zansti nwe zhmara 11

Page 1

‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪S c i e n c e‬‬

‫‪N e w‬‬

‫ژمار ‌ه (‪ ،)11‬کانونی دووه‌می ‪ 2011‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫له‌یزه‌ر له‌هۆڵه‌کانی سلێمانی‬

‫ورده‌کاریی زیانه‌کانی به‌کارهێنانی له‌یزه‌ر‬

‫کیوریاسیتی‬ ‫له‌سه‌ر مه‌ریخ‬ ‫چیده‌کات؟‬ ‫ورده‌کاریی گه‌شتی نۆ مانگ ‌ه‬

‫به‌ره‌و هه‌ساره‌ی مه‌ریخ‬

‫خواردنه‌وه‌ی ساردی‬ ‫چی له‌ده‌رونمان ده‌کات؟‬

‫خۆتان بۆ کاره‌ساتێکی‬ ‫گه‌وره‌ ئاماده‌ بکه‌ن‬ ‫گیانله‌به‌ران به‌ره‌و‬ ‫بچووکبوونه‌و ‌ه ده‌چن‬

‫ته‌کنه‌لۆژیای نانۆ؛‬ ‫ته‌مه‌ن درێژ ده‌کات‬ ‫بومه‌له‌رزه‌کانی زانستی فیزیا به‌رده‌وامه‌‬


‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫یرد ‌هکات‬ ‫‌هریخ داگ‬ ‫ز ‌هوی م‬

‫رتر له‌دوانه‌‬ ‫زۆ‬ ‫ن له‌به‌رگه‌هه‌وایه‌ك كه‌ ڵ نه‌بوونی‬ ‫راوه‌و له‌گه‌‬ ‫شه‌كان بریتی‬ ‫ستك‬ ‫باشتر كێ‬ ‫كێشكردنی‬ ‫سیدی كاربۆن درو خ له‌هێزی‬ ‫كردنی مه‌ری‬ ‫ی ت��اق��ان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ی���ان گه‌له‌ ئۆك‬ ‫جن له‌الی‬ ‫�ك�‬ ‫هێزی كێش‬ ‫د‬ ‫سی‬ ‫زه‌وی ش�وێ��ن��ێ این‪ ،‬راسته‌ به‌میلیار له‌م ئاو‪،‬‬ ‫بۆیه‌ ناتوانێت ئۆك رووه‌ك‌و‬ ‫زۆر ته‌نی‬ ‫ه‌و هه‌ركام‬ ‫ی كه‌متره‌‪،‬‬ ‫ئایا ب �ردن �ی‌‬ ‫بڵێین‪ ،‬ئێمه‌‬ ‫ه‌ی‬ ‫ه‌ن‌و زه‌و‬ ‫اڵم‬ ‫ن‪ ،‬ناتوانێت‬ ‫گه‌ردووندا بوونی ه ۆن ئه‌ستێر‬ ‫�ۆی راب�گ�رێ�ت‪ ،‬ب��ه‌ دروستده‌كه‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫لی‬ ‫ئه‌ستێره‌ ل‬ ‫چه‌ند می‬ ‫ساره‌ی خ‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫ئوكسیجن‬ ‫ه‌ هه‌ڵگری‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫وه‌اڵمه‌كه‌‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫وا‬ ‫ا‪،‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫د‬ ‫د‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ان‬ ‫ر‬ ‫ان‬ ‫ك �ه‌ب �ه‌‬ ‫ه‌ئه‌ستێر‬ ‫ئه‌ستێر‬ ‫ت؟‬ ‫هه‌بێت یان‬ ‫گه‌ل ه‌ له‌ده‌وروبه‌ری ئه‌و جاو بوونی هه‌بێت‪ ،‬چاره‌سه‌ری ئه‌مه‌ بكا ئ��او بوونی‬ ‫له‌وانه‌ی‬ ‫ون‬ ‫كه‌له‌الیه‌ن‬ ‫بۆژیان گ‬ ‫وتووتر‬ ‫ئه‌رێیه‌ به‌مه‌رجێك كیوریاسیتی)‬ ‫هاوشێوه‌ی زه‌وی‌و زێك له‌ژیانی پێشكه‌ رادا زۆر‬ ‫رۆبۆتی (‬ ‫ره‌و مه‌ریخ‬ ‫ئا‬ ‫ه‌م بكرێت‪،‬‬ ‫وا‬ ‫ۆڤه‌مبه‌ردا به‌‬ ‫ی��ان ته‌نانه‌ت شێ ژیانی س���ه‌رزه‌وی له‌ ۆر فه‌راه‬ ‫ین‬ ‫دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ۆمه‌ڵه‌ی خ‬ ‫وتووتر له‌‬ ‫ساوه‌ له‌ (‪)26‬ی مانگ ره‌كییه‌كانی‬ ‫�ان پاشكه‌‬ ‫ه‌ به‌ك‬ ‫سه‌‬ ‫ناكییه‌‪ ،‬نا‬ ‫رۆبۆتێكی‬ ‫ی�‬ ‫كرا‪ ،‬یه‌كێك له‌ئه‌ركه‌ هه‌ساره‌یه‌دا‪،‬‬ ‫اڵم نزیكترین ئه‌ستێر رساڵی رو‬ ‫زیاد له‌چوا‬ ‫ئه‌و به‌ڕێ‬ ‫بێت‪ ،‬به‌‬ ‫ی ژیانه‌ له‌م‬ ‫ڕاده‌به‌ده‌ره‌وه‌‬ ‫‌ره‌و‬ ‫كان‬ ‫مه‌‬ ‫ه‌توانایی له‌‬ ‫دوورییه‌كه‌ی له‌ئێ خێرایی ئێستامانه‌وه‌ به ساڵ ئاو‌و ره‌گه‌زه‌ دۆالری ب‬ ‫(‪ )9‬مانگ‬ ‫ر‬ ‫ه‌‬ ‫‪ )2‬میلیارد‬ ‫وای بڕینی‬ ‫واته‌ ئه‌گه‌ر ئێمه‌ ب ییكه‌ی (‪ )١٠٠‬ه �ه‌زا ۆڤ (‪.5‬‬ ‫و د‬ ‫داببه‌زێت‌و‬ ‫ره‌وه‌ی مر‬ ‫ز‬ ‫ن‬ ‫تا له‌رێگه‌دایه‌‪ ،‬تاوه‌ك ری مه‌ریخ‬ ‫ه‌ بچین ‬ ‫ده‌‬ ‫ه‌ره‌‪ ،‬ئێس‬ ‫سه‌ر رووبه‌‬ ‫‌ی‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫ئه‌ستێره ویسته‌‪ ،‬بۆیه‌ چوونه‌ ر نائۆمێدك‬ ‫بڕیاره‌ له‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‬ ‫‌‪،‬‬ ‫پێ‬ ‫ۆ‬ ‫ه‬ ‫ز‬ ‫گ‬ ‫گره‌وه‌ رێ‬ ‫كاتمان‬ ‫‪ )10‬س��اڵ‬ ‫له‌ڕاستییدا‬ ‫جێ‬ ‫(‬ ‫ر‬ ‫له‌كۆمه‌ڵه‌ی خۆ ی به‌ده‌وای شوێنێكی چاوی بۆ م��اوه‌ی وی بكات‪.‬‬ ‫ده‌چ ���ن كه‌‬ ‫ان‬ ‫وسێیه‌ی زه‌‬ ‫ه‌ره‌وئ ���ه‌وه‌‬ ‫بۆیه‌ مرۆڤ له‌گه‌ڕ ی زه‌وی ناچاره‌ ته‌نیا ربژار درا‬ ‫وه‌ك��ان ب ���‬ ‫بۆ زه‌وی‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ۆ‬ ‫�‬ ‫ییكتریین ب‬ ‫ل��ێ �ك �ۆڵ��ی��ن‬ ‫ڤ جیا له‌گ‬ ‫ك‬ ‫بێت‪ ،‬نز‬ ‫بۆ مرۆ‬ ‫نزیكدا جێگره‌وه‌یه‌ دا هه‌ست‬ ‫م��ان‪ ،‬واته‌‬ ‫ی‬ ‫زیكی خۆی‬ ‫ۆ‬ ‫ی‬ ‫ه‌كه‌ی خ�‬ ‫ك‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫�‬ ‫وی‬ ‫�ێ‬ ‫ه‌ی دراوس�‬ ‫له‌داهاتو‬ ‫ۆڤایه‌تی له‌ن‬ ‫‌ڵ‬ ‫ه‬ ‫ئێستادا ناسا‬ ‫له‌كۆم‬ ‫ه�ه‌س��اره‌ك�‬ ‫به‌ڤێنوس‬ ‫و مر‬ ‫له‌‬ ‫ییه‌ ل��ه‌دوو‬ ‫زانیارییه‌كان سه‌باره‌ت ده‌ده‌ن‪ ،‬دروستببێت‌ هاوشێوه‌ی خۆیبكات‪ ،‬ۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫بریت‬ ‫ه‌وه‌‬ ‫لێك‬ ‫انی‬ ‫)‪،‬‬ ‫(زوهره‌و مه‌ریخ وای جوانی هه‌واڵ ل مه‌ڵه‌ی به‌بوونی ژی یبه‌تی‌و زه‌به‌الحی بۆ ه‌ت به‌شی‬ ‫ۆ‬ ‫ه‌نان‬ ‫جه‌یه‌كی تا‬ ‫(زوه�ره‌)‪ ،‬واته‌ خ ڕاستییدا دۆزخ���ی ك پله‌ی بود‬ ‫ته‌رخانكردووه‌و ت هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ج�وان�ی له‌‬ ‫ه‌ر مه‌ریخ‬ ‫)‬ ‫ۆی‬ ‫كه‌ی‌ نزیكه‌ی (‪ ٤٠٠‬ستانی‌ له‌س‬ ‫خ�وای�ی‬ ‫ئیداریه‌كی سه‌ربه‌خ دا جیاوازه‌‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫رمیی‬ ‫په‌‬ ‫سادا‬ ‫خ‬ ‫خۆره‌‪ ،‬پله‌ی گه‌ ی (‪ )١٠٠‬به‌رانبه‌ر ه‌كه‌یدا مه‌ریخ له‌نا ن به‌ئاڕاسته‌ی مه‌ری هیواداربین‬ ‫ه‌ش‬ ‫ستان‬ ‫كا‬ ‫ن‬ ‫سانتیگراد‌و په‌ و ترشی سۆلفۆره‌ له‌ك ه‌ وه‌ك كاره‌زانستییه‌ ساییه‌كان‪ ،‬باهه‌مووما ه‌وییه‌وه‌ بۆ‬ ‫یان له‌زوهر‬ ‫خه‌ڵك له‌ز‬ ‫وێژینه‌وه‌ ئا‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫به‌رگه‌هه‌وای زه‌ویی ه‌مێكه‌یه‌ زانا‬ ‫وهره‌ له‌ت‬ ‫كان‬ ‫ێنه‌ر یه‌كێك‬ ‫رد‬ ‫هه‌رچه‌ند ز‬ ‫ژێك ده‌بێت سه‌فینه‌ ن تۆی‌ خو‬ ‫به‌فراوانی هه‌یه‌‪ ،‬زۆ ی نائومێدن‪،‬‬ ‫واته‌ رۆ‬ ‫ه‌‪ ،‬هیواداری‬ ‫مرۆڤایه‌تی‬ ‫و‬ ‫ه‌ك بۆ زه‌و‬ ‫ر‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫و‬ ‫ریخ بگوازن‬ ‫رێگه‌یه‌ بۆ‬ ‫ه‌وه‌ی‬ ‫به‌اڵم ئه‌ستێره‌ی سو دمان مه‌‬ ‫كه‌ ئ �ه‌م‬ ‫مێ‬ ‫جێگر ن ده‌كات‪،‬‬ ‫و‬ ‫كه‌سانه‌بیت‬ ‫ما‬ ‫ه‌ریخ ) تاڕاده‌یه‌ك ئ خدا له‌و‬ ‫كانی مه‌ری‬ ‫نائومێد جه‌نگ) (م‬ ‫ده‌كه‌یته‌وه‌‪.‬‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫یی‬ ‫وا‬ ‫ی‬ ‫ست‬ ‫(خودا‬ ‫ه‌ ئی‬ ‫ه‌نگه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ات �ێ‪ ،‬گه‌رما له‌ناوچ باش هاوس‬ ‫ده‌د‬ ‫تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫ر به‌رزنییه‌و‬ ‫زۆ‬


‫‪www.facebook.com/lvinscience2‬‬

‫‪Science‬‬

‫گۆڤارێکی مانگانه‌یه‪ ،‬کۆمپانیای لڤین‌ ده‌ریده‌کات‬

‫‪New‬‬

‫ژماره (‪ ،)11‬کانونی دووهمی ‪ 2011‬نرخ (‪ )2000‬دینار‬

‫لهیزهر لههۆڵهکانی سلێمانی‬

‫وردهکاریی زیانهکانی بهکارهێنانی لهیزهر‬

‫کیوریاسیتی‬ ‫لهسهر مهریخ‬ ‫چیدهکات؟‬ ‫وردهکاریی گهشتی نۆ مانگه‬ ‫بهرهو ههسارهی مهریخ‬

‫خواردنهوهی ساردی‬ ‫چی لهدهرونمان دهکات؟‬

‫خۆتان بۆ کارهساتێکی‬ ‫گهوره ئاماده بکهن‬

‫‌خاوه‌نی ئیمتیاز‪ :‬کۆمپانیای لڤین بۆ چاپ‌و باڵوکردنه‌وه‌‬ ‫‌سه‌رنووسه‌ر‌‪ :‬حسێن حسێنی‬ ‫‌به‌ڕێوه‌به‌ری هونه‌ری‪ :‬شێرکۆ خانزادی‬

‫گیانلهبهران بهرهو‬ ‫بچووکبوونهوه دهچن‬

‫تهکنهلۆژیای نانۆ؛‬ ‫تهمهن درێژ دهکات‬ ‫بومهلهرزهکانی زانستی فیزیا بهردهوامه‬

‫‪No.11, December 2011‬‬

‫ناونیشان‪ :‬نووسینگه‌ی سه‌ره‌کی‪.‬‬ ‫کوردستان‪ .‬سلێمانی‪ .‬گه‌ڕه‌کی عه‌لی ناجی‬ ‫سه‌روو نه‌خۆشخانه‌ی عه‌لی ناجی‬ ‫چاپ‪ :‬چاپخانه‌ی پیره‌مێرد‬ ‫کۆمپانیای په‌یک باڵویده‌کاته‌و ‌ه‬

‫‪Tel: 07701991949‬‬ ‫‪www.issuu.com/lvinscience‬‬ ‫‪zanstinwe@yahoo.com‬‬

‫‪24 22‬‬ ‫‪36 30‬‬

‫‪nce2‬‬

‫‪lvinscie‬‬

‫‪k.com/‬‬

‫‪ceboo‬‬

‫‪www.fa‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪4‬‬

‫تائێستا وابیرده‌كرایه‌وه‌‬ ‫كه‌ دای��ك��ان له‌كۆرپه‌كانی‬ ‫خۆیان پارێزگاریده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ب�����������ه‌اڵم ك������ۆرپ������ه‌ش‬ ‫بۆپارێزگاری‌و رزگاركردنی‬ ‫خ���������ۆی ل�����ه‌رێ�����گ�����ه‌ی‬ ‫ق �ه‌ده‌خ��ان �ه‌ك��ان��ـ��ـ��ـ �ه‌وه‌ كه‌‬ ‫ب��ه‌زۆری له‌نێو لفه‌كه‌ییدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬دڵی زیانبه‌ركه‌وتووی‬ ‫دایكی چاره‌سه‌ر ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌تاقیكردنه‌وه‌‬ ‫زان���ای���ان‬ ‫ل���ه‌س���ه‌ر م��ش��ك �ه‌ك��ان ئه‌و‬ ‫راستییه‌یان بۆ ده‌ركه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م دۆزینه‌وه‌یه‌ ده‌توانێت‬ ‫ئه‌وه‌ شیبكاته‌وه‌ كه‌ چۆن‬ ‫ن��ی��وه‌ی ژن����ان له‌ماوه‌ی‬ ‫سكپڕی یـــان یه‌كسه‌ر‬ ‫دوای��ی منداڵبوون‪ ،‬كاتێك‬ ‫دڵ���ی���ان الواز ده‌ب���ێ���ت‪،‬‬ ‫ب����ه‌ش����ێ����وه‌ی خ���ۆب���ه‌خ���ۆ‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌بێت‪.‬‬ ‫(ه�����ی�����ن�����اش�����ودری)‬ ‫ل����ه‌زان����ك����ۆی پزیشكی‬ ‫(مونتسینای)ی له‌شاری‬ ‫نیویۆرك‪ ،‬مشكی ئاسایی‬ ‫مێیان به‌جووتكردن له‌گه‌ڵ‬ ‫مشكی ن��ێ��ردا ئاوسكرد‌و‬ ‫به‌به‌كارهێنانی ئه‌ندازیاری‬ ‫ده‌ستكارییان‬ ‫جینیتیك‬ ‫ك�������ردن ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی���ه‌ك‬ ‫ه�����ه‌م�����وو خ���ان���ه‌ك���ان���ی‬ ‫پروتینێكی‬ ‫ل �ه‌ش��ی��ـ��ـ��ان‬ ‫فلورسینتی س�ه‌وز ره‌نگی‬ ‫دروستده‌كرد‪ .‬له‌درێژه‌ی‬ ‫ئ �ه‌م ت��وێ��ژی��ن�ه‌وه‌دا‪ ،‬نیوه‌ی‬ ‫كۆرپه‌له‌كان ئه‌م پروتینه‌یان‬ ‫دروستده‌كرد‌و دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫كۆڕپه‌له‌ییه‌كان‬ ‫ش��ان��ه‌‬ ‫له‌داییكدا ئاسانتر ده‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌م گرووپه‌‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ك���اری���ان كرد‬ ‫بۆئه‌وه‌ی مشكه‌ ئاوسه‌كان‬ ‫تووشی جه‌ڵته‌ی دڵ ببن‬ ‫ئه‌مجار دو حه‌فته‌ دوایی‬ ‫توێكاریانكردن بۆئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌یری بارۆدۆخی دڵیان‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وان هه‌ندێك پرۆتینی‬ ‫(فلورسینتی)یان له‌نێو شانه‌‬ ‫ز یا نبـــه‌ر كه‌و تو و ه‌كا نی‬ ‫دڵ���ی دای��ك �ه‌ك��ان��دا بینی‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئ�ه‌م شانانه‌ زۆر‬

‫كۆرپه‌ڵ ‌ه دایك ده‌پارێزێت‬ ‫ب��ه‌خ��ێ��رای��ی خ��ان��ه‌ زی���ان‬ ‫به‌ركه‌وتووه‌كانیان‪ ،‬وه‌كو‬ ‫خ��ان �ه‌ك��ان��ی ماسولكه‌ی‬ ‫لێدانی دڵ‌و خوێنبه‌ره‌كان‬ ‫ب����ه‌خ����ان����ه‌ی ن�����وێ جێ‬ ‫نیشینكردبوو‪ ،‬واته‌ خۆیان‬ ‫چاككردبووه‌وه‌‪.‬‬ ‫(شودری) ده‌ڵێت "ئه‌م‬ ‫دی���ارده‌ی���ه‌ میكانیزمێكی‬ ‫كۆرپه‌ڵه‌‬ ‫په‌ره‌پێــــــدانه‌‪،‬‬ ‫ب���ۆ پ���ارێ���زگ���اری له‌دڵی‬ ‫دایك تێده‌كۆشێت‌و ژیانی‬ ‫خ��ۆی��ش�ی‌ ده‌پارێـــزێت‌و‬

‫خ���ۆی رزگ�����ار ده‌ك����ات‪،‬‬ ‫به‌هۆی ئ �ه‌م ق �ه‌ده‌ خانانه‌‬ ‫له‌رێگه‌ی لفه‌وه‌‪ ،‬به‌ئاسانی‬ ‫ده‌س����ت����ده‌ك����ه‌ون‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫س��ی��س��ت�ه‌م��ی بــــه‌رگری‬ ‫جه‌سته‌‪ ،‬كاردانه‌وه‌ له‌خۆی‬ ‫پیشان ن��ادات‪ .‬ئه‌م لفانه‌‬ ‫ده‌ت����وان����ن س���ه‌رچ���اوه‌ی‬ ‫ب����ێ����پ����ای����ان‌و ن������وێ بۆ‬ ‫قه‌ده‌خــــــانه‌كان بن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ق �ه‌ده‌ خانانه‌ش ده‌توانێت‬ ‫دڵی زیانبه‌ركه‌وتووی دایك‬ ‫چاره‌سه‌ر بكات‪.‬‬

‫ب����ه‌وت����ه‌ی (ی���اك���وب‬ ‫ت������والر)‪ ،‬ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری‬ ‫ب�����ه‌ش�����ی چ������اره‌س������ه‌ر‬ ‫به‌قه‌ده‌خانه‌كان له‌زانكۆی‬ ‫(م��ی��ن�ه‌س��وت��ا) له‌ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مه‌ریكا‪،‬‬ ‫لێكـــۆڵینه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئ����ه‌م‬ ‫یه‌كه‌میین لێكۆڵینـــه‌وه‌یه‌‬ ‫كه‌ پیشانده‌ری یارمه‌تیدانی‬ ‫ل����ف����ی ك����ۆڕپ����ه‌ل����ه‌ی����ه‌‬ ‫ب��ۆچ��اره‌س �ه‌رك��ردن��ی دڵی‬ ‫دایكه‌كه‌‪.‬‬ ‫پ���ێ���ش���ت���ر زان�����ای�����ان‬

