���ان���دا ب�����هدی ك���رد، "دهت���وان���ی���ن بڵێین ژیانی
هاوسهریهتی باشو ئاسودهیی سێكسی ئاماژهیهكی باشن بۆ ئهوهی تهمهنیدرێژیت ههبێت، ب���هاڵم تهنیا ب���وون ب��ۆ ژن��ان بهههمان رادهیه لهتهمهندرێژیدا دهوری ههیه ،بهتایبهتی ئهگهر بۆ ئاسودهیی خۆی ههندێك چ����االك����ی ك���ۆم���هاڵی���هت���ی ههبێت".
تهکنهلۆژیا
12
محهمهد دوكانی ئهندازیاری كارهبا
ه گهورهكه مهترسیی ه ئهلكترۆنیو دیجیتاڵییهكان پاشماو
تهکنهلۆژیا
قهیرانی پیسبوونی ژینگهو پاراستنی ب��ووهت �ه خهمێكی گ �هورهو جێگهی دڵهراوكێی تهواوی ئادهمیزادهكانی سهر رووی ه��هس��ارهی زهویو ب��ووهت �ه یهكێك ل �هو بابهته ههستهوهرو گهرموگوڕانهی، ك�ه رۆژان���ه بهشێكی ت �هواو ل��هپ��ان��ت��ای��ی ه���هواڵ���هك���ان داگیردهكاتو دهبێته زمانحاڵو م��ان��ش��ێ��ت��ی زۆرب�����هی ه���هره زۆری رۆژن��ام��هو گ��ۆڤ��اره جیهانییهكان ...پیسبوونی ژینگهو پ�هن��گ��خ��واردن�هوهی گ����هرم����ای گ�����ۆی زهوی بووهته مۆتهیهك كه بهرۆكی م���رۆڤ���ای���هت���ی گ����رت����ووهو مهودایهكی فیكرییو مهعنهوی ب���هرف���راوان���ی ل �هه �هس �تو نهستی توێژهرهوهو زاناكاندا داگ��ی��رك��ردووه ،ههربۆیه لهم س���هردهم���هداو ل���هڕۆژگ���اری ئهمڕۆماندا بهشێكی گهورهی كۆڕو كۆبوونهوه جیهانییهكانی واڵت��ه زلهێزهكانو نێوهنده پیشهسازییه پێشكهوتووهكانی دن��ی��ا ل�هپ��ێ��ن��او دۆزی���ن���هوهی رێگه چارهیهكی گونجاوو دهرچ�������وون ل����هم ق �هی��ران �ه تهرخاندهكرێت. ههر لهم سۆنگهیهشهوه بهشێكی بهرچاو لهتوێژینهوهو ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن �هوهی ب��ی��رم �هن��دو زان��اك��ان��ی ج��ی��ه��ان لهپێناو ب �هدی��ه��ێ��ن��ان��ی ئهنجامێكی سهركهوتوو ب�هردهس��ت لهم ئاقارهوه برهوی بهخۆی داوه. ئ����������هو داڕم��������������انو ههرهسهێنانهی كه لهئهنجامی رهف����ت����ارو ه �هڵ��س��وك �هوت��ی نامهسوالنهی ئادهمیزادهكانهوه رووی������داوه ب���هروون���ی جێ دهس���تو كاریگهرییهكانی خ��ۆی لهنێو دهرهاویشتهی ك��ێ��ش �هك��ان��ی ك��هش��وه��هواو ژی���ن���گ���هو ت��هن��دروس��ت��ی��دا جێكهوته ك��ردووه ،لهوانهش قهتیسبوونو پهنگخواردنهوهی گهرمیو بهرفراوانبوونی چینی ئۆزۆنو بهرزبوونهوهی پلهی گهرماو ت��وان�هوهی سههۆڵی ج�هم��س�هرهك��انو ههڵكردنی
ش���هپ���ۆل���ی گ�����هردهل�����وولو ت �هق��ی��ن �هوهی گ��ڕك��ان �هك��انو وش���ك���هس���اڵ���یو چ���هن���دان كارهساتی دیكهی سروشتی ك�ه ه �هر ت��او ناتاوێك روو لهناوچه جیاوازهكانی جیهانی ئهمڕۆمان دهكهنو مرۆڤایهتی دهخ �هن �ه ب���هردهم ه�هڕهش�هی ك����ارهس����ات����ه ت���ون���دوت���ی���ژو ج �هرگ بڕهكانی سروشت. گهربێتو مرۆڤهكان ههروا خ�هم س��اردو كهمتهرخهمانه ب �هردهوام��ب��ن لهكاولكاریو تێكدانی كهشوههواو ژینگهی س���روش���ت ،ئ����هم ق �هی��ران��ی ژی��ن��گ�هی��ی�هش ت��ا ب��ێ��ت رۆژ بهرۆژ بهرهو سهختیو ئاستهم دهڕواتو دهبێته تهنگهژهیهكی گهوره بۆ مرۆڤایهتی. تهپۆڵكهیهك لهپاشماوه ئهلكترۆنییهكان: ل�هگ�هڵ ئ �هم پیسكردنو گ�هن��دهڵ��ك��ردن�هو ل�هق��وواڵی��ی پ��ێ��ش��ك�هوت��ن�ه ت�هك��ن��ۆل��ۆژی��ی�ه ب���هرچ���اوهك���ان���ی ئ���هم���ڕۆدا ك �ه خ��ۆی لهكێبركێیهكیو م��ل��م�لان��ی��ی ل����هڕادهب����هدهرو زهب�هالح��ی داهێنانه ن��اوازهو گهورهكانی عهقڵی مرۆڤایهتیدا دهبینێتهوه ،كه تهنانهت بۆ چركهیهكیش وهستانی نییه، لهپرێكدا ئادهمیزادهكان دركیان ب �هم �هت��رس��ی ك�هڵ�هك�هب��وون��ی ب���ێ���ك���ۆت���ای���ی ل��هك��ێ��وێ��ك ل��هپ��اش��م��اوه ئ �هل��ك��ت��رۆن �یو دی��ج��ی��ت��اڵ��ی��ی�هك��ان ك����رد ،كه ئ��هم��هش ه���هر ل �هس �هرهت��ای ه��هڵ��گ��ی��رس��ان��ی ش��ۆڕش��ی پهیوهندییه ئهلكترۆنییهكانهوه لهدهیهی دواههمینی سهدهی بیستهوه سهریههڵداو لهگهڵ ئاراستهی واڵته پێشكهوتوو پیشهسازییهكان بهخۆیانو تایبهتمهندهكانی كۆمپانیا ب�������واری دروس���ت���ك���ردن���ی ئهلكترۆنیهكانیانهوه ئامێره رووهو پێشبركێیهكی خێراو گهرماوگهرم لهپێناو راكێشانو پ �هل��ك��ێ��ش��ك��ردن��ی ه �هرچ��ی ژمارهی زیاتری بهكارهێنهرانی بهرههمه ناوازهو نوێیهكانیانهو ورژان��دن��ی��ان لهپێناو كڕینو
تازهكردنهوهی ئامێرهكانیانه لهههمانكاتدا ،ه�هر ئهمهشه بووهته هۆی گۆڕانی كهرهسته ب �هك��اره��ێ��ن��راوهك��ان��م��ان بۆ سوڕێكی دانهخراو. ل �هڕۆژگ��اری ئهمڕۆماندا پ��اش��م��اوه ئهلكترۆنییهكان ب���وون���هت���ه ك��ێ��ش��هی��هك كه ت���هواوی جیهانی بهخۆیهوه س���هرق���اڵ���ك���ردووه ،ئ �هوی��ش ب���هه���ۆی ئ����هو م �هت��رس��ی��ی �ه ژینگهییو تهندروستیانهوه ك��ه ل �هه �هگ��ب �هك �هی خ��ۆی��دا ه���هڵ���ی���گ���رت���ووه ،ئ���هم���هش ل �هئ �هن��ج��ام��ی پ��ێ��ش��ك�هوت�نو كهڵهكهبوونی ئهو ئامێرانهوه دێ���ت ك��ه خ���ۆرزگ���ارك���ردن لێیانو دووب���اره سهرلهنوێ ب�هك��اره��ێ��ن��ان�هوهی ههندێك ل��هپ��ارچ��هو ت��وخ��م�هك��ان��ی��ان ب��ووهت �ه ك��ارێ��ك��ی ئهستهمو بووهته تهحهدایهكی گهورهو كۆسپێكی ئ��اڵ��ۆز ل �هب �هردهم واڵت���ه پ��ێ��ش��ك�هوت��ووهك��ان��دا، لهحاڵێكدا كه واڵته ههژارو ت����ازه گ��هش��هس��هن��دووهك��ان (الدول النامیه) گهورهترین زهرهرم�هن��دی ئهم بارودۆخه ن��ال �هب��ارهن ،ئ�هوی��ش بههۆی ه����اوردهك����ردن����ی (ت��ێ��دی��ر) ئ���هو ئ��ام��ێ��ره ئهلكترۆنییه بهكارهاتووانهی (بالهنهی) ی��اخ��ود ئ��هو ئ��ام��ێ��ران�هی كه ههرزانو خاوهن مواسهفاتو كوالیتییهكی خ��راپ��ن ،جا ئ��هم��هش ب��هه��ۆی ه��ان��دان��ی بازرگانی یاخود یارمهتییهوه ب���ێ���ت ،ئ����هم دی����اردهی����هش ل����هه����هردوو ح��اڵ��هت��هك��هدا كاریگهرییهكی زیانبهخشی دهبێت ،ئهوهش دهبێته هۆی ب�هف��ی��رۆچ��وون��ی ب��هردهوام��ی ئ����اب����ووریو وێ��ران��ك��ردن��ی ژی���ن���گ���هی ئ����هو واڵت���ان���ه، دی���اره ئ �هم �هش لهئهنجامی كهڵهكهبوونی پاشماوهكانیان ی��اخ��ود ب��هه��ۆی بێتوانایی ئ �هو واڵت��ان�ه لهكۆكردنهوهو سهرلهنوێ بهكارهێنانهوهیاندا روودهدات. رای �هڵ �هی جاڵجالۆكهیی سهردهم:
13
ئهم ئامێره ئهلكترۆنیانه ب��وون �هت �ه جاڵجاڵۆكهیهكو تهواوی قوژبنو بنمیچی ماڵه ئاساییو سهردهمییهكانمانی بهشێوهیهكی ه��اوڕا تهنیووه، لهههموو ئاراستهو الیهكهوه دهوری گرتووین ،وایلێهاتووه ههرماڵێك كه تۆ بیگریت بهدهر نییه لهم ئامێره ئهلكترۆنییه بهكارهاتوو بهكارنههاتووانه. تهنانهت كار گهیشتووهته ئهوهی كه ئێستا وایلێهاتووه م��اڵ��ی س���هردهم ل �هس �هر ئهو بنچینهیه بونیات دهنرێت ،كه بهئامێرگهلی ئهلكترۆنی كار دهك���ات ،ل �هو مهترسیانهش
پاشماوه ئهلیکترۆنییهکان بوونهت ه گهورهترین کێشه لهجیهاندا ئ�����هو ت���هپ���ۆڵ���ك���هو ك��ێ��وه بێكۆتاییو روولهزیادانهیه كه لهكهڵهكهبوونو كۆبوونهوهی ئهو پاشماوه ئهلكترۆنیانهوه دروس����ت����ب����ووه ب���هه���هم���وو شێوازو پێكهاته ژهه��راویو ناژههراوییهكانیانهوه ،لهگهڵ ئ��اراس��ت �هی ج��ی��ه��ان ڕووهو ئامێره ئهلكترۆنییهكان ،ئهو مهترسییه چ��اوهڕوان��ك��راوان�ه پشتگوێخراون ك �ه رهنگه لهئهنجامی ئ �هو كهرهستهو ت��وخ��م��ان�هوه رووب���هڕووم���ان ب��ێ��ت�هوه ،ك�ه ئ �هو ئامێرانهی لێدروستكراوه ك�ه ئهمهش هاوتهریبه لهگهڵ ئهو زیادبوونه خێراو بهرچاوه تهكنۆلۆژییهی كه بووهته هۆی كورتكردنهوه ت���هم���هن���ی ب���هره���هم���هك���انو ل���هالی���هك���ی دی���ك���هش���هوه
دهس���ت���ب���هردارب���وون���ی���انو گ����هڕان ب����هدوای ب�هره�هم��ی دی��ك �هی ن��وێ��دا ،ك �ه لهگهڵ بهرهوپێشچوونی سهردهمدا بێتهوهو بگونجێت. ب���ۆ ن���م���وون���ه ت �هم �هن��ی ه���اك���هزای���ی ك��ۆم��پ��ی��وت �هری دروستكراوی ساڵی ()1997 ب�ه ( )7س��اڵ دهخهمڵێندرا لهكاتێكدا تهمهنی ئهم نهوه نوێیانه لهكۆمپیوتهر له ()3 ساڵ تێپهڕناكات. ههرئهمهش وای��ك��ردووه ك���ه ق����هب����ارهی پ��اش��م��اوه ئهلكترۆنییهكان لهئهوروپادا به ب���هراورد بهپاشماوهكانی دی��ك �ه ب �هرزب��ێ��ت �هوه ب��ۆ سێ ئهوهنده ،دی��اره دهستهواژهی (پاشماوهی ئهلكترۆنی) بۆ ریزبهندكردنی ئهو كهرهستهو ئامێره ئهلكترۆنیانه بهكاردێت ك �ه ت�هم�هن��ی��ان گهیشتووهته كۆتایی تهمهنی خهمڵێندراوی ب �هك��اره��ێ��ن��ان��ی��ان ،ئ �هم �هش ههموو ئامێره ئهلكترۆنییهكان دهگرێتهوه ه�هر لهتهلهفۆنی مۆبایلو كۆمپیوتهرو شاشهو پاتریو تهلهفیزیۆنهوه بیگره تا ئهوانی ئهوانی دیكه... كه وازم��ان لهبهكارهێنانیان هێناوه. ئ �هم ئامێرانهش كاتێك دهگ���هن���ه ق��ۆن��اغ��ی ك��ۆت��ای��ی تهمهنیانو پهكیان دهكهوێت، ل��هن��اوب��ردن��ی��ان ب �هش��ێ��وهی سوتاندن یاخود ههڵوهشاندنو پ��ارچ�ه پارچهكردنیان ئ�هوا مهترسی خۆی بۆ سهر ژینگه پهیدادهكاتو وهك توخمێكی ژهه����راوی ریزبهنددهكرێن، كهواته مهترسییهكه لهكوێدایه؟ هۆكاری ئهم مهترسییهش زۆر س��ادهو ساكاره كه زۆرج��ار م��رۆڤ�هك��ان درك��ی پێناكهن، ئهویش ئهوهیه كه پێكهاتهی ناوهكی ئهم ئامێرانه بریتییه لهتوخمه ژههراوییهكانی وهك جیوهو قوڕقوشمو زهرنیخو كادمیۆمو برلیۆمو زۆر لهو پاشماوه ژهه��راوی��ی��ان�هی كه رهن��گ�ه ب�هه�هر ه��ۆی�هك بێت لههۆكان دزه بكهنه نێو گیانی
تهکنهلۆژیا
14
مرۆڤ و زهویو رووهكهكانو ئ���اوو ه����هواوه ی��اخ��ود گهر بێتو بهشێوازێكی زانستیانه عهمار نهكرێنو ههڵنهگیرێن، پ��ێ��دهچ��ێ��ت ك��اری��گ �هری��ی��ان لهداهاتوویهكی دوورو نزیكدا كارهساتێكی مرۆیی ترسناكی لێبكهوێتهوه. ئ �هم��رۆ ل �هس �هرت��اس �هری جیهاندا پتر له ( )50ملیۆن ت �هن پاشماوهی ئهلكترۆنی م �هت��رس��ی��دار ك��ۆب��ووهت��هوه، لهكاتێكدا ت��ا ئێستا رهنگه توانیبێتیان تهنیا ()1.9-1.5 ملیۆن تهنی لێ لهناوبهرن. مهترسی ئ��هم پاشماوه ئهلكترۆنیانه بهجۆرێك رهنگدانهوهی دهبێت ل �هس �هر تهندروستی م�����رۆڤو ژی��ن��گ �ه كه ك���ار گ�هی��ش��ت��ووهت�ه ئ�هو رادهی������هی خ��هم��خ��ۆرانو شارهزایانی ئهو بواره هۆشداری ئهوه دهدهن ك��ه ن��اب��ێ��ت ئ��ام��ێ��ری لهكاركهوتووی ئهلكترۆنی ب�هه��ی��چ ش��ێ��وهی �هك ل�هن��او ماڵو شوێنی حهوانهوهماندا ههڵبگیرێت ئهویش بههۆی كاریگهریی خراپی بۆ سهر ت �هن��دروس��ت��ی��م��انو لهپێشی ههمووشیانهوه دروستكردنی ه���هس���ت���هوهری (ح��س��اس��ی�ه) پێسته .بهپێی توێژینهوهیهكی ئ���وس���ت���رال���ی ،پ���اش���م���اوه ئهلكترۆنییهكان بهشێوهیهكی ب���هرچ���او ب���وون���هت���ه ه��ۆی ژهه���راوی بوونی ئ��اوی ژێر زهوی لهكالیفۆرنیاو ژاپۆندا. ق�����هب�����ارهی پ���اش���م���اوه ئهلكترۆنییهكان: پاشماوه ئهلكترۆنییهكان جۆرێك لهپیسبوونی ژینگه دێننه ئ��اراوه كه زۆرج��ار به (هێڵی ش����اراوه) ن��اس��راوه، زۆر ج��ۆر ل��هو پیسبوونو ژههراوی بوونانه لهئهنجامی پ���اش���م���اوهك���ان���ی ك���ارگ���ه پیشهسازییهكانهوه پهیدادهبن، ك���ه ب��ری��ت��ی��ن ل���هپ���اش���هرۆی ك���هرهس���ت���ه رهقو ش��لو گازییهكانو لهكارگهكانهوه
ب�ڵ�اودهب���ن���هوه ،دهت��وان��رێ��ت ت���اڕادهی���هك ل �هڕێ��ی بینینو بۆنكردنهوه مهودای ژههراوی ب���وون���ی���ان دی��اری��ب��ك��رێ��ت، ب �هاڵم س�هب��ارهت بهپاشماوه ناتوانرێت ئهلكترۆنییهكان ئ �هم م �هودای �ه دیاریبكرێت، بۆیه مهترسییهكانی ئهم جۆره پاشماوانه بهكوشندهو شاراوه ئهژمار دهكرێن. ه �هری �هك��ێ��ك ل �هئ��ام��ێ��ره ئ�هل��ك��ت��رۆن��ی��ی�هك��ان��ی��ش دوو خهسڵهت وای��ل��ێ��دهك��ات كه ب��هپ��اش��م��اوهی ئهلكترۆنی بێته ژم���اردن
ت��ا س��اڵ��ی ( )2014رێ��ژهی كۆمپیوتهره كهسییهكان بگاته نزیكهی دوو ملیار ئامێرو بهزیادبوونێكی س��ااڵن�ه كه رێژهكهی دهگاته (.)%12 ه���������هروهك دهزان����ی����ن بهرهوپێشچوونو پێشكهوتنی تهكنۆلۆژیا ب �هرادهی �هك �ه كه ئهو ئامێرهی دوێنێ كڕیووته سبهینێ مۆدیلی بهسهرچووهو ب�����هدوای ی�هك��ێ��ك��ی دی��ك�هی نوێدا ع���هوداڵ دهب��ی��ت ،لهم سۆنگهیهشهوه ت��ا دهگهینه س���اڵ���ی ()2014 زۆرب����هی
ئ���هوی���ش ئ��هوهی��ه ه �هری �هك �هی��ان ،ی��ان تابلۆیهكی (لوحه) ئهلكترۆنی، یان لوولهكی تیشكه كاسۆدی ل��هخ��ۆگ��رت��ووه ك��ه ئ �هم �هی دواییان رێژهیهكی بهرچاوی لهقورقوشمی تێدایه بهڕادهیهك ك�ه دهبێتههۆی زی��ادب��وون��ی سیفاتی ژهه����راوی ب��وونو لهئهنجامیشدا پاشماوهیهكی ئ���هل���ك���ت���رۆن���ی ژهه�������راوی م�هت��رس��ی��دار دێننه ب �هره �هم، ه���هروهك ئ �هو حاڵهتهی كه ئێستا بووهته واقیعێكی تاڵو پیسبوونی ژی��ن��گ�ه ئ�هوی��ش بههۆی پاشماوهی ئهو ئامێره كۆمپیوتهرییانهوه. پێشبینی دهك��رێ��ت كه
ئ����������هو دوو ملیار ئامێره دهچ��ن�ه ری��زی ئامیرهئهلكترۆنییه بێكهڵكو تهمهن بهسهرچووهكانهوهو ت�هپ��ۆڵ��ك�هی�هك ل�هپ��اش��م��اوهی ئهلكترۆنی قووتدهكهنهوه ،كه ئهمهش پێویستی بهپالنێكی ئ��ای��ن��دهی��ی تۆكمه ه �هی �ه بۆ چۆنیهتی ل �هن��اوب��ردن��ی ئهم ب��ڕه ب��ێ��ش��وم��اره ل��هو ئامێره كۆمپیوتهرییه لهكاركهوتووانه. لهساڵی ()2004دا نزیكهی ( )315م��ل��ی��ۆن ئ��ام��ێ��ری كۆمپیوتهری كهسی مۆدیلیان ب �هس �هرچ��وو ل �هك��ارك �هوت��ن، ه�هروهه��ا لهساڵی ()2005
تهکنهلۆژیا
یشدا نزیكهی ( )850ملیۆن ئ��ام��ێ��ری ت�هل�هف��ۆن��ی مۆبایل بهرههم هێنراوه. ل����هو ب������ارهوه یهكێتی نێودهوڵهتی بۆ ئیشپێكردنی ت�هل�هف��ۆن��ی م��ۆب��ای��ل ئ���هوهی راگ���هی���ان���دووه ،ك �ه رێ���ژهی هاوبهشهكانی بهكارهێنهری هێڵی تهلهفۆنی مۆبایل له ساڵی ()2008دا له ()3.9 ملیارهوه ب �هرز دهبێتهوه بۆ ( )5.6ملیار لهساڵی ()2013 داو تهنیا بهشداربووهكانی واڵت �ه عهرهبییهكان لهساڵی
( )2 0 0 7د ا گهیشتووهته ( )177ملیۆنو لهساڵی ()2008یشدا بووهته ( )200ملیۆن بهشداربوو. ل��هالی��هك��ی دی��ك �هش �هوه ژم���������������ارهی پ���ات���ری���ی���ه ب��هك��اره��ێ��ن��راوهك��ان��ی ئ �هو ئامێرانه دهگاته دوو بهقهدهر ژم��ارهی ئامێره مۆبایلهكان، ئهمهش كارهساتێكی ژینگهیی ل��ێ��چ��اوهڕوان دهك��رێ��ت بهو هۆیهوه كه پاتری تهلهفۆنه مۆبایلهكان لهڕیزبهندی ئهو ك��هرهس��ان��هدا دادهن���رێ���ن كه زۆرت��ری��ن ئاستی ژهه���راوی بوونیان لێبهدیدهكرێت بۆ
سهر ژینگهی دهوروبهر ،ههر لهپیسبوونی ئ���اوهوه بیگره تا دهگاته س�هر تهندروستی مرۆڤ. ئ��ام��ارهك��ان ئ��ام��اژه ب�هوه دهك����هن ك �ه ب���ڕی پ��اش��م��اوه ئ�هل��ك��ت��رۆن��ی��ی�هك��ان ل �هواڵت �ه گهشهسهندووهكاندا ،لهساڵی ()1990وه بۆ ساڵی ()2005 له ( )300ملیۆن تهنهوه بۆ ( )580تهن بهرزبووهتهوه. ههروهك دهزانین دروستكردنی زۆرب���������هی ئ���ام���ێ���رهك���ان���ی تهكنۆلۆژیای زانیاری (ئای تی) بهشێوهیهكی چڕ پشت ب�هك�هرهس��ت�هو توخمی كیمیایی دهبهستێت، بههۆی كهمی تهمهنی ئ �هم بهروبوومانهشهوه دهب���ی���ن���ی���ن ك��ێ��وێ��ك ل�������هپ�������اش�������م�������اوه ئ���هل���ك���ت���رۆن���ی���ی���هك���ان دهسازێننو دهبنههۆی ژهه����راوی����ك����ردن����ی ئ�����������������اوی ژێ�������ر زهویو ك�هرهس��ت�هی�هك��ی مهترسیداریش دهبن بۆ سهر تهندروستی مرۆڤهكان. گ��������هورهت��������ری��������ن بهكارهێنهرانی ئهلكترۆنی: راپ������ۆڕت������هك������ان������ی ت��وێ��ژی��ن �هوهك��ان��ی واب �هس��ت �ه ب���هم ب��اب��هت��هوه ئ���ام���اژه بۆ ئ���هوه دهك���هن ك �ه ویالیهته ئهمهریكا یهكگرتووهكانی ب��هگ��هورهت��ری��ن ب �هك��ارب �هرو ب �هك��اره��ێ��ن �هری ئهلكترۆنی دادهنرێت لهجیهانداو لهنێوان سااڵنی ()2004-1997دا پتر له ( )315ملیۆن ئامێری ك��ۆم��پ��ی��وت�هری ل��هو واڵت���هدا م��ۆدی��ل��ی��ان ب���هس���هرچ���ووهو ب���وون���هت���ه ب���ال���هو ت���وان���ای بهكارهێنانیان ل�هدهس��ت��داوه، یهكێك لهتوێژینهوهكان كه لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئ �هم �هری��ك��ادا ئ��ام��اده ك��راوه ئ��ام��اژه بۆ ئ �هوه دهك��ات كه سااڵنه ( )3.2ملیۆن تهن لهم ئامێرانه دهكرێنه ژێر زهوییهوه وهك شێوازێك بۆ رزگاربوون لێیو س���هرهرای ئ��هوهی كه
