لڤینی زانستی ژمارە ٤

Page 1

‫ژمار ‌ه‬

‫‪4‬‬

‫ ‬ ‫‪ ،‬نیسانی ‪2011‬‬

‫نرخ (‪)2000‬‬

‫دینار‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫سێکس‌و توندوتیژی‬ ‫له‌مێشکدا یه‌ک‬ ‫سه‌رچاوه‌یان هه‌یه‌‬

‫ئه‌گه‌ری‬ ‫دروستبوونی‬ ‫کیشوه‌ری شه‌شه‌م‬

‫ی‬ ‫گۆڵه‌که‌ ‌‬ ‫کارلۆس‬ ‫له‌روانگه‌ی‬ ‫فیزیاوه‌‬

‫که‌ی ده‌بێت زه‌وی به‌جێبهێڵین؟‬

‫منــــداڵبـوونـی‬ ‫سروشتی باشتره‌‬ ‫یان نه‌شته‌رگه‌ری؟‬

‫سه‌وزه‌‬

‫له‌زیانه‌کانی کۆمپیوته‌ر‬ ‫ده‌تانپارێزێت‬

‫ئـه‌وانــه‌ی زۆر‬ ‫کــــارده‌که‌ن‬ ‫دره‌نگتر ده‌مرن‬


‫زه‌ی ناوكی‬ ‫‌‪ ،‬و‬ ‫كه‌ باش‌و خراپیان هه‌یه ب‪ ،‬بۆمبیش‬ ‫ت‌و هه‌م بۆم‬ ‫مرۆڤه‌كانن‪،‬‬ ‫لێبه‌رهه‌مدێ‬ ‫ه‌ره‌سته‌یه‌كی‬ ‫�س�ت له‌م‬ ‫ه‌م كاره‌بای‬ ‫بڵێین ك‬ ‫ێنه‌ری زان‬ ‫ئاستی ه‬ ‫دا ناتوانین‬ ‫زانایه‌ك كه‌‬ ‫ۆی له‌خۆی‬ ‫پێشكه‌وتنی سه‌رسوڕه زب �وون �ه‌وه‌ی‬ ‫ئۆپنهایمه‌ر‪،‬‬ ‫خ�‬ ‫ویستی ب �ه‌ر‬ ‫ه‌ نه‌بوو كه‌‬ ‫ی‬ ‫دا‪ ،‬پێ‬ ‫به‌شداری هۆشیارانه‌ خراپه‌‪ ،‬قه‌ت له‌مێشك ستكرد‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ناوكی درو‬ ‫س �ه‌د س �اڵ �ه‌ خه‌ڵكی بۆ‬ ‫ك هێرۆشیما‬ ‫ئ �اڵ �ۆزی ئ �ه‌م �ڕۆدا ‌كه‌م بۆمبی‬ ‫شارێكی وه‌‬ ‫ستی گشتی‬ ‫ئاوو یه‬ ‫ه‌و‬ ‫ه‌مبارێك بۆ‬ ‫زان داره‌ك �ردن �ی كۆمه‌ڵگه‌ی ت‪ ،‬كێشه‌ی‬ ‫ۆژێك ئه‌و داهێنانه‌ی ئ الی ئ �ه‌و ه‬ ‫زۆر پێویس‬ ‫ل �ه‌ئ��ی �‬ ‫ئایدز‪ ،‬ر‬ ‫بۆمب ل �ه‌‬ ‫له‌داهاتوودا‬ ‫شتێكی‬ ‫��ات‪،‬‬ ‫جه‌و‬ ‫ت‬ ‫ك��ردووه‌ به‌ ییه‌كانی وه‌كو شێرپه‌ن جینیتیك‌و وێ �ران �ده‌ك ی وزه‌ بوو كه‌ ده‌كرێ رهێنانی ئه‌م‬ ‫ۆش‬ ‫ه‌كا‬ ‫ردن‬ ‫ی‬ ‫ژینگه‌‪ ،‬نه‌خ كاڵییه‌كانی ئه‌ندازیار شتانه‌ن كه‌ كۆنتڕۆڵك رو رێ�گ�ه‌ی ت�ر ب�ۆ ب اڵفرێد نۆبێل‬ ‫و‬ ‫ش��ێ �وازی ت �‬ ‫ئامانجی ئ‬ ‫كشت‬ ‫و‬ ‫هه‌ندێك له‌‬ ‫ه‌ها‬ ‫كرێكارانی‬ ‫به‌رهه‌مه‌ ی گیانداران‬ ‫نین‪ ،‬به‌ڵكو كیشه‌ی وزه‌یه‌ په‌یداببێت‪ ،‬هه‌رو یارمه‌تیدانی‬ ‫هاوشیوه‌ساز كۆمه‌لگه‌یه‌ك‬ ‫ت‬ ‫ك كوشتن‌و‬ ‫ه‌نیا كێشه‌ی‬ ‫زۆر ده‌كرێت ئایا ه‌دروستكردنی ده‌نه‌می ی بۆ خه‌ڵ‬ ‫ن�ه‌ك ئ �ه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ل‬ ‫ن‪ ،‬پرسیار‬ ‫له‌ژیانماندا‬ ‫به‌ت و مرۆڤایه‌تی‬ ‫ه‌كان ب �وو‪،‬‬ ‫وڕیانه‌ی كه‌‬ ‫رێكی كان‬ ‫و‬ ‫كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫ت گرنگترین‬ ‫هه‌م موو كه‌موك‬ ‫ی‌و په‌تی كا‬ ‫رانكاری به‌‬ ‫سی زان �س �‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ین‬ ‫وێ‬ ‫چی‬ ‫به‌و‬ ‫‌ف‬ ‫به‌زانست‬ ‫وه‌ك���و نه‬ ‫ستی زۆر بن‬ ‫هه‌ژارییه‌ كه‌‬ ‫مرۆڤه‌كان‬ ‫زان �س �ت‬ ‫گیدان به‌زان‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫رن‬ ‫‌‪،‬‬ ‫م‬ ‫یاربوونه‌وه‌یه‬ ‫‌‬ ‫ه‌كه‌ خۆی‬ ‫گ ه‌یه‌؟ له‌گه‌ڵ بوونی ئه چی ده‌بێت پاره‌یه‌كی الیه‌نی هوش‬ ‫ونه‌و‬ ‫ژیران‬ ‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫ه‌ نه‌فسی هۆشیاربو گه‌ڵدا نییه‌‪.‬‬ ‫گیركردووه‌‪،‬‬ ‫ت‬ ‫رێ‬ ‫ك ته‌رخانبك‬ ‫ۆشیارده‌بنه‌و‬ ‫دا‬ ‫راپییه‌كی له‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫بێ‬ ‫دنی ته‌لسكۆ‬ ‫ی‬ ‫ێببینین‪ ،‬ه‬ ‫چه‌شنه‌ خ‬ ‫موو شتێك‬ ‫گۆ ۆ دروستكر‬ ‫پ‬ ‫خۆیدا هیچ‬ ‫هه‌‬ ‫زۆر ب‬ ‫كان‌و گه‌له‌ئه‌ستێره‌كانی گه‌ڕین له‌‬ ‫�ا دوو چه‌مكن پێش كارده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫تێره‌‬ ‫شوێنێكدا ب‬ ‫انست‌و زان�‬ ‫به‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌س ن ب���ه‌دوای‬ ‫ز‬ ‫بۆ خه‌ڵكی هوشیار ش��ی��اری��ی�ه‌ك�ه‌‬ ‫را‬ ‫ی گ�‬ ‫ه�ۆ‬ ‫بێت‪ ،‬ئایا‬ ‫ی��ان به‌نرخ ه‌ڵكی ژی��ان‬ ‫ل ��ێ���ره‌دا شته‌و ناسینی‬ ‫به‌ك‬ ‫ه‌سه‌ر سرو‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‌رمی‌و پار‬ ‫ل‬ ‫ی سروشت‬ ‫له‌ئاسماندا ته‌نیا سه‌رگ‬ ‫وشته‌‪ ،‬ناسین‬ ‫�ه‌‬ ‫‌تی ئامانجی‬ ‫سر‬ ‫‌به‌رده‌مماندا‬ ‫ئ�ه‌م ك��اران یان مرۆڤایه‬ ‫كه‌یه‌ك له‬ ‫ن‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫به‌هه‌ده‌ردان‬ ‫ست‬ ‫را‬ ‫رێگ‬ ‫ه‌دا هه‌یه‌؟‪،‬‬ ‫���ۆ ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫له‌م كاران‬ ‫�����ات�����ه‌وه‌ ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫ی ده‌ژی���ن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌ك‬ ‫ی بكه‌ین‌و‬ ‫مه‌زن س �ه‌ر زه‌وه‌‬ ‫ن كۆنتڕۆڵ‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫�‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫�‬ ‫خ‬ ‫ئێمه‌‬ ‫نی‬ ‫وا‬ ‫شتر ل�ه‌ژی��ان‬ ‫له‌كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫بت‬ ‫وازێ�ك�ی با‬ ‫ه‌س��اره‌ی�ه‌ك�ه‌‬ ‫م‬ ‫اڵ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫��ێ�‬ ‫ه�‬ ‫ل���ه‌وه‌ ئه‌م‬ ‫كاكێشان‪،‬‬ ‫ش ژی �ن‪ ،‬جگه‌‬ ‫ه‌له‌ئه‌ستێره‌ی‬ ‫سیسته‌مه‌و‬ ‫داب �ڕێ �‬ ‫گ‬ ‫به‌ئاسانی‬ ‫ك‬ ‫ه‌ردوون یه‌‬ ‫‌یه‌‬ ‫هه‌موو گ‬ ‫ن له‌سه‌ر‬ ‫هۆشیاربوونه‌وه ت بۆ الیه‌نه‌‬ ‫ه‌رییا‬ ‫ت په‌لبكێشێ‬ ‫ته‌نه‌كانی كاریگ ده‌وام له‌ژێر‬ ‫ده‌توانێ‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫به‌ر‬ ‫ان�ی‬ ‫یه‌ك هه‌یه‌‪ ،‬زه‌وی گه‌ردوونی‌و‬ ‫ج�ۆرب�ه‌ج�ۆره‌ك� بیرده‌كاته‌وه‌و‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی تیشك ه‌‪ ،‬مه‌ودای‬ ‫مرۆڤی هۆشیار �ه‌و ده‌بێت‬ ‫سمانییه‌كاندای‬ ‫ردنه‌وه‌ی ئ‬ ‫ته‌نه‌ ئا‬ ‫له‌ئاسماندا‬ ‫ئ �ه‌و بیرك‬ ‫ه‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫تۆێژینه‌وه‌‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی پ‬ ‫ی‬ ‫دوور‬ ‫ن‌و زه‌وی‬ ‫ی‬ ‫ن تاكه‌كانی‬ ‫ردوو‬ ‫ب �ه‌ه �ۆ ان�ه‌ ل �ه‌ن��ێ �وا‬ ‫ناسینی گ�����ه‌ چ�ووك له‌م‬ ‫ه�ۆش��ی��ار‬ ‫ب�‬ ‫ێته‌ كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا ب‬ ‫وه‌ك به‌شێكی انستی په‌تی‬ ‫له‌زانست‬ ‫‌‪ ،‬ز‬ ‫تان‬ ‫گ�ه‌ردوون�ه‌ی�ه رچه‌شكێنی‬ ‫ئێمه‌ له‌كوردس دۆخ��ه‌دا كه‌‬ ‫‪ )pu‬هه‌میشه‌‬ ‫ل �ه‌م ب��ارۆ‬ ‫(‪re‬‬ ‫ب��ه‌ری نین‪،‬‬ ‫ه‌ ب�ووه‌ كه‌‬ ‫ش��ێ�وه‌ی�ه‌ك�ی‬ ‫سەر نووسەر‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ی ئ��ێ�م�ه‌ ب�ه‌‬ ‫ئه‌و‬ ‫ك �ۆم �ه‌ل �گ �ه‌‬ ‫هه‌موومان‬ ‫له‌هه‌موور‬ ‫ان�ی‬ ‫ا‪،‬‬ ‫سه‌رسوڕهێنه‌ر خ��ێ �ر زانستیكردنی‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ژی� ك �ه‌ ناكرێت‬ ‫به‌‬ ‫��ێ�ك�ه‌ڵ��ب�ووه‌‬ ‫وون���ی ئ���ه‌م‬ ‫ه‌ره‌وپێشه‌وه‌ ده‌چێت‪ ،‬ه‌وپێشچوونه‌‬ ‫ت‬ ‫��‬ ‫�‬ ‫�ب‬ ‫�‬ ‫واره‌كاندا ب‬ ‫انه‌ ئه‌م به‌ر‬ ‫�ێ‬ ‫�‬ ‫ب‬ ‫‪.‬‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫���‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫�ێ‬ ‫ك‬ ‫ن��‬ ‫رب‬ ‫�ا‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫ی��‬ ‫تی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫ژ‬ ‫سه‌ر سفره‌‪،‬‬ ‫ه‌س‬ ‫ۆئه‌وه‌ی زان‬ ‫له‌وه‌وپێش‬ ‫انی‬ ‫كۆمه‌لگه‌ ب‬ ‫ه‌كنه‌لۆژیایه‌ له‌ئێستادا ت ‪ )١٣‬س��اڵ‬ ‫كه‌ پێویستییه‌كه‌ وه‌ك ن كی ژیرانه‌و‬ ‫‪٠‬‬ ‫ت‬ ‫(‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ۆ ش��ێ�‬ ‫ه‌نزیكه‌‬ ‫گاته‌ ئه‌نجام‬ ‫نانێ‬ ‫كاتێك ل ك��ێ�ش�ه‌ك�ان�ی خ���ۆی ب�� ه‌پ �ۆل �ی ب‬ ‫كه‌ بونیادنانی‪ ،‬بونیاد روستده‌بێت‬ ‫�‬ ‫ل ه��او‬ ‫ش‬ ‫گه‌یه‌كی لێد‬ ‫ك‬ ‫وه‌ی‬ ‫كۆمه‌لگه‌یه‌‬ ‫وه‌ها كۆمه‌ڵ‬ ‫هه‌م له‌سه‌ر‬ ‫م��اك�س�وێ� وون‌و ب �ڵ�اوب ���وون ���ه‌ ه‌ستی به‌وه‌‬ ‫ت‪،‬‬ ‫عه‌قاڵنی بێ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫�ب ���‬ ‫هه‌م خۆی بپارێزێت‌ ی سه‌ره‌كی‬ ‫دروس����ت��� ی ن�ووس�ی‪ ،‬ره‌ن �گ هێنانه‌ په‌تییه‌‬ ‫نێت‪ ،‬ئامانج‬ ‫ت‬ ‫س‬ ‫دا‬ ‫نێ‬ ‫گناتی‬ ‫وا‬ ‫ت‬ ‫ۆو كه‌ بت‬ ‫ریگه‌ری داب‬ ‫ۆڕكردنه‌وه‌ی‬ ‫كارۆمو كه‌ رۆژگ��ارێ�ك دێ� رییه‌وه‌و رادی‬ ‫رووبه‌ری كا‬ ‫زانستی ش‬ ‫واری كردا‬ ‫نه‌كردبێت‬ ‫ده‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫ڤاری لڤینی‬ ‫روستكه‌ری‬ ‫ورییه‌كه‌ی ئه‌و ده‌چێته‌ ب له‌سه‌ر دروستده‌بێت‪ ،‬ئێمه‌ له‌گۆ‬ ‫د‬ ‫ی‬ ‫تی‬ ‫ی‬ ‫گه‌كه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ایل‌و ده‌ی��ان شتی تر زمه‌تكاری مرۆڤایه‌تی زانست بۆ نێو یه‌كه‌كان ینه‌وه‌ كۆمه‌ڵ‬ ‫خ‬ ‫ۆب‬ ‫ه‌وه‌ی له‌بنچ‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫می‬ ‫لێوه‌رگیراو‬ ‫زانست هه‌‬ ‫ییه‌‪ ،‬بۆ ئ‬ ‫راپی‬ ‫د‬ ‫ابمه‌زرێت‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ن ۆرجاریش كه‌ڵكی خ انست ناكرێت كورد كی پته‌و د‬ ‫نه‌بووه‌و ز‬ ‫ه‌كه‌ نییه‌‪ ،‬ز‬ ‫بنچینه‌یه‌‬ ‫ه‌ڵ�ك�و ئ �ه‌وه‌‬ ‫تاوانی زانست‬ ‫�ك �رێ �ت‪ ،‬ب�‬ ‫به‌اڵم ئه‌مه‌ راپ داب �ه‌ش��ب‬ ‫ه‌ب��اش‌و خ���‬ ‫ب��‬

‫سه‌روتار‬


‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬ ‫ژﻣﺎره ‪4‬‬

‫ﻧﺮخ )‪(٢٠٠٠‬‬

‫‪ ،‬ﻧﯿﺴﺎﻧﯽ ‪٢٠١١‬‬

‫دﯾﻨﺎر‬

‫ﺳﻪوزه‬

‫‪www.lvinpress.com/science magazine‬‬

‫ﮐﻪی دهﺑێﺖ‬ ‫زهوی ﺑﻪﺟێﺒﮫێڵﯿﻦ؟‬

‫ﻟﻪزﯾﺎﻧﻪﮐﺎﻧﯽ ﮐﯚﻣﭙﯿﻮﺗﻪر‬ ‫دهﺗﺎﻧﭙﺎرێﺰێﺖ‬

‫ﮔﯚڵﻪﮐﻪی ﮐﺎرﻟﯚس‬ ‫ﻟﻪرواﻧﮕﻪی ﻓﯿﺰﯾﺎوه‬

‫‌سه‌رۆکی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردن‪ :‬ئه‌حمه‌د میره‌‬ ‫‌سه‌رپه‌رشتیاری رۆژنامه‌وانی‪ :‬هێمن باقر‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬

‫ﻟﻪﻧﺎوﭼﻮوﻧﯽ ھﻪﻧﮕﻪﮐﺎن‬ ‫ﺳێﮑﺲو ﺗﻮﻧﺪوﺗﯿﮋی‬ ‫ﻟﻪﻣێﺸﮑﺪا ﯾﻪک‬ ‫ﺳﻪرﭼﺎوهﯾﺎن ھﻪﯾﻪ‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬

‫ﺋﻪﮔﻪری دروﺳﺘﺒﻮوﻧﯽ‬ ‫ﮐﯿﺸﻮهری ﺷﻪﺷﻪم‬ ‫داھﺎﺗﻮوی‬ ‫ﺋﯿﻨﺘﻪرﻧێﺖ ﻟﻪﭼﺎوی‬ ‫داھێﻨﻪرهﮐﻪﯾﻪوه‬

‫‪No.03, MARCH 2011‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌ری نووسین‌‪ :‬دڵشاد ساڵ ‌ح حه‌م ‌ه شوکر‬ ‫‌سکرتێری نووسین‪ :‬ساالر مه‌حمود‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری کارگێڕی‪ :‬هێمن عه‌بدولقادر‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬ ‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪ .‬کوردستان‪.‬‬ ‫سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یپه‌ر باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.Lvinpress.com‬‬ ‫‪lvinscience@yahoo.com‬‬

‫‪33 20‬‬ ‫‪41 38‬‬

‫‪ine‬‬

‫‪magaz‬‬

‫‪ience‬‬

‫‪. com/‬‬ ‫‪sc‬‬

‫‪inpress‬‬

‫‪www.lv‬‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪04‬‬

‫كه‌ی ده‌بێت زه‌وی به‌جێبهێڵین‌و‬ ‫به‌ره‌و كوێ بچیین؟‬ ‫نووسینی‪ :‬بین ئوستین‬

‫وه‌رگێرانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫گۆڕانی كه‌ش‌و ئاوهه‌وا گه‌وره‌ترین‬ ‫ه بۆ هه‌ساره‌كه‌مان‬ ‫مه‌ترسیی ‌‬

‫گه‌ردوون‬

‫پێش ئ���ه‌وه‌ی س�ه‌رچ��اوه‌‬ ‫ش���روش���ت���ی���ی���ه‌ك���ان ب��ه‌ش��ی‬ ‫دانیشتووانی سه‌رزه‌وی نه‌كات‪،‬‬ ‫یان گه‌رمای سوتێنه‌ری خۆر‪،‬‬ ‫ژیان نامومكین بكات‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫رۆژێك زه‌وی به‌جێبهێڵین‪ ،‬یان‬ ‫لێكه‌وتنی ئامدرۆمدا له‌گه‌ڵ‬ ‫كاكێشان ژی��ان ب�ه‌ت�ه‌واوه‌ت��ی‬ ‫ل���ه‌م س��ووچ �ه‌ی گ���ه‌ردوون‬ ‫له‌ناوببات‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫مه‌ترسیانه‌دا مه‌ترسییه‌كی تریش‬ ‫ده‌ك��رێ��ت له‌به‌رچاوبگیرێت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش كه‌وتنی هه‌ساره‌یه‌كی‬ ‫گه‌رۆك‌ه له‌زه‌وی‪.‬‬ ‫بۆچی ده‌بێت له‌زه‌وی‬ ‫باربكه‌ین؟‬ ‫هۆكاره‌كان زۆرن‪ ،‬یه‌ك‬ ‫له‌وان له‌ساڵی (‪ )١٩٨٦‬ته‌نیا‬ ‫(‪ )٦‬كاتژمێری مابوو تاوه‌كو‬ ‫هه‌ساره‌یه‌كی گه‌ڕۆكی بچووك‬ ‫بكه‌وێت له‌زه‌وی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌‬ ‫روویبدای‌ه وه‌ك ئ �ه‌و‌ه واب��وو‬ ‫(‪ )١٠٠٠‬بۆمبی ناوه‌كی به‌ر‬ ‫زه‌وی بكه‌وێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئه‌مه‌‬ ‫ته‌نیا یه‌كێك‌ه له‌مه‌ترسییه‌كان‪،‬‬ ‫مه‌ترسییه‌كی تر تااڵنكردنی‬ ‫س���ه‌رچ���او‌ه سروشتییه‌كانی‬ ‫زه‌وی��ی�ه‌‪ ،‬پێشبینییه‌كان ده‌ڵێن‬ ‫له‌ساڵی (‪ )٢٠٣٠‬ب���ه‌دواوه‌‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی س���ه‌رچ���اوه‌‬ ‫سروشتییه‌كان دوو به‌رانبه‌ر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫راپ��ۆرت�ه‌ك��ان��ی "ن��اوه‌ن��دی‬ ‫توێژینه‌و‌ه له‌سه‌ر كاره‌ساته‌‬ ‫سروشتییه‌كان ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬بڕی‬ ‫وش��ك�ه‌س��اڵ��ی‪ ،‬ب��ووم �ه‌ل �ه‌رزه‌‪،‬‬ ‫باران‌ه الفاوییه‌كان له‌ده‌ساڵی‬ ‫راب��ردوودا ب‌ه ب �ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌ی���ه‌ی (‪ )١٩٨٠‬س��ێ قات‬ ‫بووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش (‪ )٥٤‬جار‬ ‫زی��ات��ر‌ه ل�ه‌ئ��ام��اری كاره‌ساته‌‬ ‫س��روش��ت��ی��ی�ه‌ك��ان��ی س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫س���ه‌ده‌ی بیسته‌م!‪ ،‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫گ�ه‌رم��ب��وون��ی جیهان ده‌بێت‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی ب��ڕی ئ��اوی‬ ‫خ��واردن�ه‌وه‌ی زه‌وی زۆركه‌م‬ ‫ببێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌رزی ئاوی‬ ‫ده‌ریاكان زیادده‌كات‌و ده‌بێت‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی ن�ه‌م��ان��ی ش��اره‌ك��ان��ی‬ ‫قه‌راخی ده‌ریاو قات‌و قڕی‬ ‫به‌رفراوان‪.‬‬

‫به‌مان‌ه ده‌كرێت سناریۆی‬ ‫هێرشی میكرۆبی‌و جه‌نگی‬ ‫ن��اوه‌ك�ی‌و ته‌كنه‌لۆژیای نوێ‬ ‫زیادبكه‌ین‪.‬‬ ‫هیچكام ل�ه‌و مه‌ترسیانه‌‬ ‫به‌ئه‌ندازه‌ی گۆڕانی كه‌شی ئاوو‬ ‫هه‌وا مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ی‬ ‫نه‌خستووه‌ت‌ه به‌ر مه‌ترسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌هیچ شێوه‌یه‌ك ناكرێت به‌ر‬ ‫زه‌وی ك�ه‌وت��ن��ی ه�ه‌س��ارۆك�ه‌‬ ‫گ����ه‌ڕۆك����‌ه ب���چ���ووك���ه‌ك���ان‬ ‫چاوپۆشی بكرێت‪ ،‬چونكه‌‬ ‫النی كه‌م جارێك بوو‌ه به‌هۆی‬ ‫تیاچوونی گه‌وره‌‪ )٦٥( ،‬میلیۆن‬ ‫ساڵ له‌وه‌وپێش دایناسۆره‌كان‌و‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ددا شه‌ستی ب��وون�ه‌وه‌ره‌‬ ‫زیندووه‌كان له‌ناوچوون‪.‬‬ ‫پ����رۆژه‌ی "یه‌كگرتن بۆ‬ ‫رزگ���اری شارستانییه‌ت" كه‌‬ ‫یه‌كه‌مجار ل�ه‌الی�ه‌ن رۆبێرت‬ ‫شاپیرۆ‪ ،‬كیمیازانی زانكۆی‬ ‫نیویۆرك باسی لێكراوه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫شارستانییه‌تی‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی‬ ‫م��رۆڤ��ای�ه‌ت��ی ب��ۆ رزگ��ارب��وون‬ ‫ل �ه‌م مه‌ترسیان‌ه تێده‌كۆشێت‬ ‫ئ �ه‌ن��دام��ان��ی ئ����ه‌م گ��رووپ �ه‌‬ ‫ده‌ی��ان �ه‌وێ��ت ب��ۆ هێشتنه‌وه‌ی‬ ‫ك��ول��ت��ورو ش��ارس��ت��ان��ی��ی�ه‌ت��ی‬ ‫م��رۆڤ��ای �ه‌ت��ی ك��ۆپ��ی��ی�ه‌ك��ی بۆ‬ ‫هه‌ساره‌كانی تر بگوازنه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری ناسا مایكیل‬ ‫گریفین له‌ساڵی (‪)٢٠٠٥‬دا‬ ‫ده‌ڵێت "نازانم ك�ه‌ی؟ ره‌نگ‬ ‫بێسه‌دان‪ ،‬ی��ان ه���ه‌زاران‪ ،‬یان‬ ‫میلیۆنه‌ها ساڵیتر ده‌بێت مرۆڤ‬ ‫بۆ درێژه‌پێدان به‌ژیان له‌زه‌وی‬ ‫باربكات"‪ .‬رۆژگ��ارێ��ك دێته‌‬ ‫پێش ژم����اره‌ی مرۆڤه‌كانی‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ك��ان��ی��ت��ر ل���ه‌ژم���اره‌ی‬ ‫مرۆڤه‌كانی گۆی زه‌وی زیاتر‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫بۆ كوێ ده‌بێت بڕۆین؟‬ ‫ده‌توانین هه‌ساره‌ی زۆر‬ ‫ب��ۆ نیشته‌جێبوونی خۆمان‬ ‫هه‌ڵبژێرین‪ ،‬به‌اڵم هه‌ڵبژاردنی‬ ‫یه‌كه‌می توێژه‌ران هه‌ساره‌یه‌كه‌‬ ‫ك‌ه له‌وێدا بتوانین پێداویستییه‌‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ای��ی �ه‌ك��ان��ی ژی��ان��م��ان‬ ‫دابینبكه‌ین‪.‬‬

‫ت���وێ���ژی���ن���ه‌وه‌ی (‪)٢٠٠‬‬ ‫میلیۆن دۆالری ناسا له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٠‬دا پێشانده‌دات ژیان‬ ‫له‌قوواڵیی چه‌ند سه‌د مه‌تری‬ ‫مانگدا ده‌كرێت هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫گ��ون��ج��اوب��ێ��ت‪ ،‬ت �ه‌ن��ان �ه‌ت بۆ‬ ‫ده‌ستپێك ده‌كرێت بیناسازی‬ ‫له‌یه‌كێك له‌كراتێره‌كانی (ده‌می‬ ‫بوركان) مانگ ده‌ستپێبكه‌ین‬ ‫تاوه‌كو مرۆڤ بتوانێت خۆی‬ ‫له‌تیشكی گ���ه‌ردوون���ی كه‌‬ ‫پێكهاته‌ی (‪ )DNA‬ده‌خاته‌‬ ‫مه‌ترسییه‌و‌ه خۆی بپارێزێت‪ ،‬بۆ‬ ‫دابینكردنی وزه‌و پێداویستییه‌‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م خانووانه‌ی‬ ‫داهاتوو‪ ،‬وێستگه‌یه‌كی ناوكی‌و‬ ‫پلێت‌ه گه‌وره‌كانی وه‌رگرتینی‬ ‫وزه‌ی خ������ۆرو م��ی��ت��ۆدی‬ ‫ج���ۆرب���ه‌ج���ۆری ده‌ره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫كاربۆن‌و سیلیس‌و ئاڵۆمنیۆم‌و‬ ‫پێداویستییه‌كانی تر پێشبینی‬ ‫كراوه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ب��ه‌ش��ێ��ك��ی ت��ر‬ ‫له‌توێژه‌ران ده‌ڵێن ژیان له‌سه‌ر‬ ‫گۆی مانگ باشتر‌ه بۆ هه‌میشه‌‬ ‫له‌بیربكه‌ین‪ ،‬ئ �ه‌وان باوه‌ڕیان‬ ‫وای‌ه ژیانی مرۆڤ له‌مانگه‌كانی‬ ‫هه‌ساره‌ی ژوپێته‌رو ئورانوس‌و‬ ‫نێپتۆن ك��‌ه ل��ه‌وان��ه‌ی��‌ه ب��ڕی‬ ‫ئاوی پێویستی تێدابێت زۆر‬ ‫گونجاوتره‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت درێ��ژه‌‬ ‫ب �ه‌ژی��ان له‌كۆمه‌ڵه‌ی خ��ۆردا‬ ‫بده‌ین ده‌كرێت مه‌ریخ‪ ،‬وه‌كو‬ ‫دراوسیه‌كی نزیك هه‌ڵبژێرین‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ه �ه‌س��اره‌ی �‌ه كه‌شی‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئ �ه‌م كه‌شه‌‬ ‫چ��ڕی��ی��ه‌ك��ه‌ی ن���زم���ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ئێم‌ه له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫تیشك‌ه گ �ه‌ردوون��ی��ی �ه‌ك��ان��دا‬ ‫ب��پ��ارێ��زێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پله‌ی‬ ‫گه‌رمییه‌كه‌ی ل �ه‌ڕۆژدا ده‌گاته‌‬ ‫(‪ )٢٠‬پ��ل��ه‌ی س��ان��ت��ی��گ��راد‪،‬‬ ‫كێشكردنه‌كه‌شی له‌سه‌ددا چلی‬ ‫كێشكردنی زه‌وییه‌‪ ،‬زه‌ریایه‌ك‬ ‫له‌سه‌هۆڵ به‌پانتایی كیشوه‌رێك‬ ‫له‌م هه‌ساره‌یه‌دا بوونی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌ك���رێ���ت‬

‫‪05‬‬

‫ن���اوه‌ن���دی ئ���ه‌م ه �ه‌س��اره‌ی �ه‌‬ ‫به‌هه‌ندێك گۆڕانكاری بۆ ژیان‬ ‫بگونجێت‪.‬‬ ‫پێشنیاری تریش وه‌ك��و‬ ‫درێژه‌دان به‌ژیان له‌نێو كه‌شتییه‌‬ ‫فه‌زاییه‌كانداو كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫له‌سه‌رچاوه‌كانی هه‌سارۆكه‌‬ ‫ورده‌كان بوونی هه‌یه‌‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫له‌پێشنیاره‌كان له‌الیه‌ن جیرارد‬ ‫ئۆنێل زانای فیزیا له‌زانكۆی‬ ‫پ��ری��ن��س��ت��ۆن پێشكه‌شكراوه‌‬ ‫ئ���ه‌وی���ش ب��ری��ت��ی��ی �‌ه ل���ه‌ژی���ان‬ ‫ل�ه‌ن��او هه‌ندێك ل��ول�ه‌ی زۆر‬ ‫گ����ه‌ور‌ه ك �‌ه ب�ه‌خ��ێ��رای��ی (‪)١‬‬ ‫س��وڕ له‌خوله‌كدا ب���ه‌ده‌وری‬ ‫ده‌خ���ول���ێ���ت���ه‌وه‌و ك��ێ��ش��ك��ردن‬ ‫دروس���ت���ده‌ك���ات‪ ،‬لوله‌یه‌كی‬ ‫هاوشێو‌ه ك�‌ه به‌پێچه‌وانه‌وه‌‬ ‫ده‌سوڕیته‌و‌ه كاریگه‌ری زه‌بر‬ ‫ل��ه‌ن��او ده‌ب�����ات‌و ف �ه‌زای �ه‌ك��ی‬ ‫زۆرت��ر بۆ دانیشتوانی لوله‌كه‌‬ ‫فه‌راهه‌مده‌كات‪ ،‬له‌كێشكردنی‬ ‫سفردا ئ �ه‌م لوالن‌ه ده‌كرێت‬ ‫زۆر گ���ه‌ور‌ه دیزاینبكرێن‌و‬ ‫ب��ه‌ه��ه‌زاران‌و بگر‌ه میلیۆنان‬ ‫كه‌س ده‌توانن له‌ناویدا بژین‪.‬‬ ‫ئۆنیل درێ���ژی ئ �ه‌م لوالنه‌ی‬ ‫(‪ )٣٢‬كیلۆمه‌ترو پانتاییه‌كه‌شی‬ ‫(‪ )١٣٠٠‬كیلۆمه‌تیری دوو‬ ‫گۆش‌ه پێشبینی كردووه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م كه‌شتیی‌ه ف �ه‌زای��ی �ه‌‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ل���ه‌س���ه‌رچ���اوه‌ی‬ ‫ج�������ۆرب�������ه‌ج�������ۆری وزه‌‬ ‫س��وودوه‌رب��گ��رێ��ت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ستره‌سی به‌هه‌سارۆكه‌‬ ‫ورده‌ك�����ان‌و س �ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی‬ ‫ت��ری وز‌ه نه‌بێت‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫ب �ه‌ك �ه‌ڵ��ك��وه‌رگ��رت��ن ل���ه‌وزه‌ی‬ ‫ن��اوه‌ك��ی له‌كۆمه‌ڵه‌ی خ��ۆردا‬ ‫سه‌فه‌ربكات‪ ،‬م��رۆڤ هێشتا‬ ‫ن �ه‌ی��ت��وان��ی��و‌ه ل �ه‌ن��ێ��و ف���ه‌زای‬ ‫گ���������ه‌ردوون ل���������ه‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی خۆر هه‌ساره‌یه‌ك بۆ‬ ‫ژیان بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ی��ن��ه‌وه‌ك��ان‬

‫نیشانده‌ده‌ن‬ ‫ت�����اوه‌ك�����و‬ ‫س�������اڵ�������ی‬ ‫( ‪)٢ ٢ ٦ ٤‬‬ ‫ئ�������ه‌گ�������ه‌ری‬ ‫دۆزی�����ن�����ه‌وه‌ی‬ ‫ئ���ه‌م ه �ه‌س��اره‌ی �ه‌‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ددا (‪)٩٥‬‬ ‫ده‌ب����ێ����ت‪ ،‬دوای����ی‬ ‫دۆزی���ی���ن���ه‌وه‌ی ئ �ه‌م‬ ‫هه‌ساره‌ی‌ه ك‌ه له‌وانه‌یه‌‬ ‫له‌فه‌له‌كی ت���ه‌رازوودا‬ ‫بێت مرۆڤ ده‌توانێت‬ ‫به‌كه‌شتی فه‌زایی دوایی‬ ‫س����ه‌ددان س��اڵ م���ه‌ودای‬ ‫دووری (‪ )٢٠‬س��اڵ��ی‬ ‫رووناكی ببڕێت‌و پێیبگات‪.‬‬ ‫چۆن له‌هه‌ساره‌كه‌مان‬ ‫باربكه‌ین؟‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م���ی���ن‌و ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌وره‌ت��ری��ن كێشه‌كانی‬ ‫ئه‌وانه‌ی ك‌ه ده‌یانه‌وێت زه‌وی‬ ‫به‌جێبهێڵن‪ ،‬زاڵبوون‌ه به‌سه‌ر‬ ‫ه��ێ��زی كێشكردنی زه‌وی‪.‬‬ ‫سه‌یری ئ�ه‌م ژم��اران�‌ه بكه‌ن‪:‬‬ ‫تێچوونی ه �ه‌ر سه‌فه‌رێكی‬ ‫شاتڵی فه‌زایی نزیكه‌ی (‪)٤٥٠‬‬ ‫م����ی����ل����ی����ۆن‬


‫گه‌ردوون‬

‫‪06‬‬

‫دۆالره‌‪ ،‬ه �ه‌روه��ا تێچوویی‬ ‫ناردنی هه‌ر كیلۆگرام شتومه‌ك‬ ‫ب��ۆ ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی (‪)٢٥‬‬ ‫هه‌زار دۆالره‌‪.‬‬ ‫ت�������وێ�������ژه‌ران ده‌ڵ���ێ���ن‬ ‫ب�ه‌ت��ێ��پ�ه‌ڕك��ردن��ی كێشكردنی‬ ‫زه‌وی وه‌ك ئه‌و‌ه وای‌ه نیوه‌ی‬ ‫سه‌فه‌ره‌كه‌مان كردبێت‪ .‬بۆ‬ ‫زاڵ��ب��وون به‌سه‌ر كێشكردنی‬ ‫زه‌وی���دا‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ران هه‌ندێك‬ ‫میتۆدیان بۆ كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫له‌مووشه‌ك پێشنیاركردووه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو سوودوه‌رگرتن له‌تۆپی‬ ‫زۆر ب��ه‌ه��ێ��ز ب���ۆ ن���اردن���ی‬ ‫شتومه‌ك بۆ ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی‌و‬ ‫س��وودوه‌رگ��رت��ن له‌نتریفوجی‬ ‫زۆر گه‌ور‌ه بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر‬ ‫ه��ێ��زی كێشكردنی زه‌وی‌و‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرتن له‌مه‌سعه‌دی‬ ‫ف�ه‌زای��ی ك‌ه بتوانێت تاوه‌كو‬ ‫(‪ )١٠٠‬ه��������ه‌زار م��ه‌ت��ر‬ ‫به‌رزببێته‌وه‌‪ .‬ڵێكۆڵیینه‌وه‌كان‬ ‫ن��ی��ش��ان��ده‌دات دروستكردنی‬ ‫وه‌ها مه‌سعدێك ك‌ه له‌چه‌قه‌هێز‬ ‫سوودوه‌رده‌گرێت پێویستی به‌‬ ‫(‪ )١٤‬هه‌زار میلیارد‬

‫دۆالره‌‪ .‬پێشكه‌وتن له‌بواری‬ ‫نانۆ ته‌كنه‌لۆژیا ده‌بێت به‌هۆی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ه�ه‌ن��دێ��ك ژێ��ی زۆر‬ ‫ته‌نك‌و به‌هێز دروستبكرێت كه‌‬ ‫بڕی تێچوونه‌ك‌ه كه‌مده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫داهێنانیتر ده‌كرێت ببێت‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی كێش‌و قه‌باره‌ی‬ ‫شتومه‌كه‌كان كه‌مببێته‌وه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون‌ه ده‌گرێت به‌پرینته‌رێكی‬ ‫سێ دووری‪ ،‬ماده‌سه‌رتاییه‌كانی‬ ‫ن���ێ���ردراو ل�����ه‌زه‌وی ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫هه‌ندێك پێكهات‌ه ك‌ه پاشماوه‌‬ ‫فه‌زاییه‌كانه‌و‌ه ده‌رده‌هێنرێن‬ ‫بكرێت به‌سه‌ته‌الیت‌و كه‌شتی‬ ‫فه‌زایی‪ ،‬ئه‌و باته‌ی ئه‌م پرینته‌ره‌‬ ‫له‌كێشكردنی س��ف��ردا چۆن‬ ‫ك���ارده‌ك���ات ئ�ه‌م�‌ه ب��ۆ خۆی‬ ‫كێشه‌یه‌كی تره‌‪.‬‬ ‫ب����ۆ ك���ه‌م���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ك���ێ���ش���ی ش���ت���وم���ه‌ك���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌گرێت له‌ته‌كنه‌لۆژیای نانۆ‬ ‫سوودوه‌ربگیرێت بۆ نموونه‌‬ ‫گرافن ك‌ه گه‌یه‌نه‌رێكی زۆر‬ ‫باشه‌و له‌كاربۆن دروستده‌بێت‬ ‫ده‌كرێت بكرێت به‌جێگره‌وه‌ی‬ ‫م��س له‌ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنی‌و‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كان‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ران‌و‬ ‫ك���ۆم���پ���ان���ی���ا‬

‫جۆربه‌جۆره‌كان بۆ گه‌یاندنی‬ ‫شتومه‌ك بۆ ده‌ره‌وه‌ی زه‌وی‬ ‫ش���ێ���وه‌ی ج���ۆرب���ه‌ج���ۆری���ان‬ ‫پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��ردووه‌‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌وان مه‌كیینه‌ی ئایۆنی بۆ‬ ‫مووشه‌كه‌‪ ،‬ك‌ه له‌الیه‌ن یه‌كێك‬ ‫له‌ئاسمانپێوه‌كانی پێشووی‬ ‫ناساو‌ه دیزاین كراوه‌و ماوه‌ی‬ ‫سه‌فه‌رك‌ه ل�ه‌ش�ه‌ش مانگه‌وه‌‬ ‫بۆ یه‌ك مانگ كه‌مده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك���ه‌ڵ���ك���وه‌رگ���رت���ن ل �ه‌خ��ان �ه‌‬ ‫خ��ۆری��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ی���ان وزه‌ی‬ ‫یه‌كگرتنی ن��اوك��ی (ف��ی��ژن)‬ ‫یه‌كێكی تر‌ه له‌باسه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌لی كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫له‌یه‌كگرتنی ناوكی بڕه‌خسێت‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ل�ه‌ه��ی��ل��ی��ۆم (‪)٣‬ی‬ ‫م��ان �گ‌و ت�ه‌ن�‌ه ئاسمانییه‌كانی‬ ‫ت���ر ب��ۆ به‌رهه‌مهینانی وز‌ه‬ ‫سوودوه‌ربگرین‪ ،‬هه‌روه‌ها ناسا‬ ‫خه‌ریكی لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ه له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫هه‌سارۆك‌ه وردانه‌ن ك‌ه به‌رده‌وام‬ ‫ل �ه‌ن��ێ��وان زه‌وی‌و م�ه‌ری��خ��دا‬ ‫هاتووچۆ ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌لی‬ ‫ئه‌و‌ه بڕه‌خسێت شتومه‌كه‌كان‪،‬‬ ‫یان كه‌شتیی‌ه ئاسمانییه‌كان سه‌ر‬ ‫ئ�ه‌م هه‌سارۆكان‌ه بخرێن ئیتر‬ ‫خه‌رجی سووته‌مه‌نییه‌كان ده‌بێت‬ ‫به‌خۆرایی!‪.‬‬

‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ه�ه‌م��وو ئه‌مانه‌دا‬ ‫ده‌كرێت ئه‌گه‌ری تله‌پۆرت‌و‬ ‫دروس���ت���ك���ردن���ی رۆب�����ۆت‬ ‫به‌كانزایی ته‌ن‌ه ئاسمانییه‌كانی تر‬ ‫بۆ داهاتوو له‌به‌رچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫كه‌ی سه‌فه‌ره‌ك‌ه‬ ‫ده‌ستپێده‌كات؟‬ ‫زۆرب����ه‌ی چاالكییه‌كان‬ ‫ب���ۆ ت���ێ���پ���ه‌ڕب���وون ل �ه‌ه��ێ��زی‬ ‫كێشكردنی زه‌وه‌ی ئێستا‬ ‫له‌الیه‌ن به‌شی تایبه‌ت‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌هلییه‌و‌ه ئه‌نجامده‌درێت‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌نوێتریینه‌كان بریتیی‌ه‬ ‫له‌كه‌پسولێكی فه‌زایی بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ند جاربكریت س��وودی‬ ‫لێببینرێت‪ ،‬ئه‌م كه‌پسول‌ه توانای‬ ‫باركردنی (‪ )٧‬كه‌سی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمپانیای دروستكردنی ئه‌م‬ ‫كه‌پسول‌ه به‌گرێبه‌ستێكی كه‌متر‬ ‫له‌نرخی ئێستای بازار له‌الیه‌ن‬ ‫كۆمپانیایه‌كی ئه‌هلییه‌و‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ن��اس��ادا به‌ستراو‌ه بۆ ئ �ه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵك بۆ وێستگه‌ی فه‌زایی‬ ‫ن��ێ��ون�ه‌ت�ه‌وه‌ی��ی ب��گ��وازێ��ت �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك���ۆم���پ���ان���ی���ای���ه‌ك���ی ت��ری��ش‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌وڵ��دای�‌ه ی�ه‌ك�ه‌م هوتێلی‬ ‫فه‌زایی تاوه‌كو (‪ )٤‬ساڵی بۆ‬ ‫ئاسمان بهاوێژێت‪ ،‬ئه‌م هوتێل‌ه‬ ‫له‌ئاسماندا باڵوده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�������ه‌پ�������اڵ ئ�����ه‌م‬

‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای�ه‌ن�ه‌دا پ��رۆگ��رام��ی‬ ‫جۆربه‌جۆر له‌الیه‌ن ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاوه‌‬ ‫له‌سااڵنی داهاتوودا ده‌كه‌وێته‌‬ ‫ب�����واری ج��ێ��ب �ه‌ج��ێ��ك��ردن �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی�ه‌ك ل��ه‌وان سه‌فه‌ر‌ه بۆ سه‌ر‬ ‫ه���ه‌س���ارۆك���‌ه ب��چ��ووك �ه‌ك��ان‬ ‫ت���اوه‌ك���و س��اڵ��ی (‪)٢٠٢٥‬‬ ‫و داب���ه‌زی���ن ل �ه‌س �ه‌ر م�ه‌ری��خ‬ ‫له‌ساڵی (‪)٢٠٣٠‬دا‪ .‬زاناكان‬ ‫له‌هه‌وڵدان كه‌شتییه‌كی فه‌زایی‬ ‫گ��ه‌ور‌ه بۆ گ��ه‌ڕان له‌بۆشایی‬ ‫ئاسمان دروستبكه‌ن‪ ،‬له‌وانه‌یه‌‬ ‫رۆژێك مرۆڤ به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫ل �ه‌ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان��ی ب �ه‌رده‌س��ت��ی‬ ‫زه‌وی ب�ه‌ره‌و هه‌ساره‌كانی تر‬ ‫به‌جێبهێڵێت‪ ،‬ب�ه‌اڵم له‌ئێستادا‬ ‫زانیاری زۆر سه‌باره‌ت به‌تیشكه‌‬ ‫گه‌ردوونییه‌كان خۆپاراستن‬ ‫لێیان بوونی نییه‌‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫جل‌ه فه‌زاییه‌كان مسۆگه‌ر نییه‌و‬ ‫هه‌روه‌ها ناشزانێت كێشكردنی‬ ‫سفر چ كاریگه‌رییه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫جیسم‌و رۆحی داده‌نێت‪ ،‬یان‬ ‫ئ�ه‌و كێشه‌و گرفتان‌ه ك‌ه دێته‌‬ ‫سه‌ر رێگه‌ی چین‪ ،‬به‌اڵم گه‌ڕان‬ ‫به‌شێك‌ه له‌سروشتی مرۆڤ‌و‬ ‫ئ���ه‌و ده‌ی���ه‌وێ���ت ه���ه‌س���اره‌و‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی ن��وێ ب��دۆزێ��ت�ه‌وه‌و‬ ‫بۆ ناسینی ئم جیهان‌ه دورانه‌‬ ‫ریسكبكات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Popscience :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪07‬‬

‫داهاتووی ئینته‌رنێت‬ ‫له‌چاوی دامه‌زرێنه‌ره‌که‌یه‌وه‌‬ ‫ئاماده‌كردنی‪:‬‬ ‫لڤینی زانستی‬ ‫(ڤ���ی���ن���ت���ۆن ك���ێ���رف)‬ ‫به‌یه‌كێك له‌دامه‌زرێنه‌رانی‬ ‫ت���������ۆڕی ئ���ی���ن���ت���ه‌رن���ێ���ت‬ ‫ده‌ن��اس��رێ�ت‌و ل �ه‌م سااڵنه‌ی‬ ‫دوای������دا وه‌ك�����و ج��ێ��گ��ری‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ر ل�ه‌ك��ۆم��پ��ان��ی��ای‬ ‫گوگڵدا كاری زۆر گرنگی‬ ‫به‌ئه‌نجامگه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫رۆژن��ام �ه‌ی (والستریت‬ ‫ج������ورن������اڵ) ل���ه‌ی���ه‌ك���ێ���ك‬ ‫له‌ژماره‌كانی ئ�ه‌م دوای��ی�ه‌دا‬ ‫ه��اوك��ات ل�ه‌گ�ه‌ڵ سه‌فه‌ری‬ ‫ڤینتۆن كرف بۆ هۆنگكونگ‬ ‫ئه‌م چاوپێكه‌وتنه‌ی له‌گه‌ڵدا‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪.‬‬ ‫ڤ��ی��ن��ت��ۆن ك���ێ���رف ل��ه‌م‬ ‫چاوپێكه‌وتنه‌دا ده‌رب���اره‌ی‬ ‫ئاینده‌ی ئینته‌رنێت ئاماژه‌‬ ‫ب �ه‌چ �ه‌ن��د گ��ۆڕان��ك��اری��ی�ه‌ك��ی‬ ‫گ����ه‌وره‌ ده‌ك�����ات‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫له‌وانه‌ گرنگتربوونی رۆڵی‬ ‫موبایله‌ له‌تۆڕی ئینته‌رنێتدا‪،‬‬

‫ه����ه‌روه‌ه����ا پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫تۆڕی ئینته‌رنێت له‌هه‌ندێك‬ ‫شووێنی جیهان وه‌ك ئه‌فریقا‪،‬‬ ‫كه‌ له‌ئێستادا ئینته‌رنێتێكی‬ ‫ك��زی��ان ه��ه‌ی��ه‌و ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫زیاتری ئینته‌رنێت له‌ڕێگه‌ی‬ ‫كێبڵی ژێر ده‌ریاوه‌و هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌گه‌ری گواستنه‌وه‌ی داتای‬ ‫ڤیدیۆیی بۆ ناو خانووه‌كان‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت ئۆتۆمبیله‌كان ئه‌و‬ ‫ش��ت��ان�ه‌ن س��ااڵن��ی داه��ات��وو‬ ‫شایه‌دی روودانی ده‌بین‪.‬‬ ‫خاڵێكی تر كه‌ ناوبراو‬ ‫ئ�����ام�����اژه‌ی ب����ۆ ده‌ك�����ات‬ ‫به‌گه‌ڕخستنی تۆڕێكی تازه‌یه‌‬ ‫له‌ئه‌درێسه‌ ئینته‌رنێتییه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ه‌ پ��ێ��ی��ده‌وت��رێ��ت ڤێرژنی‬ ‫(‪.)IPV6‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا گ��وگ��ڵ‌و‬ ‫كۆمپانیا ئینته‌رنێتییه‌كانی تر‬ ‫وه‌كو یاهوو فه‌یسبووك له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كتریدا هاوكاری ده‌كه‌ن بۆ‬ ‫وه‌گه‌ڕخستنی ئه‌م سیسته‌مه‌‬ ‫ت���ازه‌ی���ه‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم ل �ه‌وان �ه‌ی �ه‌‬ ‫هه‌ندێك كێشه‌ بێته‌كایه‌وه‌‪،‬‬

‫ی���ه‌ك ل����ه‌وان یه‌كنه‌گرتنی‬ ‫هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌ی ئێستا‬ ‫وه‌ك�����و رۆت�����ه‌ره‌ك�����ان ب��ۆ‬ ‫دۆزی��ن�ه‌وه‌ی ئه‌دره‌سه‌ نوێیه‌‬ ‫ئینته‌رنێتییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی مه‌ترسییه‌كان‌و‬ ‫ك �ه‌م��ی ئ��اس��ای��ش ل �ه‌ت��ۆڕی‬ ‫ئ��ی��ن��ت��ه‌رن��ێ��ت��دا‪ ،‬ج��ێ��گ��ری‬ ‫ب�����ه‌ڕێ�����وه‌ب�����ه‌ری گ��وگ��ڵ‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "خ���اڵ���ی الوازی‬ ‫گ���رن���گ ئ���ێ���س���ت���اش ه���ه‌ر‬ ‫ئ��ی��ك��س��پ��ل��ۆرێ��ره‌ك��ان��ن‪ ،‬كه‌‬ ‫ل�ه‌ه�ه‌م��وو به‌شه‌كانی تری‬ ‫ئینته‌رنێت زی��ات��ر ده‌ك�ه‌ون�ه‌‬ ‫ب �ه‌ر هێرشی ڤایرۆسه‌كان‪،‬‬ ‫گ����وگ����ڵ ت���ێ���ده‌ك���ۆش���ێ���ت‬ ‫ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی ئیكسپلۆرێری‬ ‫ك��رۆم��ه‌وه‌ ف���ه‌زای خه‌یاڵی‬ ‫ئازادو به‌رباڵو بۆ دۆزینه‌وه‌و‬ ‫داب����ه‌زان����دن����ی ن���ه‌رم���ه‌ك���ار‬ ‫(‪ )software‬دروستبكات"‪.‬‬ ‫به‌مشێوه‌ به‌كارهێنه‌رانی‬ ‫ئینته‌رنێت ده‌توانن كێشه‌كانی‬ ‫خۆیان‬ ‫ئیكسپلۆرێره‌كه‌ی‬ ‫بدۆزنه‌وه‌و چاره‌سه‌ریبكه‌ن‪.‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا ك��رف ده‌ڵێت‬