‫توانیبوویان قه‌ده‌خانه‌كانی‬ ‫كۆرپه‌ له‌ئه‌ندامه‌كانی تری‬ ‫زی��ان��ب �ه‌رك �ه‌وت��ووی ژنانی‬ ‫س��ك��پ��ڕدا وه‌ك���و‪ ،‬مێشك‪،‬‬ ‫جگه‌ر‪ ،‬گورچیله‌‌و سییه‌كان‬ ‫ببینن‪.‬‬ ‫ه��������������ه‌روه‌ه��������������ا‬ ‫ك��ۆرپ��ه‌ڵ��ه‌ك��ان هه‌ندێك‬ ‫خانه‌ به‌رهه‌مده‌هێنن كه‌‬ ‫ده‌توانێت دایك له‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ش��ێ��رپ�ه‌ن��ج�ه‌ی سییه‌كاندا‬ ‫بپارێزێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New Scientist :‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪5‬‬

‫زرایەوە‬

‫عون دۆ‬ ‫ریای تا‬ ‫هکت‬ ‫ب‌‬ ‫تاعوون‬ ‫ئ�����ەو ن���ەخ���ۆش���ی���ەی���ه‌ کە‬ ‫لەسەدەکانی پێشوودا گەورەترین کارەساتی‬ ‫لەمێژووی مرۆڤایەتییدا خوڵقاندووەوهیچ‬ ‫جۆگرافیاو رەگ��ەزێ��ک بەربەست نەبووە‬ ‫ل��ەب��ەرام��ب��ەر کاولکارییەکانییدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەئێستادا زان��ای��ان توانییویانە نەخشەی‬ ‫ت���ەواوی جینیتیکی نەخۆشی تاعوون‬ ‫ی���ان م��ەرگ��ی رەش ب���دۆزن���ەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫نەخۆشییە بە گەورەتریین پەتای مێژوو‬ ‫دەن��اس��رێ �ت‌و ب��ەه��ۆی ئ���ەوەوە تەنها‬ ‫لەسەددەی چواردەهەمدا ‪ ٥٠‬میلیۆن‬ ‫کەس لەکیشوەری ئەوروپادا مردن‪.‬‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی راپ���ۆڕت���ی رویتەرز‬ ‫ل���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوان��ەدا پاشماوەی‬ ‫الشەی مردووانی شاری لەندەن‬ ‫ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی تاعوونەوە‬ ‫ب���ەک���اره���ێ���ن���راوەو نموونەی‬ ‫لەقوربانییەکان‬ ‫جینیتیکی‬

‫هەڵگیراوە‪،‬‬ ‫ئەمە یەکەمجارە توێژەران‬ ‫توانیویانە بەشە جینیتیکییەکانی ئەم باکتریایە‬ ‫بەتەواوەتی لەالی یەک دابنێن‪.‬‬ ‫ئەنجامی ئ��ەم لێکۆڵینەوانە یارمەتیمان دەدات‬ ‫وردتر لەشێوەی پەرەسەندن‌و گۆڕانی ئەم باکتریایە‬ ‫لەسەدەکانی راب��ردودا بگەیین‌و تێگەیشتنی باشترمان‬ ‫لەسەر نەخۆشیەکانی هاوشێوە لەئێستادا بۆ دروست‬ ‫ببێت‪.‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ک ل��ەت��وێ��ژەران��ی ئ��ەڵ��م��ان��ی‪ ،‬کەنەدایی‌و‬ ‫ئەمریکایی بە سودوەرگرتن لەتوێژینەوەکانی پێشوو‬ ‫دەربارەی باکتریاکانی گوێزەرەوەی ئەم نەخۆشییە کە‬ ‫پێی دەوترێت یریسینیا توانیویانە نەخشەی تەواوەتی‬ ‫جینیتیکی‌و بەشەکانی ب��دۆزن��ەوەو پ��رۆژەک��ە تەواو‬ ‫بکەن‪.‬‬ ‫ب��ەوت��ەی یەکێک ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی ئ��ەم پرۆژە‬ ‫توێژینەوەیە زۆرب��ەی ئەو نەخۆشییە باکتریاییانەی‬ ‫کە لەم س��ەردەم��ەدا باڵودەبنەوە لەراستییدا نەوەی‬ ‫باکتریاکانی گ��وێ��زەرەوەی تاعوونن‪ .‬بەتێگەیشتنی‬ ‫باشتر لەسەرچاوەی ئەم باکتریانە دەکرێت بەشێوەیەکی‬ ‫کارییگەرتر سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشیانە کۆنتڕۆڵ‬ ‫بکرێت‪.‬‬

‫پێشکە و تن‬ ‫لەتەکنەلۆژیای دۆزینەوەی (‪)DNA‬‬ ‫کۆنەکان‌و تێگەیشتن لەقۆناغەکانی پەرەسەندنی‬ ‫ئەگەری ئەم (‪)DNA‬یە لەتەواوکردن و سەرکەوتنی‬ ‫ئەم توێژینەوانە رۆڵێکی زۆرکارییگەری هەبووە و‬ ‫لەم رێگەوە دەکرێت ناسینی باکتریا نوێیەکان یان‬ ‫شێوازی باڵوبوونەوەی باکتریا کۆنەکان گۆڕانی‬ ‫گەورەی بەسەردا بێت‪.‬‬ ‫زانایان دەڵێن نەوەکانی ئەم باکتریا کۆنانە‬ ‫ئێستا لەهەموو جیهاندا باڵوبوونەتەوەو هەموو‬ ‫سالێک النیکەم دوهەزار نەفەر بەهۆی تووشبوون‬ ‫بەم نەخۆشیانەوە ژیانیان لەدەستدەدەن ‪ .‬بۆنموونە‬ ‫باکتریای ناسراو بە "ئیکۆال" کە لەسەرەتای‬ ‫ئیمساڵ لەئەڵمانیاو فەرەنسەدا باڵوبوویەوەو دەیان‬ ‫کەسی کوشت هەڵگری (‪ )DNA‬پێشکەوتووتری‬ ‫هەمان باکتریای تاعوونە‪.‬‬ ‫بەشی س��ەرەک��ی ئ��ەم توێژینەوەیە لەسەر‬ ‫تایبەتمەندییەکانی جینیتیکی ئێسک و ددانی‬ ‫م��ردوان بەهۆی تاعوونی رەش��ەوە کە لەشاری‬ ‫ل��ەن��دەن ه��ەڵ��گ��ی��راوە‪ ،‬ئ��ەن��ج��ام��دراوە‪ .‬ب��ە پێی‬ ‫توێژینەوە ئەنجامدراوەکان تایبەتمەندی جینیتیکی‬ ‫ئەم باکتریایە کە لە( ‪ ) ٦٥٠‬ساڵ لەوەو پێش زیاد‬ ‫لەپه‌نجا میلیۆن کەسی کوشت‪ ،‬بە تێپەڕبوونی‬ ‫کات گۆڕانێکی زۆربچووکی بە خۆیەوە بینیووە‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪6‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫نه‌خۆشی تاالسیما‬

‫هۆكاره‌كانی‌‌و نیشانه‌كانی‌‌و چاره‌سه‌ری‌‬

‫ب��وون��ی م���رۆڤ‌و ژیانی‬ ‫له‌دوو هۆكاری سه‌ره‌كییه‌و‌ه‬ ‫سه‌رچاو‌ه ده‌گرن‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪( :‬جین)‌و (دووه‌م)‬ ‫ه��ون��ه‌ر‪( ،‬ج��ی��ن) ه���ه‌ر ئه‌و‬ ‫جینێتیكه‌ی‌ه ك‌ه له‌گه‌ڵ مرۆڤ‬ ‫ل �ه‌دای��ك ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬هونه‌ریش‬ ‫ك��ۆم�ه‌ڵ��ێ��ك ك���اروك���رده‌وه‌ی���‌ه‬ ‫ك‌ه م��رۆڤ له‌ماوه‌ی ژیانیدا‬ ‫له‌دوای له‌دایكبوونییه‌و‌ه فێری‬ ‫ده‌بێت‌و به‌ده‌ستی ده‌هێنیت‪،‬‬ ‫گۆڕانكاری جینه‌كانی مرۆڤ‬ ‫ل �ه‌ك��ات��ی ئ��ێَس��ت��ادا زۆر‬ ‫ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬نه‌خۆشی ك‌ه تووشی‬ ‫مرۆڤ ده‌بێت‪ ،‬شێوه‌ی جۆاراو‬ ‫جۆری هه‌یه‌‪ ،‬نه‌خۆشی هه‌ی‌ه‬ ‫ه���ۆك���اره‌ك���ه‌ی ده‌وروب������ه‌ر‌ه‬ ‫یان بۆماوه‌یی‌ه یان به‌كتریا‌و‬ ‫ڤایرۆس‌ه ك‌ه تووشی مرۆڤ‬

‫ده‌بێت‪ ،‬یان هه‌ندێك نه‌خۆشی‬ ‫به‌شێوه‌ی زگماكی له‌باوانه‌و‌ه‬ ‫بۆ منداڵه‌كان‌و نه‌وه‌كانیان‬ ‫ده‌گ��وازرێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌و‬ ‫نه‌خۆشییان‌ه ك‌ه له‌باوكه‌و‌ه بۆ‬ ‫منداڵ ده‌گوازرێته‌وه‌‪ ،‬بریتیی‌ه‬ ‫له‌نه‌خۆشی تاالسیما‪ ،‬ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه قوفڵی خودایی‌ه‬ ‫ك��‌ه كلیلی ب��ۆ ن��ی��ی �ه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه له‌زۆربه‌ی واڵتانی‬ ‫رۆژه���ه‌اڵت���ی ن���اوه‌ڕاس���ت‌و‬ ‫ده‌ری����ای ن��اوه‌ڕاس��ت��دا زۆر‬ ‫به‌باڵوی به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ته‌ندروستی‬ ‫جیهانی‪ ،‬رۆژی (‪)8‬ی مایسی‬ ‫ب���ه‌رۆژی جیهانی تاالسیما‬ ‫داناوه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ئامارێكی وه‌زاره‌تی‬ ‫ت���ه‌ن���دروس���ت���ی حكومه‌تی‬

‫هه‌رێمی كوردستان له‌ئێستادا‬ ‫زۆرتر ل‌ه (‪ )3‬هه‌زار منداڵی‬ ‫تووشبوو به‌نه‌خۆشی تاالسمیا‬ ‫له‌هه‌رێمی كوردستان بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی ت���االس���ی���م���ا‬ ‫وش��������‌ه ‌‬ ‫ی یوناییه‌و‌ه‬ ‫له‌وشه‌ی (تاالسا) ‌‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬به‌واتای ده‌ریا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشیی‌ه له‌ساڵی (‪)1925‬‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن زان���ای به‌ناوبانگ‬ ‫(كولی)یه‌و‌ه ده‌ستنیشانكرا‌و‬ ‫ل����ه‌زۆر جێگا به‌نه‌خۆشی‬ ‫كه‌مخوێنی (ئانمی) كولی‬ ‫ناسراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م نه‌خۆشیی‌ه له‌زۆربه‌ی‬ ‫ناوچه‌كانی دون��ی��ادا بوونی‬ ‫هه‌یه‌‌و باڵوبوونه‌وه‌شی زۆر‬ ‫تر له‌واڵتانی كه‌نار دریای‬ ‫ن����اوه‌ڕاس����ت‌و رۆژه���ه‌اڵت���ی‬

‫د‪.‬رۆژان ئاشتاب‪ :‬پسپۆڕی نه‌شته‌رگه‌ری گشتی‌‬

‫ناوه‌راست‌و ئه‌فریقا‌و چین‌و‬ ‫ئاسیای باشوری رۆژهه‌اڵته‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل�ه‌واڵت��ان��ی ئه‌مریكا‌و‬ ‫ئ �ه‌وروپ��ادا‪ ،‬خه‌ڵك زۆركه‌م‬ ‫تووشی ئه‌م نه‌خۆشیی‌ه ده‌بن‪.‬‬ ‫ه����ۆی ت�����ووش ب���وون‬ ‫ی تاالسیما‬ ‫به‌نه‌خۆش ‌‬ ‫ه���ۆك���اری تووشبوون‬ ‫ب��ه‌م نه‌خۆشیی‌ه بۆماوه‌ییه‌‪،‬‬ ‫خوێن‌ه (‪ ،)genetic‬كه‌سانی‬ ‫تووشبوو یان هه‌ڵگری ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشییی‌ه ل �ه‌دای �ك‌و باوك‬ ‫وه‌رده‌گرن‌و له‌ئاكامدا (خڕۆك‌ه‬ ‫س���ووره‌ك���ان) هیمۆگلۆبین‬ ‫گه‌شه‌كردنی ته‌واوی نابێت‌و‬ ‫ك��ۆرپ��‌ه ت��ووش��ی نه‌خۆشی‬ ‫كه‌خوێنی ده‌كات‪.‬‬ ‫هیمۆگلۆبین (مولكیولی)‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی ن����او خ���ڕۆه‌ك���‌ه‬

‫س����ووره‌ك����ان����ه‌‪ ،‬ل���ه‌(ه���م)‬ ‫(‪‌)heme‬و زنجیره‌یه‌ك پرۆتین‬ ‫یا گلوبین دروستده‌بێت‪ ،‬له‌هه‌ر‬ ‫زنجیره‌یه‌ك یه‌ك (مولكیول)‬ ‫هه‌ی‌ه ك‌ه ئوكسیجین له‌گه‌ل‬ ‫ئ��اس��ن ه �ه‌ڵ��ده‌گ��رن‪ ،‬له‌پاش‬ ‫ل �ه‌دای��ك��ب��وون هیمۆگلۆبین‬ ‫پێویستی به‌ئاسن ه�ه‌ی�‌ه بۆ‬ ‫دروس����ت ب��وون��ی خڕۆه‌ك‌ه‬ ‫س��ووره‌ك��ان‪ ،‬به‌گشتی چوار‬ ‫ج��ۆر هیمۆگڵۆبینمان هه‌ی‌ه‬ ‫ك �‌ه ه �ه‌م��ووی��ان چ���وار جۆر‬ ‫زنجیر‌ه پروتینیان هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫دوو زنجیره‌ی (ئالفا) وه‌ك‬ ‫ی���‌هك‌و زنجیره‌كانی (بتا)‌و‬ ‫(گاما)‌و (دلتا) جیاوازییه‌یان‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ ،‬ه����ه‌ر ك���ۆرپ���ه‌ی���ه‌ك‬ ‫له‌دایك‌و باوكی خۆیی یه‌ك‬ ‫جینی دروستكردنی زنجیر‌ه‬

‫پرۆتین (بتا) وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫بۆ دروستكردنی زنجیره‌كانی‬ ‫(ئ��ال��ف��ا)‌و (دل��ت��ا) له‌دایك‌و‬ ‫باوكی دوو جین وه‌رده‌گرن‌و‬ ‫ب �ه‌پ��ێ��ی گ���ۆڕان���ك���اری یان‬ ‫نه‌بوونی هه‌ریه‌ك له‌م جینان‌ه‬ ‫دروس���ت���ب���وون���ی زنجیره‌ی‬ ‫پێویست‪ ،‬تووشی په‌ككه‌وتن‬ ‫ده‌ب��ێ�ت‌و له‌ڕاستیدا به‌هۆی‬ ‫خ��راپ��ب��وون��ی ی���ان نه‌بوونی‬ ‫له‌زنجیره‌كانی‬ ‫ه���ه‌ری���ه‌ك‬ ‫پرۆتینی هیمۆگڵۆبین‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ی جۆری‬ ‫تووشی (تاالسیما) ‌‬ ‫خۆی ده‌ك��ات‪ ،‬هیمۆگڵۆبین‬ ‫ته‌نیا بۆ هه‌ڵگرتن‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫سروشتی ئوكسیجن پێویست‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ شێوه‌‌و قه‌باره‌ی‬ ‫خ���ڕۆه‌ك���‌ه سووره‌كانیش‬ ‫گرنگه‌‪.‬‬ ‫راده‌ی گشتی هیمۆگڵۆبینی‬ ‫خ��ۆی��ن به‌گشتی له‌مرۆڤدا‬ ‫به‌شێوه‌ی سروشتی بۆ پیاوان‬ ‫(‪ )14‬گ��رام‌و بۆ ژنان (‪)12‬‬ ‫گرام ل‌ه (ده‌سیلیتر)دایه‌‪.‬‬ ‫جۆره‌كانی تاالسیما‬ ‫ت��االس��ی��م��ای (مینور)‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی زۆر ك��زه‌و یان‬ ‫هیچ نیشانه‌یه‌كی كلینكی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ب�ه‌ش��ی��وه‌ی هه‌ڵكه‌وت‬ ‫له‌كاتی تاقیكردنه‌وه‌ی خۆیندا‬ ‫ده‌رده‌كه‌ویت‪ ،‬ئه‌م نه‌خۆشان‌ه‬ ‫كه‌می خۆێنیان زۆر كه‌مه‌‪،‬‬ ‫ره‌نگ‌ه كێشه‌یه‌ك بۆ نه‌خۆش‬ ‫دروس��ت��ن �ه‌ك��ات‪ ،‬تاالسیمای‬ ‫(مینور) له‌ئاكامی په‌ككه‌وتنی‬ ‫(خ����راپ����ب����وون����ی) یه‌كێك‬ ‫له‌جیینه‌كان‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫زنجیره‌ی بیای‌ه جین‌ه خراپه‌ك‌ه‬ ‫ی��ان له‌دایك ی��ان له‌باوكه‌و‌ه‬ ‫بۆ كۆرپ‌ه له‌كاتی سكپڕیدا‬ ‫له‌نێو ره‌حمدا ده‌گۆازرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫خاڵێكی گرنگ ئ�ه‌وه‌ی�‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی تووشبوون ب‌ه‬ ‫ی (مینور) نابێت‬ ‫تاالسیما ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌ك زه‌ماوه‌ند‌و ژیانی‬ ‫ه��اوب �ه‌ش �ی‌و هاوسه‌رگیری‬ ‫پێكبهێنن‪ ،‬ئه‌گه‌ر دوو كه‌سی‬ ‫ت���ووش ب���وو به‌تاالسیمای‬ ‫(مینور) هاوسه‌رگیری بكه‌ن‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه (‪ )%25‬منداڵه‌كانیان‬ ‫ی جۆری‬ ‫تووشی تاالسیما ‌‬ ‫(م�������اژور)‪ ،‬وات����‌ه (‪)%25‬‬

‫م��ن��داڵ�ه‌ك��ان��ی��ان ساخده‌بن‌و‬ ‫(‪ )%50‬تووشی تاالسیمای‬ ‫(مینور) بن‪.‬‬ ‫تاالسیمای ماژور‬ ‫ت��االس��ی��م��ای (م�����اژور)‬ ‫نیشانه‌كانی كه‌م خۆینی زۆره‌‌و‬ ‫ره‌نگ‌ه له‌چه‌ند مانگی یه‌كه‌مدا‬ ‫دوای له‌دایكبوونی كۆرپه‌ك‌ه‬ ‫ده‌ستنیشانبكرێت‪ ،‬تاالسیمای‬ ‫(م��������اژور) ی����ان (ئانمی‬ ‫كولی) به‌هۆی نه‌بوونی یان‬ ‫په‌ككه‌وتنی ه���ه‌ردوو جینی‬ ‫دروستكردنی زنجیره‌ی (بتا)‬ ‫دروستده‌بێت‌و یا ره‌نگ‌ه هیچ‬ ‫زنجیره‌ییه‌كی (ب��ت��ا) بوونی‬ ‫ن �ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ی���ان به‌ڕاده‌یه‌كی‬ ‫زۆر ك �ه‌م��ب��وون��ی هه‌بێت‪،‬‬ ‫ل �ه‌ئ��اك��ام��دا م���رۆڤ به‌هۆی‬ ‫كه‌می یا نه‌بوونی زنجیره‌ی‬ ‫(ب���ت���ا) ب���ۆ دروستكردنی‬ ‫له‌زنجیره‌ی‬ ‫هیمۆگڵۆبین‬ ‫(ئالفا) كه‌ڵك وه‌رده‌گرێت‪،‬‬ ‫ب���ۆ ق����ه‌ره‌ب����ووك����ردن����ه‌وه‌ی‬ ‫زن��ج��ی��ره‌ی (ب��ت��ا)‪ ،‬له‌ئاكامی‬ ‫ئ������ه‌م گ����ۆران����ك����اری����ی����ه‌دا‬ ‫زنجیره‌ی پرۆتینی (ئالفا)‬ ‫له‌له‌شدا زۆرده‌ب��ێ��ت‌و خڕۆ‬ ‫كه‌سووره‌كانی خۆین تووشی‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش��ی ده‌ك����‌هن‌و ده‌بێت‌ه‬ ‫هۆی ژه‌ه��راوی بوونی خڕۆ‬ ‫ك���ه‌س���ووره‌ك���ان���ی خۆین‌و‬ ‫(تووشی مردنی زوو له‌ناكاو‬ ‫ده‌ب����ن)‪ ،‬زۆرب��وون��ی ئه‌مان‌ه‬ ‫ل �ه‌م��ۆخ‌و زنجیره‌ی (ئالفا)‬ ‫ل �ه‌خ��ۆی��ن��دا زۆر ده‌بێت‌و‬ ‫ئه‌ویش له‌مۆخ‌و له‌ئه‌ندامانی‬ ‫وه‌ك (س���پ���ڵ)‌و (ج����ه‌رگ)‬ ‫دا كۆده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ئه‌ندامان‌ه‬ ‫گ����ه‌وره‌ده‌ب����ن‪ ،‬تووشبووان‬ ‫ب�ه‌ئ�ه‌م نه‌خۆشییه‌‪ ،‬به‌گشتی‬ ‫ت��ووش��ی ك���ه‌م خوێنییه‌كی‬ ‫زۆرده‌ب����ن ك �‌ه له‌شه‌شه‌مین‬ ‫م��ان��گ��ی ژی��ان��ی كورپه‌كه‌دا‬ ‫به‌هۆی تاقیكردنه‌وه‌ی خۆین‬ ‫ده‌ستنیشانده‌كرێن‪.‬‬ ‫نیشانه‌كانی ئه‌م نه‌خۆشیی ‌ه‬ ‫زۆرب��وون��ی رێ��ژه‌ی مۆخ‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌ئێسكی كه‌لله‌سه‌ر‪،‬‬ ‫ده‌م‌و چ��او‪ ،‬ئێسكی لوت‪،‬‬ ‫چه‌ناگه‌ی پێشه‌وه‌‪ ،‬سیمایه‌كی‬ ‫ت��ای��ب �ه‌ت��ی ب���ه‌م نه‌خۆشان‌ه‬ ‫ده‌به‌خشێت‪.‬‬