ساڵی ( )2005بڕی ()250 م��ل��ی��ۆن ت���هن ل���هم ئامێرانه لهخزمهتگوزاریو ئیشپێكردن داب������ڕانو ن���هت���وان���را ئ��ی��دی كهڵكیان لێوهرگیرێتو چوونه نێو خانهی پاشماوهكانهوهو ه�هروهه��ا ئاماری ئ�هو ساڵه ئهوهی راگهیاندووه كه ()6 ملیۆن ل�هم ئامێرانه لهماڵو ئۆفیسهكاندا ههڵگیراون بهبێ ئ���هوهی ب��ۆ خ��زم�هت��گ��وزاری بهكاربهێنرین ،دیاره ئهم بڕه زۆره لهپاشماوهو پاشهڕۆی ئ �هل��ك��ت��رۆن��ی ك��اری��گ �هری��ی گ �هورهی دهبێت لهسهر ئهو دهوڵهتهی كه خۆی ب�هوهوه رادهدات كه گوایه خاوهنی بهرزترین تهكنۆلۆژیایه كه لهتوانایدایه زاڵ بێت بهسهر ههموو پێكهاتهكانی ژینگهدا. ئهم پاشماوانه بۆ كوێ دهچن؟ راپۆرتێكی رێكخراوی ب��هرن��ام��هی ژی��ن��گ �هی س �هر بهنهتهوه یهكگرتووهكان ئاماژه ب��هوه دهك���ات ،ك�ه زۆرب��هی ه��هره زۆری كۆمپانیاكانی ئهلكترۆنی بهرههمهێنهری ب��ۆ رزگ��ارب��وون لهپاشماوه ئهلكترۆنییهكانی وهك ئامێری كۆمپیوتهرو پێداویستییهكانیو ئامێری تهلهفیزیۆنو كهرهسته دی��ج��ی��ت��اڵ��ی��ی�هك��ان��ی دی��ك �هی پ���هن���ا دهب���هن���ه ب����هر واڵت���ه ئ�هف�هری��ق��ی��ی�هك��ان ،ه �هروهه��ا ئ �هوهش��ی روون��ك��ردووهت �هوه كه سااڵنه بڕی ( )50ملیۆن تهن لهو پاشماوه ئهلكترۆنیانه فڕێ دهدرێنه نێو خاكی ئهو پهڵه زهوییهی جیهانهوه وهك رێگهیهك بۆ خۆ رزگاركردن لێی. دی���اره ه�هڵ��ب��ژاردن��ی ئهم كیشوهره ئهسمهرهش وهك سهرهنگوێلكێك بۆ تێفڕێدانی پاشماوهكان دوای ئهوههات ك �ه واڵت��ان��ی ئاسیایی وهك چینو هیند كۆتو بهندێكی توندیان سهپاند بهسهر هاتنه ناوهوهی ئهو جۆره ئامێرانهی ك�ه ب��ۆی��ان دهه���ات ،ئ �هوهش دوای ئهو چهرمهسهریانه هات
كه بهدهست بهاڵو زیانی ئهو پاشهرۆیانهوه تووشیان ببوو. ل�هئ�هن��ج��ام��ی بهههڵمبوونی گازی ژههراوی ئهو پاشماوه ئهلكترۆنییه لهكاركهوتووانهی ك��ه ل���هش���اری (ئ��اب��ی��دج��ان) ی پایتهختی (ساحل العاج) ك �هڵ �هك �ه ب���ب���وون ،نزیكهی ( )50ك �هس م���ردنو ()70 ه����هزاری دی��ك �هش تووشی نهخۆشی درێژخایهن بوون. لهڕاپۆرتێكی دهزگای (تۆڕی ب��ازل بۆ ك��ار)دا كه گرنگی بهو بواره دهدات هاتووه كه مانگانه پتر له ( )100ههزار ئامێری كۆمپیوتهر لهڕێگهی ب��هن��دهری الج��وس��هوه دێنه ن��او نهیجیریاوه ئهمه جگه ل �هچ �هن��دان ه����هزار ئامێری ت�هل�هف��ی��زی��ۆنو كۆمپیوتهرو تهلهفۆنی مۆبایل ك�ه كۆن بوونو مۆدیلیان بهسهرچووه. م���هت���رس���ی پ���اش���م���اوه ئهلكترۆنییهكان: م���هت���رس���ی پ���اش���م���اوه ئ �هل��ك��ت��رۆن��ی��ی �هك��ان ب�هت�هن��ی��ا لهمرۆڤدا بهرجهسته نابێت، بهڵكو كاریگهریی بهرچاوی دهب���ێ���ت ب���ۆ س���هر ژی��ن��گ�هو تهواوی پێكهاتهكانی لهئاژهڵو رووهكو باڵندهو ئاوو ههوا، جا بهڕێگهی راستهوخۆ یاخود ناڕاستهوخۆ بێت ،لهمهودای ب����هرچ����اوی ك�����ورت م���اوه یاخود م��هودای درێ��ژم��اوهی ن �هب��ی��ن��راودا ب��ێ��ت ،مهترسی پاشماوه ئهلكترۆنییهكان لهو كهرهسته كیمیاییانهدا خۆی دهبینێتهوه كه لهپیشهسازی دروس��ت��ك��ردن��ی ئ���هو ئامێره ئهلكترۆنیانهدا ب�هك��اردێ��ن، ل��هئ��ام��ارێ��ك��ی��دا ل���هب���ارهی كاریگهریی ناتهندروستو ن��ێ��گ�هت��ی��ڤ��ی ئ���هو پ��اش��م��اوه (گ��روپ��ی ئهلكترۆنیانهوه، سهوزی جیهانی) هۆشداری ئ �هوهی داوه كهشاشهی ئهو كۆمپیوتهرو تهلهفیزیۆنانهی كه بهتهكنۆلۆژیای (Cathod )rayس���ازك���راوهو لهساڵی ()2002دا ف��رۆش��راون بڕی دهه������هزار ت���هن ل���هم���اددهی
ق��وڕق��وش��م��ی ل�هخ��ۆگ��رت��ووه ك�ه توخمێكی ژهه��راوی��ی�هو كاریگهریی دهب��ێ��ت لهسهر خ���وێ���نو ئ��اس��ت��ی زی��رهك��ی ل���هالی م��ن��دااڵن گ��هر بێت لهكاتی تهقینو شكانی ئهو شاشانهدا رووب���هڕووی ئهو توخمه ببنهوه ،بهاڵم وایهره ك��ارهب��ای��ی �هك��ان��ی ئ �هم��ڕۆ كه ههموو ئامێرێك لهگهڵیدایهو بهماددهی ( )PVCداپۆشراوه، ئ �هم م��ادهی �هش وا بهئاسانی شی نابێتهوهو لهكاتی سوتانیدا گازێكی ژههراوی دهردهكات، ك���ه ك���اری���گ���هری���ی دهب��ێ��ت بۆسهر تهندروستی م��رۆڤ، دی��اره كاریگهریی ژهه��راوی ئ �هم پاشماوه ئهلكترۆنیانه ل �هه �هم��ووان زی��ات��ر ب��ۆ سهر ژیانی ئهو كرێكارو پیشهوهرانه دهب��ێ��ت ،ك �ه لهكارگهكانی وابهسته بهم پیشهسازیانهوه ك���اردهك���هنو رووب�����هڕووی كاریگهریی خراپی توخمه كیمیاییو تیشكاوهرییهكان دهب��ن �هوه ك�ه هۆكارێكن بۆ نهخۆشی شێرپهنجه بهتایبهتیش ل���هك���ات���ی ك���ۆك���ردن���هوهی ئ����هم ك���ارهس���ت���ه ك��ۆن��ان��هو سهرلهنوێ بهكارهێنانهوهیان لهپیشهسازییهكانیاندا ،بهاڵم بابهتێكی دیكه دێته پێشهوه كه مهترسی كهمتر نییه لهمهترسی پ��اش��م��اوه ئهلكترۆنییهكان، ئهویشی مهترسی تهمومژه ئ��هل��ك��ت��رۆن��ی��ی��هك��ان��ه ،ئ��هم دی��اردهی �هش دهگ�هڕێ��ت�هوه بۆ زۆر بهكارهێنانی ئامێرهكانی پ���هی���وهن���دی���ی���ه ب��ێ��ت �هل �هك��ان (الالسلكیه)و ئ �هو شهپۆله ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ان �هی كه ل�هئ��ام��ێ��ره ك��ارهب��ای��ی�هك��ان�هوه دهردهچن ،ههموومان دهزانین كه ژم��ارهی ئهو شهپۆالنهی چ���هن���ده زۆرو ب��ێ��ش��وم��اره ك�ه ب����هردهوام لهئامێرهكانی وهك وێستگهو تهلهفیزیۆنو س��هت��هالی��تو ئ��ام��ێ��رهك��ان��ی ب���هه���ێ���زك���ردن���ی پ �هخ��ش��ی بێتهلو تهلهفۆنی مۆبایلهوه دهردهچنو وایان لێهاتووه كه پێگهو تاوهرهكانیان لهنزیك
15
گ�هرهگ�هك��ان��ی دانیشتوانهوه چ��هق��ی ب���هس���ت���ووهو ب��گ��ره ت �هن��ان �هت زۆرج����ار ل�هس�هر سهربانی ماڵهكانیانه ئهمه جگه لهو تهلهفۆنی مۆبایلو ئامێری مایكرۆوهیڤانهو ئهو ئامێرانهی دیكهی كه ب�هردهوام بوونهته میوانی ماڵهكانمانو ناتوانین دهستبهرداریان بین. پاشماوه ئهلكترۆنییهكان ب����ڕێ����ك����ی ڤ�������هورهی�������ان لهپێكهاتهی ژهه��راویو زیان ب�هخ��ش��ی وهك ق��وڕق��وش �مو ك��ادم��ی��ۆم (ك���ه پێكهاتهی س���هرهك���ی ت��اب��ل��ۆی س���وڕه ئهلكترۆنییهكانه) لهخۆگرتووه
پاشماوه ئهلیکترۆنییهکان مهترسین بۆسهر ژینگهو ئاژهڵو رووهکو باڵندهکانیش س�����هرهرای ئ���هو ئۆكسیدی قورقوشمو لوولهكی تیشكه ك���اس���ۆدهی ك �ه ل �ه ش��اش�هو پ��ات��ری ك��ۆم��پ��ی��وت �هرهك��ان��دا بهكاردههێنرێتو ئهو جیوهیهی لهكیبۆردو شاشه فالتهكاندا (تهختهكاندا) بهكاردهبرێت. دهبێت مهترسی ئهو پیسبوونه كاریگهرییه ئهلكترۆنییهو دهروون�����������یو ج �هس��ت��ی��ی �ه شاراوهیهش فهرامۆشنهكهین كه لهئهنجامی تیشكاوهرییه دهرچ����ووهك����ان����ی ئ��ام��ێ��ره ئهلكترۆنییهكان دێته ئاراوه. لهتازهترین تویژینهوهیهكی پزیشكی میسریدا ه��ات��ووه ك��ه رۆژان����ه خ���واردن���هوهی ب������ڕی ( )2ل���ی���ت���ر ئ���او دهم��ان��پ��ارێ��زێ��ت لهمهترسی ئ��ام��ێ��ره ئ�هل��ك��ت��رۆن��ی��ی�هك��ان،
ه����هروهه����ا ت��وێ��ژی��ن��هوهك��ه ئ����هوهش����ی دهرخ���س���ت���ووه ك��ه ب�هك��اره��ێ��ن��ان��ی ئامێری ئهلكترۆنی وهك كۆمپیوتهرو م��ای��ك��رۆوهی �ڤو تهلهفۆنی مۆبایلو رووبهڕووبوونهوهیان ب��ۆ م��اوهی �هك��ی دری���ژ دهبێته ه��ۆك��اری زۆر مهترسی بۆ سهر بهكارهێنهرهكانیان. ئهو بهرههمه ئهلكترۆنیانه كامهن كه هاورێن بۆ ژینگه: چاالكوانانو پارێزهرانی ژی��ن��گ�ه ههمیشه ل�هه�هوڵ��ی رێ��ن��وێ��ن�یو وری��اك��ردن��هوهی كۆمپانیاو كارگهكاندان لهپێناو گرنگی دان به بهرههمهێنانی ئامێری ئهلكترۆنی پتر هاوڕێو هاوڕا بهژینگه ،ئهویش لهڕێی هاندانو دهستگرۆیكردنی ئهو توێژینهوانهی كه گرنگی به بهرههمهێنانی ئهو كهرهستانه دهدات ك��ه ك �هم��ت��ر دهب��ن �ه م��ای��هی پیسی ب��ۆ ژینگهو ل �هالی �هك��ی دی��ك �هش �هوه كار ب��ۆ رۆش��ن��ب��ی��رك��ردن��ی گ �هالن دهك���هن ل�هڕێ��ی دیاریكردنی ئهو كهرهستهو بهرههمانهوه كه رهزامهندییهكی بهرچاویان دهب��ێ��ت ل�هالی�هن��ی پێودانگه ژینگهییهكانهوه. بهرههمهێنانی لهپێناو بهروبوومی هاوڕێ بهژینگه، مونتهدای (ئیكونسنس)یان دامهزراندووه كه یهكێتییهكی ئهڵمانییهو كۆمهڵه كۆمپانیاو ك��ارگ��هی��هك��ی پ��ی��ش �هس��ازی گ��هورهو چهندان كهسایهتی راگهیاندنو سیاسیو ئابووری ل �هخ��ۆگ��رت��ووه بهمهبهستی س���ازان���دن���ی زهم��ی��ن �هی �هك��ی ه��اوب��هش ب��ۆ ب��ڕی��اردهران��ی س���ی���اس���یو ئ����اب����ووری بۆ ه��اری��ك��اری��ك��ردن��ی��ان لهپێناو فهراههمكردنی زهمینهیهكی ب �هف �هڕ ب��ۆ پشتیوانیكردنو تهكنۆلۆژیای بهجێهێنانی هاورێ بهژینگه. تێبینی :ب��ۆ نووسینی ئ��هم ب��اب�هت�ه س���وود لهچهند س �هرچ��اوهی �هك��ی ئینتهرنێتی وهرگیراوه.
فیزیا
16
ه ی شهپۆل زیان كارۆموگناتیسیهكان جهمال محهمهد ئهمین
سهرهت ا پ ێ و ش یست ه ریتی ز ا ، ن ی ی ا ا ر ی ن ههمان مان شهبهنگ ی هكمان د ه ر ب ا ی فیزیای كارۆموگنا ارهی ت هنی ا ش ه ج پ ت ی ی ۆ ل بوار ی اوازن ه هڵدهگر یسی، ه كار ل ی ۆ ا ه م د ن و ر گ ن ێژی ئ هو كارهب ب ه شهپ ناتی ا ۆ ی س ل ش ( ی ی ه ه ی ه n پ ك ئ ۆ o ك هك شه هلكترۆنان ه ئهویش لو لهرهل adiatiارۆموگنات ان ه ه ب ێ ی R ه هر ت، پۆلی بههۆی ب لهئهن دا ،ل neticسیی هك ئ ا ج ه ه ا ن ش و م ، ب ه ag یان شهپۆالنه وارێك ی ك ی له هشێو پۆل ه ر ه m ی ت ك ن ی ی o ا ه r ش ر ك كارۆموگ شریتێك ل ش پ هیوه ارهبایی ب وهی تهنۆل ۆموگناتیس lect ی كا ر E ۆ ) م و ه ن س د رادیۆی اتیسی ه شهپۆل ده ته بهچ هن ههێزهوه د كه ی بارگا یی هكان ئه هناسرێنو گناتی س ی ه ه ك ب ی و هكانو ش ی ه كه جی ن كه بهش دێتی پله لهرێنرێنه یوهك ئ وه ی كه ش ههر ههمو ه هه م و و ی ه ی ه ا و و هپ ان پۆل ی مایك وازن لهدر هبهنگ ی ك ورووژاندن ه ئهو شه لیكتر ۆل دهدات یانوه ۆ ن ك و ی ا رۆوهیڤو ێژی شهپۆ رۆموگناتی ی ئ هو بار پۆل ه كارۆ پڕۆتۆنهو ،وات ه د هك نو س ی ه در تیش گانه هلهر موگن لو ل كی سینیو هرهلهریان دهناسرێن ،ههربۆی اتیسیان ه وستدهبێت ێتهوه دا در ،ل ،ك ه ش تی شك ی گاما ،لهنموون هو شهبهن هپۆل ه كا وستدهبن ،اتێك ر گ ه و د تیشكی ب ی شهپۆل ه هدا ژمارهی ۆموگناتیس رێژ ی ی ه یی نراو....ه كارۆموگنا ك لهشهپ هكان تی تد. ۆل ی سییهك ا ن ش هپۆل ه
فیزیا
رادیۆییانه. ئ�هو شهپۆالنه ب��وار ی بهجێهێنانو بهكارهێنانیان زۆره ل �هب��وارهك��ان �ی وهك ن�����������وژداریو زان���س���تو لێكۆڵینهوهكانو پیشهسازیو گ �هی��ان��دن �هك��ان....ه��ت��د، بهاڵم دهبێت ئهوهشمان لهبیر نهچێت كه لهم سهردهمهدا بهڕادهیهكی وا ئهو ئامێرانه زۆر ب���وون ك �ه بهشهپۆله كار كارۆموگناتیسییهكان دهكهن بۆیه دهتوانین بڵێین ئێستا ئهو شهپۆالنه بوونهته سهرچاوهیهكی زیانبهخش لهسهر تهندروستی مرۆڤ ب����هه����ۆی ه����هم����وو ئ���هو
شهپۆله سیفهتهكانی كارۆموگناتیسییهكان: -1ل �هس��ی��ف �هت �هك��ان �ی شهپۆله كارۆموگناتیسییهكان ئ���هوهی���ه ك���ه ه��هم��ووی��ان ب���هخ���ێ���رای���ی روون����اك����ی ب�ڵ�اودهب���ن���هوه ك��ه دهك��ات �ه (3000000كم /چركه)یه. ش�����هپ�����ۆل�����ه -2 ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �هك��ان ب���هب���ۆش���ای���یو ن���اوهن���دی ماددیدا دهگوێزرێنهوهووزه دهگوێزنهوه لهسهرچاوهوه بۆوهرگر . -3ه �هس��ت��ك��ردن ب �هو شهپۆالنه لهڕێگای فیزیایی ت��ای��ب�هت��ی�هوه دهب��ێ��تو زان��ا ه��ێ��رت��ز ل�هس��اڵ�ی ()1887 یهكهم كهسبوو كه بهو كاره ههستاو ئ�هو كاتهش تهنیا شهپۆلی رادیۆییو تیشكی بینراو زانراو بوو. ش�����هپ�����ۆل�����ه -4 ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �هك��ان ك��ارت��ێ��ك��راو ن��اب��ن ب�هه��ۆی ب���������واری ك����ارهب����ای����یو موگناتیسیهوه. ل����هس����هرهت����ادا ت �هن��ی��ا ش���هپ���ۆل���هك���ان���ی رادی������ۆو ب���ی���ن���راو زان��������راو ب����وون پ��اش��ان وردهورده شهپۆله ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �هك��ان �ی دی��������ك��������هیوهك س�����هرو ئامێرانهی كه ئهو شهپۆالنه بنهوشهییو تیشكه ئێكسو ب �هك��اردێ��ن �نو ژم��ارهی �هی��ان تیشكی گ��ام��ا دۆزران����هوه ،ب�هڕادهی�هك�ی وا زۆر بووه ه���ۆی ئ���هو ج��ی��ا جیاییهی ك���ه ش��وێ��ن��ێ��ك ن��ی��ی �ه ل��هم شهپۆله كارۆموگناتیسییهكان سهر زهوی �ه ئهو ئامێرانهی دهگ�هڕێ��ت�هوه بۆ جیاوازیان وهك م���ۆب���ای���لو رادی����ۆو ل������هدرێ������ژی ش����هپ����ۆلو س �هت �هالی �تو ئینتهرنێتو فڕنی مایكرۆیی....هتد، لهرهلهردا. ت��ی��ش��ك �ی گ���ام���ا ل���هو تێدانهبێت. بهپێی تۆژینهوه نوێیهكان شهبهنگهدا كورتترین درێژی شهپۆلی ه �هی �هو زۆرت��ری��ن ئ���هو ش��هپ��ۆالن��ه ،ی���ان ئ�هو ل���هرل���هری ه���هی���ه ،ئینجا ئامێرانه بهتایبهتی مۆبایل تیشكی ئ��ێ��ك�سو تیشكی ك��اری��گ�هری خراپیان ههیه س �هرو بنهوشهییو تیشكی لهسهر تهندروستی مرۆڤ بینراو خ��وارس��وور پاشان ك�ه ئ���هوهش مهبهستی ئهم شهپۆله رادی��ۆی��ی�هك��ان دێن ب��اب �هت �هی �هو ئ����هوهی زی��ات��ر كه درێژترین درێژه شهپۆلو مهبهسته لهم وتارهدا شهپۆله كهمترین لهرهلهریان ههیه ،رادیۆییه مایكرۆییهكانه كه مایكرۆییهكانیش بهزۆری لهگهیاندنهكانیوهك شهپۆله ب �هش��ێ��ك��ن ل����هو ش �هپ��ۆل �ه م���ۆب���ای���لو س���هت���هالی���تو
وێستگهكاندا
ئینتهرنێتو بهكار دێن. م����ۆب����ای����ل ی��هك��ێ��ك��ه ل �هدهس��ت��ك �هوت �ه تهكنیكییه ه �هره گ�هورهك��ان�ی س �هدهی بیستو یهك ،بهپێی ئاماره ن��وێ��ی��هك��ان ژم���ارهی���هك���ی هێجگار زۆر لهخهڵك ئهو ئ��ام��ێ��ره ب �هك��اردهه��ێ��ن��ن كه ب��ووهت�ه پێویستی س��هردهم، ئ������هوهش ب����ووهت����ه ه��ۆی زۆرب��وون �یوێ��س��ت��گ �هك��ان �ی لهناوچهكانی نیشتهجێبوونو ل��هوان��ی��ش��هوه زی��ادب��وون��ی ب���ڕی ئ���هو ش �هپ��ۆالن �ه ل�هو ن����اوچ����ان����هداو ت��ۆژی��ن��هوه ن��وێ��ی �هك��ان��ی��ش ب �هئ��اش��ك��را
زی���ان���ی ئ����هو ش��هپ��ۆالن��ه لهسهر تهندروستی مرۆڤ دهردهخ���هن ،وا لهخوارهوه ب�هك��ورت�ی تیشك دهخهینه س �هر زی��ان�ه دروستیهكانی ئهو شهپۆالنه لهمیانهی زۆر بهكارهێنانی مۆبایلهوه: ن�����هخ�����ۆش�����ی )1 ئهلزهایمهر :ل�هس�هرهت��ای ئهمساڵدا زانا سویدییهكان ئهوهیان راگهیاند كه شهپۆله كارۆموگناتیسییهكان دهبنه هۆی لهناوبردنی بهشی زۆر گرنگ لهخانهكانی مێشك، ب�هپ��ێ�ی ت��اق��ی��ك��ردن�هوهك��ان�ی كه لهسهر مێشكی مشكی ت��اق��ی��گ �هی �ی ك������راون ئ��هو ب��هش��ان��هی ك���ه ب �هرپ��رس��ن ل �هف��ێ��رب��وونو ی����ادهوهریو جوڵه لهمێشكی ئهو مشكانه
17
ل��هن��اوچ��وون ب �هه��ۆی ئ�هو شهپۆالنهوه. ل���هت���ۆژی���ن���هوهی���هك���ی دی���ك���هی زان����ا س��وی��دیو سویسرییهكان دهركهوتووه ك �ه م��ۆب��ای��ل دهب��ێ��ت �ه ه��ۆی پچڕپچڕكردنی نووستنو كۆی تۆژینهوهكانیش كه زانا ئهمهریكییهكان لهزانكۆی واش���ن���ت���ۆن پ��ش��ت��ڕاس��ت��ی��ان كردوونهتهوه جهخت لهوه دهك �هن �هوه كه بهكارهێنانی م��ۆی��ای��ل ب��ۆ م����اوهی زۆر دهبێته ه��ۆی لهدهستدانی بیرهوهری. داه����ێ����ن����هری ن��وێ��ی��ی �ه مۆبایل ئهلكترۆنییهكانی
زان���ای كیمیایی ئهڵمان ی (ف����رای����دل����ه ئ��ی��م��گ��ۆڵ��ن هۆرست) هۆشداری داوه لهبهجێهشتنی ئامێری مۆبایل ب���هدان���هخ���راوی ل����هژووری نووستندا! بهپێی ت��ۆژی��ن�هوهی�هك�ی دی��ك��ه ل���هب���واری ف��ی��زی��ای پزیشكیدا كه لهزانكۆی تهنتا ئهنجامدراوه بهكارهێنانی م��ۆب��ای��ل ه�����اوڕێ ل �هگ �هڵ ههموو ئهو بارانهی پێشوو كه بهسهر مرۆڤیدا دێنێت، دهب��ێ��ت �ه ه���ۆی زی��ادب��وون �ی چ���االك���ی ت��وخ��م��ی مس لهلهشدا كه ئ�هوهش دهبێته هۆی گۆڕان لهڕهنگی پێست بهتایبهتی لهناوچهكانی الی گوێو دهموچاودا! ) 2لهدهستدانی بینین:
بهپێی ئهو تاقیكردنهوانه ی ك���ه ل���هس���هر ك��هروێ��ش��ك ك����راون دهرك����هوت����ووه كه شهپۆلهكانی مۆبایل دهبنه ه��ۆی تووشبوونی چ��اوی ئهو كهروێشكانه بهنهخۆشی كاتاراكتواته ئاوی سپی كه ئهوهش سهردهكێشێت بهرهو لهدهستدانی بینین ،چونكه ب �هپ��ێ �ی ت��اق��ی��ك��ردن �هوهك��ان دهركهوتووه كه بهكارهێنانی م��ۆب��ای��ل ب��ۆ م����اوهی زۆر دهبێته هۆی بهرزبوونهوهی پلهی گهرمی ئهو ناوچانهی دهوروپشتی چاووه ئهوهش دهكهوێته سهر كهموزۆری م���اوهی بهكارهێنانی ئهو ئامێره ،وهك ئهم وێنه بهیانیه دهریدهخات. )3ه����هس����ت����ی����اری پ��ێ��س��ت :پزیشكی یابانی دك��ت��ۆر (ه�هج��ی��م كهمشا) لهنهخۆشخانهی (یۆنیتیكا) ل �هش��اری ك��ی��ۆت��ۆی یابانی لێكۆڵینهوهی لهسهر باری ( )53ك�����هس ك�����رد ك�ه گ��ی��رۆدهی چهندین جۆری ههستیاری پێست بوون بهپێی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوهك�هی شهپۆله كار كارۆموگناتیسییهكان دهكهنه سهر ئهو ماددانهی كه لهخوێندانو دهبنه هۆی روودانی ههستیاری ،چونكه ئهو تهنۆلكانه دهورووژێنن. ی )4ت����رش����ه ن���اوك��� ی ( :)DNAش �هپ��ۆل �هك��ان � م��ۆب��ای��ل ك��ار دهك �هن �ه سهر ی ترشه ناوكی م��رۆڤ ،بهپێ ی لێكۆڵینهوهیهكی ئ�هوروپ� كه ( )4ساڵی خایاند ئهو كارۆموگناتیسیانه شهپۆله ی كاردهكهنه س�هر خانهكان لهشو ترشه ناوكی ()DNA ی ئ���هو خ��ان��ان �ه ك �ه ههڵگر س��ی��ف �هت �ه ب��ۆم��اوهی��ی �هك��ان��ن ی تێكیدهدهن ،بهپێی رۆژنامه ی دهیلی تهلهگرافی بهریتان لێكۆڵینهوهیهك ك �ه ()12 گروپی ئهوروپی ئهنجامیان داوه دهریخستووه كه شهپۆله ی بێتهلییه ل���هره ب �هرزهك��ان � ی مۆبایل دهبێته هۆی تێكدان