‫"بۆ ئ�ه‌وه‌ی رێگری بكرێت‬ ‫له‌سانسۆڕی حكومه‌ته‌كان‬ ‫پێویسته‌ ه�ه‌ن��دێ��ك یاسای‬ ‫ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی ده‌رب���چ���ن‪،‬‬ ‫ی�ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌وان��ه‌ ك �ه‌ ك��رف‬ ‫وه‌ك سانسۆڕێكی حكومه‌تی‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی ب��ۆده‌ك��ات بڕێنی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌الیه‌ن حكومه‌تی‬ ‫میسر ب��ۆ م���اوه‌ی چه‌ندین‬ ‫رۆژ بوو‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م كاره‌‬ ‫ب��وو به‌هۆی سه‌رسوڕمانی‬ ‫زۆر كه‌س‪ ،‬به‌اڵم له‌دوایدا‬ ‫به‌زیانی ئه‌و جۆر حكومه‌تانه‌‬ ‫ته‌واو ده‌بێت"‪.‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ده‌رب�����اره‌ی‬ ‫ئینته‌رنێت له‌چینداو رۆڵی‬ ‫گ���وگ���ڵ ده‌ڵ����ێ����ت "چ��ی��ن‬ ‫ل��ه‌ڕوان��گ��ه‌ی ئ��اب��ووری��ی �ه‌وه‌‬ ‫زۆر پێویستی به‌ئینته‌رنێته‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ئ���ه‌م���ه‌ ی �ه‌ك��ێ��ك �ه‌‬ ‫له‌ڕێگه‌كانی هه‌نارده‌كردنی‬ ‫ش��ت��وم�ه‌ك��ی دروس��ت��ك��راوی‬ ‫چین‪ ،‬هه‌روه‌ها گۆڕانكاری‬ ‫ئ����اب����ووری‌و ك��ۆم �ه‌اڵی �ه‌ت��ی‬ ‫له‌چین‪ ،‬فه‌زای كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ی گۆڕیوه‌و ئێستا‬

‫خه‌ڵكی چین زیاتر له‌جاران‬ ‫به‌دوای په‌یوه‌ندی باشتردان‌و‬ ‫حكومه‌تی چینیش ئه‌مه‌ باش‬ ‫تێده‌گات"‪.‬‬ ‫ب�����ه‌وت�����ه‌ی ج��ێ��گ��ری‬ ‫ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری كۆمپانیای‬ ‫گوگڵ‪ ،‬ئه‌م كۆمپانیایه‌ دره‌ێژه‌‬ ‫ب �ه‌چ��االك��ی��ی �ه‌ك��ان��ی خ��ۆی‬ ‫له‌چیندا ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌ئێستادا به‌كارهێنه‌ران بۆ‬ ‫په‌یوه‌ستبوون به‌سایتی گه‌ڕانی‬ ‫گوگڵ ناچارن بچنه‌ ئه‌دره‌سی‬ ‫ئه‌م وێبسایته‌ له‌هۆنگكۆنگ‪،‬‬ ‫چونكه‌ ل����ه‌دوای روودان���ی‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك ك��ێ��ش��م �ه‌ك��ێ��ش‬ ‫گوگڵ چاالكییه‌كانی خۆی‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر زه‌وی س��ه‌ره‌ك��ی‬ ‫چین وه‌ستاند‪ ،‬به‌اڵم كێرڤ‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت گ��وگ��ڵ ل�ه‌گ��رن��گ��ی‬ ‫ب�����ازاڕی چ��ی��ن ت��ێ��ده‌گ��ات‌و‬ ‫رێگه‌یه‌ك بۆ به‌شداریكردن‬ ‫ده‌دۆزێ��ت �ه‌وه‌ له‌به‌رانبه‌ریشدا‬ ‫ده‌بێت حكومه‌تی چین له‌وه‌‬ ‫بگات چ جۆر هاوكارییه‌ك بۆ‬ ‫هه‌ردوو الیه‌ن له‌به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫خه‌ڵكی چیندایه‌‪.‬‬


‫‪08‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫بایۆلۆجی‬

‫وتیژی‪،‬‬ ‫و‪:‬‬ ‫دان‌هر عه‌ب‬ ‫د‬ ‫ل‬ ‫ڕ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ح‬ ‫م‬ ‫ا‬ ‫ن مح‌هم‌هد‬

‫و توند‬ ‫ێكس‌‬ ‫هك‬ ‫سـ‬ ‫كدا ی ‌‬ ‫همێش‬ ‫هه‌ی ‌‬ ‫ه‬ ‫ل‌‬ ‫وه‌یان‬ ‫هرچا‬ ‫س‌‬

‫ره‌ف��ت��اری توندوتیـژی‬ ‫ل���ه‌م���ێ���ش���ـ���ك���دا‪ ،‬ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫خ��ان��ه‌ ده‌م��اری��ی��ه‌ك��ان��ه‌وه‌ی��ه‌و‬ ‫له‌به‌شێـكی‬ ‫(‪)neurons‬‬ ‫مێشـكدایه‌ ك��ه‌ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫به‌كرداری سێكسـییه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌مشكه‌كاندا ك��رداری‬ ‫سێـكس‌و توندوتیـژی‪ ،‬دوو‬ ‫ك����رداری زۆر په‌یوه‌سـتن‬ ‫به‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬ژماره‌یه‌ك خانه‌ی‬ ‫زیندووی چێنراو كه‌ دانرابوو‬ ‫له‌قوواڵیی مێشكی‌ مشــكێكی‬ ‫ن��ێ��ری��ن��ه‌دا‪ ،‬ده‌ری��خ��س��ت ك‌ه‬ ‫مشــكه‌كه‌ هه‌وڵی شه‌ڕ ده‌دات‬ ‫یاخوود زاوزێ ده‌ك��ات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌كی باشـه‌ بۆ‬ ‫سه‌لماندنی‪ ،‬ك��ه‌ مرۆڤیـش‬ ‫هه‌ڵگری هه‌مان سیفه‌ته‌‪.‬‬ ‫له‌توێژینه‌وه‌یه‌كی زانستی‬ ‫(‪)nature‬دا‪،‬‬ ‫س��ـ��ای��ت��ـ��ی‬ ‫باڵوكراوه‌تـه‌وه‌ كاتێـك ئه‌م‬ ‫ده‌مـاره‌خـانـانه‌ (‪)neurons‬‬ ‫هێورده‌كرێـنه‌وه‌‪ ،‬مشـكه‌ك‌ه‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك واز ل��ه‌ك��رداری‬ ‫شه‌ڕه‌نگێزی‌و پ��ه‌الم��اردان��ی‬ ‫مشكه‌ ش��ه‌ڕك��ه‌ره‌ك��ان��ی تر‬ ‫ده‌هێنێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا كاتێك‬ ‫ئ��ه‌م خـانانه‌ چاالكده‌كرێن‪،‬‬ ‫مشـكه‌كه‌ پ���ه‌الم���اری ته‌ن‌ه‬ ‫بێـگیانه‌كان‌و ته‌نانه‌ت مشـك‌ه‬ ‫مێینه‌كانیـش ده‌دات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌بـوو جووتبێت له‌گه‌ڵیـاندا‪.‬‬ ‫ئ��ـ��ه‌م خانانـه‌ ده‌ك��ه‌ون��‌ه‬ ‫ناو نـاوچه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌شی‬ ‫خ�����واره‌وه‌ی مێشـكدا ك‌ه‬ ‫پ��ێ��ـ��ی��ده‌وت��رێ��ت ژێ���ر ن��وخ��ام‬ ‫ك‌ه‬ ‫(‪)hypothalamus‬و‬ ‫ل��ێ��پ��رس��راوه‌ ل��ه‌ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫ره‌ف��ت��اری توندوتیژی‪ ،‬هه‌ر‬ ‫جوڵه‌یه‌كی ك��اره‌ب��ای��ی خێرا‬ ‫بۆ نـاو ئ��ه‌م به‌شه‌ی مێشك‬ ‫له‌پشیـله‌و ج��رج��دا ده‌بێت‌ه‬ ‫ه��ۆی رف��ت��اری توندوتیژی‪،‬‬ ‫به‌اڵم چه‌ند تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ده‌م��اری كه‌ چه‌ند ده‌یه‌یه‌ك‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر ئه‌نجامدرا‪ ،‬تێیـدا‬ ‫ناوچه‌یه‌كی گـه‌وره‌ له‌مێشـكی‬ ‫م��ش��ـ��ك وروژێ����ن����ـ����را‪ ،‬بۆ‬ ‫دیاریكردنی چه‌ند سـوڕێكی‬ ‫ك��اره‌ب��ای��ی ك��ه‌ پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن‬ ‫ب����ه‌ك����رداری ت��ون��دوت��ی��ژی‌و‬ ‫دوژمندارییه‌وه‌‪.‬‬

‫لـه‌م دواییـانه‌دا‪ ،‬زانـاكان‬ ‫سه‌رقاڵی لێكۆڵینه‌وه‌ بـوون‬ ‫له‌سـه‌ر ئ��ه‌و مشـكانه‌ی ك‌ه‬ ‫چه‌ند جینێـكی (‪)genes‬‬ ‫دیاریكراویان نه‌بـوو‪ ،‬بـۆیان‬ ‫ده‌رك��ه‌وت كه‌ هـه‌ندێك له‌م‬ ‫مشـكانه‌ زیاتـر دوژمنكاران‌ه‬ ‫ره‌ف���ت���ارده‌ك���ه‌ن له‌مشـكی‬ ‫ئ���اس���ای���ی‪ ،‬دای�������ون ل��ی��ن‪،‬‬ ‫زان���ای ب���واری كۆئـه‌ندامی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ـ��ه‌ده‌م��ار ل��ه‌زان��ك��ۆی‬ ‫ن��ی��وی��ۆرك‌و ن��ووس��ه‌ری ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ زان��ا‬ ‫دایڤد ئه‌ندرسۆن له‌په‌یمانگای‬ ‫ته‌كنیكی كالیفۆرنیا له‌پاسادنا‪،‬‬ ‫ده‌ستیانكرد به‌گه‌ڕان به‌دوای‬ ‫ئ����ه‌و ب���ه‌ش���ه‌ی م��ێ��ش��ك ك‌ه‬ ‫ب��ه‌رپ��رس��ه‌ ل��ه‌دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬ناوبراو ده‌ڵێت‬ ‫"ئ��ێ��م��ه‌ ب���ه‌ت���ه‌واوی ن��ازان��ی��ن‬ ‫ه��ۆك��اری ئ��ه‌م ره‌ف��ت��اران��ه‌ ل‌ه‬ ‫چ به‌شێكی مێشكی مشكدا‬ ‫رووده‌دات"‪.‬‬ ‫جووڵه‌ی له‌ناكاو‬ ‫ج����ی����اواز ل��ه‌پ��ش��ی��ل��ه‌و‬ ‫جرج‪ ،‬جوواڵندنی ناوچه‌ی‬ ‫( ‪ )h y p o t h a l a m u s‬ی‬ ‫مشكێكی نێرینه‌ به‌كاره‌با‪،‬‬ ‫ره‌ف����ت����اری ش��ه‌ڕه‌ن��گ��ێ��زی‬ ‫ك��ه‌م��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬تیمه‌كه‌ی‬ ‫زان���ا ل��ی��ن‌و ئ��ه‌ن��درس��ۆن‪ ،‬بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن ل����ه‌وه‌ی ك��ه‌ چ‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی ت���ری مێشك‬ ‫ب��ه‌ش��دارده‌ب��ێ��ت ل��ه‌ڕه‌ف��ت��ار‌ه‬ ‫ت���ون���ده‌دا‪ ،‬چ��ه‌ن��د مشكێكی‬ ‫ن��ێ��ری��ن��ه‌ی��ان خسته‌ ب���ه‌رده‌م‬ ‫چه‌ند به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ی��ه‌ك ل����ه‌دوای ی��ه‌ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫چه‌ند مشكێكی ت��ری نێرو‬ ‫مێدا‪ ،‬پاشان لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫ك��رد له‌سه‌ر ئ��ه‌و ناوچانه‌ی‬ ‫مێشك ك��ه‌ چاالككرابوون‬ ‫بۆ ئ��ه‌م به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‌ه‬ ‫به‌جیاكردنه‌وه‌ی خانه‌كانی‬ ‫م��ێ��ش��ك ب���ه‌پ���ارچ���ه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫فلۆرسێنت‪ ،‬ك��ه‌ ده‌توانێت‬ ‫خانه‌ده‌ماره‌ تازه‌ چاالكه‌كان‬ ‫ج��ی��اب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫س����ه‌رس����وڕه����ێ����ن����ه‌ر‪ ،‬ئ���ه‌و‬ ‫ده‌م��������اره‌ خ����ان����ان����ه‌ی ك��‌ه‬ ‫ده‌ك���ه‌ون���ه‌ ن���او ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك‬ ‫ب��ه‌ن��اوی (‪ventromedial‬‬

‫‪،hypothalamus (VMH‬‬ ‫ی���ه‌ك���س���ه‌ر ده‌س��ت��ی��ان��ك��رد‬ ‫ب��ه‌ج��ووڵ��ه‌ ل��ه‌م��اوه‌ی ش��ه‌ڕو‬ ‫سێكسكردندا‪.‬‬ ‫ت��ی��م��ه‌ك��ه‌ ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ئالۆز جه‌مسه‌ری كاره‌باییان‬ ‫(‪ )electrodes‬په‌یوه‌ستكرد‬ ‫ب��ه‌م��ش��ك��ه‌ك��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ت��وان��ای‬ ‫پێوانه‌كردنی تاك خانه‌كانی‬ ‫هه‌یه‌ له‌م ناوچه‌یه‌ی مێشكدا‪،‬‬ ‫دوات���ر ته‌ماشای روودان��ی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی مشكه‌كه‌یان‬ ‫ك����رد‪ ،‬ل��ه‌ك��ات��ی ش����ه‌ڕ‪ ،‬ی��ان‬ ‫زاوزێدا‪.‬‬ ‫زۆرب���ه‌ی ئ��ه‌و خانانه‌ی‬ ‫گ���ه‌رم���ك���راون‪ ،‬ل���ه‌م���اوه‌ی‬ ‫ك����رداری سێكسی ی��اخ��ود‬ ‫توندوتیژیدا بووه‌‪ ،‬به‌اڵم زۆر‬ ‫گه‌رمكردنیان له‌ماوه‌ی ئه‌م‬ ‫دوو ك��رداره‌دا‪ ،‬له‌وه‌ ده‌چێت‬ ‫ببێته‌ ه��ۆی هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫پێچه‌وانه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌دوای����دا ت���وێ���ژه‌ران‪،‬‬ ‫خ���ان���ه‌ده‌م���اره‌ك���ان���ی ئ��ه‌م‬ ‫ن����اوچ����ه‌ی����ه‌ی م��ێ��ش��ك��ی��ان‬ ‫ت��ووش��ك��رد ب��ه‌ڤ��ای��رۆس��ێ��ك‪،‬‬ ‫ك����ه‌ ه��ه‌ڵ��گ��ری جینێكه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی وه‌اڵمدانه‌وه‌یان‬ ‫ب���ۆ روون����اك����ی ش��ی��ن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ته‌كنیكێكه‌ پ��ێ��ی��ده‌وت��رێ��ت‬ ‫(‪.)optogenetics‬‬ ‫زان��ا لین‌و ئ��ه‌ن��درس��ۆن‪،‬‬ ‫توانیان ئ��ه‌م ده‌م���اره‌ خانان‌ه‬ ‫بهێننه‌ ج��ۆش به‌ڕیشاڵێكی‬ ‫بینراو ك��ه‌ چێنرابوویه‌ ناو‬ ‫مێشكی ئه‌م مشكانه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌دوای ك���ردن���ی ئ��ه‌م‬ ‫ك�����اره‌‪ ،‬م��ش��ك��ه‌ ن��ێ��ری��ن��ه‌ك��ان‬ ‫چ��ه‌ن��د چركه‌یه‌كی س��ه‌ره‌ت��ا‬ ‫ه���ێ���رش���ی���ان ك������رده‌ س���ه‌ر‬ ‫مشكه‌كانی تر‪ ،‬چاالككردنی‬ ‫خانه‌كانی ناوچه‌ی به‌رپرس‬ ‫له‌توندوتیژی له‌مێشكدا وا‬ ‫له‌و مشكانه‌ ده‌كات ته‌نانه‌ت‬ ‫ه��ێ��رش بكه‌نه‌ س��ه‌ر مشك‌ه‬ ‫خه‌سێنراوه‌كانیش‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وروژاندنی ئه‌م‬ ‫ده‌ماره‌ خانانه‌‪ ،‬وا له‌مشكه‌كان‬ ‫ده‌ك��ات ته‌نانه‌ت تا ئاستێك‬ ‫په‌الماری مشكه‌ مێینه‌كانیش‬ ‫بده‌ن‪ ،‬كاتێك مشكه‌ نێرینه‌كان‬ ‫رووب���������ه‌ڕووی م��ێ��ی��ن��ه‌ك��ان‬

‫‪09‬‬

‫ك����ران����ه‌وه‌‪ ،‬چ��االك��ك��ردن��ی‬ ‫ده‌ماره‌خانه‌كانیان بوو به‌هۆی‬ ‫هێرشكردنه‌ سه‌ریان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا ئه‌گه‌ر پێشتر مشكه‌ك‌ه‬ ‫ك��رداری سێكسی كردبێت‪،‬‬ ‫لێكۆڵه‌ره‌كان ناتوانن مشكه‌ك‌ه‬ ‫بوروژێنن بۆ هێرشكردن‪ ،‬زانا‬ ‫لین پێیوایه‌ "ئه‌مه‌ سروشتی‬ ‫مشكه‌كه‌ خۆیه‌تی"‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌ڵێت "چاالككردنی سوڕ‌ه‬ ‫ش��ه‌ره‌ن��گ��ێ��زی��ی��ه‌ك��ه‌ ل����ه‌دوای‬ ‫ك������رداری س��ێ��ك��س��ی ه��ان��ی‬ ‫مشكه‌كه‌‪ ،‬ده‌دات هێرشی‬ ‫خ��ێ��را ب��ك��ات��ه‌ س���ه‌ر مشك‌ه‬ ‫مێینه‌كان"‪.‬‬ ‫هێوركردنه‌وه‌ی سه‌نته‌ری‬ ‫ه���ان���دان���ی ت���ون���دوت���ی���ژی‬ ‫له‌مێشكی م��ش��ك��دا‪ ،‬ده‌بێت‌ه‬ ‫ه��ۆی هه‌ڵسوكه‌وتی ن��ه‌رم‌و‬ ‫ئ���ه‌ن���ج���ام���ن���ه‌دان���ی ك����اری‬ ‫توندوتیژی‪ ،‬ئ��ه‌و مشكانه‌ی‬ ‫ك��ه‌ جینێك له‌خانه‌كانیان‬ ‫ده‌رده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ه��ێ��ورك��ردن��ه‌وه‌ی��ان‪ ،‬ك��رداری‬ ‫ئه‌نجامناده‌ن‪،‬‬ ‫هێرشكردن‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ئاره‌زووی‬ ‫س��ێ��ك��س��ی��ان وه‌ك خ���ۆی‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سووڕی ئاڵۆزكراو‬ ‫ل���ی���ن‌و ئ���ه‌ن���ده‌رس���ۆن‬ ‫گریمانه‌ی ئ��ه‌وه‌ی��ان��ك��رد ك‌ه‬ ‫ئاڵۆزكردنی ئه‌و سووڕانه‌ی‬ ‫م���ێ���ش���ك‪ ،‬ك����ه‌ ب����ه‌ش����دارن‬ ‫ل����ه‌وروژان����دن����ی ك�����رداری‬ ‫س��ێ��ك��س��ی‌و ت��ون��دوت��ی��ژی‪،‬‬ ‫ده‌توانێت یارمه‌تی مشكه‌كان‬ ‫ب���دات وه‌اڵم���ی گ��ون��ج��اوی‬ ‫م��ش��ك��ه‌ ن��ێ��ری��ن��ه‌و مێیین‌ه‬ ‫شه‌ڕكه‌ره‌كانی تر ب��دات��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا پێشنیاریانكرد‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و ده‌م����اره‌ خ��ان��ان��ه‌ی ك‌ه‬ ‫چ��االك��ده‌ك��رێ��ن ب��ه‌ك��رداری‬ ‫سێكسی هه‌وڵی په‌الماردانی‬ ‫مشكه‌ مێینه‌ نه‌ناسراوه‌كان‬ ‫سه‌ركوت ده‌كات‪.‬‬ ‫زان��ا كلیفۆرد ساپیر ك‌ه‬ ‫زانایه‌كی ب��واری كۆئه‌ندامی‬ ‫هه‌سته‌ ده‌ماره‌ له‌قوتابخانه‌ی‬ ‫پزیشكی هارڤارد له‌بۆستن‪،‬‬ ‫ده‌ڵ���ێ���ت "م��ش��ك پێویست‌ه‬ ‫ب��ه‌رگ��ری ل��ه‌ن��اوچ��ه‌ی خۆی‬ ‫بكات به‌رانبه‌ر هه‌ر مشكێكی‬

‫هێرشبه‌رو داگیركه‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی ب��ه‌ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬ ‫ك����رداری سێكسی ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫مشكه‌ مێینه‌ داگیركه‌ره‌كان‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ئ���ه‌م���ه‌ش ج��ۆرێ��ك��‌ه‬ ‫له‌پێكهێنانی سووڕی مێشك"‪.‬‬ ‫ن���اوب���راو پ��ێ��ی��وای��ه‌ ئه‌م‌ه‬ ‫ئه‌و ڕێگایه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئاژه‌ڵه‌كان‬ ‫ده‌یگرنه‌به‌ر بۆ پارێزگاریكردن‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���ه‌ك���ان���ی���ان‪ ،‬دژی‬ ‫داگ�����ی�����رك�����ردن ب���ه‌م���ه‌ش‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك��ی ت����ه‌واو ئ���ارام‬ ‫ده‌سته‌به‌ر ده‌ك��ه‌ن بۆ پێدانی‬ ‫خۆراك به‌وه‌چه‌كانیان‪.‬‬ ‫زان��ای��ه‌ك��ی ت��ری هه‌مان‬ ‫بوار به‌ناوی نیوتن كانتێراس‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی س����اوۆ پ��اوڵ��ۆ‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ڕازی��ل‪ ،‬پێیوایه‌ هه‌مان‬ ‫سووڕ له‌مرۆڤیشدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫وتیشی "هه‌ر وروژاندنێكی‬ ‫كاره‌بایی له‌قواڵیی مێشكدا‪،‬‬ ‫ناوچه‌ی (‪ )VMH‬هانده‌دات‬ ‫بۆ هه‌ڵسوكه‌وتی توندوتیژو‬ ‫نابه‌جێ‪ ،‬وه‌ك هێرشی ترسناك‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ش پێده‌چێت‬ ‫ت��ێ��وه‌گ�لاب��ێ��ت ل���ه‌ك���رداری‬ ‫توڕه‌بوون‌و دوژمنكاری"‪.‬‬ ‫ئ���ه‌ن���ده‌رس���ۆن ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"م����ن وای���ب���ۆده‌چ���م‪ ،‬ئ��ه‌م��‌ه‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك��ی گ��ون��ج��اوه‌ بۆ‬ ‫گه‌یشتن ب��ه‌وه‌ی كه‌ ئه‌مه‌ش‬ ‫ڕاس���ت ب��ێ��ت ب��ۆ م���رۆڤ"‪،‬‬ ‫ناوچه‌ی (‪،)hypothalamus‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك��ه‌ له‌پێكهاته‌ ه��ه‌ر‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ه‌ك��ان��ی مێشك‬ ‫ئ��ه‌م ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ش په‌یوه‌ست‌ه‬ ‫به‌كرداری هێرشكردن له‌گوێ‬ ‫درێژدا"‪.‬‬ ‫ئه‌ندرسۆن پێیوایه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫رێچكه‌یه‌ی مێشك كه‌ تیمه‌ك‌ه‬ ‫دی��اری��ان��ك��ردووه‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫كرداری توندوتیژی سێكسی‬ ‫بوه‌ستێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و وتیشی "ل��ه‌وان��ه‌ی��‌ه‬ ‫ل��ه‌و كه‌سانه‌ی ك��ه‌ ناڕێكی‬ ‫ل��ه‌س��ی��س��ت��ه‌م��ی گ��ه‌ی��ان��دن��ی‬ ‫ك����اره‌ب����ای����ی ل����ه‌س����ووڕی‬ ‫مێشكیاندا هه‌یه‌‪ ،‬ئ��اره‌زووی‬ ‫س��ێ��ك��س��ی‌و ت��ون��دوت��ی��ژی‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی گ��ون��ج��او‬ ‫ن��ات��وان��رێ��ت ج��ی��اب��ك��رێ��ت��ه‌و‌ه‬ ‫له‌ئاره‌زووه‌كانی تر"‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪10‬‬

‫لڤینی زانستی‬

‫ته‌ندروستی‬ ‫ی (‪)٩٠‬‬ ‫ه‌یه‌ك‬ ‫ڵینه‌و‬ ‫لێكۆ‬ ‫ه‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫هل‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫اڵته‌دا‬ ‫ئه‌نجام مریكا‪،‬‬ ‫هو و‬ ‫ه‬ ‫له‌ئ ‌‬ ‫سل‌‬ ‫ه‬ ‫ساڵ ‌‬ ‫ه‬ ‫‪ )١‬ك ‌‬ ‫ه‌دات‬ ‫ی (‪٥٢٨‬‬ ‫شانید‬ ‫ژیان‬ ‫ه‌ڵێت‬ ‫‪ ،‬پی‬ ‫ه د‬ ‫جامدراوه‌ ی ك ‌‬ ‫ئه‌ن‬ ‫ه‬ ‫و‌‬ ‫ه‬ ‫و په‌نده‌ با مانگ ‌‬ ‫ئه‌‬ ‫هر‬ ‫یف‌‬ ‫ردنی‬ ‫هرۆك‬ ‫وتر م‬ ‫"س ‌‬ ‫ۆی زو‬ ‫ه"‪.‬‬ ‫ت نیی ‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی راس‬ ‫ێت‬ ‫ده‌ب ده‌كان‬ ‫كارمان‬

‫كاركردنی زۆر‬ ‫ته‌مه‌نت درێژده‌كات‬

‫ل���ێ���ره‌دا واب���اش���‌ه چ�ه‌ن��د‬ ‫په‌ندێكی تر ده‌رب��اره‌ی درێژی‬ ‫ت��ه‌م��ه‌ن ب���اس ب��ك �ه‌ی��ن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پێشتر ده‌ی��ان��وت "گه‌شبینبن‪،‬‬ ‫هاوسه‌رگیری بكه‌ن‪ ،‬نوێژبكه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌له‌رم بخۆن‌و وه‌رزشبكه‌ن"‪.‬‬ ‫ه�������اوارد ف���ری���دم���‌هن‌و‬ ‫ل���زل���ی م��ارت��ی��ن دۆزی���ن���ه‌وه‌‬ ‫نوێكانی خ��ۆی��ان له‌كتێبێكدا‬ ‫ل �ه‌ژێ��ر ناونیشانی "پ���رۆژه‌ی‬ ‫ته‌مه‌ندرێژی" باڵوكردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ف��ری��دم �ه‌ن‪ ،‬پڕۆفیسۆری‬ ‫ده‌روون����ن����اس����ی زان���ك���ۆی‬ ‫ریورسایدی كالیفۆرنیا ده‌ڵێت‬ ‫"هه‌موو كه‌سێك ل�ه‌م ب��اره‌وه‌‬ ‫ق��س �ه‌ی �ه‌ك ده‌ك�����ات‪ ،‬ق �ه‌ل �‌هق‌و‬ ‫نیگه‌ران مه‌به‌‪ ،‬زۆر كار مه‌كه‌‪،‬‬ ‫زووتر خۆت خانه‌نشین بكه‌و‬ ‫یاری سووك بكه‌‪ ....‬به‌اڵم‬ ‫ئێم‌ه هیچكام له‌م شێوازانه‌مان‬ ‫له‌نێو ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ك‌ه ژیانی‬ ‫دریژیان هه‌بوو‌ه نه‌دیوه‌"‪.‬‬ ‫ت����������ه‌وه‌ری س����ه‌ره‌ك����ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی ئه‌م دوو زانایه‌‬ ‫ك‌ه بیست ساڵ‌ه ده‌ستیانپێكردووه‌‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كبوو‌ه ك‌ه لویس‬ ‫ترمه‌ن‪ ،‬پڕۆفیسیۆری زانكۆی‬ ‫ئیستانفۆردی ئه‌مریكا‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٢١‬ده‌ستیپێكردبوو‪.‬‬ ‫ئ �ه‌و له‌ساڵی (‪)١٩٥٦‬دا‬ ‫مرد‪ ،‬ئێستا توێژه‌رانی تر درێژه‌یان‬ ‫به‌كاره‌كه‌ی داوه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌و‬ ‫كه‌سان‌ه زینده‌وه‌رناسێك‌ه به‌ناوی‬ ‫ئانسل كیز‪ ،‬ك‌ه توێژینه‌وه‌كانی‬ ‫ب��وو به‌هۆی بره‌وپه‌یداكردنی‬ ‫خواردنه‌كانی ناوچه‌ی ده‌ریای‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت‪ ،‬ئه‌ویش له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٤‬دا له‌سه‌د ساڵیدا مرد‪.‬‬ ‫مارتین‪ ،‬توێژه‌ری ده‌روونناسی‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی ری��ڤ��ۆرس��ای��دی‬ ‫كالیفۆرنیا ده‌ڵ��ێ��ت "ب��ۆ ئێمه‌‬ ‫روون���ب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ه�ه‌رچ�ه‌ن��د‬ ‫چ��االك��ی م���رۆڤ له‌ته‌مه‌نی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت��دا زی��ادب��ك��ات‪ ،‬هه‌ر‬ ‫به‌و رێژه‌ی‌ه زیاترو ته‌ندروستتر‬ ‫ده‌ژی"‪.‬‬ ‫ئه‌م دوو توێژه‌ر‌ه له‌كتێبه‌كه‌ی‬ ‫خۆیاندا لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌سه‌ر‬ ‫زۆرێك له‌و قسانه‌ی ده‌رباره‌ی‬ ‫ته‌مه‌ندرێژی‌و ته‌ندروستی له‌ناو‬ ‫خه‌ڵكدا كردووه‌‪.‬‬ ‫قسه‌ی یه‌كه‌م‪ :‬بیركردنه‌وه‌‬

‫ده‌رب���اره‌ی شتی باش ته‌مه‌نی‬ ‫درێژمان ده‌داتێ‪.‬‬ ‫راستییه‌ك له‌م لێكۆڵینه‌وه‌دا‬ ‫به‌دیكرا‪ ،‬ئ �ه‌و مندااڵنه‌ی كه‌‬ ‫دای����ك‌و ب��اوك��ی��ان به‌منداڵی‬ ‫زۆر ب���ه‌ش���ادو گه‌شبینیان‬ ‫ده‌زان���ن‌و هیچكاتێك قه‌له‌ق‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬ته‌مه‌نیان كورتتربوو‬ ‫له‌منداڵه‌كانیتر‪ .‬توێژه‌ران ده‌ڵێن‬ ‫ئه‌م‌ه یه‌كێكبوو ل‌ه "گه‌وره‌ترین‬ ‫ش��ت��‌ه دۆزراوه‌ك������ان������ی ئ��ه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌"‪.‬‬ ‫فریدمه‌ن ده‌ڵێت‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ب�����ه‌رده‌وام ده‌ب��ی��س��ێ��ت‪ ،‬ش��ادو‬ ‫به‌كه‌یفبه‌‪ ،‬چونك‌ه ئ�ه‌م�‌ه بۆ‬ ‫ت�ه‌ن��دروس��ت��ی��ت ب��اش �ه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم‬ ‫ئێستا به‌بینینی ئه‌نجامه‌كانی ئه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌ی‌ه ده‌توانین بڵێین دژی‬ ‫ئه‌م بۆچوونه‌ین‪.‬‬ ‫ب�������ه‌وت�������ه‌ی ئ��������ه‌وان‬ ‫به‌شداربووانی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‬ ‫ك‌ه ژیانی باشیان هه‌بوو‪ ،‬كه‌سانی‬ ‫به‌دگومان‌و ته‌نیا نه‌بوون‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كه‌سانێك ب��وون ك‌ه حه‌زیان‬ ‫له‌ژیان بوو‪ ،‬هه‌ندێكیان له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و باوه‌ڕه‌بوون نیگه‌رانبوونی‬ ‫به‌جێ هه‌مووكاتێك خ��راپ‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ندێك جاریش‬ ‫باشه‌‪ .‬ئه‌م نووسه‌ران‌ه هه‌روه‌ها‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌و‌ه له‌سه‌ر نه‌خۆشه‌كان‬ ‫ت��ێ��گ �ه‌ی��ش��ت��ن "ت��ێ��ك��چ��وون��ی‬ ‫ب��اری ده‌روون���ی پرۆسه‌یه‌كی‬ ‫چاره‌سه‌رییه‌"‪.‬‬ ‫قسه‌ی دووه‌م‪ :‬باخه‌وانی‌و‬ ‫پیاس‌ه ب��ۆ ته‌ندروستی به‌س‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫نووسه‌رانی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن (‪ )٣٠‬خ��ول�ه‌ك پیاسه‌‬ ‫ل����ه‌چ����وار رۆژی ح �ه‌ف��ت �ه‌و‬ ‫به‌كارهێنانی وز‌ه به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ن�����ۆڕم�����اڵ‌و راوێ���ژك���اری���ی���ه‌‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت��ی��ی��ه‌ك��ان هیشتا‬ ‫ه�ه‌رب��اش��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‌ه به‌س‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ئ��اك��ت��ی��ڤ��ب��وون ل�ه‌ت�ه‌م�ه‌ن��ی‬ ‫مامناوه‌ند به‌ره‌و سه‌ره‌و‌ه نهێنی‬ ‫ته‌مه‌ندرێژییه‌‪ ،‬ب�ه‌اڵم له‌جیاتی‬ ‫ئه‌وه‌ی كارێك بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫له‌شتان ره‌شیق بێت (وه‌ك��و‬ ‫راك����ردن)‪ ،‬ك��ارێ��ك بكه‌ن كه‌‬ ‫حه‌زتان لێیه‌تی‪.‬‬ ‫ف �ه‌ری��دم �ه‌ن ده‌ڵ��ێ��ت ئێمه‌‬

‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌كانمان تێگه‌یشتین‬ ‫ك‌ه "مرۆڤی سه‌ركه‌وتوو ئه‌وانه‌‬ ‫نه‌بوون‪ ،‬ك‌ه له‌منداڵیدا ئه‌ندامی‬ ‫خوێندنگاكه‌یانبوون‪،‬‬ ‫تیمی‬ ‫ب�ه‌ڵ��ك��و ك�ه‌س��ان��ێ��ك��ب��وون ی�ه‌ك‬ ‫ج��ۆر چاالكییان ب��ۆ خۆیان‬ ‫ه���ه‌ڵ���ب���ژاردب���وو ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ب���ه‌رده‌وام ئه‌وكاره‌یان ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫كارێك ك‌ه له‌سه‌ر كورسییه‌كه‌‬ ‫هه‌ڵیده‌ستانن‪ ،‬وه‌كو باخه‌وانی‌و‬ ‫بردنی سه‌گه‌كه‌یان بۆ گه‌شت‪،‬‬ ‫ی����ان ت���ه‌ن���ان���ه‌ت چ�����وون بۆ‬ ‫مۆزه‌خانه‌"‪.‬‬ ‫قسه‌ی سێهه‌م‪ :‬توڕ‌ه مه‌بن!‬ ‫جیدی بوون باش نییه‌‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران گه‌یشتن به‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌ی یه‌كێك له‌هۆكاره‌كان‬ ‫ك‌ه ده‌بێت به‌هۆی ته‌مه‌ندرێژی‬ ‫له‌منداڵییه‌و‌ه بریتیی‌ه له‌هه‌ڵوێسته‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م ت��وێ��ژه‌ران�‌ه ده‌ڵێن روون �ه‌‬ ‫مرۆڤی هه‌ستیار‪ ،‬ئه‌و كارانه‌ی‬ ‫ك���‌ه ده‌ی���ك���ات ل �ه‌ئ��اراس��ت �ه‌ی‬ ‫خۆپارێزییه‌و كه‌متر ده‌چێت‌ه ئه‌و‬ ‫چاالكییانه‌و‌ه ك‌ه مه‌ترسیدارن‪.‬‬ ‫ب����ه‌وت����ه‌ی ف���ه‌ری���دم���ه‌ن‪،‬‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی ئ���ه‌وان���ه‌ی كه‌‬ ‫ته‌مه‌ندرێژبوون‪ ،‬ئه‌و‌ه بوو‬ ‫ك‌ه ئه‌و كه‌سان‌ه تێكه‌ڵه‌یه‌ك‬ ‫بوون له‌سوربوون له‌سه‌ر‬ ‫ك����ارو س���وودوه‌رگ���رت���ن‬ ‫ل���ه‌ی���ارم���ه‌ت���ی خ �ه‌ڵ��ك��ی‬ ‫ت���ر‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ئ �ه‌وان �ه‌ی‬ ‫ك �‌ه وردب���ی���ن‌و هه‌ڵگری‬ ‫ب �ه‌رپ��رس��ی��اری �ه‌ت��ی ب��وون‬ ‫ته‌مه‌ندرێژتربوون‪.‬‬ ‫ق���س���ه‌ی چ�������واره‌م‪:‬‬ ‫كاره‌كان به‌ئاسانی بگره‌و‬ ‫خ����ۆت م���ان���دوو م��ه‌ك��ه‌‪،‬‬ ‫ته‌مه‌نت درێژترده‌بێت‪.‬‬ ‫راس�����ت�����ی�����ی�����ه‌ك�����ه‌ی‬ ‫ئ �ه‌وان �ه‌ی ك‌ه له‌كاره‌كانیان‬ ‫سه‌ركه‌وتووتربوون ته‌مه‌نیان‬ ‫درێ��ژت��رب��وو‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی كه‌‬ ‫كاركه‌نیان ده‌گۆڕی له‌چاوی‬ ‫خه‌ڵكی تر ژیانیان كه‌متربوو‪.‬‬ ‫ل��ه‌ن��او ئ���ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌ی‬ ‫ك�‌ه هێشتا له‌ته‌مه‌نی (‪)٧٠‬‬ ‫ساڵیدا ك��اری��ان ده‌ك��رد "ئه‌و‬ ‫ژن‌و پ��ی��اوان��ه‌ی ك��‌ه زی��ات��ر‬ ‫له‌هاوكار‌ه خانه‌نشینكراوه‌كانیان‬ ‫ژیابوون‪ ،‬زیاتر كاریان كردبوو‪،‬‬ ‫ئ���ه‌م ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی��ی�‌ه زی��ات��ر‬

‫‪11‬‬

‫له‌شته‌كانی تر وه‌كو په‌یوه‌ندیی‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كاریگه‌ری‬ ‫هه‌بوو"‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ن��ووس��ه‌ران��‌ه ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫"م���رۆڤ���ی ش����ادو ب��ێ��م��ب��االت‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه ژیانیان درێژنه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نی درێژیان‬ ‫ه��ه‌ب��وو‌ه هه‌میش‌ه ئ �ه‌وان �ه‌ن‬ ‫ك�‌ه ب �ه‌دوای��ی ئامانجه‌كانی‬ ‫خۆیانه‌و‌ه بوون"‪.‬‬ ‫قسه‌ی پێنجه‌م‪ :‬ژیانی‬ ‫هاوسه‌ریه‌تی ته‌مه‌ندرێژت‬ ‫ده‌كات‬ ‫ئه‌م توێژه‌ران‌ه دوای‬ ‫لێكۆلیینه‌وه‌ی له‌سه‌ر‬ ‫ژیانی هاوسه‌ریه‌تی‌و‬ ‫ت����ه‌م����ه‌ن����درێ����ژی‪،‬‬ ‫هه‌ندێك جیاوازیان‬ ‫له‌نێوان ده‌سته‌و‬ ‫ره‌گ���ه‌زه‌ك���ان���دا‬ ‫ب�����ه‌دی ك���رد‪،‬‬ ‫"ده‌ت���وان���ی���ن‬ ‫بڵێین ژیانی‬

‫هاوسه‌ریه‌تی باش‌و ئاسوده‌یی‬ ‫سێكسی ئاماژه‌یه‌كی باشن بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ته‌مه‌نیدرێژیت هه‌بێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ته‌نیا ب���وون ب��ۆ ژن��ان‬ ‫به‌هه‌مان راده‌ی‌ه له‌ته‌مه‌ندرێژیدا‬ ‫ده‌وری هه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر‬ ‫بۆ ئاسوده‌یی خۆی هه‌ندێك‬ ‫چ����االك����ی ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی‬ ‫هه‌بێت"‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪12‬‬

‫محه‌مه‌د دوكانی‬ ‫ئه‌ندازیاری كاره‌با‬

‫ه گه‌وره‌كه‌‬ ‫مه‌ترسیی ‌‬ ‫ه ئه‌لكترۆنی‌و دیجیتاڵییه‌كان‬ ‫پاشماو ‌‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫قه‌یرانی پیسبوونی ژینگه‌و‬ ‫پاراستنی ب��ووه‌ت �‌ه خه‌مێكی‬ ‫گ �ه‌وره‌و جێگه‌ی دڵه‌راوكێی‬ ‫ته‌واوی ئاده‌میزاده‌كانی سه‌ر‬ ‫رووی ه��ه‌س��اره‌ی زه‌وی‌و‬ ‫ب��ووه‌ت �‌ه یه‌كێك ل �ه‌و بابه‌ت‌ه‬ ‫هه‌سته‌وه‌رو گه‌رموگوڕانه‌ی‪،‬‬ ‫ك�‌ه رۆژان���‌ه به‌شێكی ت �ه‌واو‬ ‫ل��ه‌پ��ان��ت��ای��ی ه���ه‌واڵ���ه‌ك���ان‬ ‫داگیرده‌كات‌و ده‌بێت‌ه زمانحاڵ‌و‬ ‫م��ان��ش��ێ��ت��ی زۆرب�����ه‌ی ه���ه‌ر‌ه‬ ‫زۆری رۆژن��ام��ه‌و گ��ۆڤ��ار‌ه‬ ‫جیهانییه‌كان‪ ...‬پیسبوونی‬ ‫ژینگه‌و پ�ه‌ن��گ��خ��واردن�ه‌وه‌ی‬ ‫گ����ه‌رم����ای گ�����ۆی زه‌وی‬ ‫بووه‌ت‌ه مۆته‌یه‌ك ك‌ه به‌رۆكی‬ ‫م���رۆڤ���ای���ه‌ت���ی گ����رت����ووه‌و‬ ‫مه‌ودایه‌كی فیكریی‌و مه‌عنه‌وی‬ ‫ب���ه‌رف���راوان���ی ل �ه‌ه �ه‌س �ت‌و‬ ‫نه‌ستی توێژه‌ره‌وه‌و زاناكاندا‬ ‫داگ��ی��رك��ردووه‌‪ ،‬هه‌ربۆی‌ه له‌م‬ ‫س���ه‌رده‌م���ه‌داو ل���ه‌ڕۆژگ���اری‬ ‫ئه‌مڕۆماندا به‌شێكی گه‌وره‌ی‬ ‫كۆڕو كۆبوونه‌و‌ه جیهانییه‌كانی‬ ‫واڵت��‌ه زلهێزه‌كان‌و نێوه‌ند‌ه‬ ‫پیشه‌سازیی‌ه پێشكه‌وتووه‌كانی‬ ‫دن��ی��ا ل�ه‌پ��ێ��ن��او دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫رێگ‌ه چاره‌یه‌كی گونجاوو‬ ‫ده‌رچ�������وون ل����ه‌م ق �ه‌ی��ران �‌ه‬ ‫ته‌رخانده‌كرێت‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌م سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه‬ ‫به‌شێكی به‌رچاو له‌توێژینه‌وه‌و‬ ‫ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن �ه‌وه‌ی ب��ی��رم �ه‌ن��دو‬ ‫زان��اك��ان��ی ج��ی��ه��ان له‌پێناو‬ ‫ب �ه‌دی��ه��ێ��ن��ان��ی ئه‌نجامێكی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو ب�ه‌رده‌س��ت له‌م‬ ‫ئاقاره‌و‌ه بره‌وی به‌خۆی داوه‌‪.‬‬ ‫ئ����������ه‌و داڕم��������������ان‌و‬ ‫هه‌ره‌سهێنانه‌ی ك‌ه له‌ئه‌نجامی‬ ‫ره‌ف����ت����ارو ه �ه‌ڵ��س��وك �ه‌وت��ی‬ ‫نامه‌سوالنه‌ی ئاده‌میزاده‌كانه‌و‌ه‬ ‫رووی������داو‌ه ب���ه‌روون���ی جێ‬ ‫ده‌س���ت‌و كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫خ��ۆی له‌نێو ده‌رهاویشته‌ی‬ ‫ك��ێ��ش �ه‌ك��ان��ی ك��ه‌ش��وه��ه‌واو‬ ‫ژی���ن���گ���ه‌و ت��ه‌ن��دروس��ت��ی��دا‬ ‫جێكه‌وت‌ه ك��ردووه‌‪ ،‬له‌وانه‌ش‬ ‫قه‌تیسبوون‌و په‌نگخواردنه‌وه‌ی‬ ‫گه‌رمی‌و به‌رفراوانبوونی چینی‬ ‫ئۆزۆن‌و به‌رزبوونه‌وه‌ی پله‌ی‬ ‫گه‌رماو ت��وان�ه‌وه‌ی سه‌هۆڵی‬ ‫ج�ه‌م��س�ه‌ره‌ك��ان‌و هه‌ڵكردنی‬

‫ش���ه‌پ���ۆل���ی گ�����ه‌رده‌ل�����وول‌و‬ ‫ت �ه‌ق��ی��ن �ه‌وه‌ی گ��ڕك��ان �ه‌ك��ان‌و‬ ‫وش���ك���ه‌س���اڵ���ی‌و چ���ه‌ن���دان‬ ‫كاره‌ساتی دیكه‌ی سروشتی‬ ‫ك�‌ه ه �ه‌ر ت��او ناتاوێك روو‬ ‫له‌ناوچ‌ه جیاوازه‌كانی جیهانی‬ ‫ئه‌مڕۆمان ده‌ك‌هن‌و مرۆڤایه‌تی‬ ‫ده‌خ �ه‌ن �‌ه ب���ه‌رده‌م ه�ه‌ڕه‌ش�ه‌ی‬ ‫ك����اره‌س����ات����‌ه ت���ون���دوت���ی���ژو‬ ‫ج �ه‌رگ بڕه‌كانی سروشت‪.‬‬ ‫گه‌ربێت‌و مرۆڤه‌كان هه‌روا‬ ‫خ�ه‌م س��اردو كه‌مته‌رخه‌مان‌ه‬ ‫ب �ه‌رده‌وام��ب��ن له‌كاولكاری‌و‬ ‫تێكدانی كه‌شوهه‌واو ژینگه‌ی‬ ‫س���روش���ت‪ ،‬ئ����ه‌م ق �ه‌ی��ران��ی‬ ‫ژی��ن��گ�ه‌ی��ی�ه‌ش ت��ا ب��ێ��ت رۆژ‬ ‫به‌رۆژ به‌ره‌و سه‌ختی‌و ئاسته‌م‬ ‫ده‌ڕوات‌و ده‌بێت‌ه ته‌نگه‌ژه‌یه‌كی‬ ‫گه‌ور‌ه بۆ مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫ته‌پۆڵكه‌یه‌ك له‌پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان‪:‬‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئ �ه‌م پیسكردن‌و‬ ‫گ�ه‌ن��ده‌ڵ��ك��ردن�ه‌و ل�ه‌ق��وواڵی��ی‬ ‫پ��ێ��ش��ك�ه‌وت��ن�‌ه ت�ه‌ك��ن��ۆل��ۆژی��ی�‌ه‬ ‫ب���ه‌رچ���اوه‌ك���ان���ی ئ���ه‌م���ڕۆدا‬ ‫ك �‌ه خ��ۆی له‌كێبركێیه‌كی‌و‬ ‫م��ل��م�لان��ی��ی ل����ه‌ڕاده‌ب����ه‌ده‌رو‬ ‫زه‌ب�ه‌الح��ی داهێنان‌ه ن��اوازه‌و‬ ‫گه‌وره‌كانی عه‌قڵی مرۆڤایه‌تیدا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه ته‌نانه‌ت بۆ‬ ‫چركه‌یه‌كیش وه‌ستانی نییه‌‪،‬‬ ‫له‌پرێكدا ئاده‌میزاده‌كان دركیان‬ ‫ب �ه‌م �ه‌ت��رس��ی ك�ه‌ڵ�ه‌ك�ه‌ب��وون��ی‬ ‫ب���ێ���ك���ۆت���ای���ی ل��ه‌ك��ێ��وێ��ك‬ ‫ل��ه‌پ��اش��م��او‌ه ئ �ه‌ل��ك��ت��رۆن �ی‌و‬ ‫دی��ج��ی��ت��اڵ��ی��ی�ه‌ك��ان ك����رد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ه���ه‌ر ل �ه‌س �ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��ی��رس��ان��ی ش��ۆڕش��ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫له‌ده‌یه‌ی دواهه‌مینی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌و‌ه سه‌ریهه‌ڵداو له‌گه‌ڵ‬ ‫ئاراسته‌ی واڵت‌ه پێشكه‌وتوو‬ ‫پیشه‌سازییه‌كان به‌خۆیان‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌نده‌كانی‬ ‫كۆمپانیا‬ ‫ب�������واری دروس���ت���ك���ردن���ی‬ ‫ئه‌لكترۆنیه‌كانیانه‌و‌ه‬ ‫ئامێر‌ه‬ ‫رووه‌و پێشبركێیه‌كی خێراو‬ ‫گه‌رماوگه‌رم له‌پێناو راكێشان‌و‬ ‫پ �ه‌ل��ك��ێ��ش��ك��ردن��ی ه �ه‌رچ��ی‬ ‫ژماره‌ی زیاتری به‌كارهێنه‌رانی‬ ‫به‌رهه‌م‌ه ناوازه‌و نوێیه‌كانیانه‌و‬ ‫ورژان��دن��ی��ان له‌پێناو كڕین‌و‬