‫‪ .1‬ك �ه‌م خوێنی زۆر‪،‬‬ ‫ب���ه‌رده‌وام نه‌خۆش پێویستی‬ ‫به‌خوێن وه‌رگرتنه‌‪.‬‬ ‫‪ .2‬ره‌ن���گ���ی پێستی‬ ‫نه‌خۆش زۆر جاران به‌هۆی‬ ‫كه‌م خوێنییه‌و‌ه مه‌یله‌و زه‌رد‪،‬‬ ‫یان ره‌ش ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪ .3‬گه‌وره‌بوونی جه‌رگ‌و‬ ‫سپڵ‌و هه‌ڵئاوسانبوونیان‪.‬‬ ‫‪ .4‬ت���ێ���ڕژان���ی ئاسن‬ ‫ل �ه‌ش��ان �ه‌ك��ان��ی په‌نكریاس‪،‬‬ ‫ئ �ه‌وی��ش ده‌ب��ێ��ت�ه‌ه��ۆی له‌كار‬ ‫كه‌وتنی په‌نكریاس ك‌ه ناتوانێت‬ ‫ئه‌نسۆلین به‌شێوه‌یه‌كی ته‌واو‬ ‫ده‌ربدات‪ ،‬له‌ئه‌نجامدا نه‌خۆش‬ ‫ت��ووش��ی ش��ه‌ك��ر‌ه ده‌بێت‪.‬‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی ماسوڵكه‌كانی‬ ‫دل به‌هۆی تێڕژانی ئاسن‌و‬ ‫دروستبوونی ناكارایی دڵ‌و‬ ‫خێرا لێدانی دڵ‪.‬‬ ‫‪ .5‬ئ���ێ���س���ك���ه‌ك���ان‬ ‫ب��اری��ك��ده‌ب �ن‌و زوو تووشی‬ ‫شكانده‌بن‪.‬‬ ‫‪ .6‬ل���ه‌ك���ارك���ه‌وت���ن���ی‬ ‫رژێنه‌كانی ل‌هش‌و راوه‌ستانی‬ ‫گه‌شه‌ی له‌ش‪.‬‬ ‫ده‌ستنیشانكردنی تاالسیما‬ ‫پیش له‌دایكبوون‬ ‫ل����������ه‌ئ����������ه‌م����������رۆدا‬ ‫ده‌ستنیشانكردنی تاالسیما‬ ‫ب���ه‌ك���ه‌ڵ���ك وه‌رگ����رت����ن ل‌ه‬ ‫(‪)DNA‬و به‌پێی (‪)PCR‬‬ ‫ده‌ك��رێ �ت‌و نرخێكی به‌رزی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫له‌ئاوی ناو منداڵدان له‌رێگای‬ ‫جینێتیكییه‌و‌ه ت��ا راده‌ی���ه‌ك‬ ‫ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫چۆن ده‌كرێت نه‌هێڵین‬ ‫منداڵی تاالسیما له‌دایكبێت؟‬ ‫ن���ه‌خ���ۆش���ی تاالسیما‬ ‫له‌رێگای نه‌خۆشی بۆماوه‌یی‬ ‫ده‌گ����وازرێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬ب���ۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌ش چه‌ند رێگا پێشنیار‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫رێ�����گ�����ای ی�����ه‌ك�����ه‌م‪:‬‬ ‫ده‌رهێنانی منداڵی تووشبوو‌ه‬ ‫به‌م نه‌خۆشیی‌ه پێش ئه‌وه‌ی‬ ‫م��ن��داڵ�ه‌ك�‌ه ت�ه‌م�ه‌ن��ی ل �‌ه (‪)3‬‬ ‫ی‬ ‫مانگ تێپه‌رببێت‪ ،‬له‌رێگا ‌‬ ‫كۆرتاژه‌وه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪:‬‬ ‫رێ�����گ�����ای‬ ‫ناسینه‌وه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه‬

‫‪7‬‬

‫هه‌ڵگری ئ �ه‌م نه‌خۆشیی‌هن‌و‬ ‫رێگا ن �ه‌دان ب��ه‌زه‌واج له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌سی ساخ‪ ،‬چونك‌ه هه‌ڵگرانی‬ ‫ئه‌م جیین‌ه له‌گۆمه‌ڵگادا زیاد‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫رێگای سیێه‌م‪ :‬نه‌هێشتنی‬ ‫زه‌واج له‌نێوان ژن‌و پیاوی‬ ‫نه‌خۆشی تاالسیما‪.‬‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ری نه‌خۆشی‬ ‫تاالسیمیا‬ ‫ب�����ۆئ�����ه‌وه‌ی ن���ه‌خ���ۆش‬ ‫ب �ه‌ت �ه‌ن��دروس��ت��ی��ی �ه‌ك��ی باش‬ ‫بمینێته‌و‌ه تووشی ئه‌م گرفتان‌ه‬ ‫ن �ه‌ب��ێ��ت ك���‌ه ب���ه‌ه���ۆی ئه‌م‬ ‫نه‌خۆشییه‌و‌ه تووشی ده‌بێت‬ ‫پێویست‌ه ل �ه‌س �ه‌ر نه‌خۆش‌و‬ ‫ك �ه‌س��وك��اری ره‌‌چ����اوی ئه‌م‬ ‫خااڵنه‌ی خواره‌و‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫ت��االس��ی��م��ای (مینور)‬ ‫به‌ته‌واوی ده‌كرێت چاره‌سه‌ر‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌م نه‌خۆشان‌ه‬ ‫ب���ه‌ب���اش���ی چ���اك���ده‌ب���ن���ه‌وه‌‌و‬ ‫ت��ه‌م��‌هن‌و ژی��ان��ی نۆرمالێان‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ب�ه‌اڵم نه‌خۆشه‌كانی‬ ‫تاالسیمای (م���اژور) ئه‌گه‌ر‬ ‫زوو چاره‌سه‌ری بۆ نه‌كرێت‬ ‫م��ن��داڵ ل�ه‌ت�ه‌م�ه‌ن��ی منداڵیدا‬ ‫تووشی م��ردن ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی‌ه پێویست‌ه ئه‌م چاره‌سه‌ران‌ه‬ ‫به‌نه‌خۆش بدرێت‪.‬‬ ‫‪ .1‬پ���ێ���دان���ی خوێن‪،‬‬ ‫ت �ه‌ن��ی��ا (خ����رۆك����ه‌ی س���ور)‬ ‫به‌ڕێكوپێكی‪ ،‬وات �‌ه نزیكه‌ی‬ ‫هه‌موو مانگ جارێك تاكو‬ ‫ڕێژه‌ی هیمۆگلۆبین (‪ 10‬گم)‬ ‫لتر كه‌متر نه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ .2‬پ��اش (‪ )15‬پاینت‬ ‫خ���وێ���ن ل���ه‌ل���ه‌ش���ی م���رۆڤ‬ ‫پێویستی به‌ده‌رزی (دیسفیرال)‬ ‫(‪ )desferrioxamine‬ده‌بێت‪،‬‬ ‫ب�ه‌ه��ۆی زی��ادب��وون��ی ڕێژه‌ی‬ ‫ئاسن له‌له‌شدا‪ ،‬زیادبوونی‬ ‫ئاسن له‌له‌شدا به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ده‌بێته‌هۆی شكاندنی‬ ‫خرۆكه‌ی سورو له‌كاركه‌وتنی‬ ‫ك����اری خ��ان��ه‌ك��ان��ی ل���ه‌ش‪،‬‬ ‫ده‌ب��ێ��ت �ه‌ه��ۆی له‌كاركه‌وتنی‬ ‫ج��گ �‌هر‌و پ�ه‌ن��ك��ری��اس‌و دڵ‌و‬ ‫رژێ��ن��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ۆی �‌ه پێویست‌ه‬ ‫نه‌خۆش خۆی رزگاربكات‬ ‫ل �ه‌ئ��اس��ن��ی زی����اد‌ه له‌له‌شدا‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ل��ێ��دان��ی ده‌رزی‬

‫(دی��س��ف��رال) به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫رێ��ك��وپ��ێ��ك‪ ،‬ب��ۆ ه���ه‌ر كگم‬ ‫(‪)250‬غ��م لێده‌درێت‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌خۆش (‪ )20‬كگم‬ ‫بێت پێویستی ب‌ه (‪)500‬غم‬ ‫(دیسفرال) ده‌بێت هه‌فته‌ی‬ ‫پێنج رۆژ‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫(دی��س��ف��رال) ل �ه‌ژێ��ر پێست‬ ‫ی‬ ‫ده‌درێ����ت ب��ه‌ه��ۆی (په‌مپ ‌‬ ‫دیسفرال)ه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ .3‬ده‌توانێت له‌جیاتی‬ ‫(دیسفرال) بۆكه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ڕێ������ژه‌ی ئ���اس���ن له‌له‌شدا‬ ‫(دی�����ف�����ری�����پ�����وون) ح���ه‌ب‬ ‫‪)deferiprone‬‬ ‫(‪tab‬‬ ‫به‌كاربهێنێت‪.‬‬ ‫‪ .4‬الب��ردن��ی (سپڵ)‪.‬‬ ‫كاری (سپڵ) البردنی خرۆك‌ه‬ ‫سوور‌ه نائاساییه‌كان‌ه له‌له‌شدا‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌هۆی له‌كاركه‌وتنی‬ ‫كاره‌كانی ك‌ه له‌ئه‌نجامدا ئه‌م‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش�‌ه ت��ووش��ی ده‌بێت‪،‬‬ ‫ه�ه‌ڵ��ده‌س��ت��ێ��ت به‌شكاندنی‬ ‫خ��رۆك��ه‌ی س���ورو خرۆك‌ه‬ ‫سپیی‌ه ئاساییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پ��ل�ازم����ا‪ ،‬ب���ۆی���‌ه پێویست‬ ‫به‌البردنی ده‌ك��ات له‌ته‌مه‌نی‬ ‫چوارساڵییه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ .5‬له‌به‌رهۆی شكاندنی‬ ‫خ��رۆك��ه‌ی س���ور‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو رۆژێ����ك دانه‌یه‌ك‬ ‫(فولیك ئه‌سید) حه‌ب (‪folik‬‬ ‫‪ ) acid‬بخوات‪.‬‬ ‫‪ .6‬چ��ان��دن��ی موخی‬ ‫(‪bone marrow‬‬ ‫ئێسك‬ ‫‪transplantataion‬‬

‫‪ )allogenic‬ل���ه‌م باره‌ی‌ه‬ ‫پێویست‌ه خۆبه‌خش له‌نزیكترین‬ ‫كه‌سی بێت‪ ،‬تاكو تێسته‌كان‬ ‫ته‌واوكه‌ری یه‌كبن‪.‬‬ ‫‪ .7‬ب���ۆ خۆپاراستن‬ ‫گوازراوه‌كان‬ ‫له‌نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت�‌ه ئ���ه‌م ڤاكسینان‌ه‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪.‬‬ ‫‪h.c v - h. b. s - h.i.v.‬‬

‫‪ .8‬خ����ۆپ����اراس����ت����ن‬ ‫له‌هه‌ندێك نه‌خۆشی‪ ،‬پێویست‌ه‬ ‫نه‌خۆش ده‌رم��ان وه‌ربگرێت‬ ‫ب��ۆ چ���اره‌س���ه‌رك���ردن‪ ،‬پاش‬ ‫الدان�����ی س��پ��ڵ‌و پێویست‌ه‬ ‫(په‌نسلین) به‌كاربهێنێت ك‌ه‬ ‫مانگان‌ه لێیبدرێت‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪8‬‬

‫ڤاکسینی شێرپه‌نجه‌ی سییه‌کان مژده‌به‌خش ‌ه‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان‬ ‫یەکێکە لە پڕمەترسیترین‌و‬ ‫بەرباڵوترین شێرپەنجەکان‪،‬‬ ‫بەهۆی ئ��ەم شێر پەنجەوە‬ ‫سااڵنە بەدەیان هەزارکەس‬ ‫ل����ە ج���ی���ه���ان���دا دەم������رن‪،‬‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان چونكه‌‬ ‫لەسەرەتادا هیچ نیشانەیەک‬ ‫لەخۆی پیشاننادات‪ ،‬درنگ‬ ‫دەدۆزرێ�����ت�����ەوەو کاتێک‬ ‫دەدۆزرێ����ت����ەوە ب��ە مانای‬ ‫ئ���ەوەی���ە گ��ەش��ەی زۆری‬ ‫کردووەو ناکرێت بە ئاسانی‬ ‫ب��وەس��ت��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬ب����ەردەوام‬ ‫زان����ای����ان ل���ە ه���ەوڵ���دان‬ ‫رێ��گ��ەی��ەک ب��ۆ دۆزینەوەو‬ ‫چ����ارەس����ەرو کۆنتڕۆڵی‬ ‫ئ����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە پەیدا‬ ‫بکەن‪ ،‬یەکێک لەتازەترین‬ ‫ه��ەوڵ��ەک��ان ئ��ەم راپۆرتەیە‬ ‫ک��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات زانایان‬ ‫ب��ۆ وەس��ت��ان��دن��ی گەشەی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان‬ ‫پێشکەوتنی هیوابەخشیان‬ ‫کردووە‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران دەڵ��ێ��ن ئەو‬ ‫ڤ��اک��س��ی��ن��ەی ک��ە سیستمی‬ ‫بەرگری لەش دەوروژێنێت‬ ‫تاوەکو هێرش بکاتە سەر‬ ‫باوترین ج��ۆری شێرپەنجە‬ ‫ل��ەت��اق��ی��ک��ردن��ەوە کلینیکیە‬ ‫سەرەتاییەکاندا بەشێوەیەکی‬ ‫مژدەبەخش دەرکەوتووە‪.‬‬ ‫تاقیکردنەوەکان لەسەر‬ ‫‪ ١٤٨‬ن���ەخ���ۆش ک����راوەو‬ ‫ل���ەگ���ۆڤ���اری بەناوبانگی‬ ‫"ل��ەن��س��ەت ئانکۆلۆجییدا"‬ ‫ب��ڵ��اوک�����راوەت�����ەوە‪ .‬ئەم‬ ‫تاقیکردنەوانە پیشانیدەدات‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫ل����ەگ����ەل‬ ‫چ��ارەس��ەری کیمیایی ئەم‬ ‫ڤاکسەنە دەتوانێت لەسەر‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ی شێرپەنجە‬ ‫ک��اری��ی��گ��ەری داب��ن��ێ��ت و‬ ‫هێواشتری بکاتەوە‪.‬‬ ‫لەگەڵ هەموو ئەمانەدا‬ ‫ک���اری���گ���ەری ڤاکسەنەکە‬ ‫ل��ەس��ەرم��ان��ەوەی نەخۆش‬

‫سنوردارەو ئێستاش پێویستی‬ ‫بەتاقیکردنەوەی زیاترە‪.‬‬ ‫ب��ون��ی��ادی شێرپەنجەی‬ ‫بەریتانیا دەڵێت کە پرسیاری‬ ‫بێوەاڵمی زۆرمان سەبارەت‬ ‫بەم ڤاکسینە لەالیە‪.‬‬ ‫لەڤاکسینی شێرپەنجەدا‬ ‫ه������ەم������ان پ���ری���ن���س���ی���پ���ی‬ ‫ڤ��اک��س��ەن��ەک��ان��ی دژە هەو‬ ‫ب���ەک���اره���ات���ووە – وات���ە‬ ‫فێرکردنی سیستمی بەرگری‬ ‫ل������ەش‪ .‬ئ����ەم ڤاکسینە‬ ‫لەجیاتی بەرگری لەبەرامبەر‬ ‫س��ورێ��ژە‪ ،‬ی��ان ئەنفلۆنزای‬ ‫وەرزی هێرش دەکاتە سەر‬ ‫ئەو لووانەی کە لەنێو لەشدا‬ ‫گەشە دەکەن‪.‬‬ ‫ک���ات���ێ���ک خ���ان���ەی���ەک‬ ‫دەبێت بە شێرپەنجەیی و‬ ‫دەستدەکات بە باڵوبوونەوە‪،‬‬ ‫بەرەبەرە روخساری خۆی‬ ‫دەگ��ۆڕێ��ت‪ .‬پروتینەکانی‬

‫س��ەر رووب����ەری خانەکان‬ ‫دەگۆڕێن ‪ .‬ئامانج ئەوەیە‬ ‫سیستمی ب���ەرگ���ری لەش‬ ‫جۆرێک فێربکرێت کە ئەم‬ ‫گۆڕانکارییانە بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی‬ ‫س��ت��راس��ب��رگ ڤاکسەنێک‬ ‫(‪)TJ4010‬‬ ‫ب�����ەن�����اوی‬ ‫ی���ان ب��ەک��اره��ێ��ن��ا‪ .‬ل��ە ئەم‬ ‫ڤ��اک��س��ەن��ەدا‪ ،‬نموونەیەک‬ ‫لەڤایرۆسی هاوڵە بەجۆرێک‬ ‫دەسکاری جنیتیکی کراوە‪،‬‬ ‫کە پروتینێکی " شێرپەنجەیی‬ ‫" لەسەر رووب��ەری خانەکە‬ ‫دەردەکەوێت‪.‬‬ ‫ن�����ەخ�����ۆش�����ەک�����ان�����ی‬ ‫تووشبوو ب��ە شێرپەنجەی‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەووت��ووی سییەکان‬ ‫ل������ەج������ۆری "خ�����ان�����ەی‬ ‫‪non-small‬‬ ‫ن��اب��چ��ووک‬ ‫لەتاقیکردنەوەکەدا‬ ‫‪"cell‬‬ ‫ب���ەش���داری���ان پ��ێ��ک��را‪ .‬بۆ‬

‫هەموو ئەمانە چارەسەری‬ ‫ستاندەری کیمیایی بەکار‬ ‫هێنراو نیوەی بەشداربووان‬ ‫بەڤاکسینەکە کوتران‪.‬‬ ‫ش���ەش م��ان��گ دوات����ر‪،‬‬ ‫دۆخ��ی ئ��ەو نەخۆشانەیکە‬ ‫ب��ە ڤ��اک��س��ەن کوترابوون‬ ‫پایەدارتر لەنیوەکەی تربوو‪.‬‬ ‫ل����ەس����ەداچ����ل وسێی‬ ‫نەخۆشەکان کە ڤاکسەنیان‬ ‫لێدرابوو‪ ،‬شەش مانگ بەبێ‬ ‫هیچ چەشنە پێشکەوتنێکی‬ ‫نەخۆشییەکە مانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئەم ژمارەیە بۆ ئەوانەی کە‬ ‫ڤاکسەنیان لێنەدرابوو تەنها‬ ‫لەسەدا سی وپێنج بوو‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا تێکڕایی‬ ‫م��ان��ەوەی ئ��ەو نەخۆشانەی‬ ‫کە ڤاکسەنەکەیان لێدرابوو‬ ‫‪ ١٠.٧‬مانگ و بۆ ئەوانەی‬ ‫کە ڤاکسەنیان لێنەدرابوو‬ ‫‪ ١٠.٣‬مانگ بوو‪.‬‬