فیزیا
18
ی خانهكانی ترشه ناوك بهپێ ی ئهو رۆژنامهیه لهناوچوون ئ���هو خ��ان��ان��ه ك��ارهس��ات��ه، ی چ���ون���ك���ه دهب���ێ���ت���ه ه���ۆ نهخۆشی وهك شێرپهنجه، بهپێی لێكۆڵینهوهكه ،وهك پڕۆفیسۆری ئهڵمانیو ئهندام ل �هو گ��روپ��ان�ه (ف��ران��ز ئ�هدۆ ی كلۆفهر) دهڵێت سیستهم ی چ����اك����ب����وون����هوهی ج��ی��ن� چاالكی كهمدهكات بهچوونه ی ت��هم��هن��هوه ،ب��ۆی �ه ئ �هوان �ه ی دهچ��ن��ه س���اڵ���هوه م�هت��رس� زی��ات��ری��ان ل��هس��هر دهب��ێ��ت ی ل �هو ش �هپ��ۆالن �هوه .شایان باسه ئ �هو شهپۆالنه دهبنه ی هۆی لهناوبردنی خانهكان م��ێ��ش��ك ئ��ی��ن��ج��ا ت��وش��ب��وون بهشێرپهنجهی مێشك. )5ك�����اری�����گ�����هری مۆبایل لهسهر گورچیلهو ئهندامهكانی زاوزێ: ك���ۆم���هڵ���هی پ��زی��ش��ك�ی ب���هری���ت���ان���ی ه���ۆش���داری���دا ل���هك���اری���گ���هری خ���راپ���ی شهپۆلهكانی مۆبایل لهسهر ك���ۆئ���هن���دام���ی زاوزێو گورچیلهكان ،بهپێی وتهی ئهو كۆمهڵه بهستنی مۆبایل ل���هس���هر ق��ای��ش��ی پشتێن ك��اری��گ��هری زۆر خ��راپ دهكاته سهر گورچیلهكانو ئ��هن��دام��ه ن��اوهك��ی��ی �هك��ان �ی ت��ری ل �هش .بۆیه پێویسته م��رۆڤ ه��ۆی��ار بێتو ل�هوه دووركهوێنهوه. )6مۆبایلو شێرپهنجه: سویدی لێكۆڵینهوهیهكی دهری���خ���س���ت���ووه ك���ه ئ��هو كهسانهی مۆبایل ب�هزۆری ب���هك���اردێ���ن���ن ئ���هگ���هری توشبوونیان بهوهرهمی باش دهبێت لهناوچهی دهم��اری بیستندا ،ئهو جۆره وهرهمانه لهزیادبوونێكی بهرچاودان، س��ااڵن �ه ت�هن��ی��ا لهبهریتانیا ( )4700ك���هس ت��ووش�ی دهب���نو ل�هه�هم��وو جیهاندا سااڵنه ( )100ههزار كهس ت��ووش �ی دهب����ن ،ل �هم��اوهی ( )30ساڵی داهاتوودا ئهو ح��اڵ�هت�ه ب��هڕێ��ژهی ()%45
دهرچ��وو لهمۆبایلهكانهوهو ل��هئ��هن��ج��ام��دا ب �هئ��اش��ك��را لهناوچوونی مێشكی ئهو مشكانهیان دهبینرا! )7مۆبایلو منداڵ :به پێی ئهو لێكۆڵینهوانهی كه ئهنجامدراون لهئهمهریكا لهسهر كاریگهری شهپۆله زیاددهكات .تۆژینهوهیهك ی ئ���هڵ���م���ان���ی���ش ه����هم����ان ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوه س��وی��دی��ی�هك�ه پشتڕاستدهكاتهوه ،بهتایبهتی ل �هو ناوچانهی كه نزیكن لهتۆڕهكانی مۆبایل ،دهڵێن ئهو شهپۆالنه گهشهی خانه خێراتر شێرپهنجهییهكان دهكهن. ب �هپ��ێ �ی ت��اق��ی��ك��ردن �هوه ناقیگاییهكان ئهو جینانهی ك����ه ب����هرپ����رس����ی خ���ان���ه شێرپهنجهییهكانن لهخوێندا بهخێراییهكی زی��ات��ر زی��اد دهك��هن كاتێك بدرێنه بهر شهپۆله كارۆموگناتیسییهكانی مۆبایل بۆ زیاتر له ()48 كاژێر ،شارهزایانی فنلهندی ل �هب��واری تیشكدا جهخت لهكهمكردنهوهی بهكارهێنانی مۆبایل دهك��هن .ش��ارهزای ب�����واری ت��ی��ش��ك�ی ی�هك��ێ��ك ل��هوان��هی ك �ه گرنگی بهو لێكۆڵینهوانه دهدات (دریۆز لیسینسكی) دهڵ��ێ��ت ئ�هو ش �هپ��ۆالن �هی ل�هم��ۆب��ای��ل�هوه دهردهچ�������ن ب��هش��ێ��وهی��هك ل��هش��ێ��وهك��ان ك��اردهك��هن��ه سهر پڕۆتینی (فامنتین) كه
لهخانهكانی ل�هش��دا ه�هن، بۆیه ئ �هو خانانه شێوازی كاركردنیان دهگۆڕێت. گۆڤاری (ببیوال ساینس) ی زانستی ئهنجامهكانی ئهو لێكۆڵینهوهیهی باڵوكردهوه ك���هت���ی���م���ێ���ك���ی س���وی���دی بهسهرپهرشتی نهشتهرگهری دهم�������ار دك����ت����ۆر (ل��ی��ف سالفۆرد) لهزانكۆی (لۆند) پێی ههستاون ،بهپێی ئهو لێكۆڵینهوهیه پهیوهندیهكی بهتین ههیه لهنێوان شهپۆله مۆبایلو مایكرۆییهكانی ل�هن��اوچ��وون�ی مێشك الی م���ش���ك���هك���ان ،ئ����هو تیمه تاقیكردنهوهیان لهسهر ()32 مشك ك��رد ك�ه ب��ۆ م��اوهی ( )50رۆژ ئهو مشكانهیان دایه بهر شهپۆلی مایكرۆیی
مایكرۆییهكانی مۆبایل لهسهر م��ن��داڵ ،ئ �هو شهپۆالنهیان ئاڕاستهی مشكی تاقیگایی كردووه كه تهمهنیان لهنێوان ( )12ت��ا ( )26ه�هف��ت�هدا بوو بۆ ماوهی ( )50رۆژ، لهئهنجامدا بینراوه كه چۆن خانهكانی مێشكیان لهناو دهچ����نو ت��ووش��ی گرفتی ن�هزان��ی�نو لهبیرچوونهوهو فێرنهبوون دهبنو لهدواتردا ئهلزهایمهر. بهپێی تۆژینهوهیهك كه فیزیازانی بهریتانی (گیراد ه��ای�لان��د) ك��ه ل �هگ��ۆڤ��اری (النست)دا باڵوكراوهتهوه، ئ���هو زان��ای��ه ت��رس �ی خ��ۆی دهرب������ڕی������ووه ل��هئ��اك��ام��ه خ��راپ �هك��ان �ی بهكارهێنانی زۆرو درێ��ژخ��ای �هن لهسهر
ت���هن���دروس���ت���ی م�����رۆڤو بهتایبهتی ل �هخ��وار تهمهن ( )18ساڵییهوه ،كه دهبێته ه����ۆی ل���هب���ی���رچ���وون���هوهو س��هرئ��ی��ش��هو خ������هوزڕان، زان���ا (ك��ۆل��ی��ن ب�لاك��م��ۆرد) پسپۆڕی كۆئهندامی دهمار ل���هزان���ك���ۆی ئ��ۆك��س��ف��ۆرد دهڵێت منداڵ زیاتر مهترسی ل��هس��هره ب �هه��ۆی شهپۆله مایكرۆییهكانی مۆبایلهوه، چونكه ئهو هێشتا كۆئهندامی دهم���اری ب��هت��هواوی خۆی ن���هگ���رت���ووه ،رێ��ك��خ��راوی ت���هن���دروس���ت���ی جیهانیش ئ���اگ���اداری دهدات����ه ب��اوان�ی مندااڵن كه بهدووریانبگرن ل �هب �هك��اره��ێ��ن��ان �ی م��ۆب��ای��ل، چ��ون��ك��ه زی���ان���ی ل��هس��هر ئ��هوان زی��ات��ره وهك لهسهر گ�����هورهك�����ان ،ل��هالی��هك��ی دیكهوهو بهپێی لێكۆڵینهوه زۆر نوێیهكان ئ �هو دایكه دووگ��ی��ان��ان �هی ك �ه مۆبایل بهزۆری بهكاردێننو لهكاتی دووگ��ی��ان��ی �هك��ان��ی��ان��دا ،ئ �هوا لهدایكبووهكانیان منداڵه ئهگهری توشبوونی زۆریان ه��هی��ه ب �هگ��رف��ت �ی رف��ت��ارو ههڵسوكهوتیان. ل�هك��ۆت��ای��دا ئ���هوه م��اوه ك���ه ب��ڵ��ێ��ی��ن ب��اه��ۆك��ارێ��ك �ی دی��ك �هی پیسبوونی ژینگه بچێته پ���اڵ ه��ۆك��ارهك��ان �ی ت�����ری ئ�����هو پ��ی��س��ب��وون��ه ئ �هوی��ش شهپۆلهمایكرۆیه بهكارهێنراوهكانی مۆبایلو ئ��ام��ێ��رهك��ان �ی دی��ك��هو ئ �هو ش �هپ��ۆالن �هی ك �ه ل �هت��اوهره كارهباییه ڤۆڵتییه بهرزهكانهوه دهردهچ����ن ه���اوڕێ لهگهڵ ه���ۆك���ارهك���ان���ی دی���ك���هی پ��ی��س��ب��وون �ی ژی��ن��گ �ه وهك خۆڵو خاشاكی زۆرو گازه زی��ان��دارهك��ان �یوهك دووهم ئۆكسیدی كاربۆنو میسانو ئیسانو گ��ازه كلۆرۆفلۆرۆ ك��ارب��ۆن��ی�هك��انو ژاوهژاوی زۆرو..هتد. سهرچاوه:
www.hazemsakeek.com www.re-sun.net
ئهندازیاریی
19
سهرچاوه:
لڤینی زانستی
tist New Scien
خانووی
هكات هكانتان د هئازار هست ب هك ه زیر
شانهكانی ژیانی خاوهن ان لهئایندهدا دهتوانن نی خانووه زیرهكهك وێت تێدهگهنو دهكۆڵنهوه ر خاوهنی خانووهكه بكه ه خانوو بپشكنن .ئهگ بهزووترینكات خهڵكی المهته ،یان نا ،ههروهها ئایا ب��ارودۆخ��ی سه لێئاگاداردهكهنهوه. وێت ،خانووه زیرهكهكانه، هی كه بهردهوام پێشدهكه یهكێك لهو بواران ستهكانی بهشێوهیهك دیزاین ئهوه بوو كه خانوو كهره بیرۆكهی سهرهتایی ورهوه كۆنترۆڵی بهسهریدا هكه بتوانێت لهڕێگهی دو بكرێن ،خاوهن خانوو هنانهت ههندێك خانووش بڕی وزه بهكاربهێنرێت ،ت ین ههبێت تاوهكو كهمتر هوه دهبهسرانهوهو خاوهنی ستهكانی ناوماڵ بهئینتهرنێت دروستكران كه كهره یان كۆمپیوتهر چاودێریان بهكهڵكوهرگرتن لهمۆبایل، خانووهكه دهیتوانی خانووهكهدا رێكدهخراوو لهگهڵ كاره ئاساییهكانی بكات ،سیستهمهكه بهاڵم بیرۆكهی خانووی كارهبایی دههێنایه خوارهوه، ئاستی بهكارهێنانی نو ئامارهكان پیشانیدهدهن هسهندندایه .لێكۆڵینهوهكا زیرهك بهردهوام لهپهر بهردهوام لهزیادبووندایه، سااڵچوو كه بهتهنیا دهژین ژمارهی كهسانی به هریتانیا بیر لهدروستكردنی رانی بواری ئهندازیاری لهب بۆیه كۆمهڵێك لهتوێژه اوهنی خانووهكهش بكات. خ ی دێر او چ ه ك خانوویهك دهكهنهوه ی بهریتانی سهرپهرشتیاری زانكۆی هێرت فۆردشایهر یوهان سیایۆ له روستبكهن ،كه نیشانهكانی بڕیاریانداوه خانوویهك د ان ئهم پرۆژهیهیه ،ئهو ش ،لێدانی دڵ بپشكنێت. كه وهكو ،پلهی گهرمی له ژیانی خاوهن خانووه سهرخۆ دهچێت ،خانووهكه اتێك بۆ نموونه كهسهكه له ههروهها دهڵێت "ك ئهوهی بزانێت ئایا باری هكانی ژیان دهپشكنێت بۆ زوو تێدهگاتو نیشان ههروهها لهكاتی روودانی تێكچووه ،یان سهالمهته، تهندروستی كهسهكه ه دهكات كه ناوی خۆیان هكه پهیوهندی بهوكهسانهو ههركێشهیهك خانوو داری بارۆدۆخی خاوهن ركردووه بۆ ئهوهی ئاگا لهسیستهمهكهدا تۆما ی كاركردنی بهم شێوازهیه ماڵهكهبن". ه چۆن كاردهكات؟ شێواز ك ه م ه ئایا سیست م بازنهیه لهگهڵ سیستهمی ه مهچهكی كهسهكهوه ،ئه كه بازنێك دهكرێت كه لهم بازنهوه دهردهچن ندی ههیه ،ئهو زانیارییانهی خانووهكهدا پهیوه سانهی كه پاسۆردیان بۆ پاریزگارییهكهوهو ئهو كه دهچێته سیستهمی بینن ،یهكێك لهكێشهكانی دهتوانن ئهو زانیاریانه ب ه سیستهمهكه ههی ڵدهدرێت بچووكبكرێتهوه، وونیانه كه لهئێستادا ههو ئهم بازنانه گهورهب كلێوهرگرتنی ئاسانتر بێت. تاوهكو كهڵ هاتوویهكی نزیكدا ،ههندێك گرووپهكه ههوڵدهدات لهدا ههروهها بۆ نموونه كاتێك كهسێكی ر ئهو سیستهمه زیادبكات، توانای تر لهسه هچێتو ئهگهری ونبوونی خۆشی ئاڵزایمێر لهماڵ دهرد تووشبوو بهنه دهنێرێت ،بهو بودجهیهی كه پهیامی ئاگاداركردنهوه ه م ههیه سیسته نكردووه ،سیایوو لهگهڵ بۆ ئهم گرووپهی تهرخا كه حكومهت كی توێژینهوهی وهك (B دهتوانن لهگهڵ ئهنستیتۆێ هاوكارهكانی زاینكراوهكانیان لهخانووه بكهنو بتوانن كهرهسته دی )R Aكار . ه و ه ن ه بك اقی ت ندا راستهقینهكا گمهنه ،بهاڵم كهڵكوهرگرتن ئهمه بیرۆكهیهكی زۆر ده ههڵبهت بههۆی ههندێك نیگهرانی ی بهرباڵو لهوانهیه ببێت لهوه بهشێوه ژیانی تاكه كهس ،بهاڵم نی سهربهستیو ئاسایشی وهك شكاند توانێت ژیانی زۆر كهس ی وایه ،ئهم سیستهمه ده ڕ سیایو باوه نیا دهژینو ئهمه گرینگترین ووان رزگاربكات ،كه بهته لهبهسااڵچ هئێستادا بیری لێبكرێتهوه. شته كه دهكرێت ل
تهندروستی
20
ی زانستی: لڤین ی پهیمان محهمهد راپۆرت
ی ون وانبو فرا ی م هندا ی هك كۆئ همای ێ بن زاوز ی نییه ست زان
ی منداڵبوون ی باشتره، سروشت یان نهشتهرگهری؟
تهندروستی
ه��هرچ��هن��ده زۆرب����هی ژنان ،دهزانن كه منداڵبوون بهشێوهی سروشتی باشتره، ب���هاڵم زۆرج����ار لهترسی ژانی منداڵبوون داوادهكهن كه بهشێوهی نهشتهرگهری م���ن���داڵ���ی���ان ب���ب���ێ���ت ،ب��ۆ جێبهجێكردنی ئهمكارهش روودهك���هن���ه نهخۆشخانه ئههلییهكان. ل������هگ������هڵ ئ��������هوهی شێوازهكانی لهدایكبوونی منداڵ جۆراوجۆرن ،بهاڵم لهئێستادا زۆرب���هی ژن��ان لهكوردستاندا بهمهبهستی م��ن��داڵ��ب��وون روودهك���هن���ه نهخۆشخانه ئههلییهكانو زۆر ج��اری��ش ب �هش��ێ��وهی نهشتهرگهری منداڵهكهیان دهبێت ،لهكاتێكدا لهڕووی تهندروستییهوه منداڵبوون ب����هش����ێ����وهی س���روش���ت���ی لهبارتره ،راز محهمهد ()26 س��اڵ خاوهنی ی�هك منداڵه ئ�هو منداڵهشی بهشێوازی نهشتهرگهری بووه ،ئهم ژنه دهڵێت "من یهكهمین منداڵم ب��هن��هش��ت��هرگ��هری گ���هوره ب����ووهو ل�هن�هخ��ۆش��خ��ان�هی ئهنجاممداوه، ئههلیشدا چونكه ل�هن�هش��ت�هرگ�هری��دا ب�هن��ج��دهك��رێ��ی�تو ههست ب���هو ئ����ازاره ن��اك �هی��ت كه لهكاتی منداڵبوونتا دهتبێت، ههرچهنده تاماوهیهكی زۆر ب �هه��ۆی ئ��هو ئ��ازارهش��هوه دهبێت لهجێگادابیت". ب����هوت����هی ئ�����هم ژن���ه ههرچهنده نرخی منداڵبوون لهنهخۆشخانه ئههلییهكاندا زۆر گ�����ران�����ه ،ب�����هاڵم ب��هه��ۆی ئ����هوهی ك��ه ل �هو نهخۆشخانانهدا خزمهتێكی زۆر دهكرێین ،بهناچاری دهچن بۆ ئ�هوێ ،راز وتی "ئهوكاتهی كه منداڵمبوو، ه���هر زوو پ��ێ��ی��ان��وت��م كه خ �هس��ت �هخ��ان �هی حكومی نهخۆشهكان ئیهمالدهكهنو ك����هس ن���ای���هت ب���هالت���دا، لهنهخۆشخانه لهكاتێكدا خزمهتێكی ئههلییهكاندا
زۆرت دهك����هنو ههست ب�هئ��ارام�ی دهك �هی��ت ،جگه ل������هوهی ك���ه دهت���وان���ی���ت زۆربهی كهسه نزیكهكانت ل��هگ��هڵ خ��ۆت��دا بهێنیت، لهنهخۆشخانه لهكاتێكدا ناتوانیت حكومییهكاندا خ���زم���وو ك���هس���ی خ��ۆت ببهیت". ه�����هرچ�����هن�����ده راز ی لهنهخۆشخانهو بهشێوه نهشتهرگهری منداڵیبووه، ی ب����هاڵم ب�هش��ێ��ك�ی دی��ك �ه ی ئهو ژنانهی كه ئهزموون ب��اش��ت��ری��ان لهمنداڵبووندا ههیه ،پێیانوایه كه گرنگه ی ژن��ان بهشێوازی سروشت منداڵیان ببێت ،روون���اك ئهحمهد ( )34س��اڵ ،دوو ی منداڵی ه�هی�هو منداڵێك ب���هش���ێ���وهی س��روش��ت��یو ی م��ن��داڵ��ێ��ك��ی ب���هش���ێ���وه ن�هش��ت�هرگ�هری ب���ووه ،ئهم ژن���ه دهڵ���ێ���ت "ب��ێ��گ��وم��ان بهشێوازی سروشتی مندا ڵ لهدایكبێت چ بۆ منداڵهكهو ی چ بۆ دایكهكهش لهڕوو ت�هن��دروس��ت��ی��ی�هوه باشتره، ه�هرچ�هن��ده بهشێكی زۆر ل���هدای���ك���ان داوادهك�������هن ی ك �ه م��ن��داڵ��ی��ان ب�هش��ێ��واز نهشتهرگهری ببێت ،بهاڵم ه���ۆی ئ���هوه دهگ �هڕێ��ت �هوه ی ب��ۆ ن��هب��وون��ی ه��ۆش��ی��ار ت������هواوهت������ی الی ئ���هو دایكانه". ه��هرچ��هن��ده زۆرج����ار لهترسی ژان��ی منداڵبوون داوادهكهن كه بهنجبكرێنو ب �هش��ێ��وهی ن �هش��ت �هرگ �هری منداڵهكهیان ببێت ،بهاڵم ك��ارزان لهتیف ( )32ساڵ باوكی سێ منداڵه پێیوایه ه���ۆك���اری دی��ك��هش ههیه ك���ه وا ل���هژن���ان دهك����ات ب�هن�هش��ت�هرگ�هری منداڵیان ببێت ،ئ�هو وت��ی "زۆرج��ار ك��ات��ێ��ك ژن����ان ل �هڕێ��گ �هی سروشتییهوه منداڵیان دهبێت، دهبێته ه��ۆی فراوانبوونی زاوزێ ( ،)vaginaكه ئهمهش دهبێته هۆی ئهوهی
لهجاری دیكهدا ،پهیوهندییه سێكسییهكان وهكو سهرهتای پ���رۆس���هی ه��اوس �هرگ��ی��ری ن���هب���ن ،ب���ۆی���ه ت��هن��ان��هت پیاوهكانیش داوا ل�هژن��ان دهك �هن كه بهنهشتهرگهری منداڵیان ببێت". ب���هوت���هی دك��ت��ۆرێ��ك�ی پسپۆڕی نهخۆشییهكانی ژنانو منداڵبوونیش رێژهی م��ن��داڵ��ب��وون ل �هه �هرێ��م �ی ك��وردس��ت��ان رۆژ ب���هڕۆژ ل���هزی���ادب���وون���دای���ه ،د. سهعدییه رهزا پسپۆڕی ن �هخ��ۆش��ی��ی �هك��ان �ی ژن���انو م��ن��داڵ وێ���ڕای ئ��ام��اژهدان ب��هگ��رن��گ��ی م��ن��داڵ��ب��وون بهشێوازی سروشتی وتیشی "ه��ی��چ ژن��ێ��ك �ی دوگ��ی��ان ههتا مهجالی منداڵبوونی س����روش����ت����ی ه���هب���ێ���ت نهشتهرگهری بۆ ناكرێت، بهاڵم حاڵهتی واش ههیه ههر لهنۆمانگیدا پێویست دهك��ات نهشتهرگهری بۆ بكرێت ،ئهگهر منداڵهكهی (س�������وار) ب����وو ی��اخ��ود ق����هب����ارهی م��ن��داڵ��هك��هی گهورهبوو ،یاخود لهكاتی ب���هرزب���وون���هوهی ف��ش��اری خوێنو نهخۆشی شهكره نهشتهرگهری بۆدهكرێت، گ���هر پێشتریش منداڵی بهزهحمهت بوبێت ئهوكاته
21
نهشتهرگهری بۆ دهكرێت، زۆرج�����ار ژن���ی دوگ��ی��ان ب���هه���ۆی ت��رس��ی ل��هژان��ی م��ن��داڵ��ب��وون ،دهی���هوێ���ت نهشتهرگهری بۆبكرێت، ب�����هاڵم پ��ێ��وی��س��ت �ه ئ���هوه ب��زان��ن ك �ه لهدایكبوونی س���روش���ت���ی ه���هرچ���هن���ده ئ��ازاری ژانی ههیه ،بهاڵم دوای م��ن��داڵ��ب��وون زۆر بهخێرایی ئاسایی دێتهوه س���هرخ���ۆیو پ���اش چهند س���هع���ات���ێ���ك دای���ك���هك���ه دهتوانێت ههستێتهوه ،بهاڵم بهعهمهلیات ه�هرچ�هن��ده ئ�������ازاری ژان�����ی ك��هم��ه، ب���هاڵم دوای منداڵبوون بههۆی وهرگرتنی (بهنج) كاردهكاته سهر دهروونو جهستهو بۆ چاكبووونهوهی ت���هواوهت���ی���ش���ی ن��زی��ك �هی ح�هف��ت�هی�هك�ی پێدهچێت، ج��گ��ه ل������هوهش ك��ات��ێ��ك بهسروشتی منداڵ دهبێت دایكهكه بهنج وهرناگرێت كه ئهمه زۆر گرنگه ،چونكه ب�هن��ج ك��اری��گ �هری خ��راپ دروس���ت���دهك���ات ل �هس �هر دایكو كۆرپهله ،ههروهها ب �هئ��اس��ان��ی��ش دهت��وان��ێ��ت ش��ی��ر ب �هم��ن��داڵ �هك �ه ب��دات لهكاتێكدا كه نهشتهرگهری بۆ كرابێت زۆر زهحمهت دهت���وان���ێ���ت ش��ی��رب��دات
بهمنداڵهكهی .ه�هروهه��ا ك��ات��ێ��ك ب �هن �هش��ت �هرگ �هری م��ن��داڵ ل�هدای��ك��دهب��ێ��ت له ( )3تا ( )4منداڵ زیاتری ناتوانێت ببێت". ب����هڕای ئ���هم دك��ت��ۆره فراوانبوونی زاوزێ لهپاش منداڵبوون ماوهیهكی زۆر كاتییهو ئهو دهنگۆیانهی كه لهوبارهیهوه لهنێو خهڵكدا ه��هی��ه ،ه��ی��چ بنهمایهكی زانستی نییه ،بهوتهی ئهم دكتۆره لهڕووی پێداویستی پزیشكییهوه نهخۆشخانه ئ �هه��ل��یو حكومییهكانی م��ن��داڵ��ب��وون ه��اوش��ێ��وهی یهكن ،بهاڵم لهخهستهخانه ح��ك��وم��ی��ی�هك��ان��دا ب �هه��ۆی زۆری ن����هخ����ۆش ل���هو خهستهخانانهدا زۆرج��ار ژن���ی دوگ���ی���ان خ��زم�هت�ی ت������هواو ن���اك���رێ���ت ،ئ��هم دك��ت��ۆره وتیشی "پێویسته ژن���ی دوگ���ی���ان ل��هم��اوهی دوگیانیدا بهپێی پێویست سۆنهر ب��ك��اتو فهحسی ك���ێ���شو ج�����ۆری خ��وێ��ن ئهنجامبداتو مانگانه لهژێر چ��اودێ��ری دك��ت��ۆرداب��ێ��ت، چونكه ئهم ك��اره ههم بۆ تهندروستی دایكهكهو ههم بۆ تهندروستی منداڵهكهو ئاگاداری لهباشیو خراپی منداڵهكه زۆر باشتره".