‫تازه‌كردنه‌وه‌ی ئامێره‌كانیان‌ه‬ ‫له‌هه‌مانكاتدا‪ ،‬ه�ه‌ر ئه‌مه‌ش‌ه‬ ‫بووه‌ت‌ه هۆی گۆڕانی كه‌ره‌ست‌ه‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��راوه‌ك��ان��م��ان بۆ‬ ‫سوڕێكی دانه‌خراو‪.‬‬ ‫ل �ه‌ڕۆژگ��اری ئه‌مڕۆماندا‬ ‫پ��اش��م��او‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ب���وون���ه‌ت���‌ه ك��ێ��ش��ه‌ی��ه‌ك ك‌ه‬ ‫ت���ه‌واوی جیهانی به‌خۆیه‌و‌ه‬ ‫س���ه‌رق���اڵ���ك���ردووه‌‪ ،‬ئ �ه‌وی��ش‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ئ����ه‌و م �ه‌ت��رس��ی��ی �‌ه‬ ‫ژینگه‌یی‌و ته‌ندروستیانه‌و‌ه‬ ‫ك��‌ه ل �ه‌ه �ه‌گ��ب �ه‌ك �ه‌ی خ��ۆی��دا‬ ‫ه���ه‌ڵ���ی���گ���رت���ووه‌‪ ،‬ئ���ه‌م���ه‌ش‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌ن��ج��ام��ی پ��ێ��ش��ك�ه‌وت�ن‌و‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونی ئه‌و ئامێرانه‌و‌ه‬ ‫دێ���ت ك��‌ه خ���ۆرزگ���ارك���ردن‬ ‫لێیان‌و دووب���ار‌ه سه‌رله‌نوێ‬ ‫ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�ه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫ل��ه‌پ��ارچ��ه‌و ت��وخ��م�ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫ب��ووه‌ت �‌ه ك��ارێ��ك��ی ئه‌ست‌هم‌و‬ ‫بووه‌ت‌ه ته‌حه‌دایه‌كی گه‌وره‌و‬ ‫كۆسپێكی ئ��اڵ��ۆز ل �ه‌ب �ه‌رده‌م‬ ‫واڵت���‌ه پ��ێ��ش��ك�ه‌وت��ووه‌ك��ان��دا‪،‬‬ ‫له‌حاڵێكدا ك‌ه واڵت‌ه هه‌ژارو‬ ‫ت����از‌ه گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دووه‌ك��ان‬ ‫(الدول النامیه‌) گه‌وره‌ترین‬ ‫زه‌ره‌رم�ه‌ن��دی ئه‌م بارودۆخ‌ه‬ ‫ن��ال �ه‌ب��اره‌ن‪ ،‬ئ�ه‌وی��ش به‌هۆی‬ ‫ه����اورده‌ك����ردن����ی (ت��ێ��دی��ر)‬ ‫ئ���ه‌و ئ��ام��ێ��ر‌ه ئه‌لكترۆنیی‌ه‬ ‫به‌كارهاتووانه‌ی (باله‌نه‌ی)‬ ‫ی��اخ��ود ئ��ه‌و ئ��ام��ێ��ران�ه‌ی ك‌ه‬ ‫هه‌رزان‌و خاوه‌ن مواسه‌فات‌و‬ ‫كوالیتییه‌كی خ��راپ��ن‪ ،‬جا‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ه‌ه��ۆی ه��ان��دان��ی‬ ‫بازرگانی یاخود یارمه‌تییه‌و‌ه‬ ‫ب���ێ���ت‪ ،‬ئ����ه‌م دی����ارده‌ی����ه‌ش‬ ‫ل����ه‌ه����ه‌ردوو ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ك��ه‌دا‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی زیانبه‌خشی‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ش ده‌بێت‌ه هۆی‬ ‫ب�ه‌ف��ی��رۆچ��وون��ی ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫ئ����اب����ووری‌و وێ��ران��ك��ردن��ی‬ ‫ژی���ن���گ���ه‌ی ئ����ه‌و واڵت���ان���ه‌‪،‬‬ ‫دی���ار‌ه ئ �ه‌م �ه‌ش له‌ئه‌نجامی‬ ‫كه‌ڵه‌كه‌بوونی پاشماوه‌كانیان‬ ‫ی��اخ��ود ب��ه‌ه��ۆی بێتوانایی‬ ‫ئ �ه‌و واڵت��ان�‌ه له‌كۆكردنه‌وه‌و‬ ‫سه‌رله‌نوێ به‌كارهێنانه‌وه‌یاندا‬ ‫رووده‌دات‪.‬‬ ‫رای �ه‌ڵ �ه‌ی جاڵجالۆكه‌یی‬ ‫سه‌رده‌م‪:‬‬

‫‪13‬‬

‫ئه‌م ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنیان‌ه‬ ‫ب��وون �ه‌ت �‌ه جاڵجاڵۆكه‌ی‌هك‌و‬ ‫ته‌واوی قوژبن‌و بنمیچی ماڵ‌ه‬ ‫ئاسایی‌و سه‌رده‌مییه‌كانمانی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ه��اوڕا ته‌نیووه‌‪،‬‬ ‫له‌هه‌موو ئاراسته‌و الیه‌كه‌و‌ه‬ ‫ده‌وری گرتووین‪ ،‬وایلێهاتوو‌ه‬ ‫هه‌رماڵێك ك‌ه تۆ بیگریت به‌ده‌ر‬ ‫نیی‌ه له‌م ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنیی‌ه‬ ‫به‌كارهاتوو به‌كارنه‌هاتووانه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت كار گه‌یشتووه‌ت‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی ك‌ه ئێستا وایلێهاتوو‌ه‬ ‫م��اڵ��ی س���ه‌رده‌م ل �ه‌س �ه‌ر ئه‌و‬ ‫بنچینه‌ی‌ه بونیات ده‌نرێت‪ ،‬ك‌ه‬ ‫به‌ئامێرگه‌لی ئه‌لكترۆنی كار‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬ل �ه‌و مه‌ترسیانه‌ش‬

‫پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لیکترۆنییه‌کان‬ ‫بوونه‌ت ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین‬ ‫کێشه‌ له‌جیهاندا‬ ‫ئ�����ه‌و ت���ه‌پ���ۆڵ���ك���ه‌و ك��ێ��و‌ه‬ ‫بێكۆتایی‌و رووله‌زیادانه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫له‌كه‌ڵه‌كه‌بوون‌و كۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنیانه‌و‌ه‬ ‫دروس����ت����ب����وو‌ه ب���ه‌ه���ه‌م���وو‬ ‫شێوازو پێكهات‌ه ژه‌ه��راوی‌و‬ ‫ناژه‌هراوییه‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��اراس��ت �ه‌ی ج��ی��ه��ان ڕووه‌و‬ ‫ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‪ ،‬ئه‌و‬ ‫مه‌ترسیی‌ه چ��اوه‌ڕوان��ك��راوان�‌ه‬ ‫پشتگوێخراون ك �‌ه ره‌نگ‌ه‬ ‫له‌ئه‌نجامی ئ �ه‌و كه‌ره‌سته‌و‬ ‫ت��وخ��م��ان�ه‌و‌ه رووب���ه‌ڕووم���ان‬ ‫ب��ێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬ك�‌ه ئ �ه‌و ئامێرانه‌ی‬ ‫لێدروستكراو‌ه ك�‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫هاوته‌ریب‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌و زیادبوون‌ه‬ ‫خێراو به‌رچاو‌ه ته‌كنۆلۆژییه‌ی‬ ‫ك‌ه بووه‌ت‌ه هۆی كورتكردنه‌و‌ه‬ ‫ت���ه‌م���ه‌ن���ی ب���ه‌ره���ه‌م���ه‌ك���ان‌و‬ ‫ل���ه‌الی���ه‌ك���ی دی���ك���ه‌ش���ه‌و‌ه‬

‫ده‌س���ت���ب���ه‌ردارب���وون���ی���ان‌و‬ ‫گ����ه‌ڕان ب����ه‌دوای ب�ه‌ره�ه‌م��ی‬ ‫دی��ك �ه‌ی ن��وێ��دا‪ ،‬ك �‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی سه‌رده‌مدا‬ ‫بێته‌وه‌و بگونجێت‪.‬‬ ‫ب���ۆ ن���م���وون���‌ه ت �ه‌م �ه‌ن��ی‬ ‫ه���اك���ه‌زای���ی ك��ۆم��پ��ی��وت �ه‌ری‬ ‫دروستكراوی ساڵی (‪)1997‬‬ ‫ب�‌ه (‪ )7‬س��اڵ ده‌خه‌مڵێندرا‬ ‫له‌كاتێكدا ته‌مه‌نی ئه‌م نه‌و‌ه‬ ‫نوێیان‌ه له‌كۆمپیوته‌ر ل‌ه (‪)3‬‬ ‫ساڵ تێپه‌ڕناكات‪.‬‬ ‫هه‌رئه‌مه‌ش وای��ك��ردوو‌ه‬ ‫ك���‌ه ق����ه‌ب����اره‌ی پ��اش��م��او‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان له‌ئه‌وروپادا‬ ‫ب‌ه ب���ه‌راورد به‌پاشماوه‌كانی‬ ‫دی��ك �‌ه ب �ه‌رزب��ێ��ت �ه‌و‌ه ب��ۆ سێ‬ ‫ئه‌وه‌نده‌‪ ،‬دی��ار‌ه ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫(پاشماوه‌ی ئه‌لكترۆنی) بۆ‬ ‫ریزبه‌ندكردنی ئه‌و كه‌ره‌سته‌و‬ ‫ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنیان‌ه به‌كاردێت‬ ‫ك �‌ه ت�ه‌م�ه‌ن��ی��ان گه‌یشتووه‌ت‌ه‬ ‫كۆتایی ته‌مه‌نی خه‌مڵێندراوی‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی��ان‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ش‬ ‫هه‌موو ئامێر‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ده‌گرێته‌و‌ه ه�ه‌ر له‌ته‌له‌فۆنی‬ ‫مۆبایل‌و كۆمپیوته‌رو شاشه‌و‬ ‫پاتری‌و ته‌له‌فیزیۆنه‌و‌ه بیگر‌ه‬ ‫تا ئه‌وانی ئه‌وانی دیكه‌‪...‬‬ ‫ك‌ه وازم��ان له‌به‌كارهێنانیان‬ ‫هێناوه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م ئامێرانه‌ش كاتێك‬ ‫ده‌گ���ه‌ن���‌ه ق��ۆن��اغ��ی ك��ۆت��ای��ی‬ ‫ته‌مه‌نیان‌و په‌كیان ده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌ن��اوب��ردن��ی��ان ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی‬ ‫سوتاندن یاخود هه‌ڵوه‌شاندن‌و‬ ‫پ��ارچ�‌ه پارچه‌كردنیان ئ�ه‌وا‬ ‫مه‌ترسی خۆی بۆ سه‌ر ژینگ‌ه‬ ‫په‌یداده‌كات‌و وه‌ك توخمێكی‬ ‫ژه‌ه����راوی ریزبه‌ندده‌كرێن‪،‬‬ ‫كه‌وات‌ه مه‌ترسییه‌ك‌ه له‌كوێدایه‌؟‬ ‫هۆكاری ئه‌م مه‌ترسییه‌ش زۆر‬ ‫س��اده‌و ساكار‌ه ك‌ه زۆرج��ار‬ ‫م��رۆڤ�ه‌ك��ان درك��ی پێناكه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ئه‌وه‌ی‌ه ك‌ه پێكهاته‌ی‬ ‫ناوه‌كی ئه‌م ئامێران‌ه بریتیی‌ه‬ ‫له‌توخم‌ه ژه‌هراوییه‌كانی وه‌ك‬ ‫جیوه‌و قوڕقوشم‌و زه‌رنیخ‌و‬ ‫كادمیۆم‌و برلیۆم‌و زۆر له‌و‬ ‫پاشماو‌ه ژه‌ه��راوی��ی��ان�ه‌ی ك‌ه‬ ‫ره‌ن��گ�‌ه ب�ه‌ه�ه‌ر ه��ۆی�ه‌ك بێت‬ ‫له‌هۆكان دز‌ه بكه‌ن‌ه نێو گیانی‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪14‬‬

‫مرۆڤ و زه‌وی‌و رووه‌كه‌كان‌و‬ ‫ئ���اوو ه����ه‌واو‌ه ی��اخ��ود گه‌ر‬ ‫بێت‌و به‌شێوازێكی زانستیان‌ه‬ ‫عه‌مار نه‌كرێن‌و هه‌ڵنه‌گیرێن‪،‬‬ ‫پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت ك��اری��گ �ه‌ری��ی��ان‬ ‫له‌داهاتوویه‌كی دوورو نزیكدا‬ ‫كاره‌ساتێكی مرۆیی ترسناكی‬ ‫لێبكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م��رۆ ل �ه‌س �ه‌رت��اس �ه‌ری‬ ‫جیهاندا پتر ل‌ه (‪ )50‬ملیۆن‬ ‫ت �ه‌ن پاشماوه‌ی ئه‌لكترۆنی‬ ‫م �ه‌ت��رس��ی��دار ك��ۆب��ووه‌ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا ت��ا ئێستا ره‌نگ‌ه‬ ‫توانیبێتیان ته‌نیا (‪)1.9-1.5‬‬ ‫ملیۆن ته‌نی لێ له‌ناوبه‌رن‪.‬‬ ‫مه‌ترسی ئ��ه‌م پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنیان‌ه به‌جۆرێك‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی ده‌بێت‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ته‌ندروستی‬ ‫م�����رۆڤ‌و ژی��ن��گ �‌ه ك‌ه‬ ‫ك���ار گ�ه‌ی��ش��ت��ووه‌ت�‌ه ئ�ه‌و‬ ‫راده‌ی������ه‌ی خ��ه‌م��خ��ۆران‌و‬ ‫شاره‌زایانی ئه‌و بوار‌ه‬ ‫هۆشداری ئه‌و‌ه ده‌ده‌ن‬ ‫ك��‌ه ن��اب��ێ��ت ئ��ام��ێ��ری‬ ‫له‌كاركه‌وتووی ئه‌لكترۆنی‬ ‫ب�ه‌ه��ی��چ ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك ل�ه‌ن��او‬ ‫ماڵ‌و شوێنی حه‌وانه‌وه‌ماندا‬ ‫هه‌ڵبگیرێت ئه‌ویش به‌هۆی‬ ‫كاریگه‌ریی خراپی بۆ سه‌ر‬ ‫ت �ه‌ن��دروس��ت��ی��م��ان‌و له‌پێشی‬ ‫هه‌مووشیانه‌و‌ه دروستكردنی‬ ‫ه���ه‌س���ت���ه‌وه‌ری (ح��س��اس��ی�ه‌)‬ ‫پێسته‌‪ .‬به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ئ���وس���ت���رال���ی‪ ،‬پ���اش���م���او‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ب���ه‌رچ���او ب���وون���ه‌ت���‌ه ه��ۆی‬ ‫ژه‌ه���راوی بوونی ئ��اوی ژێر‬ ‫زه‌وی له‌كالیفۆرنیاو ژاپۆندا‪.‬‬ ‫ق�����ه‌ب�����اره‌ی پ���اش���م���او‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان‪:‬‬ ‫پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫جۆرێك له‌پیسبوونی ژینگ‌ه‬ ‫دێنن‌ه ئ��اراو‌ه ك‌ه زۆرج��ار ب‌ه‬ ‫(هێڵی ش����اراوه‌) ن��اس��راوه‌‪،‬‬ ‫زۆر ج��ۆر ل��ه‌و پیسبوون‌و‬ ‫ژه‌هراوی بوونان‌ه له‌ئه‌نجامی‬ ‫پ���اش���م���اوه‌ك���ان���ی ك���ارگ���‌ه‬ ‫پیشه‌سازییه‌كانه‌و‌ه په‌یداده‌بن‪،‬‬ ‫ك���‌ه ب��ری��ت��ی��ن ل���ه‌پ���اش���ه‌رۆی‬ ‫ك���ه‌ره‌س���ت���‌ه ر‌هق‌و ش��ل‌و‬ ‫گازییه‌كان‌و له‌كارگه‌كانه‌و‌ه‬

‫ب�ڵ�اوده‌ب���ن���ه‌وه‌‪ ،‬ده‌ت��وان��رێ��ت‬ ‫ت���اڕاده‌ی���ه‌ك ل �ه‌ڕێ��ی بینین‌و‬ ‫بۆنكردنه‌و‌ه مه‌ودای ژه‌هراوی‬ ‫ب���وون���ی���ان دی��اری��ب��ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم س�ه‌ب��اره‌ت به‌پاشماو‌ه‬ ‫ناتوانرێت‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ئ �ه‌م م �ه‌ودای �‌ه دیاریبكرێت‪،‬‬ ‫بۆی‌ه مه‌ترسییه‌كانی ئه‌م جۆر‌ه‬ ‫پاشماوان‌ه به‌كوشنده‌و شاراو‌ه‬ ‫ئه‌ژمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ه �ه‌ری �ه‌ك��ێ��ك ل �ه‌ئ��ام��ێ��ر‌ه‬ ‫ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی�ه‌ك��ان��ی��ش دوو‬ ‫خه‌سڵه‌ت وای��ل��ێ��ده‌ك��ات ك‌ه‬ ‫ب��ه‌پ��اش��م��اوه‌ی ئه‌لكترۆنی‬ ‫بێت‌ه ژم���اردن‬

‫ت��ا س��اڵ��ی (‪ )2014‬رێ��ژه‌ی‬ ‫كۆمپیوته‌ر‌ه كه‌سییه‌كان بگات‌ه‬ ‫نزیكه‌ی دوو ملیار ئامێرو‬ ‫به‌زیادبوونێكی س��ااڵن�‌ه ك‌ه‬ ‫رێژه‌كه‌ی ده‌گات‌ه (‪.)%12‬‬ ‫ه���������ه‌روه‌ك ده‌زان����ی����ن‬ ‫به‌ره‌وپێشچوون‌و پێشكه‌وتنی‬ ‫ته‌كنۆلۆژیا ب �ه‌راده‌ی �ه‌ك �‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌و ئامێره‌ی دوێنێ كڕیووت‌ه‬ ‫سبه‌ینێ مۆدیلی به‌سه‌رچووه‌و‬ ‫ب�����ه‌دوای ی�ه‌ك��ێ��ك��ی دی��ك�ه‌ی‬ ‫نوێدا ع���ه‌وداڵ ده‌ب��ی��ت‪ ،‬له‌م‬ ‫سۆنگه‌یه‌شه‌و‌ه ت��ا ده‌گه‌ین‌ه‬ ‫س���اڵ���ی (‪)2014‬‬ ‫زۆرب����ه‌ی‬

‫ئ���ه‌وی���ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��‌ه ه �ه‌ری �ه‌ك �ه‌ی��ان‪ ،‬ی��ان‬ ‫تابلۆیه‌كی (لوحه‌) ئه‌لكترۆنی‪،‬‬ ‫یان لووله‌كی تیشك‌ه كاسۆدی‬ ‫ل��ه‌خ��ۆگ��رت��وو‌ه ك��‌ه ئ �ه‌م �ه‌ی‬ ‫دواییان رێژه‌یه‌كی به‌رچاوی‬ ‫له‌قورقوشمی تێدای‌ه به‌ڕاده‌یه‌ك‬ ‫ك�‌ه ده‌بێته‌هۆی زی��ادب��وون��ی‬ ‫سیفاتی ژه‌ه����راوی ب��وون‌و‬ ‫له‌ئه‌نجامیشدا پاشماوه‌یه‌كی‬ ‫ئ���ه‌ل���ك���ت���رۆن���ی ژه‌ه�������راوی‬ ‫م�ه‌ت��رس��ی��دار دێنن‌ه ب �ه‌ره �ه‌م‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ك ئ �ه‌و حاڵه‌ته‌ی ك‌ه‬ ‫ئێستا بووه‌ت‌ه واقیعێكی تاڵ‌و‬ ‫پیسبوونی ژی��ن��گ�‌ه ئ�ه‌وی��ش‬ ‫به‌هۆی پاشماوه‌ی ئه‌و ئامێر‌ه‬ ‫كۆمپیوته‌رییانه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێشبینی ده‌ك��رێ��ت ك‌ه‬

‫ئ����������ه‌و دوو‬ ‫ملیار ئامێر‌ه ده‌چ��ن�‌ه ری��زی‬ ‫ئامیره‌ئه‌لكترۆنیی‌ه بێكه‌ڵك‌و‬ ‫ته‌مه‌ن به‌سه‌رچووه‌كانه‌وه‌و‬ ‫ت�ه‌پ��ۆڵ��ك�ه‌ی�ه‌ك ل�ه‌پ��اش��م��اوه‌ی‬ ‫ئه‌لكترۆنی قووتده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش پێویستی به‌پالنێكی‬ ‫ئ��ای��ن��ده‌ی��ی تۆكم‌ه ه �ه‌ی �‌ه بۆ‬ ‫چۆنیه‌تی ل �ه‌ن��اوب��ردن��ی ئه‌م‬ ‫ب��ڕ‌ه ب��ێ��ش��وم��ار‌ه ل��ه‌و ئامێر‌ه‬ ‫كۆمپیوته‌ریی‌ه له‌كاركه‌وتووانه‌‪.‬‬ ‫له‌ساڵی (‪)2004‬دا نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )315‬م��ل��ی��ۆن ئ��ام��ێ��ری‬ ‫كۆمپیوته‌ری كه‌سی مۆدیلیان‬ ‫ب �ه‌س �ه‌رچ��وو ل �ه‌ك��ارك �ه‌وت��ن‪،‬‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا له‌ساڵی (‪)2005‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫یشدا نزیكه‌ی (‪ )850‬ملیۆن‬ ‫ئ��ام��ێ��ری ت�ه‌ل�ه‌ف��ۆن��ی مۆبایل‬ ‫به‌رهه‌م هێنراوه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌و ب������اره‌و‌ه یه‌كێتی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی بۆ ئیشپێكردنی‬ ‫ت�ه‌ل�ه‌ف��ۆن��ی م��ۆب��ای��ل ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫راگ���ه‌ی���ان���دووه‌‪ ،‬ك �‌ه رێ���ژه‌ی‬ ‫هاوبه‌شه‌كانی به‌كارهێنه‌ری‬ ‫هێڵی ته‌له‌فۆنی مۆبایل ل‌ه‬ ‫ساڵی (‪)2008‬دا ل‌ه (‪)3.9‬‬ ‫ملیاره‌و‌ه ب �ه‌رز ده‌بێته‌و‌ه بۆ‬ ‫(‪ )5.6‬ملیار له‌ساڵی (‪)2013‬‬ ‫داو ته‌نیا به‌شداربووه‌كانی‬ ‫واڵت �‌ه عه‌ره‌بییه‌كان له‌ساڵی‬

‫( ‪ )2 0 0 7‬د ا‬ ‫گه‌یشتووه‌ت‌ه (‪ )177‬ملیۆن‌و‬ ‫له‌ساڵی (‪)2008‬یشدا بووه‌ت‌ه‬ ‫(‪ )200‬ملیۆن به‌شداربوو‪.‬‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ك��ی دی��ك �ه‌ش �ه‌و‌ه‬ ‫ژم���������������اره‌ی پ���ات���ری���ی���‌ه‬ ‫ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��راوه‌ك��ان��ی ئ �ه‌و‬ ‫ئامێران‌ه ده‌گات‌ه دوو به‌قه‌ده‌ر‬ ‫ژم��اره‌ی ئامێر‌ه مۆبایله‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش كاره‌ساتێكی ژینگه‌یی‬ ‫ل��ێ��چ��اوه‌ڕوان ده‌ك��رێ��ت به‌و‬ ‫هۆیه‌و‌ه ك‌ه پاتری ته‌له‌فۆن‌ه‬ ‫مۆبایله‌كان له‌ڕیزبه‌ندی ئه‌و‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ان��ه‌دا داده‌ن���رێ���ن ك‌ه‬ ‫زۆرت��ری��ن ئاستی ژه‌ه���راوی‬ ‫بوونیان لێبه‌دیده‌كرێت بۆ‬

‫سه‌ر ژینگه‌ی ده‌وروبه‌ر‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌پیسبوونی ئ���اوه‌و‌ه بیگر‌ه‬ ‫تا ده‌گات‌ه س�ه‌ر ته‌ندروستی‬ ‫مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئ��ام��اره‌ك��ان ئ��ام��اژ‌ه ب�ه‌و‌ه‬ ‫ده‌ك����ه‌ن ك �‌ه ب���ڕی پ��اش��م��او‌ه‬ ‫ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی�ه‌ك��ان ل �ه‌واڵت �‌ه‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندووه‌كاندا‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪)1990‬و‌ه بۆ ساڵی (‪)2005‬‬ ‫ل‌ه (‪ )300‬ملیۆن ته‌نه‌و‌ه بۆ‬ ‫(‪ )580‬ته‌ن به‌رزبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ك ده‌زانین دروستكردنی‬ ‫زۆرب���������ه‌ی ئ���ام���ێ���ره‌ك���ان���ی‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای زانیاری (ئای‬ ‫تی) به‌شێوه‌یه‌كی چڕ پشت‬ ‫ب�ه‌ك�ه‌ره‌س��ت�ه‌و توخمی‬ ‫كیمیایی ده‌به‌ستێت‪،‬‬ ‫به‌هۆی كه‌می ته‌مه‌نی‬ ‫ئ �ه‌م به‌روبوومانه‌شه‌و‌ه‬ ‫ده‌ب���ی���ن���ی���ن ك��ێ��وێ��ك‬ ‫ل�������ه‌پ�������اش�������م�������او‌ه‬ ‫ئ���ه‌ل���ك���ت���رۆن���ی���ی���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌سازێنن‌و ده‌بنه‌هۆی‬ ‫ژه‌ه����راوی����ك����ردن����ی‬ ‫ئ�����������������اوی ژێ�������ر‬ ‫زه‌وی‌و ك�ه‌ره‌س��ت�ه‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫مه‌ترسیداریش ده‌بن بۆ سه‌ر‬ ‫ته‌ندروستی مرۆڤه‌كان‪.‬‬ ‫گ��������ه‌وره‌ت��������ری��������ن‬ ‫به‌كارهێنه‌رانی ئه‌لكترۆنی‪:‬‬ ‫راپ������ۆڕت������ه‌ك������ان������ی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ك��ان��ی واب �ه‌س��ت �‌ه‬ ‫ب���ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌و‌ه ئ���ام���اژ‌ه بۆ‬ ‫ئ���ه‌و‌ه ده‌ك���ه‌ن ك �‌ه ویالیه‌ت‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ب��ه‌گ��ه‌وره‌ت��ری��ن ب �ه‌ك��ارب �ه‌رو‬ ‫ب �ه‌ك��اره��ێ��ن �ه‌ری ئه‌لكترۆنی‬ ‫داده‌نرێت له‌جیهانداو له‌نێوان‬ ‫سااڵنی (‪)2004-1997‬دا‬ ‫پتر ل‌ه (‪ )315‬ملیۆن ئامێری‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ری ل��ه‌و واڵت���ه‌دا‬ ‫م��ۆدی��ل��ی��ان ب���ه‌س���ه‌رچ���ووه‌و‬ ‫ب���وون���ه‌ت���‌ه ب���ال���ه‌و ت���وان���ای‬ ‫به‌كارهێنانیان ل�ه‌ده‌س��ت��داوه‌‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌توێژینه‌وه‌كان ك‌ه‬ ‫له‌ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئ �ه‌م �ه‌ری��ك��ادا ئ��ام��اد‌ه ك��راو‌ه‬ ‫ئ��ام��اژ‌ه بۆ ئ �ه‌و‌ه ده‌ك��ات ك‌ه‬ ‫سااڵن‌ه (‪ )3.2‬ملیۆن ته‌ن له‌م‬ ‫ئامێران‌ه ده‌كرێن‌ه ژێر زه‌وییه‌و‌ه‬ ‫وه‌ك شێوازێك بۆ رزگاربوون‬ ‫لێی‌و س���ه‌ره‌رای ئ��ه‌وه‌ی ك‌ه‬

‫ساڵی (‪ )2005‬بڕی (‪)250‬‬ ‫م��ل��ی��ۆن ت���ه‌ن ل���ه‌م ئامێران‌ه‬ ‫له‌خزمه‌تگوزاری‌و ئیشپێكردن‬ ‫داب������ڕان‌و ن���ه‌ت���وان���را ئ��ی��دی‬ ‫كه‌ڵكیان لێوه‌رگیرێت‌و چوون‌ه‬ ‫نێو خانه‌ی پاشماوه‌كانه‌وه‌و‬ ‫ه�ه‌روه‌ه��ا ئاماری ئ�ه‌و ساڵ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی راگه‌یاندوو‌ه ك‌ه (‪)6‬‬ ‫ملیۆن ل�ه‌م ئامێران‌ه له‌ماڵ‌و‬ ‫ئۆفیسه‌كاندا هه‌ڵگیراون به‌بێ‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب��ۆ خ��زم�ه‌ت��گ��وزاری‬ ‫به‌كاربهێنرین‪ ،‬دیار‌ه ئه‌م بڕ‌ه‬ ‫زۆر‌ه له‌پاشماوه‌و پاشه‌ڕۆی‬ ‫ئ �ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی ك��اری��گ �ه‌ری��ی‬ ‫گ �ه‌وره‌ی ده‌بێت له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ی ك‌ه خۆی ب�ه‌وه‌و‌ه‬ ‫راده‌دات ك‌ه گوای‌ه خاوه‌نی‬ ‫به‌رزترین ته‌كنۆلۆژیای‌ه ك‌ه‬ ‫له‌توانایدای‌ه زاڵ بێت به‌سه‌ر‬ ‫هه‌موو پێكهاته‌كانی ژینگه‌دا‪.‬‬ ‫ئه‌م پاشماوان‌ه بۆ كوێ‬ ‫ده‌چن؟‬ ‫راپۆرتێكی رێكخراوی‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ی ژی��ن��گ �ه‌ی س �ه‌ر‬ ‫به‌نه‌ته‌و‌ه یه‌كگرتووه‌كان ئاماژ‌ه‬ ‫ب��ه‌و‌ه ده‌ك���ات‪ ،‬ك�‌ه زۆرب��ه‌ی‬ ‫ه��ه‌ر‌ه زۆری كۆمپانیاكانی‬ ‫ئه‌لكترۆنی‬ ‫به‌رهه‌مهێنه‌ری‬ ‫ب��ۆ رزگ��ارب��وون له‌پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كانی وه‌ك ئامێری‬ ‫كۆمپیوته‌رو پێداویستییه‌كانی‌و‬ ‫ئامێری ته‌له‌فیزیۆن‌و كه‌ره‌ست‌ه‬ ‫دی��ج��ی��ت��اڵ��ی��ی�ه‌ك��ان��ی دی��ك �ه‌ی‬ ‫پ���ه‌ن���ا ده‌ب���ه‌ن���‌ه ب����ه‌ر واڵت���‌ه‬ ‫ئ�ه‌ف�ه‌ری��ق��ی��ی�ه‌ك��ان‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئ �ه‌وه‌ش��ی روون��ك��ردووه‌ت �ه‌و‌ه‬ ‫ك‌ه سااڵن‌ه بڕی (‪ )50‬ملیۆن‬ ‫ته‌ن له‌و پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنیان‌ه‬ ‫فڕێ ده‌درێن‌ه نێو خاكی ئه‌و‬ ‫په‌ڵ‌ه زه‌وییه‌ی جیهانه‌و‌ه وه‌ك‬ ‫رێگه‌یه‌ك بۆ خۆ رزگاركردن‬ ‫لێی‪.‬‬ ‫دی���ار‌ه ه�ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئه‌م‬ ‫كیشوه‌ر‌ه ئه‌سمه‌ره‌ش وه‌ك‬ ‫سه‌ره‌نگوێلكێك بۆ تێفڕێدانی‬ ‫پاشماوه‌كان دوای ئه‌وه‌هات‬ ‫ك �‌ه واڵت��ان��ی ئاسیایی وه‌ك‬ ‫چین‌و هیند كۆت‌و به‌ندێكی‬ ‫توندیان سه‌پاند به‌سه‌ر هاتن‌ه‬ ‫ناوه‌وه‌ی ئه‌و جۆر‌ه ئامێرانه‌ی‬ ‫ك�‌ه ب��ۆی��ان ده‌ه���ات‪ ،‬ئ �ه‌وه‌ش‬ ‫دوای ئه‌و چه‌رمه‌سه‌ریان‌ه هات‬

‫ك‌ه به‌ده‌ست به‌اڵو زیانی ئه‌و‬ ‫پاشه‌رۆیانه‌و‌ه تووشیان ببوو‪.‬‬ ‫ل�ه‌ئ�ه‌ن��ج��ام��ی به‌هه‌ڵمبوونی‬ ‫گازی ژه‌هراوی ئه‌و پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنیی‌ه له‌كاركه‌وتووانه‌ی‬ ‫ك��‌ه ل���ه‌ش���اری (ئ��اب��ی��دج��ان)‬ ‫ی پایته‌ختی (ساحل العاج)‬ ‫ك �ه‌ڵ �ه‌ك �‌ه ب���ب���وون‪ ،‬نزیكه‌ی‬ ‫(‪ )50‬ك �ه‌س م���ردن‌و (‪)70‬‬ ‫ه����ه‌زاری دی��ك �ه‌ش تووشی‬ ‫نه‌خۆشی درێژخایه‌ن بوون‪.‬‬ ‫له‌ڕاپۆرتێكی ده‌زگای (تۆڕی‬ ‫ب��ازل بۆ ك��ار)دا ك‌ه گرنگی‬ ‫به‌و بوار‌ه ده‌دات هاتوو‌ه ك‌ه‬ ‫مانگان‌ه پتر ل‌ه (‪ )100‬هه‌زار‬ ‫ئامێری كۆمپیوته‌ر له‌ڕێگه‌ی‬ ‫ب��ه‌ن��ده‌ری الج��وس��ه‌و‌ه دێن‌ه‬ ‫ن��او نه‌یجیریاو‌ه ئه‌م‌ه جگ‌ه‬ ‫ل �ه‌چ �ه‌ن��دان ه����ه‌زار ئامێری‬ ‫ت�ه‌ل�ه‌ف��ی��زی��ۆن‌و كۆمپیوته‌رو‬ ‫ته‌له‌فۆنی مۆبایل ك�‌ه كۆن‬ ‫بوون‌و مۆدیلیان به‌سه‌رچووه‌‪.‬‬ ‫م���ه‌ت���رس���ی پ���اش���م���او‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان‪:‬‬ ‫م���ه‌ت���رس���ی پ���اش���م���او‌ه‬ ‫ئ �ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی �ه‌ك��ان ب�ه‌ت�ه‌ن��ی��ا‬ ‫له‌مرۆڤدا به‌رجه‌ست‌ه نابێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو كاریگه‌ریی به‌رچاوی‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ب���ۆ س���ه‌ر ژی��ن��گ�ه‌و‬ ‫ته‌واوی پێكهاته‌كانی له‌ئاژ‌هڵ‌و‬ ‫روو‌هك‌و باڵنده‌و ئاوو هه‌وا‪،‬‬ ‫جا به‌ڕێگه‌ی راسته‌وخۆ یاخود‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ بێت‪ ،‬له‌مه‌ودای‬ ‫ب����ه‌رچ����اوی ك�����ورت م���او‌ه‬ ‫یاخود م��ه‌ودای درێ��ژم��اوه‌ی‬ ‫ن �ه‌ب��ی��ن��راودا ب��ێ��ت‪ ،‬مه‌ترسی‬ ‫پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان له‌و‬ ‫كه‌ره‌ست‌ه كیمیاییانه‌دا خۆی‬ ‫ده‌بینێته‌و‌ه ك‌ه له‌پیشه‌سازی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن��ی ئ���ه‌و ئامێر‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنیانه‌دا ب�ه‌ك��اردێ��ن‪،‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ام��ارێ��ك��ی��دا ل���ه‌ب���اره‌ی‬ ‫كاریگه‌ریی ناته‌ندروست‌و‬ ‫ن��ێ��گ�ه‌ت��ی��ڤ��ی ئ���ه‌و پ��اش��م��او‌ه‬ ‫(گ��روپ��ی‬ ‫ئه‌لكترۆنیانه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌وزی جیهانی) هۆشداری‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی داو‌ه كه‌شاشه‌ی ئه‌و‬ ‫كۆمپیوته‌رو ته‌له‌فیزیۆنانه‌ی‬ ‫ك‌ه به‌ته‌كنۆلۆژیای (‪Cathod‬‬ ‫‪ )ray‬س���ازك���راوه‌و له‌ساڵی‬ ‫(‪)2002‬دا ف��رۆش��راون بڕی‬ ‫ده‌ه������ه‌زار ت���ه‌ن ل���ه‌م���ادده‌ی‬

‫ق��وڕق��وش��م��ی ل�ه‌خ��ۆگ��رت��وو‌ه‬ ‫ك�‌ه توخمێكی ژه‌ه��راوی��ی�ه‌و‬ ‫كاریگه‌ریی ده‌ب��ێ��ت له‌سه‌ر‬ ‫خ���وێ���ن‌و ئ��اس��ت��ی زی��ره‌ك��ی‬ ‫ل���ه‌الی م��ن��دااڵن گ��ه‌ر بێت‬ ‫له‌كاتی ته‌قین‌و شكانی ئه‌و‬ ‫شاشانه‌دا رووب���ه‌ڕووی ئه‌و‬ ‫توخم‌ه ببنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم وایه‌ر‌ه‬ ‫ك��اره‌ب��ای��ی �ه‌ك��ان��ی ئ �ه‌م��ڕۆ ك‌ه‬ ‫هه‌موو ئامێرێك له‌گه‌ڵیدایه‌و‬ ‫به‌مادده‌ی (‪ )PVC‬داپۆشراوه‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م م��اده‌ی �ه‌ش وا به‌ئاسانی‬ ‫شی نابێته‌وه‌و له‌كاتی سوتانیدا‬ ‫گازێكی ژه‌هراوی ده‌رده‌كات‪،‬‬ ‫ك���‌ه ك���اری���گ���ه‌ری���ی ده‌ب��ێ��ت‬ ‫بۆسه‌ر ته‌ندروستی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫دی��ار‌ه كاریگه‌ریی ژه‌ه��راوی‬ ‫ئ �ه‌م پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنیان‌ه‬ ‫ل �ه‌ه �ه‌م��ووان زی��ات��ر ب��ۆ سه‌ر‬ ‫ژیانی ئه‌و كرێكارو پیشه‌وه‌ران‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ك �‌ه له‌كارگه‌كانی‬ ‫وابه‌ست‌ه به‌م پیشه‌سازیانه‌و‌ه‬ ‫ك���ارده‌ك���‌هن‌و رووب�����ه‌ڕووی‬ ‫كاریگه‌ریی خراپی توخم‌ه‬ ‫كیمیایی‌و تیشكاوه‌رییه‌كان‬ ‫ده‌ب��ن �ه‌و‌ه ك�‌ه هۆكارێكن بۆ‬ ‫نه‌خۆشی شێرپه‌نج‌ه به‌تایبه‌تیش‬ ‫ل���ه‌ك���ات���ی ك���ۆك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ئ����ه‌م ك���اره‌س���ت���‌ه ك��ۆن��ان��ه‌و‬ ‫سه‌رله‌نوێ به‌كارهێنانه‌وه‌یان‬ ‫له‌پیشه‌سازییه‌كانیاندا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بابه‌تێكی دیك‌ه دێت‌ه پێشه‌و‌ه ك‌ه‬ ‫مه‌ترسی كه‌متر نیی‌ه له‌مه‌ترسی‬ ‫پ��اش��م��او‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌ویشی مه‌ترسی ته‌مومژ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫دی��ارده‌ی �ه‌ش ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌و‌ه بۆ‬ ‫زۆر به‌كارهێنانی ئامێره‌كانی‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی���ی���‌ه ب��ێ��ت �ه‌ل �ه‌ك��ان‬ ‫(الالسلكیه‌)و ئ �ه‌و شه‌پۆل‌ه‬ ‫ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ان �ه‌ی ك‌ه‬ ‫ل�ه‌ئ��ام��ێ��ر‌ه ك��اره‌ب��ای��ی�ه‌ك��ان�ه‌و‌ه‬ ‫ده‌رده‌چن‪ ،‬هه‌موومان ده‌زانین‬ ‫ك‌ه ژم��اره‌ی ئه‌و شه‌پۆالنه‌ی‬ ‫چ���ه‌ن���د‌ه زۆرو ب��ێ��ش��وم��ار‌ه‬ ‫ك�‌ه ب����ه‌رده‌وام له‌ئامێره‌كانی‬ ‫وه‌ك وێستگه‌و ته‌له‌فیزیۆن‌و‬ ‫س��ه‌ت��ه‌الی��ت‌و ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان��ی‬ ‫ب���ه‌ه���ێ���زك���ردن���ی پ �ه‌خ��ش��ی‬ ‫بێت‌هل‌و ته‌له‌فۆنی مۆبایله‌و‌ه‬ ‫ده‌رده‌چن‌و وایان لێهاتوو‌ه ك‌ه‬ ‫پێگه‌و تاوه‌ره‌كانیان له‌نزیك‬

‫‪15‬‬

‫گ�ه‌ره‌گ�ه‌ك��ان��ی دانیشتوانه‌و‌ه‬ ‫چ��ه‌ق��ی ب���ه‌س���ت���ووه‌و ب��گ��ر‌ه‬ ‫ت �ه‌ن��ان �ه‌ت زۆرج����ار ل�ه‌س�ه‌ر‬ ‫سه‌ربانی ماڵه‌كانیان‌ه ئه‌م‌ه جگ‌ه‬ ‫له‌و ته‌له‌فۆنی مۆبایل‌و ئامێری‬ ‫مایكرۆوه‌یڤانه‌و ئه‌و ئامێرانه‌ی‬ ‫دیكه‌ی ك‌ه ب�ه‌رده‌وام بوونه‌ت‌ه‬ ‫میوانی ماڵه‌كانمان‌و ناتوانین‬ ‫ده‌ستبه‌رداریان بین‪.‬‬ ‫پاشماو‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‬ ‫ب����ڕێ����ك����ی ڤ�������ه‌وره‌ی�������ان‬ ‫له‌پێكهاته‌ی ژه‌ه��راوی‌و زیان‬ ‫ب�ه‌خ��ش��ی وه‌ك ق��وڕق��وش �م‌و‬ ‫ك��ادم��ی��ۆم (ك���‌ه پێكهاته‌ی‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی ت��اب��ل��ۆی س���وڕ‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كانه‌) له‌خۆگرتوو‌ه‬

‫پاشماو‌ه‬ ‫ئه‌لیکترۆنییه‌کان‬ ‫مه‌ترسین‬ ‫بۆسه‌ر ژینگه‌و‬ ‫ئاژه‌ڵ‌و رووه‌ک‌و‬ ‫باڵنده‌کانیش‬ ‫س�����ه‌ره‌رای ئ���ه‌و ئۆكسیدی‬ ‫قورقوشم‌و لووله‌كی تیشك‌ه‬ ‫ك���اس���ۆده‌ی ك �‌ه ل �‌ه ش��اش�ه‌و‬ ‫پ��ات��ری ك��ۆم��پ��ی��وت �ه‌ره‌ك��ان��دا‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‌و ئه‌و جیوه‌یه‌ی‬ ‫له‌كیبۆردو شاش‌ه فالته‌كاندا‬ ‫(ته‌خته‌كاندا) به‌كارده‌برێت‪.‬‬ ‫ده‌بێت مه‌ترسی ئه‌و پیسبوون‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌و‬ ‫ده‌روون�����������ی‌و ج �ه‌س��ت��ی��ی �‌ه‬ ‫شاراوه‌یه‌ش فه‌رامۆشنه‌كه‌ین‬ ‫ك‌ه له‌ئه‌نجامی تیشكاوه‌ریی‌ه‬ ‫ده‌رچ����ووه‌ك����ان����ی ئ��ام��ێ��ر‌ه‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كان دێت‌ه ئاراوه‌‪.‬‬ ‫له‌تازه‌ترین تویژینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫پزیشكی میسریدا ه��ات��وو‌ه‬ ‫ك��‌ه رۆژان����‌ه خ���واردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ب������ڕی (‪ )2‬ل���ی���ت���ر ئ���او‬ ‫ده‌م��ان��پ��ارێ��زێ��ت له‌مه‌ترسی‬ ‫ئ��ام��ێ��ر‌ه ئ�ه‌ل��ك��ت��رۆن��ی��ی�ه‌ك��ان‪،‬‬

‫ه����ه‌روه‌ه����ا ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��‌ه‬ ‫ئ����ه‌وه‌ش����ی ده‌رخ���س���ت���وو‌ه‬ ‫ك��‌ه ب�ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ئامێری‬ ‫ئه‌لكترۆنی وه‌ك كۆمپیوته‌رو‬ ‫م��ای��ك��رۆوه‌ی �ڤ‌و ته‌له‌فۆنی‬ ‫مۆبایل‌و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یان‬ ‫ب��ۆ م��اوه‌ی �ه‌ك��ی دری���ژ ده‌بێت‌ه‬ ‫ه��ۆك��اری زۆر مه‌ترسی بۆ‬ ‫سه‌ر به‌كارهێنه‌ره‌كانیان‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌رهه‌م‌ه ئه‌لكترۆنیان‌ه‬ ‫كامه‌ن ك‌ه هاورێن بۆ ژینگه‌‪:‬‬ ‫چاالكوانان‌و پارێزه‌رانی‬ ‫ژی��ن��گ�‌ه هه‌میش‌ه ل�ه‌ه�ه‌وڵ��ی‬ ‫رێ��ن��وێ��ن�ی‌و وری��اك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫كۆمپانیاو كارگه‌كاندان له‌پێناو‬ ‫گرنگی دان ب‌ه به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ئامێری ئه‌لكترۆنی پتر هاوڕێ‌و‬ ‫هاوڕا به‌ژینگه‌‪ ،‬ئه‌ویش له‌ڕێی‬ ‫هاندان‌و ده‌ستگرۆیكردنی ئه‌و‬ ‫توێژینه‌وانه‌ی ك‌ه گرنگی ب‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی ئه‌و كه‌ره‌ستان‌ه‬ ‫ده‌دات ك��‌ه ك �ه‌م��ت��ر ده‌ب��ن �‌ه‬ ‫م��ای��ه‌ی پیسی ب��ۆ ژینگه‌و‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ك��ی دی��ك �ه‌ش �ه‌و‌ه كار‬ ‫ب��ۆ رۆش��ن��ب��ی��رك��ردن��ی گ �ه‌الن‬ ‫ده‌ك���ه‌ن ل�ه‌ڕێ��ی دیاریكردنی‬ ‫ئه‌و كه‌ره‌سته‌و به‌رهه‌مانه‌و‌ه‬ ‫ك‌ه ره‌زامه‌ندییه‌كی به‌رچاویان‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ل�ه‌الی�ه‌ن��ی پێودانگ‌ه‬ ‫ژینگه‌ییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫له‌پێناو‬ ‫به‌روبوومی هاوڕێ به‌ژینگه‌‪،‬‬ ‫مونته‌دای (ئیكونسنس)یان‬ ‫دامه‌زراندوو‌ه ك‌ه یه‌كێتییه‌كی‬ ‫ئه‌ڵمانییه‌و كۆمه‌ڵ‌ه كۆمپانیاو‬ ‫ك��ارگ��ه‌ی��ه‌ك��ی پ��ی��ش �ه‌س��ازی‬ ‫گ��ه‌وره‌و چه‌ندان كه‌سایه‌تی‬ ‫راگه‌یاندن‌و سیاسی‌و ئابووری‬ ‫ل �ه‌خ��ۆگ��رت��وو‌ه به‌مه‌به‌ستی‬ ‫س���ازان���دن���ی زه‌م��ی��ن �ه‌ی �ه‌ك��ی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش ب��ۆ ب��ڕی��ارده‌ران��ی‬ ‫س���ی���اس���ی‌و ئ����اب����ووری بۆ‬ ‫ه��اری��ك��اری��ك��ردن��ی��ان له‌پێناو‬ ‫فه‌راهه‌مكردنی زه‌مینه‌یه‌كی‬ ‫ب �ه‌ف �ه‌ڕ ب��ۆ پشتیوانیكردن‌و‬ ‫ته‌كنۆلۆژیای‬ ‫به‌جێهێنانی‬ ‫هاورێ به‌ژینگه‌‪.‬‬ ‫تێبینی‪ :‬ب��ۆ نووسینی‬ ‫ئ��ه‌م ب��اب�ه‌ت�‌ه س���وود له‌چه‌ند‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ی �ه‌ك��ی ئینته‌رنێتی‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪16‬‬

‫ه‬ ‫ی شه‌پۆل ‌‬ ‫زیان ‌‬ ‫كارۆموگناتیسیه‌كان‬ ‫جه‌مال محه‌مه‌د ئه‌مین‬

‫سه‌ر‌هت‬ ‫ا‬ ‫پ‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ش‬ ‫یست ‌ه‬ ‫ریتی‌‬ ‫ز‬ ‫ا‬ ‫‪،‬‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ا‬ ‫ر‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫هه‌مان مان شه‌به‌نگ ‌ی ‌هكمان‬ ‫د‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫ا ‌ی فیزیای كارۆموگنا اره‌ی‌‬ ‫ت ‌هنی‬ ‫ا‬ ‫ش‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ج‬ ‫پ‬ ‫ت‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ۆ‬ ‫ل‬ ‫بوار ‌ی اوازن‬ ‫ه ‌هڵد‌هگر یسی‌‪،‬‬ ‫‌ه كار‬ ‫ل‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ن‬ ‫ێژی‌‬ ‫ئ ‌هو كار‌هب‬ ‫ب ‌ه‬ ‫شه‌پ‬ ‫ناتی‬ ‫ا‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫س‬ ‫ل‬ ‫ش‬ ‫(‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‪n‬‬ ‫پ‬ ‫ك‬ ‫ئ‬ ‫ۆ‬ ‫‪o‬‬ ‫ك‬ ‫ه‌ك‬ ‫شه‌ ه‌لكترۆنان ه‌ ئه‌ویش ل‌و له‌ره‌ل ‪ adiati‬ارۆموگنات ان ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ب‬ ‫ێ‬ ‫ی‬ ‫‪R‬‬ ‫ه‌‬ ‫ه‌ر‬ ‫ت‪،‬‬ ‫پۆلی‌‬ ‫به‌هۆی‌ ب له‌ئه‌ن‬ ‫دا‪ ،‬ل‬ ‫‪ netic‬سیی ‌هك‬ ‫ئ‬ ‫ا‬ ‫ج‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫م‬ ‫‪،‬‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪ag‬‬ ‫یان‬ ‫شه‌پۆالنه‌ وارێك ‌ی ك ی‌ له‌‬ ‫ه‌شێو‬ ‫پۆل ‌ه‬ ‫ر‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪m‬‬ ‫ی‬ ‫ت‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ی‬ ‫‪o‬‬ ‫ا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪r‬‬ ‫ش‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫كارۆموگ شریتێك ل ش پ ‌هیوه‌ ار‌هبایی‌ ب وه‌ی‌ ته‌نۆل ۆموگناتیس ‪lect‬‬ ‫‌ی كا‬ ‫ر‬ ‫‪E‬‬ ‫ۆ‬ ‫)‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫ه‌‬ ‫ن‬ ‫س‬ ‫د‬ ‫رادیۆی اتیسی‌ ه شه‌پۆل د‌ه ته‌ به‌چ ‌هن ه‌هێزه‌و‌ه د كه‌ ‌ی بارگا یی ‌هكان ئه‌ ‌هناسرێن‌و گناتی‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ه‌‬ ‫ه‌‬ ‫ك‬ ‫ب‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ه‌كان‌و ش ی ‌ه كه‌ جی ن كه‌ به‌ش دێتی‌ پله‌ له‌رێنرێنه‌ ی‌و‌هك ئ وه‌ ‌ی كه‌ ش هه‌ر هه‌مو ه‌ هه‌‬ ‫م‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ه‌‬ ‫ی‌‬ ‫ه‌‬ ‫ا‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ه‌پ‬ ‫ان‬ ‫پۆل ‌ی مایك وازن له‌در ه‌به‌نگ ‌ی ك ورووژاندن ه‌ ئه‌و شه‌ لیكتر‬ ‫ۆل ده‌دات یان‌و‌ه‬ ‫ۆ‬ ‫‌‬ ‫ن‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫رۆوه‌یڤ‌و ێژی‌ شه‌پۆ رۆموگناتی ی‌ ئ ‌هو بار پۆل ‌ه كارۆ پڕۆتۆنه‌و ‪‌،‬وات ‌ه د ‌هك ‌نو‬ ‫س ‌ی‬ ‫‌ه در‬ ‫تیش‬ ‫گانه‌‬ ‫ه‌له‌ر‬ ‫موگن‬ ‫ل‌و ل‬ ‫كی‌ سینی‌و ه‌ره‌له‌ریان ده‌ناسرێن ‪ ،‬هه‌ربۆی اتیسیان ‌ه وستد‌هبێت ێته‌و‌ه‬ ‫دا‬ ‫در‬ ‫‪،‬ل‬ ‫‪،‬ك‬ ‫ه‌ ش‬ ‫تی‬ ‫شك ‌ی گاما ‪ ،‬له‌نموون ه‌و شه‌به‌ن ه‌پۆل ‌ه كا وستد‌هبن‪ ،‬اتێك‬ ‫ر‬ ‫گ‬ ‫ه‌‬ ‫و‬ ‫د‬ ‫تیشكی‌ ب ی‌ شه‌پۆل ‌ه ‌هدا ژماره‌ی ۆموگناتیس رێژ ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ه‌‬ ‫یی‬ ‫نراو‪....‬ه كارۆموگنا ك له‌شه‌پ ‌هكان‬ ‫تی‬ ‫تد‪.‬‬ ‫ۆل ‌ی‬ ‫سییه‌ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ش‬ ‫ه‌پۆل ‌ه‬

‫فیزیا‬

‫رادیۆییانه‌‪.‬‬ ‫ئ�ه‌و شه‌پۆالنه‌ ب��وار ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌جێهێنان‌و به‌كارهێنانیان‬ ‫زۆره‌ ل �ه‌ب��واره‌ك��ان �ی‌ ‌وه‌ك‬ ‫ن�����������وژداری‌‌و زان���س���ت‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كان‌و پیشه‌سازی‌‌و‬ ‫گ �ه‌ی��ان��دن �ه‌ك��ان‪....‬ه��ت��د‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌بێت ئه‌وه‌شمان له‌بیر‬ ‫نه‌چێت كه‌ له‌م سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫به‌ڕاده‌یه‌كی‌ ‌وا ئه‌و ئامێرانه‌‬ ‫زۆر ب���وون ك �ه‌ به‌شه‌پۆله‌‬ ‫كار‬ ‫كارۆموگناتیسییه‌كان‬ ‫ده‌كه‌ن بۆیه‌ ده‌توانین بڵێین‬ ‫ئێستا ئه‌و شه‌پۆالنه‌ بوونه‌ته‌‬ ‫سه‌رچاوه‌یه‌كی‌ زیانبه‌خش‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ندروستی‌ مرۆڤ‬ ‫ب����ه‌ه����ۆی‌ ه����ه‌م����وو ئ���ه‌و‬