‫پرۆفیسۆر پیترجانسن‬ ‫ل��ە ب��ون��ی��ادی توێژینەوەی‬ ‫ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی بەریتانیا‬ ‫دەڵێت‪ " :‬حەزێکی زۆر بۆ‬ ‫بەکارهێنانی توانای سیستمی‬ ‫بەرگری لەش بۆ چارەسەری‬ ‫شێرپەنجە بوونی هەیە‪ .‬ئەم‬ ‫لێکۆڵینەوەیە پیشانیدەدات‪،‬‬ ‫ت���ێ���ک���ەڵ���ەی ڤ��اک��س��ی��ن و‬ ‫چارەسەری کیمیایی لەوانەیە‬ ‫بۆ تووشبوان بە شێرپەنجەی‬ ‫س��ی��ی��ەک��ان س���وودم���ەن���دی‬ ‫زۆری هەبێت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەم لێکۆڵینەوەیە‬ ‫پرسیاری بێواڵمی زۆری‬ ‫ب��ەج��ێ ه��ێ��ش��ت��ووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫لێکۆڵینەوەی زۆرتر پێویستە‬ ‫بۆ ئەوەی دەربکەوێت ئایا‬ ‫ئەم ڤاکسینە نرخی مانەوەی‬ ‫نەخۆشەکانی تووشبوو بە‬ ‫شێرپەنجەی سییەکان زیاد‬ ‫دەکات یان نا‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪9‬‬

‫لـەپـیـریــدا كــاربـكــه‌ن تـا تـووشــ ‌ی‬ ‫نـەخـۆشـی لـەبـیـرچـوونـەوە نـه‌بـن‬ ‫و‪ :‬زانستی نوێ‬ ‫نەخۆشی لەبیرچوونەوە‬ ‫ی����ان ئ���ەل���زای���م���ەر؛ ئەو‬ ‫نەخۆشیەیه‌ کە روودەکاتە‬ ‫ک���ەس���ە ب���ەت���ەم���ەن���ەک���ان‌و‬ ‫چ��ارەس��ەری پزیشکی نییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم دەک��رێ��ت تاڕادەیەک‬ ‫کۆنتڕۆڵبکرێت‌و دوابخرێت‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ل���ەس���ەر ئەم‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە توێژینەوەی‬ ‫زۆر دەک���رێ���ت‌و یەکێک‬ ‫لەتوێژینەوەکان بەهەندێک‬ ‫دەرئەنجامی سەرنجراکێش‬ ‫گەیشتووه‌‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان دەڵێن‬ ‫کارکردن لەپیرییدا‪ ،‬مێشک‬ ‫چاالک رادەگرێت‌و دەکرێت‬ ‫رێ��گ��ەی��ەک��ی ک��اری��ی��گ��ەر بۆ‬ ‫پاشەکشە پێکردنی نەخۆشی‬ ‫ئەڵزایمەر (لەبیرچوونەوە)‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ەک���دا‬ ‫لێکۆڵینەوەیان‬ ‫زان���ای���ان‬ ‫ل��ەس��ەر دات����ای (‪)١٣٢٠‬‬ ‫نەخۆش کە (‪)٣٨٢‬کەسیان‬ ‫پیاوبوون‌و تووشی نەخۆشی‬ ‫ل��ەب��ی��رچ��وون��ەوە بووبوون‬ ‫ک���رد‪ .‬ئ����ەوان تێگەیشتن‬ ‫ک��ە ب��ۆ پ��ی��اوان کارکردن‬ ‫لەپیرییدا یارمەتیان دەدات‬ ‫مێشکیان هوشیار بمێنێتەوەو‬ ‫لەبیرچوونەوە دوابکەوێت‪.‬‬ ‫ئەم توێژینەوە لەالیەن‬ ‫دەروونناسی‬ ‫ئەنستیتۆی‬ ‫ل���ەک���ی���ن���گ���ر ل����ه‌ل����ەن����دەن‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دراوەو لەگۆڤاری‬ ‫(‪)Geriatric Psychiatry‬‬ ‫باڵوکراوەتەوە‪.‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا زی�����اد لە‬ ‫(‪)٧٠٠‬ه��������������ەزار ک���ەس‬ ‫ل��ەب��ەری��ت��ان��ی��ا ت��ووش��ی ئەم‬ ‫ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەن‌و شارەزایان‬ ‫ب��ەراوردی��ان ک��ردووە کە تا‬

‫ساڵی (‪ )٢٠٥١‬ئەم ژمارەیە‬ ‫دەگ����ات ب��ەی��ەک میلیۆن‌و‬ ‫ح��ەوت س��ەد هەزارکەس‌و‬ ‫ئ���ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە لەواڵتی‬ ‫ب��ەری��ت��ان��ی��ادا س��ااڵن��ە (‪)١٧‬‬ ‫م��ی��ل��ی��ارد پ��اوەن��د خەرجی‬ ‫دەخ����ات����ە س����ەر ئ���اب���وری‬ ‫لەبیرچوونەوە‬ ‫بەریتانیا‪.‬‬ ‫ه��ۆ تیاچوونی بەکۆمەڵی‬ ‫خانەکانی مێشکەو توێژەران‬ ‫لەسەر ئەو بڕوایەن رێگەی‬ ‫پێشگیریکردن لەم نەخۆشییە‬ ‫دروستکردنی الن��ی زۆری‬ ‫پەیوەندی لەنێوان خانەکانی‬ ‫م��ێ��ش��ک��دای��ە ل���ەرێ���گ���ەی‬ ‫ئەنجامدانی چاالکی مێشکی‬ ‫بەدرێژای ژی��ان‪ .‬بەم کارە‬ ‫دەوت����رێ����ت "پ���ارێ���زگ���اری‬ ‫لەهێزی بیرکردنەوە" ‪.‬‬ ‫بەڵگەکان پیشانیدەدەن‬ ‫ئ��اس��ت��ی خ��وێ��ن��دن��ی ب���ەرز‬ ‫م���ەت���رس���ی ت���ووش���ب���وون‬ ‫بەئەڵزایمەر (نەخۆشی لەبیر‬

‫چ��وون��ەوە) کەمدەکاتەوەو‬ ‫لێکۆڵینەوەکان‬ ‫نوێتریین‬ ‫دەڵ���ێ���ن چ���االک���ی مێشک‬ ‫ل���ەت���ەم���ەن���ی پ��ی��ری��ی��دا بۆ‬ ‫ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ئەگەری‬ ‫تووشبوون ب��ەم نەخۆشییە‬ ‫زۆر سوودمەندە‪.‬‬ ‫ئ���ەوان���ەی ک��ە درەن���گ‬ ‫خ��ان��ەن��ش��ی��ی��ن دەب������ن بە‬ ‫ب����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئەوانەی‬ ‫کە زوو خانەنشیین دەبن‬ ‫ئ���ەگ���ەری‌ تووشبوونیان‬ ‫بەئەلزایمەر کەمترە‪ .‬بەپێی‬ ‫ه��ەرس��اڵ��ێ��ك دواخستنی‬ ‫خانە نشینی ش��ەش حەفتە‬ ‫نەخۆشی ئەلزایمەر درەنگتر‬ ‫دەستپێدەکات‪.‬‬ ‫سایموون الوستوونی‬ ‫توێژەر لەم بارەوە دەڵێت‪:‬‬ ‫" وروژاندنی زیهنی بەهۆی‬ ‫ش��وێ��ن��ی ک���ارک���ردن���ەوە بۆ‬ ‫ک��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن دەبێته‌‬ ‫ه��ۆی ئ��ەوەی تواناییەکانی‬

‫م��ێ��ش��ک دان����ەب����ەزێ����ت و‬ ‫ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا ک��ەس��ەک��ە بۆ‬ ‫ماوەیەکی درێژتر لەبەرامبەر‬ ‫نەخۆشی لەبیرچوونەوەدا‬ ‫پارێزراو بێت"‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئ��ەم��ەدا ناوبراو‬ ‫دەڵ����ێ����ت "ت���وێ���ژی���ن���ەوەی‬ ‫زی��ات��ر پ��ێ��ووی��س��ت��ە تاوەکو‬ ‫تێبگەیین کەچۆن دەکرێت‬ ‫لەبیرچوونەوە دوابخرێت‪،‬‬ ‫ی���ان ب���ەت���ەواوەت���ی پێشی‬ ‫پێبگیریەت"‪.‬‬ ‫دک������ت������ۆر س��������ۆزان‬ ‫سورنسین سەرپەرەشتیاری‬ ‫گ����روپ����ی ت���وێ���ژی���ن���ەوەی‬ ‫ئەڵزایمەری‬ ‫ئەنجوومەنی‬ ‫بەریتانیا دەڵێت "بچووک‬ ‫ب��وون��ی ئ���ەو کۆمەڵەیەی‬ ‫لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە‬ ‫پ���ش���ت���راس���ت���ک���ردن���ەوەی‬ ‫دەرئ�����ەن�����ج�����ام�����ەک�����ان‬ ‫قورسدەکات"‪.‬‬ ‫ئ��ەو ه��ەروەه��ا دەڵێت‬

‫"ل��ەوان��ەی��ە هۆکارزۆربن‬ ‫ب��ۆ ئ���ەوەی بۆچی درەنگ‬ ‫خانەنشیین ب���وون دەبێت‬ ‫ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی درەنگتر‬ ‫ت������ووش������ی ن����ەخ����ۆش����ی‬ ‫لەبیرچوونەوە ببن"‪.‬‬ ‫ئ��ەو ه��ەروەه��ا دەڵێت‬ ‫"ئ����ەو پ���ی���اوان���ەی زووت����ر‬ ‫خانەنشیین دەب��ن زۆربەی‬ ‫ک���ات ئ���ەم ک����ارە بەهۆی‬ ‫ب����ارۆدۆخ����ی جەستەیی‌و‬ ‫پەستانی خوێن‌و نەخۆشی‬ ‫شەکرەوە دەکەن کە خودی‬ ‫ئ��ەم نەخۆشیانە ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون بەئەلزایمەر‬ ‫بەرزدەکاتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها دەکرێت ئەو‬ ‫هۆکارەش بێت کە کارکردن‬ ‫مێشک‌و ل��ەش بەچاالکی‬ ‫دەهێڵیتەوە‪ ،‬هەڵبەت ئێمە‬ ‫دەزان��ی��ی��ن ئ��ەم��ە ئەگەری‬ ‫ت��ووش��ب��وون بەئەلزایمەر‬ ‫دادەبەزێنێت‪.‬‬


‫ته‌ندروستی‬

‫‪10‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫‪11‬‬

‫ی مرۆڤ زیادده‌كات‬ ‫تەکنەلۆژیای نانۆ ته‌مه‌ن ‌‬ ‫تەکنەلۆژیای نانۆ دەتوانێت ماسولکەی بەهێزترمان بداتێ‪ ،‬تەمەنی خانەکانی مێشکمان (‪ )٣‬تاوەکو (‪ )٤‬بەرامبەر زیاتر‬ ‫دەکات‌و دەتوانێت مانیتۆرێک لەنێو چاومان دابنێت‪ .‬هەروەها برینەکان‌و تەنانەت زیانەکانی درکەپەتک دەرمان بکات‪.‬‬

‫یارییه‌ کۆمپیوته‌رییه‌کان‬ ‫ج���ی���ه���ان���ی ی���اری���ی���ە‬ ‫کۆمپیوتەرییەکان و فیلمەکانی‬ ‫زانستی‪-‬خەیاڵییدا وات��ە ئەو‬ ‫ب��ازارەی کە تێیدا جەستەی‬ ‫مرۆڤ لەدۆخی ئاسایی خۆی‬ ‫زۆر بەهێزتر پیشاندەدرێت‪،‬‬ ‫بەهۆی پێشکەوتنەکانی نوێ‬ ‫لەتەکنەلۆژیای نانۆ تارادەیەکی‬ ‫زۆر گەرمبووە‪ .‬ب��ەاڵم ئایا‬ ‫ئەم شێوەیە لەگۆڕانکاری‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ەوت��وو پیشاندان‬ ‫ج��ەس��ت��ەی م�����رۆڤ تەنها‬ ‫لەچیرۆکە خەیاڵییەکان‌و یارییە‬ ‫بوونی‬ ‫کۆمپیوتەرییەکاندا‬ ‫هەیە ؟ لەراستییدا لەوانەیە‬ ‫وانەبێت‪ .‬قسەکردن لەسەر‬ ‫تەکنەلۆژیای‬ ‫بەکارهێنانی‬ ‫نانۆ بۆ بەهێزکردنی جەستەی‬ ‫م��رۆڤ تەنها قسەکردن بۆ‬ ‫سەرگەرمکردن نییە‪.‬‬ ‫ئەم ئامرازانە زۆر زووتر‬ ‫لەوەی کە بیری لێدەکەنەوە‬ ‫دێ��ت��ە ژی��ان��ی راستیییەوە‪،‬‬ ‫لەساڵی ‪ ٢٠٠٧‬دا دەرکەوت‬ ‫بەرهەمەکانی تەکنەلۆژیای‬ ‫ن��ان��ۆ ل��ەن��زی��ی��ک��ەی (‪)٥٠٠‬‬ ‫بەرهەمدا بەکارهاتووە ئەم‬ ‫بەرهەمانە بریتیین لە مەوادی‬ ‫خ��واردەم��ەن��ی‪ ،‬ج��ل وبەرگ‬

‫و م��ادە تەندروستییەکان‪.‬‬ ‫لەئێمڕۆدا تەکنەلۆژیای نانۆ‬ ‫هەندێک‬ ‫لەبەرهەمهێنانی‬ ‫ل��ەپ��ێ��وی��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی ژیانی‬ ‫رۆژان����ەدا ب��ووە بەئاسایی‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا پ��زی��ش��ک��ی نانۆ‪،‬‬ ‫ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ج��ێ��گ��ەی خۆی‬ ‫پزشکییدا‬ ‫ل���ەج���ی���ه���ان���ی‬ ‫ک���ردوەت���ەوەو لەداهاتووی‬ ‫ن��زی��ک��دا ئ���ەگ���ەری ئ���ەوەی‬ ‫پێشکەوتنی زیاتر دروست‬ ‫ببێت زۆرە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ئایا تەکنەلۆژیای‬ ‫ن��ان��ۆ ب��ەڕاس��ت��ی یارمەتیمان‬ ‫دەدات بەهێزتر بیین‪ ،‬یان‬ ‫ل��ەس��ەر م��ێ��ش��ک��م��ان هێندە‬ ‫کارییگەری دادەنێت تاوەکو‬ ‫کەسایەتییمان بگۆڕێت‪ ،‬لەم‬ ‫راپۆرتەدا دەمانەوێت واڵمی‬ ‫ئەم پرسیارانە بدەینەوە‪.‬‬ ‫رەشیقی‌و توانای جەستەیی‬

‫ئ��ەگ��ەرک��ات��ی ئەوەتان‬ ‫ن��ی��ی��ە س����ەردان����ی شوێنە‬ ‫وەرزش���ی���ی���ەک���ان بکەن‪،‬‬ ‫لەوانەیە تەکنەلۆژیای نانۆ‬ ‫ب��ت��وان��ێ��ت لەهێشتنەوەی‬ ‫رەش����ی����ق����ی ج���ەس���ت���ەدا‬ ‫ی���ارم���ەت���ی���ت���ان ب�����دات‪.‬‬ ‫تەکنەلۆژیای‬ ‫لەراستییدا‬ ‫نانۆ زۆر زیاتر لەهەموو‬ ‫ج����ۆرەک����ان����ی رجیمی‬ ‫خ���واردەم���ەن���ی یارمەتی‬ ‫رەش��ی��ق م��ان��ەوەی جەستە‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫ل��ەس��اڵ��ی( ‪) ٢٠٠٦‬دا‬ ‫توێژەرانی زانکۆی تگزاس‬ ‫رای��ان��گ��ەی��ان��د توانییویانە‬ ‫م��اس��ول��ک��ەی دەستکرد‬ ‫بەسووتەمەنی هایدرۆجین‬ ‫و ک��ح��ول دروستبکەن‪،‬‬ ‫کە (‪ )١٠٠‬جار بەهێزترە‬ ‫ل��ەم��اس��ول��ک��ەی ئاسایی‬ ‫و ت��وان��ای��ی ئ���ەوەی هەیە‬ ‫سەدقات زیاترکاربکات‪.‬‬ ‫ب���ەل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەی‬ ‫ج����ۆرب����ەج����ۆر ل���ەس���ەر‬ ‫ماسولکەکان و هاوکات‬ ‫خ��ان��ەک��ان��ی سووتەمەنی‬ ‫دەک�����رێ�����ت ب���گ���ەی���ن بە‬ ‫زنجیرەیەک لەداهێنانەکان‪،‬‬ ‫لەماسولکەی دەستکردەوە‬ ‫ب��گ��رە ت���اوەک���و رۆبۆتە‬ ‫ئۆتۆماتیکییەکان‪.‬‬ ‫زیرەکی زیاتر‬

‫ئەگەر تەکنەلۆژیای نانۆ‬ ‫بتوانێت جەستەتان بەهێزتر‬ ‫بکات‪ ،‬ئایا دەشتوانێت ئێوە‬ ‫زیرەکتر پیشانبدات؟‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت هێشتا زانایان‬ ‫بەوەها ئەنجامێک نەگەیشتوون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ەوت��ەی ئەندازیارانی‬ ‫بایۆپزیشکی لەزانکۆی میشیگان‪،‬‬ ‫تەکنەلۆژیای نانۆ لەمێشکدا‬ ‫دەت���وان���ێ���ت ل���ەچ���ارەس���ەری‬ ‫ژمارەیەکی زۆر لەکێشەکانی‬ ‫نابینایی‌و نەبیستیدا بەکاربێت‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا تەکنەلۆژیای‬ ‫نانۆ دەک��رێ��ت ب��ۆ گواستنەی‬ ‫راس���ت���ەوخ���ۆی زان���ی���اری بۆ‬ ‫ن��ێ��و مێشکی خ��ەل��ک بەکار‬ ‫ب��ه��ێ��ن��رێ��ت‪ .‬ئ����ەم ئەنجامە‬ ‫ئەندازیارانی گەیاندن لەڕێگەی‬ ‫دوورەوە لەتاقیکردنەوەیەکی‬ ‫سەڕسوڕهێنەردا لەسەر تەلگراف‬ ‫و تەلەفۆن دۆزیانەوە‪.‬‬

‫سەروتر لەبینین‬ ‫لەوانەیە لەفیلمەکاندا‬ ‫ئ����ەوەت����ان ب��ی��ن��ی��ب��ێ��ت کە‬ ‫کەسێک ب��ە بەکارهێنانی‬ ‫هاوێنە (لێنز) لەچاویدا‬ ‫دەت��وان��ێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت جیهانی‬ ‫خ��ەی��اڵ��ی ببێنێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫ل��ەراس��ت��ی��ی��دا توێژەرانی‬ ‫زان�����ک�����ۆی واش���ن���ت���ۆن‬ ‫م��اوەی��ەک��ە توێژینەوەیان‬ ‫ب�����ۆ دروس����ت����ک����ردن����ی‬ ‫هاوێنــــەیەک‬ ‫وەه�����ا‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ک��ردووە‪ .‬ئەوان‬ ‫دەی��ان��ەوی سوڕێک لەنێو‬ ‫هاوێنەکەدا دابنێن‪.‬‬ ‫بە بەکارهێنانی وایەری‬ ‫کانزایی بەئەستۆری تەنها‬ ‫چ��ەن��د نانۆمیتەردەکرێت‬ ‫ئ��ەم تەکنەلۆژیایە لەسەر‬ ‫داببزێنرێت‪.‬‬ ‫هاوێنەکان‬ ‫ب��ەم شێوەیە بەکارهێنانی‬ ‫چ���اوە سروشتییەکانمان‬ ‫ئاسانتر دەبێت‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران لەسەر ئەو‬ ‫ب���ڕوای���ەن ک��ە بەزوویی‬ ‫خەیاڵییەکەی‬ ‫پیشاندەرە‬ ‫خۆیان دەناسێنن‪ ،‬هەڵبەت‬ ‫نابێت لەئێستادا چاوەڕوانی‬ ‫کوالیتی بەرز لەوێنەکاندا‬ ‫بکەین‪.‬‬

‫ئێوە دەبن بەباتری‬ ‫ه��ەرچ��ەن��د لەوانەیە‬ ‫بەهۆی ئ��ەوەی ب���ەردەوام‬ ‫ب���ەدوای���ی پ�لاک��ی کارەبا‬ ‫ی���ان کێبڵی (‪ )USB‬بۆ‬ ‫شەحنکردنەوەی موبایل و‬ ‫کامێراو ئامێرەکانی ترتاندا‬ ‫دەگ��ەڕن ماندوو بووبێتن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم نیگەران مەبن بە‬ ‫زووی���ی خ��ۆت��ان دەب���ن بە‬ ‫ب��ات��ری‪ ،‬ئ��ەوی��ش بەهۆی‬ ‫بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای‬ ‫نانۆوه‌‪.‬‬ ‫ت��وێ��ژەران��ی زانکۆی‬ ‫ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��او تاقیگەی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ـ��ـ��ـ��ی الورنسی‬ ‫برکلی‪ ،‬رێگەیەکی نوێیان‬ ‫ب���ۆ ش��ەح��ن ک���ردن���ەوەی‬ ‫ئامێرەکانتان دۆزیوەتەوە‪.‬‬