22
فۆتۆستۆری
فۆتۆستۆری
23
ه گهورهکانی جیهان ( )10کون
باوهڕ وای ه كونهكان نیشانهی توڕهیی خودان لهسهر زهویو رێگهیهك ه بهرهو دۆزهخ ،بهاڵم زۆربهی ئهو كهسانهی ئهم بابهت ه دهخوێننهوه بڕوایان بهم لێكدانهوه نییه .كونهكان لهشوێن ه جۆربهجۆرهكانی زهوی بههۆی مرۆڤهوه دروستكراون وهكو دروستكردنی كون بۆ كانهكان ،زۆربهی ئهمان ه كانی ئهڵماسبوونو دوای بهجێهێڵدراون ،یان توڕهیی خودابوون بههۆی بارانی نهیزهكهوه ،رووداوێك وهك ئهو رووداوهی دایناسۆڕهكانی لهناوبرد ،ههرچۆنێك بێت ئێستا ئهم شوێنانه، شوێنی گهشتیاریو ههزاران كهس سهردانی دهك هنو دیمهنی زۆر خهیااڵوییان ههیه ،لهگهورهترین ئهم كونان ه بریتین لهكون ه شین ه گهورهكهی بلیز ،كانی ئهڵماسی میرنی لهسیبریا ،دهروازهكانی ئاگر لهتوركمانستان ،ههموو ئهم شوێنان ه سااڵن ه بهههزاران خهڵك بۆ الی خۆیان رادهكێشن ،تاوهكو دیمهنێكی جوانی سهرهنجڕاكێش ببینن لهم وێنانهدا ههندێك لهو كون ه سهرنجڕاكێشان ه دهبینن
كانی ئهڵماسی میرنی سیبریا
كونه شین ه گهوره -بلیز
كانی دۆڵی بینگهام -یوتا
دهروازهی ئاگر -توركمانستان
كانی ئهڵماسی دیاڤیك -كهنهدا كونی مسی چوكیسیماتا -شیلی
كونی شكۆدار لهبهنداوی مۆنتهسیلۆ -كالیفۆڕنیا سینكهۆڵ -گواتماال
كونی گهورهی كیمبرلی -باشووری ئهفریقا
كونی گهورهی كیمبرلی -باشووری ئهفریقا
لولهی ئوداچنیا -روسیا
ههواڵ
24
ههواڵ
ئهگهرێ بنبڕبوونا دهینوسوران ل سهر ڕیێ ئهردی ئا :دیان جهمیل دهیناسور ئهو گیانهوهرێن م �هزن��ب��وون یێن ك��و ب �هری ) (160م��ل��ی��ون س���االن ل سهر ئهختهرا ئهردی دژیاین پاشی ژ نیشكهكێڤه بهری ( )65ملیون ساالن بهرهڤ نهمانێ چ��وون ,ڤێ چهندێ زان����ا پ��ال��دای��ن �ه ه��ژم��ارهك��ا مگرتیو تیوران دهرب��ارهی ئ �هگ �هرێ��ن ب��ن��ب��رب��وون��ا وان بدانن ,د سهردهمێ ئهڤرودا, ه��ژم��ارهك��ا زۆر ی��اخ��ان��دنو ڤهكولینێن زانستی هندێك دووپات دكهن كو هوكارێ س �هرهك��ی ی��ێ ب �هرزهب��وون��ا ڤ��ان گ��ی��ان��هوهران ل سهر ری����ێ ئ������هدری ب���ۆ ه��ن��دێ د ز ڤر یت ب�����هری ن��وك �ه ئهختهرهكا بچیك یا هاتی ب ئهردی كهفتیو ههمی یێن كوشتین.
ب��ن��ب��ڕب��وون�هك��ا ب��ل �هز یا هژمارهكا زۆر ژ گیانهوهرێن قهباره مهزن بووینه ،پالدهر ك��و زان��ای��ێ��ن ب��هردب��ووی��ان ( )P a l e o n t o l o g i s t و ت��ای��ب�هت��م�هن��دێ��ن دب���وراێ وهرارك���رن���ا ب��ای��ول��وژی دا پ��ال��ب��ددهن ڤ��ی ب��اب �هت��ی ب گرنگی ڤه وهربگرن ،بهری نوكه ئ �هو مگرتی یێن پتر ب �هرب �هالڤ دن��اڤ ناڤهندێن زانستیدا دهرب��ارهی نهمانان ڤ��ان گ��ی��ان��هوهران دی��اردك��ر كێم شیانێن دهی��ن �هس��وران بۆ خو گونجاندنێ ،دگهل بارودوخێن كهشو ههوایی, ش����ورهش����ێ����ن
هندێو ڤێكهفتنا ئهختهرهكا دی ب ئهردی دهست دگهل ڤێ نهمانێ ههبوویه. تشتێ ل ڤێرێ سهرنجا زانایان رادكێشیت ئ�هوه كا بوچی ئ�هو ریدانێن بووینه ئهگهرێ ژناڤبرنا دهینهسوران, نهبووینه ئ�هگ�هرێ ژناڤبرنا ه �هم��ی گ��ی��ان��هوهرێ��ن دی, ب���هل���ك���و ه����ن����دهك ژ ڤ���ان گیانهوهران شیاینه خو ژڤان ه���وك���اران ق���ورت���ال بكهن وهك گیانهوهرێن رووهكو گوشتخور (,)Omnivores م������ێ������ش������وم������ورخ������ور ( )Insectivoresكو بهقو مارگیسك ژ ژڤان گیانهوهرانه ی�������ێ�������ن ل
س��هر م��ێ��ش��وم��وران دژی��ت, گیانهوهرێن لسهر گوشتێ مرار دژین (.)Carrion ب���ۆ زان��ی��ن��ا ه��وك��ارێ��ن ب���هرزهب���وون���ا دهی��ن��هس��وران ب��ت��ای��ب �هت��ی ،لیژنهیهكا پ��ێ��ك��ه��ات��ی ژ ()41 زانایان ل ویالیهتێن ئێكگرتی یێن ئهمریكاو مهكسیكو ك�هن�هداو یابانو هژمارهكا وهالتێن ئهوروپی هاته پێك ئینان بۆ دووباره ل��ێ��زڤ��ری��ن �هك��ێ ل��س��هر وان ڤهكولینێن دم��اوێ بیست سالێن بوری دا هاتینه ئ �هن��ج��ام دان ب��ك��هن,
حهبكێن ڤیتامینان ،جهێ فێقیو كهسكاتی دگرن؟
ئهڤهژی ژبهر دووپ��ات كرنا ئهگهرێ سهرهكی یێ نهمانا دهینهسوران لسهر ریێ ئهدی كو زانایان نافكریه ب نهمانا چاخێ تهباشیری یێ سێیانی (Extiction Cretaceous .)Tertiary ن����وی����ت����ری����ن ڤهكولینا ن��وی یا هاتیه بهالڤ كرن د گوڤارا زانست ( )S c i e n c e دا دی��اك��ری��ه كو ئ�هخ��ت�هرهك��ا بچیك ی��اك��و ف��رهه��ی��ا وێ
د گههیته ( )1 5 ك���ی���ل���وم���هت���ران ب ئ����هردی كهفتیه ل دهڤ���هرهك���ا وهالت���ێ مهكسیك.
ب���ورك���ان���ی ی���ێ���ن ب����ۆ م������اوێ م��ل��ی��ون ساالن دب��هردهوام ل دهڤهرا ( )Deccan Trapeل
ئا :دیان جهمیل گ����هل����هك ك���هس ه����زردك����هن ك���و خ���وارن���ا ه��ژم��ارهك��ا ڤیتامینان ،یان چهند حهبكهكان د روژهكێ دا دشێت ههمی پێدڤی یێن لهشی دابین بكهت ،ههتا وی رادهی���ی كێم كهسان باوهری ب هندێ ههیه كو ئهڤ جوره ڤیتامینه دشێن جهێ ماددێن خوراكی یێن ساخلهم بگرن. دگهل ههمی بووچونان، ڤهكولینێن ڤ��ێ دوماهیێ راس��ت��ی��ا ه��ن��دێ دی��اردك �هن كو حهبكێن فرهڤیتامینان چ ()Multivitamine مفایهكێ هوسا یێ مهزن تێدا نینه وهكی خهلك هزر ژێ دكهت ،بهلكو بهروڤاژی بتنێ بهرزهكرنا پارهیه ،نهك تهنێ ئهڤه بهلكو د هندهك حالهتان دا ،دبنه ئهگهرێ پهیداكرنا چهندین ئاریشێن ساخلهمیێ. ل دهستپێكا چهرخێ
ب��وری ،حهبكێن ڤیتامینان ب شێوهكێ بهرچاڤ ژالیێ خهلكی ڤه هاتینه بكارئینان ئ����هوژی ژ ئ��هگ��هرێ كێم شیانێن خهلكی بۆ بدهستڤه ئینانا وان ماددێن خوراكی یێن پێدڤی بۆ لهشی ئهڤێن دن���اڤ فێقیو كهسكاتیێ ت���هردا ه��هی ب درێ��ژاه��ی��ا سالێ ،ههر ل وی دهمی ئهو نهخوشی یێن پهیوهندی ب كێماتیا ڤیتامینان ڤه ههین زۆر د ب �هرب �هالڤ ب��وون. ل��ێ ئهڤروكه ب درێژاهیا ه�هر چ��وار وهرزێ��ن سالێ ه�هم��ی ج��ورێ��ن خ��وارن �ێو فێقیو كهسكاتی ل ههمی ماركێتان ههیه .چهندین ڤهكولین دهرب��ارهی راستیا ڤان ڤیتامینان هاتینه ئهنجام دان ،ژ وان ئ���هو ڤهكولینا هاتیهئهنجامدان ژالیێ سهنتهرێ ف���ری���د ه��اچ��ی��ن��س��ون ب��ۆ ڤهكولینێن پهنجهشێرێ سهر ( )160ئ��اف��رهت��ان ل ساال بوری دووپ��ات دكهت ئهو
چارهسهری بۆ وان كهسێن ژ بهرخهو د ئاخڤن
وهرگێڕانی :لڤینی زانستی
دو ,دل������یو ت����رسو نهخۆشیو ئاریشهیێن ژیانا رۆژان���ه رۆل �هك��ێ گ��رن��گ د ه �هل��چ��وون��ێ��ن دهروون�����یو نڤستنێ دا ل دهڤ مرۆڤی ههیه ،پتریا جاران ئهم دبێژنێ كابووس! ئهڤ چهنده دبیته ئ��هگ��هرێ روودان�����ا گ�هل�هك حالهتان وهك هشیاربوون، ی���ان ژ ب��هرخ��هو ئاخفتن، ڤێككهفتنا ددان��ان ،میزكرنا ژ بهرخهوو ب رێڤهچوون د م��اوهی��ێ نڤستنێو گهلك كارێن دی... ئهنجامدانا ڤان ك��اران، ه�هل��ب�هت زی��ان��ێ دگههیننه
مرۆڤی ،چ ژالیێ دهروونی، یان ساخلهمی ڤهو بۆ هندێ ت���و خ���وه ژ ڤ���ی ح��ال �هت��ی ق��ورت��ال بكهی ،ڤ��ان ك��اران ئهنجامبده: ه �هول ب��ده ب �هری بنڤی هندهك راهێنانێن بێهنڤهدانو خوه درێژكرنێ ئهنجامبده، ئهڤهژی بۆ هندێك خوه ژ بارگهیێن وهس��ت��ی��انو دوو دل��ی��ێ ق���ورت���ال ب��ك��هی ،ل ڤێرێ زۆر یا پێدڤی یه تو ئاریشهیێن خوه یێن رۆژانه نه بهیه د ژۆرا نڤستنێ ڤهو لسهر هزرێن وان نه نڤی، یان گهنگهشه نهكهی.
ه�������هول ب������ده ب����هری بچیه س �هر جهێن خ��وه بۆ نڤستنێ ،خ���وه ژ ه�هم��وو فشارێن دهروون��ی یێن وێ رۆژێ ب سهرێ ته هاتین ق���ورت���ال ب��ك �ه ،زێ���دهب���اری ئ �هن��ج��ام��دان��ا ه��ژم��ارهی �هك��ا راه��ێ��ن��ان��ێ��ن وهرزش����ی یێن ساده ب چهند دهمژمێرهكان ب �هری نڤستنێو ئهنجامدانا راهێنانێن بێهن ههلكێشانێو وهرگ��رت��ن��ا ب��ڕهك��ا پێدڤی یا ئوكسجینی ب��ۆ چاالككرنا م���هژیو قورتالكرنا لهشی ژ پ��اش �هرۆك��ێ��ن ژهه����راوی ی���ێ���ن ب����هره����هم ه���ات���ی ژ
25
پرۆسێسا زی��ن��ده چاالكیان (میتابۆلیزم). ه �هول ب��ده ب �هری بنڤی هندهك راهێنانێن بێهنڤهدانو خوه درێژكرنێ ئهنجامبده، ئ �هڤ �هژی ب��ۆ هندێ خ��وه ژ ب��ارگ �هی��ێ��ن وهس��ت��ی��انو دو دل��ی��ێ ق��ورت��ال ب��ك �هی .ل ڤێرێ زۆر یا پێدڤی یه تو ئاریشهیێن خوه یێن رۆژانه نه بهیه د ژۆرا نڤستنێ ڤهو لسهر هزرێن وان نه نڤی یان گهنگهشه نهكهی. گرنگیدان ب جلوبهرگێن ن��ڤ��س��ت��ن�ێو ژۆرا نڤستنێ كارتێكرنهكا راستهوخۆ لسهر
ج��ۆرێ خ��هوێو كووراتییا وێ ه���هی���ه ،ه���هردی���س���ان ڤهمراندنا رۆناهیێن دژوار د ژۆرێ ڤ���ه ،چ��ون��ك��ی د كاودانێن تاریو ئارام پترییا ڤهرێژێن لهشی برهكا زۆرتر ی��ا ه��ورم��ۆن��ان دهرددهن، ئهڤهژی دبیته ئهگهرێ هندێ مرۆڤ كێم تۆشی ئاریشهیێن نڤستنێو تێههلچوونێن وێ ببیت. ب���هری نڤستنێ ب چ رهن���گ���ان ن��اب��ی��ت م��ادهی��ێ��ن كافایین تێدا وهك��ی چایێو قههوێو كێكهوێ ڤهخۆی ژب �هر ك�و دێ بنه ئهگهرێ
چاالككرنا دهم��ارانو ههستا خهوێ ژ چاڤێن ته ڤهرهڤینن، ب���هروڤ���اژی ئ��هگ��هر بشێی شیرهكی ،یان ئاڤهماستهكێ ڤهخۆ بۆ هندێ ههستێن ته ئارام ببنو بێهنا خوه ڤهدهن. تشتێ گرنگ كو نابیت م���رۆڤ ژب��ی��رب��ك �هت ،ئ��هوه چێنابیت ئ��ێ��ك��س�هر ب��هری ن��ڤ��س��ت��ن��ێ ش��ی��ڤ��ێ ب��خ��ۆت، چونكی ئهڤه ههموو دێ ل سهر ئاشكێ وی خرڤهبیتو ناهێلیت باش بنڤیت ،لهورا یا باشتره دوو دهمژمێران ب �هری نڤستنێ چ خوارنێن گران نهخۆت.
كهسێن حهبكێن فرهڤیتامینان دخون گهلهك ژ كهسێن دی ساخلهمتر نینن. ڤ���ان ج���ورێ حهبكان ب��ت��ن��ێ ب��ی��س��ت ت��وخ��م��ێ��ن خ���وراك���ی ت��ێ��دا ه��هن��ه ل دهمهكی ب سهدهها توخمو پێكهاتهیێن ب مفا دناڤ رووهك���ان دا ه�هن�ه ،ل �هورا ژی ئ���هو ك �هس��ێ��ن پشت بهستنێ دكهنه سهر حهبكان ژ گهلهك توخمێن گرنگ بێ بههر دبن.ههژی گوتنێ یه ئهڤ ڤهكولینه بتنێ شیرهتێ ل وان ئ��اف��رهت��ان دك��هت حهبكێن ڤیتامینان بخون یێن دووگیانو زاروك دبن ژبهركو خوارنا وان مگرتیا تووشبوونا زاروكێن وان ب كێماسی یێن دهم��اری كێم دكهت. ل س����اال ()1970كیمیازانێ ئهمریكێ لینوس بولینگ یێ خهالتێ نوبل بدهستڤه ئینانیی بیروكهیهكا نوی دانا كوئهوژی خوارنا حهبكێن ڤیتامین ( )Cمگرتیا
تووشبوونێ ب پهرسیڤێ كێم دك���هت .ڤ��ی زان��ان��ی دگ���هل چ �هن��دی��ن ههڤالێن خو دهس��ت ب ڤهكولینان كر ،دراستی دا ڤهكولینێن وی ل س��اال ( )2007ب دوم��اه��ی ه��ات��نو دم���اوێ ڤ��ان س��االن دا تاقیكرن ل س �هر ( )11ه��زار كهسان ئهنجام داب��وو ل دوماهیێ گههشته وێ چ�هن��دێ كو ئ���هڤ ڤیتامینه م��روڤ��ی ژ پهرسیڤێ ناپارێزیت بتنێ ل دهف كهسێن وهرزشڤانێن ماراسونێو خشوكێن سهر بهفرێ. ل����ێ دگ�������هل ه��ن��دێ دی���ت ك��و دش��ێ��ت روژێ���ن تووشبوونا ساالنه ژ ()12 روژان بۆ ( )11روژان كێم بكهت. خ����وارن����ا ڤ��ی��ت��ام��ی��ن��اننهخوشێن دلی دپارێزیت، ئ���هڤ ب��ی��روك �ه پشتی وێ چ�هن��دێ هاته پێش دهم��ێ ڤهكولهران تیبینیا هندێ كری كو ئ �هو كهسێن ڤیتامینان
دخ��ون مگرتیا تووشبوونا وان ب نهخوشی یێن دلی گهلهك كێكمتره ژ یا كهسێن دی ،لێ راستیا ڤێ چهندێ ژی پهیوهندی ب هندهك رهوتشێن ساخلهمهمیێ ڤه ل دهف ڤ��ان كهسان ههیه وهك ئهنجام دانان راهێنانێن وهرزش��������یو خ���وارن���هك���ا س��اخ��ل �همو دوی��رك �هف��ت��ن ژ جگارهكێشانێ ،دگ �هل ڤێ چهندێ ژی هژمارهكا زۆر یا ڤهكولینان وێ بیروكهیا ب �هرب �هالڤ رهت دك��هن یا دب��ێ��ژی��ت ڤیتامینێن (B6، )B12، E، Cش�هری دژی نهخوشی یێن دل��ی دك�هن، ئهڤ ڤیتامینه نابنه ئهگهرێ كێم ك��رن��ا ت��وش��ب��وون��ێ ب ن�هخ��وش��ی ی��ێ��ن دل���ی ،ی��ان راوهس��ت��ان��دن��ا وی ،لڤێرێ چ���ارهس���هری دمینته سهر ب كارئینانا سیستهمهكێ خ��وارن��ێ ی��ێ رێكوپێكو ه����هم����هج����ور ژ ف��ێ��ق �یو كهسكاتی. ژێدهرSciences Magazine :
جیۆلۆجی
26
وهرگێڕانی لهئینگلیزییهوه: دانهر عهبدلڕحمان محهمهد
چۆن كیشوهرهكان كهرتدهبن كهرتبوونی كیشوهر ،لهڕۆژههاڵتی ئهفریقادا ئهگهری روودانی زۆره ،لێكۆڵهرهكان چهند وردهكارییهكی نوێیان سهبارهت بهچۆنییهتی كهرتبوونی توێكڵی زهوی ( )crustكیشوهری لهئهسیوبیا بۆ دهرك���هوت���ووه ،كه رۆژێ���ك دێ��ت دهبێته هۆی لهدایكبوونی ئۆقیانووسێكی نوێ. بهپێی راپۆرتێكی زهویناسهكان له ()13ی بههاری ئهمساڵدا، لهدواین ساتهوهختی شكانیدا ،توێكڵی زهوییهكه بهشێوهیهكی سهخت دهست بهتهنكبوونهوه دهك��ات ،بهمهش رێگهدهدات به بهرزبوونهوهی الفاوی گڕتاوهكان ( )magmaلهقوواڵیی ناخی زهوییهوهو تهقینهوهیان بۆ دهرهوه ،ئهمهش هێمایه بۆ ئهوهی كه چۆن كیشوهرێكی كۆن رێگه بهدروستبوونی ئۆقیانووسێكی نوێ دهدات. جهیمس هامۆندا ،زان��ای ب��واری ب��ووم�هل�هرزه لهزانكۆی بریستۆڵ لهبهریتانیا ،دهڵێت "ئهو رووداوه ئهوه نیشاندهدات ،كه ئێمه دهستدمانكردووه بهتێگهیشتنی ههندێك لهو پرۆسانهی كه چۆن لهبهرگه رهقی كیشوهرییهوه بهرهو بهرگه رهقی ئۆقیانووسی دهڕۆین". رووی زهوی دابهشبووه بهسهر زیاد لهدوازده پلێتی تهكتۆنیكیدا ( ،)tectonic platesكه دهجووڵێنهوهو بهیهكدا دهدهن، پاشانیش دهبنه هۆی دروستبوونی دی��اردهی جیۆلۆژی ،وهكو بومهلهرزهكانو بوركانهكان. پلێتهكان (سینییهكان) بههۆی گڕتاوهكانهوه دهج��ووڵ��ێ��ن��هوه ك��ه ل �هن��او
زهوی��ی �هوه دهردهچ���نو پاشان س�����اردو رهق دهب���ن���هوه بۆ دروس���ت���ك���ردن���ی ت��وێ��ك��ڵ��ی ئ��ۆق��ی��ان��ووس��ی ت����ازهو بهرگه كۆنو سوكهكانی كیشوهرهكان دروستدهكهن. لهڕۆژههاڵتی ئهفریقیادا، توێكڵه كیشوهرییهكان ،بههۆی ئ���هو ه��ێ��زه تهكتۆنیكییانهی دهخ��رێ��ت��هس��هر ه �هرالی �هك��ی بهرهو نهمان دهچن ،توێكڵهكه ب���هرهو دڕانو دروستكردنی ئۆقیانووسێكی نوێ ههنگاو دهن��ێ��ت ،وهك��و دروستبوونی دهری�����ای س�����وورو دهری����ای عهدهنی دراوسێ. ئیان باستۆ ،كه هاودانهری ئ���هم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوه ن��وێ��ی�هی�ه لهزانكۆی بریستۆڵ ،دهڵێت "ئهسیوبیا تاقیگهیهكی سروشتی ن��م��وون �هی��ی �ه ،چ��ون��ك �ه ئێمه دهتوانین ههموو ئهو شتانهی روودهدهن ،ببینین". باستۆ ل�هگ�هڵ زهوی��ن��اس دێ�������رك ك����ی����ردا،
پێ
شبین ی ل ه د ایكب و و ن ی ئۆق ی ا ن و و س
لهزانكۆی ساوسامپتۆن ،دهستیانكردووه بهدووباره شیكردنهوهی چهند داتایهك ،كه لهساڵی ههفتاكاندا كۆكرابوویهوه كاتێك كه چهند زانایهك بڕێك ماددهی تهقهمهنییان تهقاندهوهو پاشان چاودێری چۆنێتی رۆشتنی لهرهلهرهكهیان بهناو زهویدا كرد ،لهدوایدا بۆیان دهركهوت ،كه ههرچهند خێراتر ئهو شهپۆالنه بهناو زهوییهكهدا تێپهڕببن ،لێكۆڵهرهكان زیاتر دڵنیادهبن لهئهستووری توێكڵهكه. شوێنی ئهم رووداوهش ناوچهیهكه دهكهوێته سهری باكووری ئهسیوبیاوه ،كه توێكڵی زهوی لهوێدا زۆر تهنكهو زۆرێ��ك لهزهوییهكهی كهوتووهته ژێ��ر ئاستی رووی دهری���اوه ،لێرهدا بومهلهرزهكان به بهردهوامی ئهم ناوچهیه دهههژێننو بوركانهكانیش بهردی ئاگرینی توواوه (ژیلهمۆ )lavaبۆ ناو سروشتی گهرمو تهخت فڕێدهدهنه دهرهوه. لێكۆڵینهوه نوێیهكه دهریخستووه كه ئهم بهرده توواوانه (ژیلهمۆ) بههۆی كشانی ئهم دوواییانهی پلێتهوه دهتهقنه دهرهوه ،باستۆ دهڵێت "ئهم تهنكبوونهوه زۆر كتوپڕه دهبێته هۆی تووانهوهی كهڤرهكان"، ئهو پێشیوایه ئهگهر ئهم تهنكبوونهوهیه بههێواشی روویبدایه ،ئهوا نهدهتوانرا هۆكاری زۆری دهرپهڕینی گڕتاوهكانو بهرده توواوهكان بۆ رووی زهوی روونبكرێتهوه. باستۆ رایگهیاند ك�ه ئ �هم لێكۆڵینهوهیه ن �هك تهنیا ئ�هوه رووندهكاتهوه ،كه بۆچی دیاردهی كهرتبوون لهباكووری ئهسیوبیا روودهدات ،بهڵكو ئهوهش دهردهخات ،كه لهوانهیه چی روویبدایه لهشوێنهكانی تر كه كیشوهرهكان تێیدا جیابوونهوه ،بۆ نموونه باكووری ئهتڵهسی ( )200ساڵ لهمهوبهر دهستی بهدروستكردنكرد، كاتێك كه ئهوروپاو باكووری ئهمریكا لهیهكتری جیابوونهوه. ئێستا پێدهچێت زاناكان ،ئهوهی فێریبوون لهم كهرتبوونهی ئهسیوبیا ،بتوانن بهكاریبێنن بۆ باشتر تێگهیشتن ل�هوهی كاتی كهرتبوونو جیابوونهوهی ئهوروپا لهباكووری ئهمریكا چی روویدا.