‫شه‌پۆله‌‬ ‫سیفه‌ته‌كانی‌‬ ‫كارۆموگناتیسییه‌كان‪:‬‬ ‫‪ -1‬ل �ه‌س��ی��ف �ه‌ت �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫شه‌پۆله‌ كارۆموگناتیسییه‌كان‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���ه‌ ك���ه‌ ه��ه‌م��ووی��ان‬ ‫ب���ه‌خ���ێ���رای���ی‌ روون����اك����ی‌‬ ‫ب�ڵ�اوده‌ب���ن���ه‌وه‌ ك��ه‌ ده‌ك��ات �ه‌‬ ‫(‪3000000‬كم‪ /‬چركه‌)یه‌‪.‬‬ ‫ش�����ه‌پ�����ۆل�����ه‌‬ ‫‪-2‬‬ ‫ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫ب���ه‌ب���ۆش���ای���ی‌‌و ن���اوه‌ن���دی‌‬ ‫ماددیدا ده‌گوێزرێنه‌وه‌و‌وزه‌‬ ‫ده‌گوێزنه‌وه‌ له‌سه‌رچاوه‌وه‌‬ ‫بۆ‌وه‌رگر ‪.‬‬ ‫‪ -3‬ه �ه‌س��ت��ك��ردن ب �ه‌و‬ ‫شه‌پۆالنه‌ له‌ڕێگای‌ فیزیایی‌‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت��ی�ه‌وه‌ ده‌ب��ێ��ت‌و زان��ا‬ ‫ه��ێ��رت��ز ل�ه‌س��اڵ�ی‌ (‪)1887‬‬ ‫یه‌كه‌م كه‌سبوو كه‌ به‌و كاره‌‬ ‫هه‌ستاو ئ�ه‌و كاته‌ش ته‌نیا‬ ‫شه‌پۆلی‌ رادیۆیی‌‌و تیشكی‌‬ ‫بینراو زانراو بوو‪.‬‬ ‫ش�����ه‌پ�����ۆل�����ه‌‬ ‫‪-4‬‬ ‫ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �ه‌ك��ان‬ ‫ك��ارت��ێ��ك��راو ن��اب��ن ب�ه‌ه��ۆی‌‬ ‫ب���������واری‌ ك����اره‌ب����ای����ی‌‌و‬ ‫موگناتیسیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌س����ه‌ره‌ت����ادا ت �ه‌ن��ی��ا‬ ‫ش���ه‌پ���ۆل���ه‌ك���ان���ی‌ رادی������ۆ‌و‬ ‫ب���ی���ن���راو زان��������راو ب����وون‬ ‫پ��اش��ان ورده‌ورده‌ شه‌پۆله‌‬ ‫ك��ارۆم��وگ��ن��ات��ی��س��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫دی��������ك��������ه‌ی‌‌وه‌ك س�����ه‌رو ئامێرانه‌ی‌ كه‌ ئه‌و شه‌پۆالنه‌‬ ‫بنه‌وشه‌یی‌‌و تیشكه‌ ئێكس‌و ب �ه‌ك��اردێ��ن �ن‌و ژم��اره‌ی �ه‌ی��ان‬ ‫تیشكی‌ گ��ام��ا دۆزران����ه‌وه‌‪ ،‬ب�ه‌ڕاده‌ی�ه‌ك�ی‌ ‌وا زۆر بووه‌‬ ‫ه���ۆی‌ ئ���ه‌و ج��ی��ا جیاییه‌ی‌ ك���ه‌ ش��وێ��ن��ێ��ك ن��ی��ی �ه‌ ل��ه‌م‬ ‫شه‌پۆله‌ كارۆموگناتیسییه‌كان سه‌ر زه‌وی �ه‌ ئه‌و ئامێرانه‌ی‌‬ ‫ده‌گ�ه‌ڕێ��ت�ه‌وه‌ بۆ جیاوازیان ‌وه‌ك م���ۆب���ای���ل‌و رادی����ۆ‌و‬ ‫ل������ه‌درێ������ژی‌ ش����ه‌پ����ۆل‌و س �ه‌ت �ه‌الی �ت‌و ئینته‌رنێت‌و‬ ‫فڕنی‌ مایكرۆیی‌‪....‬هتد‪،‬‬ ‫له‌ره‌له‌ردا‪.‬‬ ‫ت��ی��ش��ك �ی‌ گ���ام���ا ل���ه‌و تێدانه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ تۆژینه‌وه‌ نوێیه‌كان‬ ‫شه‌به‌نگه‌دا كورتترین درێژی‌‬ ‫شه‌پۆلی‌ ه �ه‌ی �ه‌‌و زۆرت��ری��ن ئ���ه‌و ش��ه‌پ��ۆالن��ه‌‪ ،‬ی���ان ئ�ه‌و‬ ‫ل���ه‌رل���ه‌ری‌ ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ئینجا ئامێرانه‌ به‌تایبه‌تی‌ مۆبایل‬ ‫تیشكی‌ ئ��ێ��ك�س‌و تیشكی‌ ك��اری��گ�ه‌ری‌ خراپیان هه‌یه‌‬ ‫س �ه‌رو بنه‌وشه‌یی‌‌و تیشكی‌ له‌سه‌ر ته‌ندروستی‌ مرۆڤ‬ ‫بینراو خ��وارس��وور پاشان ك�ه‌ ئ���ه‌وه‌ش مه‌به‌ستی‌ ئه‌م‬ ‫شه‌پۆله‌ رادی��ۆی��ی�ه‌ك��ان دێن ب��اب �ه‌ت �ه‌ی �ه‌‌و ئ����ه‌وه‌ی‌ زی��ات��ر‬ ‫كه‌ درێژترین درێژه‌ شه‌پۆل‌و مه‌به‌سته‌ له‌م وتاره‌دا شه‌پۆله‌‬ ‫كه‌مترین له‌ره‌له‌ریان هه‌یه‌‪ ،‬رادیۆییه‌ مایكرۆییه‌كانه‌ كه‌‬ ‫مایكرۆییه‌كانیش به‌زۆری‌ له‌گه‌یاندنه‌كانی‌‌وه‌ك‬ ‫شه‌پۆله‌‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��ك��ن ل����ه‌و ش �ه‌پ��ۆل �ه‌ م���ۆب���ای���ل‌و س���ه‌ت���ه‌الی���ت‌و‬

‫‌وێستگه‌كاندا‬

‫ئینته‌رنێت‌و‬ ‫به‌كار دێن‪.‬‬ ‫م����ۆب����ای����ل ی��ه‌ك��ێ��ك��ه‌‬ ‫ل �ه‌ده‌س��ت��ك �ه‌وت �ه‌ ته‌كنیكییه‌‬ ‫ه �ه‌ره‌ گ�ه‌وره‌ك��ان�ی‌ س �ه‌ده‌ی‌‬ ‫بیست‌و یه‌ك‪ ،‬به‌پێی‌ ئاماره‌‬ ‫ن��وێ��ی��ه‌ك��ان ژم���اره‌ی���ه‌ك���ی‌‬ ‫هێجگار زۆر له‌خه‌ڵك ئه‌و‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��ن كه‌‬ ‫ب��ووه‌ت�ه‌ پێویستی‌ س��ه‌رده‌م‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وه‌ش ب����ووه‌ت����ه‌ ه��ۆی‌‬ ‫زۆرب��وون �ی‌‌وێ��س��ت��گ �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫له‌ناوچه‌كانی‌ نیشته‌جێبوون‌و‬ ‫ل��ه‌وان��ی��ش��ه‌وه‌ زی��ادب��وون��ی‌‬ ‫ب���ڕی‌ ئ���ه‌و ش �ه‌پ��ۆالن �ه‌ ل�ه‌و‬ ‫ن����اوچ����ان����ه‌دا‌و ت��ۆژی��ن��ه‌وه‌‬ ‫ن��وێ��ی �ه‌ك��ان��ی��ش ب �ه‌ئ��اش��ك��را‬

‫زی���ان���ی‌ ئ����ه‌و ش��ه‌پ��ۆالن��‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ته‌ندروستی‌ مرۆڤ‬ ‫ده‌رده‌خ���ه‌ن‪ ،‬وا له‌خواره‌وه‌‬ ‫ب�ه‌ك��ورت�ی‌ تیشك ده‌خه‌ینه‌‬ ‫س �ه‌ر زی��ان�ه‌ دروستیه‌كانی‌‬ ‫ئه‌و شه‌پۆالنه‌ له‌میانه‌ی‌ زۆر‬ ‫به‌كارهێنانی‌ مۆبایله‌وه‌‪:‬‬ ‫ن�����ه‌خ�����ۆش�����ی‌‬ ‫‪)1‬‬ ‫ئه‌لزهایمه‌ر‪ :‬ل�ه‌س�ه‌ره‌ت��ای‌‬ ‫ئه‌مساڵدا زانا سویدییه‌كان‬ ‫ئه‌وه‌یان راگه‌یاند كه‌ شه‌پۆله‌‬ ‫كارۆموگناتیسییه‌كان ده‌بنه‌‬ ‫هۆی‌ له‌ناوبردنی‌ به‌شی‌ زۆر‬ ‫گرنگ له‌خانه‌كانی‌ مێشك‪،‬‬ ‫ب�ه‌پ��ێ�ی‌ ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ك��ان�ی‌‬ ‫كه‌ له‌سه‌ر مێشكی‌ مشكی‌‬ ‫ت��اق��ی��گ �ه‌ی �ی‌ ك������راون ئ��ه‌و‬ ‫ب��ه‌ش��ان��ه‌ی‌ ك���ه‌ ب �ه‌رپ��رس��ن‬ ‫ل �ه‌ف��ێ��رب��وون‌و ی����اده‌وه‌ری‌‌و‬ ‫جوڵه‌ له‌مێشكی‌ ئه‌و مشكانه‌‬

‫‪17‬‬

‫ل��ه‌ن��اوچ��وون ب �ه‌ه��ۆی‌ ئ�ه‌و‬ ‫شه‌پۆالنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ت���ۆژی���ن���ه‌وه‌ی���ه‌ك���ی‌‬ ‫دی���ك���ه‌ی‌ زان����ا س��وی��دی‌‌و‬ ‫سویسرییه‌كان ده‌ركه‌وتووه‌‬ ‫ك �ه‌ م��ۆب��ای��ل ده‌ب��ێ��ت �ه‌ ه��ۆی‌‬ ‫پچڕپچڕكردنی‌ نووستن‌و‬ ‫كۆی‌ تۆژینه‌وه‌كانیش كه‌ زانا‬ ‫ئه‌مه‌ریكییه‌كان له‌زانكۆی‌‬ ‫‌واش���ن���ت���ۆن پ��ش��ت��ڕاس��ت��ی��ان‬ ‫كردوونه‌ته‌وه‌ جه‌خت له‌وه‌‬ ‫ده‌ك �ه‌ن �ه‌وه‌ كه‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫م��ۆی��ای��ل ب��ۆ م����اوه‌ی‌ زۆر‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ له‌ده‌ستدانی‌‬ ‫بیره‌وه‌ری‌‪.‬‬ ‫داه����ێ����ن����ه‌ری‌ ن��وێ��ی��ی �ه‌‬ ‫مۆبایل‬ ‫ئه‌لكترۆنییه‌كانی‌‬

‫زان���ای‌ كیمیایی‌ ئه‌ڵمان ‌‬ ‫ی‬ ‫(ف����رای����دل����ه‌ ئ��ی��م��گ��ۆڵ��ن‬ ‫هۆرست) هۆشداری‌ داوه‌‬ ‫له‌به‌جێهشتنی‌ ئامێری‌ مۆبایل‬ ‫ب���ه‌دان���ه‌خ���راوی‌ ل����ه‌ژووری‌‬ ‫نووستندا!‬ ‫به‌پێی‌ ت��ۆژی��ن�ه‌وه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫دی��ك��ه‌ ل���ه‌ب���واری‌ ف��ی��زی��ای‌‬ ‫پزیشكیدا كه‌ له‌زانكۆی‌ ته‌نتا‬ ‫ئه‌نجامدراوه‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫م��ۆب��ای��ل ه�����اوڕێ‌ ل �ه‌گ �ه‌ڵ‬ ‫هه‌موو ئه‌و بارانه‌ی‌ پێشوو‬ ‫كه‌ به‌سه‌ر مرۆڤیدا دێنێت‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌ ه���ۆی‌ زی��ادب��وون �ی‌‬ ‫چ���االك���ی‌ ت��وخ��م��ی‌ مس‬ ‫له‌له‌شدا كه‌ ئ�ه‌وه‌ش ده‌بێته‌‬ ‫هۆی‌ گۆڕان له‌ڕه‌نگی‌ پێست‬ ‫به‌تایبه‌تی‌ له‌ناوچه‌كانی‌ الی‌‬ ‫گوێ‌‌و ده‌موچاودا!‬ ‫‪ ) 2‬له‌ده‌ستدانی‌ بینین‪:‬‬

‫به‌پێی‌ ئه‌و تاقیكردنه‌وانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك���ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر ك��ه‌روێ��ش��ك‬ ‫ك����راون ده‌رك����ه‌وت����ووه‌ كه‌‬ ‫شه‌پۆله‌كانی‌ مۆبایل ده‌بنه‌‬ ‫ه��ۆی‌ تووشبوونی‌ چ��اوی‌‬ ‫ئه‌و كه‌روێشكانه‌ به‌نه‌خۆشی‌‬ ‫كاتاراكت‌واته‌ ئاوی‌ سپی‌ كه‌‬ ‫ئه‌وه‌ش سه‌رده‌كێشێت به‌ره‌و‬ ‫له‌ده‌ستدانی‌ بینین‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ب �ه‌پ��ێ �ی‌ ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌ك��ان‬ ‫ده‌ركه‌وتووه‌ كه‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫م��ۆب��ای��ل ب��ۆ م����اوه‌ی‌ زۆر‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ به‌رزبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫پله‌ی‌ گه‌رمی‌ ئه‌و ناوچانه‌ی‌‬ ‫ده‌وروپشتی‌ چاو‌وه‌ ئه‌وه‌ش‬ ‫ده‌كه‌وێته‌ سه‌ر كه‌موزۆری‌‬ ‫م���اوه‌ی‌ به‌كارهێنانی‌ ئه‌و‬ ‫ئامێره‌‪‌ ،‬وه‌ك ئه‌م ‌وێنه‌ به‌یانیه‌‬ ‫ده‌ریده‌خات‪.‬‬ ‫‪ )3‬ه����ه‌س����ت����ی����اری‌‬ ‫پ��ێ��س��ت‪ :‬پزیشكی‌ یابانی‌‬ ‫دك��ت��ۆر (ه�ه‌ج��ی��م كه‌مشا)‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌ی‌ (یۆنیتیكا)‬ ‫ل �ه‌ش��اری‌ ك��ی��ۆت��ۆی‌ یابانی‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ له‌سه‌ر باری‌‬ ‫(‪ )53‬ك�����ه‌س ك�����رد ك�ه‌‬ ‫گ��ی��رۆده‌ی‌ چه‌ندین جۆری‌‬ ‫هه‌ستیاری‌ پێست بوون به‌پێی‌‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ك�ه‌ی‌ شه‌پۆله‌‬ ‫كار‬ ‫كارۆموگناتیسییه‌كان‬ ‫ده‌كه‌نه‌ سه‌ر ئه‌و ماددانه‌ی‌‬ ‫كه‌ له‌خوێندان‌و ده‌بنه‌ هۆی‌‬ ‫روودانی‌ هه‌ستیاری‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئه‌و ته‌نۆلكانه‌ ده‌ورووژێنن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ )4‬ت����رش����ه‌ ن���اوك��� ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ :)DNA‬ش �ه‌پ��ۆل �ه‌ك��ان � ‌‬ ‫م��ۆب��ای��ل ك��ار ده‌ك �ه‌ن �ه‌ سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ترشه‌ ناوكی‌ م��رۆڤ‪ ،‬به‌پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‌ ئ�ه‌وروپ� ‌‬ ‫كه‌ (‪ )4‬ساڵی‌ خایاند ئه‌و‬ ‫كارۆموگناتیسیان‌ه‬ ‫شه‌پۆله‌‬ ‫ی‬ ‫كارده‌كه‌نه‌ س�ه‌ر خانه‌كان ‌‬ ‫له‌ش‌و ترشه‌ ناوكی‌ (‪)DNA‬‬ ‫ی‬ ‫ئ���ه‌و خ��ان��ان �ه‌ ك �ه‌ هه‌ڵگر ‌‬ ‫س��ی��ف �ه‌ت �ه‌ ب��ۆم��اوه‌ی��ی �ه‌ك��ان��ن‬ ‫ی‬ ‫تێكیده‌ده‌ن‪ ،‬به‌پێی‌ رۆژنامه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌یلی‌ ته‌له‌گرافی‌ به‌ریتان ‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك ك �ه‌ (‪)12‬‬ ‫گروپی‌ ئه‌وروپی‌ ئه‌نجامیان‬ ‫داوه‌ ده‌ریخستووه‌ كه‌ شه‌پۆل‌ه‬ ‫ی‬ ‫بێته‌لییه‌ ل���ه‌ره‌ ب �ه‌رزه‌ك��ان � ‌‬ ‫ی‬ ‫مۆبایل ده‌بێته‌ هۆی‌ تێكدان ‌‬


‫فیزیا‬

‫‪18‬‬

‫ی‬ ‫خانه‌كانی‌ ترشه‌ ناوك به‌پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و رۆژنامه‌یه‌ له‌ناوچوون ‌‬ ‫ئ���ه‌و خ��ان��ان��ه‌ ك��اره‌س��ات��ه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫چ���ون���ك���ه‌ ده‌ب���ێ���ت���ه‌ ه���ۆ ‌‬ ‫نه‌خۆشی‌ ‌وه‌ك شێرپه‌نجه‌‪،‬‬ ‫به‌پێی‌ لێكۆڵینه‌وه‌كه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پڕۆفیسۆری‌ ئه‌ڵمانی‌‌و ئه‌ندام‬ ‫ل �ه‌و گ��روپ��ان�ه‌ (ف��ران��ز ئ�ه‌دۆ‬ ‫ی‬ ‫كلۆفه‌ر) ده‌ڵێت سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫چ����اك����ب����وون����ه‌وه‌ی‌ ج��ی��ن� ‌‬ ‫چاالكی‌ كه‌مده‌كات به‌چوون‌ه‬ ‫ی‬ ‫ت��ه‌م��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ۆی �ه‌ ئ �ه‌وان �ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌چ��ن��ه‌ س���اڵ���ه‌وه‌ م�ه‌ت��رس� ‌‬ ‫زی��ات��ری��ان ل��ه‌س��ه‌ر ده‌ب��ێ��ت‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌و ش �ه‌پ��ۆالن �ه‌وه‌‪ .‬شایان ‌‬ ‫باسه‌ ئ �ه‌و شه‌پۆالنه‌ ده‌بن‌ه‬ ‫ی‬ ‫هۆی‌ له‌ناوبردنی‌ خانه‌كان ‌‬ ‫م��ێ��ش��ك ئ��ی��ن��ج��ا ت��وش��ب��وون‬ ‫به‌شێرپه‌نجه‌ی‌ مێشك‪.‬‬ ‫‪ )5‬ك�����اری�����گ�����ه‌ری‌‬ ‫مۆبایل له‌سه‌ر گورچیله‌‌و‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی‌ زاوزێ‌‪:‬‬ ‫ك���ۆم���ه‌ڵ���ه‌ی‌ پ��زی��ش��ك�ی‌‬ ‫ب���ه‌ری���ت���ان���ی‌ ه���ۆش���داری���دا‬ ‫ل���ه‌ك���اری���گ���ه‌ری‌ خ���راپ���ی‌‬ ‫شه‌پۆله‌كانی‌ مۆبایل له‌سه‌ر‬ ‫ك���ۆئ���ه‌ن���دام���ی‌ زاوزێ‌‌و‬ ‫گورچیله‌كان‪ ،‬به‌پێی‌ وته‌ی‌‬ ‫ئه‌و كۆمه‌ڵه‌ به‌ستنی‌ مۆبایل‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر ق��ای��ش��ی‌ پشتێن‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری‌ زۆر خ��راپ‬ ‫ده‌كاته‌ سه‌ر گورچیله‌كان‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ه‌ ن��اوه‌ك��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌‬ ‫ت��ری‌ ل �ه‌ش‪ .‬بۆیه‌ پێویسته‌‬ ‫م��رۆڤ ه��ۆی��ار بێت‌و ل�ه‌وه‌‬ ‫دووركه‌وێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ )6‬مۆبایل‌و شێرپه‌نجه‌‪:‬‬ ‫سویدی‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫ده‌ری���خ���س���ت���ووه‌ ك���ه‌ ئ��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی‌ مۆبایل ب�ه‌زۆری‌‬ ‫ب���ه‌ك���اردێ���ن���ن ئ���ه‌گ���ه‌ری‌‬ ‫توشبوونیان به‌‌وه‌ره‌می‌ باش‬ ‫ده‌بێت له‌ناوچه‌ی‌ ده‌م��اری‌‬ ‫بیستندا‪ ،‬ئه‌و جۆره‌ ‌وه‌ره‌مانه‌‬ ‫له‌زیادبوونێكی‌ به‌رچاودان‪،‬‬ ‫س��ااڵن �ه‌ ت�ه‌ن��ی��ا له‌به‌ریتانیا‬ ‫(‪ )4700‬ك���ه‌س ت��ووش�ی‌‬ ‫ده‌ب���ن‌و ل�ه‌ه�ه‌م��وو جیهاندا‬ ‫سااڵنه‌ (‪ )100‬هه‌زار كه‌س‬ ‫ت��ووش �ی‌ ده‌ب����ن‪ ،‬ل �ه‌م��اوه‌ی‌‬ ‫(‪ )30‬ساڵی‌ داهاتوودا ئه‌و‬ ‫ح��اڵ�ه‌ت�ه‌ ب��ه‌ڕێ��ژه‌ی‌ (‪)%45‬‬

‫ده‌رچ��وو له‌مۆبایله‌كانه‌وه‌‌و‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ن��ج��ام��دا ب �ه‌ئ��اش��ك��را‬ ‫له‌ناوچوونی‌ مێشكی‌ ئه‌و‬ ‫مشكانه‌یان ده‌بینرا!‬ ‫‪ )7‬مۆبایل‌و منداڵ‪ :‬به‌‬ ‫پێی‌ ئه‌و لێكۆڵینه‌وانه‌ی‌ كه‌‬ ‫ئه‌نجامدراون‬ ‫له‌ئه‌مه‌ریكا‬ ‫له‌سه‌ر كاریگه‌ری‌ شه‌پۆله‌‬ ‫زیادده‌كات‪ .‬تۆژینه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ���ه‌ڵ���م���ان���ی���ش ه����ه‌م����ان‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ س��وی��دی��ی�ه‌ك�ه‌‬ ‫پشتڕاستده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌‬ ‫ل �ه‌و ناوچانه‌ی‌ كه‌ نزیكن‬ ‫له‌تۆڕه‌كانی‌ مۆبایل‪ ،‬ده‌ڵێن‬ ‫ئه‌و شه‌پۆالنه‌ گه‌شه‌ی‌ خانه‌‬ ‫خێراتر‬ ‫شێرپه‌نجه‌ییه‌كان‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ب �ه‌پ��ێ �ی‌ ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌وه‌‬ ‫ناقیگاییه‌كان ئه‌و جینانه‌ی‌‬ ‫ك����ه‌ ب����ه‌رپ����رس����ی‌ خ���ان���ه‌‬ ‫شێرپه‌نجه‌ییه‌كانن له‌خوێندا‬ ‫به‌خێراییه‌كی‌ زی��ات��ر زی��اد‬ ‫ده‌ك��ه‌ن كاتێك بدرێنه‌ به‌ر‬ ‫شه‌پۆله‌ كارۆموگناتیسییه‌كانی‌‬ ‫مۆبایل بۆ زیاتر له‌ (‪)48‬‬ ‫كاژێر‪ ،‬شاره‌زایانی‌ فنله‌ندی‌‬ ‫ل �ه‌ب��واری‌ تیشكدا جه‌خت‬ ‫له‌كه‌مكردنه‌وه‌ی‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫مۆبایل ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ش��اره‌زای‌‬ ‫ب�����واری‌ ت��ی��ش��ك�ی‌ ی�ه‌ك��ێ��ك‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی‌ ك �ه‌ گرنگی‌ به‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وانه‌ ده‌دات (دریۆز‬ ‫لیسینسكی‌) ده‌ڵ��ێ��ت ئ�ه‌و‬ ‫ش �ه‌پ��ۆالن �ه‌ی‌ ل�ه‌م��ۆب��ای��ل�ه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌چ�������ن ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‬ ‫ل��ه‌ش��ێ��وه‌ك��ان ك��ارده‌ك��ه‌ن��ه‌‬ ‫سه‌ر پڕۆتینی‌ (فامنتین) كه‌‬

‫له‌خانه‌كانی‌ ل�ه‌ش��دا ه�ه‌ن‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ئ �ه‌و خانانه‌ شێوازی‌‬ ‫كاركردنیان ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫گۆڤاری‌ (ببیوال ساینس)‬ ‫ی‌ زانستی‌ ئه‌نجامه‌كانی‌ ئه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی‌ باڵوكرده‌وه‌‬ ‫ك���ه‌ت���ی���م���ێ���ك���ی‌ س���وی���دی‌‬ ‫به‌سه‌رپه‌رشتی‌ نه‌شته‌رگه‌ری‌‬ ‫ده‌م�������ار دك����ت����ۆر (ل��ی��ف‬ ‫سالفۆرد) له‌زانكۆی‌ (لۆند)‬ ‫پێی‌ هه‌ستاون‪ ،‬به‌پێی‌ ئه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ په‌یوه‌ندیه‌كی‌‬ ‫به‌تین هه‌یه‌ له‌نێوان شه‌پۆله‌‬ ‫مۆبایل‌و‬ ‫مایكرۆییه‌كانی‌‬ ‫ل�ه‌ن��اوچ��وون�ی‌ مێشك الی‌‬ ‫م���ش���ك���ه‌ك���ان‪ ،‬ئ����ه‌و تیمه‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یان له‌سه‌ر (‪)32‬‬ ‫مشك ك��رد ك�ه‌ ب��ۆ م��اوه‌ی‌‬ ‫(‪ )50‬رۆژ ئه‌و مشكانه‌یان‬ ‫دایه‌ به‌ر شه‌پۆلی‌ مایكرۆیی‌‬

‫مایكرۆییه‌كانی‌ مۆبایل له‌سه‌ر‬ ‫م��ن��داڵ‪ ،‬ئ �ه‌و شه‌پۆالنه‌یان‬ ‫ئاڕاسته‌ی‌ مشكی‌ تاقیگایی‌‬ ‫كردووه‌ كه‌ ته‌مه‌نیان له‌نێوان‬ ‫(‪ )12‬ت��ا (‪ )26‬ه�ه‌ف��ت�ه‌دا‬ ‫بوو بۆ ماوه‌ی‌ (‪ )50‬رۆژ‪،‬‬ ‫له‌ئه‌نجامدا بینراوه‌ كه‌ چۆن‬ ‫خانه‌كانی‌ مێشكیان له‌ناو‬ ‫ده‌چ����ن‌و ت��ووش��ی‌ گرفتی‌‬ ‫ن�ه‌زان��ی�ن‌و له‌بیرچوونه‌وه‌‌و‬ ‫فێرنه‌بوون ده‌بن‌و له‌دواتردا‬ ‫ئه‌لزهایمه‌ر‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ تۆژینه‌وه‌یه‌ك كه‌‬ ‫فیزیازانی‌ به‌ریتانی‌ (گیراد‬ ‫ه��ای�لان��د) ك��ه‌ ل �ه‌گ��ۆڤ��اری‌‬ ‫(النست)دا باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و زان��ای��ه‌ ت��رس �ی‌ خ��ۆی‌‬ ‫ده‌رب������ڕی������ووه‌ ل��ه‌ئ��اك��ام��ه‌‬ ‫خ��راپ �ه‌ك��ان �ی‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫زۆر‌و درێ��ژخ��ای �ه‌ن له‌سه‌ر‬

‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌ م�����رۆڤ‌و‬ ‫به‌تایبه‌تی‌ ل �ه‌خ��وار ته‌مه‌ن‬ ‫(‪ )18‬ساڵییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌بێته‌‬ ‫ه����ۆی‌ ل���ه‌ب���ی���رچ���وون���ه‌وه‌‌و‬ ‫س��ه‌رئ��ی��ش��ه‌‌و خ������ه‌وزڕان‪،‬‬ ‫زان���ا (ك��ۆل��ی��ن ب�لاك��م��ۆرد)‬ ‫پسپۆڕی‌ كۆئه‌ندامی‌ ده‌مار‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی‌ ئ��ۆك��س��ف��ۆرد‬ ‫ده‌ڵێت منداڵ زیاتر مه‌ترسی‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ره‌ ب �ه‌ه��ۆی‌ شه‌پۆله‌‬ ‫مایكرۆییه‌كانی‌ مۆبایله‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌و هێشتا كۆئه‌ندامی‌‬ ‫ده‌م���اری‌ ب��ه‌ت��ه‌واوی‌ خۆی‌‬ ‫ن���ه‌گ���رت���ووه‌‪ ،‬رێ��ك��خ��راوی‌‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی‌ جیهانیش‬ ‫ئ���اگ���اداری‌ ده‌دات����ه‌ ب��اوان�ی‌‬ ‫مندااڵن كه‌ به‌دووریانبگرن‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان �ی‌ م��ۆب��ای��ل‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ زی���ان���ی‌ ل��ه‌س��ه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وان زی��ات��ره‌ ‌وه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫گ�����ه‌وره‌ك�����ان‪ ،‬ل��ه‌الی��ه‌ك��ی‌‬ ‫دیكه‌وه‌‌و به‌پێی‌ لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫زۆر نوێیه‌كان ئ �ه‌و دایكه‌‬ ‫دووگ��ی��ان��ان �ه‌ی‌ ك �ه‌ مۆبایل‬ ‫به‌زۆری‌ به‌كاردێنن‌و له‌كاتی‌‬ ‫دووگ��ی��ان��ی �ه‌ك��ان��ی��ان��دا‪ ،‬ئ �ه‌وا‬ ‫له‌دایكبووه‌كانیان‬ ‫منداڵه‌‬ ‫ئه‌گه‌ری‌ توشبوونی‌ زۆریان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ ب �ه‌گ��رف��ت �ی‌ رف��ت��ار‌و‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتیان‪.‬‬ ‫ل�ه‌ك��ۆت��ای��دا ئ���ه‌وه‌ م��اوه‌‬ ‫ك���ه‌ ب��ڵ��ێ��ی��ن ب��اه��ۆك��ارێ��ك �ی‌‬ ‫دی��ك �ه‌ی‌ پیسبوونی‌ ژینگه‌‬ ‫بچێته‌ پ���اڵ ه��ۆك��اره‌ك��ان �ی‌‬ ‫ت�����ری‌ ئ�����ه‌و پ��ی��س��ب��وون��ه‌‬ ‫ئ �ه‌وی��ش شه‌پۆله‌مایكرۆیه‌‬ ‫به‌كارهێنراوه‌كانی‌ مۆبایل‌و‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان �ی‌ دی��ك��ه‌‌و ئ �ه‌و‬ ‫ش �ه‌پ��ۆالن �ه‌ی‌ ك �ه‌ ل �ه‌ت��اوه‌ره‌‬ ‫كاره‌باییه‌ ڤۆڵتییه‌ به‌رزه‌كانه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌چ����ن ه���اوڕێ‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ه���ۆك���اره‌ك���ان���ی‌ دی���ك���ه‌ی‌‬ ‫پ��ی��س��ب��وون �ی‌ ژی��ن��گ �ه‌ ‌وه‌ك‬ ‫خۆڵ‌و خاشاكی‌ زۆر‌و گازه‌‬ ‫زی��ان��داره‌ك��ان �ی‌‌وه‌ك دووه‌م‬ ‫ئۆكسیدی‌ كاربۆن‌و میسان‌و‬ ‫ئیسان‌و گ��ازه‌ كلۆرۆفلۆرۆ‬ ‫ك��ارب��ۆن��ی�ه‌ك��ان‌و ژاوه‌ژاوی‌‬ ‫زۆر‌و‪..‬هتد‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪www.hazemsakeek.com‬‬ ‫‪www.re-sun.net‬‬


‫ئه‌ندازیاریی‬

‫‪19‬‬

‫سه‌رچاو‌ه‪:‬‬

‫لڤینی زانستی‬

‫‪tist‬‬ ‫‪New Scien‬‬

‫خانووی‬

‫هكات‬ ‫هكانتان د ‌‬ ‫هئازار ‌‬ ‫هست ب ‌‬ ‫هك ه ‌‬ ‫زیر ‌‬

‫شان‌هكانی ژیانی خاوه‌ن‬ ‫ان ل‌هئاینده‌دا د‌هتوانن نی‬ ‫خانوو‌ه زیره‌كه‌ك‬ ‫‌وێت تێده‌گ‌هن‌و ده‌كۆڵنه‌و‌ه‬ ‫‌ر خاو‌هنی خانووه‌ك‌ه بكه‬ ‫ه‬ ‫خانوو بپشكنن‪ .‬ئه‌گ‬ ‫به‌زووترینكات خه‌ڵكی‬ ‫المه‌ته‌‪ ،‬یان نا‪ ،‬ه‌هرو‌هها‬ ‫ئایا ب��ارودۆخ��ی س‌ه‬ ‫لێئاگادارده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫‌وێت‪ ،‬خانوو‌ه زیره‌ك‌هكانه‌‪،‬‬ ‫‌هی ك‌ه ب‌هرد‌هوام پێشده‌كه‬ ‫ی‌هكێك له‌و بواران‬ ‫ست‌هكانی به‌شێوه‌یه‌ك دیزاین‬ ‫ئه‌و‌ه بوو ك‌ه خانوو كه‌ر‌ه‬ ‫بیرۆك‌هی سه‌ره‌تایی‬ ‫وره‌و‌ه كۆنترۆڵی به‌سه‌ریدا‬ ‫ه‌ك‌ه بتوانێت له‌ڕێگ‌هی دو‬ ‫بكرێن‪ ،‬خاوه‌ن خانوو‬ ‫‌هنان‌هت هه‌ندێك خانووش‬ ‫بڕی وز‌ه ب‌هكاربهێنرێت‪ ،‬ت‬ ‫ین‬ ‫هه‌بێت تاو‌هكو ك‌همتر‬ ‫ه‌و‌ه ده‌به‌سرانه‌وه‌و خاو‌هنی‬ ‫ست‌هكانی ناوماڵ به‌ئینته‌رنێت‬ ‫دروستكران ك‌ه كه‌ر‌ه‬ ‫یان كۆمپیوته‌ر چاودێریان‬ ‫به‌كه‌ڵكوه‌رگرتن ل‌همۆبایل‪،‬‬ ‫خانووه‌ك‌ه ده‌یتوانی‬ ‫خانووه‌كه‌دا رێكد‌هخراوو‬ ‫له‌گه‌ڵ كار‌ه ئاسایی‌هكانی‬ ‫بكات‪ ،‬سیسته‌مه‌ك‌ه‬ ‫ب‌هاڵم بیرۆك‌هی خانووی‬ ‫كاره‌بایی د‌ههێنای‌ه خواره‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاستی ب‌هكارهێنانی‬ ‫ن‌و ئاماره‌كان پیشانیده‌ده‌ن‬ ‫ه‌سه‌ندندایه‌‪ .‬لێكۆڵینه‌و‌هكا‬ ‫زیره‌ك ب‌هرد‌هوام له‌په‌ر‬ ‫ب‌هرد‌هوام له‌زیادبووندایه‌‪،‬‬ ‫سااڵچوو ك‌ه به‌ت‌هنیا ده‌ژین‬ ‫ژمار‌هی ك‌هسانی ب‌ه‬ ‫ه‌ریتانیا بیر ل‌هدروستكردنی‬ ‫‌رانی بواری ئه‌ندازیاری له‌ب‬ ‫بۆی‌ه كۆمه‌ڵێك له‌توێژه‬ ‫او‌هنی خانووه‌ك‌هش بكات‪.‬‬ ‫خ‬ ‫ی‬ ‫دێر‬ ‫او‬ ‫چ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫خانوویه‌ك ده‌كه‌نه‌و‌ه‬ ‫ی به‌ریتانی سه‌رپه‌رشتیاری‬ ‫زانكۆی هێرت فۆردشایه‌ر‬ ‫یوهان سیایۆ ل‌ه‬ ‫روستبك‌هن‪ ،‬ك‌ه نیشان‌هكانی‬ ‫بڕیاریانداو‌ه خانوویه‌ك د‬ ‫ان‬ ‫ئه‌م پرۆژه‌یه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ش‪ ،‬لێدانی دڵ بپشكنێت‪.‬‬ ‫‌ك‌ه و‌هكو‪ ،‬پل‌هی گه‌رمی ل‌ه‬ ‫ژیانی خاوه‌ن خانووه‬ ‫‌سه‌رخۆ د‌هچێت‪ ،‬خانووه‌كه‌‬ ‫اتێك بۆ نموون‌ه كه‌سه‌ك‌ه له‬ ‫ه‌هرو‌هها ده‌ڵێت "ك‬ ‫ئه‌و‌هی بزانێت ئایا باری‬ ‫‌هكانی ژیان د‌هپشكنێت بۆ‬ ‫زوو تێد‌هگات‌و نیشان‬ ‫ه‌هرو‌هها ل‌هكاتی روودانی‬ ‫تێكچووه‌‪ ،‬یان س‌هالمه‌ته‌‪،‬‬ ‫ته‌ندروستی كه‌سه‌ك‌ه‬ ‫‌ه د‌هكات ك‌ه ناوی خۆیان‬ ‫ه‌ك‌ه پ‌هیو‌هندی ب‌هوك‌هسانه‌و‬ ‫ه‌هركێشه‌یه‌ك خانوو‬ ‫داری بارۆدۆخی خاوه‌ن‬ ‫ركردوو‌ه بۆ ئه‌و‌هی ئاگا‬ ‫ل‌هسیسته‌مه‌كه‌دا تۆما‬ ‫ی كاركردنی به‌م شێوازه‌یه‌‬ ‫ماڵه‌ك‌هبن"‪.‬‬ ‫‌ه چۆن كارد‌هكات؟ شێواز‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫ه‬ ‫ئایا سیست‬ ‫‌م بازنه‌ی‌ه له‌گه‌ڵ سیست‌همی‬ ‫‌ه مه‌چ‌هكی كه‌سه‌كه‌وه‌‪ ،‬ئه‬ ‫ك‌ه بازنێك ده‌كرێت‬ ‫ك‌ه له‌م بازنه‌و‌ه د‌هرد‌هچن‬ ‫ندی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و زانیارییان‌هی‬ ‫خانووه‌كه‌دا پ‌هیو‌ه‬ ‫سان‌هی ك‌ه پاسۆردیان بۆ‬ ‫پاریزگارییه‌كه‌وه‌و ئه‌و ك‌ه‬ ‫د‌هچێت‌ه سیست‌همی‬ ‫بینن‪ ،‬ی‌هكێك له‌كێش‌هكانی‬ ‫د‌هتوانن ئه‌و زانیاریان‌ه ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫سیسته‌مه‌ك‌ه هه‌ی‬ ‫ڵد‌هدرێت بچووكبكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫وونیان‌ه ك‌ه له‌ئێستادا هه‌و‬ ‫ئه‌م بازنان‌ه گ‌هوره‌ب‬ ‫كلێوه‌رگرتنی ئاسانتر بێت‪.‬‬ ‫تاو‌هكو كه‌ڵ‬ ‫هاتووی‌هكی نزیكدا‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫گرووپه‌ك‌ه هه‌وڵده‌دات له‌دا‬ ‫ه‌هرو‌هها‬ ‫بۆ نموون‌ه كاتێك ك‌هسێكی‬ ‫‌ر ئه‌و سیسته‌م‌ه زیادبكات‪،‬‬ ‫توانای تر له‌سه‬ ‫‌هچێت‌و ئه‌گه‌ری ونبوونی‬ ‫خۆشی ئاڵزایمێر له‌ماڵ د‌هرد‬ ‫تووشبوو به‌ن‌ه‬ ‫ده‌نێرێت‪ ،‬به‌و بودجه‌ی‌هی‬ ‫‌ك‌ه په‌یامی ئاگاداركردنه‌و‌ه‬ ‫ه‬ ‫‌م‬ ‫هه‌ی‌ه سیسته‬ ‫نكردووه‌‪ ،‬سیایوو له‌گه‌ڵ‬ ‫بۆ ئه‌م گرووپ‌هی ته‌رخا‬ ‫ك‌ه حكوم‌هت‬ ‫كی توێژینه‌و‌هی وه‌ك (‪B‬‬ ‫د‌هتوانن له‌گه‌ڵ ئه‌نستیتۆێ‬ ‫هاوكار‌هكانی‬ ‫زاینكراوه‌كانیان ل‌هخانووه‌‬ ‫بك‌هن‌و بتوانن كه‌ر‌هست‌ه دی‬ ‫‪ )R A‬كار‬ ‫‌‪.‬‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫‌ن‬ ‫ه‬ ‫بك‬ ‫اقی‬ ‫ت‬ ‫ندا‬ ‫راست‌هقین‌هكا‬ ‫گمه‌نه‌‪ ،‬ب‌هاڵم كه‌ڵكوه‌رگرتن‬ ‫ئه‌م‌ه بیرۆكه‌ی‌هكی زۆر د‌ه‬ ‫هه‌ڵب‌هت‬ ‫ب‌ههۆی هه‌ندێك نیگه‌رانی‬ ‫ی به‌رباڵو ل‌هوانه‌ی‌ه ببێت‬ ‫له‌و‌ه به‌شێو‌ه‬ ‫ژیانی تاك‌ه ك‌هس‪ ،‬ب‌هاڵم‬ ‫نی سه‌رب‌هستی‌و ئاسایشی‬ ‫وه‌ك شكاند‬ ‫‌توانێت ژیانی زۆر ك‌هس‬ ‫ی وایه‌‪ ،‬ئه‌م سیسته‌م‌ه ده‬ ‫‌ڕ‬ ‫سیایو باوه‬ ‫نیا ده‌ژین‌و ئه‌م‌ه گرینگترین‬ ‫ووان رزگاربكات‪ ،‬ك‌ه به‌ت‌ه‬ ‫له‌ب‌هسااڵچ‬ ‫ه‌ئێستادا بیری لێبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫شت‌ه ك‌ه د‌هكرێت ل‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪20‬‬

‫ی زانستی‌‪:‬‬ ‫لڤین ‌‬ ‫ی په‌یمان محه‌مه‌د‬ ‫راپۆرت ‌‬

‫ی‬ ‫ون ‌‬ ‫وانبو‬ ‫فرا‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫م‬ ‫هندا‬ ‫ی‬ ‫ه‌ك ‌‬ ‫كۆئ ‌‬ ‫همای‬ ‫ێ بن ‌‬ ‫‌‬ ‫زاوز‬ ‫ی نییه‌‬ ‫ست ‌‬ ‫زان‬

‫ی‬ ‫منداڵبوون ‌‬ ‫ی باشتره‌‪،‬‬ ‫سروشت ‌‬ ‫یان نه‌شته‌رگه‌ری‌؟‬

‫ته‌ندروستی‬

‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ زۆرب����ه‌ی‌‬ ‫ژنان‪ ،‬ده‌زانن كه‌ منداڵبوون‬ ‫به‌شێوه‌ی‌ سروشتی‌ باشتره‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم زۆرج����ار له‌ترسی‌‬ ‫ژانی‌ منداڵبوون داواده‌كه‌ن‬ ‫كه‌ به‌شێوه‌ی‌ نه‌شته‌رگه‌ری‌‬ ‫م���ن���داڵ���ی���ان ب���ب���ێ���ت‪ ،‬ب��ۆ‬ ‫جێبه‌جێكردنی‌ ئه‌مكاره‌ش‬ ‫رووده‌ك���ه‌ن���ه‌ نه‌خۆشخانه‌‬ ‫ئه‌هلییه‌كان‪.‬‬ ‫ل������ه‌گ������ه‌ڵ ئ��������ه‌وه‌ی‌‬ ‫شێوازه‌كانی‌ له‌دایكبوونی‌‬ ‫منداڵ جۆراوجۆرن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ئێستادا زۆرب���ه‌ی‌ ژن��ان‬ ‫له‌كوردستاندا به‌مه‌به‌ستی‌‬ ‫م��ن��داڵ��ب��وون رووده‌ك���ه‌ن���ه‌‬ ‫نه‌خۆشخانه‌ ئه‌هلییه‌كان‌و‬ ‫زۆر ج��اری��ش ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ منداڵه‌كه‌یان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬له‌كاتێكدا له‌ڕووی‌‬ ‫ته‌ندروستییه‌وه‌ منداڵبوون‬ ‫ب����ه‌ش����ێ����وه‌ی‌ س���روش���ت���ی‌‬ ‫له‌بارتره‌‪ ،‬راز محه‌مه‌د (‪)26‬‬ ‫س��اڵ خاوه‌نی‌ ی�ه‌ك منداڵه‌‬ ‫ئ�ه‌و منداڵه‌شی‌ به‌شێوازی‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ بووه‌‪ ،‬ئه‌م ژنه‌‬ ‫ده‌ڵێت "من یه‌كه‌مین منداڵم‬ ‫ب��ه‌ن��ه‌ش��ت��ه‌رگ��ه‌ری‌ گ���ه‌وره‌‬ ‫ب����ووه‌و ل�ه‌ن�ه‌خ��ۆش��خ��ان�ه‌ی‌‬ ‫ئه‌نجاممداوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌هلیشدا‬ ‫چونكه‌ ل�ه‌ن�ه‌ش��ت�ه‌رگ�ه‌ری��دا‬ ‫ب�ه‌ن��ج��ده‌ك��رێ��ی�ت‌و هه‌ست‬ ‫ب���ه‌و ئ����ازاره‌ ن��اك �ه‌ی��ت كه‌‬ ‫له‌كاتی‌ منداڵبوونتا ده‌تبێت‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ تاماوه‌یه‌كی‌ زۆر‬ ‫ب �ه‌ه��ۆی‌ ئ��ه‌و ئ��ازاره‌ش��ه‌وه‌‬ ‫ده‌بێت له‌جێگادابیت"‪.‬‬ ‫ب����ه‌وت����ه‌ی‌ ئ�����ه‌م ژن���ه‌‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ نرخی‌ منداڵبوون‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌ ئه‌هلییه‌كاندا‬ ‫زۆر گ�����ران�����ه‌‪ ،‬ب�����ه‌اڵم‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی‌ ئ����ه‌وه‌ی‌ ك��ه‌ ل �ه‌و‬ ‫نه‌خۆشخانانه‌دا خزمه‌تێكی‌‬ ‫زۆر ده‌كرێین‪ ،‬به‌ناچاری‌‬ ‫ده‌چن بۆ ئ�ه‌وێ‪ ،‬راز وتی‌‬ ‫"ئه‌وكاته‌ی‌ كه‌ منداڵمبوو‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر زوو پ��ێ��ی��ان��وت��م كه‌‬ ‫خ �ه‌س��ت �ه‌خ��ان �ه‌ی‌ حكومی‌‬ ‫نه‌خۆشه‌كان ئیهمالده‌كه‌ن‌و‬ ‫ك����ه‌س ن���ای���ه‌ت ب���ه‌الت���دا‪،‬‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌‬ ‫له‌كاتێكدا‬ ‫خزمه‌تێكی‌‬ ‫ئه‌هلییه‌كاندا‬

‫زۆرت ده‌ك����ه‌ن‌و هه‌ست‬ ‫ب�ه‌ئ��ارام�ی‌ ده‌ك �ه‌ی��ت‪ ،‬جگ‌ه‬ ‫ل������ه‌وه‌ی‌ ك���ه‌ ده‌ت���وان���ی���ت‬ ‫زۆربه‌ی‌ كه‌سه‌ نزیكه‌كانت‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆت��دا بهێنیت‪،‬‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌‬ ‫له‌كاتێكدا‬ ‫ناتوانیت‬ ‫حكومییه‌كاندا‬ ‫خ���زم���وو ك���ه‌س���ی‌ خ��ۆت‬ ‫ببه‌یت"‪.‬‬ ‫ه�����ه‌رچ�����ه‌ن�����ده‌ راز‬ ‫ی‬ ‫له‌نه‌خۆشخانه‌و به‌شێوه‌ ‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ منداڵیبووه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ب����ه‌اڵم ب�ه‌ش��ێ��ك�ی‌ دی��ك �ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و ژنانه‌ی‌ كه‌ ئه‌زموون ‌‬ ‫ب��اش��ت��ری��ان له‌منداڵبووندا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پێیانوایه‌ كه‌ گرنگ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ژن��ان به‌شێوازی‌ سروشت ‌‬ ‫منداڵیان ببێت‪ ،‬روون���اك‬ ‫ئه‌حمه‌د (‪ )34‬س��اڵ‪ ،‬دوو‬ ‫ی‬ ‫منداڵی‌ ه�ه‌ی�ه‌و منداڵێك ‌‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی‌ س��روش��ت��ی‌‌و‬ ‫ی‬ ‫م��ن��داڵ��ێ��ك��ی‌ ب���ه‌ش���ێ���وه‌ ‌‬ ‫ن�ه‌ش��ت�ه‌رگ�ه‌ری‌ ب���ووه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ژن���ه‌ ده‌ڵ���ێ���ت "ب��ێ��گ��وم��ان‬ ‫به‌شێوازی‌ سروشتی‌ مندا ‌ڵ‬ ‫له‌دایكبێت چ بۆ منداڵه‌كه‌‌و‬ ‫ی‬ ‫چ بۆ دایكه‌كه‌ش له‌ڕوو ‌‬ ‫ت�ه‌ن��دروس��ت��ی��ی�ه‌وه‌ باشتره‌‪،‬‬ ‫ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده‌ به‌شێكی‌ زۆر‬ ‫ل���ه‌دای���ك���ان داواده‌ك�������ه‌ن‬ ‫ی‬ ‫ك �ه‌ م��ن��داڵ��ی��ان ب�ه‌ش��ێ��واز ‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ ببێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ه���ۆی‌ ئ���ه‌وه‌ ده‌گ �ه‌ڕێ��ت �ه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب��ۆ ن��ه‌ب��وون��ی‌ ه��ۆش��ی��ار ‌‬ ‫ت������ه‌واوه‌ت������ی‌ الی‌ ئ���ه‌و‬ ‫دایكانه‌"‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده‌ زۆرج����ار‬ ‫له‌ترسی‌ ژان��ی‌ منداڵبوون‬ ‫داواده‌كه‌ن كه‌ به‌نجبكرێن‌و‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی‌ ن �ه‌ش��ت �ه‌رگ �ه‌ری‌‬ ‫منداڵه‌كه‌یان ببێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ك��ارزان له‌تیف (‪ )32‬ساڵ‬ ‫باوكی‌ سێ منداڵه‌ پێیوایه‌‬ ‫ه���ۆك���اری‌ دی��ك��ه‌ش هه‌یه‌‬ ‫ك���ه‌ وا ل���ه‌ژن���ان ده‌ك����ات‬ ‫ب�ه‌ن�ه‌ش��ت�ه‌رگ�ه‌ری‌ منداڵیان‬ ‫ببێت‪ ،‬ئ�ه‌و وت��ی "زۆرج��ار‬ ‫ك��ات��ێ��ك ژن����ان ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی‌‬ ‫سروشتییه‌وه‌ منداڵیان ده‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ ه��ۆی‌ فراوانبوونی‌‬ ‫زاوزێ (‪ ،‌)vagina‬كه‌‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ هۆی‌ ئه‌وه‌ی‌‬

‫له‌جاری‌ دیكه‌دا‪ ،‬په‌یوه‌ندیی‌ه‬ ‫سێكسییه‌كان وه‌كو سه‌ره‌تای‌‬ ‫پ���رۆس���ه‌ی‌ ه��اوس �ه‌رگ��ی��ری‌‬ ‫ن���ه‌ب���ن‪ ،‬ب���ۆی���ه‌ ت��ه‌ن��ان��ه‌ت‬ ‫پیاوه‌كانیش داوا ل�ه‌ژن��ان‬ ‫ده‌ك �ه‌ن كه‌ به‌نه‌شته‌رگه‌ری‌‬ ‫منداڵیان ببێت"‪.‬‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی‌ دك��ت��ۆرێ��ك�ی‌‬ ‫پسپۆڕی‌ نه‌خۆشییه‌كانی‌‬ ‫ژنان‌و منداڵبوونیش رێژه‌ی‌‬ ‫م��ن��داڵ��ب��وون ل �ه‌ه �ه‌رێ��م �ی‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان رۆژ ب���ه‌ڕۆژ‬ ‫ل���ه‌زی���ادب���وون���دای���ه‌‪ ،‬د‪.‬‬ ‫سه‌عدییه‌ ره‌زا پسپۆڕی‌‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌ك��ان �ی‌ ژن���ان‌و‬ ‫م��ن��داڵ‌ وێ���ڕای‌ ئ��ام��اژه‌دان‬ ‫ب��ه‌گ��رن��گ��ی‌ م��ن��داڵ��ب��وون‬ ‫به‌شێوازی‌ سروشتی‌ وتیشی‌‬ ‫"ه��ی��چ ژن��ێ��ك �ی‌ دوگ��ی��ان‬ ‫هه‌تا مه‌جالی‌ منداڵبوونی‌‬ ‫س����روش����ت����ی‌ ه���ه‌ب���ێ���ت‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ بۆ ناكرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم حاڵه‌تی‌ واش هه‌یه‌‬ ‫هه‌ر له‌نۆمانگیدا پێویست‬ ‫ده‌ك��ات نه‌شته‌رگه‌ری‌ بۆ‬ ‫بكرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر منداڵه‌كه‌ی‌‬ ‫(س�������وار) ب����وو ی��اخ��ود‬ ‫ق����ه‌ب����اره‌ی م��ن��داڵ��ه‌ك��ه‌ی‌‬ ‫گه‌وره‌بوو‪ ،‬یاخود له‌كاتی‌‬ ‫ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ی‌ ف��ش��اری‌‬ ‫خوێن‌و نه‌خۆشی‌ شه‌كره‌‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ بۆده‌كرێت‪،‬‬ ‫گ���ه‌ر پێشتریش منداڵی‌‬ ‫به‌زه‌حمه‌ت بوبێت ئه‌وكاته‌‬