‫گ����ەرم����ای دروس���ت���ب���وو‬ ‫لەسەرچاوەکانی ترەوە بۆ‬ ‫بەکاربێت‪.‬‬ ‫شەحنکردن‬ ‫راپ��ۆڕت��ەک��ان دەڵ��ێ��ن ‪١٥‬‬ ‫ت���ری���ل���ی���ۆن وات وزە‬ ‫لەمەکینەکان و هەڵم و‬ ‫توربایینە گ��ازی��ی��ەک��ان بە‬ ‫ش��ێ��وەی گ��ەرم��ا لەکیس‬ ‫دەچێت‪ .‬بۆچی نەکرێت‬ ‫لەم وزەی ناوەندە سوود‬ ‫وەربگریین؟‪.‬‬ ‫چارەسەری برینەکان‬ ‫ه����ەن����دێ����ک����ج����ار‬ ‫چارەسەری تەواوی پێستی‬ ‫یان شانەیەکی ماسولکەیی‬ ‫چ����ەن����دی����ی����ن ح���ەف���ت���ە‬ ‫دەخاێنێت‪ .‬زیانی مێشک‬ ‫ی���ان خ��ان��ە دەمارییەکان‬ ‫لەوانەیە هەرگیز چارەسەر‬

‫ل������ەم رێ�����گ�����ەی�����ەدا‪ ،‬بە‬ ‫بەکارهێنانی وایەرەکانی‬ ‫ن����ان����ۆ‪ ،‬ئ�����ەو وزەی������ەی‬ ‫ک��ەج��ەس��ت��ەت��ان بەشێوەی‬ ‫گ��ەرم��ا لەکیسی دەچێت‪،‬‬ ‫دەبێت بەسەرچاوەی وزە‪.‬‬ ‫ه��ەر ب��ە بەکارهێنانی‬ ‫ئەم تەکنەلۆژیایە دەکرێت‬

‫نەبێت‪.‬‬ ‫ه������ەواڵ������ی خ����ۆش‬ ‫ئ��ەوەی��ە ک��ە ب��ە پزیشکی‬ ‫ن��ان��ۆ‪ ،‬هایدرۆجیلەکانی‬ ‫هەڵگری تەنۆلکەی نانۆ‪،‬‬ ‫دەت���وان���ێ ل��ەش��ان��ە زیان‬ ‫پێگەیشتووەکاندا خوێنبەری‬ ‫ن��وێ دروستبکات‌و قەدە‬

‫خ��ان��ەک��ـ��ـ��ان بوروژێنێت‬ ‫ت��������اوەک��������و ش�����ان�����ەی‬ ‫م����ردوو ب��ەخ��ان��ەی نوێ‬ ‫بگیرێتەوە‪.‬‬ ‫ج��ێ��گ��ەی‬ ‫ب�����ەم ش���ێ���وەی���ە‪ ،‬زی���ان���ە‬ ‫مێشکی‌و ئێسکییەکانیش‬ ‫چارەسەردەبن‪.‬‬ ‫ئەم جێلە دروستکراوی‬ ‫زانکـــۆی‬ ‫زان���ای���ان���ی‬ ‫سلموونەو هێشتا چەندیین‬ ‫لێکۆڵینەوەو‬ ‫س��ـ��ـ��ـ��اڵ‬ ‫ت���اق���ی���ک���ردن���ەوە لەسەر‬ ‫لەکۆتاییدا‬ ‫گیانلەبەران‌و‬ ‫ل���ەس���ەرم���رۆڤ پێویستە‬ ‫ب���ۆئ���ەوەی بەکارهێنانی‬ ‫گشتی دەستپێبکات‪.‬‬ ‫ئ��ەو زیانانەی کە بەر‬ ‫سیستمی دم��ارەک��ان یان‬ ‫دڕک���ەپ���ەت���ک دەک�����ەون‪،‬‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ن ل���ەدژوارت���ری���ن‬ ‫ج���ۆری زی���ان ب��ۆ ئەوەی‬ ‫چ�����ارەس�����ەر بکرێت‪.‬‬ ‫تەکنەلۆژیـــای‬ ‫ب����ەاڵم‬ ‫ن��ان��ۆ دەت��وان��ێ��ت دەرگ���ای‬ ‫ن����وێ ل���ەس���ەر دووب�����ارە‬ ‫دروس�����ت�����ک�����ردن�����ەوەی‬ ‫خ���ان���ە دەم���اری���ی���ە زی���ان‬ ‫لێکەوتووەکان بکاتەوە‪.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا داهێنانی‬ ‫دەی�����ڤ�����ی�����د ن���ی���س���ب���ەت‬ ‫ل��ەزان��ک��ۆی م��ون��اش کە‬ ‫لەبەکارهێــنانی‬ ‫بریتییە‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای ن��ان��ۆ بۆ‬ ‫وروژان���ـ���ـ���ـ���دن���ی ق����ەدە‬ ‫خ����ان����ەک����ان‪ ،‬هۆمێدی‬ ‫گ����ەورەی ب��ۆ چارەسەی‬ ‫پارکینسن‬ ‫ن���ەخ���ۆش���ی‬ ‫(وشکبوونی ماسولکەکانی‬ ‫لەش) دروستکردووە ‪.‬‬

‫پێشگیریکردن لەپیری‬ ‫ل��ەگ��ەڵ چ���ارەس���ەری‬ ‫زی��ان��ەک��ان‪ ،‬تەکنەلۆژیای‬ ‫ن��ان��ۆدەت��وان��ێ��ت ئومێدمان‬ ‫ب��ۆ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ لەگەڵ‬ ‫پ����ی����ری‌و ل���ەئ���ەن���ج���ام���دا‬ ‫درێ�����ژک�����ردن�����ی ت���ەم���ەن‬ ‫بێت‪ .‬زان��ای��ان��ی زانکۆی‬ ‫جێلێکی‬ ‫نۆرسڤێسترنی‬ ‫نانۆییان دروستکردووە کە‬ ‫قەدەخانەکان دەوروژێنێت‬ ‫و ئ��ێ��س��ک��ە نەرمەکانی‬ ‫ج��وم��گ��ەک��ان جارێکیتر‬ ‫زی���ن���دوو دەک���ات���ەوە‪ .‬بە‬ ‫بەرزبوونەوەی تەمەن ئەم‬ ‫ئێسکە تەنکانە لەناو دەچن‬ ‫و خەڵک کێشەی دڵتەزێن‬ ‫پەیدا دەک��ەن وچارەسەر‬ ‫کردنیان زۆر کێشەیە‪.‬‬ ‫ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە‪،‬‬ ‫زانکـــۆی‬ ‫زان���ای���ان���ی‬ ‫ن�����اوەن�����دی ف���ل���وری���ی���دا‪،‬‬ ‫لەلێــکۆڵینەوەیەکی جیادا‬ ‫گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی‬

‫ک��ە بەکارهێنانی مادەی‬ ‫ن���ان���ۆی پ���ی���ش���ەس���ازی ‪،‬‬ ‫دەک���رێ���ت ت��ەم��ەن��ی خانە‬ ‫م��ێ��ش��ک��ی��ی��ەک��ان س���ێ بۆ‬ ‫چ��وار بەرامبەربکاتەوە‪.‬‬ ‫وەک دەوت����رێ����ت‪ ،‬بەم‬ ‫شێوەیە دەک��رێ��ت تەمەنی‬ ‫خەڵک زیاد بکرێت‪ ،‬ئەمە‬ ‫لەکاتێداییە کەمتر بەهۆی‬ ‫نەخۆشییەکانی پەیوەندیدار‬ ‫بەپیری وە ئازار دەکێشن‪.‬‬ ‫بەربەرەکانی لەگەڵ‬ ‫شێرپەنجەدا‬ ‫لەئیمساڵدا نزییکەی‬ ‫‪ ١.٥‬میلیۆن نەخۆشی‬ ‫ت��ووش��ب��وو ب��ە شێرپەنجە‬ ‫س���ەرژم���ێ���ری ک�����راون‪.‬‬ ‫بۆیە گ��وم��ان ل���ەوەدا نییە‬ ‫لەگرنگتریین‬ ‫ی��ەک��ێ��ک‬ ‫ب���ەک���اره���ێ���ن���ان���ەک���ان���ی‬ ‫تەکنەلۆژیای نانۆ بۆ باشتر‬ ‫کردنی تەندروستی مرۆڤ‬ ‫و ه��ەروەه��ا دۆزینەوەو‬ ‫ک��ۆن��ت��ڕۆڵ و جۆرەکانی‬ ‫شێرپەنجەیە‪.‬‬ ‫ه��������������ەروەه��������������ا‬ ‫ل��ەگ��واس��ت��ن��ەوەی دەرم���ان‬ ‫ب��ۆ هێرشی راستەوخۆی‬ ‫کرمەکانی ن��ان��ۆ ب��ۆ سەر‬ ‫ل��ووێ��ک��ی شێرپەنجەیی‬ ‫ل���ەئ���ارادای���ە‪ ،‬لەئێستادا‬ ‫زان���ای���ان ت��ێ��دەک��وش��ن لە‬ ‫ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ا ب��ۆ هێرشی‬ ‫راست و ورد لەسەرخانە‬ ‫سوود‬ ‫شێرپەنجەییەکان‬ ‫وەربگرن‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪Discovery :‬‬


‫‪12‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫خواردنه‌وه‌ی ساردی ده‌بێته‌هۆی توندوتیژی؟‬ ‫ساردی شه‌كری زۆری له‌گه‌ڵدایه‌‌و زۆربه‌ی كات له‌نێو به‌رنامه‌ی خوارده‌مه‌نی ته‌ندروستدا نیین‪ ،‬به‌اڵم وادیاره‌ ئه‌مه‌ هه‌موو چیرۆكه‌ك ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬توێژه‌ران ده‌ڵێن خواردنه‌وه‌ی زۆری ساردی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ره‌فتاری تووندوتیژی زیاتر‌و ته‌نانه‌ت هه‌ڵگرتنی چه‌ك هه‌یه‌‪.‬‬

‫ده‌رونناسی‬

‫ئه‌گه‌ر ئێو‌ه له‌وكه‌سانه‌ن‬ ‫ك���ه‌ب���ه‌دوای ژه‌مه‌خواردنی‬ ‫ته‌ندروست‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ب����ڕی ك���ال���ۆری رۆژان�����ه‌‌و‬ ‫دابه‌زاندنی كێشه‌وه‌ن‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫تاوه‌كو ئێستا شتی زۆرتان‬ ‫ده‌رباره‌ی زیانه‌كانی ساردی‌و‬ ‫ك���ه‌م���ك���ردن���ه‌وه‌ی بڕه‌كه‌ی‬ ‫له‌ژیانی رۆژان �ه‌دا بیستبێت‪.‬‬ ‫ب�ه‌اڵم ل�ه‌وه‌ ده‌چێت ساردی‬ ‫ته‌نیا نابێت به‌هۆی قه‌ڵه‌وی‬ ‫ی���ان ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی حه‌ز‬ ‫ب��ۆ خ��واردن��ی خوارده‌مه‌نی‬ ‫ت�ه‌ن��دروس��ت‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێت‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی ئ������ه‌وه‌ی خه‌ڵك‬ ‫ت���وڕه‌ت���ر‌و ت��ون��دوت��ی��ژ تربن‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه نوێیه‌كان ده‌ڵێن‬

‫"ئه‌و هه‌رزه‌كارانه‌ی ساردی‬ ‫ده‌خۆنه‌وه‌‪ ،‬به‌به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ه��اوت �ه‌م �ه‌ن �ه‌ك��ان��ی��ان‪ ،‬زیاتر‬ ‫تووشی تووندوتیژی ده‌بن‬ ‫ی��ان چ �ه‌ك ل �ه‌گ �ه‌ڵ خۆیاندا‬ ‫هه‌ڵده‌گرن‪.‬‬ ‫ت���وێ���ژه‌ران توانیویان‌ه‬ ‫راس���ت���ه‌وخ���ۆ بیسه‌لمێنن‬ ‫ساردی ده‌بێته‌هۆی ره‌فتاری‬ ‫تووندوتیژ‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�ه‌وه‌ یه‌كێكی تر‌ه‬ ‫له‌لێكۆڵینه‌وه‌ به‌رفراوانه‌كان‬ ‫كه‌ له‌حاڵی په‌ره‌سه‌ندندایه‌‌و‬ ‫پیشانیده‌دات خوارده‌مه‌نی‬ ‫له‌سه‌ر ره‌فتارمان كارییگه‌ری‬ ‫داده‌نێت‪.‬‬ ‫(ده‌ی���ڤ���ی���د همنوه‌ی)‬

‫ب����ه‌ڕێ����وه‌ب����ه‌ری ن���اوه‌ن���دی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی كۆنتڕۆڵی زیان‬ ‫له‌فاكه‌ڵتی ته‌ندروستی گشتی‬ ‫(هارڤارد) له‌بۆستن له‌مباره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێت "كاتێك بینیمان بڕی‬ ‫ئه‌م كارییگه‌ریی‌ه چه‌ند زۆر‌ه‬ ‫تووشی سه‌رسوڕمان هاتین‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت كاتێك به‌كارهێنانی‬ ‫ك��ح��ول‌و ت��وت��ن‌و هۆكار‌ه‬ ‫ب��ن�ه‌م��اڵ�ه‌ی��ی�ه‌ك��ان وه‌ك���و نان‬ ‫خواردنی ئه‌ندامانی بنه‌ماڵ‌ه‬ ‫پێكه‌وه‌مان وه‌ك��و فاكته‌ری‬ ‫كۆنترۆڵ له‌پاڵ یه‌كتریدا دانا‪،‬‬ ‫هێشتا ئه‌م كاریگه‌ریی‌ه بوونی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێز‌و‬ ‫به‌رده‌وام له‌نێوان به‌كارهێنانی‬ ‫س���اردی‌و توندوتیژی وه‌ك‬ ‫پاڵپێوه‌نان‌و ف��ڕێ��دان بوونی‬ ‫هه‌یه‌"‪.‬‬ ‫هه‌م له‌ناو زانایان‌و هه‌م‬ ‫له‌نێوان ش��اره‌زای��ان��ی یاسا‪،‬‬ ‫م��اوه‌ی�ه‌ك��ی درێ���ژ‌ه حه‌زێكی‬ ‫زۆر هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئ�ه‌وه‌ی بزانن‬ ‫كاریگه‌ری خوارده‌مه‌نییه‌كان‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر ره‌ف��ت��ارم��ان چۆنه‌‪،‬‬ ‫له‌ساڵی (‪)١٩٧٩‬دا له‌كاتی‬ ‫پرۆسه‌ی دادگایكردنی مرۆڤ‬ ‫كوژێك له‌سانفرانسیسكۆی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ا‪ ،‬پ���ارێ���زه‌ره‌ك���ان‬ ‫ره‌ف��ت��اری تۆمه‌تباره‌كه‌یان‬ ‫به‌سته‌وه‌ به‌گۆڕینی رجێمی‬ ‫خ���وارده‌م���ه‌ن���ی���ی���ه‌ك���ه‌ی���ه‌و‌ه‬ ‫چ���ون���ك���ه‌ پ���ی���اوك���وژه‌ك���‌ه‬ ‫رجێمی خوارده‌مه‌نییه‌كه‌ی‬ ‫له‌به‌رنامه‌یه‌كی ته‌ندروسته‌و‌ه‬ ‫گ����ۆڕی ب����وو‪ ،‬به‌رجێمێك‬ ‫ل����ه‌خ����وارده‌م����ه‌ن����ی خێرا‬ ‫(‪‌)Fast Food‬و س���اردی‪،‬‬ ‫سه‌رنجراكێشه‌ ب��زان��ن ئه‌م‬ ‫ك��اره‌ی پ��ارێ��زه‌ره‌ك��ان رۆڵی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ل �ه‌ك��ۆت��ای��دا دادگ���ا‬ ‫س����زاك����ه‌ی س���ووك���ك���رد‌و‬ ‫ب���ه‌ت���ه‌واوه‌ت���ی گوناهباری‬ ‫نه‌كرد!‪.‬‬ ‫ل���ه‌وك���ات���ه‌و‌ه پرسیاری‬ ‫زۆر له‌مباره‌وه‌ دروستبوو‌ه‬ ‫ك���‌ه ه��ێ��ش��ت��ا ب���ه‌ت���ه‌واوه‌ت���ی‬ ‫واڵم ن��ه‌دراوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٦‬دا لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل��ه‌ن��ه‌روی��ج پ��ی��ش��ان��ی��دا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ه��ه‌رزه‌ك��اران��ه‌ی ك �ه‌ بڕێكی‬ ‫زۆر س����اردی ده‌خ���ۆن���ه‌وه‌‪،‬‬

‫‪13‬‬

‫ب��ه‌ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی‬ ‫كه‌متر س���اردی ده‌خۆنه‌وه‌‪،‬‬ ‫كێشه‌ی ده‌روون��ی خراپتریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی تر ك‌ه‬ ‫ب �ه‌م دواییان‌ه باڵوبووه‌ته‌و‌ه‬ ‫پیشانیده‌دات‪ ،‬له‌نێو ئه‌وانه‌ی‬ ‫س��اردی ده‌خۆنه‌و‌ه ره‌فتاری‬ ‫دژ به‌نۆرمه‌كانی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫زیاتره‌‪.‬‬ ‫بۆئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪( ،‬همن‬ ‫وه‌ی)‌و هاوكاره‌كه‌ی (سارا‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یان‬ ‫سولنیك)‪،‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر زی����اد ل�����ه‌(‪)١٨٠٠‬‬ ‫له‌قوتابخان‌ه‬ ‫ق���وت���ان���ی‬ ‫گشتییه‌كانی بۆستن كرد‪.‬‬ ‫به‌شداربووان هه‌موو جارێك‬ ‫ب��ۆم��اوه‌ی (‪ )٤٠‬خوله‌ك بۆ‬ ‫بابه‌تی جیاواز وه‌اڵم��ی بڕی‬ ‫ئه‌و ساردییه‌ی كه‌ له‌ماوه‌ی‬ ‫یه‌ك حه‌فته‌دا خواردویانه‌ته‌و‌ه‬ ‫ده‌دای���ه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وه‌اڵمی‬ ‫ئ�ه‌و پرسیارانه‌یان ك‌ه تا چ‬ ‫راده‌یه‌ك تووندوتیژییان به‌دژی‬ ‫خه‌ڵكی تر به‌كارهێناوه‌‪ ،‬یان‬ ‫ئایا له‌ساڵی رابڕدوودا له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆیان چه‌قۆ ی��ان چه‌كیان‬ ‫هه‌ڵگرتووه‌‪ ،‬ده‌دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ن����زی����ك����ه‌ی (‪)%30‬‬ ‫ب���ه‌ش���دارب���ووان ل���ه‌وه‌اڵم���دا‬ ‫وتویان‌ه كه‌ له‌حه‌فته‌ی پێشوودا‬ ‫(‪ )5‬ق���وت���وی ساردییان‬ ‫خ��واردوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬واده‌رك���ه‌وت‬ ‫ئ�ه‌م��ان كه‌متر له‌خه‌ڵكی تر‬ ‫ناخه‌ون‪ ،‬به‌اڵم له‌ماوه‌ی ئه‌م‬ ‫مانگانه‌ی دوای��ی��دا‪ ،‬روویان‬ ‫ل �ه‌ب �ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی كحول‌و‬ ‫جگه‌ر‌ه كردووه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت كاتێك توێژه‌ران‪،‬‬ ‫كحول‪ ،‬توتن‌و تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫(‪ )BMI‬دابه‌شكردنی كێش‬ ‫ل�ه‌س�ه‌ر ره‌گ��ی ب���ه‌رزی بااڵ‪،‬‬ ‫ك���‌ه ڕاده‌ی ق���ه‌ڵ���ه‌وی یان‬ ‫الوازی هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت‌و‬ ‫هه‌موو ورده‌كارییه‌كانی تریان‬ ‫كۆنتڕۆڵكرد‪ ،‬هێشتا گه‌یشتن‬ ‫به‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫زۆر س����اردی ده‌خ���ۆن���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی توندوتیژیان‌ه‬ ‫تریان هه‌یه‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه ئه‌و‬ ‫هه‌رزه‌كارانه‌ی كه‌ له‌حه‌فته‌دا‬ ‫زی��اد له‌یه‌ك قوتو ساردییان‬ ‫ده‌خوارده‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا له‌ (‪)%23‬‬