ێ
كی ن و ێ د هكرێت.
sسهرچاوه: e new scienc
جیۆگرافی
27
وهرگێڕان ی: هیوا ساڵح ئهحمهد
ی بۆچ
هری�اچ�هك�ان ئاوهكانیان ی د ی زۆرب���ه ری �اك �ان به ب���هراورد زۆره لهگهڵ كانزاكاندا ده ی ی دهری��ا ماوهیهك سوێره ،چونكه ئ�او ی دهریا سوێره؟ ههرگیز پرسیار ئهوهیه بۆچی ئاو لهكارلێككردندان، سوێره؟ ئهی بهالتهوه ی دهریا او ئ ی ۆچ ب ه وو ب بهالتهوه سهیر نه کان سوێر نین؟ سهرنج ووه بۆچی ئاوی رووباره مایهی سهرنج نهب وێر بێتو بۆچی بارسته ردووه ئ�اوی دهری��ا س بده ئهمهیه وای��ك� هی كیمیاییان جیاوازه؟ ی دیكه پێكهات ریا سوێراوه؟ دهریاكان ئاوهكان لهوه تێبگهین بۆچی ده بهڕاستی ئاسانه ی بووه، خوێ تێكهڵ بهئاوهكه درێ��ژه بڕێكی زۆری فیر لهئاودا دهتوێتهوهو ی ماوهیهك ی ئهتمۆس ) و ئاگراو (CO2 لهكاتێكدا گاز ی هبێته ه��ۆی توانهوه بێهێز پێكدههێنێتو د ی ترشی كاربۆنێك ی پیێكدههێنن ،خوێیهك ی ئهم كانزایانه ئایۆن ه و كانزاكان ،بهتوانه هڕژێنه ناو دهریاكانهوه روهها رووبارهكانیش د لێبهجێدهمێنێت ،هه ی ت كه بهباراناو سێاڵو ی دیكه سهربار دههێنێ لهگهڵ خۆیدا ئایۆن ان بهردو دادهخورێنێت. ی دهری��ا تا رادهی �هك رووبارهك ی ئ�او ی ( )Salinity ۆر � ش ان سوێری ی جێگیره ،ئهمه واتلێدهكات )port per thousandدا ی (35 نده ،وا خهمڵێنراوه گهر لهنزیكه ت بڕی ئهو خوێیه چه انی بز بێت بهزهینتدا وشكانیو خ�اك ئهوا اك�ان رۆ بكهیته س�هر ی دهری� ههموو خوێ ی دادهپۆشێت ،پێدهچێت ێ166 /م) گشت وشكان بهئهستوری ( 500پ زیاتر سوێر دهبن ،بهاڵم ی كات ه دهریاكان بهتێپهڕبوون ی لهئاودا وا بیربكهیتهو چونكه ئهو ئۆرگانیزمانه ، ه و ه وێت ه اك ن وا ه و ه ئ ی ی هۆ ێكی دیكهش ئهوهیه لهو بهشێك هئاێونانه دهژین ،فاكتهر ههن لهسهر زۆر ل ی نوێ دروستدهبێت. ئایۆنانهوه كانزا رووبارهكانهوه تێدهڕژێتو ریاچهكان ئاویان لهسێاڵو بهمجۆره ده هكهیان سوێر نییه؟ باشه ی بۆچی ئاو ه ئ ، ه ی ه ه ه و ه اك خ ی به ردوو دهریاچهكانی دیكه پهیوهندیش ی خوێو دهریای م بیر لهدهریاچهی گهوره كان ،هێشتا تامیان سوێر ی كانزا ی زۆر وه ئاویان پڕه لهبڕێك هوهیه تامی ئاو كاتێك بكهره ی لهبهر ئ ێك ش ئهمه بۆچی وای�ه؟ به بێت ،گ�هر كانزاكان نییه، ۆدی��ۆمو كلۆریدای تێدا ی س� سوێره ئایۆن ی سۆدیۆن ێكی زۆریان لهتوخم ریاچهدا یهكانگیرنو بڕ ی دیكه ئهوهیه لهگهڵ ده ۆر سوێر نابێت هۆیهك ز ه ك ه او ئ ه ۆر ج تێدا نییه ،بهم ی ن ،چونكه ئاو بهزۆر هیلیان وایه سوێراو نهب كه دهریاچهكان م ریاوه ،دڵۆپه ئاوێك بهو ههێڵن تا دهڕژێنه ناو ده دهریاچهكان بهجێد ك لهدهریاچه گهورهكاندا یكه ( )200ساڵ لهیهكێ ئایۆنانه تێیدا نز دهمێنێتهوه. ی لهناو ی ناویش ۆپه دهكاتو خوێیهكه ی دیكهوه ئاو دڵ ك لهالیه ملیۆن ساڵ دهمێنێتهوه. بۆ ماوهی ()200-100 دهریادا
ه؟ هریا سوێر ید ئاو
فیزیا
28
فیزیا
گۆڵه فیزیاوییهکهی
رۆبێرتۆ كارلۆس وهرگێڕانی :سهروهت قادر
ه���ێ���ش���ت���ا زۆرب��������ه ی ت��ام��هزرۆی��ان��ی ت��ۆپ �ی پ�ێ، گۆڵهكهی رۆبهرتۆ كارلۆسی بهرازیلییان لهبیرماوه ،كه لهفهرهنسای كرد لههاوینی ()1997دا. ك���ات���ێ���ك ك����ارل����ۆس ل��ێ��دان��ێ��ك �ی راس��ت��هوخ��ۆی ل���هدووری ( )35م�هت��رهوه ئهنجامدا ،دیواری بهرگری تێپهڕاندوو وا دهركهوت ،كه تۆپهكه بۆ دهرهوهی یاریگا دهچ���ێ���ت ،ل �هچ��رك �هس��ات �ی كۆتایدا الیدایهوهو گهڕایهوه ب��ۆ ن��او گ���ۆڵو شهبهكهی ه �هژان��د! ،ئ �هم رووداوهش ب����ووه ه����ۆی گ��ێ��ژك��ردن �ی گۆڵچیو بینهران. ل���هوان���هی���ه ك���ارل���ۆس چ �هن��دی��ن��ج��ار ل��هس��هر ئ �هم ج����ۆره ل��ێ��دان �ه راه��ێ��ن��ان �ی ك��ردب��ێ �تو زانیبێتی چۆن تۆپهكه الدهداتهوه بۆ گۆڵ، كاتێك بهخێراییهكی تایبهت )Particular (velocity ل��ێ��ی��دهداتو وای��ل��ێ��دهك��ات ب �هش��ێ��وهی �هك �ی دی��اری��ك��راو بهدهوری تهوهرهكهی خۆیدا (Particular بخولێتهوه .)spin فیزیا دهزانێت كه چی
ل�هپ��ش��ت ئ��هم ل��ێ��دان �هوهی �ه، لهكاتێكدا لهوانهیه رۆبهرتۆ كارلۆس ئهمهی نهزانیبێت. پێش چ��وون �ه ن��او ئهم ب���اس���هوه پ��ێ��وی��س��ت�ه بڵێین م��ی��ك��ان��ی��ك�ی ب��ن��هڕهت��ی بۆ الدان��������هوهی ت���ۆپ���ی پ��ێ، ب �هه �هم��ان��ش��ێ��وه ب���ۆ ت��ۆپ�ی سهبهتهوو گۆڵفو تێنسیش بهنزیكهیی ههمان شته. دایانامیكییهتی ههوایی (Aerodynamics ت��ۆپ )of sports ballsئهگهر وا داب��ن��ێ��ی��ن ك��ات��ێ��ك ت��ۆپ دهخ���ول���ێ���ت���هوه ب�����هدهوری تهوهرهكهی خۆیدا ،ههوای دهورووپشتی بهشێوهیهكی س��ت��وون��ی پ��اڵ��دهن��ێ��ت بۆ س�����هرهوه ل���هس���هر ئاستی خ����والن����هوهك����هی ،وهك���و لهوێنهكهدا دیاره. ل�����هوك�����ات�����هدا ه����هوا ب���هش���ێ���وهی���هك���ی خ��ێ��رات��ر دهج���وڵ���ێ���ت ب���ه ب�����هراورد بهناوهڕاستی تۆپهكه ،بهم پێیهش دهورووبهری تۆپهكه بهههمان ئاڕاسته ههواكه پ��اڵ��دهن��ێ��ت ،ئ �هم �هش بهپێی ب��ن �هم��ای ب��رن��ۆڵ �ی پهستان ك�هم��دهك��ات�هوه ،كاریگهری پ��ێ��چ�هوان�ه ل�هالی�هك�ی تری
ت��ۆپ �هك �هوه دروس��ت��دهب��ێ��ت، بهم پێیه ههوای ناوهڕاستی ت��ۆپ��هك��هش ب�هش��ێ��وهی�هك�ی ه���ێ���واش���ت���ر دهج���وڵ���ێ���ت، ل��هب��هرئ��هوه ن��اه��اوس�هن��گ�ی لههێزهكاندا دروستدهبێتو دهبێته هۆی گۆڕینی رێڕهوی تۆپهكه ،ئهم گۆڕانی رێڕهوی ت��ۆپ��ه ل��هك��ات��ی رۆش��ت��ن��دا ناودهبرێت به "كاریگهری (Magnus م���اگ���ن���ۆس" )effect هێزی كاریگهر لهسهر خوالندنهوهی تۆپی رۆشتوو بهناو ههوادا دابهشدهبێت بۆ دوو جۆر: .1ه��ێ��زی س��ت��وون�ی ( :)Lift forceئ �هو هێزه میكانیكییهیه ئاڕاستهكراوه ب��ۆ س�����هرهوه ،ك �ه ب�هه��ۆی ج���وڵ���هی ت���هن���ی رهق�����هوه ل �هن��او ن��اوهن��دێ��ك�ی گ��ازی��دا دروستدهبێت ،كه ههمیشه پ��ێ��چ �هوان �هی ب��ارس��ت��ای��ی�هو لهكاریگهری بهرپرسیشه ماگنۆس. .2ه��ێ��زی راكێشان (كشانهوه) (:)Drag Force هێزی داینامیكییهتی ههوایه، ك�ه پێچهوانهی ئاڕاستهی رێڕهوی تهنه جواڵوهكهیه.
ب����ا ب���گ���هڕێ���ن���هوه ب��ۆ ت��ۆپ��ی پ���ێو ئ���هو ه��ێ��زان �ه ئهژماربكهین ،كاتێك یهكێك لهپیشهگهرهكان ههڵدهستێت بهلێدانی لێدانێكی ئازاد ،با وایدابنێین خێرایی تۆپهكه ()30-25م/چ��رك �هی �هك��دا. خوالنهوهكهشی ب��هدهوری تهوهرهكهیدا ( )10-8خوله/ چركهیهكدا. كهواته لێرهدا دهتوانین هێزی ستوونی بدۆزینهوه، ك����ه دهك�����ات�����ه ن��زی��ك��هی ( )3.5نیوتن .بهو پێیهی بارستایی نێودهوڵهتی تۆپی پ �ێ ( )450-410گ��رام�ه، لهیاسای دووهم �ی نیوتنهوه كه دهڵێت :هێز= بارستایی * ت����اودان ()F= m*a دهت��وان��ی��ن ت��اودان �ی تۆپهكه
ب���دۆزی���ن���هوه ،ك��ه دهك��ات��ه نزكهی (8م/چركه.)2 ئ���هم ه��ێ��زه ستوونییه دهتوانێت تۆپهكه لهڕێڕهوی راس��ت �ی خ��ۆی الب���دات به ()4م ،ئ �هم �هش ب �هس �ه بۆ ئ��ێ��رب��اك��ك��ردن �ی ب��اش��ت��ری��ن گۆڵچی. هێزی كشانهوه (Drag Force) DFراس��ت �هوان �ه دهگونجێت لهگهڵ دووجای خێرایی تۆپهكهدا بهپێی ئهم یاسا: ه���ێ���زی ك���ش���ان���هوه = هاوكۆلكهی ك��ش��ان�هوه * چڕی تۆپ* بهشی پانی * دووجای خێراییDF=( ،2/ )2/CDrAv2كاتێك: ( :)CDهاوكۆلكهی ه��ێ��زی ك��ش��ان�هوهی�هو بهنده
لهسهر خێرایی تۆپهكه:r . چڕی تۆپهكه :A ،رووبهری پانی تۆپهكه :v ،خێرایی. چۆن تۆپهكه لهئاراستهکهی الدهدات: ل����هڕاس����ت����ی����دا چ��هن��د ه����ۆك����ارێ����ك وادهك�������ات ك���ه ت��ۆپ��هك��ه ل���هڕێ���ڕهوی راستهقینهی خۆی البدات، ب�����هاڵم ئ���هگ���هر ل���هب���ارهی ڕۆب �هرت��ۆ ك��ارل��ۆس�هوه قسه ب��ك �هی��ن ،ئ���هو ب �هئ �هوپ �هڕی ه��ێ��زی خ���ۆی ل��ێ��دان �هك��ان ئهنجامدهدات (ب��ۆ ئ �هوهی بیگهیهنێته ئهوپهڕی خێرایی) ب�����هڕووی دهرهوهی پێی چهپی لهچهقی كێشكردنی تۆپهكه دهدات ،بهمهرجێك ت��ۆپ�هك�ه ب�هخ��والن�هوهی�هك�ی گهوره بخولێتهوه بهدهوری ت���هوهرهك���هی���دا ،ك��ه بگاته زیاتر له ( 10خول/چركه) ب �هم �هش ت��ۆپ�هك�ه هێزێكی كشانهوهی بچووكی رێژهیی دروس����ت����دهك����ات ،ك��ات��ێ��ك خێرایی تۆپهكه كهمدهبێتهوه هێزی كشانهوه زیاددهبێت، بهمهش كاریگهری ماگنۆس دروستدهبێت لهسهر الكانی ت��ۆپ �هك �ه ،ب �هم �هش تۆپهكه الردهبێتهوه بۆ گۆڵهكه.
29
بایۆلۆجی
30
و :هیوا ساڵح ئهحمهد
ئهنیشتاین پ����ێ����ی����واب����وو پ���اش چ���وار س��اڵ لهونبوون ی ههنگ لهسهر ی مرۆڤایهتی ی زهو گ��ۆ نامێنێت ،گهر زانیمان سااڵنه ی ههنگ ی تێكڕا ( )%20-10 ل �هن��اودهچ��ن ،ئ �هم رێ��ژه ب �هرزه س �هرچ��اوهی �هك � ی راستهقینهی ترسهكهیه ،بهتایبهت ی كه هێشتا ی ونبوون ی نادیاره. هۆ "گ������هر ه���هن���گ ل���هس���هر ی نهما مرۆڤایهتی ی زهو گ��ۆ ههرچوار ساڵ دهمێنێت ،بهبێ ی پیتاندن نابێت، ههنگ ك��ردار بهبێپیتاندنیش رووهك نامێنێتو دوات��ری��ش م����رۆڤ" ،ئ��هم قسه ترسناكه ه� ی شاعیرێك نییه كه خهڵكان ی دهستبڕو فریودهر ی كهوتوون ،بهڵكو قسهی دوا (ئهلبێرت ئانیشتاین)ه. ئ���هم قسهیهكه ترسناكه، گ�هر زانیمان زان��اك��ان سهریان ی كه س��وڕم��اوه ل�هو حهقیقهته ههنگ بهتایبهت ی ههنگ ی ههنگوین بهرپرس ی پیتاندن ی رووهك���هو ی جیاجیای ل��هزۆر ن��اوچ�ه ج��ی��ه��ان ژم��ارهی �هك �ی زۆری����������������ان
بایۆلۆجی
ی ههنگ ونبوون ی مرۆییه كارهساتێك لێوندهبێت تا ئێستاش كهس نازانێت لهبهرچ ی مرداردهبنهوه. ه��هر ل�هس��اڵ� ی ()2006 هوه ههنگهوانهكانو زانایانی ی باكوور ئاگاداری ئهمریكا ئ �هم دی��اردهی �ه ب��وونو ناویان لێناوه (Colony Collapse " )Disorderت��ێ��ك��چ��وون�ی داڕمان ی كۆڵۆن ی ههنگ" كه به ی پێدهدرێت. ( )CCDئاماژه ل �هس��اڵ � ی ()2007هوه ی ( )%23ژم���ارهی ب���هڕێ���ژه ههنگ لهئهمریكا كهمیكردووه، ل �هس��اڵ � ی ( )2008گهیشته ( ،)%36ساڵی پاریش گهیشته ( ،)%49وا چاوهڕێ دهكرێت ی ئ�هم��س��اڵ��ی��ش بهپێی ئ���ام���ار ی زانستی چ�هن��د س���هرچ���اوه كه ل�هم م��اوهی �هدا ههواڵهكان رایانگهیاندووه ،گ�هر خراپتر نهبێت ئ �هوا بهههمان ئاست خراپ دهبێت. ی ئاسای ی فهوتانی تێكڕا ی ()%20-10 سااڵنه نزیكه ئ�هم رێ��ژه ب��هرزه س�هرچ��اوهی ی ناڕهحهتییهكهیه، راستهقینه ی ههر ی فهوتانهكه بهتایبهت ی هۆ نادیاره ،گهر ههواڵێك كهمێك ئومێد بهخشبێت رۆشنایی خراوهته سهر مهسهلهكه ،كه ی وای �ه زان��ای��ان دهتوانن مانا خ��هرج�� ی ت��وێ��ژی��ن�هوهك��ان��ی��ان بهئاسان ی بهدهستبهێنن. بۆ كوێ چوون؟ ی م �هت �هڵ �ه س�����هرچ�����اوه راستییهكه ل����هوهدا نییه كه ه��هن��گ��هك��ان ل���هن���او خ��ان �هو كۆڵۆنییهكان ی خۆیاندا بههۆی ن �هخ��ۆش��ی��ی �هوه دهم����رن، بهڵكو ونبوونییهتی لهسهر زهوی،
ه��هروهك لهههوا ببێته ههڵم، ههنگهوان كاتێك لهشانهكان دهڕوان���ێ���ت دهب��ی��ن��ێ��ت جگه لهشاژنو ژمارهیهك ی كهمنهبێت ی دهس����ت ك����ه ب���هپ���هن���ج���ه دهژمێردرێن هیچ ی تێدا نهماوه، ی ب���ۆ ك���وێ چ����وون وا ئ���ه نهگهڕاونهتهوه؟ گهر مردوون ی پ��اش��م��اوهك��ان��ی��ان چی ئ���ه لێبهسهر هاتووه؟ ی دیكهدا لهههندێك ب��ار ئهم دیاردهیه بهسهر كارگهكانی ه �هن��گ �هوه دێ����ت ،مێینهكان ه���هر ئ����هوان ون���دهب���ن ،چی روویداوه ،بۆ كوێ چوون؟ بۆ ی زۆر نهگهڕاونهتهوه؟ ئایا كار وهڕس��� ی ك���ردوون لهكاتێكدا نێرینهكان بهردهوام لهحهوانهوهو پشوداندان ،لهبهر ئهوه بڕیاریان داوه ب��هی��هك��ج��ارهك�� یو بۆ ههتاههتایه كۆچبكهن؟ زانایان ب��ڕوای��ان ب�هم سیناریۆیه نییه، ی ههنگ ههر چونكه كارگه بهسروشت ی بۆكار رایهێناوهو ی رووهك كۆدهكاتهوهو ههاڵڵه ب�����هم ج������ۆره رووهك����ی����ش دهپیتێنێتو كۆتای ی رۆژی��ش ب���هرهو م��اڵ دهب��ێ��ت �هوه ،ئهمه رۆتینێكه ههرگیز ناگۆڕێت، وازان����راوه كه ههنگ توانای ی بۆ ههنگهاڵنهكهی گهڕانهوه ی سێ ههیه تهنانهت ب��هدوور كیلۆمهتر ،ئایا رووب���هڕووی ش��ت��ێ��ك ب����ووهت����هوه بڕستی ی لێبڕیبێتو وێڵ گ��هڕان��هوه ببێتو نهتوانێت بگهڕێتهوه؟ كارهساتهكه لهشیوی چوالهدایه! ك���ێ���ش���هك���ه ب����هڕوون����ی ی كالیفۆڕنیای ی چواله لهشیو ن��اوهڕاس��ت��دا دی���اره ك�ه ()60 ی تێدایه، ملیۆن دار چ��وال �ه ( )64كیلۆمهتر درێژ دهبێتهوهو
ی بهرههم ی چواله ی ( )%80 جیهان پێكدههێنێت ،قهیرانهكه لهوهدایه ئهم شێوهیه بهتهواوی پشت ی ب �هه �هن��گ ب �هس��ت��ووهو ئێستاش لهو ناوهدا نهماون. ئهم كاره گرنگه پێویستی ی ههنگی ی سهرژمێر بهنیوه ی ئهمریكایه كه ()80 سهرلهبهر ملیار مێش ههنگه ،لهكاتێكدا ی ههنگ سااڵنه لهواڵته ش��ا یهكگرتووهكان ی ئهمریكا بهرهو مهكسیك ك��ۆچ��دهك��اتو بۆ نیشتیمان دهگهڕێتهوه ،بێگومان كهس بیر لهوه ناكاتهوه چۆن ( )40م��ل��ی��ار م��ێ��ش ههنگ رابهێنرێن بهرهو دارچوالهكان بفڕنو بیانپیتێنن ،ههرگیز ئهوه ك��ارێ��ك� ی ئ��اس��ان نییه ،ئهمه پێویست ی ب �هدوو ه �هزار بۆری ههیهو ههریهكهیان پێنج سهد ی تێدایهو ههریهكهیان شانه ل���هن���اوچ���ه ج��ی��اج��ی��اك��ان �ی ئ�هم��ری��ك��اوه ه��ێ��ن��راون ب��هرهو ی دهب���هن، ی كالفۆڕنیا ش��ی��و لهناو درهخت ی چوالهدا بهرهاڵ دهكرێن. خزمهت ی خۆڕایی ی ئابووری بێگومان سود مێشه ه �هن��گ ب��ۆ دهوڵ��هت��ان ه�هر لهبهرههم ی ههنگوینهوه نهگیرساوهتهوه ،بهڵكو سودێكی ی ههیه ئهویش سامانی گهوره كشتوكاڵ یو رووهك��� ی دیكه ل�هوان�هی�ه ه �هر ب �هت �هوای ،یان بهشێوهیهك ی س �هرهك �ی ،یان بهشێك ی وهك باشترین ئامڕازی پیتاندن پشت بهمێشه ههنگ دهبهستێت ،بۆ نموونه لهبهریتانیا ی وردب���وون���هوهی "نوسینگه ی بازرگان ی كه نهتهوهیی" بهها پیتاندن ی ههنگهوه پهیوهسته ی ( )1.5ملیار دۆالر بهنزیكه لهساڵێكدا خهماڵندووه.