‫‪21‬‬

‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ بۆ ده‌كرێت‪،‬‬ ‫زۆرج�����ار ژن���ی‌ دوگ��ی��ان‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی‌ ت��رس��ی‌ ل��ه‌ژان��ی‌‬ ‫م��ن��داڵ��ب��وون‪ ،‬ده‌ی���ه‌وێ���ت‬ ‫نه‌شته‌رگه‌ری‌ بۆبكرێت‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم پ��ێ��وی��س��ت �ه‌ ئ���ه‌وه‌‬ ‫ب��زان��ن ك �ه‌ له‌دایكبوونی‌‬ ‫س���روش���ت���ی‌ ه���ه‌رچ���ه‌ن���ده‌‬ ‫ئ��ازاری‌ ژانی‌ هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوای‌ م��ن��داڵ��ب��وون زۆر‬ ‫به‌خێرایی‌ ئاسایی‌ دێته‌وه‌‬ ‫س���ه‌رخ���ۆی‌‌و پ���اش چه‌ند‬ ‫س���ه‌ع���ات���ێ���ك دای���ك���ه‌ك���ه‌‬ ‫ده‌توانێت هه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌عه‌مه‌لیات ه�ه‌رچ�ه‌ن��ده‌‬ ‫ئ�������ازاری‌ ژان�����ی‌ ك��ه‌م��ه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم دوای‌ منداڵبوون‬ ‫به‌هۆی‌ وه‌رگرتنی‌ (به‌نج)‬ ‫كارده‌كاته‌ سه‌ر ده‌روون‌و‬ ‫جه‌سته‌و بۆ چاكبووونه‌وه‌ی‌‬ ‫ت���ه‌واوه‌ت���ی���ش���ی‌ ن��زی��ك �ه‌ی‌‬ ‫ح�ه‌ف��ت�ه‌ی�ه‌ك�ی‌ پێده‌چێت‪،‬‬ ‫ج��گ��ه‌ ل������ه‌وه‌ش ك��ات��ێ��ك‬ ‫به‌سروشتی‌ منداڵ ده‌بێت‬ ‫دایكه‌كه‌ به‌نج وه‌رناگرێت‬ ‫كه‌ ئه‌مه‌ زۆر گرنگه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ب�ه‌ن��ج ك��اری��گ �ه‌ری‌ خ��راپ‬ ‫دروس���ت���ده‌ك���ات ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫دایك‌و كۆرپه‌له‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ب �ه‌ئ��اس��ان��ی��ش ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ش��ی��ر ب �ه‌م��ن��داڵ �ه‌ك �ه‌ ب��دات‬ ‫له‌كاتێكدا كه‌ نه‌شته‌رگه‌ری‌‬ ‫بۆ كرابێت زۆر زه‌حمه‌ت‬ ‫ده‌ت���وان���ێ���ت ش��ی��رب��دات‬

‫به‌منداڵه‌كه‌ی‌‪ .‬ه�ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب �ه‌ن �ه‌ش��ت �ه‌رگ �ه‌ری‌‬ ‫م��ن��داڵ‌ ل�ه‌دای��ك��ده‌ب��ێ��ت له‌‬ ‫(‪ )3‬تا (‪ )4‬منداڵ‌ زیاتری‌‬ ‫ناتوانێت ببێت"‪.‬‬ ‫ب����ه‌ڕای‌ ئ���ه‌م دك��ت��ۆره‌‬ ‫فراوانبوونی‌ زاوزێ‌ له‌پاش‬ ‫منداڵبوون ماوه‌یه‌كی‌ زۆر‬ ‫كاتییه‌و ئه‌و ده‌نگۆیانه‌ی‌ كه‌‬ ‫له‌وباره‌یه‌وه‌ له‌نێو خه‌ڵكدا‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��ی��چ بنه‌مایه‌كی‌‬ ‫زانستی‌ نییه‌‪ ،‬به‌وته‌ی‌ ئه‌م‬ ‫دكتۆره‌ له‌ڕووی‌ پێداویستی‌‬ ‫پزیشكییه‌وه‌ نه‌خۆشخانه‌‬ ‫ئ �ه‌ه��ل��ی‌‌و حكومییه‌كانی‌‬ ‫م��ن��داڵ��ب��وون ه��اوش��ێ��وه‌ی‌‬ ‫یه‌كن‪ ،‬به‌اڵم له‌خه‌سته‌خانه‌‬ ‫ح��ك��وم��ی��ی�ه‌ك��ان��دا ب �ه‌ه��ۆی‌‬ ‫زۆری‌ ن����ه‌خ����ۆش ل���ه‌و‬ ‫خه‌سته‌خانانه‌دا زۆرج��ار‬ ‫ژن���ی‌ دوگ���ی���ان خ��زم�ه‌ت�ی‌‬ ‫ت������ه‌واو ن���اك���رێ���ت‪ ،‬ئ��ه‌م‬ ‫دك��ت��ۆره‌ وتیشی‌ "پێویسته‌‬ ‫ژن���ی‌ دوگ���ی���ان ل��ه‌م��اوه‌ی‌‬ ‫دوگیانیدا به‌پێی‌ پێویست‬ ‫سۆنه‌ر ب��ك��ات‌و فه‌حسی‌‬ ‫ك���ێ���ش‌و ج�����ۆری‌ خ��وێ��ن‬ ‫ئه‌نجامبدات‌و مانگانه‌ له‌ژێر‬ ‫چ��اودێ��ری‌ دك��ت��ۆرداب��ێ��ت‪،‬‬ ‫چونكه‌ ئه‌م ك��اره‌ هه‌م بۆ‬ ‫ته‌ندروستی‌ دایكه‌كه‌و هه‌م‬ ‫بۆ ته‌ندروستی‌ منداڵه‌كه‌و‬ ‫ئاگاداری‌ له‌باشی‌‌و خراپی‌‬ ‫منداڵه‌كه‌ زۆر باشتره‌"‪.‬‬


‫‪22‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫‪23‬‬

‫ه گه‌وره‌کانی جیهان‬ ‫(‪ )10‬کون ‌‬

‫باوه‌ڕ وای ‌ه كونه‌كان نیشانه‌ی توڕه‌یی خودان له‌سه‌ر زه‌وی‌و رێگه‌یه‌ك ‌ه به‌ره‌و دۆزه‌خ‪ ،‬به‌اڵم زۆربه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌م بابه‌ت ‌ه ده‌خوێننه‌و‌ه بڕوایان به‌م لێكدانه‌و‌ه‬ ‫نییه‌‪ .‬كونه‌كان له‌شوێن ‌ه جۆربه‌جۆره‌كانی زه‌وی به‌هۆی مرۆڤه‌و‌ه دروستكراون وه‌كو دروستكردنی كون بۆ كانه‌كان‪ ،‬زۆربه‌ی ئه‌مان ‌ه كانی ئه‌ڵماسبوون‌و دوای‬ ‫به‌جێهێڵدراون‪ ،‬یان توڕه‌یی خودابوون به‌هۆی بارانی نه‌یزه‌كه‌وه‌‪ ،‬رووداوێك وه‌ك ئه‌و رووداوه‌ی دایناسۆڕه‌كانی له‌ناوبرد‪ ،‬هه‌رچۆنێك بێت ئێستا ئه‌م شوێنانه‌‪،‬‬ ‫شوێنی گه‌شتیاری‌‌و هه‌زاران كه‌س سه‌ردانی ده‌ك ‌هن‌و دیمه‌نی زۆر خه‌یااڵوییان هه‌یه‌‪ ،‬له‌گه‌وره‌ترین ئه‌م كونان ‌ه بریتین له‌كون ‌ه شین ‌ه گه‌وره‌كه‌ی بلیز‪ ،‬كانی‬ ‫ئه‌ڵماسی میرنی له‌سیبریا‪ ،‬ده‌روازه‌كانی ئاگر له‌توركمانستان‪ ،‬هه‌موو ئه‌م شوێنان ‌ه سااڵن ‌ه به‌هه‌زاران خه‌ڵك بۆ الی خۆیان راده‌كێشن‪ ،‬تاوه‌كو دیمه‌نێكی جوانی‬ ‫سه‌ره‌نجڕاكێش ببینن له‌م وێنانه‌دا هه‌ندێك له‌و كون ‌ه سه‌رنجڕاكێشان ‌ه ده‌بینن‬

‫كانی ئه‌ڵماسی میرنی سیبریا‬

‫كونه‌ شین ‌ه گه‌وره‌ ‪ -‬بلیز‬

‫كانی دۆڵی بینگهام ‪ -‬یوتا‬

‫ده‌روازه‌ی ئاگر ‪ -‬توركمانستان‬

‫كانی ئه‌ڵماسی دیاڤیك‪ -‬كه‌نه‌دا كونی مسی چوكیسیماتا ‪ -‬شیلی‬

‫كونی شكۆدار له‌به‌نداوی مۆنته‌سیلۆ‪ -‬كالیفۆڕنیا‬ ‫سینكهۆڵ ‪ -‬گواتماال‬

‫كونی گه‌وره‌ی كیمبرلی ‪ -‬باشووری ئه‌فریقا‬

‫كونی گه‌وره‌ی كیمبرلی ‪ -‬باشووری ئه‌فریقا‬

‫لوله‌ی ئوداچنیا ‪ -‬روسیا‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪24‬‬

‫هه‌واڵ‬

‫ئه‌گه‌رێ بنبڕبوونا ده‌ینوسوران ل سه‌ر ڕیێ ئه‌ردی‬ ‫ئا‪ :‬دیان جه‌میل‬ ‫ده‌یناسور ئه‌و گیانه‌وه‌رێن‬ ‫م �ه‌زن��ب��وون یێن ك��و ب �ه‌ری‬ ‫)‪ (160‬م��ل��ی��ون س���االن ل‬ ‫سه‌ر ئه‌خته‌را ئه‌ردی دژیاین‬ ‫پاشی ژ نیشكه‌كێڤه‌ به‌ری‬ ‫(‪ )65‬ملیون ساالن به‌ره‌ڤ‬ ‫نه‌مانێ چ��وون‪ ,‬ڤێ چه‌ندێ‬ ‫زان����ا پ��ال��دای��ن �ه‌ ه��ژم��اره‌ك��ا‬ ‫مگرتی‌و تیوران ده‌رب��اره‌ی‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌رێ��ن ب��ن��ب��رب��وون��ا وان‬ ‫بدانن‪ ,‬د سه‌رده‌مێ ئه‌ڤرودا‪,‬‬ ‫ه��ژم��اره‌ك��ا زۆر ی��اخ��ان��دن‌و‬ ‫ڤه‌كولینێن زانستی هندێك‬ ‫دووپات دكه‌ن كو هوكارێ‬ ‫س �ه‌ره‌ك��ی ی��ێ ب �ه‌رزه‌ب��وون��ا‬ ‫ڤ��ان گ��ی��ان��ه‌وه‌ران ل سه‌ر‬ ‫ری����ێ ئ������ه‌دری ب���ۆ ه��ن��دێ‬ ‫د ز ڤر یت ب�����ه‌ری ن��وك �‌ه‬ ‫ئه‌خته‌ره‌كا بچیك‬ ‫یا هاتی ب ئه‌ردی كه‌فتی‌و‬ ‫هه‌می یێن كوشتین‪.‬‬

‫ب��ن��ب��ڕب��وون�ه‌ك��ا ب��ل �ه‌ز یا‬ ‫هژماره‌كا زۆر ژ گیانه‌وه‌رێن‬ ‫قه‌باره‌ مه‌زن بووینه‌‪ ،‬پالده‌ر‬ ‫ك��و زان��ای��ێ��ن ب��ه‌ردب��ووی��ان‬ ‫( ‪)P a l e o n t o l o g i s t‬‬ ‫و ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دێ��ن دب���وراێ‬ ‫وه‌رارك���رن���ا ب��ای��ول��وژی دا‬ ‫پ��ال��ب��دده‌ن ڤ��ی ب��اب �ه‌ت��ی ب‬ ‫گرنگی ڤه‌ وه‌ربگرن‪ ،‬به‌ری‬ ‫نوكه‌ ئ �ه‌و مگرتی یێن پتر‬ ‫ب �ه‌رب �ه‌الڤ دن��اڤ ناڤه‌ندێن‬ ‫زانستیدا ده‌رب��اره‌ی نه‌مانان‬ ‫ڤ��ان گ��ی��ان��ه‌وه‌ران دی��اردك��ر‬ ‫كێم شیانێن ده‌ی��ن �ه‌س��وران‬ ‫بۆ خو گونجاندنێ‪ ،‬دگه‌ل‬ ‫بارودوخێن كه‌ش‌و هه‌وایی‪,‬‬ ‫ش����وره‌ش����ێ����ن‬

‫هندێ‌و ڤێكه‌فتنا ئه‌خته‌ره‌كا‬ ‫دی ب ئه‌ردی ده‌ست دگه‌ل‬ ‫ڤێ نه‌مانێ هه‌بوویه‌‪.‬‬ ‫تشتێ ل ڤێرێ سه‌رنجا‬ ‫زانایان رادكێشیت ئ�ه‌وه‌ كا‬ ‫بوچی ئ�ه‌و ریدانێن بووین‌ه‬ ‫ئه‌گه‌رێ ژناڤبرنا ده‌ینه‌سوران‪,‬‬ ‫نه‌بووینه‌ ئ�ه‌گ�ه‌رێ ژناڤبرنا‬ ‫ه �ه‌م��ی گ��ی��ان��ه‌وه‌رێ��ن دی‪,‬‬ ‫ب���ه‌ل���ك���و ه����ن����ده‌ك ژ ڤ���ان‬ ‫گیانه‌وه‌ران شیاینه‌ خو ژڤان‬ ‫ه���وك���اران ق���ورت���ال بكه‌ن‬ ‫وه‌ك گیانه‌وه‌رێن رووه‌ك‌و‬ ‫گوشتخور (‪,)Omnivores‬‬ ‫م������ێ������ش������وم������ورخ������ور‬ ‫(‪ )Insectivores‬كو به‌ق‌و‬ ‫مارگیسك ژ ژڤان گیانه‌وه‌ران‌ه‬ ‫ی�������ێ�������ن ل‬

‫س��ه‌ر م��ێ��ش��وم��وران دژی��ت‪,‬‬ ‫گیانه‌وه‌رێن لسه‌ر گوشتێ‬ ‫مرار دژین (‪.)Carrion‬‬ ‫ب���ۆ زان��ی��ن��ا ه��وك��ارێ��ن‬ ‫ب���ه‌رزه‌ب���وون���ا ده‌ی��ن��ه‌س��وران‬ ‫ب��ت��ای��ب �ه‌ت��ی‪ ،‬لیژنه‌یه‌كا‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ی ژ (‪)41‬‬ ‫زانایان ل ویالیه‌تێن‬ ‫ئێكگرتی یێن ئه‌مریكاو‬ ‫مه‌كسیك‌و ك�ه‌ن�ه‌داو یابان‌و‬ ‫هژماره‌كا وه‌التێن ئه‌وروپی‬ ‫هاته‌ پێك ئینان بۆ دووبار‌ه‬ ‫ل��ێ��زڤ��ری��ن �ه‌ك��ێ ل��س��ه‌ر وان‬ ‫ڤه‌كولینێن دم��اوێ بیست‬ ‫سالێن بوری دا هاتین‌ه‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام دان‬ ‫ب��ك��ه‌ن‪,‬‬

‫حه‌بكێن ڤیتامینان‪ ،‬جهێ فێقی‌و كه‌سكاتی دگرن؟‬

‫ئه‌ڤه‌ژی ژبه‌ر دووپ��ات كرنا‬ ‫ئه‌گه‌رێ سه‌ره‌كی یێ نه‌مانا‬ ‫ده‌ینه‌سوران لسه‌ر ریێ ئه‌دی‬ ‫كو زانایان نافكریه‌ ب نه‌مانا‬ ‫چاخێ ته‌باشیری یێ سێیانی‬ ‫(‪Extiction Cretaceous‬‬ ‫‪.)Tertiary‬‬ ‫ن����وی����ت����ری����ن‬ ‫ڤه‌كولینا ن��وی یا‬ ‫هاتیه‌ به‌الڤ كرن‬ ‫د گوڤارا زانست‬ ‫( ‪)S c i e n c e‬‬ ‫دا دی��اك��ری��ه‌ كو‬ ‫ئ�ه‌خ��ت�ه‌ره‌ك��ا بچیك‬ ‫ی��اك��و ف��ره‌ه��ی��ا وێ‬

‫د گه‌هیت‌ه‬ ‫( ‪)1 5‬‬ ‫ك���ی���ل���وم���ه‌ت���ران ب‬ ‫ئ����ه‌ردی كه‌فتیه‌ ل‬ ‫ده‌ڤ���ه‌ره‌ك���ا وه‌الت���ێ‬ ‫مه‌كسیك‪.‬‬

‫ب���ورك���ان���ی‬ ‫ی���ێ���ن ب����ۆ م������اوێ م��ل��ی��ون‬ ‫ساالن دب��ه‌رده‌وام ل ده‌ڤه‌را‬ ‫(‪ )Deccan Trape‬ل‬

‫ئا‪ :‬دیان جه‌میل‬ ‫گ����ه‌ل����ه‌ك ك���ه‌س‬ ‫ه����زردك����ه‌ن ك���و خ���وارن���ا‬ ‫ه��ژم��اره‌ك��ا ڤیتامینان‪ ،‬یان‬ ‫چه‌ند حه‌بكه‌كان د روژه‌كێ‬ ‫دا دشێت هه‌می پێدڤی یێن‬ ‫له‌شی دابین بكه‌ت‪ ،‬هه‌تا‬ ‫وی راده‌ی���ی كێم كه‌سان‬ ‫باوه‌ری ب هندێ هه‌یه‌ كو‬ ‫ئه‌ڤ جوره‌ ڤیتامینه‌ دشێن‬ ‫جهێ ماددێن خوراكی یێن‬ ‫ساخله‌م بگرن‪.‬‬ ‫دگه‌ل هه‌می بووچونان‪،‬‬ ‫ڤه‌كولینێن ڤ��ێ دوماهیێ‬ ‫راس��ت��ی��ا ه��ن��دێ دی��اردك �ه‌ن‬ ‫كو حه‌بكێن فره‌ڤیتامینان‬ ‫چ‬ ‫(‪)Multivitamine‬‬ ‫مفایه‌كێ هوسا یێ مه‌زن‬ ‫تێدا نینه‌ وه‌كی خه‌لك هزر‬ ‫ژێ دكه‌ت‪ ،‬به‌لكو به‌روڤاژی‬ ‫بتنێ به‌رزه‌كرنا پاره‌یه‌‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ته‌نێ ئه‌ڤه‌ به‌لكو د هنده‌ك‬ ‫حاله‌تان دا‪ ،‬دبنه‌ ئه‌گه‌رێ‬ ‫په‌یداكرنا چه‌ندین ئاریشێن‬ ‫ساخله‌میێ‪.‬‬ ‫ل ده‌ستپێكا چه‌رخێ‬

‫ب��وری‪ ،‬حه‌بكێن ڤیتامینان‬ ‫ب شێوه‌كێ به‌رچاڤ ژالیێ‬ ‫خه‌لكی ڤه‌ هاتینه‌ بكارئینان‬ ‫ئ����ه‌وژی ژ ئ��ه‌گ��ه‌رێ كێم‬ ‫شیانێن خه‌لكی بۆ بده‌ستڤه‌‬ ‫ئینانا وان ماددێن خوراكی‬ ‫یێن پێدڤی بۆ له‌شی ئه‌ڤێن‬ ‫دن���اڤ فێقی‌و كه‌سكاتیێ‬ ‫ت���ه‌ردا ه��ه‌ی ب درێ��ژاه��ی��ا‬ ‫سالێ‪ ،‬هه‌ر ل وی ده‌می ئه‌و‬ ‫نه‌خوشی یێن په‌یوه‌ندی ب‬ ‫كێماتیا ڤیتامینان ڤه‌ هه‌ین‬ ‫زۆر د ب �ه‌رب �ه‌الڤ ب��وون‪.‬‬ ‫ل��ێ ئه‌ڤروكه‌ ب درێژاهیا‬ ‫ه�ه‌ر چ��وار وه‌رزێ��ن سالێ‬ ‫ه�ه‌م��ی ج��ورێ��ن خ��وارن �ێ‌و‬ ‫فێقی‌و كه‌سكاتی ل هه‌می‬ ‫ماركێتان هه‌یه‌‪ .‬چه‌ندین‬ ‫ڤه‌كولین ده‌رب��اره‌ی راستیا‬ ‫ڤان ڤیتامینان هاتینه‌ ئه‌نجام‬ ‫دان‪ ،‬ژ وان‬ ‫ئ���ه‌و ڤه‌كولینا هاتیه‌‬‫ئه‌نجامدان ژالیێ سه‌نته‌رێ‬ ‫ف���ری���د ه��اچ��ی��ن��س��ون ب��ۆ‬ ‫ڤه‌كولینێن په‌نجه‌شێرێ سه‌ر‬ ‫(‪ )160‬ئ��اف��ره‌ت��ان ل ساال‬ ‫بوری دووپ��ات دكه‌ت ئه‌و‬

‫چاره‌سه‌ری بۆ وان كه‌سێن ژ به‌رخه‌و د ئاخڤن‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لڤینی زانستی‬

‫دو‪ ,‬دل������ی‌و ت����رس‌و‬ ‫نه‌خۆشی‌و ئاریشه‌یێن ژیانا‬ ‫رۆژان���ه‌ رۆل �ه‌ك��ێ گ��رن��گ د‬ ‫ه �ه‌ل��چ��وون��ێ��ن ده‌روون�����ی‌و‬ ‫نڤستنێ دا ل ده‌ڤ مرۆڤی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پتریا جاران ئه‌م دبێژنێ‬ ‫كابووس! ئه‌ڤ چه‌نده‌ دبیت‌ه‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رێ روودان�����ا گ�ه‌ل�ه‌ك‬ ‫حاله‌تان وه‌ك هشیاربوون‪،‬‬ ‫ی���ان ژ ب��ه‌رخ��ه‌و ئاخفتن‪،‬‬ ‫ڤێككه‌فتنا ددان��ان‪ ،‬میزكرنا‬ ‫ژ به‌رخه‌وو ب رێڤه‌چوون‬ ‫د م��اوه‌ی��ێ نڤستنێ‌و گه‌لك‬ ‫كارێن دی‪...‬‬ ‫ئه‌نجامدانا ڤان ك��اران‪،‬‬ ‫ه�ه‌ل��ب�ه‌ت زی��ان��ێ دگه‌هینن‌ه‬

‫مرۆڤی‪ ،‬چ ژالیێ ده‌روونی‪،‬‬ ‫یان ساخله‌می ڤه‌و بۆ هندێ‬ ‫ت���و خ���وه‌ ژ ڤ���ی ح��ال �ه‌ت��ی‬ ‫ق��ورت��ال بكه‌ی‪ ،‬ڤ��ان ك��اران‬ ‫ئه‌نجامبده‌‪:‬‬ ‫ه �ه‌ول ب��ده‌ ب �ه‌ری بنڤی‬ ‫هنده‌ك راهێنانێن بێهنڤه‌دان‌و‬ ‫خوه‌ درێژكرنێ ئه‌نجامبده‌‪،‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی بۆ هندێك خوه‌ ژ‬ ‫بارگه‌یێن وه‌س��ت��ی��ان‌و دوو‬ ‫دل��ی��ێ ق���ورت���ال ب��ك��ه‌ی‪ ،‬ل‬ ‫ڤێرێ زۆر یا پێدڤی یه‌ تو‬ ‫ئاریشه‌یێن خوه‌ یێن رۆژان‌ه‬ ‫نه ‌به‌یه د ژۆرا نڤستنێ ڤه‌و‬ ‫لسه‌ر هزرێن وان نه‌ نڤی‪،‬‬ ‫یان گه‌نگه‌شه‌ نه‌كه‌ی‪.‬‬

‫ه�������ه‌ول ب������ده‌ ب����ه‌ری‬ ‫بچیه‌ س �ه‌ر جهێن خ��وه‌ بۆ‬ ‫نڤستنێ‪ ،‬خ���وه‌ ژ ه�ه‌م��وو‬ ‫فشارێن ده‌روون��ی یێن وێ‬ ‫رۆژێ ب سه‌رێ ته‌ هاتین‬ ‫ق���ورت���ال ب��ك �ه‌‪ ،‬زێ���ده‌ب���اری‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��دان��ا ه��ژم��اره‌ی �ه‌ك��ا‬ ‫راه��ێ��ن��ان��ێ��ن وه‌رزش����ی یێن‬ ‫ساده‌ ب چه‌ند ده‌مژمێره‌كان‬ ‫ب �ه‌ری نڤستنێ‌و ئه‌نجامدانا‬ ‫راهێنانێن بێهن هه‌لكێشانێ‌و‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ا ب��ڕه‌ك��ا پێدڤی یا‬ ‫ئوكسجینی ب��ۆ چاالككرنا‬ ‫م���ه‌ژی‌و قورتالكرنا له‌شی‬ ‫ژ پ��اش �ه‌رۆك��ێ��ن ژه‌ه����راوی‬ ‫ی���ێ���ن ب����ه‌ره����ه‌م ه���ات���ی ژ‬

‫‪25‬‬

‫پرۆسێسا زی��ن��ده‌ چاالكیان‬ ‫(میتابۆلیزم)‪.‬‬ ‫ه �ه‌ول ب��ده‌ ب �ه‌ری بنڤی‬ ‫هنده‌ك راهێنانێن بێهنڤه‌دان‌و‬ ‫خوه‌ درێژكرنێ ئه‌نجامبده‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌ڤ �ه‌ژی ب��ۆ هندێ خ��وه‌ ژ‬ ‫ب��ارگ �ه‌ی��ێ��ن وه‌س��ت��ی��ان‌و دو‬ ‫دل��ی��ێ ق��ورت��ال ب��ك �ه‌ی‪ .‬ل‬ ‫ڤێرێ زۆر یا پێدڤی یه‌ تو‬ ‫ئاریشه‌یێن خوه‌ یێن رۆژان‌ه‬ ‫نه ‌به‌یه د ژۆرا نڤستنێ ڤه‌و‬ ‫لسه‌ر هزرێن وان نه‌ نڤی یان‬ ‫گه‌نگه‌شه‌ نه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫گرنگیدان ب جلوبه‌رگێن‬ ‫ن��ڤ��س��ت��ن�ێ‌و ژۆرا نڤستنێ‬ ‫كارتێكرنه‌كا راسته‌وخۆ لسه‌ر‬

‫ج��ۆرێ خ��ه‌وێ‌و كووراتییا‬ ‫وێ ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ه���ه‌ردی���س���ان‬ ‫ڤه‌مراندنا رۆناهیێن دژوار‬ ‫د ژۆرێ ڤ���ه‌‪ ،‬چ��ون��ك��ی د‬ ‫كاودانێن تاری‌و ئارام پترییا‬ ‫ڤه‌رێژێن له‌شی بره‌كا زۆرتر‬ ‫ی��ا ه��ورم��ۆن��ان ده‌ردده‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ژی دبیته‌ ئه‌گه‌رێ هندێ‬ ‫مرۆڤ كێم تۆشی ئاریشه‌یێن‬ ‫نڤستنێ‌و تێهه‌لچوونێن وێ‬ ‫ببیت‪.‬‬ ‫ب���ه‌ری نڤستنێ ب چ‬ ‫ره‌ن���گ���ان ن��اب��ی��ت م��اده‌ی��ێ��ن‬ ‫كافایین تێدا وه‌ك��ی چایێ‌و‬ ‫قه‌هوێ‌و كێكه‌وێ ڤه‌خۆی‬ ‫ژب �ه‌ر ك�و‌ دێ بنه‌ ئه‌گه‌رێ‬

‫چاالككرنا ده‌م��اران‌و هه‌ستا‬ ‫خه‌وێ ژ چاڤێن ته‌ ڤه‌ره‌ڤینن‪،‬‬ ‫ب���ه‌روڤ���اژی ئ��ه‌گ��ه‌ر بشێی‬ ‫شیره‌كی‪ ،‬یان ئاڤه‌ماسته‌كێ‬ ‫ڤه‌خۆ بۆ هندێ هه‌ستێن ت‌ه‬ ‫ئارام ببن‌و بێهنا خوه‌ ڤه‌ده‌ن‪.‬‬ ‫تشتێ گرنگ كو نابیت‬ ‫م���رۆڤ ژب��ی��رب��ك �ه‌ت‪ ،‬ئ��ه‌و‌ه‬ ‫چێنابیت ئ��ێ��ك��س�ه‌ر ب��ه‌ری‬ ‫ن��ڤ��س��ت��ن��ێ ش��ی��ڤ��ێ ب��خ��ۆت‪،‬‬ ‫چونكی ئه‌ڤه‌ هه‌موو دێ ل‬ ‫سه‌ر ئاشكێ وی خرڤه‌بیت‌و‬ ‫ناهێلیت باش بنڤیت‪ ،‬له‌ورا‬ ‫یا باشتره‌ دوو ده‌مژمێران‬ ‫ب �ه‌ری نڤستنێ چ خوارنێن‬ ‫گران نه‌خۆت‪.‬‬

‫كه‌سێن حه‌بكێن فره‌ڤیتامینان‬ ‫دخون گه‌له‌ك ژ كه‌سێن دی‬ ‫ساخله‌متر نینن‪.‬‬ ‫ڤ���ان ج���ورێ حه‌بكان‬ ‫ب��ت��ن��ێ ب��ی��س��ت ت��وخ��م��ێ��ن‬ ‫خ���وراك���ی ت��ێ��دا ه��ه‌ن��ه‌ ل‬ ‫ده‌مه‌كی ب سه‌ده‌ها توخم‌و‬ ‫پێكهاته‌یێن ب مفا دناڤ‬ ‫رووه‌ك���ان دا ه�ه‌ن�ه‌‪ ،‬ل �ه‌ورا‬ ‫ژی ئ���ه‌و ك �ه‌س��ێ��ن پشت‬ ‫به‌ستنێ دكه‌نه‌ سه‌ر حه‌بكان‬ ‫ژ گه‌له‌ك توخمێن گرنگ بێ‬ ‫به‌هر دبن‪.‬هه‌ژی گوتنێ یه‌‬ ‫ئه‌ڤ ڤه‌كولینه‌ بتنێ شیره‌تێ‬ ‫ل وان ئ��اف��ره‌ت��ان دك��ه‌ت‬ ‫حه‌بكێن ڤیتامینان بخون‬ ‫یێن دووگیان‌و زاروك دبن‬ ‫ژبه‌ركو خوارنا وان مگرتیا‬ ‫تووشبوونا زاروكێن وان ب‬ ‫كێماسی یێن ده‌م��اری كێم‬ ‫دكه‌ت‪.‬‬ ‫ل س����اال (‪)1970‬‬‫كیمیازانێ ئه‌مریكێ لینوس‬ ‫بولینگ یێ خه‌التێ نوبل‬ ‫بده‌ستڤه‌ ئینانیی بیروكه‌یه‌كا‬ ‫نوی دانا كوئه‌وژی خوارنا‬ ‫حه‌بكێن ڤیتامین (‪ )C‬مگرتیا‬

‫تووشبوونێ ب په‌رسیڤێ‬ ‫كێم دك���ه‌ت‪ .‬ڤ��ی زان��ان��ی‬ ‫دگ���ه‌ل چ �ه‌ن��دی��ن هه‌ڤالێن‬ ‫خو ده‌س��ت ب ڤه‌كولینان‬ ‫كر‪ ،‬دراستی دا ڤه‌كولینێن‬ ‫وی ل س��اال (‪ )2007‬ب‬ ‫دوم��اه��ی ه��ات��ن‌و دم���اوێ‬ ‫ڤ��ان س��االن دا تاقیكرن ل‬ ‫س �ه‌ر (‪ )11‬ه��زار كه‌سان‬ ‫ئه‌نجام داب��وو ل دوماهیێ‬ ‫گه‌هشته‌ وێ چ�ه‌ن��دێ كو‬ ‫ئ���ه‌ڤ ڤیتامینه‌ م��روڤ��ی ژ‬ ‫په‌رسیڤێ ناپارێزیت بتنێ ل‬ ‫ده‌ف كه‌سێن وه‌رزشڤانێن‬ ‫ماراسونێ‌و خشوكێن سه‌ر‬ ‫به‌فرێ‪.‬‬ ‫ل����ێ دگ�������ه‌ل ه��ن��دێ‬ ‫دی���ت ك��و دش��ێ��ت روژێ���ن‬ ‫تووشبوونا ساالنه‌ ژ (‪)12‬‬ ‫روژان بۆ (‪ )11‬روژان كێم‬ ‫بكه‌ت‪.‬‬ ‫خ����وارن����ا ڤ��ی��ت��ام��ی��ن��ان‬‫نه‌خوشێن دلی دپارێزیت‪،‬‬ ‫ئ���ه‌ڤ ب��ی��روك �ه‌ پشتی وێ‬ ‫چ�ه‌ن��دێ هاته‌ پێش ده‌م��ێ‬ ‫ڤه‌كوله‌ران تیبینیا هندێ كری‬ ‫كو ئ �ه‌و كه‌سێن ڤیتامینان‬

‫دخ��ون مگرتیا تووشبوونا‬ ‫وان ب نه‌خوشی یێن دلی‬ ‫گه‌له‌ك كێكمتره‌ ژ یا كه‌سێن‬ ‫دی‪ ،‬لێ راستیا ڤێ چه‌ندێ‬ ‫ژی په‌یوه‌ندی ب هنده‌ك‬ ‫ره‌وتشێن ساخله‌مه‌میێ ڤه‌‬ ‫ل ده‌ف ڤ��ان كه‌سان هه‌یه‌‬ ‫وه‌ك ئه‌نجام دانان راهێنانێن‬ ‫وه‌رزش��������ی‌و خ���وارن���ه‌ك���ا‬ ‫س��اخ��ل �ه‌م‌و دوی��رك �ه‌ف��ت��ن ژ‬ ‫جگاره‌كێشانێ‪ ،‬دگ �ه‌ل ڤێ‬ ‫چه‌ندێ ژی هژماره‌كا زۆر‬ ‫یا ڤه‌كولینان وێ بیروكه‌یا‬ ‫ب �ه‌رب �ه‌الڤ ره‌ت دك��ه‌ن یا‬ ‫دب��ێ��ژی��ت ڤیتامینێن (‪B6،‬‬ ‫‪ )B12، E، C‬ش�ه‌ری دژی‬ ‫نه‌خوشی یێن دل��ی دك�ه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌ڤ ڤیتامینه‌ نابنه‌ ئه‌گه‌رێ‬ ‫كێم ك��رن��ا ت��وش��ب��وون��ێ ب‬ ‫ن�ه‌خ��وش��ی ی��ێ��ن دل���ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫راوه‌س��ت��ان��دن��ا وی‪ ،‬لڤێرێ‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری دمینته‌ سه‌ر‬ ‫ب كارئینانا سیسته‌مه‌كێ‬ ‫خ��وارن��ێ ی��ێ رێكوپێك‌و‬ ‫ه����ه‌م����ه‌ج����ور ژ ف��ێ��ق �ی‌و‬ ‫كه‌سكاتی‪.‬‬ ‫ژێده‌ر‪Sciences Magazine :‬‬


‫جیۆلۆجی‬

‫‪26‬‬

‫وه‌رگێڕانی له‌ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫دانه‌ر عه‌بدلڕحمان محه‌مه‌د‬

‫چۆن كیشوه‌ره‌كان كه‌رتده‌بن‬ ‫كه‌رتبوونی كیشوه‌ر‪ ،‬له‌ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌فریقادا ئه‌گه‌ری روودانی‬ ‫زۆره‌‪ ،‬لێكۆڵه‌ره‌كان چه‌ند ورده‌كارییه‌كی نوێیان سه‌باره‌ت‬ ‫به‌چۆنییه‌تی كه‌رتبوونی توێكڵی زه‌وی (‪ )crust‬كیشوه‌ری‬ ‫له‌ئه‌سیوبیا بۆ ده‌رك���ه‌وت���ووه‌‪ ،‬ك‌ه رۆژێ���ك دێ��ت ده‌بێت‌ه هۆی‬ ‫له‌دایكبوونی ئۆقیانووسێكی نوێ‪.‬‬ ‫به‌پێی راپۆرتێكی زه‌ویناسه‌كان ل‌ه (‪)13‬ی به‌هاری ئه‌مساڵدا‪،‬‬ ‫له‌دواین ساته‌وه‌ختی شكانیدا‪ ،‬توێكڵی زه‌وییه‌ك‌ه به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫سه‌خت ده‌ست به‌ته‌نكبوونه‌و‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬به‌مه‌ش رێگه‌ده‌دات به‌‬ ‫به‌رزبوونه‌وه‌ی الفاوی گڕتاوه‌كان (‪ )magma‬له‌قوواڵیی ناخی‬ ‫زه‌وییه‌وه‌و ته‌قینه‌وه‌یان بۆ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش هێمای‌ه بۆ ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫چۆن كیشوه‌رێكی كۆن رێگ‌ه به‌دروستبوونی ئۆقیانووسێكی نوێ‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫جه‌یمس هامۆندا‪ ،‬زان��ای ب��واری ب��ووم�ه‌ل�ه‌رز‌ه له‌زانكۆی‬ ‫بریستۆڵ له‌به‌ریتانیا‪ ،‬ده‌ڵێت "ئه‌و رووداو‌ه ئه‌و‌ه نیشانده‌دات‪ ،‬كه‌‬ ‫ئێم‌ه ده‌ستدمانكردوو‌ه به‌تێگه‌یشتنی هه‌ندێك له‌و پرۆسانه‌ی كه‌‬ ‫چۆن له‌به‌رگ‌ه ره‌قی كیشوه‌رییه‌و‌ه به‌ره‌و به‌رگ‌ه ره‌قی ئۆقیانووسی‬ ‫ده‌ڕۆین"‪.‬‬ ‫رووی زه‌وی دابه‌شبوو‌ه به‌سه‌ر زیاد له‌دوازد‌ه پلێتی ته‌كتۆنیكیدا‬ ‫(‪ ،)tectonic plates‬ك‌ه ده‌جووڵێنه‌وه‌و به‌یه‌كدا ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫پاشانیش ده‌بن‌ه هۆی دروستبوونی دی��ارده‌ی جیۆلۆژی‪ ،‬وه‌كو‬ ‫بومه‌له‌رزه‌كان‌و بوركانه‌كان‪.‬‬ ‫پلێته‌كان (سینییه‌كان) به‌هۆی گڕتاوه‌كانه‌وه‌‬ ‫ده‌ج��ووڵ��ێ��ن��ه‌و‌ه ك��‌ه ل �ه‌ن��او‬

‫زه‌وی��ی �ه‌و‌ه ده‌رده‌چ���ن‌و پاشان‬ ‫س�����اردو ره‌ق ده‌ب���ن���ه‌و‌ه بۆ‬ ‫دروس���ت���ك���ردن���ی ت��وێ��ك��ڵ��ی‬ ‫ئ��ۆق��ی��ان��ووس��ی ت����ازه‌و به‌رگه‌‬ ‫كۆن‌و سوكه‌كانی كیشوه‌ره‌كان‬ ‫دروستده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌فریقیادا‪،‬‬ ‫توێكڵ‌ه كیشوه‌رییه‌كان‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ئ���ه‌و ه��ێ��ز‌ه ته‌كتۆنیكییانه‌ی‬ ‫ده‌خ��رێ��ت��ه‌س��ه‌ر ه �ه‌رالی �ه‌ك��ی‬ ‫به‌ره‌و نه‌مان ده‌چن‪ ،‬توێكڵه‌كه‌‬ ‫ب���ه‌ره‌و دڕان‌و دروستكردنی‬ ‫ئۆقیانووسێكی نوێ هه‌نگاو‬ ‫ده‌ن��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك��و دروستبوونی‬ ‫ده‌ری�����ای س�����وورو ده‌ری����ای‬ ‫عه‌ده‌نی دراوسێ‪.‬‬ ‫ئیان باستۆ‪ ،‬ك‌ه هاودانه‌ری‬ ‫ئ���ه‌م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌و‌ه ن��وێ��ی�ه‌ی�ه‌‬ ‫له‌زانكۆی بریستۆڵ‪ ،‬ده‌ڵێت‬ ‫"ئه‌سیوبیا تاقیگه‌یه‌كی سروشتی‬ ‫ن��م��وون �ه‌ی��ی �ه‌‪ ،‬چ��ون��ك �‌ه ئێمه‌‬ ‫ده‌توانین هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی‬ ‫رووده‌ده‌ن‪ ،‬ببینین"‪.‬‬ ‫باستۆ ل�ه‌گ�ه‌ڵ زه‌وی��ن��اس‬ ‫دێ�������رك ك����ی����ردا‪،‬‬

‫پێ‬

‫شبین‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫ایكب‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ی‬ ‫ئۆق‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫س‬

‫له‌زانكۆی ساوسامپتۆن‪ ،‬ده‌ستیانكردوو‌ه به‌دووبار‌ه شیكردنه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ند داتایه‌ك‪ ،‬ك‌ه له‌ساڵی هه‌فتاكاندا كۆكرابوویه‌و‌ه كاتێك كه‌‬ ‫چه‌ند زانایه‌ك بڕێك مادده‌ی ته‌قه‌مه‌نییان ته‌قانده‌وه‌و پاشان چاودێری‬ ‫چۆنێتی رۆشتنی له‌ره‌له‌ره‌كه‌یان به‌ناو زه‌ویدا كرد‪ ،‬له‌دوایدا بۆیان‬ ‫ده‌ركه‌وت‪ ،‬ك‌ه هه‌رچه‌ند خێراتر ئه‌و شه‌پۆالن‌ه به‌ناو زه‌وییه‌كه‌دا‬ ‫تێپه‌ڕببن‪ ،‬لێكۆڵه‌ره‌كان زیاتر دڵنیاده‌بن له‌ئه‌ستووری توێكڵه‌كه‌‪.‬‬ ‫شوێنی ئه‌م رووداوه‌ش ناوچه‌یه‌ك‌ه ده‌كه‌وێت‌ه سه‌ری باكووری‬ ‫ئه‌سیوبیاوه‌‪ ،‬ك‌ه توێكڵی زه‌وی له‌وێدا زۆر ته‌نكه‌و زۆرێ��ك‬ ‫له‌زه‌وییه‌كه‌ی كه‌وتووه‌ت‌ه ژێ��ر ئاستی رووی ده‌ری���اوه‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫بومه‌له‌رزه‌كان ب‌ه به‌رده‌وامی ئه‌م ناوچه‌ی‌ه ده‌هه‌ژێنن‌و بوركانه‌كانیش‬ ‫به‌ردی ئاگرینی توواو‌ه (ژیله‌مۆ‪ )lava‬بۆ ناو سروشتی گه‌رم‌و‬ ‫ته‌خت فڕێده‌ده‌ن‌ه ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه نوێیه‌ك‌ه ده‌ریخستوو‌ه ك‌ه ئه‌م به‌رد‌ه توواوان‌ه (ژیله‌مۆ)‬ ‫به‌هۆی كشانی ئه‌م دوواییانه‌ی پلێته‌و‌ه ده‌ته‌قن‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬باستۆ ده‌ڵێت‬ ‫"ئه‌م ته‌نكبوونه‌و‌ه زۆر كتوپڕ‌ه ده‌بێت‌ه هۆی تووانه‌وه‌ی كه‌ڤره‌كان"‪،‬‬ ‫ئه‌و پێشیوای‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌م ته‌نكبوونه‌وه‌ی‌ه به‌هێواشی روویبدایه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫نه‌ده‌توانرا هۆكاری زۆری ده‌رپه‌ڕینی گڕتاوه‌كان‌و به‌رد‌ه توواوه‌كان‬ ‫بۆ رووی زه‌وی روونبكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫باستۆ رایگه‌یاند ك�‌ه ئ �ه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ه ن �ه‌ك ته‌نیا ئ�ه‌وه‌‬ ‫روونده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه بۆچی دیارده‌ی كه‌رتبوون له‌باكووری ئه‌سیوبیا‬ ‫رووده‌دات‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌وه‌ش ده‌رده‌خات‪ ،‬ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه چی روویبدایه‌‬ ‫له‌شوێنه‌كانی تر ك‌ه كیشوه‌ره‌كان تێیدا جیابوونه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫باكووری ئه‌تڵه‌سی (‪ )200‬ساڵ له‌مه‌وبه‌ر ده‌ستی به‌دروستكردنكرد‪،‬‬ ‫كاتێك ك‌ه ئه‌وروپاو باكووری ئه‌مریكا له‌یه‌كتری جیابوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئێستا پێده‌چێت زاناكان‪ ،‬ئه‌وه‌ی فێریبوون له‌م كه‌رتبوونه‌ی‬ ‫ئه‌سیوبیا‪ ،‬بتوانن به‌كاریبێنن بۆ باشتر تێگه‌یشتن ل�ه‌وه‌ی كاتی‬ ‫كه‌رتبوون‌و جیابوونه‌وه‌ی ئه‌وروپا له‌باكووری‬ ‫ئه‌مریكا چی روویدا‪.‬‬

‫ێ‬

‫كی ن‬ ‫و‬ ‫ێ‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫هكرێت‪.‬‬

‫‪ s‬س‌هرچاو‌ه‪:‬‬ ‫‪e new‬‬ ‫‪scienc‬‬


‫جیۆگرافی‬

‫‪27‬‬

‫وه‌رگێڕان ‌ی‪:‬‬ ‫هیوا ساڵح ئ‌هحمه‌د‬

‫ی‬ ‫بۆچ ‌‬

‫ه‌ری�اچ�ه‌ك�ان ئاوه‌كانیان‬ ‫ی د‬ ‫ی زۆرب���‌ه ‌‬ ‫ری �اك �ان به‌ ب���ه‌راورد ‌‬ ‫زۆره‌ له‌گه‌ڵ كانزاكاندا‬ ‫ده‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ری��ا ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫سوێره‌‪ ،‬چونكه‌ ئ�او ‌‬ ‫ی‌ ده‌ریا سوێره‌؟ هه‌رگیز‬ ‫پرسیار ئه‌وه‌ی‌ه بۆچی‌ ئاو‬ ‫ل‌هكارلێككردندان‪،‬‬ ‫سوێره‌؟ ئه‌ی‌ به‌الته‌و‌ه‬ ‫ی ده‌ریا‬ ‫‌‬ ‫او‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ۆچ‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫وو‬ ‫‌ب‬ ‫به‌الته‌و‌ه سه‌یر نه‬ ‫‌کان سوێر نین؟ سه‌رنج‬ ‫وو‌ه بۆچی‌ ئاوی‌ رووباره‬ ‫مایه‌ی‌ سه‌رنج نه‌ب‬ ‫وێر بێت‌و بۆچی‌ بارست‌ه‬ ‫ردوو‌ه ئ�اوی‌ ده‌ری��ا س‬ ‫بده‌ ئه‌مه‌یه‌ وای��ك�‬ ‫‌هی‌ كیمیاییان جیاوازه‌؟‬ ‫ی دیك‌ه پێكهات‬ ‫ریا سوێراوه‌؟ ده‌ریاكان‬ ‫ئاو‌هكان ‌‬ ‫له‌و‌ه تێبگ‌هین بۆچی‌ ده‌‬ ‫به‌ڕاستی‌ ئاسان‌ه‬ ‫ی بووه‌‪،‬‬ ‫خوێ تێكه‌ڵ به‌ئاوه‌كه‌ ‌‬ ‫درێ��ژه‌ بڕێكی‌ زۆری‌‬ ‫فیر له‌ئاودا ده‌توێته‌وه‌‌و‬ ‫ی‬ ‫ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی ئ‌هتمۆس‬ ‫‌‬ ‫)‬ ‫‌و ئاگرا‌و (‪CO2‬‬ ‫ل‌هكاتێكدا گاز‬ ‫ی‬ ‫ه‌بێت‌ه ه��ۆی‌ توانه‌وه‌ ‌‬ ‫بێهێز پێكده‌هێنێت‌و د‬ ‫ی‬ ‫ترشی‌ كاربۆنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫پیێكده‌هێنن‪ ،‬خوێیه‌ك ‌‬ ‫ی‌ ئه‌م كانزایان‌ه ئایۆن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫كانزاكان‪ ،‬به‌توانه‬ ‫ه‌ڕژێن‌ه ناو د‌هریاكانه‌و‌ه‬ ‫روه‌ها رووباره‌كانیش د‬ ‫لێبه‌جێده‌مێنێت‪ ،‬هه‌‬ ‫ی‬ ‫ت كه‌ به‌باراناو سێاڵو ‌‬ ‫ی‌ دیك‌ه سه‌ربار ده‌هێنێ‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا ئایۆن‬ ‫ان به‌ردو داده‌خورێنێت‪.‬‬ ‫ی ده‌ری��ا تا راده‌ی �ه‌ك‬ ‫رووباره‌ك‬ ‫ی ئ�او ‌‬ ‫ی (‪‌ )Salinity‬‬ ‫‌‬ ‫ۆر‬ ‫�‬ ‫ش‬ ‫ان‬ ‫سوێری‌ ی‬ ‫جێگیره‌‪ ،‬ئه‌مه‌ واتلێد‌هكات‬ ‫‪)port per thousand‬دا‬ ‫ی (‪35‬‬ ‫نده‌‪ ،‬وا خ‌همڵێنراو‌ه گه‌ر‬ ‫له‌نزیكه‌ ‌‬ ‫ت بڕی‌ ئه‌و خوێیه‌ چه‌‬ ‫انی‬ ‫بز‬ ‫بێت به‌زه‌ینتدا‬ ‫وشكانی‌‌و خ�اك ئ‌هوا‬ ‫اك�ان رۆ بكه‌یت‌ه س�ه‌ر‬ ‫ی ده‌ری�‬ ‫هه‌موو خوێ ‌‬ ‫ی‌ داده‌پۆشێت‪ ،‬پێده‌چێت‬ ‫ێ‪166 /‬م) گشت وشكان‬ ‫به‌ئه‌ستوری‌ (‪ 500‬پ‬ ‫زیاتر سوێر ده‌بن‪ ،‬ب‌هاڵم‬ ‫ی كات‬ ‫‌ه ده‌ریاكان به‌تێپه‌ڕبوون ‌‬ ‫ی له‌ئاودا‬ ‫وا بیربكه‌یته‌و‬ ‫چونك‌ه ئه‌و ئۆرگانیزمانه‌ ‌‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫وێت‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫اك‬ ‫ن‬ ‫وا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫ی هۆ ‌‬ ‫ێكی‌ دیك‌هش ئه‌وه‌ی‌ه له‌و‬ ‫به‌شێك ‌‬ ‫ه‌ئاێونان‌ه ده‌ژین‪ ،‬فاكته‌ر‬ ‫هه‌ن له‌سه‌ر زۆر ل‬ ‫ی نوێ دروستده‌بێت‪.‬‬ ‫ئایۆنانه‌و‌ه كانزا ‌‬ ‫رووبار‌هكانه‌و‌ه تێده‌ڕژێت‌و‬ ‫ریاچه‌كان ئاویان ل‌هسێاڵو‬ ‫به‌مجۆره‌ ده‌‬ ‫ه‌كه‌یان سوێر نییه‌؟ باش‌ه‬ ‫ی بۆچی‌ ئاو‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫‌‪،‬‬ ‫ه‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌و‬ ‫ه‬ ‫اك‬ ‫‌خ‬ ‫ی به‬ ‫ردوو ده‌ریاچ‌هكانی‌ دیك‌ه‬ ‫په‌یو‌هندیش ‌‬ ‫ی خوێ‌و ده‌ریای‌ م‬ ‫بیر له‌ده‌ریاچه‌ی‌ گه‌وره‌ ‌‬ ‫كان‪ ،‬هێشتا تامیان سوێر‬ ‫ی كانزا‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫‌وه‌ ئاویان پڕه‌ له‌بڕێك ‌‬ ‫ه‌وه‌یه‌ تامی‌ ئاو كاتێك‬ ‫بكه‌ره‬ ‫ی له‌به‌ر ئ‬ ‫‌‬ ‫ێك‬ ‫‌ش‬ ‫ئه‌م‌ه بۆچی‌ وای�ه‌؟ به‬ ‫بێت‪ ،‬گ�ه‌ر كانزاكان‬ ‫نییه‌‪،‬‬ ‫ۆدی��ۆم‌و كلۆریدای‌ تێدا‬ ‫ی س�‬ ‫سوێر‌ه ئایۆن ‌‬ ‫ی سۆدیۆن‬ ‫ێكی‌ زۆریان ل‌هتوخم ‌‬ ‫ریاچه‌دا ی‌هكانگیرن‌و بڕ‬ ‫ی دیكه‌ ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌‬ ‫ۆر سوێر نابێت هۆیه‌ك ‌‬ ‫ز‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌ك‬ ‫ه‬ ‫او‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆر‬ ‫ج‬ ‫تێدا نییه‌‪ ،‬به‌م‬ ‫ی‬ ‫ن‪ ،‬چونكه‌ ئاو به‌زۆر ‌‬ ‫‌هیلیان وای‌ه سوێرا‌و نه‌ب‬ ‫ك‌ه ده‌ریاچه‌كان م‬ ‫ریاوه‌‪ ،‬دڵۆپه‌ ئاوێك به‌و‬ ‫ه‌هێڵن تا ده‌ڕژێنه‌ ناو ده‌‬ ‫ده‌ریاچه‌كان به‌جێد‬ ‫ك له‌ده‌ریاچه‌ گه‌ور‌هكاندا‬ ‫یكه‌ (‪ )200‬ساڵ له‌یه‌كێ‬ ‫ئایۆنان‌ه تێیدا نز‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی له‌ناو‬ ‫ی ناویش ‌‬ ‫ۆپه‌ د‌هكات‌و خوێیه‌كه‌ ‌‬ ‫ی دیكه‌و‌ه ئاو دڵ‬ ‫‌‬ ‫‌ك‬ ‫له‌الیه‬ ‫ملیۆن ساڵ ده‌مێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ ماوه‌ی‌ (‪)200-100‬‬ ‫د‌هریادا‬