‫ی��ان چ�ه‌ك��ی��ان هه‌ڵده‌گرت‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا ئه‌م ژماره‌ی‌ه له‌ناو‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ساردی زۆریان‬ ‫ده‌خ��������وارده‌وه‌ ده‌گه‌یشت‌ه‬ ‫ل���‌ه (‪ .)%43‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫تووندوتیژی‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوته‌مه‌نان له‌ناو ئه‌و‬ ‫ك�ه‌س��ان�ه‌ی س���اردی كه‌میان‬ ‫ده‌خ����وارده‌وه‌ ل���ه‌(‪ )35‬بوو‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا له‌ناو ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫(‪ )5‬ق��وت��و ی���ان زیاتریان‬ ‫ده‌خوارده‌و‌ه له‌ (‪ )%59‬بوو‪.‬‬ ‫(برنارد گه‌ش) له‌زانكۆی‬ ‫ئه‌كسفۆرد ده‌ڵ��ێ��ت "هێشتا‬ ‫زووه‌ ك �ه‌ بڵێین‪ ،‬س���اردی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�ه‌ه��ۆی تووندوتیژی‪،‬‬ ‫ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ ته‌نیا بوونی‬ ‫په‌یوه‌ندی پیشانده‌دات"‪.‬‬ ‫ب�����ه‌اڵم پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ك��ان ده‌ڵێت‬ ‫"النیكه‌م شه‌كر تاڕاده‌یه‌ك‬ ‫تاوانباره‌‪ ،‬هه‌ندێك لێكۆڵینه‌و‌ه‬ ‫پ���ی���ش���ان���ی���ده‌دات ت���وان���ای‬ ‫وی��س��ت��ی خ �ه‌ڵ��ك په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌(مته‌بولیسم)ی مێشكه‌و‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ڵگه‌ی زۆر‬ ‫هه‌ی‌ه ك‌ه به‌جوانی پیشانیده‌دات‬ ‫ئ�����ه‌وان�����ه‌ی ده‌س���ت���ده‌ك���ه‌ن‬ ‫ب �ه‌ت��وون��دوت��ی��ژی‪ ،‬ه���ه‌ر ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ن ك‌ه پرۆسه‌ی هه‌زمی‬ ‫گلوكۆز كه‌یان ناسروشتییه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها به‌كارهێنانی شه‌كر‬ ‫له‌م كه‌سانه‌دا ده‌كرێت به‌ره‌و‬ ‫ره‌فتاری تووندوتیژی زیاتریان‬ ‫به‌رێت‪.‬‬ ‫(گش) له‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫خۆییدا له‌سه‌ر به‌ندكراوه‌كان‬ ‫پ��ی��ش��ان��ی��ده‌دات‪ ،‬ئ���ه‌وان���ه‌ی‬ ‫ك����ه‌ ق�����ه‌رب�����ووك�����ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫خوارده‌مه‌نییان پێگه‌یشتوو‌ه‬ ‫ب��ه‌ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی‬ ‫هه‌ڵخڵه‌تێنه‌ر‬ ‫ده‌رم����ان����ی‬ ‫به‌كارده‌هێنن له‌(‪ )%26‬كه‌متر‬ ‫ده‌چنه‌ ناو ئه‌و كردار‌ه تووندو‬ ‫تیژیانه‌وه‌‪ ،‬ك�‌ه دژ به‌نه‌زم‌و‬ ‫یاسای به‌ندیخانه‌یه‌‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی هاوشێو‌ه‬ ‫له‌هۆڵه‌ندا‪ ،‬باسی دابه‌زینی‬ ‫له‌(‪)%48‬ی رێژه‌ی به‌دڕفتاری‬ ‫ل��ه‌و ك �ه‌س��ان �ه‌دا ده‌ك���ات ك‌ه‬ ‫ق���ه‌ره‌ب���ووی خوارده‌مه‌نی‬ ‫وه‌رده‌گرن‪.‬‬


‫‪14‬‬

‫ته‌ندروستی‬

‫دادگای ئەوروپا بازرگانیکردن‬ ‫ه ده‌كات‬ ‫بە (قەدە خانە)کانەوە قه‌ده‌غ ‌‬

‫دادگ����ای ب���ەرزی ئ��ەوروپ��ا بەدەرکردنی‬ ‫بڕیارێک کە دەتوانێت دەرئەنجامی زۆر ترسناکی‬ ‫ب��ۆ زانستی پزیشکی هەبێت‪ ،‬رایگەیاندووە‬ ‫بە ق��ەدەخ��ان��ەی (‪ )Stem cell‬بەرهەمهاتوو‬ ‫لەکۆڕپەڵــــەی م��رۆڤ��ەوە ناکرێت بازرگانی‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن ب��ڕی��اری دادگ���ەی بەرزی‬ ‫ئ��ەوروپ��ا لەوانەیە کاریگەری نەرێنی لەسەر‬ ‫توێژینەوەی ئەو زانا ئەوروپییانە دابنێت کە لە‬ ‫بواری بەکارهێنانی قەدە خانە وەک چارەسەر‬ ‫کاردەکەن و لەوانەیە توێژینەوە لەم بوارەدا بۆ‬ ‫دەرەوەی ئەوروپا بگوازێتەوە‪.‬‬ ‫بڕیاری دادگای بەرزی ئەوروپا دوایی ئەوە‬ ‫هات کە رێکخراوی ناحکومی " ئاشتی سەوز"‬ ‫(‪ )Green peace‬سکااڵی بۆ بەرزکردەوە‬ ‫لەسەرئەوەی بازەرگانی بە قەدە خانەکانەوە‬ ‫دەکرێت‪ .‬خانە قەدەخانەکانی کۆڕپەڵە توانایی‬ ‫گۆڕینیان بۆ هەمووجۆرەکانی شانە هەیە‪.‬‬ ‫زان��ای��ان ه��ی��وادارن بتوانن ل��ەداه��ات��وودا بە‬ ‫بەکارهێنانی قەدەخانەکان رێگەیەک بۆ دەرمانی‬

‫نەخۆشیەکانی پارکینسن (تێکچوونی سیستەمی دەمارو‬ ‫ماسولکە)‪ ،‬جەڵتەی مێشک‪ ،‬نەخوشییەکانی دڵ و دیابت‬ ‫(نەخۆشی شەکرە ) بدۆزنەوە‪.‬‬ ‫ئەم بڕیارە سەبارەت بەو شێوازە دراوە کە زانایەکی‬ ‫ئەڵمانی بەناوی ئولیڤەربروستل بەمەبەستی گۆڕینی‬ ‫قەدەخانەکانی ک��ۆرپ��ەڵ��ەی م��رۆڤ ب��ۆ دەم���ارە خانە‬ ‫داهێناوە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ران ل��ەس��ەرئ��ەو ب��ڕوای��ەن ب��ڕی��اری دادگە‬ ‫لەسەرپرۆسەی توێژینەوە بۆبەکارهێنانی قەدەخانەکان‬ ‫ل��ەچ��ارەس��ەی نەخۆشییەکاندا ک��اری��ی��گ��ەری گەورە‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫ل��ەب��ڕی��ارەک��ەی دادگ���ەی ئ���ەوروپ���ادا ه��ات��ووە‪" :‬‬ ‫مێتۆدێکی دیاریکراو بۆ بەکارهێنانی کۆرپەڵەی مرۆڤ‬ ‫بۆ چارەسەری نەخۆشیی کاتێک دەکرێت بەشێوەی‬ ‫مافێکی تایبەتی تۆماربکرێت کە ئەم شێوازە لەسەر‬ ‫کۆرپەڵە بەکار بهێنرێت و سوودبەخش بێت بۆی"‪.‬‬ ‫هەر لەدرێژەی ئەم بڕیارەداهاتووە‪ " :‬بەکارهێنانی‬ ‫کۆرپەڵەی مرۆڤ بەئامانجی توێژینەوە ناکرێت وەکو‬ ‫ماف بە کەسانێک بدرێت "‪ .‬هەروەها لەم بڕیارەدا‬ ‫وتراوە‪ " :‬شێوازێک کە بریتیبێت لەهەڵگرتنی قەدەخانە‬

‫لە بالستوسیست (کۆرپەڵەی چەند رۆژە ) کە‬ ‫دەک��رێ��ت ببێت ب��ەه��ۆی تیاچوونی کۆرپەڵەکە‬ ‫ناکرێت وەک ماف بۆ کەسانێک تۆمار بکرێت‪" .‬‬ ‫پروفیسۆر پیت کۆفی لەئەنستیتۆی پزیشکی‬ ‫چ��او لەلەندەن کە ل��ەب��ارەی بەکارهێنانی قەدە‬ ‫خانەکان لەچارەسەری کوێرییدا توێژینەوە دەکات‪،‬‬ ‫فەرمانی دادگای ئەوروپای بە وێرانکەر ناوهێنا‪.‬‬ ‫ئەو لەمبارەوە بە بی بی سی وت‪ " :‬ئەم‬ ‫بڕیارە لەوانەیە ببێت بەهۆی وەستاندنی پێشکەوتنی‬ ‫توێژینەوە لەسەر قەدەخانەکان بۆ چارەسەری ئەو‬ ‫نەخۆشیانەی کە لەئێستادا چارەسەر ناکرێن‪" .‬‬ ‫بەاڵم لقی رێکخراوی ئاشتی سەوز لەئەڵمانیا‬ ‫کە سکااڵکەی بۆدادگەی ب��ەرزی ئەوروپا بەرز‬ ‫کردبوەوە لەم بارەوە دەڵێن‪ " :‬دەرکردنی مۆڵەتی‬ ‫تایبەت بۆهەڵگرتنی خانە لەکۆرپەڵەی مرۆڤ‬ ‫دەبێت بەهۆی ئەوەی کۆرپەڵەکە لەناو بچێت و‬ ‫ئەمە کارێکی ئەخالقیانە نییە‪" .‬‬ ‫دادگ���ەی ئ��ەوروپ��ا قسەکەی گروپی ئاشتی‬ ‫سەوزی قبووڵکردوو لەبەرژەوەندی ئەواندا بڕیاری‬ ‫دەرکرد بە دژی بازرگانیکردن بە قه‌دەخانەکانەوە‪.‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫ئ�����ه‌گ�����ه‌ر واده‌زان����������ن‬ ‫ك��ارك��ردن ل �ه‌م��اڵ �ه‌و‌ه چێژی‬ ‫زۆرت��ان ده‌دات��ێ‪ ،‬جارێكی تر‬ ‫بیربكه‌نه‌وه‌‪ ،‬زۆر له‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫له‌ماڵه‌و‌ه ك��ارده‌ك�ه‌ن تووشی‬ ‫هیالكی‌و ماندوویه‌تی له‌كاری‬ ‫رۆژان�ه‌ی��ان��دا ده‌ب��ن‌و به‌هره‌ی‬ ‫ك���اره‌ك���ه‌ی���ان‌و ته‌ندروستی‬ ‫ده‌رونییان تێكده‌چێت‪.‬‬ ‫زۆرێك له‌خه‌ڵك ‌ی ناچارن‬ ‫به‌ره‌به‌یانی هه‌موو رۆژێك بچن‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ماڵه‌و‌ه بۆكاركردن‌و‬ ‫النیكه‌م ت��اوه‌ك��و دوانیوه‌ڕۆ‬ ‫دوور له‌ماڵه‌و‌ه بمێننه‌وه‌‪ ،‬هیوای‬ ‫م��ان�ه‌و‌ه ل�ه‌م��اڵ‌و ئه‌نجامدانی‬ ‫كاره‌كانی فه‌رمانگ‌ه له‌ماڵه‌و‌ه‬ ‫ب�ه‌و هیوایه‌ته‌و‌ه كه‌كاركردن‬ ‫له‌ماڵه‌و‌ه به‌واتای له‌به‌ركردنی‬ ‫جلی ماڵ‌و به‌ئاسوده‌یی له‌سه‌ر‬ ‫قه‌نه‌ف‌ه دانیشتن‌و په‌رداخێك چا‬ ‫به‌ده‌سته‌و‌ه گرتنه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ك��‌ه ب �ه‌خ �ه‌ی��اڵ��ی ئ���اس���وده‌و‌ه‬ ‫كاربكه‌یت‪ .‬ب�ه‌اڵم توێژه‌ران‬ ‫ل �ه‌و ب��ڕوای��ه‌دان ب��ۆ زۆربه‌ی‬ ‫ك��ات �ه‌ك��ان ئ �ه‌م �‌ه ته‌نیا هه‌ڵ‌ه‬ ‫تێگه‌یشتنه‌‪.‬‬ ‫كاركردن له‌ماڵه‌و‌ه نه‌ك ته‌نیا‬ ‫خۆش نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌توانێت‬ ‫ب��ب��ێ��ت ب���ه‌ه���ۆی هیالكی‌و‬ ‫ماندوویی زۆر له‌كاركردندا‪،‬‬ ‫ب�ه‌ت��ای��ب�ه‌ت��ی ئ �ه‌گ �ه‌ر نه‌كرێت‬ ‫ل �ه‌ن��ێ��وان چاوه‌ڕوانییه‌كانی‬ ‫بنه‌ماڵه‌و كاره‌كه‌دا به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫ه��اوس �ه‌ن��گ��ی��ی �ه‌ك��ی گونجاو‬ ‫دروستبكرێت‪.‬‬ ‫(تیموونی گلدن) ك‌ه له‌م‬ ‫بواره‌دا چاالكیكردووه‌‪ ،‬بڕوایی‬ ‫وای‌ه كاركردن له‌ماڵه‌وه‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫به‌واتای كار له‌كاتژمێره‌كانی‬ ‫ئاساییدا نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو زۆربه‌ی‬ ‫كات شه‌وه‌كان‌و پشووه‌كانی‬ ‫كۆتایی حه‌فته‌ش ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌كۆتاییدا كاركردن له‌رێگه‌ی‬ ‫دووره‌و‌ه ده‌ب��ێ��ت به‌هۆی‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ك �ه‌خ �ه‌ڵ��ك بكه‌ون‌ه‬ ‫ب���ارودۆخ���ێ���ك���ه‌و‌ه ك��‌ه كات‌ه‬ ‫كاركردن‬ ‫تایبه‌تییه‌كانیان‪،‬‬ ‫داگیری بكات‪.‬‬ ‫(گلدن) له‌لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫خۆییدا داوای له‌(‪ )٣١٦‬كه‌س‬ ‫ك��رد ك �‌ه ب��ۆ كۆمپانیایه‌كی‬ ‫گ���ه‌ور‌ه ك��اری��ان��ده‌ك��رد‪ ،‬رای‬

‫‪15‬‬

‫كاركردن له‌ماڵه‌و ‌ه زیاتر له‌كاركردنی‬ ‫فه‌رمانگ ‌ه ماندوتده‌كات‬ ‫خ��ۆی��ان ده‌رب����اره‌ی هه‌ندێك‬ ‫رسته‌ی تایبه‌تی ده‌رببڕن‪ ،‬وه‌كو‬ ‫"ب �ه‌ه��ۆی ف��ش��اری كارییه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێكجار ك�‌ه له‌ماڵه‌وه‌م‪،‬‬ ‫ب���ه‌ڕاده‌ی���ه‌ك سترێسم هه‌ی‌ه‬ ‫ك‌ه ناتوانم ئه‌و كاران‌ه بكه‌م‬ ‫ك �‌ه چێژیان لێوه‌رده‌گرم"‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا "چ��ون��ك�‌ه به‌هۆی‬ ‫به‌ر پر سیا ر ه‌ییه‌تییه‌كا نی‬ ‫ب��ن�ه‌م��اڵ�ه‌و‌ه ل �ه‌ژێ��ر زه‌ختدام‪،‬‬ ‫ت �ه‌رك��ی��ز ل���ه‌س���ه‌ر ك���اره‌ك���ه‌م‬ ‫به‌ڕاستی ئاسان نییه‌"‪.‬‬ ‫زۆرب���ه‌ی به‌شداربووانی‬ ‫ئ����ه‌م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ی �‌ه پیاو‬ ‫ب��وون‌و (‪ )%٨٨‬یان منداڵیان‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ئه‌وان بڕی هیالكی‌و‬ ‫ماندوویه‌تی كه‌سه‌كانیان پێوا‪.‬‬

‫(گ���ل���دن) گ�ه‌ی��ش��ت به‌و‬ ‫ئه‌نجامه‌ی ك‌ه ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫زیاتر كارده‌ك‌هن‌و كاره‌كه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌كه‌یان دژایه‌تی‬ ‫زی��ات��ری ه �ه‌ی �ه‌‪ ،‬تاڕاده‌یه‌كی‬ ‫زی��ات��ر م��ان��دووی �ه‌ت��ی كاری‬ ‫هه‌ستپێده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی پێشوو‬ ‫پیشانیداو‌ه ك�‌ه ئ �ه‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫ل �ه‌دژب �ه‌ی �ه‌ك��ی‪ ،‬ه��ه‌م له‌باری‬ ‫جیسمییه‌وه‌‌و ه��ه‌م له‌باری‬ ‫رۆح��ی��ی�ه‌و‌ه زی��ان به‌كه‌سه‌ك‌ه‬ ‫ده‌گه‌ێنێت‌و له‌سه‌ر تواناكانی‬ ‫كارییگه‌ری خراپ داده‌نێت‪.‬‬ ‫له‌ئه‌نجامدا خه‌ڵك هه‌ست‬ ‫ب �ه‌م��ان��دووی �ه‌ت �ی‌و بێتوانایی‬ ‫كاره‌كه‌یاندا‬ ‫له‌ئه‌نجامدانی‬

‫ده‌ك�����ه‌ن‪ ،‬ت �ه‌ن��ان �ه‌ت له‌وه‌ها‬ ‫بارودۆخێكدا زۆرب �ه‌ی كات‬ ‫كه‌سه‌كان رای��ده‌گ�ه‌ی�ه‌ن��ن ك‌ه‬ ‫نه‌خۆش ك �ه‌وت��وون‪ ،‬به‌وته‌ی‬ ‫(گ����ل����دن) ك��ه‌س��ان��ێ��ك ك‌ه‬ ‫له‌ماڵه‌و‌ه كارده‌ك‌هن‌و به‌رده‌وام‬ ‫ئه‌ره‌ك‌ه بنه‌ماڵه‌ییه‌كانیان به‌بیر‬ ‫ده‌هێنرێته‌و‌ه ده‌بێت له‌م كه‌سان‌ه‬ ‫زیادبكرێن ك‌ه له‌ماڵه‌و‌ه تووشی‬ ‫كێش‌ه ده‌بن‪.‬‬ ‫(گلدن) له‌و بڕوایه‌دایه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان ده‌بێت له‌رێگه‌ی‬ ‫دووره‌و‌ه سه‌رنجێكی وردتر‬ ‫ب��ده‌ن�‌ه ب�ه‌رن��ام�‌ه كارییه‌كان‌و‬ ‫ی ك �‌ه ئه‌و‬ ‫دڵنیابێت ل����ه‌و‌ه ‌‬ ‫شوێنه‌ی فه‌رمانبه‌ره‌كانی تێیدای‌ه‬ ‫له‌ڕوانگه‌ی ده‌روونییه‌و‌ه زیانیان‬

‫پێناگه‌یه‌نێت‪ ،‬بۆی‌ه چۆنایه‌تی‬ ‫كاره‌كه‌یان دانابه‌زێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئ �ه‌گ �ه‌ر هه‌موو‬ ‫الیه‌نه‌كان له‌به‌رچاو گیرابێت‌و‬ ‫ب���ه‌ب���اش���ی ب���ه‌رن���ام���ه‌ڕێ���ژی‬ ‫بۆكرابێت‪ ،‬كاركردن له‌ماڵه‌و‌ه‬ ‫ده‌توانێت هه‌ڵبژاردنێكی باش‌و‬ ‫سوودمه‌ند بێت‪.‬‬ ‫به‌گشتی باشترین بارودۆخ‬ ‫بۆ سوودوه‌رگرتن له‌باشییه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه خه‌ڵك بتوانن فه‌زایه‌كی‬ ‫تایبه‌تی كاركردنیان هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌ك كه‌تێیدا هه‌ست‬ ‫به‌ئاسووده‌یی بكه‌ن‪ ،‬فه‌زایه‌ك‬ ‫كه‌بتوانێت خ��ان��ه‌واده‌‌و كار‬ ‫له‌یه‌كتری جیابكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Discovery :‬‬


‫ده‌رونناسی‬

‫‪16‬‬

‫هر ‌هبانی‬

‫جینی می‬ ‫هه‌ند ێك‬ ‫ك�ه‌س ه�ه‌م میهره‌بانن هه‌م‬ ‫جێگه‌ی متمانه‌‪ ،‬ته‌نانـــه‌ت ئه‌گه‌ر یه‌ك‬ ‫وش �ه‌ش قسه‌یان نه‌كردبێـــت‪ ،‬وادیاره‌‬ ‫خ�ه‌ڵ��ك ئ��ه‌م جیاوازییـــه‌ به‌دروستی‬ ‫ت��ێ��ده‌گ �ه‌ن‪ ،‬ئ �ه‌گ �ه‌ر ل��ه‌و ك�ه‌س��ان�ه‌ نیین‬ ‫ك��ه‌خ��ه‌ڵ��ك ب��ه‌م��ی��ه��ره‌ب��ان‌و جێگه‌ی‬ ‫متمانه‌یان ده‌زانن له‌وانه‌یه‌ جینه‌كانتان‬ ‫تۆمه‌تباربن‪.‬‬ ‫ئ���ای���ا ئ�����ه‌و ك���ه‌س���ان���ه‌ی ك���ه‌‬ ‫ب��ه‌ده‌وروب��ه‌رت��ان��ه‌وه‌ن‪ ،‬ئێوه‌ وه‌كو‬ ‫كه‌سێكی میهره‌بان ده‌ناسن؟ ئایا‬ ‫له‌یه‌كه‌م دی���داردا وه‌ك كه‌سێكی‬ ‫م��ی��ه��ره‌ب��ان‌و جێمتمــانه‌ دێنه‌‬ ‫پێشچاو؟ ی��ان به‌پێچه‌وانه‌وه‌؟‬ ‫زانایــان ده‌ڵێــــن "ئه‌وه‌ی ئێوه‌‬ ‫ت��ا چ راده‌ی����ه‌ك میهـــره‌بان‬ ‫دی�����ارب�����ن‪ ،‬ب����ۆ جینێكی‬ ‫تایبــه‌تی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬خاڵی‬

‫ۆزرای ‌هو ‌ه‬ ‫د‬

‫سه‌رنجڕاكێش‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ خ�ه‌ڵ��ك��ی تر‬ ‫ده‌توانن بڵێــــن كه‌ئێوه‌ هه‌ڵگـــری ئه‌م جینه‌ن‬ ‫ی��ان ن��ا؟ ته‌نانه‌ت ئ�ه‌گ�ه‌ر ی �ه‌ك وش��ه‌ش قسه‌تان‬ ‫نه‌كردبێت!‪.‬‬ ‫كۆپی ج��ۆرب�ه‌ج��ۆر ب��ۆ جینێك ك�ه‌ كرداری‬ ‫وه‌رگ���ره‌ك���ان���ی ه��ۆرم��ۆن��ی (ئ �ه‌ك��س��ی تۆسین)‬ ‫دیاریده‌كات‪ ،‬بوونی هه‌یه‌‪( .‬ئه‌لكساندر كوگان)‬ ‫له‌زانكۆی تــــورنتـــۆی كه‌نــــــــه‌دا‪ ،‬هاوڕێ‬ ‫له‌گــــه‌ڵ هاوڕێكانـــــی‪ ،‬له‌لێكۆڵینـــه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫دواییه‌ی خۆیـــــاندا لێكۆڵیــــنه‌وه‌یان كــردووه‌‬ ‫ك�ه‌ئ��ای��ا چ�ه‌ن��د ج���ۆری جینیتیك ده‌تـــــوانێت‬ ‫له‌سه‌ر ره‌فتاری خه‌ڵك كاریــــگه‌ری دابنــــێت‬ ‫یان داینه‌نێت‪ ،‬هۆكاری هه‌ڵبژاردنی ئــــه‌م بابه‌ته‌‬ ‫ئه‌وه‌بووه‌ كه‌ ئاستی به‌رزی (ئه‌كـــــسی توسیین)‬ ‫ده‌بێــــــت ب �ه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی خه‌ڵـــــك زیاتر‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌ربكه‌ون‪.‬‬ ‫گروپه‌كه‌ی كوگــــــان له‌لێكۆڵینــه‌وه‌كه‌ی‬ ‫خۆیـــاندا داوایـــان له‌ (‪ )116‬به‌شــــداربوو كرد‬ ‫(‪ )23‬دانه‌ فیلمی بێده‌نگ‪ ،‬كه‌ هـــه‌ركامه‌یان بۆ‬ ‫ماوه‌ی (‪ )20‬چركه‌ درێژییه‌كــــه‌یان بوو ببینن‪،‬‬ ‫ه �ه‌رك��ام له‌فیلمه‌كان كه‌سێكی پ��ی��ش��ان��ده‌دا كه‌‬

‫هاوسه‌ره‌كه‌ی‪ ،‬چیرۆكی ئه‌زموونی تاڵی‬ ‫كه‌سی خۆی بۆ ده‌گێــــڕایه‌وه‌و شێـــــوازی‬ ‫ك���اردان���ه‌وه‌ی كه‌سه‌كـــه‌ ب��ۆ چیرۆكه‌كه‌‬ ‫وێنـــــه‌ی لێهه‌ڵگیرابوو‪ ،‬داوا له‌به‌شداربووانی‬ ‫ناو لێكۆڵینه‌وه‌كــــــه‌ كرا‪ ،‬نمره‌ی میهره‌بانی‌و‬ ‫جێگه‌ی متمانه‌بوون ب��ده‌ن به‌كه‌سانی ناو‬ ‫فیلمه‌كه‌ ‪.‬‬ ‫ده‌رئ���ه‌ن���ج���ام���ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �ه‌وه‌ك �ه‌ زۆر‬ ‫سه‌رنجڕاكێش بوو‪ ،‬ئه‌و كه‌سانه‌ی هه‌ڵگری‬ ‫كۆپی ناسراو به‌ (جی جی) یان (ئه‌ی ئه‌ی)‬ ‫ب��وون‪ ،‬ل�ه‌وان��ی تر میهره‌بانتر ب��وون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫جیاوازییه‌كانیان له‌چیدابوو؟ ئه‌و كه‌سانه‌ی‬ ‫جینی (جی جی)یــــان هه‌بوو‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر ج��ی��اواز‪ ،‬زی��ات��ر ل��ه‌وان��ی ت��ر هاودڵی‬ ‫ناگوفتاری وه‌ك‪ ،‬زه‌رده‌خ�ه‌ن�ه‌‪ ،‬یان له‌قاندنی‬ ‫سه‌ریان به‌كارده‌هێنا‪ ،‬كوگان وابیرده‌كاته‌وه‌‬ ‫ئه‌مه‌ هه‌مان هۆكاربێت كه‌ له‌سه‌ر داوه‌ری‬ ‫بینه‌ر كارییگه‌ری داده‌نێت‪.‬‬ ‫ه �ه‌ڵ��ب �ه‌ت ب��ۆپ��ش��ت��راس��ت��ك��ردن �ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫رای�ه‌‪ ،‬پێویسته‌ لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر ده‌رباره‌ی‬ ‫كارییگه‌رییه‌كانی جینه‌كانی وه‌رگری (ئه‌كسی‬ ‫توسین) له‌سه‌ر ره‌فتاربكرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪New Scientist :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪X‬‬

‫ۆزرێت ‌هو ‌ه‬ ‫وگڵ د ‌هد‬ ‫یگ‬

‫‌هکی نهێن‬

‫تاقیگ ‌هی‬

‫واده‌ركه‌وتووه‌‬ ‫گوگڵ تاقیگه‌یه‌كی نهێنی به‌ناوی‬ ‫(گ��وگ��ڵ ئ��ێ��ك��س)ی‌ ه �ه‌ی �ه‌ ك �ه‌ ب����ه‌ڕاده‌ی‬ ‫(موساد)‌و (سی ئای ئه‌ی) نهێنییه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫تاقیگه‌دا‪ ،‬پ��رۆژه‌ ره‌ق�ه‌ك��ان��ی داهاتووی‬ ‫گ��وگ��ڵ‪ ،‬وه‌ك��و ئاسانسۆر (مه‌سعه‌د)ه‌‬ ‫فه‌زاییه‌كان تاقیده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫گوگل غولی جیهانی ئینته‌رنێته‌‬ ‫كه‌ به‌خێراییه‌كی ب���ه‌رزه‌وه‌ خه‌ریكی‬ ‫پێشكه‌وتن‌و په‌ره‌سه‌ندنه‌‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫به‌هێزترین مه‌كینه‌كانی گه‌ڕان‪( ،‬گوگڵ‬ ‫ئێرس‌و كروم‌و ئه‌ندروید)ه‌‪ .‬كه‌س‬ ‫ئ��اگ��اداری ب �ه‌رن��ام �ه‌ی داهاتووی‬ ‫گوگڵ نییه‌‪ ،‬بیركه‌نه‌وه‌ ئه‌گه‌ر گوگڵ‬ ‫تاقیگه‌یه‌كی ب��ۆ به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫داهاتوو هه‌بێت‪ ،‬چی دروست‌و‬ ‫چی‌ تاقیده‌كاته‌وه‌‌و ناوی وه‌ها‬ ‫تاقیگه‌یه‌ك ده‌بێت چی بێت؟‬ ‫ده‌وترێت له‌تاقیگه‌ی نهێنی‬

‫‪17‬‬

‫به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫گ���وگ���ڵ ب����ه‌ن����اوی (گوگڵ‬ ‫ئێكس)‪ ،‬به‌رهه‌می تایبه‌تی بۆ هه‌بوونی ئاسمانێكی‬ ‫شین‪ ،‬به‌رهه‌مدێن‌و تاقیده‌كرێنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م به‌رهه‌مانه‌‬ ‫له‌نموونه‌ی ئاسانسۆره‌ فه‌زاییه‌كانن‪ ،‬ئاسانسۆره‌‬ ‫فه‌زاییه‌كان بریتیین له‌ (ئپتۆمێلی بێ شۆفێر) كه‌‬ ‫به‌ئینته‌رنێته‌وه‌ ده‌به‌سترێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌وت��رێ��ت تاقیگه‌ی (گوگڵ ئێكس) به‌تازه‌یی‬ ‫دۆزراوه‌ت����ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌ڕاده‌ی رێكخراوێكی جاسوسی‬ ‫نهێنی پاریزی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م وته‌یه‌ قسه‌ی كه‌سێكه‌ كه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م پرۆژه‌یه‌دا ئاشنایه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و له‌ دوو‬ ‫تاقیگه‌ی جیاوازدا‪ ،‬یه‌كێكیان له‌كاڵیفۆڕنیا‌و ئه‌ویتریش‬ ‫له‌شوێنێكی نه‌ناسراو له‌ئه‌مریكادا كاریكردووه‌‌و‬ ‫نه‌یویستیووه‌ ناوی خۆی بڵێت‪.‬‬ ‫(رادن����ی ب���روك���ز)‪ ،‬ل�ه‌م��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی زانستی‬ ‫كۆمپیۆته‌ری (‪)MIT‬و شاره‌زا له‌زیره‌كی ده‌سكرددا‬ ‫له‌مباره‌وه‌ ده‌ڵێت "ئ�ه‌وان له‌ئێستاشدا زۆر له‌پێشن‬ ‫گوگڵ كۆمپانیایه‌كی ئاسایی نییه‌"‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای ئ �ه‌وه‌ی به‌شێوه‌ی ئاسایی ده‌كرێت‬ ‫ئه‌ندازیاری زۆری نه‌رمه‌كار له‌گوگڵدا بدۆزرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م تاقیگه‌یه‌ پڕه‌ له‌ئه‌ندازیاری روباتیك‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆر دڵخۆش مه‌بن ئه‌و شتانه‌ی گوگڵ تاقیكردنه‌وه‌ی‬

‫ل���ه‌س���ه‌ر ده‌ك���ات‬ ‫ل�ه‌ئ��ای��ی��ن��ده‌ی نزییكدا ناكه‌وێته‌‬ ‫به‌رده‌ستی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌ ئاسانسۆڕی فه‌زایی‪ ،‬مه‌فهومێكه‌‬ ‫كه‌ له‌ئێستادا زۆرتر له‌فیلمه‌ زانستییه‌ خه‌یاڵییه‌كاندا‬ ‫ده‌بینرێت‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ئایدیاكه‌ی زۆر ساده‌یه‌‪،‬‬ ‫ته‌نیا ده‌ب��ێ��ت مووشكه‌ گرانبه‌ها‌و ترسناك‌و‬ ‫سنورداره‌كان كه‌ تاوه‌كو ئێستا كارمانپێده‌كردن‬ ‫به‌جێبهێڵیین‌و به‌ئاسانسۆڕی ف �ه‌زای��ی به‌ره‌و‬ ‫فه‌زا بچیین‪ ،‬ئامێرێكی زه‌ب �ه‌الح كه‌ ده‌توانێت‬ ‫هه‌موو شتێك‌و هه‌موو كه‌سێك به‌كه‌یبڵی زۆر‬ ‫گ �ه‌وره‌ ب �ه‌ره‌و س �ه‌ره‌وه‌ هه‌ڵكێشێت‌و فڕێبداته‌‬ ‫سه‌ر سه‌كۆیه‌ك له‌شوێنێكی دیاریكراو له‌فه‌زا‬ ‫ك �ه‌ب �ه‌ده‌وری زه‌وی��ی��دا ده‌س��وڕێ��ت�ه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫تائێستا ژماره‌یه‌كی زۆر زانا له‌رباره‌ی ئه‌مه‌وه‌‬ ‫قسه‌یان كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم هێشتا له‌ئایدیا به‌والتر‬ ‫نه‌ڕۆیشتووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئۆتۆمبێله‌ رۆبۆتییه‌كان‌و‬ ‫ئ��ه‌و ئ��ام��ێ��ران�ه‌ی ك �ه‌ ل �ه‌م��اڵ �ه‌وه‌ به‌ئه‌نته‌رنێت‬ ‫په‌یوه‌ندییان پێكه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬به‌م زوانه‌ نایه‌نه‌ نێو‬ ‫ژیانمانه‌وه‌‪.‬‬ ‫گوگڵ به‌فه‌رمی تائێستا هیچ شتێكی ده‌رباره‌ی‬ ‫بارۆدۆخی ئه‌م پرۆژانه‌‪ ،‬یان ته‌نانه‌ت بوونی‬ ‫تاقیگه‌ی (گوگڵ ئێكس)‪ ،‬باڵونه‌كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Discovery :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪18‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ورده‌كاریی گه‌شتی‬ ‫(‪ )9‬مانگه‌ی مه‌ریخ‬ ‫پێوی (كیوریاسیتی)‬

‫رۆبۆتی کیوریاسیتی له‌سه‌ر مه‌ریخ چیده‌کات‬ ‫پێشكه‌وتووترین رۆبۆتی‬ ‫ناسا كاتژمێر ش �ه‌ش‌و دوو‬ ‫خ��وول��ه‌ك��ی رۆژی (‪)26‬‬ ‫ی‌ مانگی‌ تشرینی‌ دووه‌م‪،‬‬ ‫ب�ه‌ك��ات��ی ك��وردس��ت��ان به‌ره‌و‬ ‫ه �ه‌س��اره‌ی س��وور به‌ڕیكرا‪،‬‬ ‫ئ��ای��ائ��ه‌م رۆب���ۆت���ه‌ قۆناغه‌‬ ‫دژواره‌ك����ان����ی گه‌شته‌كه‌ی‬ ‫ده‌بڕێت؟‬ ‫له‌نێو ته‌نه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫خ��ۆر‪ ،‬هه‌ساره‌ی مه‌ریخ بۆ‬ ‫م��رۆڤ شوێنێكی تایبه‌تییه‌‪،‬‬ ‫شوێنی ئه‌م هه‌ساره‌یه‌ ده‌كه‌وێته‌‬ ‫سه‌رسنووری ناوچه‌ی بۆژیان‬ ‫گونجاوی كۆمه‌له‌ی خۆر‪،‬‬ ‫پێشووتر‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌كانی‬ ‫پیشانیانداوه‌ ل�ه‌وان�ه‌ی�ه‌ ئاو‬ ‫به‌شێوه‌ی شله‌ له‌ڕابردووی‬ ‫دووردا له‌م هه‌ساره‌یه‌دا بوونی‬

‫هه‌بووبێت‪ ،‬پرسیاری گرنگ‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ ئایا ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌‬ ‫چه‌ند میلیارد س��اڵ له‌وه‌و‬ ‫پێش ژیان (ته‌نانه‌ت به‌شێوه‌‬ ‫زۆر ساده‌كه‌ی) له‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫هه‌ساره‌یه‌ بوونی هه‌بووبێت؟‬ ‫ئ���ای���ا ئ���ه‌گ���ه‌ر هه‌بووبێت‬ ‫ده‌كرێت پاشماوه‌ی ئه‌م ژیانه‌‬ ‫بدۆزرێته‌وه‌؟‬ ‫تاقیگه‌ی زانستی مه‌ریخ‬ ‫(‪ )MSL‬رۆبۆتێكی گه‌وره‌یه‌‬ ‫ك�ه‌ ب��ۆ وه‌اڵم���دان���ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫پرسیاره‌ دیزایین كراوه‌‪.‬‬ ‫ب�����ۆئ�����ه‌م س�����ه‌ف�����ه‌ره‌‬ ‫رۆبۆتی (كیوریاسیتی) كه‌‬ ‫له‌شێوه‌ی تاقیگه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ا س �ه‌ف �ه‌رێ��ك��ی (‪)٩‬‬ ‫به‌سه‌ركه‌وتوویی‬ ‫م��ان��گ �ه‌‬ ‫ئه‌نجامبدات‪ ،‬ئ �ه‌م سه‌فه‌ره‌‬

‫سووته‌مه‌نی‬ ‫ب���ه‌دان���ان���ی‬ ‫پ���ل���ۆت���ۆن���ی���ۆم ل���ه‌ق���وت���وی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی وزه‌ی رۆبۆته‌كه‌‬ ‫ده‌س��ت��ی��پ��ێ��ك��ردووه‌‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫مانگی ئابی ساڵی داهاتوو‬ ‫درێژه‌ ده‌كێشێت‪ ،‬دوایی ئه‌م‬ ‫سه‌فه‌ره‌ دوورودرێ���ژه‌ی‌ ئه‌م‬ ‫رۆبۆته‌ له‌رێگای‌ سڵنگێكه‌وه‌‬ ‫له‌ئاسمانی مه‌ریخه‌وه‌ به‌ره‌و‬ ‫رووبه‌ری مه‌ریخ به‌رده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ل���ه‌دوای���ی���دا ئه‌ركه‌كانی‬ ‫رۆبۆته‌كه‌ ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫ب��ۆن��اردن��ی ئ �ه‌م رۆبۆته‌‬ ‫بۆ م�ه‌ری��خ‪ ،‬ل���ه‌وزه‌ی هێزی‬ ‫كێشكردنی خ��ۆر زۆرتریین‬ ‫سوود وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫رۆبۆتی (كیوریاسیتی)‪،‬‬ ‫ن��رخ �ه‌ك �ه‌ی دوو میلیارد‌و‬ ‫پێنجسه‌د میلیۆن دۆالره‌‪ ،‬ئه‌م‬

‫رۆبۆته‌ له‌چاو رۆبۆته‌كانی‬ ‫پێشتر توانایه‌كی به‌رزتری‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪،‬ل��ه‌س��اڵ��ی (‪)١٩٩٧‬‬ ‫دا‪( ،‬س��وج��ن �ه‌ر) كه‌زۆرتر‬ ‫ل �ه‌ئ��ام��ێ��رێ��ك��ی یاریكردن‬ ‫ده‌چوو‪ ،‬ته‌نیا (‪ )١٠‬كیلۆگرام‬ ‫كێشی ه �ه‌ب��وو ب��ۆ مه‌ریخ‬ ‫نێردرا‪ ،‬ح�ه‌وت ساڵ دواتر‬ ‫دوو دانه‌ روبۆتی هاوشیوه‌‬ ‫كه‌ هه‌ریه‌كێكیان كێشه‌كه‌ی‬ ‫(‪ )١٧٠‬كیلۆگرام بوو‪ ،‬به‌ره‌و‬ ‫م �ه‌ری��خ ن��ێ��ردران ئ��ه‌م دوو‬ ‫رۆبۆته‌ ناویان (ئاپورچینیتی)‬ ‫و (س���پ���ری���ت)ب���وو‪ ،‬كۆی‬ ‫ه�ه‌م��وو ئامێره‌كانیان كه‌بۆ‬ ‫به‌كاریانده‌هێنا‬ ‫پشكنیین‬ ‫(‪ )١٠‬كیلۆگرام بوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئێستا رۆبۆتی (كیوریاسیتی)‬ ‫ك���ی���ل���ۆگ���رام‬ ‫(‪)٩٠٠‬‬

‫كێشه‌كه‌یه‌تی‪ ،‬ته‌نیا ئامێرێكی‬ ‫قه‌باره‌كه‌ی چواربه‌رانبه‌ری‬ ‫رۆب��ۆت �ه‌ك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ �ه‌ی ساڵی‬ ‫(‪)١٩٩٧‬ه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م رۆب���ۆت���ه‌ ده‌چێت‬ ‫ش��وێ��ن��ه‌ك��ان ده‌پشكنێت‪،‬‬ ‫ب���ۆ ئ�����ه‌وه‌ی ب��زان��ێ��ت ئایا‬ ‫ل �ه‌ڕاب��ردوودا به‌كه‌ڵكی ژیان‬ ‫هاتووه‌ یان نا؟ ئایا له‌ئێستادا‬ ‫ی���ان داه����ات����وودا ده‌كرێت‬ ‫به‌كه‌ڵكی ژیان بێت؟‪.‬‬ ‫ئه‌وناوچه‌یه‌ی رۆبۆته‌كه‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌سه‌ر ده‌كات‬ ‫(‪ )٢٠‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫پ��ان��ت��ای��ی ه �ه‌ی��ه‌‌و تاقیگه‌كه‌‬ ‫بۆی هه‌یه‌ له‌هه‌رشوێنێكییدا‬ ‫داب��ب��ه‌زێ��ت‪ ،‬وردب��ی��ن��ی ئه‌م‬ ‫تاقیگه‌یه‌ زۆر له‌وانی پێشووتر‬ ‫به‌رزتره‌‪.‬‬