پ��ی��ت��ان��دن � ی رووهك كه ی ههنگو خزمهتێك ی بێبهرانبهر حكومهت لهبهرنبهریدا یهك فلس نادات الیهنێك ی گرنگی مهسهلهكهیه ،كهس نییه بزانێت ئهو كاریگهرییه ئابوورییه چییه ی ژم��ارهی كه لهكهمبوونهوه ه�هن��گ��دا دهك���هوێ���ت���هوه ،ب�هم ج��ۆره تهنیا لهبهریتانیادا ب���هاڵم روودهدات، پسپۆڕان دهڵێن سهرباری ی نهمان ی ئهم زیانه ئابووریهكه ی پێش ههنگ، خزمهته خۆڕاییه ل�هوان�هی�ه ناچاربن بهشێكی ی پێویست ی سهوزهو میوه زۆر بهنرخێك ی گرانتر بكڕن بههۆی ی لهجیهاندا كه كهمبوونهوه زیانێك ی زۆر ب�ه بهرههمی كشتوكاڵ ی دهگهیهنێت. دواجار ههوڵ ی خۆش؟ زان��ای��ان ن��هك ه��هر پهی بهنهێن ی ونبوون ی ههنگ نابهن، بهڵكو نایشیزانن چ�هن��دهی ل���ێ���وون���ب���ووه ،ی����ان تێكڕی ی چهنده ،ههربۆیه ونبوونهكه لهگشت ئهگهرێك دهگهڕێن ی ئهم كه دهشێت بووبێته مایه دیارده سهرسوڕهێنهره ،ئومێد ه��هر ئ��هوهی��ه س �هرهداوێ��ك �ی راستهقینه بكهوێته دهس��ت، ی پاراستنی الن ی كهم ببێته مایه ئهو ژم��اره ههنگه كه ماوهو ی بدرێت تا سهرلهنوێ یاریده زیادبكاتهوه. ی (نیۆرك تایمز) رۆژنامه نووسیویهت ی "لهتوێژینهوهی هاوبهش ی زانایان ی سهربازی میریالندو زانایان ی مێرووناسی مۆنتاناو ههواڵ ی دڵخۆشكهیان پێیه ئهوانه نووسیویانه پهنجهی تاوان بۆ هاوبهشییهك ی پیسی ن��ێ��وان ك����هڕوو ڤایرۆسێكه ی س��اردا چاالك ل�هئ��اووه�هوا
37
بایۆلۆجی
32
دهبنهوهو كاردهكهنه سهر مێشه ههنگو كۆئهندام ی ههرسیان پهك دهخ �هن ،بهاڵم چۆن ئهم ك��اره دهك �هن ئهمهیان تائێستا ن�هزان��راوه ،ئهو زانایانه دهڵێن ئ �هم �ه ب��اب �هت � ی ت��وێ��ژی��ن �هوهی داهاتوویان دهبێت". ی كالیفۆڕنیا زانایان ی زانكۆ پێشتر وتویانه :كهڕو بهشێكی ی دیكهش كێشهیهكه .توێژینهوه ئ��ام��اژه ب �هڤ��ای��رۆس دهك���ات، ك �ه پێكهاته بنهڕهتییهكهی ك��ار ل�هس�هر ترش ی كرۆسۆم دهك����ات ،ل �هوان �هی �ه بهشێكی ی كێشهكهبێت ،ب�هاڵم دی��ك�ه ی میریالند -مۆنتانا تیمهكه كۆمپیوتهری سیستهمێك ی تازهیان بهكارهێناوهو لهبواری ی پێدهكرێت سهربازیدا ك��ار ی كه ڤایرۆسێك گهیشتنه ئهوه ی كار پێكهاته بنهڕهتییهكه ل����هس����هر ت���رش��� ی ن���اوهك���ی دهك����ات ،ب �هه��اوب �هش لهگهڵ جۆرێك ك �هڕوو ،كه به (N. )ceramaeناسراوه بهم جۆره كۆئهندام ی ههرس ی مێشه ههنگ لهكاردهخات. ی دیكه: ئهگهر ههرچهنده توێژینهوهكانی ت��ی��م� ی م��ی��ری�لان��د -م��ۆن��ت��ان��ا سهرهتایهكه ،ئهمیش ئهگهرێكهو ئهگهرهكان ی دیكه ناسڕێتهوه، چ�هن��د ج��ۆرێ��ك�نو نازانرێت یهكێك لهوانه ،یان دوانیان ،یان ی ئهم زیاتر پێكهوه بوونهته هۆ دیاردهیه. مۆرانه: دهڵێن دوو پۆل ی مۆرانه ههن كه (ف��اراو)و (ئهكرابیس ی دابهزینی ودی)ن بوونهته مایه ی ه �هن��گ � ی ج��ی��ه��ان ژم������اره لهسااڵن ی ههشتادا ،گهورهترین زیان ی واڵت �ه یهكگرتووهكان ی م��ۆران�هوه ل�هم��ێ��ژوودا بههۆ بووه لهزستان ی ساڵ ی (-1995 )1 9 9 6
لێیكهوتووه ،چهند ویالیهت زیان ی خۆیان به ()%80–30 تۆماركردووه ،بهمجۆره مۆرانه ی لیست ی الیهنه ی س��هروو ال تاوانبارهكانهوه دێت. دهرمان ی مێرووكوژ: زان������راوه ك��ه پ��رژان��دن �ی دهرم��ان�� ی م��ێ��رووك��وژ بهسهر ی كوشتن، كشتوكاڵدا دهبێته مایه ی ههنگ یان الوازكردن ی بهرگر گ��هر ب �هخ��راپ � ی بهكارهێنرا، بهاڵم زانایان پێیانوایه بهزۆری رێیتێدهچێت ئهمه هۆیهكی بههێز نهبێت بووبێته مایهی ی دوای ی ژمارهی ئهم دابهزینه ههنگ ،چونكه ماوهیهك ی زۆره دهرمان ی مێرووكوژ بهكاردێتو ی نهبووه. بهمجۆره كاریگهر ت��وێ��ژی��ن�هوهی�هك� ی ت���ازهی ئ�هم��ری��ك��ا دهری��خ��س��ت��ووه كه دهرم����ان���� ی م���ێ���رووك���وژ وا لهههنگ دهك���ات دووچ���اری ن �هخ��ۆش � ی ب��ب��ێ��ت �هوه ،بڕێكی كهم ی ئهم دهرمانه كه بهناوی ( )neonicotinoidsناسراوه ههنگ نهخۆش دهخ��ات ،ئهم ی لهشانشینی دهرم��ان�ه ب��هزۆر یهكگرتوو بهكاردههێنرێت بۆ ی ههندێك رووهك � ی جوانكار وهك گهنم ،واباوه كه دهرمانهكه وهك پهین ی تۆو بهكاردههێنرێتو ی لهكاتی رووهكیش ب�هت�هواو گ �هش �هك��ردن��ی��دا دهی��م��ژێ �تو وایلێدهكات بۆ ههندێك مێروو ی ب��ێ��ت گ���هر شلهی ژاراو رووهك��هك��ه ب��م��ژرێ��ت ،چهند ی وهزارهت�����ی زان����ا ك���ش���ت���وك���اڵ ل���هم بارهیهوه كهوتوونهته توێژینهوه بۆیان دهركهوتووه ب���ڕێ���ك���ی
كهم ی ئ �هم دهرم��ان �ه مهترس ی ل �هن��اوچ��وون � ی ه �هن��گ زی��ات��ر ی حاڵهتهكانی دهك��ات ،زۆرب �ه ی نهخۆشییهوه ههنگ ب�هه��ۆ ب����وون پ��ێ��دهچ��ێ��ت دهرم��ان��ی ی روودان�ی مێرووكوژ فاكتهر ی ههنگ بن، كهمبوون ی ژماره ههرچهنده كهسانێك پێیانوایه دهبێت قهدهغهبكرێتو ههیشن ی دروس���تو دهڵ��ێ��ن :بهڵگه تهواو لهبهردهستدا نین ،دكتۆر (جۆلیان لیتل) لهكۆمپانیای ( )Bayer Capscinenceكه ی س �هرهك � ی ئهم دروس��ت��ك �هر دهرمان ی مێرووكوژهن دهڵێت: ی زانست ی راس��ت توێژینهوه س �هل��م��ان��دووه ئ���هم دهرم��ان �ه ی دیكه زیان بهههنگو مێروو ناگهیهنێت گ��هر بهدروستی بهكارهێنرا ئهمه حكومهتیش پهسهندیكردووه. خۆراك ی دهستكاریكراوی بۆماوهیی ی لهڕووی ئهو رووهكانه ب��ۆم��اوهی��ی��هوه دهس��ت��ك��اری��ان ی مردنی ك��راوه لهوانهیه ه��ۆ ه���هن���گ ب�����ن ،ه���هرچ���هن���د تهكنهلۆژیایهك ی تازهیهو ماوهی چهند ساڵێكه باڵوبووهتهوهو هاوكاتبوو لهگهڵ دهركهوتنی ئ���هم دی����اردهی����ه ،س�����هرهڕای ژههراویبوون ی بهكتریا ،بههۆی ئهم تهكنهلۆژیایهوه كاردهكاته سهر پهپولهو مۆرانهو قالۆنچهو دهیانكوژێت ،بهاڵم نهزانراوه كه بهههمانشێوه كاریش بكاته سهر ه��هن��گ ،ه �هرب��ۆی �ه كهسا نێك
ههن پێیانوایه ههنگ دهكوژێت، ی��ان الن� ی ك�هم ههڵسوكهوتی دهگۆڕێت. تهلهفۆن ی بهرباخهڵ (مۆبایل) هۆكارهكان ی راگهیاندن ی ئ �هو ب��اس��ی��ان ل��هم��هس��هل��ه تیشكانه كردووه كه لهمۆبایلو بههێزكردنی وێستگهكان ی ت��ۆڕهك��ان��ی��ی �هوه دهردهچ�����نو كاردهكهنه سهر مرۆڤ. هیشتا زان���ای���ان ههیانه رازی��ی��هو ههشیانه ن��اڕازی��ن، ت��ا ئ�هم��ڕۆ گ �هر ئ �هم تیشكانه ی خراپی بهفیعل ی شوێنهوار بۆ تهندرووست ی ههبێت ،بهاڵم ی دهرك �هوت��ن � ی دی���اردهی دوا ونبوون ی ههنگ ههندێكیان پێیانوایه ئهم تیشكانه هۆكارن، (سهرنج :لهزمان ی ههنگوین ف���رۆش���ان��� ی ن��زی��ك ب����ازاڕی ئهسحابهسپیم بیستووه وتویانه ی مۆبایل زۆر بووه لهناو لهوهته ش��اردا سهرنجمان داوه یهك ههنگ روو لهگوزهرهكهمان ن��اك��ات وهك س��ااڵن� ی پێشوو كه پڕی بوو لهمێشه ههنگ) وهرگێڕ. ی بێبهرانبهر خزمهتێك ی دیكه ه����هن����گ دهرم����ان����ێ����ك دروس��������ت��������دهك��������ات دژ بهنهخۆشییهكان ی كۆئهندامی دهمار ،ئهوه راسته كه پێوهدانی ههنگ بهئازارهو ههندێكجاریش پێویست بهئهنت ی بایۆتیك دهكات بۆ نههێشتن ی ئازارهكهی، ی ههنگ ههروهك بهاڵم ژههر ی جیاجیا ی مار بهپێكهاته ژههر ی چهند نهخۆشی بۆ چارهسهر م����رۆڤ ل �هدهرم��ان��خ��ان �هك��ان دهستدهكهوێت. زانایانی
ی ئ��هم��س��ت��هردام�� ی زان����ك����ۆ ه��ۆاڵن��دا ج��ۆرێ��ك پرۆتینیان جیاكردووهتهوه كه لهژههری ه���هن���گ���دا ه����هی����هو ن����اوی (دی��ف��ی��ن��ی��س��ن)1-ی��ان ل��ێ��ن��اوه، لهمهوه دهرمان ی ئهنت ی بایۆتیكی س��روش��ت � ی دروس��ت��دهك��رێ��ت، ه���هر زۆر ك���اری���گ���هرهو بۆ چ��ارهس �هرك��ردن � ی ههوكرنی ی ب��ری��ن ب �هك��اردێ��ت، س��وت��او ی ئ �هم �هش دهك��رێ��ت س��هرب��ار ئهم پرۆتینه بكرێته نموونهی دروس���ت���ك���ردن��� ی ن��هوهی��هك��ی ی دهرمان ی ئهنتی پێشكهوتوو بایۆتیك. م�����هس�����هل�����هك�����ه ه����هر ی ئ���هم پرۆتینه ب���هدۆزی���ن���هوه ناوهستێتهوه ،زانایان ی بهریتانیا ی بریستۆڵ دهڵێت: لهزانكۆ ئ����هوان م��ادهی �هك � ی دی��ك�هی��ان دۆزی���وهت���هوه ه��هر ل �هژهه��ری ی (ئهپامین)یان ههنگدایه ناو لێناوه ،لهوانهیه ببێته مایهی ی��ارم�هت��ی��دان� ی دروس��ت��ك��ردن�ی نهوهیهك ی نوێ ی دهرمان كه بۆ ئازارشكاندن ی نهخۆشییهكانی ی ماسولكهو خهمۆكی پوكانهوه ئهلزههایمهر بهكاردێت. مادهكه توانیویهت ی جۆره كهناڵێك ی ئایۆن ی لهلهشدا بگرێت، ی ههڵقووڵینی كه دهبێته مایه ئ��ای��ۆن� ی پۆتاسیۆم بهخێرایی ك �ه ل�هه�هس��ت�ه دهم��ارهك��ان��هوه دهردهچن ،گرتن ی ئهم كهنااڵنهی دهم�����اغو ل��ێ��دان � ی (ئ�هپ��ام��ی��ن) ی ئازارشكێن دهبێت ب���هدهرز ی توشبوون ی پوكانهوهی بههۆ ماسولكهو (نهخۆش بهڕادهیهك م��اس��ول��ك �هك��ان �ی الوازدهبێت ه �هڵ��ی��ان ن��هت��وان��ێ��ت بسوڕێنێت)، ك������ه ب����هه����ۆی ئ �هل��زهه��ای��م �هرو خ��هم��ۆك��ی��ی��هوه تووش ی مرۆڤ دهب������ن ،ئ �هم �ه رێ���خ���ۆش���ك���هره ی (ئ �هپ��ام��ی��ن) ت���ا م������ادده دهرمان ی لێدروستبكرێت بۆ ی ههندێك ج��ۆری چ��ارهس �هر ی دهماغ. نهخۆش ی شێرپهنجه
شارستانیهت
33
پهیكهری ئازادی لهئهمریكا پ���هی���ك���هری ئ�����ازادی، ی�����ان وێ����ن����هی ئ������ازادی ن��������اوه ت�������هواوهك�������هی ئ����ازادی رۆش��ن��ك��هرهوهی ج��������ی��������ه��������ان(liberty
the
enlightening
rasekhoon.com
و :ساالر عادل حسن
پهیكهرێكی )worldهو مهزنه كه لهساڵی ()1886 لهالیهن فهرهنساوه بهدیاری بهویالیهته یهكگرتووهكانی ئ��هم��ری��ك��ا ب���هخ���ش���راوه، ئ �هم پهیكهره لهبهندهری ن��ی��ۆی��ۆرك دان����راوه ،وهك��و هێمایهك بۆ بهخێرهێنانی ئ���هو م��وس��اف��ی��ران��هی كه لهڕێگهی دهریاییهوه روو دهكهنه نیویۆرك. ئهم پهیكهره كه بهمس داپۆشراوه لهساڵی ()1886 ب��هم��هب��هس��ت��ی س��اڵ��ی��ادی سهد ساڵهی سهربهخۆیی ئهمریكا ،ه �هروهه��ا وهكو هێمای ئاشتیو هاوپهیمانی فهرهنساو ئهمریكا لهالیهن ف���هرهن���س���اوه پ��ێ��ش��ك�هش بهئهمریكا كراوه( ،فردریك بارتولدی)ی پهیكهرسازی فهرهنسیو (ئهلیكساندهر ئ����ی����ڤ����ڵ)ی ف���هرهن���س���ی ئهندازیاری بورجی ئیڤڵ پێشنیاری دروستكردنی ئهم پهیكهرهیان ك��ردو (ئ��وژن ڤ��ی��وال ل���ودوك)ی���ش ئ �هو جۆره مسهی ههڵبژارد ،كه پهیكهرهكهی پێداپۆشراوه. پ��هی��ك��هرهك��ه وێ��ن �هی ژن��ێ��ك �هو ح���هوت تیشكی روون���اك���ی ،چ����واردهوری
س���هری داوهو ب�هدهس��ت��ی چهپی لهوحهیهكی بهردینو مهشخهڵێكی درهوشاوهشی بهدهستی راستی گرتووه، لهسهر لهوحه بهردینهكه ن��ووس��راوێ��ك��ی ب��هڕۆم��ی ل��هس��هر ن����ووس����راوه ،كه ب�هم��ان��ای ()4ی ژوئ��ی�هی ( )1776دێ�����ت (ك���ه رۆژی س���هرب���هخ���ۆی���ی ئهمریكایه) ،ئێستا پهیكهری ئ����ازادی یهكێكه لههێما
ب �هن��اوب��ان��گ �هك��ان��ی واڵت��ی ئ�هم��ری��ك��او لهپێش هاتنه ئاراوهی گهشتی ئاسمانی، ئهم پهیكهره یهكهم نیشانهی ئهمریكا بوو كه گهشتیاری ن��او كهشتییهكان لهكاتی گ�هی��ش��ت��ن ب �هك �هن��ارهك��ان��ی ئهمریكا دهیانبینی. س���هرچ���اوهwww. :
دهروونناسی
34
چۆن لهقسهكانی رابهرێكی سیاسی ه تیرۆریسته؟ تێبگهین ك جیمز پنه بهیكهر ،دهروونناس ل����هزان����ك����ۆی ت���هك���س���اس، لهكۆنفرانسی زانستی سااڵنهی ئهنجوومهنی ئهمریكایی بۆ پێشكهوتنی زان��س��ت��ی ،ل�هم بارهیهوه دهڵێت "گرنگ نییه ئهندامی چ گروپێك بێت، ئ�هگ�هر ب��ڕی��ار واب��ێ��ت ب �هرهو جهنگ بڕۆیت ،گۆڕانكاری لهئاخافتندا روودهدات". پ��ن �ه ب��هی��ك��هر یهكێكه ل���هو ت���وێ���ژهران���هی ل �هس �هر ئ���هو رس��ت��ان �ه ك���اردهك���ات، ك��ه گ��روپ��ه ت��ون��دڕهوك��ان��ی وهك��و رێكخراوی قاعیده ب �هك��اری��دهه��ێ��ن��ن ت��وێ��ژی��ن�هوه دهك��ات .یهكێك لهگرنگترین ئ��ام��ان��ج��هك��ان��ی ش��ی��ك��اری زی���رهك���ان���هی���ه ب���ۆ پێشبینی ئهگهری ك��ردهوهی ت���ون���دوت���ی���ژیو ه�������ێ�������رش�������ی تیرۆریستی.
زان���س���تو ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی توێژهرانی وهك زانا (پنهبهیكهر) پ���هی���وهن���دی ب���هن���اوهڕۆك���ی وشهكانهوه نییه ئ �هوان ناوو كرداریان ال گرنگ نییه ،بهڵكو ئهوان لێكۆڵینهوه لهسهر ئهو وشانهی ،كه لهدهورووبهری ئهم وشه سهركیانهدا دهكهن. دهت��وان��رێ��ت (ران����او ،وش�هی پێناسه ،وش��هی پهیوهندی، وشهی ئاماژهو وهكو ئهمانهی خ���وارهوه" ،ئهمه ،ئ��هوه ،بهم جۆره ،لهوكاتهوهی ،بههۆی، م���نو ه��ت��د "..ل���هو ج��ۆره وشانهبن ،كه لێكۆڵینهوهیان لهسهر دهكرێت. ب����هوت����هی ت����وێ����ژهران، ج���ی���اوازی ه��هی��ه ل �هن��ێ��وان ئ���هو رس��ت��ان��هی گروپێكی تیرۆریستی بهكاریدههێنێتو ئ �هو رستانهی ك�ه گروپێك بهپێشینهی ناتیروریستییهوه بهكاریدههێنێت ،بۆ نموونه رس����ت����هك����ان����ی
بزوتنهوهی چاكسازی ئیسالمی م��ی��س��ری ج���ی���اوازی زۆری لهگهڵ رسته بهكارهاتووهكانی ق���اع���ی���دهدا ه���هی���ه ،گ��روپ��ه تیروریستیو توندڕهو بهگشتی جێناوی كهسی بهكاردههێنن، ه����هروهه����ا ئ����هو وش���ان���هی ب �هك��اری��دهه��ێ��ن��ن ب��زوێ��ن �هری ههسته بهههردوالیهنی ئهرێنیو نهرێنییهوه ،لهكاتێكدا گروپه نا توندوتیژهكان ،ئاماژهكانیان فهرمیترو ریزدارترو لهههمانكاتدا كهمكارییگهرتریشه. ل����ێ����رهدا ب���ای���هخ���ی ئ��هم توێژینهوهیه بهوه تهواونابێت ،كه جیاوازی شیوازی قسهكردنی دوو گروپی جیاواز بدۆزێتهوه، بهڵكو گرنگ ئهوهیه بهم میتۆده بتوانین تێبگهین كهی گروپێك شێوازی تیرۆریستی بهخۆیهوه دهگرێتو لێی بترسین. دهوت���رێ���ت ئ��ام��اژهك��ان
ل��هم��هودای ش �هش مانگ تا هێرشێكی گهوره دهردهكهون، (پنه بهیكهر)و هاوكارهكانی تێگهیشتن لهم سهردهمهدا ئهم گروپانه زۆرت���ر ل �هو وشانه سوودوهردهگرن ،كه پهیوهندی ب�هڕاس��ت��یو دروستكارییهوه ههیه. بهشێكی سهرنجڕاكێش ل��هم ت��وێ��ژی��ن �هوهی �هدا لهسهر وت���ارهك���ان���ی ه �هن��دێ��ك ل�هو رێ��ب �هران �هی �ه ،ك �ه ب�هدری��ژای��ی م���ێ���ژوو ،دهس��ت��ی��ان داوهت����ه جهنگی زۆر خوێناوی وهكو ئ�هدۆل��ف هیتلهرو فرانكلین رۆزڤێلت ،تهنانهت جۆرج بۆشیش یهكێكه لهو كهسانه، قسهكانی ئهمان بهڵگهی بههێز بۆ تیورییهكهی (پنهبهیكهر)و هاوكارهكانی دهخاتهڕوو، بهوتهی توێژهران ،جۆرج بۆش تهنیا لهدوو سهردهمدا بهشێوهیهكی كتوپڕ ل���هج���ی���ات���ی
ران��اوی من ،ران��اوی ئێمهی بهكاردههینا ،جارێك دوایی كارهساتی یازدهی سیپتهمبهر كه پێدهچێت دهنگدانهوهی ههستی هاوخهمی نهتهوهیی ب��ووب��ێ �تو ج��ارێ��ك��ی تریش لهساڵی ()٢٠٠٢دا ،ساڵێك دوات����ر دهرك�����هوت ب��ڕی��اری هێرش بۆ سهر عێراق لهپشت دهرگا داخراوهكانهوه درابوو، ئ�هم��ج��ارهی��ان ه��ۆك��ارێ��ك بۆ بهكارهێنانی ران����اوی ئێمه لهجێی ران��اوی من تا ئێستا نهزانراوه .بهوتهی پنهبهیكهر، ئهم ئاماژه راناوییانه دهتوانێت تا رادهی���هك یارمهتیدهربێت، ب���هاڵم ب��اوهڕی��ش��ی وای���ه ئهم زانسته هێشتا لهسهرهتادایه. سهرچاوه: News cientist
ههواڵ
35
ه نوێیهكهی تایبهتمهندیی
یاهوو ئامادهكردنی: كاروان مههدی
س��ای��ت��ی ی���اه���وو وهك ه���هرس���ای���ت���ێ���ك���ی دی���ك���هو بهناوبانگترین سایتی جیهانی ب���������هردهوام گ���ۆڕان���ك���اری ل�هك��اری جێبهجێكردنهكانی سهرجهم بهشهكانی سایتهكهدا بهئهنجامدهگهیهنێت. لهنوێترین گۆڕانكاریدا ()serviceێ��������ك��������ی ن���وێ بهشێوهیهكی ك��ات��ی لهسهر رووی سایتهكه جێبهجێكرا ،كه بهڕاستی بهپێ سهرچاوهكان لهڕووی ()Securityوه زۆر بههێزه ،لهكاتێكدا رووك��اره دهرك�����هوت�����ووهك�����هی زۆر بهشێوهیهكی سهرنجراكێش بهدیاردهكهوێت ،كه بووهته جێگهی سهرنجی زۆرێ��ك لهبهكارهێنهران. دهت����وان����رێ����ت ل��هپ��اش چاالكبوونی ئهم ()service ه ،دووب���اره بگهرێتهوه سهر ب��اگ��راوهن��دهك �هی پێشوو كه ه �هن��دێ��ك ك���هس ل �هوان �هی �ه بهم ( )serviceنوێیه ئاشنا
نهبێت. ب�هك��ورت��ی ل��هم ب��اب�هت�هدا دهمهوێت بهشێوهیهكی زۆر ك����ورت س�هرن��ج��ێ��ك��ی ب��اش بخهمه سهر ئهم ()service نوێیه ،بۆیه لهتایبهتمهندییهكان ئ���هم ( )serviceدهك��رێ��ت ئاماژه بۆ ههریهكه له: • ب��وون��ی ()Security ی ب��اش ،كه دڵنیای دهدات بهئیمهیڵهكهت ل���هدژی ههر بهكارهێنهرێكی دی��ك �ه ،كه ههوڵی هاكردنی ئیمهیڵهكهت بدات. • ن����اردنو وهرگ��رت��ن��ی ()Attachment ئیمهیڵو ك��ردن��ی بهخێراییهكی زۆرو ب�هئ�هن��دازهی دوو ئهوهندهی پێشوو. • ب��ی��ن��ی��ن��ی ت �هن��ی��ا ئ �هو ئیمهیاڵنهی ك�ه دهت �هوێ �تو ئ����ارهزووی بینینی دهكهیت بهڕێگهیهكی زۆر نوێ. • پ��اراس��ت��ن��ی ئیمهیڵه ن��هگ��ون��ج��اوهك��ان��ی ب �هش��ی (.)Spam • پاشهكهوت ()Save كردنی بهشێكی زۆر لهزانیاری لهناو ئیمهیڵهكهتدا.