‫ه؟‬ ‫هریا سوێر ‌‬ ‫ید‌‬ ‫ئاو ‌‬


‫فیزیا‬

‫‪28‬‬

‫فیزیا‬

‫گۆڵه‌ فیزیاوییه‌که‌ی‬

‫رۆبێرتۆ كارلۆس‌‬ ‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬سه‌روه‌ت قادر‬

‫ه���ێ���ش���ت���ا زۆرب��������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��ام��ه‌زرۆی��ان��ی‌ ت��ۆپ �ی‌ پ�ێ‌‪،‬‬ ‫گۆڵه‌كه‌ی‌ رۆبه‌رتۆ كارلۆسی‌‬ ‫به‌رازیلییان له‌بیرماوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌فه‌ره‌نسای‌ كرد له‌هاوینی‌‬ ‫(‪)1997‬دا‪.‬‬ ‫ك���ات���ێ���ك ك����ارل����ۆس‬ ‫ل��ێ��دان��ێ��ك �ی‌ راس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫ل���ه‌دووری‌ (‪ )35‬م�ه‌ت��ره‌وه‌‬ ‫ئه‌نجامدا‪ ،‬دیواری‌ به‌رگری‌‬ ‫تێپه‌ڕاندوو وا ده‌ركه‌وت‪ ،‬كه‌‬ ‫تۆپه‌كه‌ بۆ ده‌ره‌وه‌ی‌ یاریگا‬ ‫ده‌چ���ێ���ت‪ ،‬ل �ه‌چ��رك �ه‌س��ات �ی‌‬ ‫كۆتایدا الیدایه‌وه‌و گه‌ڕایه‌وه‌‬ ‫ب��ۆ ن��او گ���ۆڵ‌و شه‌به‌كه‌ی‌‬ ‫ه �ه‌ژان��د!‪ ،‬ئ �ه‌م رووداوه‌ش‬ ‫ب����ووه‌ ه����ۆی‌ گ��ێ��ژك��ردن �ی‌‬ ‫گۆڵچی‌‌و بینه‌ران‪.‬‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ی���ه‌ ك���ارل���ۆس‬ ‫چ �ه‌ن��دی��ن��ج��ار ل��ه‌س��ه‌ر ئ �ه‌م‬ ‫ج����ۆره‌ ل��ێ��دان �ه‌ راه��ێ��ن��ان �ی‌‬ ‫ك��ردب��ێ �ت‌و زانیبێتی‌ چۆن‬ ‫تۆپه‌كه‌ الده‌داته‌وه‌ بۆ گۆڵ‪،‬‬ ‫كاتێك به‌خێراییه‌كی‌ تایبه‌ت‬ ‫‪)Particular‬‬ ‫(‪velocity‬‬ ‫ل��ێ��ی��ده‌دات‌و وای��ل��ێ��ده‌ك��ات‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی �ه‌ك �ی‌ دی��اری��ك��راو‬ ‫به‌ده‌وری‌ ته‌وه‌ره‌كه‌ی‌ خۆیدا‬ ‫(‪Particular‬‬ ‫بخولێته‌وه‌‬ ‫‪.)spin‬‬ ‫فیزیا ده‌زانێت كه‌ چی‌‬

‫ل�ه‌پ��ش��ت ئ��ه‌م ل��ێ��دان �ه‌وه‌ی �ه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا له‌وانه‌یه‌ رۆبه‌رتۆ‬ ‫كارلۆس ئه‌مه‌ی‌ نه‌زانیبێت‪.‬‬ ‫پێش چ��وون �ه‌ ن��او ئه‌م‬ ‫ب���اس���ه‌وه‌ پ��ێ��وی��س��ت�ه‌ بڵێین‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��ك�ی‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی‌ بۆ‬ ‫الدان��������ه‌وه‌ی‌ ت���ۆپ���ی‌ پ��ێ‌‪،‬‬ ‫ب �ه‌ه �ه‌م��ان��ش��ێ��وه‌ ب���ۆ ت��ۆپ�ی‌‬ ‫سه‌به‌ته‌وو گۆڵف‌و تێنسیش‬ ‫به‌نزیكه‌یی‌ هه‌مان شته‌‪.‬‬ ‫دایانامیكییه‌تی‌ هه‌وایی‌‬ ‫(‪Aerodynamics‬‬ ‫ت��ۆپ‬ ‫‪ )of sports balls‬ئه‌گه‌ر‬ ‫وا داب��ن��ێ��ی��ن ك��ات��ێ��ك ت��ۆپ‬ ‫ده‌خ���ول���ێ���ت���ه‌وه‌ ب�����ه‌ده‌وری‌‬ ‫ته‌وه‌ره‌كه‌ی‌ خۆیدا‪ ،‬هه‌وای‌‬ ‫ده‌ورووپشتی‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫س��ت��وون��ی‌ پ��اڵ��ده‌ن��ێ��ت بۆ‬ ‫س�����ه‌ره‌وه‌ ل���ه‌س���ه‌ر ئاستی‌‬ ‫خ����والن����ه‌وه‌ك����ه‌ی‌‪ ،‬وه‌ك���و‬ ‫له‌وێنه‌كه‌دا دیاره‌‪.‬‬ ‫ل�����ه‌وك�����ات�����ه‌دا ه����ه‌وا‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك���ی‌ خ��ێ��رات��ر‬ ‫ده‌ج���وڵ���ێ���ت ب���ه‌ ب�����ه‌راورد‬ ‫به‌ناوه‌ڕاستی‌ تۆپه‌كه‌‪ ،‬به‌م‬ ‫پێیه‌ش ده‌ورووبه‌ری‌ تۆپه‌كه‌‬ ‫به‌هه‌مان ئاڕاسته‌ هه‌واكه‌‬ ‫پ��اڵ��ده‌ن��ێ��ت‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ش به‌پێی‌‬ ‫ب��ن �ه‌م��ای‌ ب��رن��ۆڵ �ی‌ په‌ستان‬ ‫ك�ه‌م��ده‌ك��ات�ه‌وه‌‪ ،‬كاریگه‌ری‌‬ ‫پ��ێ��چ�ه‌وان�ه‌ ل�ه‌الی�ه‌ك�ی‌ تری‌‬

‫ت��ۆپ �ه‌ك �ه‌وه‌ دروس��ت��ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫به‌م پێیه‌ هه‌وای‌ ناوه‌ڕاستی‌‬ ‫ت��ۆپ��ه‌ك��ه‌ش ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫ه���ێ���واش���ت���ر ده‌ج���وڵ���ێ���ت‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ ن��اه��اوس�ه‌ن��گ�ی‌‬ ‫له‌هێزه‌كاندا دروستده‌بێت‌و‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی‌ گۆڕینی‌ رێڕه‌وی‌‬ ‫تۆپه‌كه‌‪ ،‬ئه‌م گۆڕانی‌ رێڕه‌وی‌‬ ‫ت��ۆپ��ه‌ ل��ه‌ك��ات��ی‌ رۆش��ت��ن��دا‬ ‫ناوده‌برێت به‌ "كاریگه‌ری‌‬ ‫(‪Magnus‬‬ ‫م���اگ���ن���ۆس"‬ ‫‪)effect‬‬ ‫هێزی‌ كاریگه‌ر له‌سه‌ر‬ ‫خوالندنه‌وه‌ی‌ تۆپی‌ رۆشتوو‬ ‫به‌ناو هه‌وادا دابه‌شده‌بێت بۆ‬ ‫دوو جۆر‪:‬‬ ‫‪ .1‬ه��ێ��زی‌ س��ت��وون�ی‌‬ ‫(‪ :)Lift force‬ئ �ه‌و هێزه‌‬ ‫میكانیكییه‌یه‌ ئاڕاسته‌كراوه‌‬ ‫ب��ۆ س�����ه‌ره‌وه‌‪ ،‬ك �ه‌ ب�ه‌ه��ۆی‌‬ ‫ج���وڵ���ه‌ی‌ ت���ه‌ن���ی‌ ره‌ق�����ه‌وه‌‬ ‫ل �ه‌ن��او ن��اوه‌ن��دێ��ك�ی‌ گ��ازی��دا‬ ‫دروستده‌بێت‪ ،‬كه‌ هه‌میشه‌‬ ‫پ��ێ��چ �ه‌وان �ه‌ی‌ ب��ارس��ت��ای��ی�ه‌و‬ ‫له‌كاریگه‌ری‌‬ ‫به‌رپرسیشه‌‬ ‫ماگنۆس‪.‬‬ ‫‪ .2‬ه��ێ��زی‌ راكێشان‬ ‫(كشانه‌وه‌) (‪:)Drag Force‬‬ ‫هێزی‌ داینامیكییه‌تی‌ هه‌وایه‌‪،‬‬ ‫ك�ه‌ پێچه‌وانه‌ی‌ ئاڕاسته‌ی‌‬ ‫رێڕه‌وی‌ ته‌نه‌ جواڵوه‌كه‌یه‌‪.‬‬

‫ب����ا ب���گ���ه‌ڕێ���ن���ه‌وه‌ ب��ۆ‬ ‫ت��ۆپ��ی‌ پ���ێ‌‌و ئ���ه‌و ه��ێ��زان �ه‌‬ ‫ئه‌ژماربكه‌ین‪ ،‬كاتێك یه‌كێك‬ ‫له‌پیشه‌گه‌ره‌كان هه‌ڵده‌ستێت‬ ‫به‌لێدانی‌ لێدانێكی‌ ئازاد‪ ،‬با‬ ‫وایدابنێین خێرایی‌ تۆپه‌كه‌‬ ‫(‪)30-25‬م‪/‬چ��رك �ه‌ی �ه‌ك��دا‪.‬‬ ‫خوالنه‌وه‌كه‌شی‌ ب��ه‌ده‌وری‌‬ ‫ته‌وه‌ره‌كه‌یدا (‪ )10-8‬خوله‌‪/‬‬ ‫چركه‌یه‌كدا‪.‬‬ ‫كه‌واته‌ لێره‌دا ده‌توانین‬ ‫هێزی‌ ستوونی‌ بدۆزینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك����ه‌ ده‌ك�����ات�����ه‌ ن��زی��ك��ه‌ی‌‬ ‫(‪ )3.5‬نیوتن‪ .‬به‌و پێیه‌ی‌‬ ‫بارستایی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ تۆپی‌‬ ‫پ �ێ‌ (‪ )450-410‬گ��رام�ه‌‪،‬‬ ‫له‌یاسای‌ دووه‌م �ی‌ نیوتنه‌وه‌‬ ‫كه‌ ده‌ڵێت‪ :‬هێز= بارستایی‌‬ ‫* ت����اودان (‪)F= m*a‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ت��اودان �ی‌ تۆپه‌كه‌‬

‫ب���دۆزی���ن���ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ده‌ك��ات��ه‌‬ ‫نزكه‌ی‌ (‪8‬م‪/‬چركه‌‪.)2‬‬ ‫ئ���ه‌م ه��ێ��زه‌ ستوونییه‌‬ ‫ده‌توانێت تۆپه‌كه‌ له‌ڕێڕه‌وی‌‬ ‫راس��ت �ی‌ خ��ۆی‌ الب���دات به‌‬ ‫(‪)4‬م‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌ش ب �ه‌س �ه‌ بۆ‬ ‫ئ��ێ��رب��اك��ك��ردن �ی‌ ب��اش��ت��ری��ن‬ ‫گۆڵچی‌‪.‬‬ ‫هێزی‌ كشانه‌وه‌ (‪Drag‬‬ ‫‪ Force) DF‬راس��ت �ه‌وان �ه‌‬ ‫ده‌گونجێت له‌گه‌ڵ دووجای‌‬ ‫خێرایی‌ تۆپه‌كه‌دا به‌پێی‌ ئه‌م‬ ‫یاسا‪:‬‬ ‫ه���ێ���زی‌ ك���ش���ان���ه‌وه‌ =‬ ‫هاوكۆلكه‌ی‌ ك��ش��ان�ه‌وه‌ *‬ ‫چڕی‌ تۆپ* به‌شی‌ پانی‌ *‬ ‫دووجای‌ خێرایی‌‪DF=( ،2/‬‬ ‫‪ )2/CDrAv2‬كاتێك‪:‬‬ ‫(‪ :)CD‬هاوكۆلكه‌ی‌‬ ‫ه��ێ��زی‌ ك��ش��ان�ه‌وه‌ی�ه‌و به‌نده‌‬

‫له‌سه‌ر خێرایی‌ تۆپه‌كه‌‪:r .‬‬ ‫چڕی‌ تۆپه‌كه‌‪ :A ،‬رووبه‌ری‌‬ ‫پانی‌ تۆپه‌كه‌‪ :v ،‬خێرایی‌‪.‬‬ ‫چۆن تۆپه‌كه‌ له‌ئاراسته‌که‌ی‬ ‫الده‌دات‪:‬‬ ‫ل����ه‌ڕاس����ت����ی����دا چ��ه‌ن��د‬ ‫ه����ۆك����ارێ����ك واده‌ك�������ات‬ ‫ك���ه‌ ت��ۆپ��ه‌ك��ه‌ ل���ه‌ڕێ���ڕه‌وی‌‬ ‫راسته‌قینه‌ی‌ خۆی‌ البدات‪،‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ���ه‌گ���ه‌ر ل���ه‌ب���اره‌ی‌‬ ‫ڕۆب �ه‌رت��ۆ ك��ارل��ۆس�ه‌وه‌ قسه‌‬ ‫ب��ك �ه‌ی��ن‪ ،‬ئ���ه‌و ب �ه‌ئ �ه‌وپ �ه‌ڕی‌‬ ‫ه��ێ��زی‌ خ���ۆی‌ ل��ێ��دان �ه‌ك��ان‬ ‫ئه‌نجامده‌دات (ب��ۆ ئ �ه‌وه‌ی‌‬ ‫بیگه‌یه‌نێته‌ ئه‌وپه‌ڕی‌ خێرایی‌)‬ ‫ب�����ه‌ڕووی‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ پێی‌‬ ‫چه‌پی‌ له‌چه‌قی‌ كێشكردنی‌‬ ‫تۆپه‌كه‌ ده‌دات‪ ،‬به‌مه‌رجێك‬ ‫ت��ۆپ�ه‌ك�ه‌ ب�ه‌خ��والن�ه‌وه‌ی�ه‌ك�ی‌‬ ‫گه‌وره‌ بخولێته‌وه‌ به‌ده‌وری‌‬ ‫ت���ه‌وه‌ره‌ك���ه‌ی���دا‪ ،‬ك��ه‌ بگاته‌‬ ‫زیاتر له‌ (‪ 10‬خول‪/‬چركه‌)‬ ‫ب �ه‌م �ه‌ش ت��ۆپ�ه‌ك�ه‌ هێزێكی‌‬ ‫كشانه‌وه‌ی‌ بچووكی‌ رێژه‌یی‌‬ ‫دروس����ت����ده‌ك����ات‪ ،‬ك��ات��ێ��ك‬ ‫خێرایی‌ تۆپه‌كه‌ كه‌مده‌بێته‌وه‌‬ ‫هێزی‌ كشانه‌وه‌ زیادده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌مه‌ش كاریگه‌ری‌ ماگنۆس‬ ‫دروستده‌بێت له‌سه‌ر الكانی‌‬ ‫ت��ۆپ �ه‌ك �ه‌‪ ،‬ب �ه‌م �ه‌ش تۆپه‌كه‌‬ ‫الرده‌بێته‌وه‌ بۆ گۆڵه‌كه‌‪.‬‬

‫‪29‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪30‬‬

‫و‌‪ :‬هیوا ساڵح ئه‌حمه‌د‬

‫ئه‌نیشتاین‬ ‫پ����ێ����ی����واب����وو‬ ‫پ���اش چ���وار س��اڵ‬ ‫له‌ونبوون ‌ی هه‌نگ له‌سه‌ر‬ ‫ی مرۆڤایه‌تی‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گ��ۆ ‌‬ ‫نامێنێت‪ ،‬گه‌ر زانیمان سااڵنه‌‬ ‫ی هه‌نگ‬ ‫ی تێكڕا ‌‬ ‫(‪‌ )%20-10‬‬ ‫ل �ه‌ن��اوده‌چ��ن‪ ،‬ئ �ه‌م رێ��ژ‌ه ب �ه‌رزه‌‬ ‫س �ه‌رچ��اوه‌ی �ه‌ك � ‌ی راسته‌قین‌هی‌‬ ‫ترسه‌كه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ‌ی ك‌ه هێشتا‬ ‫ی ونبوون ‌ی نادیاره‌‪.‬‬ ‫هۆ ‌‬ ‫"گ������ه‌ر ه���ه‌ن���گ ل���ه‌س���ه‌ر‬ ‫ی نه‌ما مرۆڤایه‌تی‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫گ��ۆ ‌‬ ‫هه‌رچوار ساڵ ده‌مێنێت‪ ،‬به‌بێ‬ ‫ی پیتاندن نابێت‪،‬‬ ‫هه‌نگ ك��ردار ‌‬ ‫به‌بێپیتاندنیش رووه‌ك نامێنێت‌و‬ ‫دوات��ری��ش م����رۆڤ"‪ ،‬ئ��ه‌م قسه‌‬ ‫ترسناك‌ه ه� ‌ی شاعیرێك نییه‌‬ ‫ك‌ه خه‌ڵكان ‌ی ده‌ستبڕ‌و فریوده‌ر‬ ‫ی كه‌وتوون‪ ،‬به‌ڵكو قس‌هی‌‬ ‫دوا ‌‬ ‫(ئه‌لبێرت ئانیشتاین)ه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م قسه‌یه‌ك‌ه ترسناكه‌‪،‬‬ ‫گ�ه‌ر زانیمان زان��اك��ان سه‌ریان‬ ‫ی كه‌‬ ‫س��وڕم��او‌ه ل�ه‌و حه‌قیقه‌ت‌ه ‌‬ ‫هه‌نگ به‌تایبه‌ت ‌ی هه‌نگ ‌ی هه‌نگوین‬ ‫به‌رپرس ‌ی پیتاندن ‌ی رووه‌ك���‌ه‌و‬ ‫ی جیاجیای‌‬ ‫ل��ه‌زۆر ن��اوچ�‌ه ‌‬ ‫ج��ی��ه��ان ژم��اره‌ی �ه‌ك �ی‌‬ ‫زۆری����������������ان‬

‫بایۆلۆجی‬

‫ی هه‌نگ‬ ‫ونبوون ‌‬ ‫ی مرۆییه‌‬ ‫كاره‌ساتێك ‌‬ ‫لێونده‌بێت تا ئێستاش كه‌س‬ ‫نازانێت له‌به‌رچ ‌ی مردارده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ل�ه‌س��اڵ� ‌ی (‪)2006‬‬ ‫ه‌و‌ه هه‌نگه‌وانه‌كان‌و زانایانی‌‬ ‫ی باكوور ئاگاداری‌‬ ‫ئه‌مریكا ‌‬ ‫ئ �ه‌م دی��ارده‌ی �‌ه ب��وون‌و ناویان‬ ‫لێناو‌ه (‪Colony Collapse‬‬ ‫‪" )Disorder‬ت��ێ��ك��چ��وون�ی‌‬ ‫داڕمان ‌ی كۆڵۆن ‌ی هه‌نگ" ك‌ه به‌‬ ‫ی پێده‌درێت‪.‬‬ ‫(‪ )CCD‬ئاماژ‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌س��اڵ � ‌ی (‪)2007‬ه‌وه‌‬ ‫ی (‪ )%23‬ژم���ار‌هی‌‬ ‫ب���ه‌ڕێ���ژ‌ه ‌‬ ‫هه‌نگ له‌ئه‌مریكا كه‌میكردووه‌‪،‬‬ ‫ل �ه‌س��اڵ � ‌ی (‪ )2008‬گه‌یشته‌‬ ‫(‪ ،)%36‬ساڵی پاریش گه‌یشته‌‬ ‫(‪ ،)%49‬وا چاوه‌ڕێ ده‌كرێت‬ ‫ی ئ�ه‌م��س��اڵ��ی��ش به‌پێی‌‬ ‫ئ���ام���ار ‌‬ ‫ی زانستی‌‬ ‫چ�ه‌ن��د س���ه‌رچ���او‌ه ‌‬ ‫ك‌ه ل�ه‌م م��اوه‌ی �ه‌دا هه‌واڵه‌كان‬ ‫رایانگه‌یاندووه‌‪ ،‬گ�ه‌ر خراپتر‬ ‫نه‌بێت ئ �ه‌وا به‌هه‌مان ئاست‬ ‫خراپ ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی ئاسای ‌ی فه‌وتانی‌‬ ‫تێكڕا ‌‬ ‫ی (‪)%20-10‬‬ ‫سااڵن‌ه نزیك‌ه ‌‬ ‫ئ�ه‌م رێ��ژ‌ه ب��ه‌رز‌ه س�ه‌رچ��او‌هی‌‬ ‫ی ناڕه‌حه‌تییه‌كه‌یه‌‪،‬‬ ‫راسته‌قین‌ه ‌‬ ‫ی هه‌ر‬ ‫ی فه‌وتانه‌ك‌ه ‌‬ ‫به‌تایبه‌ت ‌ی هۆ ‌‬ ‫نادیاره‌‪ ،‬گه‌ر هه‌واڵێك كه‌مێك‬ ‫ئومێد به‌خشبێت رۆشنایی‌‬ ‫خراوه‌ت‌ه سه‌ر مه‌سه‌له‌كه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ی وای �‌ه زان��ای��ان ده‌توانن‬ ‫مانا ‌‬ ‫خ��ه‌رج�� ‌ی ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫به‌ئاسان ‌ی به‌ده‌ستبهێنن‪.‬‬ ‫بۆ كوێ چوون؟‬ ‫ی م �ه‌ت �ه‌ڵ �ه‌‬ ‫س�����ه‌رچ�����او‌ه ‌‬ ‫راستییه‌ك‌ه ل����ه‌وه‌دا نیی‌ه كه‌‬ ‫ه��ه‌ن��گ��ه‌ك��ان ل���ه‌ن���او خ��ان �‌ه‌و‬ ‫كۆڵۆنییه‌كان ‌ی خۆیاندا به‌هۆی‌‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی��ی �ه‌و‌ه ده‌م����رن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ونبوونییه‌تی‌‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی‌‪،‬‬

‫ه��ه‌روه‌ك له‌هه‌وا ببێت‌ه هه‌ڵم‪،‬‬ ‫هه‌نگه‌وان كاتێك له‌شانه‌كان‬ ‫ده‌ڕوان���ێ���ت ده‌ب��ی��ن��ێ��ت جگه‌‬ ‫له‌شاژن‌و ژماره‌یه‌ك ‌ی كه‌منه‌بێت‬ ‫ی ده‌س����ت‬ ‫ك����‌ه ب���ه‌پ���ه‌ن���ج���‌ه ‌‬ ‫ده‌ژمێردرێن هیچ ‌ی تێدا نه‌ماوه‌‪،‬‬ ‫ی ب���ۆ ك���وێ چ����وون وا‬ ‫ئ���‌ه ‌‬ ‫نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌؟ گه‌ر مردوون‬ ‫ی پ��اش��م��اوه‌ك��ان��ی��ان چی‌‬ ‫ئ���‌ه ‌‬ ‫لێبه‌سه‌ر هاتووه‌؟‬ ‫ی دیكه‌دا‬ ‫له‌هه‌ندێك ب��ار ‌‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی‌ه به‌سه‌ر كارگه‌كانی‌‬ ‫ه �ه‌ن��گ �ه‌و‌ه دێ����ت‪ ،‬مێینه‌كان‬ ‫ه���ه‌ر ئ����ه‌وان ون���ده‌ب���ن‪ ،‬چی‌‬ ‫روویداوه‌‪ ،‬بۆ كوێ چوون؟ بۆ‬ ‫ی زۆر‬ ‫نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه‌؟ ئایا كار ‌‬ ‫وه‌ڕس��� ‌ی ك���ردوون له‌كاتێكدا‬ ‫نێرینه‌كان به‌رده‌وام له‌حه‌وانه‌و‌ه‌و‬ ‫پشوداندان‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه بڕیاریان‬ ‫داو‌ه ب��ه‌ی��ه‌ك��ج��اره‌ك�� ‌ی‌و بۆ‬ ‫هه‌تاهه‌تای‌ه كۆچبكه‌ن؟ زانایان‬ ‫ب��ڕوای��ان ب�ه‌م سیناریۆی‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫ی هه‌نگ هه‌ر‬ ‫چونك‌ه كارگ‌ه ‌‬ ‫به‌سروشت ‌ی بۆكار رایهێناو‌ه‌و‬ ‫ی رووه‌ك كۆده‌كاته‌و‌ه‌و‬ ‫هه‌اڵڵ‌ه ‌‬ ‫ب�����ه‌م ج������ۆر‌ه رووه‌ك����ی����ش‬ ‫ده‌پیتێنێت‌و كۆتای ‌ی رۆژی��ش‬ ‫ب���ه‌ر‌ه‌و م��اڵ ده‌ب��ێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫رۆتینێك‌ه هه‌رگیز ناگۆڕێت‪،‬‬ ‫وازان����راو‌ه ك‌ه هه‌نگ توانای‌‬ ‫ی بۆ هه‌نگه‌اڵنه‌ك‌هی‌‬ ‫گه‌ڕانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی سێ‬ ‫هه‌ی‌ه ته‌نانه‌ت ب��ه‌دوور ‌‬ ‫كیلۆمه‌تر‪ ،‬ئایا رووب���ه‌ڕووی‌‬ ‫ش��ت��ێ��ك ب����ووه‌ت����ه‌و‌ه بڕستی‌‬ ‫ی لێبڕیبێت‌و وێڵ‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و‌ه ‌‬ ‫ببێت‌و نه‌توانێت بگه‌ڕێته‌وه‌؟‬ ‫كاره‌ساته‌ك‌ه له‌شیوی‌‬ ‫چواله‌دایه‌!‬ ‫ك���ێ���ش���ه‌ك���‌ه ب����ه‌ڕوون����ی‌‬ ‫ی كالیفۆڕنیای‌‬ ‫ی چوال‌ه ‌‬ ‫له‌شیو ‌‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت��دا دی���ار‌ه ك�‌ه (‪)60‬‬ ‫ی تێدایه‌‪،‬‬ ‫ملیۆن دار چ��وال �‌ه ‌‬ ‫(‪ )64‬كیلۆمه‌تر درێژ ده‌بێته‌و‌ه‌و‬

‫ی به‌رهه‌م ‌ی چوال‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪‌ )%80‬‬ ‫جیهان پێكده‌هێنێت‪ ،‬قه‌یرانه‌كه‌‬ ‫له‌وه‌دای‌ه ئه‌م شێوه‌ی‌ه به‌ته‌واوی‌‬ ‫پشت ‌ی ب �ه‌ه �ه‌ن��گ ب �ه‌س��ت��وو‌ه‌و‬ ‫ئێستاش له‌و ناوه‌دا نه‌ماون‪.‬‬ ‫ئه‌م كار‌ه گرنگ‌ه پێویستی‌‬ ‫ی هه‌نگی‌‬ ‫ی سه‌رژمێر ‌‬ ‫به‌نیو‌ه ‌‬ ‫ی ئه‌مریكای‌ه ك‌ه (‪)80‬‬ ‫سه‌رله‌به‌ر ‌‬ ‫ملیار مێش هه‌نگه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا‬ ‫ی هه‌نگ سااڵن‌ه له‌واڵته‌‬ ‫ش��ا ‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ‌ی ئه‌مریكا به‌ر‌ه‌و‬ ‫مه‌كسیك ك��ۆچ��ده‌ك��ات‌و بۆ‬ ‫نیشتیمان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫كه‌س بیر له‌و‌ه ناكاته‌و‌ه چۆن‬ ‫(‪ )40‬م��ل��ی��ار م��ێ��ش هه‌نگ‬ ‫رابهێنرێن به‌ر‌ه‌و دارچواله‌كان‬ ‫بفڕن‌و بیانپیتێنن‪ ،‬هه‌رگیز ئه‌وه‌‬ ‫ك��ارێ��ك� ‌ی ئ��اس��ان نییه‌‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫پێویست ‌ی ب �ه‌دوو ه �ه‌زار بۆری‌‬ ‫هه‌ی‌ه‌و هه‌ریه‌كه‌یان پێنج سه‌د‬ ‫ی تێدای‌ه‌و هه‌ریه‌كه‌یان‬ ‫شان‌ه ‌‬ ‫ل���ه‌ن���اوچ���‌ه ج��ی��اج��ی��اك��ان �ی‌‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��او‌ه ه��ێ��ن��راون ب��ه‌ر‌ه‌و‬ ‫ی ده‌ب���ه‌ن‪،‬‬ ‫ی كالفۆڕنیا ‌‬ ‫ش��ی��و ‌‬ ‫له‌ناو دره‌خت ‌ی چواله‌دا به‌ره‌اڵ‬ ‫ده‌كرێن‪.‬‬ ‫خزمه‌ت ‌ی خۆڕایی‌‬ ‫ی ئابووری‌‬ ‫بێگومان سود ‌‬ ‫مێش‌ه ه �ه‌ن��گ ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت��ان‬ ‫ه�ه‌ر له‌به‌رهه‌م ‌ی هه‌نگوینه‌وه‌‬ ‫نه‌گیرساوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو سودێكی‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه ئه‌ویش سامانی‌‬ ‫گه‌ور‌ه ‌‬ ‫كشتوكاڵ ‌ی‌و رووه‌ك��� ‌ی دیكه‌‬ ‫ل�ه‌وان�ه‌ی�‌ه ه �ه‌ر ب �ه‌ت �ه‌وای‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك ‌ی س �ه‌ره‌ك �ی‌‪ ،‬یان‬ ‫به‌شێك ‌ی وه‌ك باشترین ئامڕازی‌‬ ‫پیتاندن پشت به‌مێش‌ه هه‌نگ‬ ‫ده‌به‌ستێت‪ ،‬بۆ نموون‌ه له‌به‌ریتانیا‬ ‫ی وردب���وون���ه‌و‌هی‌‬ ‫"نوسینگ‌ه ‌‬ ‫ی بازرگان ‌ی كه‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌" به‌ها ‌‬ ‫پیتاندن ‌ی هه‌نگ‌ه‌و‌ه په‌یوه‌سته‌‬ ‫ی (‪ )1.5‬ملیار دۆالر‬ ‫به‌نزیك‌ه ‌‬ ‫له‌ساڵێكدا خه‌ماڵندووه‌‪.‬‬

‫پ��ی��ت��ان��دن � ‌ی رووه‌ك ك‌ه‬ ‫ی هه‌نگ‌و‬ ‫خزمه‌تێك ‌ی بێبه‌رانبه‌ر ‌‬ ‫حكومه‌ت له‌به‌رنبه‌ریدا یه‌ك‬ ‫فلس نادات الیه‌نێك ‌ی گرنگی‌‬ ‫مه‌سه‌له‌كه‌یه‌‪ ،‬كه‌س نیی‌ه بزانێت‬ ‫ئه‌و كاریگه‌ریی‌ه ئابووریی‌ه چییه‌‬ ‫ی ژم��ار‌هی‌‬ ‫ك‌ه له‌كه‌مبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ه�ه‌ن��گ��دا ده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌وه‌‪ ،‬ب�ه‌م‬ ‫ج��ۆر‌ه ته‌نیا له‌به‌ریتانیادا‬ ‫ب���ه‌اڵم‬ ‫رووده‌دات‪،‬‬ ‫پسپۆڕان ده‌ڵێن سه‌رباری‌‬ ‫ی نه‌مان ‌ی ئه‌م‬ ‫زیان‌ه ئابووریه‌ك‌ه ‌‬ ‫ی پێش هه‌نگ‪،‬‬ ‫خزمه‌ت‌ه خۆڕایی‌ه ‌‬ ‫ل�ه‌وان�ه‌ی�‌ه ناچاربن به‌شێكی‌‬ ‫ی پێویست ‌ی سه‌وز‌ه‌و میوه‌‬ ‫زۆر ‌‬ ‫به‌نرخێك ‌ی گرانتر بكڕن به‌هۆی‌‬ ‫ی له‌جیهاندا كه‌‬ ‫كه‌مبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫زیانێك ‌ی زۆر ب�‌ه به‌رهه‌می‌‬ ‫كشتوكاڵ ‌ی ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫دواجار هه‌وڵ ‌ی خۆش؟‬ ‫زان��ای��ان ن��ه‌ك ه��ه‌ر پ‌هی‌‬ ‫به‌نهێن ‌ی ونبوون ‌ی هه‌نگ نابه‌ن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو نایشیزانن چ�ه‌ن��د‌هی‌‬ ‫ل���ێ���وون���ب���ووه‌‪ ،‬ی����ان تێكڕی‌‬ ‫ی چه‌نده‌‪ ،‬هه‌ربۆیه‌‬ ‫ونبوونه‌ك‌ه ‌‬ ‫له‌گشت ئه‌گه‌رێك ده‌گه‌ڕێن‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫ك‌ه ده‌شێت بووبێت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫دیارد‌ه سه‌رسوڕهێنه‌ره‌‪ ،‬ئومێد‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی��‌ه س �ه‌ره‌داوێ��ك �ی‌‬ ‫راسته‌قین‌ه بكه‌وێت‌ه ده‌س��ت‪،‬‬ ‫ی پاراستنی‌‬ ‫الن ‌ی كه‌م ببێت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫ئه‌و ژم��ار‌ه هه‌نگ‌ه ك‌ه ماو‌ه‌و‬ ‫ی بدرێت تا سه‌رله‌نوێ‬ ‫یارید‌ه ‌‬ ‫زیادبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی (نیۆرك تایمز)‬ ‫رۆژنام‌ه ‌‬ ‫نووسیویه‌ت ‌ی "له‌توێژینه‌و‌هی‌‬ ‫هاوبه‌ش ‌ی زانایان ‌ی سه‌ربازی‌‬ ‫میریالند‌و زانایان ‌ی مێرووناسی‌‬ ‫مۆنتانا‌و هه‌واڵ ‌ی دڵخۆشكه‌یان‬ ‫پێی‌ه ئه‌وان‌ه نووسیویان‌ه په‌نج‌هی‌‬ ‫تاوان بۆ هاوبه‌شییه‌ك ‌ی پیسی‌‬ ‫ن��ێ��وان ك����ه‌ڕوو ڤایرۆسێكه‌‬ ‫ی س��اردا چاالك‬ ‫ل�ه‌ئ��اووه�ه‌وا ‌‬

‫‪37‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪32‬‬

‫ده‌بنه‌وه‌و كارده‌كه‌ن‌ه سه‌ر مێش‌ه‬ ‫هه‌نگ‌و كۆئه‌ندام ‌ی هه‌رسیان‬ ‫په‌ك ده‌خ �ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم چۆن ئه‌م‬ ‫ك��ار‌ه ده‌ك �ه‌ن ئه‌مه‌یان تائێستا‬ ‫ن�ه‌زان��راوه‌‪ ،‬ئه‌و زانایان‌ه ده‌ڵێن‬ ‫ئ �ه‌م �‌ه ب��اب �ه‌ت � ‌ی ت��وێ��ژی��ن �ه‌و‌هی‌‬ ‫داهاتوویان ده‌بێت"‪.‬‬ ‫ی كالیفۆڕنیا‬ ‫زانایان ‌ی زانكۆ ‌‬ ‫پێشتر وتویانه‌‪ :‬كه‌ڕو به‌شێكی‌‬ ‫ی دیكه‌ش‬ ‫كێشه‌یه‌كه‌‪ .‬توێژینه‌و‌ه ‌‬ ‫ئ��ام��اژ‌ه ب �ه‌ڤ��ای��رۆس ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫ك �‌ه پێكهات‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌ك‌هی‌‬ ‫ك��ار ل�ه‌س�ه‌ر ترش ‌ی كرۆسۆم‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه به‌شێكی‌‬ ‫ی كێشه‌كه‌بێت‪ ،‬ب�ه‌اڵم‬ ‫دی��ك�‌ه ‌‬ ‫ی میریالند‪ -‬مۆنتانا‬ ‫تیمه‌ك‌ه ‌‬ ‫كۆمپیوته‌ری‌‬ ‫سیسته‌مێك ‌ی‬ ‫تازه‌یان به‌كارهێناو‌ه‌و له‌بواری‌‬ ‫ی پێده‌كرێت‬ ‫سه‌ربازیدا ك��ار ‌‬ ‫ی ك‌ه ڤایرۆسێك‬ ‫گه‌یشتن‌ه ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی كار‬ ‫پێكهات‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌ك‌ه ‌‬ ‫ل����ه‌س����ه‌ر ت���رش��� ‌ی ن���اوه‌ك���ی‌‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ب �ه‌ه��اوب �ه‌ش له‌گه‌ڵ‬ ‫جۆرێك ك �ه‌ڕوو‪ ،‬ك‌ه ب‌ه (‪N.‬‬ ‫‪ )ceramae‬ناسراو‌ه به‌م جۆره‌‬ ‫كۆئه‌ندام ‌ی هه‌رس ‌ی مێش‌ه هه‌نگ‬ ‫له‌كارده‌خات‪.‬‬ ‫ی دیكه‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه توێژینه‌وه‌كانی‌‬ ‫ت��ی��م� ‌ی م��ی��ری�لان��د‪ -‬م��ۆن��ت��ان��ا‬ ‫سه‌ره‌تایه‌كه‌‪ ،‬ئه‌میش ئه‌گه‌رێك‌ه‌و‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كان ‌ی دیك‌ه ناسڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چ�ه‌ن��د ج��ۆرێ��ك�ن‌و نازانرێت‬ ‫یه‌كێك له‌وانه‌‪ ،‬یان دوانیان‪ ،‬یان‬ ‫ی ئه‌م‬ ‫زیاتر پێكه‌و‌ه بوونه‌ت‌ه هۆ ‌‬ ‫دیارده‌یه‌‪.‬‬ ‫مۆرانه‌‪:‬‬ ‫ده‌ڵێن دوو پۆل ‌ی مۆرانه‌‬ ‫هه‌ن ك‌ه (ف��اراو)‌و (ئه‌كرابیس‬ ‫ی دابه‌زینی‌‬ ‫ودی‌)ن بوونه‌ت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫ی ه �ه‌ن��گ � ‌ی ج��ی��ه��ان‬ ‫ژم������ار‌ه ‌‬ ‫له‌سااڵن ‌ی هه‌شتادا‪ ،‬گه‌وره‌ترین‬ ‫زیان ‌ی واڵت �‌ه یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ی م��ۆران�ه‌وه‌‬ ‫ل�ه‌م��ێ��ژوودا به‌هۆ ‌‬ ‫بوو‌ه له‌زستان ‌ی ساڵ ‌ی (‪-1995‬‬ ‫‪)1 9 9 6‬‬

‫لێیكه‌وتووه‌‪ ،‬چه‌ند ویالیه‌ت‬ ‫زیان ‌ی خۆیان ب‌ه (‪)%80–30‬‬ ‫تۆماركردووه‌‪ ،‬به‌مجۆر‌ه مۆرانه‌‬ ‫ی لیست ‌ی الیه‌نه‌‬ ‫ی س��ه‌روو ‌‬ ‫ال ‌‬ ‫تاوانباره‌كانه‌و‌ه دێت‪.‬‬ ‫ده‌رمان ‌ی مێرووكوژ‪:‬‬ ‫زان������راو‌ه ك��‌ه پ��رژان��دن �ی‌‬ ‫ده‌رم��ان�� ‌ی م��ێ��رووك��وژ به‌سه‌ر‬ ‫ی كوشتن‪،‬‬ ‫كشتوكاڵدا ده‌بێت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫ی هه‌نگ‬ ‫یان الوازكردن ‌ی به‌رگر ‌‬ ‫گ��ه‌ر ب �ه‌خ��راپ � ‌ی به‌كارهێنرا‪،‬‬ ‫به‌اڵم زانایان پێیانوای‌ه به‌زۆری‌‬ ‫رێیتێده‌چێت ئه‌م‌ه هۆیه‌كی‌‬ ‫به‌هێز نه‌بێت بووبێت‌ه مای‌هی‌‬ ‫ی دوای ‌ی ژمار‌هی‌‬ ‫ئه‌م دابه‌زین‌ه ‌‬ ‫هه‌نگ‪ ،‬چونك‌ه ماوه‌یه‌ك ‌ی زۆره‌‬ ‫ده‌رمان ‌ی مێرووكوژ به‌كاردێت‌و‬ ‫ی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫به‌مجۆر‌ه كاریگه‌ر ‌‬ ‫ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ی�ه‌ك� ‌ی ت���از‌هی‌‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��ا ده‌ری��خ��س��ت��وو‌ه كه‌‬ ‫ده‌رم����ان���� ‌ی م���ێ���رووك���وژ وا‬ ‫له‌هه‌نگ ده‌ك���ات دووچ���اری‌‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش � ‌ی ب��ب��ێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬بڕێكی‌‬ ‫كه‌م ‌ی ئه‌م ده‌رمان‌ه ك‌ه به‌ناوی‌‬ ‫(‪ )neonicotinoids‬ناسراوه‌‬ ‫هه‌نگ نه‌خۆش ده‌خ��ات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ی له‌شانشینی‌‬ ‫ده‌رم��ان�‌ه ب��ه‌زۆر ‌‬ ‫یه‌كگرتوو به‌كارده‌هێنرێت بۆ‬ ‫ی هه‌ندێك‬ ‫رووه‌ك � ‌ی جوانكار ‌‬ ‫وه‌ك گه‌نم‪ ،‬واباو‌ه ك‌ه ده‌رمانه‌كه‌‬ ‫وه‌ك په‌ین ‌ی تۆ‌و به‌كارده‌هێنرێت‌و‬ ‫ی له‌كاتی‌‬ ‫رووه‌كیش ب�ه‌ت�ه‌واو ‌‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ك��ردن��ی��دا ده‌ی��م��ژێ �ت‌و‬ ‫وایلێده‌كات بۆ هه‌ندێك مێروو‬ ‫ی ب��ێ��ت گ���ه‌ر شل‌هی‌‬ ‫ژاراو ‌‬ ‫رووه‌ك��ه‌ك��‌ه ب��م��ژرێ��ت‪ ،‬چه‌ند‬ ‫ی وه‌زاره‌ت�����ی‌‬ ‫زان����ا ‌‬ ‫ك���ش���ت���وك���اڵ ل���ه‌م‬ ‫باره‌یه‌و‌ه كه‌وتوونه‌ته‌‬ ‫توێژینه‌و‌ه بۆیان ده‌ركه‌وتووه‌‬ ‫ب���ڕێ���ك���ی‌‬

‫كه‌م ‌ی ئ �ه‌م ده‌رم��ان �‌ه مه‌ترس ‌ی‬ ‫ل �ه‌ن��اوچ��وون � ‌ی ه �ه‌ن��گ زی��ات��ر‬ ‫ی حاڵه‌ته‌كانی‌‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬زۆرب �‌ه ‌‬ ‫ی نه‌خۆشییه‌وه‌‬ ‫هه‌نگ ب�ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫ب����وون پ��ێ��ده‌چ��ێ��ت ده‌رم��ان��ی‌‬ ‫ی روودان�ی‌‬ ‫مێرووكوژ فاكته‌ر ‌‬ ‫ی هه‌نگ بن‪،‬‬ ‫كه‌مبوون ‌ی ژمار‌ه ‌‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه كه‌سانێك پێیانوایه‌‬ ‫ده‌بێت قه‌ده‌غه‌بكرێت‌و هه‌یشن‬ ‫ی دروس���ت‌و‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن‪ :‬به‌ڵگ‌ه ‌‬ ‫ته‌واو له‌به‌رده‌ستدا نین‪ ،‬دكتۆر‬ ‫(جۆلیان لیتل) له‌كۆمپانیای‌‬ ‫(‪ )Bayer Capscinence‬كه‌‬ ‫ی س �ه‌ره‌ك � ‌ی ئه‌م‬ ‫دروس��ت��ك �ه‌ر ‌‬ ‫ده‌رمان ‌ی مێرووكوژه‌ن ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ی زانست ‌ی راس��ت‬ ‫توێژینه‌و‌ه ‌‬ ‫س �ه‌ل��م��ان��دوو‌ه ئ���ه‌م ده‌رم��ان �ه‌‬ ‫ی دیكه‌‬ ‫زیان به‌هه‌نگ‌و مێروو ‌‬ ‫ناگه‌یه‌نێت گ��ه‌ر به‌دروستی‌‬ ‫به‌كارهێنرا ئه‌م‌ه حكومه‌تیش‬ ‫په‌سه‌ندیكردووه‌‪.‬‬ ‫خۆراك ‌ی ده‌ستكاریكراوی‬ ‫بۆماوه‌یی‌‬ ‫ی له‌ڕووی‌‬ ‫ئه‌و رووه‌كان‌ه ‌‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی��ی��ه‌و‌ه ده‌س��ت��ك��اری��ان‬ ‫ی مردنی‌‬ ‫ك��راو‌ه له‌وانه‌ی‌ه ه��ۆ ‌‬ ‫ه���ه‌ن���گ ب�����ن‪ ،‬ه���ه‌رچ���ه‌ن���د‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیایه‌ك ‌ی تازه‌ی‌ه‌و ماو‌هی‌‬ ‫چه‌ند ساڵێك‌ه باڵوبووه‌ته‌و‌ه‌و‬ ‫هاوكاتبوو له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی‌‬ ‫ئ���ه‌م دی����ارده‌ی����ه‌‪ ،‬س�����ه‌ره‌ڕای‌‬ ‫ژه‌هراویبوون ‌ی به‌كتریا‪ ،‬به‌هۆی‌‬ ‫ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیایه‌و‌ه كارده‌كاته‌‬ ‫سه‌ر په‌پول‌ه‌و مۆران‌ه‌و قالۆنچه‌و‬ ‫ده‌یانكوژێت‪ ،‬به‌اڵم نه‌زانراو‌ه كه‌‬ ‫به‌هه‌مانشێو‌ه كاریش بكات‌ه سه‌ر‬ ‫ه��ه‌ن��گ‪ ،‬ه �ه‌رب��ۆی �ه‌‬ ‫كه‌سا نێك‬

‫هه‌ن پێیانوای‌ه هه‌نگ ده‌كوژێت‪،‬‬ ‫ی��ان الن� ‌ی ك�ه‌م هه‌ڵسوكه‌وتی‌‬ ‫ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫ته‌له‌فۆن ‌ی به‌رباخه‌ڵ (مۆبایل)‬ ‫هۆكاره‌كان ‌ی راگه‌یاندن‬ ‫ی ئ �ه‌و‬ ‫ب��اس��ی��ان ل��ه‌م��ه‌س��ه‌ل��‌ه ‌‬ ‫تیشكان‌ه كردوو‌ه ك‌ه له‌مۆبایل‌و‬ ‫به‌هێزكردنی‌‬ ‫وێستگه‌كان ‌ی‬ ‫ت��ۆڕه‌ك��ان��ی��ی �ه‌و‌ه ده‌رده‌چ�����ن‌و‬ ‫كارده‌كه‌ن‌ه سه‌ر مرۆڤ‪.‬‬ ‫هیشتا زان���ای���ان هه‌یانه‌‬ ‫رازی��ی��‌ه‌و هه‌شیان‌ه ن��اڕازی��ن‪،‬‬ ‫ت��ا ئ�ه‌م��ڕۆ گ �ه‌ر ئ �ه‌م تیشكانه‌‬ ‫ی خراپی‌‬ ‫به‌فیعل ‌ی شوێنه‌وار ‌‬ ‫بۆ ته‌ندرووست ‌ی هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی ده‌رك �ه‌وت��ن � ‌ی دی���ارد‌هی‌‬ ‫دوا ‌‬ ‫ونبوون ‌ی هه‌نگ هه‌ندێكیان‬ ‫پێیانوای‌ه ئه‌م تیشكان‌ه هۆكارن‪،‬‬ ‫(سه‌رنج‪ :‬له‌زمان ‌ی هه‌نگوین‬ ‫ف���رۆش���ان��� ‌ی ن��زی��ك ب����ازاڕی‌‬ ‫ئه‌سحابه‌سپیم بیستوو‌ه وتویانه‌‬ ‫ی مۆبایل زۆر بوو‌ه له‌ناو‬ ‫له‌وه‌ت‌ه ‌‬ ‫ش��اردا سه‌رنجمان داو‌ه یه‌ك‬ ‫هه‌نگ روو له‌گوزه‌ره‌كه‌مان‬ ‫ن��اك��ات وه‌ك س��ااڵن� ‌ی پێشوو‬ ‫ك‌ه پڕی بوو له‌مێش‌ه هه‌نگ)‬ ‫وه‌رگێڕ‪.‬‬ ‫ی بێبه‌رانبه‌ر‬ ‫خزمه‌تێك ‌ی دیك‌ه ‌‬ ‫ه����ه‌ن����گ ده‌رم����ان����ێ����ك‬ ‫دروس��������ت��������ده‌ك��������ات دژ‬ ‫به‌نه‌خۆشییه‌كان ‌ی كۆئه‌ندامی‌‬ ‫ده‌مار‪ ،‬ئه‌و‌ه راست‌ه ك‌ه پێوه‌دانی‌‬ ‫هه‌نگ به‌ئازار‌ه‌و هه‌ندێكجاریش‬ ‫پێویست به‌ئه‌نت ‌ی بایۆتیك‬ ‫ده‌كات بۆ نه‌هێشتن ‌ی ئازاره‌ك‌هی‌‪،‬‬ ‫ی هه‌نگ هه‌روه‌ك‬ ‫به‌اڵم ژه‌هر ‌‬ ‫ی جیاجیا‬ ‫ی مار به‌پێكهات‌ه ‌‬ ‫ژه‌هر ‌‬ ‫ی چه‌ند نه‌خۆشی‌‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫م����رۆڤ ل �ه‌ده‌رم��ان��خ��ان �ه‌ك��ان‬ ‫ده‌ستده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫زانایانی‌‬

‫ی ئ��ه‌م��س��ت��ه‌ردام�� ‌ی‬ ‫زان����ك����ۆ ‌‬ ‫ه��ۆاڵن��دا ج��ۆرێ��ك پرۆتینیان‬ ‫جیاكردووه‌ته‌و‌ه ك‌ه له‌ژه‌هری‌‬ ‫ه���ه‌ن���گ���دا ه����ه‌ی����‌ه‌و ن����اوی‌‬ ‫(دی��ف��ی��ن��ی��س��ن‪)1-‬ی��ان ل��ێ��ن��اوه‌‪،‬‬ ‫له‌مه‌و‌ه ده‌رمان ‌ی ئه‌نت ‌ی بایۆتیكی‌‬ ‫س��روش��ت � ‌ی دروس��ت��ده‌ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر زۆر ك���اری���گ���ه‌ر‌ه‌و بۆ‬ ‫چ��اره‌س �ه‌رك��ردن � ‌ی هه‌وكرنی‌‬ ‫ی ب��ری��ن ب �ه‌ك��اردێ��ت‪،‬‬ ‫س��وت��او ‌‬ ‫ی ئ �ه‌م �ه‌ش ده‌ك��رێ��ت‬ ‫س��ه‌رب��ار ‌‬ ‫ئه‌م پرۆتین‌ه بكرێت‌ه نموون‌هی‌‬ ‫دروس���ت���ك���ردن��� ‌ی ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‌‬ ‫ی ده‌رمان ‌ی ئه‌نتی‌‬ ‫پێشكه‌وتوو ‌‬ ‫بایۆتیك‪.‬‬ ‫م�����ه‌س�����ه‌ل�����ه‌ك�����‌ه ه����ه‌ر‬ ‫ی ئ���ه‌م پرۆتینه‌‬ ‫ب���ه‌دۆزی���ن���ه‌و‌ه ‌‬ ‫ناوه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬زانایان ‌ی به‌ریتانیا‬ ‫ی بریستۆڵ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫له‌زانكۆ ‌‬ ‫ئ����ه‌وان م��اده‌ی �ه‌ك � ‌ی دی��ك�ه‌ی��ان‬ ‫دۆزی���وه‌ت���ه‌و‌ه ه��ه‌ر ل �ه‌ژه‌ه��ری‌‬ ‫ی (ئه‌پامین)یان‬ ‫هه‌نگدای‌ه ناو ‌‬ ‫لێناوه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه ببێت‌ه مای‌هی‌‬ ‫ی��ارم�ه‌ت��ی��دان� ‌ی دروس��ت��ك��ردن�ی‌‬ ‫نه‌وه‌یه‌ك ‌ی نوێ ‌ی ده‌رمان ك‌ه بۆ‬ ‫ئازارشكاندن ‌ی نه‌خۆشییه‌كانی‌‬ ‫ی ماسولك‌ه‌و خه‌مۆكی‌‬ ‫پوكانه‌و‌ه ‌‬ ‫ئه‌لزه‌هایمه‌ر به‌كاردێت‪.‬‬ ‫ماده‌ك‌ه توانیویه‌ت ‌ی جۆره‌‬ ‫كه‌ناڵێك ‌ی ئایۆن ‌ی له‌له‌شدا بگرێت‪،‬‬ ‫ی هه‌ڵقووڵینی‌‬ ‫ك‌ه ده‌بێت‌ه مای‌ه ‌‬ ‫ئ��ای��ۆن� ‌ی پۆتاسیۆم به‌خێرایی‌‬ ‫ك �‌ه ل�ه‌ه�ه‌س��ت�‌ه ده‌م��اره‌ك��ان��ه‌وه‌‬ ‫ده‌رده‌چن‪ ،‬گرتن ‌ی ئه‌م كه‌نااڵن‌هی‌‬ ‫ده‌م�����اغ‌و ل��ێ��دان � ‌ی (ئ�ه‌پ��ام��ی��ن)‬ ‫ی ئازارشكێن ده‌بێت‬ ‫ب���ه‌ده‌رز ‌‬ ‫ی توشبوون ‌ی پوكانه‌و‌هی‌‬ ‫به‌هۆ ‌‬ ‫ماسولك‌ه‌و (نه‌خۆش به‌ڕاده‌یه‌ك‬ ‫م��اس��ول��ك �ه‌ك��ان �ی‌ الوازده‌بێت‬ ‫ه �ه‌ڵ��ی��ان‬ ‫ن��ه‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫بسوڕێنێت)‪،‬‬ ‫ك������‌ه ب����ه‌ه����ۆی‌‬ ‫ئ �ه‌ل��زه‌ه��ای��م �‌هر‌و‬ ‫خ��ه‌م��ۆك��ی��ی��ه‌وه‌‬ ‫تووش ‌ی مرۆڤ‬ ‫ده‌ب������ن‪ ،‬ئ �ه‌م �ه‌‬ ‫رێ���خ���ۆش���ك���ه‌ره‌‬ ‫ی (ئ �ه‌پ��ام��ی��ن)‬ ‫ت���ا م������ادد‌ه ‌‬ ‫ده‌رمان ‌ی لێدروستبكرێت بۆ‬ ‫ی هه‌ندێك ج��ۆری‌‬ ‫چ��اره‌س �ه‌ر ‌‬ ‫ی ده‌ماغ‪.‬‬ ‫نه‌خۆش ‌ی شێرپه‌نج‌ه ‌‬


‫شارستانیه‌ت‬

‫‪33‬‬

‫په‌یكه‌ری ئازادی له‌ئه‌مریكا‬ ‫پ���ه‌ی���ك���ه‌ری ئ�����ازادی‪،‬‬ ‫ی�����ان وێ����ن����ه‌ی ئ������ازادی‬ ‫ن��������اوه‌ ت�������ه‌واوه‌ك�������ه‌ی‬ ‫ئ����ازادی رۆش��ن��ك��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫ج��������ی��������ه��������ان(‪liberty‬‬

‫‪the‬‬

‫‪enlightening‬‬

‫‪rasekhoon.com‬‬

‫و‪ :‬ساالر عادل حسن‬

‫په‌یكه‌رێكی‬ ‫‪)world‬ه‌و‬ ‫مه‌زنه‌ كه‌ له‌ساڵی (‪)1886‬‬ ‫له‌الیه‌ن فه‌ره‌نساوه‌ به‌دیاری‬ ‫به‌ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ا ب���ه‌خ���ش���راوه‌‪،‬‬ ‫ئ �ه‌م په‌یكه‌ره‌ له‌به‌نده‌ری‬ ‫ن��ی��ۆی��ۆرك دان����راوه‌‪ ،‬وه‌ك��و‬ ‫هێمایه‌ك بۆ به‌خێرهێنانی‬ ‫ئ���ه‌و م��وس��اف��ی��ران��ه‌ی كه‌‬ ‫له‌ڕێگه‌ی ده‌ریاییه‌وه‌ روو‬ ‫ده‌كه‌نه‌ نیویۆرك‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌یكه‌ره‌ كه‌ به‌مس‬ ‫داپۆشراوه‌ له‌ساڵی (‪)1886‬‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی س��اڵ��ی��ادی‬ ‫سه‌د ساڵه‌ی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا وه‌كو‬ ‫هێمای ئاشتی‌و هاوپه‌یمانی‬ ‫فه‌ره‌نساو ئه‌مریكا له‌الیه‌ن‬ ‫ف���ه‌ره‌ن���س���اوه‌ پ��ێ��ش��ك�ه‌ش‬ ‫به‌ئه‌مریكا كراوه‌‪( ،‬فردریك‬ ‫بارتولدی)ی په‌یكه‌رسازی‬ ‫فه‌ره‌نسی‌و (ئه‌لیكسانده‌ر‬ ‫ئ����ی����ڤ����ڵ)ی ف���ه‌ره‌ن���س���ی‬ ‫ئه‌ندازیاری بورجی ئیڤڵ‬ ‫پێشنیاری دروستكردنی ئه‌م‬ ‫په‌یكه‌ره‌یان ك��ردو (ئ��وژن‬ ‫ڤ��ی��وال ل���ودوك)ی���ش ئ �ه‌و‬ ‫جۆره‌ مسه‌ی هه‌ڵبژارد‪ ،‬كه‌‬ ‫په‌یكه‌ره‌كه‌ی پێداپۆشراوه‌‪.‬‬ ‫پ��ه‌ی��ك��ه‌ره‌ك��ه‌ وێ��ن �ه‌ی‬ ‫ژن��ێ��ك �ه‌و ح���ه‌وت تیشكی‬ ‫روون���اك���ی‪ ،‬چ����وارده‌وری‬

‫س���ه‌ری داوه‌و ب�ه‌ده‌س��ت��ی‬ ‫چه‌پی له‌وحه‌یه‌كی به‌ردین‌و‬ ‫مه‌شخه‌ڵێكی دره‌وشاوه‌شی‬ ‫به‌ده‌ستی راستی گرتووه‌‪،‬‬ ‫له‌سه‌ر له‌وحه‌ به‌ردینه‌كه‌‬ ‫ن��ووس��راوێ��ك��ی ب��ه‌ڕۆم��ی‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ن����ووس����راوه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫ب�ه‌م��ان��ای (‪)4‬ی ژوئ��ی�ه‌ی‬ ‫(‪ )1776‬دێ�����ت (ك���ه‌‬ ‫رۆژی س���ه‌رب���ه‌خ���ۆی���ی‬ ‫ئه‌مریكایه‌)‪ ،‬ئێستا په‌یكه‌ری‬ ‫ئ����ازادی یه‌كێكه‌ له‌هێما‬

‫ب �ه‌ن��اوب��ان��گ �ه‌ك��ان��ی واڵت��ی‬ ‫ئ�ه‌م��ری��ك��او له‌پێش هاتنه‌‬ ‫ئاراوه‌ی گه‌شتی ئاسمانی‪،‬‬ ‫ئه‌م په‌یكه‌ره‌ یه‌كه‌م نیشانه‌ی‬ ‫ئه‌مریكا بوو كه‌ گه‌شتیاری‬ ‫ن��او كه‌شتییه‌كان له‌كاتی‬ ‫گ�ه‌ی��ش��ت��ن ب �ه‌ك �ه‌ن��اره‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌مریكا ده‌یانبینی‪.‬‬ ‫س���ه‌رچ���اوه‌‪www. :‬‬


‫ده‌روونناسی‬

‫‪34‬‬

‫چۆن له‌قسه‌كانی رابه‌رێكی سیاسی‬ ‫ه تیرۆریسته‌؟‬ ‫تێبگه‌ین ك ‌‬ ‫جیمز پن‌ه به‌یكه‌ر‪ ،‬ده‌روونناس‬ ‫ل����ه‌زان����ك����ۆی ت���ه‌ك���س���اس‪،‬‬ ‫له‌كۆنفرانسی زانستی سااڵنه‌ی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی ئه‌مریكایی بۆ‬ ‫پێشكه‌وتنی زان��س��ت��ی‪ ،‬ل�ه‌م‬ ‫باره‌یه‌و‌ه ده‌ڵێت "گرنگ نییه‌‬ ‫ئه‌ندامی چ گروپێك بێت‪،‬‬ ‫ئ�ه‌گ�ه‌ر ب��ڕی��ار واب��ێ��ت ب �ه‌ره‌و‬ ‫جه‌نگ بڕۆیت‪ ،‬گۆڕانكاری‬ ‫له‌ئاخافتندا رووده‌دات"‪.‬‬ ‫پ��ن �‌ه ب��ه‌ی��ك��ه‌ر یه‌كێكه‌‬ ‫ل���ه‌و ت���وێ���ژه‌ران���ه‌ی ل �ه‌س �ه‌ر‬ ‫ئ���ه‌و رس��ت��ان �‌ه ك���ارده‌ك���ات‪،‬‬ ‫ك��‌ه گ��روپ��‌ه ت��ون��دڕه‌وك��ان��ی‬ ‫وه‌ك��و رێكخراوی قاعیده‌‬ ‫ب �ه‌ك��اری��ده‌ه��ێ��ن��ن ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬یه‌كێك له‌گرنگترین‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان��ی ش��ی��ك��اری‬ ‫زی���ره‌ك���ان���ه‌ی���‌ه ب���ۆ پێشبینی‬ ‫ئه‌گه‌ری ك��رده‌وه‌ی‬ ‫ت���ون���دوت���ی���ژی‌و‬ ‫ه�������ێ�������رش�������ی‬ ‫تیرۆریستی‪.‬‬

‫زان���س���ت‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی‬ ‫توێژه‌رانی وه‌ك زانا (پنه‌به‌یكه‌ر)‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی ب���ه‌ن���اوه‌ڕۆك���ی‬ ‫وشه‌كانه‌و‌ه نیی‌ه ئ �ه‌وان ناوو‬ ‫كرداریان ال گرنگ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌وان لێكۆڵینه‌و‌ه له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫وشانه‌ی‪ ،‬ك‌ه له‌ده‌ورووبه‌ری‬ ‫ئه‌م وش‌ه سه‌ركیانه‌دا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌ت��وان��رێ��ت (ران����او‪ ،‬وش�ه‌ی‬ ‫پێناسه‌‪ ،‬وش��ه‌ی په‌یوه‌ندی‪،‬‬ ‫وشه‌ی ئاماژه‌و وه‌كو ئه‌مانه‌ی‬ ‫خ���واره‌وه‌‪" ،‬ئه‌مه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌‪ ،‬به‌م‬ ‫جۆره‌‪ ،‬له‌وكاته‌وه‌ی‪ ،‬به‌هۆی‪،‬‬ ‫م���ن‌و ه��ت��د‪ "..‬ل���ه‌و ج��ۆره‌‬ ‫وشانه‌بن‪ ،‬ك‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫له‌سه‌ر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ب����ه‌وت����ه‌ی ت����وێ����ژه‌ران‪،‬‬ ‫ج���ی���اوازی ه��ه‌ی��‌ه ل �ه‌ن��ێ��وان‬ ‫ئ���ه‌و رس��ت��ان��ه‌ی گروپێكی‬ ‫تیرۆریستی به‌كاریده‌هێنێت‌و‬ ‫ئ �ه‌و رستانه‌ی ك�‌ه گروپێك‬ ‫به‌پێشینه‌ی ناتیروریستییه‌وه‌‬ ‫به‌كاریده‌هێنێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫رس����ت����ه‌ك����ان����ی‬

‫بزوتنه‌وه‌ی چاكسازی ئیسالمی‬ ‫م��ی��س��ری ج���ی���اوازی زۆری‬ ‫له‌گه‌ڵ رست‌ه به‌كارهاتووه‌كانی‬ ‫ق���اع���ی���ده‌دا ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬گ��روپ��ه‌‬ ‫تیروریستی‌و توندڕه‌و به‌گشتی‬ ‫جێناوی كه‌سی به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ئ����ه‌و وش���ان���ه‌ی‬ ‫ب �ه‌ك��اری��ده‌ه��ێ��ن��ن ب��زوێ��ن �ه‌ری‬ ‫هه‌ست‌ه به‌هه‌ردوالیه‌نی ئه‌رێنی‌و‬ ‫نه‌رێنییه‌وه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا گروپه‌‬ ‫نا توندوتیژه‌كان‪ ،‬ئاماژه‌كانیان‬ ‫فه‌رمیترو ریزدارترو له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫كه‌مكارییگه‌رتریشه‌‪.‬‬ ‫ل����ێ����ره‌دا ب���ای���ه‌خ���ی ئ��ه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌ی‌ه به‌و‌ه ته‌واونابێت‪ ،‬كه‌‬ ‫جیاوازی شیوازی قسه‌كردنی‬ ‫دوو گروپی جیاواز بدۆزێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو گرنگ ئه‌وه‌ی‌ه به‌م میتۆده‌‬ ‫بتوانین تێبگه‌ین كه‌ی گروپێك‬ ‫شێوازی تیرۆریستی به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫ده‌گرێت‌و لێی بترسین‪.‬‬ ‫ده‌وت���رێ���ت ئ��ام��اژه‌ك��ان‬

‫ل��ه‌م��ه‌ودای ش �ه‌ش مانگ تا‬ ‫هێرشێكی گه‌ور‌ه ده‌رده‌كه‌ون‪،‬‬ ‫(پن‌ه به‌یكه‌ر)و هاوكاره‌كانی‬ ‫تێگه‌یشتن له‌م سه‌رده‌مه‌دا ئه‌م‬ ‫گروپان‌ه زۆرت���ر ل �ه‌و وشانه‌‬ ‫سوودوه‌رده‌گرن‪ ،‬ك‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫ب�ه‌ڕاس��ت��ی‌‌و دروستكارییه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌شێكی سه‌رنجڕاكێش‬ ‫ل��ه‌م ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌دا له‌سه‌ر‬ ‫وت���اره‌ك���ان���ی ه �ه‌ن��دێ��ك ل�ه‌و‬ ‫رێ��ب �ه‌ران �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ك �‌ه ب�ه‌دری��ژای��ی‬ ‫م���ێ���ژوو‪ ،‬ده‌س��ت��ی��ان داوه‌ت����ه‌‬ ‫جه‌نگی زۆر خوێناوی وه‌كو‬ ‫ئ�ه‌دۆل��ف هیتله‌رو فرانكلین‬ ‫رۆزڤێلت‪ ،‬ته‌نانه‌ت جۆرج‬ ‫بۆشیش یه‌كێك‌ه له‌و كه‌سانه‌‪،‬‬ ‫قسه‌كانی ئه‌مان به‌ڵگه‌ی به‌هێز‬ ‫بۆ تیورییه‌كه‌ی (پنه‌به‌یكه‌ر)و‬ ‫هاوكاره‌كانی ده‌خاته‌ڕوو‪،‬‬ ‫به‌وته‌ی توێژه‌ران‪ ،‬جۆرج‬ ‫بۆش ته‌نیا له‌دوو سه‌رده‌مدا‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی كتوپڕ‬ ‫ل���ه‌ج���ی���ات���ی‬

‫ران��اوی من‪ ،‬ران��اوی ئێمه‌ی‬ ‫به‌كارده‌هینا‪ ،‬جارێك دوایی‬ ‫كاره‌ساتی یازده‌ی سیپته‌مبه‌ر‬ ‫ك‌ه پێده‌چێت ده‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ستی هاوخه‌می نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ب��ووب��ێ �ت‌و ج��ارێ��ك��ی تریش‬ ‫له‌ساڵی (‪)٢٠٠٢‬دا‪ ،‬ساڵێك‬ ‫دوات����ر ده‌رك�����ه‌وت ب��ڕی��اری‬ ‫هێرش بۆ سه‌ر عێراق له‌پشت‬ ‫ده‌رگا داخراوه‌كانه‌و‌ه درابوو‪،‬‬ ‫ئ�ه‌م��ج��اره‌ی��ان ه��ۆك��ارێ��ك بۆ‬ ‫به‌كارهێنانی ران����اوی ئێمه‌‬ ‫له‌جێی ران��اوی من تا ئێستا‬ ‫نه‌زانراوه‌‪ .‬به‌وته‌ی پنه‌به‌یكه‌ر‪،‬‬ ‫ئه‌م ئاماژ‌ه راناوییان‌ه ده‌توانێت‬ ‫تا راده‌ی���ه‌ك یارمه‌تیده‌ربێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب��اوه‌ڕی��ش��ی وای���‌ه ئه‌م‬ ‫زانست‌ه هێشتا له‌سه‌ره‌تادایه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪News cientist‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪35‬‬

‫ه نوێیه‌كه‌ی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ‌‬

‫یاهوو‬ ‫ئاماده‌كردنی‪:‬‬ ‫كاروان مه‌هدی‬

‫س��ای��ت��ی ی���اه���وو وه‌ك‬ ‫ه���ه‌رس���ای���ت���ێ���ك���ی دی���ك���ه‌و‬ ‫به‌ناوبانگترین سایتی جیهانی‬ ‫ب���������ه‌رده‌وام گ���ۆڕان���ك���اری‬ ‫ل�ه‌ك��اری جێبه‌جێكردنه‌كانی‬ ‫سه‌رجه‌م به‌شه‌كانی سایته‌كه‌دا‬ ‫به‌ئه‌نجامده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫له‌نوێترین گۆڕانكاریدا‬ ‫(‪)service‬ێ��������ك��������ی ن���وێ‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ك��ات��ی له‌سه‌ر‬ ‫رووی سایته‌ك‌ه جێبه‌جێكرا‪ ،‬ك‌ه‬ ‫به‌ڕاستی به‌پێ سه‌رچاوه‌كان‬ ‫له‌ڕووی (‪)Security‬و‌ه زۆر‬ ‫به‌هێزه‌‪ ،‬له‌كاتێكدا رووك��ار‌ه‬ ‫ده‌رك�����ه‌وت�����ووه‌ك�����ه‌ی زۆر‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی سه‌رنجراكێش‬ ‫به‌دیارده‌كه‌وێت‪ ،‬ك‌ه بووه‌ت‌ه‬ ‫جێگه‌ی سه‌رنجی زۆرێ��ك‬ ‫له‌به‌كارهێنه‌ران‪.‬‬ ‫ده‌ت����وان����رێ����ت ل��ه‌پ��اش‬ ‫چاالكبوونی ئه‌م (‪)service‬‬ ‫ه‌‪ ،‬دووب���ار‌ه بگه‌رێته‌و‌ه سه‌ر‬ ‫ب��اگ��راوه‌ن��ده‌ك �ه‌ی پێشوو ك‌ه‬ ‫ه �ه‌ن��دێ��ك ك���ه‌س ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه‬ ‫به‌م (‪ )service‬نوێی‌ه ئاشنا‬

‫نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب�ه‌ك��ورت��ی ل��ه‌م ب��اب�ه‌ت�ه‌دا‬ ‫ده‌مه‌وێت به‌شێوه‌یه‌كی زۆر‬ ‫ك����ورت س�ه‌رن��ج��ێ��ك��ی ب��اش‬ ‫بخه‌م‌ه سه‌ر ئه‌م (‪)service‬‬ ‫نوێیه‌‪ ،‬بۆی‌ه له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كان‬ ‫ئ���ه‌م (‪ )service‬ده‌ك��رێ��ت‬ ‫ئاماژ‌ه بۆ هه‌ریه‌ك‌ه له‌‪:‬‬ ‫• ب��وون��ی (‪)Security‬‬ ‫ی ب��اش‪ ،‬ك‌ه دڵنیای ده‌دات‬ ‫به‌ئیمه‌یڵه‌كه‌ت ل���ه‌دژی هه‌ر‬ ‫به‌كارهێنه‌رێكی دی��ك �ه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫هه‌وڵی هاكردنی ئیمه‌یڵه‌كه‌ت‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫• ن����اردن‌و وه‌رگ��رت��ن��ی‬ ‫(‪)Attachment‬‬ ‫ئیمه‌یڵ‌و‬ ‫ك��ردن��ی به‌خێراییه‌كی زۆرو‬ ‫ب�ه‌ئ�ه‌ن��دازه‌ی دوو ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫پێشوو‪.‬‬ ‫• ب��ی��ن��ی��ن��ی ت �ه‌ن��ی��ا ئ �ه‌و‬ ‫ئیمه‌یاڵنه‌ی ك�‌ه ده‌ت �ه‌وێ �ت‌و‬ ‫ئ����اره‌زووی بینینی ده‌كه‌یت‬ ‫به‌ڕێگه‌یه‌كی زۆر نوێ‪.‬‬ ‫• پ��اراس��ت��ن��ی ئیمه‌یڵ‌ه‬ ‫ن��ه‌گ��ون��ج��اوه‌ك��ان��ی ب �ه‌ش��ی‬ ‫(‪.)Spam‬‬ ‫• پاشه‌كه‌وت (‪)Save‬‬ ‫كردنی به‌شێكی زۆر له‌زانیاری‬ ‫له‌ناو ئیمه‌یڵه‌كه‌تدا‪.‬‬

‫• پ �ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردن ب‌ه‬ ‫‌(‪)Feed‬كانی فه‌یسبووكه‌و‌ه‬ ‫له‌‌به‌شێكی ئیمه‌یڵه‌كه‌تدا‪.‬‬ ‫• په‌یوه‌ندیكردن به‌و‬ ‫ه���اوڕێ���ی���ان���ه‌و‌ه ل �ه‌ڕێ��گ �ه‌ی‬ ‫(‪)SMS‬‬ ‫(‪)Chat‬و‬ ‫به‌بێپێویستبوون به‌دابه‌زاندنی‬ ‫به‌رنامه‌‪.‬‬ ‫• پ���ه‌ی���وه‌ن���دی���ك���ردن‬ ‫به‌مۆبایل‌و ه�ه‌ر ئامێرێكی‬ ‫دی���ك���‌ه ك����‌ه گ���ون���ج���اوی‬ ‫هه‌بێت ب��ۆ په‌یوه‌ندیكردن‬ ‫به‌ئینته‌رنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫• ده‌رك�����ه‌وت�����ن�����ی‬ ‫رووكارێكی سه‌رنجراكێش‌و‬ ‫ساد‌ه له‌ڕووی به‌كارهێنانه‌وه‌‪.‬‬ ‫• ده‌توانیت رووكارێكی‬ ‫(كاتی) بكه‌یته‌و‌ه له‌ڕێگه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی (‪)Try it‬وه‌‪.‬‬ ‫(‪)service‬‬ ‫ئ�����ه‌م‬ ‫ن��وێ��ی�‌ه ه�ه‌ڵ��گ��ری چه‌ندین‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی دیكه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ره‌نگ‌ه باسكردنی ئه‌و چه‌ند‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌ی سه‌ره‌و‌ه به‌س‬ ‫بێت بۆ ده‌ركه‌وتنی گرنگی‬ ‫ئه‌م (‪.)service‬‬ ‫سه‌رنج‪ :‬له‌ئێستادا ئه‌م‬ ‫(‪ )service‬له‌الیه‌ن یاهوه‌و‌ه‬ ‫وه‌ك تێستێك خراوه‌ت‌ه روو‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه له‌داهاتوودا بخرێت‌ه‬ ‫بواری عه‌مه‌لییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫جێگه‌ی سه‌رنج‌ه‬ ‫ئ���������ه‌وه‌ی���������‌ه‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م���ج���ار‬ ‫ك���������‌ه ئ������ه‌‌م‬ ‫(‪)service‬‬ ‫جێبه‌جێد ه‌بێت‬ ‫كار له‌سه‌ر خێرایی‬ ‫ه��ێ��ڵ��ی ئ��ی��ن��ت �ه‌رن��ێ��ت �ه‌ك �ه‌ت‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ب���ه‌اڵم كاته‌كانی‬ ‫دواتر وه‌ك خۆی لێدێته‌وه‌و‬ ‫بگر‌ه خێراییه‌كی باشتریش‬ ‫به‌رچاو ده‌كه‌وێت له‌ناردنی‬ ‫ئیمه‌یڵدا‪.‬‬

‫ئێران له‌لوتكه‌ی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫زانستی جیهاندای ‌‬ ‫ه‬ ‫كام واڵت ل‌ه (‪ )١٨‬بواری زانستیدا له‌سااڵنی نێوان (‪-١٩٩٦‬‬ ‫‪ )٢٠٠٨‬ل‌ه (‪ )٧٣٦‬باڵوكراوه‌ی زانستییه‌و‌ه گه‌یشتووه‌ت‌ه (‪)١٣٢٣٨‬؟‬ ‫واڵمه‌كه‌ی واڵتی ئێران‪ .‬له‌وانه‌ی‌ه ئه‌م‌ه زۆر له‌خه‌ڵكی‌و به‌تایبه‌تی‬ ‫له‌واڵتانی رۆژئاوایدا‪ ،‬ك‌ه پێشڕه‌وی زانستن تووشی سه‌رسوڕمانیان‬ ‫بكات‪ ،‬ئێران خێراترین نرخی گه‌شه‌سه‌ندنی زانستی له‌جیهاندا هه‌یه‌و‬ ‫(‪ )١١‬جار له‌تێكرای گه‌شه‌سه‌ندنی جیهانی له‌پێشتره‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌ه سیاسییه‌كانی ئێران‌و ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫ب�ه‌رده‌وام له‌ته‌نگه‌ژه‌دایه‌‪ ،‬به‌اڵم وادێت‌ه پێشچاو ك‌ه زاناكانی ئێران‌و‬ ‫ئه‌مریكا باشترین په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ یه‌كتریدا هه‌یه‌‪ ،‬كار‌ه هاوبه‌شه‌كانیان‬ ‫ل‌ه (‪ )٣٨٨‬دانه‌و‌ه هه‌ڵكشاو‌ه بۆ (‪ )١٨٣١‬دان‌ه له‌هه‌مان سااڵندا ‪.‬‬ ‫به‌پێی راپۆرتی ئه‌نجوومه‌نی شاهانه‌ی به‌ریتانیا گه‌شه‌سه‌ندنێكی‬ ‫خێرای زانستی له‌واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و چین‌و هیندو‬ ‫به‌رازیل به‌دیده‌كرێت‪ .‬به‌راوردی ژماره‌ی وتار‌ه زانستیی‌ه جیهانییه‌كان‬ ‫له‌نێوان سااڵنی (‪ )١٩٩٣‬تاوه‌كو (‪ )٢٠٠٣‬وه‌كو ئه‌وه‌ی بۆ ئێران‬ ‫كراو‌ه له‌نێوان (‪ )١٩٩٦‬تاوه‌كو (‪ )٢٠٠٨‬پیشانی ده‌دات‪ ،‬یاریكه‌ره‌‬ ‫بچووكه‌كانیش بازی گه‌وره‌یان له‌توێژینه‌وه‌دا هاوێشتووه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌‬ ‫توركیا به‌زیادكردنی یارمه‌تی دارایی بۆ شه‌ش بوار گه‌شه‌ی خێرای‬ ‫داو‌ه به‌توێژینه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها واڵتانی تونس‌و سه‌نغافوره‌و قه‌ته‌ریش‬ ‫هه‌نگاوی گه‌وره‌یان هاوێشتوو‌ه ‪ .‬له‌ژماره‌ی باڵوكراو‌ه زانستییه‌كاندا‬ ‫هێشتا ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬ئه‌وروپاو ژاپۆن له‌پێشی‬ ‫پێشه‌وه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ملمالنێكردنیان له‌الیان واڵتانی تاز‌ه پێگه‌یشتووه‌وه‌‬ ‫له‌مه‌ترسیدایه‌‪ .‬ژماره‌ی ئه‌و وتار‌ه زانستیی‌ه جیهانییانه‌ی ك‌ه زاناكانی‬ ‫ئه‌مریكا به‌رهه‌میان هێناو‌ه له‌سه‌ددا (‪)٢٦‬و‌ه دابه‌زیو‌ه بۆ له‌سه‌ددا‬ ‫(‪ ،)٢١‬ئه‌م‌ه له‌كاتێكدای‌ه چینییه‌كان پله‌ی شه‌شه‌می جیهانیان‬ ‫داگیركردووه‌و ژماره‌ی وتار‌ه زانستییه‌كانیان ل‌ه له‌سه‌ددا (‪ )٤.٤‬ساڵی‬ ‫(‪)١٩٩٦‬و‌ه به‌رزبوونه‌ته‌و‌ه بۆ له‌سه‌ددا (‪ )١٠.٢‬هیندو به‌رازیلیش‬ ‫هه‌ر به‌و شێوه‌ی‌ه له‌به‌رزبوونه‌وه‌یه‌كی ب�ه‌رچ��اودان‪ .‬كریس لولین‬ ‫سمیس سه‌رۆكی ئه‌نجوومه‌نی وه‌به‌رهێنانی لێكۆڵینه‌و‌ه ده‌ڵێت "واڵته‌‬ ‫پێشڕه‌وه‌كان كزترنه‌بوون‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانین بڵێین واڵتانی تر هاتوونه‌ته‌‬ ‫پێشڕه‌وایه‌تییه‌وه‌"‪.‬‬ ‫باشی بۆ شیكاری كێشه‌‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی زان��س��ت��ی هه‌لێكی‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ده‌ڵ��ێ��ت وت��اره‌‬ ‫جیهانییه‌كان ره‌خساندووه‌‪ ،‬سیمس‬ ‫ل����ه‌س����ه‌ر چ�������واره‌وه‌‬ ‫زانستیی‌ه ه��اوب�ه‌ش�ه‌ك��ان له‌یه‌ك‬ ‫سێ‪" ،‬ئێم‌ه بۆ شیكاری‬ ‫به‌رزبوونه‌ته‌و‌ه بۆ یه‌ك له‌سه‌ر‬ ‫به‌داتای هه‌موو جیهان‬ ‫پرۆبلێم‌ه جیهانییه‌كان پێویستیمان‬ ‫ت����اوه‌ك����و ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی‬ ‫هه‌یه‌و ئه‌م‌ه ئه‌و هه‌له‌مان ده‌داتێ‬ ‫یه‌كبخه‌ین"‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫جوگرافی ده‌نگ‌ه زانستییه‌كان‬ ‫ئ��ێ��م�‌ه ده‌ت��وان��ی��ن ل �ه‌م‬ ‫ده‌ڵێت "من وابیرده‌كه‌مه‌وه‌‬ ‫ب���ۆ ش��ی��ك��اری كێشه‌‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌س �ه‌ن��دن �ه‌دا‬ ‫كه‌ڵكوه‌رگرین"‪.‬‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی�ه‌ك��ان‬ ‫س�������ه‌رچ�������اوه‌‪:‬‬ ‫‪Newscientist‬‬


‫هه‌واڵ‬

‫‪36‬‬

‫هه‌نگاوێكی گه‌ور ‌‬ ‫ه‬ ‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی شێرپه‌نجه‌‪،‬‬ ‫به‌لووتی ئه‌لكترۆنی‬ ‫لڤینی زانستی‬

‫ئایا له‌ڕێگه‌ی هه‌ناسه‌و‌ه‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن بزانین ئ �ه‌و كه‌سه‌‬ ‫تووشی شێرپه‌نج‌ه بووه‌‪ ،‬یان نا؟‬ ‫به‌پێی توێژینه‌وه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ره‌تایی‪ ،‬سوودوه‌رگرتن‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌ی هه‌ناسه‌دان‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی شێرپه‌نجه‌‬ ‫له‌نه‌خۆشه‌كاندا‪ ،‬هه‌نگاوێك‬ ‫ل �ه‌ڕاس��ت��ی ن��زی��ك��ب��ووه‌ت �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران ب���ه‌و ئ�ه‌ن��ج��ام�ه‌‬ ‫گ���ه‌ی���ش���ت���وون ل���ه‌ڕێ���گ���ه‌ی‬ ‫ن��ی��ش��ان �ه‌ك��ان��ی ك��ی��م��ی��اوی‬ ‫ده‌ك����رێ����ت ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌ی‬ ‫سییه‌كان‌و س��ه‌رو گ��ه‌رده‌ن‬ ‫له‌هه‌ناسه‌ی نه‌خۆشه‌كاندا‬ ‫بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫رێكخراوێكی خێرخواز‬ ‫ك �ه‌ ل���ه‌ب���واری پێشخستنی‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری شێرپه‌نجه‌دا‬ ‫ك��ارده‌ك��ات‪ ،‬ده‌ڵێت تاوه‌كو‬ ‫گ �ه‌ی��ش��ت��ن ب���ه‌و ق��ۆن��اغ �ه‌ی‬ ‫ك����ه‌ پ���زی���ش���ك ب��ت��وان��ێ��ت‬ ‫ل�ه‌ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی هه‌ناسه‌‬ ‫ب��ۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی شیرپه‌نجه‌‬ ‫س��وودوه‌رگ��رێ��ت چه‌ندین‬ ‫س��اڵ ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌ پێویسته‌‪،‬‬

‫نزیكه‌ی هه‌شتا ك �ه‌س له‌م‬ ‫ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ ئیسرائیلییه‌دا‬ ‫ب���ه‌ش���داری���ان���ك���ردووه‌‪ ،‬ئ �ه‌م‬ ‫ت���وێ���ژی���ن���ه‌وه‌ ل���ه‌گ���ۆڤ���اری‬ ‫"شێرپه‌نجه‌"دا‬ ‫به‌ریتانیایی‬ ‫باڵوبووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م هه‌شتا كه‌سه‌‪)٢٢( ،‬‬ ‫ك�ه‌س هه‌ڵگری جوره‌كانی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی س �ه‌روگ �ه‌ردن‬ ‫بوون‌و (‪ )٢٤‬كه‌س هه‌ڵگری‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی سییه‌كان‌و (‪)٣٦‬‬ ‫كه‌سیش ساخبوون‪.‬‬ ‫ل����ه‌ن����ێ����و ئ����ام����ێ����ری‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن�ه‌وه‌ی ه�ه‌ن��اس�ه‌دا‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ب��ۆ ئ���ه‌م ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌‬ ‫دروس��ت��ك��راوه‌‪ ،‬م��ادده‌ی�ه‌ك��ی‬ ‫كیمیایی بوونی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫شێرپه‌نجه‌ی‬ ‫نیشانه‌كانی‬ ‫سییه‌كان دیاریده‌كات‪.‬‬ ‫چ����اوه‌ڕاون����ی ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‬ ‫له‌داهاتوودا هه‌موو پزێشكێك‬ ‫له‌نۆرینگه‌كه‌ی خۆیدا ئه‌م‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ی ب��ۆ دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫شێرپه‌نجه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژه‌ران��ی "ت��ك��ن��ی��ون"‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ئیسرائیل له‌ئێستادا خه‌ریكی‬ ‫كاركردنن له‌سه‌ر ئامێرێك‬ ‫ب �ه‌ن��اوی "ن��ان��ۆ ئارتیفشیاڵ‬ ‫ن���وز" (‪Nano Artificial‬‬

‫‪.)Nose‬‬ ‫ئ����ه‌وان ل �ه‌ت��وێ��ژی��ن �ه‌و‌ه‬ ‫س�ه‌ره‌ت��ای��ی�ه‌ك�ه‌ی خۆیاندا‬ ‫له‌م لووته‌ ئه‌لكترۆنییه‌ بۆ‬ ‫دۆزیینه‌وه‌ی شێرپه‌نجه‌كانی‬ ‫س��ی��ی��ه‌ك��ان‌و س����ه‌رو مل‬ ‫س����������وودوه‌رده‌گ����������رن‪،‬‬ ‫ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی سییه‌كان‌و‬ ‫س �ه‌رو مل زۆرب��ه‌ی كات‬ ‫زۆر دره‌نگ ده‌دۆزرێنه‌وه‌‬ ‫بۆیه‌ چاره‌سه‌ركردنیان زۆر‬ ‫قورستره‌ له‌شێرپه‌نجه‌كانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫پروفیسۆر هشام هیك‪،‬‬ ‫ئه‌و كه‌سه‌ی رێبه‌رایه‌تی ئه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ ده‌كات ده‌ڵێت‬ ‫"زۆر پێویسته‌ رێگه‌گه‌لی‬ ‫ت�����ازه‌ ب���ۆ دۆزی����ن����ه‌وه‌ی‬ ‫ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی سییه‌كان‌و‬ ‫س���ه‌رو م��ل ب��دۆزرێ��ت �ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ له‌ئێستادا رێگه‌كانی‬ ‫دۆزی���ن���ه‌وه‌ زۆر ئ��اڵ��ۆزو‬ ‫قورس‌و كاتگرن"‪.‬‬ ‫دك��ت��ۆر ل��زل��ی واك���ر‪،‬‬ ‫ئ���ه‌ن���دام���ی رێ���ك���خ���راوی‬ ‫‪Cancer‬‬ ‫(‪Research‬‬ ‫‪ ،)UK‬ده‌ڵێت دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ش��ێ��رپ �ه‌ن��ج �ه‌ ب �ه‌خ��ێ��رای��ی‬ ‫ده‌بێت به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌‬ ‫چاره‌سه‌ره‌كه‌ی ئاسانبێت‪.‬‬

‫ژماره‌لێدان به‌بێ‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫ده‌ست له‌مۆبایلدا‬ ‫ده‌سته‌یه‌ك له‌توێژه‌ران له‌سانتیاگۆی كالیفۆڕنیا سیسته‌مێكیان‬ ‫دروستكردوو‌ه كه‌ ئه‌و هه‌له‌ بۆ خاوه‌نی ته‌له‌فۆنه‌كانی مۆبایل‬ ‫ده‌ڕه‌خسێنێت به‌ به‌كارهێنانی بیرو زێهنی خۆیان ژم��اره‌ی‬ ‫خوازراوی خۆیان لێبده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م سیسته‌م‌ه زۆر ورده‌و بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه كه‌مئه‌ندامن‬ ‫ئه‌و هه‌له‌ ده‌ڕه‌خسێنێت كه‌متر له‌ده‌ستی خۆیان به‌كاربهێنن‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی به‌رده‌وام سه‌رقاڵی چاالكی زێهنی زۆر چڕن ئه‌و‬ ‫هه‌له‌یان پێده‌دات تاوه‌كو ئاسانتر له‌مۆبایله‌كانیان سوودوه‌رگرن‪.‬‬ ‫ئه‌م ته‌كنیكه‌ له‌الیه‌ن گروپێكی زانستی له‌به‌شی توێژینه‌وه‌ی‬ ‫زانستی ده‌مار له‌زانكۆی كالیفۆرنیا دروستكراوه‌‪.‬‬ ‫چاالكیی‌ه موگناتیسی‌و كاره‌باییه‌كانی مێشك له‌ڕێگه‌ی‬ ‫قه‌یدێكی ئه‌لكترۆنی ك‌ه له‌سه‌ر ده‌به‌سرێت‌و به‌هۆی ئامێری‬ ‫بلوتوزه‌و‌ه شه‌پۆله‌كان ده‌گه‌ن‌ه ئامێری مۆبایله‌كه‌‪.‬‬ ‫له‌و تاقیكردنه‌وانه‌ی ك‌ه ئه‌نجامدراون ده‌ركه‌وتووه‌ مێشكی‬ ‫خه‌ڵك بۆ وه‌رگرتنی ژماره‌ی جۆربه‌جۆر له‌سفره‌و‌ه تاوه‌كو نۆ‪،‬‬ ‫كاتی جیاوازی پێویسته‌‪ ،‬درێژه‌ شه‌پۆلی چاالكی ئه‌لكترۆده‌كان‬ ‫ب��ۆ ب��ڕی��اردان‌و ژم��اره‌ل��ێ��دان ل�ه‌ڕێ��گ�ه‌ی ئامێری ب��ل��وت��وزه‌و‌ه‬ ‫وه‌رده‌گێرێت‌و ده‌رده‌كه‌وێت كه‌سه‌ك‌ه چ ژماره‌یه‌كی له‌مێشكی‬ ‫خۆیدا ئاماده‌كردووه‌‪.‬‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای په‌یوه‌ندی نێوان مێشك‌و كۆمپیوته‌ر له‌مێژ‌ه‬ ‫به‌شێوه‌ی جۆربه‌جۆر سودی لێوه‌رده‌گیریه‌ت‪ ،‬به‌اڵم یه‌كه‌مجار‌ه‬ ‫ئه‌م ته‌كنیك‌ه بۆ مۆبایل به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ته‌كنیكه‌كانی‬ ‫په‌یوه‌ندیدار به‌هێزی زێهنی مرۆڤه‌وه‌ بۆ په‌یوه‌ندی گرتن له‌گه‌ڵ‬ ‫كۆمپیوته‌رو مۆبایل ساده‌ترو بچوكتر ببێته‌و‌ه ئ �ه‌وده‌م ئێم‌ه‬ ‫ده‌توانین له‌م ته‌كنیكان‌ه له‌ژیانی رۆژانه‌ی خۆماندا به‌كاریبهێنین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Mashable :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆجیا‬

‫‪37‬‬

‫‪38‬‬

‫لڤینی زانستی‬

‫س‬ ‫ا‬ ‫ڵ‬ ‫ل‬ ‫ە‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫مۆبایل ل‬

‫(‪ )٣٨‬س��اڵ له‌مه‌وپێش‬ ‫له‌سێی مانگی نیسان ‌ی (‪،)١٩٧٣‬‬ ‫یه‌كه‌مین په‌یوه‌ندی ته‌له‌فۆنی‬ ‫مۆبایلی رێكخرا‪ ،‬ئه‌م داهێنانه‌‬ ‫ژیانی ئێمه‌ی گۆڕی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫گۆڕان‌ه ئایا ئه‌رێنی بووه‌‪ ،‬یان‬ ‫نه‌رێنی‪ ،‬ئ�ه‌و‌ه واڵمه‌ك‌ه به‌پێی‬ ‫كه‌سه‌كان ده‌گۆڕێت‪.‬‬ ‫مارتین كوپر‪ ،‬ك‌ه ئه‌وده‌م‬ ‫(‪ )٤٤‬ساڵ ته‌مه‌نی بوو‪ ،‬یه‌كه‌م‬ ‫كه‌سبوو به‌ته‌له‌فۆنی مۆبایل‬ ‫په‌یوه‌ندی كرد‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ته‌له‌فۆنی مۆبایل‬ ‫پێشتر له‌تاقیگه‌كان‌و ناوه‌نده‌كانی‬ ‫توێژینه‌و‌ه به‌كارده‌هێنرا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫تاوه‌كو ئه‌وكات‌ه نه‌هاتبوو‌ه نێو‬ ‫ژیانی ئاساییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا دوای (‪)٣٨‬‬ ‫ساڵ مۆبایل به‌شێك‌ه له‌ژیانی‬ ‫خ����ه‌ڵ����ك‌و ن���اك���رێ���ت پێش‬ ‫له‌به‌ره‌وپێشچوونی بگیرێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ك���اره‌ی مارتین كوپه‌ر‬ ‫كردی هێند‌ه زۆر كاریگه‌ری‬ ‫له‌سه‌ر ژیانی خه‌ڵك داناو‌ه كه‌‬ ‫ئیتر ناكرێت به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫له‌به‌رچاو نه‌گیرێت‪.‬‬ ‫م��ارت��ی��ن ك��وپ �ه‌ر ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫"ك���ات���ێ���ك ب���ه‌م���ۆب���ای���ل���ه‌وه‌‬

‫ب�ه‌ش�ه‌ق��ام�ه‌ك��ان��ی ن��ی��وی��ۆرك��دا‬ ‫ت��ێ��پ�ه‌رده‌ب��ووم‪ ،‬خه‌ڵك به‌سه‌ر‬ ‫سووڕمان‌و گاڵته‌و‌ه سه‌یریان‬ ‫ده‌كردم"‪.‬‬ ‫پ���ێ���ش ئ������ه‌م م����ێ����ژووه‌‬ ‫ته‌له‌فۆنی گ���ه‌ڕۆك ب���ه‌زۆری‬ ‫س���وودی‬ ‫له‌ئۆتۆمبیله‌كاندا‬ ‫ل��ێ��وه‌رده‌گ��ی��را‪ ،‬ك�‌ه له‌ڕاستیدا‬ ‫جۆرێك رادیۆبوون ك‌ه به‌هۆی‬ ‫هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌ی قورسه‌وه‌‬ ‫كاریان ده‌كرد‪ ،‬ك‌ه له‌سندوقی‬ ‫دواوه‌ی ئۆتۆمبیله‌كه‌دا داده‌نرا‪،‬‬ ‫به‌اڵم مارتین كوپر ك‌ه ئه‌وكاته‌‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری به‌شی وه‌به‌رهێنانی‬ ‫كۆمپانیای‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان ‌ی‬ ‫م����ۆت����ۆرالدا ب����وو‪ ،‬ب����اوه‌ڕی‬ ‫واب��وو ك‌ه ناكرێت خه‌ڵك بۆ‬ ‫هه‌میش‌ه خۆیان به‌ته‌له‌فۆنێكی‬ ‫وه‌ستاوه‌و‌ه ببه‌ستنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب �ه‌ب��ڕوای ئ �ه‌و له‌وكاته‌دا‬ ‫ئ���ای���ن���د‌ه ل����ه‌چ����اوه‌ڕوان����ی‬ ‫ته‌له‌فۆنێكدای‌ه خه‌ڵك بتوانن‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ خ��ۆی��ان��دا ب��ۆ هه‌موو‬ ‫شوێنێكی به‌رن‪.‬‬ ‫كوپه‌ر له‌وكاته‌دا وتبووی‬ ‫"خ �ه‌ڵ��ك ده‌ی��ان �ه‌وێ��ت له‌گه‌ڵ‬ ‫خه‌ڵكی ت��ردا قسه‌بكه‌ن‪ ،‬نه‌ك‬ ‫له‌گه‌ڵ خانوو نوسینگه‌و‬

‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل‪ ،‬ئ���ه‌گ���ه‌ر ئ��ه‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه به‌خه‌ڵكی بده‌ین‬ ‫بێگومان حه‌زیان لێی‌ه بێهیچ‬ ‫سنورداركردنێكی جوگرافیای‌و‬ ‫بێهیچ چ �ه‌ش��ن �‌ه پێویستێك‬ ‫به‌كێبڵه‌كانی ته‌له‌فۆن له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كدا راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی‬ ‫بگرن"‪.‬‬ ‫گ���وم���ان ل�������ه‌وه‌دا نییه‌‬ ‫داهێنانه‌كه‌ی مارتین كوپه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان مرۆڤه‌كانی‬ ‫زۆر ئاسان كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫مارتین كوپه‌ر ه �ه‌ر له‌و‬ ‫س��ااڵن��ه‌دا له‌چاوپێكه‌وتنێك‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ت���ۆڕی ه �ه‌واڵ��ی (بی‬ ‫بی س��ی) وت��ب��ووی مه‌به‌ست‬ ‫ئه‌و له‌مۆبایل په‌یوه‌ندی گرتنه‌‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ك �ه‌س �ه‌ك��ان بێئه‌وه‌ی‬ ‫ناچاربین ته‌له‌فۆن بۆ ماڵ‪ ،‬یان‬ ‫شوێنی كار‪ ،‬یان ئۆتۆمبیله‌كه‌ی‬ ‫بكه‌ین‪.‬‬ ‫ل�������ه‌م س�����ی س����اڵ����ه‌دا‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای دروستكردنی‬ ‫م���ۆب���ای���ل‌و ت �ه‌ك��ن��ی��ك �ه‌ك��ان��ی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی ئ �ه‌م‬ ‫ئامێرانه‌و‌ه پێشكه‌وتنی زۆری‬

‫ە‬ ‫د‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ک‬ ‫ب‬ ‫وو‬

‫به‌ده‌ستهێناوه‌و به‌رده‌وامیش‬ ‫له‌وانه‌یه‌‬ ‫له‌پێشكه‌وتندایه‌‪.‬‬ ‫نه‌وه‌كانی داهاتوو سه‌رده‌می‬ ‫پێش مۆبایلیان ب�ه‌ت�ه‌واوه‌ت��ی‬ ‫له‌بیربچێته‌وه‌‪ ،‬هه‌موومان له‌م‬ ‫ئ��ام��ێ��ر‌ه س���وودوه‌رده‌گ���ری���ن‪،‬‬ ‫سوودوه‌رگرتنه‌كه‌ش به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ف���راوان���‌ه وا ه�ه‌س��ت��ده‌ك�ه‌ی��ن‬ ‫ئ �ه‌م ئامێر‌ه هه‌میش‌ه هه‌بووه‌‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك زۆر رێ���زی‬ ‫لێناگرین‪.‬‬ ‫كوپه‌ر له‌یه‌كه‌م په‌یوه‌ندی‬ ‫ته‌له‌فۆنی خۆیدا ژماره‌یه‌كی‬ ‫نۆڕماڵی لێدا‪ ،‬چونك‌ه ئه‌وكاته‌‬ ‫مۆبایلێكی تر بوونی نه‌بوو‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ژماره‌یه‌ش ك‌ه گرتی ژماره‌ی‬ ‫ن��ۆڕم��اڵ��ێ��ك��ی كۆمپانیایه‌كی‬ ‫پ��ێ��ش��ب��ڕك��ار ب�����وو‪ ،‬ت���اوه‌ك���و‬ ‫توانای كۆمپانیای موتۆرۆال‬ ‫ده‌ربخات‪.‬‬ ‫ئ��ام��ێ��ره‌ك��ان��ی س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫مۆبایل هێند‌ه گه‌ور‌ه بوون كه‌‬ ‫به‌گاڵته‌و‌ه پێیده‌وترا له‌ت‌ه خشت‪،‬‬ ‫یان تاك‌ه پێاڵو‪ ،‬كێشی زیاتر‬ ‫له‌یه‌ك كیلۆگرام بوو‪ .‬زۆربه‌ی‬

‫خه‌ڵك وایانده‌زانی ده‌بێت بۆ‬ ‫ماوه‌یه‌كی كه‌م قسه‌ی پێبكرێت‪،‬‬ ‫چونك‌ه ناكرێت یه‌ك كیلۆ بۆ‬ ‫م��اوه‌ی�ه‌ك��ی درێ��ژ به‌ده‌سته‌وه‌‬ ‫بگریت‪.‬‬ ‫ل�ه‌وك��ات�ه‌دا ك �ه‌س ب��ڕوای‬ ‫نه‌ده‌كرد رۆژێك بێت بكرێت‬ ‫له‌ڕێگه‌ی مۆبایله‌و‌ه كورته‌نامه‌و‬ ‫وێنه‌ی ڤیدیۆیی بنێردرێت‪ ،‬یان‬ ‫كاری ئینته‌رنێتی پێبكرێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫مارتین كوپه‌ر هه‌ر له‌وكاته‌وه‌‬ ‫بڕوای ت�ه‌واوی به‌پێشكه‌وتن‌و‬ ‫جیهانگیربوونی ئ �ه‌م ئامێره‌‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬وتبووی "سه‌رده‌مێك‬ ‫ده‌گات ته‌له‌فۆنه‌كانی مۆبایل‪،‬‬ ‫ن �ه‌ت �ه‌ن��ی��ا ب �ه‌ش��ێ��ك��ی گ��رن��گ‬ ‫له‌په‌یوه‌ندییه‌كانی مرۆڤایه‌تی‬ ‫دروس���ت���ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ب �ه‌ڵ��ك��و بۆ‬ ‫خه‌ڵكێكی زۆر ده‌ب��ێ��ت به‌‬ ‫به‌شێك له‌بوونیان"‪.‬‬ ‫م��ارت��ی��ن ك���وپ���ه‌ر ئێستا‬ ‫(‪ )٨٢‬ساڵ ته‌مه‌نیه‌تی‌و هێشتا‬ ‫له‌پیشه‌سازی په‌یوه‌ندییه‌كاندا‬ ‫كارده‌كات‪.‬‬