• پ �هی��وهن��دی��ك��ردن به ()Feedكانی فهیسبووكهوه لهبهشێكی ئیمهیڵهكهتدا. • پهیوهندیكردن بهو ه���اوڕێ���ی���ان���هوه ل �هڕێ��گ �هی ()SMS ()Chatو بهبێپێویستبوون بهدابهزاندنی بهرنامه. • پ���هی���وهن���دی���ك���ردن بهمۆبایلو ه�هر ئامێرێكی دی���ك���ه ك����ه گ���ون���ج���اوی ههبێت ب��ۆ پهیوهندیكردن بهئینتهرنێتهوه. • دهرك�����هوت�����ن�����ی رووكارێكی سهرنجراكێشو ساده لهڕووی بهكارهێنانهوه. • دهتوانیت رووكارێكی (كاتی) بكهیتهوه لهڕێگهی ههڵبژاردنی ()Try itوه. ()service ئ�����هم ن��وێ��ی�ه ه�هڵ��گ��ری چهندین تایبهتمهندی دیكه ،بهاڵم رهنگه باسكردنی ئهو چهند تایبهتمهندییهی سهرهوه بهس بێت بۆ دهركهوتنی گرنگی ئهم (.)service سهرنج :لهئێستادا ئهم ( )serviceلهالیهن یاهوهوه وهك تێستێك خراوهته روو لهوانهیه لهداهاتوودا بخرێته بواری عهمهلییهوه. ب�����هاڵم ئ����هوهی جێگهی سهرنجه ئ���������هوهی���������ه ی���هك���هم���ج���ار ك���������ه ئ������هم ()service جێبهجێد هبێت كار لهسهر خێرایی ه��ێ��ڵ��ی ئ��ی��ن��ت �هرن��ێ��ت �هك �هت دهك����ات ،ب���هاڵم كاتهكانی دواتر وهك خۆی لێدێتهوهو بگره خێراییهكی باشتریش بهرچاو دهكهوێت لهناردنی ئیمهیڵدا.
ئێران لهلوتكهی گهشهسهندنی زانستی جیهاندای ه كام واڵت له ( )١٨بواری زانستیدا لهسااڵنی نێوان (-١٩٩٦ )٢٠٠٨له ( )٧٣٦باڵوكراوهی زانستییهوه گهیشتووهته ()١٣٢٣٨؟ واڵمهكهی واڵتی ئێران .لهوانهیه ئهمه زۆر لهخهڵكیو بهتایبهتی لهواڵتانی رۆژئاوایدا ،كه پێشڕهوی زانستن تووشی سهرسوڕمانیان بكات ،ئێران خێراترین نرخی گهشهسهندنی زانستی لهجیهاندا ههیهو ( )١١جار لهتێكرای گهشهسهندنی جیهانی لهپێشتره ،ههرچهند پهیوهندییه سیاسییهكانی ئێرانو ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ب�هردهوام لهتهنگهژهدایه ،بهاڵم وادێته پێشچاو كه زاناكانی ئێرانو ئهمریكا باشترین پهیوهندییان لهگهڵ یهكتریدا ههیه ،كاره هاوبهشهكانیان له ( )٣٨٨دانهوه ههڵكشاوه بۆ ( )١٨٣١دانه لهههمان سااڵندا . بهپێی راپۆرتی ئهنجوومهنی شاهانهی بهریتانیا گهشهسهندنێكی خێرای زانستی لهواڵتانی رۆژههاڵتی ناوهڕاستو چینو هیندو بهرازیل بهدیدهكرێت .بهراوردی ژمارهی وتاره زانستییه جیهانییهكان لهنێوان سااڵنی ( )١٩٩٣تاوهكو ( )٢٠٠٣وهكو ئهوهی بۆ ئێران كراوه لهنێوان ( )١٩٩٦تاوهكو ( )٢٠٠٨پیشانی دهدات ،یاریكهره بچووكهكانیش بازی گهورهیان لهتوێژینهوهدا هاوێشتووه ،بۆ نموونه توركیا بهزیادكردنی یارمهتی دارایی بۆ شهش بوار گهشهی خێرای داوه بهتوێژینهوه ،ههروهها واڵتانی تونسو سهنغافورهو قهتهریش ههنگاوی گهورهیان هاوێشتووه .لهژمارهی باڵوكراوه زانستییهكاندا هێشتا ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا ،ئهوروپاو ژاپۆن لهپێشی پێشهوهن ،بهاڵم ملمالنێكردنیان لهالیان واڵتانی تازه پێگهیشتووهوه لهمهترسیدایه .ژمارهی ئهو وتاره زانستییه جیهانییانهی كه زاناكانی ئهمریكا بهرههمیان هێناوه لهسهددا ()٢٦وه دابهزیوه بۆ لهسهددا ( ،)٢١ئهمه لهكاتێكدایه چینییهكان پلهی شهشهمی جیهانیان داگیركردووهو ژمارهی وتاره زانستییهكانیان له لهسهددا ( )٤.٤ساڵی ()١٩٩٦وه بهرزبوونهتهوه بۆ لهسهددا ( )١٠.٢هیندو بهرازیلیش ههر بهو شێوهیه لهبهرزبوونهوهیهكی ب�هرچ��اودان .كریس لولین سمیس سهرۆكی ئهنجوومهنی وهبهرهێنانی لێكۆڵینهوه دهڵێت "واڵته پێشڕهوهكان كزترنهبوون ،بهڵكو دهتوانین بڵێین واڵتانی تر هاتوونهته پێشڕهوایهتییهوه". باشی بۆ شیكاری كێشه گ��هش��هی زان��س��ت��ی ههلێكی ه��هروهه��ا دهڵ��ێ��ت وت��اره جیهانییهكان رهخساندووه ،سیمس ل����هس����هر چ�������وارهوه زانستییه ه��اوب�هش�هك��ان لهیهك سێ" ،ئێمه بۆ شیكاری بهرزبوونهتهوه بۆ یهك لهسهر بهداتای ههموو جیهان پرۆبلێمه جیهانییهكان پێویستیمان ت����اوهك����و ب��هش��ێ��وهی ههیهو ئهمه ئهو ههلهمان دهداتێ یهكبخهین" .ههروهها جوگرافی دهنگه زانستییهكان ئ��ێ��م�ه دهت��وان��ی��ن ل �هم دهڵێت "من وابیردهكهمهوه ب���ۆ ش��ی��ك��اری كێشه گ �هش �هس �هن��دن �هدا كهڵكوهرگرین". ج��ی��ه��ان��ی��ی�هك��ان س�������هرچ�������اوه: Newscientist
ههواڵ
36
ههنگاوێكی گهور ه بۆ دۆزینهوهی شێرپهنجه، بهلووتی ئهلكترۆنی لڤینی زانستی
ئایا لهڕێگهی ههناسهوه دهت��وان��ی��ن بزانین ئ �هو كهسه تووشی شێرپهنجه بووه ،یان نا؟ بهپێی توێژینهوهیهكی سهرهتایی ،سوودوهرگرتن لهتاقیكردنهوهی ههناسهدان ب��ۆ دۆزی��ن��هوهی شێرپهنجه لهنهخۆشهكاندا ،ههنگاوێك ل �هڕاس��ت��ی ن��زی��ك��ب��ووهت �هوه، ت���وێ���ژهران ب���هو ئ�هن��ج��ام�ه گ���هی���ش���ت���وون ل���هڕێ���گ���هی ن��ی��ش��ان �هك��ان��ی ك��ی��م��ی��اوی دهك����رێ����ت ش��ێ��رپ �هن��ج �هی سییهكانو س��هرو گ��هردهن لهههناسهی نهخۆشهكاندا بدۆزنهوه. رێكخراوێكی خێرخواز ك �ه ل���هب���واری پێشخستنی چ���ارهس���هری شێرپهنجهدا ك��اردهك��ات ،دهڵێت تاوهكو گ �هی��ش��ت��ن ب���هو ق��ۆن��اغ �هی ك����ه پ���زی���ش���ك ب��ت��وان��ێ��ت ل�هت��اق��ی��ك��ردن�هوهی ههناسه ب��ۆ دۆزی��ن��هوهی شیرپهنجه س��وودوهرگ��رێ��ت چهندین س��اڵ ت��وێ��ژی��ن�هوه پێویسته،
نزیكهی ههشتا ك �هس لهم ت��وێ��ژی��ن �هوه ئیسرائیلییهدا ب���هش���داری���ان���ك���ردووه ،ئ �هم ت���وێ���ژی���ن���هوه ل���هگ���ۆڤ���اری "شێرپهنجه"دا بهریتانیایی باڵوبووهتهوه. لهم ههشتا كهسه)٢٢( ، ك�هس ههڵگری جورهكانی شێرپهنجهی س �هروگ �هردن بوونو ( )٢٤كهس ههڵگری شێرپهنجهی سییهكانو ()٣٦ كهسیش ساخبوون. ل����هن����ێ����و ئ����ام����ێ����ری ت��اق��ی��ك��ردن�هوهی ه�هن��اس�هدا، ك��ه ب��ۆ ئ���هم ت��وێ��ژی��ن �هوهی �ه دروس��ت��ك��راوه ،م��اددهی�هك��ی كیمیایی بوونی ههیه ،كه شێرپهنجهی نیشانهكانی سییهكان دیاریدهكات. چ����اوهڕاون����ی ئ��هوهی��ه لهداهاتوودا ههموو پزێشكێك لهنۆرینگهكهی خۆیدا ئهم ئ��ام��ێ��رهی ب��ۆ دۆزی���ن���هوهی شێرپهنجه ههبێت. ت��وێ��ژهران��ی "ت��ك��ن��ی��ون" رێ��ك��خ��راوی تهكنهلۆژیای ئیسرائیل لهئێستادا خهریكی كاركردنن لهسهر ئامێرێك ب �هن��اوی "ن��ان��ۆ ئارتیفشیاڵ ن���وز" (Nano Artificial
.)Nose ئ����هوان ل �هت��وێ��ژی��ن �هوه س�هرهت��ای��ی�هك�هی خۆیاندا لهم لووته ئهلكترۆنییه بۆ دۆزیینهوهی شێرپهنجهكانی س��ی��ی��هك��انو س����هرو مل س����������وودوهردهگ����������رن، ش��ێ��رپ�هن��ج�هی سییهكانو س �هرو مل زۆرب��هی كات زۆر درهنگ دهدۆزرێنهوه بۆیه چارهسهركردنیان زۆر قورستره لهشێرپهنجهكانی تر. پروفیسۆر هشام هیك، ئهو كهسهی رێبهرایهتی ئهم توێژینهوهیه دهكات دهڵێت "زۆر پێویسته رێگهگهلی ت�����ازه ب���ۆ دۆزی����ن����هوهی ش��ێ��رپ�هن��ج�هی سییهكانو س���هرو م��ل ب��دۆزرێ��ت �هوه، چونكه لهئێستادا رێگهكانی دۆزی���ن���هوه زۆر ئ��اڵ��ۆزو قورسو كاتگرن". دك��ت��ۆر ل��زل��ی واك���ر، ئ���هن���دام���ی رێ���ك���خ���راوی Cancer (Research ،)UKدهڵێت دۆزینهوهی ش��ێ��رپ �هن��ج �ه ب �هخ��ێ��رای��ی دهبێت بههۆی ئهوهی كه چارهسهرهكهی ئاسانبێت.
ژمارهلێدان بهبێ بهكارهێنانی دهست لهمۆبایلدا دهستهیهك لهتوێژهران لهسانتیاگۆی كالیفۆڕنیا سیستهمێكیان دروستكردووه كه ئهو ههله بۆ خاوهنی تهلهفۆنهكانی مۆبایل دهڕهخسێنێت به بهكارهێنانی بیرو زێهنی خۆیان ژم��ارهی خوازراوی خۆیان لێبدهن. ئهم سیستهمه زۆر وردهو بۆ ئهو كهسانهی كه كهمئهندامن ئهو ههله دهڕهخسێنێت كهمتر لهدهستی خۆیان بهكاربهێنن ،یان ئهو كهسانهی بهردهوام سهرقاڵی چاالكی زێهنی زۆر چڕن ئهو ههلهیان پێدهدات تاوهكو ئاسانتر لهمۆبایلهكانیان سوودوهرگرن. ئهم تهكنیكه لهالیهن گروپێكی زانستی لهبهشی توێژینهوهی زانستی دهمار لهزانكۆی كالیفۆرنیا دروستكراوه. چاالكییه موگناتیسیو كارهباییهكانی مێشك لهڕێگهی قهیدێكی ئهلكترۆنی كه لهسهر دهبهسرێتو بههۆی ئامێری بلوتوزهوه شهپۆلهكان دهگهنه ئامێری مۆبایلهكه. لهو تاقیكردنهوانهی كه ئهنجامدراون دهركهوتووه مێشكی خهڵك بۆ وهرگرتنی ژمارهی جۆربهجۆر لهسفرهوه تاوهكو نۆ، كاتی جیاوازی پێویسته ،درێژه شهپۆلی چاالكی ئهلكترۆدهكان ب��ۆ ب��ڕی��اردانو ژم��ارهل��ێ��دان ل�هڕێ��گ�هی ئامێری ب��ل��وت��وزهوه وهردهگێرێتو دهردهكهوێت كهسهكه چ ژمارهیهكی لهمێشكی خۆیدا ئامادهكردووه. تهكنهلۆژیای پهیوهندی نێوان مێشكو كۆمپیوتهر لهمێژه بهشێوهی جۆربهجۆر سودی لێوهردهگیریهت ،بهاڵم یهكهمجاره ئهم تهكنیكه بۆ مۆبایل بهكاردههێنرێت ،ئهگهر تهكنیكهكانی پهیوهندیدار بههێزی زێهنی مرۆڤهوه بۆ پهیوهندی گرتن لهگهڵ كۆمپیوتهرو مۆبایل سادهترو بچوكتر ببێتهوه ئ �هودهم ئێمه دهتوانین لهم تهكنیكانه لهژیانی رۆژانهی خۆماندا بهكاریبهێنین. سهرچاوهMashable :
تهکنهلۆجیا
37
38
لڤینی زانستی
س ا ڵ ل ە م ە ب ه ر مۆبایل ل
( )٣٨س��اڵ لهمهوپێش لهسێی مانگی نیسان ی (،)١٩٧٣ یهكهمین پهیوهندی تهلهفۆنی مۆبایلی رێكخرا ،ئهم داهێنانه ژیانی ئێمهی گۆڕی ،بهاڵم ئهم گۆڕانه ئایا ئهرێنی بووه ،یان نهرێنی ،ئ�هوه واڵمهكه بهپێی كهسهكان دهگۆڕێت. مارتین كوپر ،كه ئهودهم ( )٤٤ساڵ تهمهنی بوو ،یهكهم كهسبوو بهتهلهفۆنی مۆبایل پهیوهندی كرد. ههرچهند تهلهفۆنی مۆبایل پێشتر لهتاقیگهكانو ناوهندهكانی توێژینهوه بهكاردههێنرا ،بهاڵم تاوهكو ئهوكاته نههاتبووه نێو ژیانی ئاساییهوه. ئ��ێ��س��ت��ا دوای ()٣٨ ساڵ مۆبایل بهشێكه لهژیانی خ����هڵ����كو ن���اك���رێ���ت پێش لهبهرهوپێشچوونی بگیرێت، ئ��هو ك���ارهی مارتین كوپهر كردی هێنده زۆر كاریگهری لهسهر ژیانی خهڵك داناوه كه ئیتر ناكرێت بههیچ شێوهیهك لهبهرچاو نهگیرێت. م��ارت��ی��ن ك��وپ �هر دهڵ��ێ��ت "ك���ات���ێ���ك ب���هم���ۆب���ای���ل���هوه
ب�هش�هق��ام�هك��ان��ی ن��ی��وی��ۆرك��دا ت��ێ��پ�هردهب��ووم ،خهڵك بهسهر سووڕمانو گاڵتهوه سهیریان دهكردم". پ���ێ���ش ئ������هم م����ێ����ژووه تهلهفۆنی گ���هڕۆك ب���هزۆری س���وودی لهئۆتۆمبیلهكاندا ل��ێ��وهردهگ��ی��را ،ك�ه لهڕاستیدا جۆرێك رادیۆبوون كه بههۆی ههندێك كهرهستهی قورسهوه كاریان دهكرد ،كه لهسندوقی دواوهی ئۆتۆمبیلهكهدا دادهنرا، بهاڵم مارتین كوپر كه ئهوكاته بهڕێوهبهری بهشی وهبهرهێنانی كۆمپانیای پهیوهندییهكان ی م����ۆت����ۆرالدا ب����وو ،ب����اوهڕی واب��وو كه ناكرێت خهڵك بۆ ههمیشه خۆیان بهتهلهفۆنێكی وهستاوهوه ببهستنهوه. ب �هب��ڕوای ئ �هو لهوكاتهدا ئ���ای���ن���ده ل����هچ����اوهڕوان����ی تهلهفۆنێكدایه خهڵك بتوانن ل �هگ �هڵ خ��ۆی��ان��دا ب��ۆ ههموو شوێنێكی بهرن. كوپهر لهوكاتهدا وتبووی "خ �هڵ��ك دهی��ان �هوێ��ت لهگهڵ خهڵكی ت��ردا قسهبكهن ،نهك لهگهڵ خانوو نوسینگهو
ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل ،ئ���هگ���هر ئ��هم ههڵبژاردنه بهخهڵكی بدهین بێگومان حهزیان لێیه بێهیچ سنورداركردنێكی جوگرافیایو بێهیچ چ �هش��ن �ه پێویستێك بهكێبڵهكانی تهلهفۆن لهگهڵ یهكدا راستهوخۆ پهیوهندی بگرن". گ���وم���ان ل�������هوهدا نییه داهێنانهكهی مارتین كوپهر پهیوهندی نێوان مرۆڤهكانی زۆر ئاسان كردووهتهوه. مارتین كوپهر ه �هر لهو س��ااڵن��هدا لهچاوپێكهوتنێك ل �هگ �هڵ ت���ۆڕی ه �هواڵ��ی (بی بی س��ی) وت��ب��ووی مهبهست ئهو لهمۆبایل پهیوهندی گرتنه ل �هگ �هڵ ك �هس �هك��ان بێئهوهی ناچاربین تهلهفۆن بۆ ماڵ ،یان شوێنی كار ،یان ئۆتۆمبیلهكهی بكهین. ل�������هم س�����ی س����اڵ����هدا تهكنهلۆژیای دروستكردنی م���ۆب���ای���لو ت �هك��ن��ی��ك �هك��ان��ی پ��هی��وهن��دی ل��هڕێ��گ��هی ئ �هم ئامێرانهوه پێشكهوتنی زۆری
ە د ا ی ک ب وو
بهدهستهێناوهو بهردهوامیش لهوانهیه لهپێشكهوتندایه. نهوهكانی داهاتوو سهردهمی پێش مۆبایلیان ب�هت�هواوهت��ی لهبیربچێتهوه ،ههموومان لهم ئ��ام��ێ��ره س���وودوهردهگ���ری���ن، سوودوهرگرتنهكهش بهشێوهیهك ف���راوان���ه وا ه�هس��ت��دهك�هی��ن ئ �هم ئامێره ههمیشه ههبووه ب���هش���ێ���وهی���هك زۆر رێ���زی لێناگرین. كوپهر لهیهكهم پهیوهندی تهلهفۆنی خۆیدا ژمارهیهكی نۆڕماڵی لێدا ،چونكه ئهوكاته مۆبایلێكی تر بوونی نهبوو ،ئهو ژمارهیهش كه گرتی ژمارهی ن��ۆڕم��اڵ��ێ��ك��ی كۆمپانیایهكی پ��ێ��ش��ب��ڕك��ار ب�����وو ،ت���اوهك���و توانای كۆمپانیای موتۆرۆال دهربخات. ئ��ام��ێ��رهك��ان��ی س��هرهت��ای مۆبایل هێنده گهوره بوون كه بهگاڵتهوه پێیدهوترا لهته خشت، یان تاكه پێاڵو ،كێشی زیاتر لهیهك كیلۆگرام بوو .زۆربهی
خهڵك وایاندهزانی دهبێت بۆ ماوهیهكی كهم قسهی پێبكرێت، چونكه ناكرێت یهك كیلۆ بۆ م��اوهی�هك��ی درێ��ژ بهدهستهوه بگریت. ل�هوك��ات�هدا ك �هس ب��ڕوای نهدهكرد رۆژێك بێت بكرێت لهڕێگهی مۆبایلهوه كورتهنامهو وێنهی ڤیدیۆیی بنێردرێت ،یان كاری ئینتهرنێتی پێبكرێت ،بهاڵم مارتین كوپهر ههر لهوكاتهوه بڕوای ت�هواوی بهپێشكهوتنو جیهانگیربوونی ئ �هم ئامێره ههبوو ،وتبووی "سهردهمێك دهگات تهلهفۆنهكانی مۆبایل، ن �هت �هن��ی��ا ب �هش��ێ��ك��ی گ��رن��گ لهپهیوهندییهكانی مرۆڤایهتی دروس���ت���دهك���هن ،ب �هڵ��ك��و بۆ خهڵكێكی زۆر دهب��ێ��ت به بهشێك لهبوونیان". م��ارت��ی��ن ك���وپ���هر ئێستا ( )٨٢ساڵ تهمهنیهتیو هێشتا لهپیشهسازی پهیوهندییهكاندا كاردهكات.
38
ئهودیوی زانست
ئهودیوی زانست
ژوول ڤێرن هگ ینیی پێشب ی هن خاو هكان توو هدیها و
ه هور
ی زانستی لڤین
ههشتی شوبات)١٨٣( ، س��اڵ ب �هس �هر لهدایكبوونی ژوول ڤێرن ()Jules Verne ن��ووس �هری كتێبه چیرۆكییه زان��س��ت��ی��ی�ه -خهیاڵییهكاندا تێدهپهڕێت ،ئهگهر ژوول ڤێرن ئێستا زیندووبوایه ،بێگومان دهی��ب��ی��ن��ی زۆر ل�هداه��ێ��ن��ان�ه خهیالییهكانی هاتوونهته دی. ل �هڕۆم��ان��ی (،)٢٠٠٠٠ (،)leagues ف����رس����هخ ل �هژێ��ردهری��ادا ،كهشتیوانێك بهژێردهریاییه زهبهالحهكهیهوه، زهریاكانی جیهان دهپێوێت، ئهو ژێردهریاییهی ،كه ژوول ڤێرن باسیدهكات زۆر لهگهڵ ژێ��ردهری��ای��ی �هك��ان��ی ئێستادا جیاواز نییه. روزال����ی����ن����د وی��ل��ی��ام��ز م��ێ��ژوون��اس��ی ت �هك��ن �هل��ۆژی��ا ل�����هزان�����ك�����ۆی ()MIT م���اس���اچ���وس���ێ���ت ،دهڵ��ێ��ت ئ����هو ژێ���ردهری���ای���ی���ه وهك ژێردهریاییهكانی ئێستا بهكارهبا كاریدهكرد. لهوتارێكدا بهناونیشانی لهساڵی ( ،)٢٨٨٩كه لهساڵی ( ،)١٨٨٩ب�ڵاوك��راوهت��هوه ژوول ڤ��ێ��رن ،دهن��ووس��ێ��ت "رۆژن��ام�هك��ان رووداوهك��ان��ی زهوی ل �هج��ی��ات��ی ئ���هوهی چاپبكهن ،ه �هم��وو رۆژێ��ك دهمهوبهیان بهگوێی خهڵكیدا دهچ��رپ��ی��ن��ن ،ب���هو ش��ێ��وهی�ه خهڵك لهڕووداوهكان ئاگادار دهبنهوه". ب����هپ����ێ����ی راپ�����ۆرت�����ی
ئ��اس��ۆش��ێ��ت��پ��رێ��س ،ی��هك��هم ب�ڵاوك��ردن �هوهی ه��هواڵ بهو ش���ێ���وازه س��ی س���اڵ دوای ئ �هم پێشبینیكردنه لهساڵی ئ �هن��ج��ام��درا، ()١٩٢٠دا یهكهم باڵوكردنهوهی ههواڵ لهڕێگهی تهلهفزیۆنهوه ()٢٨ س���اڵ دوات�����ر ،وات����ه ساڵی ( )١٩٤٨روویدا. ل���هس���اڵ���ی ()١٩٧٤ ب���هم���ی���ل���ی���ۆن���هه���ا خ��هڵ��ك دهس��ت��ل��هك��ارك��ێ��ش��ان��هوهی نیكسۆنیان لهسهرۆكایهتی وی�لای �هت �ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا لهڕێی تهلهفزیۆنهوه بینی. ژوول ڤێرن ،لهچیرۆكی "ل�هزهوی��ی�هوه ب��هرهو مانگ"، پێشبینی كهشتییهكی ئاسمانی ك���ردووه ،كه ب���هوزهی خۆر ك��اردهك��ات لهتهكنهلۆژیای ئهمڕۆدا ئهمه ناوی چارۆكهی خۆرییه (.)Solar sail وی��ل��ی��ام��ز دهڵ��ێ��ت "ئ��هو زۆر ل�����هڕووداوهك�����ان�����ی ئ��هم��ڕۆی پێشبینیكردبوو، چ��ون��ك��ه ك �هس��ێ��ك��ب��وو كه زۆری دهخ��وێ��ن��دوهو لهگهڵ خهڵكدا دهرب��ارهی جیهانهوه قسهی دهك��رد ،ئهمه جێگهی سهرسوڕمان نییه ،ژوول ڤێرن كهسێكی زۆر وردبینبوو". ژوول ڤ��ێ��رن ،ل �هب��ارهی ئاسمانییهكانهوه كهشتییه ق��س�هدهك��ات ،ك�ه لهئهمڕۆدا پێیدهڵێن (،)lunarmodules وهكو ئهو كاڵوه قوچهكییانهی
س���هر رۆك��ێ��ت �هك��ان��ی ن��اس��ا، ئ���هو لهكتێبی ل �هم��ان��گ �هوه ب �هرهو زهوی بهوانه دهڵێت هاوێژراوهكان (،)projectile كه گهشتیاران لهزهوییهوه بۆ مانگ دهبات. ویلیامز دهڵێت ،ئهو باسی تۆپێكی زۆر بههێز دهكات، كه مرۆڤ لهكێشكردنی زهوی رزگ��ار دهك���ات ،ئایدیاكانی ژوول ڤێرن ،ههمیشه لهسهر ههستپێكراوهكان راستییه بیناكرابوو. ڤ��������ێ��������رن ،ب����اس����ی ریكالمدهكات ،ئهو لهوتاری "لهساڵی (")٢٨٨٩دا ریكالمی ئاسمانی ب��اس��دهك��ات ،وهك ئ �هو ریكالمانهی ك�ه ئێستا لهئاسماندا دهبینرێن. ڤێرن ،دهنووسێت "ههموو كهس ئهو ریكالمه مهزنانهیان ل����هودی����و ه����هورهك����ان����هوه بینی ،ری��ك�لام�هك��ان هێنده گهورهبوون ،كه دانیشتووانی یهك شار ،یان تهنانهت یهك واڵت دهیانتوانی بیبینن". ویلیامز دهڵ��ێ��ت ،ژوول ڤ��ێ��رن خ��وێ��ن��دواری زۆری لهزانستو تهكنهلۆژیادا نهبوو، كاری سهرهكی ئهو یاسا بوو، ههروهها لهشانۆشدا كاری كردبوو. ه���������هر "ل�����هس�����اڵ�����ی (")٢٨٨٩دا ،ژوول ڤێرن باسی ()Phonotelephote دهك����ات ،ك �ه شتێكه وهك��و ك��ۆن��ف��ران��س�ه ڤیدوییهكانی
39
ئێستا بهپێی راپۆرتی سایتی ( ،)Technovelgy.comكه سایتێكه ب��ۆ ك��ۆك��ردن �هوهی زان��ی��اری دهرب���ارهی داهێنان ل���هچ���ی���روك���ه زان��س��ت��ی��ی �ه– خهیاڵییهكاندا قسهكانی ژوول ڤ��ێ��رن ،یهكێكه لهیهكهمین دهرب�����ارهی پێشبینییهكان تهلهفۆنه دیجیتاڵه وێنهییهكانی ئهمڕۆ. ویلیامز ،دهڵێت ژوول ڤێرن سهردانی ئهو یانانهی دهك��رد ،كه گۆڤاری زانستی ل��ێ��ب��وو ،ه��هروهه��ا ههندێك یاداشتی لێههڵدهگرتن ،بۆ نموونه ئهو دهیزانی لهدهریای باكوور خهریكی تاقیكردنهوه لهسهر ژێردهریاییهكان. ه�هرچ�هن��د ژوول ڤێرن زۆر ح �هزی لهكهرهسهكانی گواستنهوه بوو لهگهڵ ئهوهشدا ئاوڕیشی لهچهكو تهقهمهنی دهدای����هوه ،ك�ه ل�هس�هردهم��ی ئهودا بوونیان نهبوو ،لهبیست ههزار فرسهخ لهژێردهریادا، باسی تفهنگیك دهك��ات ،كه دهب��وو بههۆی دروستكردنی شۆكی كارهبایی ،هاوشێوهی تهیزهری ( )TASERئهمڕۆ. ژوول ڤێرن لهم ب��ارهوه دهڵێت "فیشهكهكانی ئهم چهكه فیشهكی ئاسایی نین ،بهڵكو وهكو شوشهی وردی بهپۆال داپۆشراون لهناویدا ساچمهی قوڕقووشمی تێدایه– ئهوان زۆر ل �هب��وت��ڵ �هك��ان��ی ل��ی��دن دهچن– خانهكانی ههڵگرتنی
كارهبایی وهستاو لهسهدهی ه���هژدهه���هم���دا– ك��ارهب��ای زۆر ب��هه��ێ��ز ل��هن��اوی��ان��دا پاشكهوتكراوه ،ئهم فیشهكانه بهكهمترین وزه دههاوێژرێنو ئ��ام��ان��ج �هك �هی��ان ه �هرچ �هن��د ب �هه��ێ��زی��ش ب��ێ��ت ل����هزهوی دهدهن. بهوتهی ویلیامز ،ژوول ڤێرن زۆر بهباشی ئاگاداری الیهنهكانی ئ �هم چهكهبوو، ه���هروهه���ا گ��وم��ان��ی ه�هب��وو ل�هوهی خهڵكی هاوچهرخی خۆی بتوانن بهشێوازی ژیرانه بهكاریبێنن. ژوول ڤێرن ،لهچیرۆكی "ل�هزهوی��ی�هوه ب��هرهو مانگ"، ئ��هو كهشتییه ئاسمانییانه دههێنێته خهیاڵی خ��ۆی ،كه وهك��و كاڵوهكانی مێركوری ناسا لهزهریاكاندا دادهبهزن. ویلیامز دهڵێت "لهسهدهی ن���ۆزدهه���هم���دا ن���ووس���هری تریشههبوو ،كه تهكنهلۆژیای ئهمڕۆیان لهنووسینهكانیاندا بهكارهێناوه ،بهاڵم ئێمه ژوول ڤێرن لهبیرناكهین ،چونكه ئهو چیرۆكهكانی زۆر بهباشی دهنووسی ،ئهو نزیكهی بیست ساڵ لهشانۆدا ك��اری كردو ههندێك كهسایهتی ئهفراند، كه سادهو خێرخوازن ،توانای ژوول ڤ��ێ��رن ل���هوهدای���ه ،كه چیرۆكی ق��ووڵ لهگهڵ شته مۆدێرنهكاندا ئاوێتهدهكاتو حهزێكی گ �هوره بهزانستو داهێنان پێنیشاندهدات".
40
تهندروستی
س ـ ه و ز ه ب خ ـ ۆ ن ت ا ل ـ ـ ه ز ی ا ن ه ك ا ن ـ ی
ك ۆ م پ ی و ت ه ر ب ه د و وربن
ئا زانا چینییه كا ن ئا م ۆ مێره تهكنهلۆژییهكان ژگاریمان د ه ك ه ن ب كۆمپیوت ی سهردهم ،ئهو كه ۆ خۆپار ست ن ل هردا ،پێوه ه ی زی س ست ان ان ه ه ی بۆ ه ی ه ن تی ك ش جهسته ی مرۆڤ ههی دێك جۆری دیاریك ه ماوهیهك ی كه دهرچ و ی و ه د رێ كا ژ ن ه ،ل 1 راو ی رۆژان لهئامێر ی خواردن بخۆ كاركردن ی ك بۆیه .سهوزهمهنییهكان هگرنگترین ج ۆ ه ر یا ن ی ن ۆمپیوتهرو ئ ك : د ه ه ل و به هبهنه سه سیفهتی ی هبهرئهوه بههۆ پاكهرهوه ی سهوزهمهن خواردنانه: ی خو ێن پارێزگاری لهتیشك ر لهبهردهم ج ی ه یی ه ئ ی ههیه هو پێكهاتهیهوه به سته دادهنرێت لهكا كان بڕێك ی با زیانبهخش ش ل ی) ریگهر (چهك لهسهر شی ی ژههر ،بهمه هڤیتامینهكا ین ك ن ه ر و ێن دن ه خ و و ه ێی دا 2 رجێ ه ك دهنرێ ی ژههر دهر .قهوزه ی خوا ك سهوزهكه تازهو انزاییهكان ی ناو ت لهزانست ید ی نیشتوو ه ر یا ی تێدایه، ( یا ر e ش a دن خ ۆراوهبێ ناسیدا، انهكان لهق نو بهڕاوه ماسییهوه :)Algق ه و ز ه ی لهش. ی چونكه كاریگهری ت ،سهوزه د هوزهدا كا هریا یهكێ ی ب خهریكن، ك ری را ه گ و ه ل ه ست ر ه ك و و خ خ ۆ وا با ی ردنه 3 ههێز ی ههیه لهیار شوور بۆ .فاسۆلیا ی ئا سهرهكییهك ی رۆژهه ی ان م اڵت ی ه س ئ تی ه ه د و و ان ز و ی ماوه فڕێدانه دهرهوه سیا ،بههۆ ی بوونی واڵتانهی بهزالیا: ی درێ ژ ی ك ه ب ه ه كێ ل كا ه ك ر س ی بێ ی ه ت ر ژ لین دهرهوه یژ ه تو بخورێت بههۆ ره لهو خ ه ی ههر لهڕێگهی ریخ جه مادده وا ر ر ( ل دن ه in ان c ڕێ ه u )m كه ی كاری ی ئاره ۆڵهوه. ل .4قارچ قو دهردرا گهری سلیلۆز لهفا پێویسته له ك و ك ه : ات ك ی ان س ی ب و ه ه دێ ك ی دژ كارهێنان ی كاتی بهكا ی گهوره بهجه جهستهوه. سۆلیادا ر ر ك ه ۆڵ ۆ ێن م ان پی ی وت ه ه ردا لهكات كۆمپیوت سته دهگ یب ژههرین ی ههیه ی تیشكدا هردا ،چونكه ئهم هیهنێت به هركهوتن گ شت ی لهفڕێدانه و . جۆر قارچك ز .5چا ی سهو ی رهش ه قارچكه ز : ز كا ۆ ر ری سی ف گ یانبه پێ ه ه ت ر ی ویسته ب كه خشی ()x ی دژه تیش ك ك ه سلیلۆز ی ل ه ه ی زیانبهخش ۆ خواردن ه شا ی ه و شه جهست كه ی كۆمپیوتهرهوه د بهتایبهت س همان بهتو ی زۆر شب و س و مدهكاتهوه و ن ه د ر ب م د ه ه ه ن ه م رچاوه eseareh( :نهخۆشییه ترسناك چێت ،ههروهها چا ده بۆ پارا س تن ما ن ل ه rr ه ده ی سهو ی د كاریگهر hina food centeپارێزێت. ز سیفهت ی تیشك ی ژ ه C ) شێ رپهنجه ی ههیه،
تهکنهلۆژیا
ی لیمۆ نهێنییهكان
ل ی م
ۆ ب خۆ ه ق ی زێ ور ڕ د سای ێنێ ی ت
چاالكترو ی د هر د ر ا و ی زیاتر دهربدات، زراو ی ل�هئ�هن��ج��ام��دا دهب��ێ��ت�ه ه��ۆ ی ی ب�����هرد دروس���ت���ب���وون��� ی زراو ك �ه ل �هك��ۆب��وون �هوه ی زراودا كریستاڵه خوێییهكان دروس��ت��دهب��ێ��ت ،ه��هروهه��ا ی ی زراو دهبێته هۆ ب���هرد ی گ�هدهو ی ترشێت تێكچوون ی ههرس تێكدهدات، كردار ی ی ترش بهاڵم بههۆی بوون س��ت��ری��ك ()Citric Acid ی ل��هل��ی��م��ۆدا ،دهب��ێ��ت �ه ه��ۆ ی ی ترشێت ه��اوس�هن��گ��ك��ردن� ی ی بهردهكان گهدهو توانهوه ی توێژینهوهیهك زراو، دی���ك���ه ئ���هوهی���ان سهلماند كه لیمۆ زۆر
ی كاریگهره بۆ ههوكردن قوڕگو میزهڕۆ ،چونكه ی ی ئایۆنهكان لیمۆ خهست ی ه����ای����درۆج����ی����ن���� ( )PHل �هخ��وێ��ن��دا رادهگ���رێ���تو دهبێته ی ی ئ��اس��ان��ك��ردن � ه����ۆ ك�������رداری م��ی��زك��ردن ی ( ،)Urinationبههۆ ی ب��اش ی ب��ڕێ��ك � ب��وون�� ی پۆتاسیۆم لهتووخم ی ( )+Kك���اری���گ���هر ی ()PH لهڕێكخستنهوه ی ی خ��وێ �نو شلهكان ی بۆرییه لهشفراوانبوون ی خوێنییهكانو دابهزاندن ی خوێن (زهخت) فشار ( )H y p e r t e n s i o n ی��������هك��������ێ��������ك��������ه ی ل �هك��اری��گ �هری��ی �هك��ان � ی ت����ری ل��ی��م��ۆ ب��هه��ۆ ی ب����وون����ی پ��ێ��ك��ه��ات �ه ( )F l a v o n o i d s لهلیمۆدا. ی زانستی لڤین
ی ی پ��زی��ش��ك � زان����س����ت���� دهرم��ان��س��ازی دهڵێت "لیمۆ ی زێڕ دێنێت"، ی خۆ بهقورسای ی بهگوێرهی ئهو توێژینهوانه ی ك�����ه ل����هن����اوهن����دهك����ان���� ی خ���واردن���ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوه دهرمانییهكان لهئهمریكا كراوه چهندین گرنگیو بایهخی لیمۆ دهركهوتووه ،توێژینهوهیهك كه ی ()Dailymeal لهڕۆژنامه دا ب�ڵ�اوك���راوهت���هوه ئ���هوه ی دهخ���ات���هڕوو ك��ه ئ��اوێ��ت �ه ی لهپێكهاتهی لیمۆدا سهرهك ی ی كیمیاو بریتییه لهئاوێته ( )Lemoninئ���هم ئاوێته ی كیمیاییه سیفهتی دژه ڤایرۆس ههیه ،زۆر گرنگو بهسووده بۆ پاراستنی تهندروستیمان لهڤایرۆسهكان (HBS. HR. )HIVو (ئهنفلۆزا). دهرك���هوت���ووه ك �ه لیمۆ ی رێ���گ���ه ل���هگ���واس���ت���ن���هوه ی ()HIVو ڤ��ای��رۆس��هك��ان�� ههوكردنی جگهر دهگرێت، ی ج��گ �ه ل��هچ��ارهس��هرب��وون�� ی ی بوون ه��هاڵم��هت ،ب �هه��ۆ پێكهاتهی ری��ش��اڵو پێكتین ی ( )Fiber & pectinلهڕۆن لیمۆدا ،زهیتی لیمۆ بهكاردێت ی بۆ خۆپاراستن لهكاریگهر ی ژهه���ری ه���هوای پیسبوو ی دهورووب���هرم���ان ،ژهه���راو ی ب����وون����ی خ���وێ���ن ب���هه���ۆ پیسبوونی ژینگهوه لهمرۆڤدا ی لیمۆ ی زهیت بههۆی خواردن كاریگهری ژههرهكه لهخوێندا ی نامێنێت ،چونكه پێكهاته ( )Pecyinس��ی��ف�هت�ی دژه ی ()Detoxification ژههرین ه �هی��هو ج��گ �هر دهپ��ارێ��زێ��ت
ی لهنیشتنی ئایۆنه قورسهكان ( )Heavymetalژههرهكه، ی ه����هروهه����ا دهب��ێ��ت��ه ه��ۆ ی ك���هم���ك���ردن���هوهی رێ����ژه ی م��ژراو لهجهستهدا، چ�هور ب���ۆی���ه پ�����ارێ�����زراو دهب��ی��ن ی لهقهڵهوی ،كاریگهریهكهش ی لهوهدا دهردهكهوێت بههۆ ی باش لهڤیتامین بوونی بڕێك ی ( )Cلهلیمۆدا دهبێته هۆ ی ی دهردان��ی جۆرێك هاندان ی ی ئهمین ت��ای��ب �هت ل �هت��رش � ( )Amino acidsك �ه به ( )Carintintinن��اس��راوه، ی ئهم جۆره ترشه رێگهیهك ب���هه���ێ���زه ل��هه��هڵ��م��ژی��نو ی ی چ����هور ك����ۆب����وون����هوه زی��اده لهچهورییهشانهكاندا، ی ژم�����ارهی�����هك ل���هزان���ای���ان��� ی ی ئهمریك ی ئهریزۆنا زانكۆ ل �هت��وێ��ژی��ن �هوهی �هك��دا سهلماندیان كه ڤیتامین ()C دهب���ێ���ت���ه
ی س��وت��ان��دن �ی ()%30 ه���ۆ ی زی��ان��ب �هخ��ش ی چ�����هور ی لهجهستهدا ،بهمهش خواردن ی ی ئهرێن لیمۆ ك��اری��گ��هر ی ی رێ��ژه ههیه ل�هداب�هزان��دن� ی زی��ان��ب �هخ��ش ك��ۆڵ��س��ت��رۆڵ � لهخوێندا ،ههروهها زاناكان ج �هخ��ت��دهك �هن �هوه ك��ه زۆر ی ی ب�هرد بهسوده بۆ البردن ی ی كه تووش زراو لهو كهسانه ی ی زراوبوون ،وهرگرتن بهرد ی چ����هور ژهم������ه خ����ۆراك���� ی دهبێته ه��ۆی دروستبوون ب �هردی زراو ،چونكه زراو ی ی ه �هرس��ك��ردرن � ف��هرم��ان�� چهورییه لهدوانزهگرێدا ،بۆیه ی ی چهوری لهخۆراك تاڕێژه وهرگ����ی����راودا زی��ادب��ك��ات، ئ���هوك���ات���ه زراو پێویسته
37
وردستان
ژینگهی ك تێكچوونی هم ه شوکر حح شاد ساڵ دڵ
تێكچوون ی ی ن زی��اددهك��ات بههۆ هكاندا ئهم ێنه جیاواز كا ێ بنهما گهردهلوله واوه ،لهشو ژهی شێو �اك ل�هو س ستانی ه��ه سهر رێ � وه �هواو خ� په هنه ێنی ه�هور، گ��هزی ئ��او پێكدێنن ،توخمی تێكچـــــوونانه كاردهك ی ب�او شو ره سروشت یو ئاڕاسته ڵو رێ �ژهی ن تی ری ب كیانهن كه ت � پلهی گ�هرم وهرزی س��ا هی سروش سهره سێ رهگ��هز ی سااڵنه �هش��ب�وون�ی ایدرۆجین وكاڵ هم �هش داب سهرهكی ئهم شتیو ئۆكسجینو ه ئاو كه ب � گ��وزهری كشـــت مهترسییهوه، هگ رانــــبارینو وه رهگهزی ه با لهگازهكان ب ی كیمیاییه ژیانی مرۆڤ دهخات اته پێویسته تی ،لهڕوو لهم كارهس گهردێك ئۆكسجین تێكدهچێتو بهتایبه وی نو ی ()Co2 دوو گهرد هایدرۆجی كی هاوسهنگكردنی بۆ پاراستنی گۆی زه ێنانی گ��از ری سهره رههمه ئوتۆمبیلو �هر زهوی، له ت ،فاكته رۆڤ �ه ل �هس سهرچاوهكانی به سازییهكانی پێكدێ � بنهڕهتییان م ه ش ه و ه پڕ نهێنیی هوهو پی ری ژی �ان �ی گ��ی�ان��ل�هب�هران ئهم پێكهات ژیاندا كهمبكرێت تو ئاسن گۆڕانكا سهرتاسهری �هو رهڕای رۆڵی گرنگی ۆكیمیستری له شتیو بای زهوی �دا ئهتۆمو ن ژینگه سهوز بكرێت ۆ كرداری سه لێكه سرو ی سهوز ب ژیانی س �هر تێدابكرێت، لهكار خت هی ل �هك �رداری چاندنی دره ۆڵ �ی گرنگ ل�هم�ان�هو سهرهكی ئهم فاكتهره جیهاندا به پێویست ()O2ی ر تێكچوونی رچاوهیهكی ی ههڵمی انی ی بینێت ،سه ه ده ییه ل�هخ�هس��ت��ب�وون�هو ردهك�ان�ی بهرههمهێن هاتندا ،هۆكارێكی تر سروشتی ساتی ه س��ا بریت رۆشنه پێك هانی بریتییه لهكاره ی دارستانه (ئ����او)ه� ،اك��ان ،لهچینه ب���هرز هی ژیانو ینگهی جی چ�ڕوپ�ڕهك�ان� و ��اوی دهری� چا ی سهر ژ ئایسلهندو ئ مۆسفیردا كه بهبنهما دادهنرێت ،ههرچی وهك��و ئاگركهوتنهوه وركانهكانی هینهوهی ب ت دا ه اڵتی ئاسیا، ئ شت ش و ر ه ز س ئ �هم رهگ��ه پێكهاتن له ورهكانو ت ی رۆژهه �هوای�ه رۆشنه گه كان تهقینهوهی ��هزی دووهم���ه كه ه و لهتێكهڵهیهك گازی ومهلهرزهكانی ناوچه و بهتایبهتی رهگ� ههشتاكان هێناوه ،ب زی یهكهمه یا لهساڵی سااڵنی ی پێك رهگه كران تهواوكهری ووه ،كه بهرگهههوا ردهوامی لهدوای تۆمی چهرنۆبڵی ئۆ انی كوهیت نو به ك��ورهی ئه واز پێكهات هك جیا تهقاندنهوی بیرهنهوت انی چهكی سهرچاوهی ههناسهدا كانی بهرگه و بهكارهێن و ا د ه ) ز 1 وا گا 9 ه ه 8 ن ه 6 ری گ ا ( د ر گت و به كارهساتی هنداوی دو رانه ،لهگرن له ()O2 دا، ك وه ه ژیانی زینده مانی پێوهبهنده بریتیی گازهكانی لهجهنگی نگـــی كهنداوی سێ جێهێشتووهو هجه وا كه ژیان )و هه )%و نایترۆجین ( %78ی ( )%1لهیزهر ل گ��هورهی لهناوچهكهدا بهتایبهتی. هكوردستان ه ڕێژهی (21 هتد ،ب�هڕێ�ژ ژینگهیی شــــــتیو ل به �هوای ئهم ) … ی ه لهخۆڕای …Co2,H ه بهگ �هه ( e, Co سهنگی ئ �هم رێ �ژان � بااڵنسهی لهناوچهك ستاندا ژینگهی ب�هرگ پیسبووندایه، رت��ن�ی هاو رد ی وشتی ئهم راگ� ر لهكو دهوام لهژێر ههڕهشه م مهترسییه ،بهڵكو هێزێكی س بۆ بهردهوامبوونو ناوچهیه بهر كی بۆ ئ�ه ه گونجاوبێت رێكی سهره نیی هیرانگاكانو د ،رهگ���هزی ۆكا س گرتووه كه را �ی ژی �ان �ی ئ��ادهم��ی��زا ستبوونی چهند ه النی پ��اك �ردن �هوهی وت�ۆم��ب��ی�لو و دن ێپ �هم �هن �ی ئ� ف�هراه�هم�ك�ر ه) س �هرچ��اوهی در ش�ۆكو ئ�هوی�ش ب �ێ��ت �ی س �وت پالستیكی اپ���ی ك �وال� ك � خ خا پاشماوهی كه ( �هران �ی می خ���ر نو هی ئامێری سێیهم و ژی��ن �گ �هی گ��ی �ان��ل �هب هوهی توخ وتهمهنی ئهپارتمانهكا ربوونی رێژ ن ك ه انی خاك ل هكانی س رهاتوو زۆ مو بوونی خ����ۆرا ه ،توخمهك ه ئهندامیی دراوی بهكا والێتی ن�ز ان رهك تی پێكهات وڕی فڕێ ك ئۆكسیدی شیرده وان ،بنهڕه رۆڵی س شهسازیو ئوتۆمبیلی ) بهشێوهی ووهـــه ی ۆ ه P پی هبهرانن ،به زۆر ( b سوتاندنی راگیراون، شقوشمێكی ئا میزادو گیانل هپاشماوهی ه ان ات ه ك ر دا ئهم پێ زرانه قو ئاده ل ستانداو ئهو لهو رهگه لهسروشت وڕقوشم ( )Pbo2اتووه كورد كاربۆن ههریهكێك ینگهی ق یلی بهكاره زۆرینهیان گی ووههواو ژ گازۆ كه رادهی هاوسهن كچوونی ئا پلــــهی بهنزینو ماره لهمۆلیدهی ئههلی ن �ه ه �هوای ه هۆی تێ خ �ه زبوونهوهی شو بێــــت موونه بهر بههۆی ژماره بێ ڕق�وش�مو نیترات ده ری نهرێنی ده هتی ،بۆ ن موو كاریگه هه���ری ق�و ۆی زهوی ای مرۆڤ ژ ه � گ ه ه واو وهرزی هرم�ی بهرگههـــهوای زی ( )Co2دهبێتــــه دهوروبهرمانهوه ،ئهمان ی ئ��اووه �ه رادهی گا ۆ تێكچوون ستووهكانی گ� ـــــوونهوهی زهری��ا به بهرزب هندان بهجێدێڵن ب گهی لهبار. ی و �ا ون�ی ئ� ۆڵب انبارینو ژین ه �ۆی زی��ادب�و و تواندنهوهی سهه )Acو بار id rain جهمسهری باكوور شهباران ( رێ�ژهی تر لهئهنجامدا