‫‪38‬‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫ئه‌ودیوی زانست‬

‫ژوول‬ ‫ڤێرن‬ ‫هگ‬ ‫ینیی ‌‬ ‫پێشب‬ ‫ی‬ ‫هن‬ ‫خاو ‌‬ ‫هكان‬ ‫توو ‌‬ ‫ه‌دیها‬ ‫و‬

‫ه‬ ‫ه‌ور ‌‬

‫ی زانستی‌‬ ‫لڤین ‌‬

‫هه‌شتی شوبات‪)١٨٣( ،‬‬ ‫س��اڵ ب �ه‌س �ه‌ر له‌دایكبوونی‬ ‫ژوول ڤێرن (‪)Jules Verne‬‬ ‫ن��ووس �ه‌ری كتێبه‌ چیرۆكیی‌ه‬ ‫زان��س��ت��ی��ی�ه‌‪ -‬خه‌یاڵییه‌كاندا‬ ‫تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ژوول ڤێرن‬ ‫ئێستا زیندووبوایه‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫ده‌ی��ب��ی��ن��ی زۆر ل�ه‌داه��ێ��ن��ان�‌ه‬ ‫خه‌یالییه‌كانی هاتوونه‌ت‌ه دی‪.‬‬ ‫ل �ه‌ڕۆم��ان��ی (‪،)٢٠٠٠٠‬‬ ‫(‪،)leagues‬‬ ‫ف����رس����ه‌خ‬ ‫ل �ه‌ژێ��رده‌ری��ادا‪ ،‬كه‌شتیوانێك‬ ‫به‌ژێرده‌ریاییه‌ زه‌به‌الحه‌كه‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫زه‌ریاكانی جیهان ده‌پێوێت‪،‬‬ ‫ئه‌و ژێرده‌ریاییه‌ی‪ ،‬كه‌ ژوول‬ ‫ڤێرن باسیده‌كات زۆر له‌گه‌ڵ‬ ‫ژێ��رده‌ری��ای��ی �ه‌ك��ان��ی ئێستادا‬ ‫جیاواز نییه‌‪.‬‬ ‫روزال����ی����ن����د وی��ل��ی��ام��ز‬ ‫م��ێ��ژوون��اس��ی ت �ه‌ك��ن �ه‌ل��ۆژی��ا‬ ‫ل�����ه‌زان�����ك�����ۆی (‪)MIT‬‬ ‫م���اس���اچ���وس���ێ���ت‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‬ ‫ئ����ه‌و ژێ���رده‌ری���ای���ی���ه‌ وه‌ك‬ ‫ژێرده‌ریاییه‌كانی ئێستا به‌كاره‌با‬ ‫كاریده‌كرد‪.‬‬ ‫له‌وتارێكدا به‌ناونیشانی‬ ‫له‌ساڵی (‪ ،)٢٨٨٩‬ك‌ه له‌ساڵی‬ ‫(‪ ،)١٨٨٩‬ب�ڵاوك��راوه‌ت��ه‌و‌ه‬ ‫ژوول ڤ��ێ��رن‪ ،‬ده‌ن��ووس��ێ��ت‬ ‫"رۆژن��ام�ه‌ك��ان رووداوه‌ك��ان��ی‬ ‫زه‌وی ل �ه‌ج��ی��ات��ی ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫چاپبكه‌ن‪ ،‬ه �ه‌م��وو رۆژێ��ك‬ ‫ده‌مه‌وبه‌یان به‌گوێی خه‌ڵكیدا‬ ‫ده‌چ��رپ��ی��ن��ن‪ ،‬ب���ه‌و ش��ێ��وه‌ی�‌ه‬ ‫خه‌ڵك له‌ڕووداوه‌كان ئاگادار‬ ‫ده‌بنه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ب����ه‌پ����ێ����ی راپ�����ۆرت�����ی‬

‫ئ��اس��ۆش��ێ��ت��پ��رێ��س‪ ،‬ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫ب�ڵاوك��ردن �ه‌وه‌ی ه��ه‌واڵ به‌و‬ ‫ش���ێ���وازه‌ س��ی س���اڵ دوای‬ ‫ئ �ه‌م پێشبینیكردنه‌ له‌ساڵی‬ ‫ئ �ه‌ن��ج��ام��درا‪،‬‬ ‫(‪)١٩٢٠‬دا‬ ‫یه‌كه‌م باڵوكردنه‌وه‌ی هه‌واڵ‬ ‫له‌ڕێگه‌ی ته‌له‌فزیۆنه‌و‌ه (‪)٢٨‬‬ ‫س���اڵ دوات�����ر‪ ،‬وات����‌ه ساڵی‬ ‫(‪ )١٩٤٨‬روویدا‪.‬‬ ‫ل���ه‌س���اڵ���ی (‪)١٩٧٤‬‬ ‫ب���ه‌م���ی���ل���ی���ۆن���ه‌ه���ا خ��ه‌ڵ��ك‬ ‫ده‌س��ت��ل��ه‌ك��ارك��ێ��ش��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫نیكسۆنیان له‌سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫وی�لای �ه‌ت �ه‌ یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا له‌ڕێی‌ ته‌له‌فزیۆنه‌و‌ه‬ ‫بینی‪.‬‬ ‫ژوول ڤێرن‪ ،‬له‌چیرۆكی‬ ‫"ل�ه‌زه‌وی��ی�ه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و مانگ"‪،‬‬ ‫پێشبینی كه‌شتییه‌كی ئاسمانی‬ ‫ك���ردووه‌‪ ،‬ك‌ه ب���ه‌وزه‌ی خۆر‬ ‫ك��ارده‌ك��ات له‌ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ئه‌مڕۆدا ئه‌م‌ه ناوی چارۆكه‌ی‬ ‫خۆرییه‌ (‪.)Solar sail‬‬ ‫وی��ل��ی��ام��ز ده‌ڵ��ێ��ت "ئ��ه‌و‬ ‫زۆر ل�����ه‌ڕووداوه‌ك�����ان�����ی‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆی پێشبینیكردبوو‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ك �ه‌س��ێ��ك��ب��وو ك‌ه‬ ‫زۆری ده‌خ��وێ��ن��دوه‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫خه‌ڵكدا ده‌رب��اره‌ی جیهانه‌و‌ه‬ ‫قسه‌ی ده‌ك��رد‪ ،‬ئه‌مه‌ جێگه‌ی‬ ‫سه‌رسوڕمان نییه‌‪ ،‬ژوول ڤێرن‬ ‫كه‌سێكی زۆر وردبینبوو"‪.‬‬ ‫ژوول ڤ��ێ��رن‪ ،‬ل �ه‌ب��اره‌ی‬ ‫ئاسمانییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫كه‌شتییه‌‬ ‫ق��س�ه‌ده‌ك��ات‪ ،‬ك�‌ه له‌ئه‌مڕۆدا‬ ‫پێیده‌ڵێن (‪،)lunarmodules‬‬ ‫وه‌كو ئه‌و كاڵو‌ه قوچه‌كییانه‌ی‬

‫س���ه‌ر رۆك��ێ��ت �ه‌ك��ان��ی ن��اس��ا‪،‬‬ ‫ئ���ه‌و له‌كتێبی ل �ه‌م��ان��گ �ه‌و‌ه‬ ‫ب �ه‌ره‌و زه‌وی به‌وان‌ه ده‌ڵێت‬ ‫هاوێژراوه‌كان (‪،)projectile‬‬ ‫كه‌ گه‌شتیاران له‌زه‌وییه‌وه‌ بۆ‬ ‫مانگ ده‌بات‪.‬‬ ‫ویلیامز ده‌ڵێت‪ ،‬ئه‌و باسی‬ ‫تۆپێكی زۆر به‌هێز ده‌كات‪،‬‬ ‫ك‌ه مرۆڤ له‌كێشكردنی زه‌وی‬ ‫رزگ��ار ده‌ك���ات‪ ،‬ئایدیاكانی‬ ‫ژوول ڤێرن‪ ،‬هه‌میشه‌ له‌سه‌ر‬ ‫هه‌ستپێكراوه‌كان‬ ‫راستیی‌ه‬ ‫بیناكرابوو‪.‬‬ ‫ڤ��������ێ��������رن‪ ،‬ب����اس����ی‬ ‫ریكالمده‌كات‪ ،‬ئه‌و له‌وتاری‬ ‫"له‌ساڵی (‪")٢٨٨٩‬دا ریكالمی‬ ‫ئاسمانی ب��اس��ده‌ك��ات‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ �ه‌و ریكالمانه‌ی ك�‌ه ئێستا‬ ‫له‌ئاسماندا ده‌بینرێن‪.‬‬ ‫ڤێرن‪ ،‬ده‌نووسێت "هه‌موو‬ ‫كه‌س ئه‌و ریكالم‌ه مه‌زنانه‌یان‬ ‫ل����ه‌ودی����و ه����ه‌وره‌ك����ان����ه‌و‌ه‬ ‫بینی‪ ،‬ری��ك�لام�ه‌ك��ان هێند‌ه‬ ‫گه‌وره‌بوون‪ ،‬ك‌ه دانیشتووانی‬ ‫یه‌ك شار‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت یه‌ك‬ ‫واڵت ده‌یانتوانی بیبینن"‪.‬‬ ‫ویلیامز ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ژوول‬ ‫ڤ��ێ��رن خ��وێ��ن��دواری زۆری‬ ‫له‌زانست‌و ته‌كنه‌لۆژیادا نه‌بوو‪،‬‬ ‫كاری سه‌ره‌كی ئه‌و یاسا بوو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌شانۆشدا كاری‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫ه���������ه‌ر "ل�����ه‌س�����اڵ�����ی‬ ‫(‪")٢٨٨٩‬دا‪ ،‬ژوول ڤێرن‬ ‫باسی (‪)Phonotelephote‬‬ ‫ده‌ك����ات‪ ،‬ك �‌ه شتێك‌ه وه‌ك��و‬ ‫ك��ۆن��ف��ران��س�‌ه ڤیدوییه‌كانی‬

‫‪39‬‬

‫ئێستا به‌پێی راپۆرتی سایتی‬ ‫(‪ ،)Technovelgy.com‬ك‌ه‬ ‫سایتێك‌ه ب��ۆ ك��ۆك��ردن �ه‌وه‌ی‬ ‫زان��ی��اری ده‌رب���اره‌ی داهێنان‬ ‫ل���ه‌چ���ی���روك���‌ه زان��س��ت��ی��ی �ه‌–‬ ‫خه‌یاڵییه‌كاندا قسه‌كانی ژوول‬ ‫ڤ��ێ��رن‪ ،‬یه‌كێكه‌ له‌یه‌كه‌مین‬ ‫ده‌رب�����اره‌ی‬ ‫پێشبینییه‌كان‬ ‫ته‌له‌فۆن‌ه دیجیتاڵه‌ وێنه‌ییه‌كانی‬ ‫ئه‌مڕۆ‪.‬‬ ‫ویلیامز‪ ،‬ده‌ڵێت ژوول‬ ‫ڤێرن سه‌ردانی ئه‌و یانانه‌ی‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ك‌ه گۆڤاری زانستی‬ ‫ل��ێ��ب��وو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هه‌ندێك‬ ‫یاداشتی لێهه‌ڵده‌گرتن‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون‌ه ئه‌و ده‌یزانی له‌ده‌ریای‬ ‫باكوور خه‌ریكی تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫له‌سه‌ر ژێرده‌ریاییه‌كان‪.‬‬ ‫ه�ه‌رچ�ه‌ن��د ژوول ڤێرن‬ ‫زۆر ح �ه‌زی له‌كه‌ره‌سه‌كانی‬ ‫گواستنه‌و‌ه بوو له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ئاوڕیشی له‌چه‌ك‌و ته‌قه‌مه‌نی‬ ‫ده‌دای����ه‌وه‌‪ ،‬ك�‌ه ل�ه‌س�ه‌رده‌م��ی‬ ‫ئه‌ودا بوونیان نه‌بوو‪ ،‬له‌بیست‬ ‫هه‌زار فرسه‌خ له‌ژێرده‌ریادا‪،‬‬ ‫باسی تفه‌نگیك ده‌ك��ات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌ب��وو به‌هۆی دروستكردنی‬ ‫شۆكی كاره‌بایی‪ ،‬هاوشێوه‌ی‬ ‫ته‌یزه‌ری (‪ )TASER‬ئه‌مڕۆ‪.‬‬ ‫ژوول ڤێرن له‌م ب��اره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێت "فیشه‌كه‌كانی ئه‌م چه‌ك‌ه‬ ‫فیشه‌كی ئاسایی نین‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫وه‌كو شوشه‌ی وردی به‌پۆال‬ ‫داپۆشراون له‌ناویدا ساچمه‌ی‬ ‫قوڕقووشمی تێدایه‌– ئه‌وان‬ ‫زۆر ل �ه‌ب��وت��ڵ �ه‌ك��ان��ی ل��ی��دن‬ ‫ده‌چن– خانه‌كانی هه‌ڵگرتنی‬

‫كاره‌بایی وه‌ستاو له‌سه‌ده‌ی‬ ‫ه���ه‌ژده‌ه���ه‌م���دا– ك��اره‌ب��ای‬ ‫زۆر ب��ه‌ه��ێ��ز ل��ه‌ن��اوی��ان��دا‬ ‫پاشكه‌وتكراوه‌‪ ،‬ئه‌م فیشه‌كان‌ه‬ ‫به‌كه‌مترین وزه‌ ده‌هاوێژرێن‌و‬ ‫ئ��ام��ان��ج �ه‌ك �ه‌ی��ان ه �ه‌رچ �ه‌ن��د‬ ‫ب �ه‌ه��ێ��زی��ش ب��ێ��ت ل����ه‌زه‌وی‬ ‫ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫به‌وته‌ی ویلیامز‪ ،‬ژوول‬ ‫ڤێرن زۆر به‌باشی ئاگاداری‬ ‫الیه‌نه‌كانی ئ �ه‌م چه‌كه‌بوو‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا گ��وم��ان��ی ه�ه‌ب��وو‬ ‫ل�ه‌وه‌ی خه‌ڵكی هاوچه‌رخی‬ ‫خۆی بتوانن به‌شێوازی ژیران‌ه‬ ‫به‌كاریبێنن‪.‬‬ ‫ژوول ڤێرن‪ ،‬له‌چیرۆكی‬ ‫"ل�ه‌زه‌وی��ی�ه‌وه‌ ب��ه‌ره‌و مانگ"‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و كه‌شتییه‌ ئاسمانییان‌ه‬ ‫ده‌هێنێت‌ه خه‌یاڵی خ��ۆی‪ ،‬ك‌ه‬ ‫وه‌ك��و كاڵوه‌كانی مێركوری‬ ‫ناسا له‌زه‌ریاكاندا داده‌به‌زن‪.‬‬ ‫ویلیامز ده‌ڵێت "له‌سه‌ده‌ی‬ ‫ن���ۆزده‌ه���ه‌م���دا ن���ووس���ه‌ری‬ ‫تریشهه‌بوو‪ ،‬كه‌ ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫ئه‌مڕۆیان له‌نووسینه‌كانیاندا‬ ‫به‌كارهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێمه‌ ژوول‬ ‫ڤێرن له‌بیرناكه‌ین‪ ،‬چونك‌ه ئه‌و‬ ‫چیرۆكه‌كانی زۆر به‌باشی‬ ‫ده‌نووسی‪ ،‬ئه‌و نزیكه‌ی بیست‬ ‫ساڵ له‌شانۆدا ك��اری كردو‬ ‫هه‌ندێك كه‌سایه‌تی ئه‌فراند‪،‬‬ ‫ك‌ه ساده‌و خێرخوازن‪ ،‬توانای‬ ‫ژوول ڤ��ێ��رن ل���ه‌وه‌دای���ه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫چیرۆكی ق��ووڵ له‌گه‌ڵ شت‌ه‬ ‫مۆدێرنه‌كاندا ئاوێته‌ده‌كات‌و‬ ‫حه‌زێكی گ �ه‌وره‌ به‌زانست‌و‬ ‫داهێنان پێنیشانده‌دات"‪.‬‬


‫‪40‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫س‬ ‫ـ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫خ‬ ‫ـ‬ ‫ۆ‬ ‫ن‬ ‫ت‬ ‫ا‬ ‫ل‬ ‫ـ‬ ‫ـ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫ی‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ا‬ ‫ن‬ ‫ـ‬ ‫‌‬ ‫ی‬

‫ك‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫پ‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫ت‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫وربن‬

‫ئا زانا چینیی‌ه‬ ‫كا‬ ‫ن‬ ‫ئا‬ ‫م‬ ‫ۆ‬ ‫مێر‌ه ته‌كنه‌لۆژیی‌هكان ژگاریمان‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ن‬ ‫ب‬ ‫‌‬ ‫كۆمپیوت‬ ‫ی س‌هرد‌هم‪ ،‬ئ‌هو ك‌ه ۆ خۆپار‬ ‫ست‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫‌هردا‪ ،‬پێوه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ی‬ ‫زی‬ ‫س‬ ‫ست‬ ‫ان‬ ‫ان‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫بۆ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ه‬ ‫‌ن‬ ‫تی‬ ‫ك‬ ‫ش‬ ‫جه‌سته‌ ‌‬ ‫ی مرۆڤ هه‌ی دێك جۆری‌ دیاریك ‌ه ماوه‌ی‌هك‬ ‫ی ك‌ه ده‌رچ‬ ‫و‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫رێ‬ ‫كا‬ ‫ژ‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‌‪ ،‬ل‬ ‫‪1‬‬ ‫راو ‌‬ ‫ی رۆژان ل‌هئامێر ‌‬ ‫ی خواردن بخۆ كاركردن ‌‬ ‫ی ك‬ ‫بۆیه‌ ‪ .‬سه‌وز‌همه‌نییه‌كان ‌هگرنگترین‬ ‫ج‬ ‫ۆ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫یا‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ن‬ ‫ۆمپیوته‌‌رو‬ ‫ئ‬ ‫ك‬ ‫‪:‬‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫و‬ ‫ب‌ه‬ ‫ه‌به‌ن‌ه سه‌‬ ‫سیفه‌تی‌‬ ‫ی ه‌به‌رئه‌وه‌ ‌‬ ‫به‌هۆ پاكه‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫ی سه‌وز‌همه‌ن خواردنانه‌‪:‬‬ ‫ی خو‬ ‫ێن‬ ‫پارێزگاری‌ ل‌هتیشك ر له‌به‌رد‌هم‬ ‫‌‬ ‫ج‬ ‫ی‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫یی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ی‌ه ‌هو پێكهاته‌ی‌هو‌ه ب‌ه ست‌ه داده‌نرێت له‌كا كان بڕێك‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫با‬ ‫زیانب‌هخش‬ ‫ش‬ ‫ل‬ ‫ی) ریگه‌ر ‌‬ ‫(چ‌هك ‌‬ ‫له‌س‌هر شی‬ ‫ی ژ‌ههر‪ ،‬ب‌همه‌ ه‌ڤیتامین‌هكا‬ ‫ین‬ ‫ك‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ر‬ ‫و‬ ‫ێن‬ ‫دن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫خ‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ێی‬ ‫دا‬ ‫‌‬ ‫‪2‬‬ ‫رجێ‬ ‫‌ه ك‬ ‫ده‌نرێ‬ ‫ی ژه‌هر ‌‬ ‫ده‌ر ‪ .‬قه‌وزه‌ ‌‬ ‫ی خوا ك سه‌وز‌هكه‌ تازه‌‌و انزایی‌هكان ‌‬ ‫ی ناو ت ل‌هزانست‬ ‫ید‬ ‫ی نیشتوو‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫یا‬ ‫ی تێدایه‌‪،‬‬ ‫(‬ ‫یا‬ ‫ر‬ ‫‪e‬‬ ‫ش‬ ‫‪a‬‬ ‫دن‬ ‫خ‬ ‫ۆراو‌هبێ‬ ‫ناسیدا‪،‬‬ ‫ان‌هكان ‌‬ ‫له‌ق ن‌و به‌ڕاو‌ه ماسییه‌و‌ه ‪ :)Alg‬ق‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ز‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ی له‌ش‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫چونك‌ه كاریگه‌ری‌ ت‪ ،‬سه‌وز‌ه‬ ‫د‬ ‫ه‌وز‌هدا كا‬ ‫ه‌ریا ی‌هكێ‬ ‫ی ب خه‌ریكن‪،‬‬ ‫ك‬ ‫ری‬ ‫را‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫گ‬ ‫و‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ست‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫خ‬ ‫‌‬ ‫خ‬ ‫ۆ‬ ‫وا‬ ‫با‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ردن‌ه‬ ‫‪3‬‬ ‫ه‌هێز ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه ل‌هیار شوور ‌‬ ‫بۆ ‪ .‬فاسۆلیا‬ ‫ی ئا سه‌ره‌كیی‌هك‬ ‫ی رۆژه‌ه‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ان‬ ‫م‬ ‫اڵت‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ئ‬ ‫تی‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫د‬ ‫و‬ ‫و‬ ‫ان‬ ‫‌‬ ‫ز‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ماوه‌ ‌‬ ‫فڕێدان‌ه ده‌ره‌وه‌ سیا‪ ،‬به‌هۆ‬ ‫ی بوونی‌ واڵتانه‌ی‌‬ ‫به‌زالیا‪:‬‬ ‫ی درێ‬ ‫‌‬ ‫ژ‬ ‫ی‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ب‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫كێ‬ ‫ل‬ ‫كا‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫بێ‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ت‬ ‫ر‬ ‫ژ‬ ‫‌‬ ‫لین‬ ‫ده‌ر‌هوه‌ ‌‬ ‫یژ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫تو بخورێت به‌هۆ ر‌ه ل‌‌هو خ‬ ‫ه‬ ‫ی ‌ههر له‌ڕێگه‌ی‌ ریخ جه‌ مادده‌‬ ‫وا‬ ‫ر‬ ‫ر‬ ‫(‬ ‫ل‬ ‫دن‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪in‬‬ ‫ان‬ ‫‪c‬‬ ‫ڕێ‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‪u‬‬ ‫‌‬ ‫‌‬ ‫‪)m‬‬ ‫‌ ك‌ه‬ ‫ی كاری‬ ‫ی ئاره‌ ‌‬ ‫ۆڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‪ .4‬قارچ‬ ‫قو د‌هردرا‬ ‫گه‌ری‌ سلیلۆز ل‌هفا پێویست‌ه له‌‬ ‫ك‬ ‫و‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‪:‬‬ ‫ات‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ان‬ ‫س‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ب‬ ‫و‬ ‫‌ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫دێ‬ ‫ك‌‬ ‫ی دژ كارهێنان ‌‬ ‫ی‬ ‫كاتی‌ به‌كا‬ ‫ی گه‌ور‌ه به‌جه‌ جه‌سته‌وه‌‪.‬‬ ‫سۆلیادا ر‬ ‫ر‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫ۆڵ‬ ‫ۆ‬ ‫ێن‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ان‬ ‫پی‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫وت‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ردا‬ ‫ل‌هكات ‌‬ ‫كۆمپیوت‬ ‫ست‌ه د‌هگ‬ ‫یب‬ ‫ژه‌هرین ‌‬ ‫ی هه‌ی‌ه‬ ‫ی تیشكدا ‌هردا‪ ،‬چونكه‌ ئ‌هم ه‌ی‌هنێت ب‌ه‬ ‫ه‌رك‌هوتن ‌‬ ‫گ‬ ‫شت‬ ‫ی‬ ‫‌‌‬ ‫له‌فڕێدان‌ه‬ ‫و‬ ‫‪.‬‬ ‫جۆر‬ ‫قارچك ‌‬ ‫ز ‪ .5‬چا ‌‬ ‫ی س‌هو‬ ‫ی ر‌هش‬ ‫‌ه قارچك‌ه‬ ‫ز‬ ‫‪:‬‬ ‫ز‬ ‫كا‬ ‫ۆ‬ ‫ر‬ ‫ری‬ ‫سی‬ ‫ف‬ ‫گ‬ ‫یانب‌ه‬ ‫پێ‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫‌ت‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ی‌‬ ‫ویسته‌ ب‬ ‫ك‌ه خشی‌ (‪)x‬‬ ‫ی دژ‌ه تیش‬ ‫ك‬ ‫ك‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫سلیلۆز ‌‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ل‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ی زیانب‌هخش ۆ خواردن‬ ‫ه‬ ‫شا‬ ‫‌ی‬ ‫ه‬ ‫‌‌‬ ‫و‬ ‫شه‌ ‌‬ ‫جه‌ست‬ ‫كه‌‬ ‫ی كۆمپیوته‌ر‌هوه‌ د به‌تایبه‌ت ‌‬ ‫س ‌همان به‌تو‬ ‫ی زۆر‬ ‫شب‬ ‫و‬ ‫س‬ ‫و‬ ‫مد‌هكاته‌و‌ه‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫ب‬ ‫م‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫ه‌‬ ‫‌ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫رچاوه‌‪ eseareh( :‬نه‌خۆشیی‌ه ترسناك چێت‪ ،‬هه‌رو‌هها چا د‌ه بۆ پارا‬ ‫س‬ ‫تن‬ ‫ما‬ ‫ن‬ ‫ل‬ ‫ه‌‬ ‫‌‬ ‫‪rr‬‬ ‫‌ه ده‌‬ ‫ی س‌هو‬ ‫ی د كاریگه‌ر ‌‬ ‫‪ hina food cente‬پارێزێت‪.‬‬ ‫ز سیفه‌ت ‌‬ ‫ی تیشك ‌‬ ‫ی‬ ‫ژ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‪C‬‬ ‫)‬ ‫شێ‬ ‫رپه‌نجه‌ ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪،‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی لیمۆ‬ ‫نهێنییه‌كان ‌‬

‫ل‬ ‫ی‬ ‫م‬

‫ۆ‬ ‫ب‬ ‫خۆ ‌ه‬ ‫ق‬ ‫‌‬ ‫ی زێ ور‬ ‫ڕ د سای‬ ‫ێنێ ی‌‬ ‫ت‬

‫چاالكتر‌و‬ ‫ی‬ ‫د ه‌ر د ر ا و ‌‬ ‫ی زیاتر ده‌ربدات‪،‬‬ ‫زراو ‌‬ ‫ی‬ ‫ل�ه‌ئ�ه‌ن��ج��ام��دا ده‌ب��ێ��ت�ه‌ ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ب�����ه‌رد ‌‬ ‫دروس���ت���ب���وون��� ‌‬ ‫ی‬ ‫زرا‌و ك �‌ه ل �ه‌ك��ۆب��وون �ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی زراودا‬ ‫كریستاڵه‌ خوێییه‌كان ‌‬ ‫دروس��ت��ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ی‬ ‫ی زراو ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ب���ه‌رد ‌‬ ‫ی گ�ه‌ده‌‌و‬ ‫ی ترشێت ‌‬ ‫تێكچوون ‌‬ ‫ی هه‌رس تێكده‌دات‪،‬‬ ‫كردار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ترش ‌‬ ‫به‌اڵم به‌هۆی‌ بوون ‌‬ ‫س��ت��ری��ك (‪)Citric Acid‬‬ ‫ی‬ ‫ل��ه‌ل��ی��م��ۆدا‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت �‌ه ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ترشێت ‌‬ ‫ه��اوس�ه‌ن��گ��ك��ردن� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رده‌كان ‌‬ ‫گه‌ده‌‌و توانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫زرا‌و‪،‬‬ ‫دی���ك���ه‌ ئ���ه‌وه‌ی���ان‬ ‫سه‌لماند ك‌ه‬ ‫لیمۆ زۆر‬

‫ی‬ ‫كاریگه‌ر‌ه بۆ هه‌وكردن ‌‬ ‫قوڕگ‌و میزه‌ڕۆ‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئایۆنه‌كان ‌‬ ‫لیمۆ خه‌ست ‌‬ ‫ی‬ ‫ه����ای����درۆج����ی����ن���� ‌‬ ‫(‪ )PH‬ل �ه‌خ��وێ��ن��دا‬ ‫راده‌گ���رێ���ت‌و ده‌بێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئ��اس��ان��ك��ردن � ‌‬ ‫ه����ۆ ‌‬ ‫ك�������رداری‌ م��ی��زك��ردن‬ ‫ی‬ ‫(‪ ،)Urination‬به‌هۆ ‌‬ ‫ی ب��اش‬ ‫ی ب��ڕێ��ك � ‌‬ ‫ب��وون�� ‌‬ ‫ی پۆتاسیۆم‬ ‫له‌تووخم ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )+K‬ك���اری���گ���ه‌ر ‌‬ ‫ی (‪)PH‬‬ ‫له‌ڕێكخستنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی‌ خ��وێ �ن‌و شله‌كان ‌‬ ‫ی بۆریی‌ه‬ ‫له‌شفراوانبوون ‌‬ ‫ی‬ ‫خوێنییه‌كان‌و دابه‌زاندن ‌‬ ‫ی خوێن (زه‌خت)‬ ‫فشار ‌‬ ‫( ‪)H y p e r t e n s i o n‬‬ ‫ی��������ه‌ك��������ێ��������ك��������‌ه‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌ك��اری��گ �ه‌ری��ی �ه‌ك��ان � ‌‬ ‫ی‬ ‫ت����ری‌ ل��ی��م��ۆ ب��ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ب����وون����ی‌ پ��ێ��ك��ه��ات �ه‌ ‌‬ ‫( ‪)F l a v o n o i d s‬‬ ‫له‌لیمۆدا‪.‬‬ ‫ی زانستی‌‬ ‫لڤین ‌‬

‫ی‬ ‫ی پ��زی��ش��ك � ‌‬ ‫زان����س����ت���� ‌‬ ‫ده‌رم��ان��س��ازی ده‌ڵێت "لیمۆ‬ ‫ی زێڕ دێنێت"‪،‬‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫به‌قورسای ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌گوێره‌ی‌ ئه‌و توێژینه‌وانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك�����ه‌ ل����ه‌ن����اوه‌ن����ده‌ك����ان���� ‌‬ ‫ی خ���واردن���‌ه‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌رمانییه‌كان له‌ئه‌مریكا كراو‌ه‬ ‫چه‌ندین گرنگی‌‌و بایه‌خی‌ لیمۆ‬ ‫ده‌ركه‌وتووه‌‪ ،‬توێژینه‌وه‌یه‌ك ك‌ه‬ ‫ی (‪)Dailymeal‬‬ ‫له‌ڕۆژنامه‌ ‌‬ ‫دا ب�ڵ�اوك���راوه‌ت���ه‌و‌ه ئ���ه‌و‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌خ���ات���ه‌ڕوو ك��‌ه ئ��اوێ��ت �ه‌ ‌‬ ‫ی له‌پێكهاته‌ی‌ لیمۆدا‬ ‫سه‌ره‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كیمیاو ‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ئاوێته‌ ‌‬ ‫(‪ )Lemonin‬ئ���ه‌م ئاوێت‌ه‬ ‫ی‬ ‫كیمیایی‌ه سیفه‌تی‌ دژه‌ ڤایرۆس ‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬زۆر گرنگ‌و به‌سوود‌ه‬ ‫بۆ پاراستنی‌ ته‌ندروستیمان‬ ‫له‌ڤایرۆسه‌كان (‪HBS. HR.‬‬ ‫‪‌)HIV‬و (ئه‌نفلۆزا)‪.‬‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ووه‌ ك �ه‌ لیمۆ‬ ‫ی‬ ‫رێ���گ���‌ه ل���ه‌گ���واس���ت���ن���ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی (‪‌)HIV‬و‬ ‫ڤ��ای��رۆس��ه‌ك��ان�� ‌‬ ‫هه‌وكردنی‌ جگه‌ر ده‌گرێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ج��گ �ه‌ ل��ه‌چ��اره‌س��ه‌رب��وون�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوون ‌‬ ‫ه��ه‌اڵم��ه‌ت‪ ،‬ب �ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫پێكهاته‌ی‌ ری��ش��اڵ‌و پێكتین‬ ‫ی‬ ‫(‪ )Fiber & pectin‬له‌ڕۆن ‌‬ ‫لیمۆدا‪ ،‬زه‌یتی‌ لیمۆ به‌كاردێت‬ ‫ی‬ ‫بۆ خۆپاراستن له‌كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ژه‌ه���ری‌ ه���ه‌وای‌ پیسبوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌ورووب���ه‌رم���ان‪ ،‬ژه‌ه���راو ‌‬ ‫ی‬ ‫ب����وون����ی‌ خ���وێ���ن ب���ه‌ه���ۆ ‌‬ ‫پیسبوونی‌ ژینگه‌و‌ه له‌مرۆڤدا‬ ‫ی لیمۆ‬ ‫ی زه‌یت ‌‬ ‫به‌هۆی‌ خواردن ‌‬ ‫كاریگه‌ری‌ ژه‌هره‌ك‌ه له‌خوێندا‬ ‫ی‬ ‫نامێنێت‪ ،‬چونكه‌ پێكهاته‌ ‌‬ ‫(‪ )Pecyin‬س��ی��ف�ه‌ت�ی‌ دژ‌ه‬ ‫ی (‪)Detoxification‬‬ ‫ژه‌هرین ‌‬ ‫ه �ه‌ی��ه‌‌و ج��گ �ه‌ر ده‌پ��ارێ��زێ��ت‬

‫ی‬ ‫له‌نیشتنی‌ ئایۆنه‌ قورسه‌كان ‌‬ ‫(‪ )Heavymetal‬ژه‌هره‌كه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ده‌ب��ێ��ت��‌ه ه��ۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ك���ه‌م���ك���ردن���ه‌وه‌ی‌ رێ����ژه‌ ‌‬ ‫ی م��ژراو له‌جه‌سته‌دا‪،‬‬ ‫چ�ه‌ور ‌‬ ‫ب���ۆی���ه‌ پ�����ارێ�����زراو ده‌ب��ی��ن‬ ‫ی‬ ‫له‌قه‌ڵه‌وی‌‪ ،‬كاریگه‌ریه‌كه‌ش ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌وه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت به‌هۆ ‌‬ ‫ی باش له‌ڤیتامین‬ ‫بوونی‌ بڕێك ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )C‬له‌لیمۆدا ده‌بێت‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ردان��ی‌ جۆرێك ‌‬ ‫هاندان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مین ‌‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت ل �ه‌ت��رش � ‌‬ ‫(‪ )Amino acids‬ك �‌ه ب‌ه‬ ‫(‪ )Carintintin‬ن��اس��راوه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م جۆره‌ ترشه‌ رێگه‌یه‌ك ‌‬ ‫ب���ه‌ه���ێ���ز‌ه ل��ه‌ه��ه‌ڵ��م��ژی��ن‌و‬ ‫ی‬ ‫ی چ����ه‌ور ‌‬ ‫ك����ۆب����وون����ه‌وه‌ ‌‬ ‫زی��اده‌ له‌چه‌ورییه‌شانه‌كاندا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ژم�����اره‌ی�����ه‌ك ل���ه‌زان���ای���ان��� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مریك ‌‬ ‫ی ئه‌ریزۆنا ‌‬ ‫زانكۆ ‌‬ ‫ل �ه‌ت��وێ��ژی��ن �ه‌وه‌ی �ه‌ك��دا‬ ‫سه‌لماندیان ك‌ه‬ ‫ڤیتامین (‪)C‬‬ ‫ده‌ب���ێ���ت���‌ه‬

‫ی س��وت��ان��دن �ی‌ (‪)%30‬‬ ‫ه���ۆ ‌‬ ‫ی زی��ان��ب �ه‌خ��ش‬ ‫ی چ�����ه‌ور ‌‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫له‌جه‌سته‌دا‪ ،‬به‌مه‌ش خواردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌رێن ‌‬ ‫لیمۆ ك��اری��گ��ه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رێ��ژه‌ ‌‬ ‫هه‌ی‌ه ل�ه‌داب�ه‌زان��دن� ‌‬ ‫ی زی��ان��ب �ه‌خ��ش‬ ‫ك��ۆڵ��س��ت��رۆڵ � ‌‬ ‫له‌خوێندا‪ ،‬هه‌روه‌ها زاناكان‬ ‫ج �ه‌خ��ت��ده‌ك �ه‌ن �ه‌و‌ه ك��ه‌ زۆر‬ ‫ی‬ ‫ی ب�ه‌رد ‌‬ ‫به‌سوده‌ بۆ البردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه تووش ‌‬ ‫زراو له‌و كه‌سانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زراوبوون‪ ،‬وه‌رگرتن ‌‬ ‫به‌رد ‌‬ ‫ی چ����ه‌ور‬ ‫ژه‌م������‌ه خ����ۆراك���� ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌بێت‌ه ه��ۆی‌ دروستبوون ‌‬ ‫ب �ه‌ردی‌ زرا‌و‪ ،‬چونكه‌ زرا‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ه �ه‌رس��ك��ردرن � ‌‬ ‫ف��ه‌رم��ان�� ‌‬ ‫چه‌وریی‌ه له‌دوانزه‌گرێدا‪ ،‬بۆی‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی چه‌وری‌ له‌خۆراك ‌‬ ‫تاڕێژه‌ ‌‬ ‫وه‌رگ����ی����راودا زی��ادب��ك��ات‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وك���ات���‌ه زراو پێویست‌ه‬

‫‪37‬‬


‫وردستان‬

‫ژینگه‌ی‌ ك‬ ‫تێكچوونی‌‬ ‫ه‌م ‌ه شوکر‬ ‫حح‬ ‫شاد ساڵ ‌‬ ‫دڵ‬

‫تێكچوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی‌‬ ‫ن زی��ادده‌ك��ات به‌هۆ ه‌كاندا ئه‌م‬ ‫ێنه‌ جیاواز‬ ‫كا‬ ‫ێ بنه‌ما گه‌رده‌لوله‌ واوه‌‪ ،‬له‌شو‬ ‫ژه‌ی‌ شێ‌و‬ ‫�اك ل�ه‌و س‬ ‫ستانی‌ ه��ه‌‬ ‫سه‌ر رێ �‬ ‫وه �ه‌وا‌و خ�‬ ‫په‌‬ ‫ه‌نه‌‬ ‫ێنی‌ ه�ه‌ور‪،‬‬ ‫گ��ه‌زی‌ ئ��او‬ ‫پێكدێنن‪ ،‬توخمی‌ تێكچـــــوونانه‌ كارده‌ك ی‌ ب�ا‌و شو‬ ‫ره‌‬ ‫سروشت‬ ‫ی‌‌و ئاڕاسته‌‬ ‫ڵ‌و رێ �ژه‌ی‌‬ ‫ن‬ ‫تی‬ ‫ری‬ ‫ب‬ ‫كیانه‌ن كه‌‬ ‫ت‬ ‫�‬ ‫پله‌ی‌ گ�ه‌رم‬ ‫وه‌رزی‌ س��ا‬ ‫ه‌ی‌ سروش‬ ‫سه‌ره‌‬ ‫سێ ره‌گ��ه‌ز‬ ‫ی‌ سااڵنه‌‬ ‫�ه‌ش��ب�وون�ی‌‬ ‫ایدرۆجین‬ ‫وكاڵ‬ ‫ه‌م �ه‌ش داب‬ ‫سه‌ره‌كی‌ ئه‌م شتی‌‌و ئۆكسجین‌و ه ئاو كه‌ ب �‬ ‫گ��وزه‌ری‌ كشـــت مه‌ترسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه‌گ‬ ‫رانــــبارین‌و‬ ‫وه‌ ره‌گه‌زی‌‬ ‫ه‌‬ ‫با‬ ‫له‌گازه‌كان ب ی‌ كیمیاییه‌‬ ‫ژیانی‌ مرۆڤ ده‌خات اته‌ پێویسته‌‬ ‫‌تی‌‪ ،‬له‌ڕوو‬ ‫له‌م كاره‌س‬ ‫گه‌ردێك ئۆكسجین تێكده‌چێت‌و‬ ‫به‌تایبه‬ ‫وی‌‬ ‫ن‌و‬ ‫ی‌ (‪)Co2‬‬ ‫دوو گه‌رد هایدرۆجی كی‌ هاوسه‌نگكردنی‌ بۆ پاراستنی‌ گۆی‌ زه‌ ێنانی‌ گ��از‬ ‫ری‌ سه‌ره‌‬ ‫رهه‌مه‬ ‫ئوتۆمبیل‌و‬ ‫�ه‌ر زه‌وی‌‪،‬‬ ‫له‌ ت‪ ،‬فاكته‌‬ ‫رۆڤ �ه‌ ل �ه‌س‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی‌ به‌ سازییه‌كانی‌‬ ‫پێكدێ‬ ‫�‬ ‫بنه‌ڕه‌تییان‬ ‫م‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ش‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫و‬ ‫ه‌ پڕ نهێنیی‬ ‫ه‌وه‌‌و پی‬ ‫ری‌‬ ‫ژی �ان �ی‌ گ��ی�ان��ل�ه‌ب�ه‌ران‌ ئه‌م پێكهات‬ ‫ژیاندا كه‌مبكرێت ت‌و ئاسن گۆڕانكا سه‌رتاسه‌ری‌‬ ‫�ه‌و‬ ‫ره‌ڕای‌ رۆڵی‌ گرنگی‌ ۆكیمیستری‌‬ ‫له‌‬ ‫شتی‌‌و بای‬ ‫زه‌وی �دا ئه‌تۆم‌و ن ژینگه‌ سه‌وز بكرێت ۆ كرداری‌‬ ‫سه‌ لێكه‌ سرو‬ ‫ی‌ سه‌وز ب‬ ‫ژیانی‌ س �ه‌ر‬ ‫تێدابكرێت‪،‬‬ ‫له‌كار‬ ‫خت‬ ‫ه‌ی‌‬ ‫ل �ه‌ك �رداری‌‬ ‫چاندنی‌ دره‌‬ ‫ۆڵ �ی‌ گرنگ ل�ه‌م�ان�ه‌و سه‌ره‌كی‌ ئه‌م فاكته‌ره‌ جیهاندا به‌‬ ‫پێویست‬ ‫(‪)O2‬ی‌‬ ‫ر‬ ‫تێكچوونی‌‬ ‫رچاوه‌یه‌كی‌‬ ‫ی‌ هه‌ڵمی‌‬ ‫انی‌‬ ‫ی‌‬ ‫بینێت‪ ،‬سه‌‬ ‫ه‌‬ ‫ده‌‬ ‫ییه‌ ل�ه‌خ�ه‌س��ت��ب�وون�ه‌و رده‌ك�ان�ی‌ به‌رهه‌مهێن هاتندا‪ ،‬هۆكارێكی‌ تر ‌ سروشتی‌‬ ‫ساتی‬ ‫ه‌ س��ا‬ ‫بریت‬ ‫رۆشنه‌ پێك‬ ‫هانی‌ بریتییه‌ له‌كاره‌ ی‌ دارستانه‌‬ ‫(ئ����او)ه‌‪� ،‬اك��ان‪ ،‬له‌چینه‌ ب���ه‌رز ه‌ی‌ ژیان‌و‬ ‫ینگه‌ی‌ جی‬ ‫چ�ڕوپ�ڕه‌ك�ان�‬ ‫و‬ ‫��ا‌وی‌ ده‌ری�‬ ‫چا‬ ‫ی‌ سه‌ر‬ ‫ژ‬ ‫ئایسله‌ند‌و‬ ‫ئ‬ ‫مۆسفیردا كه‌ به‌بنه‌ما داده‌نرێت‪ ،‬هه‌رچی‌ وه‌ك��و ئاگركه‌وتنه‌وه‌ وركانه‌كانی‌‬ ‫ه‌ینه‌وه‌ی‌ ب‬ ‫‌ت‬ ‫دا‬ ‫ه‬ ‫اڵتی‌ ئاسیا‪،‬‬ ‫ئ‬ ‫شت‬ ‫ش‬ ‫و‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫س‬ ‫ئ �ه‌م ره‌گ��ه‌‬ ‫پێكهاتن له‌‬ ‫وره‌كان‌و ت‬ ‫ی‌ رۆژهه‌‬ ‫�ه‌وای�ه‌‬ ‫رۆشنه‌‬ ‫گه‌‬ ‫كان‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ی‌‬ ‫��ه‌زی‌ دووه‌م���ه‌ كه‌ ه و له‌تێكه‌ڵه‌یه‌ك گازی‌ ومه‌له‌رزه‌كانی‌ ناوچه‌ و به‌تایبه‌تی‌‬ ‫ره‌گ�‬ ‫هه‌شتاكان‌‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬ب‬ ‫زی‌ یه‌كه‌مه‌‌‬ ‫یا له‌ساڵی‌‬ ‫سااڵنی‌‬ ‫ی‌ پێك‬ ‫ره‌گه‌‬ ‫كران‬ ‫ته‌واوكه‌ری‌ ووه‌‪ ،‬كه‌ به‌رگه‌هه‌وا ‌رده‌وامی‌ له‌دوای‌ ‌تۆمی‌ چه‌رنۆبڵی‌ ئۆ انی‌ كوه‌یت‬ ‫ن‌و به‬ ‫ك��وره‌ی‌ ئه‬ ‫واز پێكهات‬ ‫ه‌ك‬ ‫جیا‬ ‫ته‌قاندنه‌وی‌ بیره‌نه‌وت انی‌ چه‌كی‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ی‌ هه‌ناسه‌دا كانی‌ به‌رگه‌‬ ‫و به‌كارهێن‬ ‫و‬ ‫‌‬ ‫ا‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫)‬ ‫ز‬ ‫‪1‬‬ ‫وا‬ ‫گا‬ ‫‪9‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ه‬ ‫‪8‬‬ ‫ن‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‪6‬‬ ‫ری‬ ‫گ‬ ‫‌‬ ‫ا‬ ‫(‬ ‫د‬ ‫ر‬ ‫گت‬ ‫و‬ ‫به‌‬ ‫كاره‌ساتی‌‬ ‫ه‌نداوی‌ دو‬ ‫رانه‌‪ ،‬له‌گرن‬ ‫له‌ (‪)O2‬‬ ‫دا‪،‬‬ ‫ك‬ ‫وه‌‬ ‫ه‌‬ ‫ژیانی‌ زینده‌ مانی‌ پێوه‌به‌نده‌ بریتیی گازه‌كانی‌ له‌جه‌نگی‌ ‌نگـــی‌ كه‌نداوی‌ سێ جێهێشتووه‌‌و‬ ‫ه‌جه‬ ‫وا كه‌ ژیان‬ ‫)‌و‬ ‫هه‌‬ ‫‪‌)%‬و نایترۆجین (‪ %78‬ی‌ (‪ )%1‬له‌یزه‌ر ل گ��ه‌وره‌ی‌ له‌ناوچه‌كه‌دا به‌تایبه‌تی‌‪.‬‬ ‫ه‌كوردستان‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ڕێژه‌ی‌ (‪21‬‬ ‫هتد‪ ،‬ب�ه‌ڕێ�ژ‬ ‫ژینگه‌یی‌‬ ‫شــــــتی‌‌و ل‬ ‫به‌‬ ‫�ه‌وای‌ ئه‌م‬ ‫)‬ ‫…‬ ‫ی‬ ‫‌‬ ‫ه‌ له‌خۆڕای‬ ‫‪…Co2,H‬‬ ‫ه‌ به‌گ‬ ‫�ه‌ه‬ ‫( ‪e, Co‬‬ ‫سه‌نگی‌ ئ �ه‌م رێ �ژان � بااڵنسه‌ی‌ له‌ناوچه‌ك ستاندا ژینگه‌ی‌ ب�ه‌رگ پیسبووندایه‌‪،‬‬ ‫رت��ن�ی‌ هاو‬ ‫رد‬ ‫ی‌‬ ‫وشتی‌ ئه‌م‬ ‫راگ�‬ ‫ر‬ ‫له‌كو ده‌وام له‌ژێر هه‌ڕه‌شه‌ م مه‌ترسییه‌‬ ‫‌‪ ،‬به‌ڵكو هێزێكی‌ س بۆ به‌رده‌وامبوون‌و ناوچه‌یه‌ به‌ر‬ ‫كی‌ بۆ ئ�ه‌‬ ‫ه‬ ‫گونجاوبێت‬ ‫رێكی‌ سه‌ره‌‬ ‫نیی‬ ‫ه‌یرانگاكان‌و‬ ‫د‪ ،‬ره‌گ���ه‌زی‌‬ ‫ۆكا‬ ‫س‬ ‫گرتووه‌ كه‌‬ ‫را‬ ‫�ی‌ ژی �ان �ی‌ ئ��اده‌م��ی��زا ستبوونی‌ چه‌ند ه النی‌ پ��اك �ردن �ه‌وه‌ی‌ وت�ۆم��ب��ی�ل‌و‬ ‫و‬ ‫دن‬ ‫ێپ‬ ‫�ه‌م �ه‌ن �ی‌ ئ�‬ ‫ف�ه‌راه�ه‌م�ك�ر ه‌) س �ه‌رچ��اوه‌ی‌ در ش�ۆك‌و ئ�ه‌وی�ش ب �ێ��ت �ی‌ س �وت‬ ‫پالستیكی‌‬ ‫اپ���ی‌ ك �وال�‬ ‫ك‬ ‫�‬ ‫خ‬ ‫خا‬ ‫پاشماوه‌ی‌‬ ‫كه‌ (‬ ‫�ه‌ران �ی‌‬ ‫می‌ خ���ر‬ ‫ن‌و‬ ‫ه‌ی‌ ئامێری‌‬ ‫سێیه‌م و ژی��ن �گ �ه‌ی‌ گ��ی �ان��ل �ه‌ب ه‌وه‌ی‌ توخ‬ ‫وته‌مه‌نی‌ ئه‌پارتمانه‌كا ربوونی‌ رێژ‬ ‫‌ن‬ ‫ك‌‬ ‫ه‬ ‫انی‌ خاك ل‬ ‫ه‌كانی‌ س‬ ‫رهاتوو زۆ‬ ‫م‌و بوونی‌‬ ‫خ����ۆرا ه‌‪ ،‬توخمه‌ك‬ ‫ه‌ ئه‌ندامیی‬ ‫دراوی‌ به‌كا‬ ‫والێتی‌ ن�ز‬ ‫ان‬ ‫ره‌ك‬ ‫‌تی‌ پێكهات‬ ‫وڕی‌ فڕێ‬ ‫ك‬ ‫ئۆكسیدی‌‬ ‫شیرده‌ وان‪ ،‬بنه‌ڕه‬ ‫رۆڵی‌ س‬ ‫شه‌سازی‌‌و ئوتۆمبیلی‌ ) به‌شێوه‌ی‌‬ ‫ووهـــه‌‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫ۆ‬ ‫ه‬ ‫‪P‬‬ ‫پی‬ ‫ه‌به‌رانن‪ ،‬به‌‬ ‫زۆر ( ‪b‬‬ ‫سوتاندنی‌‬ ‫راگیراون‪،‬‬ ‫شقوشمێكی‌‬ ‫ئا میزاد‌و گیانل‬ ‫ه‌پاشماوه‌ی‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ات‬ ‫ه‬ ‫ك‬ ‫ر‬ ‫دا ئه‌م پێ‬ ‫زرانه‌ قو‬ ‫ئاده‌‬ ‫ل‬ ‫ستاندا‌و ئه‌و‬ ‫له‌و ره‌گه‌‬ ‫له‌سروشت‬ ‫وڕقوشم (‪ )Pbo2‬اتووه‌ كورد‬ ‫كاربۆن‬ ‫هه‌ریه‌كێك‬ ‫ینگه‌ی‌ ق‬ ‫یلی‌ به‌كاره‬ ‫زۆرینه‌یان‬ ‫گی‌‬ ‫ووهه‌واو ژ‬ ‫گازۆ‬ ‫كه‌‬ ‫راده‌ی‌ هاوسه‌ن كچوونی‌ ئا‬ ‫پلــــه‌ی‌ به‌نزین‌و ماره‌ له‌مۆلیده‌ی‌ ئه‌هلی‌ ‌ن �ه‌ ه �ه‌وای‌‬ ‫ه‌ هۆی‌ تێ‬ ‫خ �ه‬ ‫زبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫شو‬ ‫بێــــت‬ ‫موونه‌ به‌ر‬ ‫به‌هۆی‌ ژماره‌ بێ ڕق�وش�م‌و نیترات ده‌ ‌ری‌ نه‌رێنی‌‬ ‫ده‌ ه‌تی‌‪ ،‬بۆ ن‬ ‫موو كاریگه‬ ‫ه‌ه���ری‌ ق�و‬ ‫ۆی‌ زه‌وی‌‬ ‫ای‬ ‫مرۆڤ‬ ‫ژ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫گ‬ ‫ه‌ ه‬ ‫واو وه‌رزی‌‬ ‫ه‌رم�ی‌ به‌رگه‌هـــه‌وای‌ زی‌ (‪ )Co2‬ده‌بێتــــه‌ ده‌وروبه‌رمانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌مان ی‌ ئ��اووه �ه‌‬ ‫‌ راده‌ی‌ گا‬ ‫ۆ تێكچوون‬ ‫ستووه‌كانی‌‬ ‫گ� ـــــوونه‌وه‌ی‬ ‫زه‌ری��ا به‌‬ ‫به‌رزب‬ ‫ه‌ندان به‌جێدێڵن ب گه‌ی‌ له‌بار‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ی‬ ‫و‬ ‫�ا‬ ‫ون�ی‌ ئ�‬ ‫ۆڵب‬ ‫انبارین‌و ژین‬ ‫ه �ۆی‌ زی��ادب�و ‌و تواندنه‌وه‌ی‌ سه‌ه ‪‌)Ac‬و بار‬ ‫‪id rain‬‬ ‫جه‌مسه‌ری‌ باكوور شه‌باران (‬ ‫رێ�ژه‌ی‌ تر‬ ‫له‌ئه‌نجامدا‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.