‫ت��وێ��ژه‌ران ب��ۆ دابه‌زینی‬ ‫رۆبۆته‌كه‌ یه‌كێك له‌چاڵه‌كانی‬ ‫م �ه‌ری��خ��ی��ان ل��ه‌س��ه‌ر هێڵی‬ ‫ئ��ی��س��ت��ی��واك �ه‌ی له‌به‌رچاو‬ ‫گ��رت��ووه‌‪ ،‬كه‌پێی ده‌وترێت‬ ‫(گ �ه‌ی��ل ك��رات��ێ��ر)‪( ،‬گه‌یل)‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌قووڵتریین چاڵه‌كانی‬ ‫مه‌ریخ‪ ،‬كێوێك به‌به‌رزی سێ‬ ‫میل له‌ناوه‌ندنی ئه‌م چاڵه‌دایه‌‪،‬‬ ‫توێكڵه‌كانی رووبه‌ره‌كه‌ی‬ ‫به‌درێژایی چه‌ند میلیارد ساڵ‪،‬‬ ‫س �ه‌ر رووب����ه‌ری مه‌ریخیان‬ ‫داپ��ۆش��ی��ووه‌‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت ماده‌‬ ‫ك��ان��زای �ی‌و كارلێكه‌كانیان‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ ئ���اودا ل �ه‌و شوێنه‌دا‬ ‫ببینرێت‪.‬‬ ‫رۆبۆتی (كیوریاسیتی)‬ ‫سه‌ره‌تا له‌ناوچه‌یه‌كی سافدا‬ ‫داده‌ب �ه‌زێ �ت‌و ئه‌مجار به‌ره‌و‬ ‫لوتكه‌ی كێوه‌كه‌ ده‌چێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌درێ��ژی بڕینی‌ رێگاكه‌ی‌‬ ‫ده‌بێت بڕێكی زۆر پیكهاته‌ی‬ ‫ك��ان��زای��ی (فیلوسیلیكات)‬ ‫بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬تێگه‌یشتنی نوێمان‬ ‫له‌بارۆدۆخی هه‌ساره‌ی سوور‬ ‫ل �ه‌س �ه‌رت��ای دروستبوونیوه‌‬ ‫ده‌داتێ‪.‬‬ ‫ئه‌م پێكهاتانه‌ ته‌نیا كاتێك‬ ‫دروستده‌بن كه‌ بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫دورودرێ��ژ به‌رده‌كان ئاویان‬ ‫لێكه‌وتبێت‪.‬‬ ‫ئه‌م رۆبۆته‌ كاتێك به‌ره‌و‬ ‫س��ه‌روت��ر ده‌چ��ێ��ت ده‌گ���ات‬ ‫ب����ه‌ورده‌ب����ه‌رد‪ ،‬ك��ه‌ به‌هۆی‬ ‫ك��ۆب��وون �ه‌وه‌ی ته‌پوتۆزه‌وه‌‬ ‫دروس����ت����ب����وون‌و ه���ی ئه‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی مه‌ریخن‪.‬‬ ‫ب�����ه‌ه�����ۆی پ���ات���ری���ی���ه‌‬ ‫ئه‌و‬ ‫پلۆتۆنیۆمییه‌كه‌ییه‌وه‌‬ ‫هه‌له‌ ره‌خساوه‌ ئه‌م تاقیگه‌یه‌‬ ‫بۆماوه‌ی (‪ )١٠‬ساڵ له‌سه‌ر‬ ‫رووبه‌ری مه‌ریخ كاربكات‌و‬ ‫دات��ا كۆبكاته‌وه‌‌و شیكاریان‬ ‫بكات‪ ،‬ئه‌م كاته‌ به‌شی‌ ئه‌وه‌‬ ‫ده‌كات تاوه‌كو ئه‌و ناوچه‌یه‌‬ ‫به‌ته‌واوی بناسرێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م گ �ه‌ش��ت �ه‌ تایبه‌ت‬ ‫ب �ه‌دۆزی��ن �ه‌وه‌ی ژی��ان له‌سه‌ر‬ ‫مه‌ریخ رێكنه‌خراوه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئه‌مه‌ هه‌نگاوی یه‌كه‌مه‌ بۆ‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ب��زان��رێ��ت م���اده‌ی‬ ‫گ��ون��ج��او ب���ۆژی���ان له‌كام‬

‫ناوچه‌دا بوونی هه‌یه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫ب����ه‌دوای ئ���اودا ده‌گه‌ڕێت‪،‬‬ ‫وات���ه‌ ئ���ه‌و م���اده‌ی���ه‌ی كه‌بۆ‬ ‫ژیان له‌سه‌ر زه‌وی پێویسته‌‪،‬‬ ‫ب���������ه‌دوای س�����ه‌رچ�����اوه‌ی‬ ‫وزه‌دا ده‌گ �ه‌ڕێ��ت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫به‌دوای كاربۆندا ده‌گه‌ڕێت‪،‬‬ ‫ئ�ه‌م��ان�ه‌ ئ��ه‌و م��ادان��ه‌ن كه‌بۆ‬ ‫دروستبوونی ژیان پێویستن‪،‬‬ ‫ئ�ه‌م رۆبۆته‌ ب��ه‌دوای ژیاندا‬ ‫ناگه‌ڕێت‪ ،‬چونكه‌ بۆ گه‌ڕان‬ ‫ب���ه‌داوی ژی��ان��دا ئیمكانیاتی‬ ‫زیاتر پێویسته‌ كه‌ له‌سه‌رو‬ ‫ت��وان��ای��ی ئ��ه‌م رۆبۆته‌دایه‌‌و‬ ‫چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌ش ناكرێت‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی گه‌وره‌ له‌گیانداری‬ ‫وه‌ك���و م��ی��ك��رۆب‌و به‌كتریا‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر رووب�����ه‌ری مه‌ریخ‬ ‫ب����دۆزرێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫رووب����ه‌ری ئ��ه‌م هه‌سارییه‌‬ ‫له‌ئێستادا به‌ته‌واوی بۆ ژیان‬ ‫ن �ه‌گ��ون��ج��اوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم له‌سێ‬ ‫میلیارد س��اڵ ل��ه‌وه‌و پێشدا‬ ‫بارودۆخه‌كه‌ تۆزێك جیاواز‬ ‫ب����ووه‌‪ ،‬چ��ون��ك�ه‌ ئ���ه‌و كاته‌‬ ‫رووب����ه‌ری زه‌وی‌و مه‌ریخ‬ ‫زۆر هاوشێوه‌ی یه‌كبوون‪،‬‬ ‫(كیوریاستی) ده‌توانێت ئه‌م‬ ‫كاره‌ بكات‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م م�ه‌ك��ی��ن�ه‌ی�ه‌‪ ،‬ج���ۆره‌‬ ‫ج��ی��اوازه‌ك��ان��ی ئامێری پێیه‌‬ ‫ك���ه‌ده‌ت���وان���ێ���ت ن���اوه‌ن���دی‬ ‫ده‌وربه‌ری خۆی‌ بپشكنێت‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر نموونه‌كان‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬چه‌ندیین كامێرا‌و‬ ‫دورب����ی����ن‌و سیسته‌مێكی‬ ‫ل�����ه‌ی�����زه‌ری ژێ����رس����ووری‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ��دای��ه‌ كه‌ده‌توانێت‬ ‫ب��ه‌ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی��ان‪ ،‬سه‌ر‬ ‫رووب����������ه‌ری ب�����ه‌رده‌ك�����ان‬ ‫بووروژێنێت‌و به‌وه‌رگرتنی‬ ‫شه‌به‌نگ پێكهاته‌ی كیمیایی‬ ‫ئه‌و به‌ردانه‌ دیاریبكات‪.‬‬ ‫ئ �ه‌م مه‌كینه‌یه‌ قۆڵێكی‬ ‫(‪ )٢.١‬م��ت��ری ه �ه‌ی �ه‌ كه‌‬ ‫له‌سه‌ری ئامێری جۆربه‌جۆر‬ ‫بۆ پشكنینی نزیك دانراوه‌‪،‬‬ ‫دڕێ��ل��ێ��ك ل �ه‌س �ه‌ر قۆڵه‌كه‌ی‬ ‫دان����راوه‌ ك�ه‌ نزییكه‌ی (‪)5‬‬ ‫سانتیمه‌تر ده‌توانێت له‌قواڵیی‬ ‫ن���اوه‌وه‌ی ب �ه‌ردێ��ك نموونه‌‬ ‫هه‌ڵبگرێت‪.‬‬

‫تاقیگه‌ی زانستی مه‌ریخ‬ ‫دوو (ك��ی��ت)ی تاقیگه‌یی‬ ‫ل�ه‌گ�ه‌ڵ��دای�ه‌‪ ،‬به‌به‌كارهێنانی‬ ‫ده‌توانێت لێكۆڵینه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫نموونه‌كانی‪ ،‬ب��ه‌رد‌و خاك‌و‬ ‫ت �ه‌ن��ان �ه‌ت (ئه‌تۆمسفێر)ی‬ ‫هه‌ساره‌كه‌ بكات‪.‬‬ ‫ی�ه‌ك��ێ��ك له‌گرنگتریین‬ ‫ئ �ه‌رك �ه‌ك��ان��ی ئ���ه‌م رۆبۆته‌‪،‬‬ ‫ب��ری��ت��ی�ه‌ ل����ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ت��ۆم��ه‌ك��ان��ی ك���ارب���ۆن‬ ‫بدۆزێته‌وه‌ كه‌ په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب �ه‌ت��رش �ه‌ك��ان��ی (ئه‌مینۆوه‌)‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬ ‫پشكنینه‌كانی پێشووتری‬ ‫به‌تایبه‌تی‬ ‫س���ه‌رم���ه‌ری���خ‬

‫‪19‬‬

‫كه‌له‌ساڵی‬ ‫(ڤایكینگه‌كان)‬ ‫(‪)1970‬دا نێردرا‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫نیشانه‌ی ماده‌ ئه‌ندامییه‌كانییان‬ ‫ن����اردب����وو‪ ،‬ل���ێ���ره‌دا گرنگ‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ (كیوریاسیتی) هه‌موو‬ ‫گومانه‌كان الببات‪ ،‬هه‌رچه‌ند‬ ‫ئه‌مه‌ كارێكی ئاسان نییه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆی������ه‌ گ���ه‌ی���ش���ت���ن‬ ‫ب��ه‌ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئیجابی‪،‬‬ ‫س�ه‌رك�ه‌وت��ن��ێ��ك��ی گ���ه‌وره‌ی���ه‌‬ ‫ب���ۆ ئ����ه‌و ت��ی��م �ه‌ زانستییه‌‬ ‫كه‌تاقیگه‌ی زانستی مه‌ریخیان‬ ‫دروس���ت���ك���ردووه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫دۆزی�����ن�����ه‌وه‌ی پێكهاته‌ی‬ ‫ئه‌ندامیی ئاڵۆز به‌واتای بوونی‬ ‫ژی���ان ل �ه‌س �ه‌ر م �ه‌ری��خ نییه‌‪،‬‬

‫چونكه‌ ئ �ه‌م (مولكیوالنه‌)‬ ‫ده‌كرێت سه‌رچاوه‌ی ناژیانی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ب �ه‌اڵم دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌مانه‌ به‌واتای سه‌لماندنی‬ ‫دروستبوونی‬ ‫پێشمه‌رجی‬ ‫ژیانه‌ له‌سه‌ر مه‌ریخ‪.‬‬ ‫ل�ه‌دوای��ی ئ�ه‌م قۆناغه‌وه‌‬ ‫ده‌كرێت بیرله‌وه‌ بكرێته‌وه‌ كه‌‬ ‫ب�ه‌چ شێوه‌یه‌ك بوونی ژیان‬ ‫له‌سه‌ر مه‌ریخ لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫له‌سه‌ر بكرێت‪ .‬هه‌رچه‌ند‬ ‫تاكه‌ رێگه‌ی گونجاو بریتیه‌‬ ‫ل�ه‌ن��اردن��ی نموونه‌ی به‌ردو‬ ‫خۆڵی مه‌ریخ بۆ سه‌ر زه‌وی‬ ‫تاوه‌كو شیكار بكرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬سایتی ناسا‬


‫‪20‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی‬ ‫كارمه‌ند ‌‬ ‫هۆڵێك‪:‬‬ ‫نازانین ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫له‌یزه‌ره‌ ‌‬ ‫به‌كاریده‌هێنین چ‬ ‫جۆرێكه‬

‫ی له‌یزه‌ر‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫ێ مه‌ترس ‌‬ ‫ی نو ‌‬ ‫زانست ‌‬ ‫ی ئاهه‌نگێڕاندا باڵوده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫له‌هۆڵه‌كان ‌‬ ‫وش ‌هی‌ له‌یزه‌ر (‪ )LASER‬به‌مانای‌ به‌هێزكردنی (گه‌وره‌كردنی) رووناكی دێت به‌هۆ ‌ی ده‌ركردن ‌ی تیشكی كارۆموگناتیسی‌و ناو ‌ی‬ ‫وشه‌ك ‌ه مه‌به‌ست لێ ‌ی كورتكاره‌وه‌ ‌ی ((‪،)Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation‬‬ ‫له‌یزه‌ر ئێستا له‌زۆر بواردا به‌كه‌كاردێت‪ ،‬به‌اڵم به‌وته‌ی‌ چه‌ند پسپۆڕێكی‌ بواری‌ له‌یزه‌ر له‌هه‌رێم ‌ی كوردستان به‌شێوه‌یه‌كی‌ مه‌ترسیدار‬ ‫له‌هۆڵه‌كان ‌ی ئاهه‌نگ‌و ته‌نانه‌ت بوار ‌ی جوانكاریدا به‌كاردێت‌و مه‌ترس ‌ی گه‌وره‌ ‌ی بۆ سه‌ر پێست هه‌یه‌‪.‬‬

‫ك��ارم��ه‌ن��دی‌ روون���اك���ی‌‬ ‫ی���ه‌ك���ێ���ك ل���ه‌ه���ۆڵ���ه‌ك���ان���ی‌‬ ‫ئ��اه �ه‌ن��گ��ێ��ڕان له‌سه‌رچنار‪،‬‬ ‫ناوچه‌یه‌كی‌ گه‌شتیارییه‌ له‌‬ ‫ش����اری‌ س��ل��ێ��م��ان�ی‌ ئ����ه‌وه‌ی‌‬ ‫ن�����ه‌ش�����ارده‌وه‌ ك���ه‌ ئ����ه‌وان‬ ‫تیشكی‌ ل�ه‌ی��زه‌ر له‌ئاهه‌نگدا‬ ‫ب �ه‌م �ه‌ب �ه‌س��ت �ی‌ جوانكاری‌‌و‬ ‫رون��اك�ی‌ به‌كارده‌هێنن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫وت �ی‌ "زۆرب���ه‌ی‌ ئ �ه‌و گڵۆپه‌‬ ‫وردورد‌و تیشكه‌ ره‌نگاو‬ ‫ره‌نگانه‌ له‌رێگه‌ی‌ له‌یزه‌ره‌وه‌‬ ‫ئاراسته‌ ده‌كرێن"‪.‬‬ ‫ك��ارم �ه‌ن��دی‌ ئ���ه‌و هۆڵه‌‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ده‌ی��وت كه‌ ئه‌و‬ ‫تیشكی‌ ل���ه‌ی���زه‌ره‌ی‌ ئ���ه‌وان‬ ‫به‌كاریده‌هێنن زی��ان�ی‌ نییه‌‪،‬‬

‫به‌اڵم نه‌شی‌ ده‌زانی‌ شێوازی‌‬ ‫له‌یزه‌ره‌ به‌كارهێندراوه‌كه‌ چ‬ ‫جۆرێكه‌‪.‬‬ ‫به‌وته‌ی‌ د‪ .‬جوان حسێن‬ ‫پ��س��پ��ۆری‌ ب����واری‌ پێست‪،‬‬ ‫له‌یزه‌ر چه‌ندین جۆری‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌شێكی‌ زۆری��ان كاریگه‌ری‌‬ ‫خراپیان له‌سه‌ر پێست هه‌یه‌و‬ ‫نابێت بهێڵدرێت به‌ر له‌شی‌‬ ‫مرۆڤ بكه‌ون‪ ،‬چونكه‌ خانه‌‬ ‫زیندوه‌كان ده‌كوژن‪.‬‬ ‫ئ����������ه‌م دك��������ت��������ۆره‌‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی‌ رون����ك����رده‌وه‌ كه‌‬ ‫له‌به‌شێكی‌ زۆری‌ به‌رهه‌مه‌‬ ‫زۆربه‌یان‬ ‫ته‌كنۆلۆژییه‌كان‬ ‫تیشكی له‌یزه‌ر به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫وه‌ك ئامێری ڤیدیۆ (‪‌)C.D‬و‬

‫ئامێره‌كانی پزیشكی ددان‌و‬ ‫ئامێری بڕین‌و له‌حیم‌و زۆر‬ ‫بواری تر‪.‬‬ ‫ئه‌و وتی‌ "تیشكی له‌یزه‌ر‬ ‫ن��اب��ی��ن��درێ��ت‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌‬ ‫تیشكێكی‌ ك���زی‌ هیلیۆم‌و‬ ‫نیۆن ب�ه‌ك��اردێ��ت‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی‌‬ ‫شوێنی تیشكی له‌یزه‌ر بزانین‬ ‫ل �ه‌ك��ات �ی‌ چاره‌سه‌ركردنی‌‬ ‫ن�ه‌خ��ۆش�ی‌‪ ،‬چونكه‌ شوێنی‌‬ ‫ب���ه‌رك���ه‌وت���ن���ی‌ تیشكێكی‌‬ ‫كزی‌ هیلیۆم‌و نیۆن هه‌مان‬ ‫شوێنی‌ به‌ركه‌وتنی‌ تیشكێكی‌‬ ‫له‌یزه‌ره‌‪ ،‬جگه‌ له‌وه‌ی‌ له‌یزه‌ر‬ ‫زۆر جۆری هه‌یه‌ كه‌ به‌پێی‬ ‫به‌كارهێنانه‌كانی ده‌گۆرێت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ده‌گه‌رێته‌وه‌ بۆ جۆری‬ ‫ئه‌و مادده‌یه‌ی به‌كارهاتووه‌‬ ‫له‌به‌رهه‌مهێنانی له‌یزه‌ر كه‌‬ ‫هه‌ندێكیان له‌دۆخی‌ ڕه‌قن‌و‬ ‫هه‌ندێكیان له‌دۆخی‌ شلن‌و‬ ‫هه‌ندێكیان له‌دۆخی‌ گازن‪.‬‬ ‫ج����ۆری م�����ادده‌ی جیاواز‬ ‫به‌كاردێت بۆ جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫جۆری له‌یزه‌ر‌و ناونانی‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ ل �ه‌ی��زه‌ری هیلیۆم‪-‬‬ ‫نیۆن (‪ )He-Ne‬واته‌ مادده‌ی‬ ‫به‌كارهاتوو‪ ،‬بریتییه‌ له‌تێكه‌ڵی‬ ‫هیلیۆم‌و ن��ی��ۆن‌و له‌یزه‌ری‬ ‫یاقوت واته‌ ئه‌و مادده‌یه‌ی‌ كه‌‬ ‫له‌یزه‌ری لێ به‌رهه‌م هاتووه‌‬ ‫بریتییه‌ له‌ (یاقوت)"‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌وته‌ی‌ ئه‌م دكتۆره‌‬ ‫له‌یزه‌ر بۆ چوار جۆر پۆلێن‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬به‌پێی‌ ترسناكی‌‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر خ��ان��ه‌ی زیندوو‪،‬‬ ‫كاتێك ك��ار ل�ه‌گ�ه‌ڵ له‌یزه‌ر‬ ‫ده‌ك��ه‌ی��ن پێویسته‌ پۆلێنی‬ ‫له‌یزه‌ر ده‌ستنیشان بكرێت‪،‬‬ ‫له‌یزه‌ری‌ (‪ )Class I‬وزه‌ی‌‬ ‫تیشكی له‌یزه‌ر له‌م جۆره‌دا‬ ‫زۆر كه‌مه‌‌و مه‌ترسیدار نییه‌‪،‬‬ ‫گه‌ر به‌كه‌می‌ له‌هۆڵه‌كانیشدا‬ ‫ئاساییه‌‪،‬‬ ‫به‌كاربهێندرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌یزه‌ری‌ (‪)Class IA‬‬ ‫زیان ده‌گه‌یه‌نێت به‌چاو كاتێك‬ ‫سه‌یری‌ تیشكه‌كه‌ ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌یزه‌ری‌ (‪Class‬‬ ‫‪ )II‬روون���اك���ی‌ ئ���ه‌م ج���ۆره‌‬ ‫له‌یزه‌ره‌ ده‌بینرێت‪ ،‬به‌هه‌مان‬ ‫شێوه‌ مه‌ترسیداره‌‪ ،‬جۆرێكی‌‬ ‫(‪Class‬‬ ‫دیكه‌ له‌یزه‌ری‌‬

‫‪21‬‬

‫‪ )IIIA‬وزه‌ی‌ تیشكی له‌یزه‌ر‬ ‫ل���ه‌م ج����ۆره‌دا ناوه‌نجییه‌‌و‬ ‫مه‌ترسیداره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر تیشكه‌كه‌‬ ‫ڕاسته‌وخۆ به‌رچاو بكه‌وێت‪،‬‬ ‫له‌جۆری‌ له‌یزه‌ری‌ (‪Class‬‬ ‫‪ )IIIB‬به‌هه‌مان شێوه‌ مه‌ترسی‌‬ ‫بۆ سه‌ر مرۆڤ دروستده‌كات‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا وزه‌ی‌ تیشكی‌‬ ‫له‌یزه‌ری‌ له‌جۆری‌ (‪Class‬‬ ‫‪ )IV‬زۆر به‌هێزه‌و زۆریش‬ ‫مه‌ترسیداره‌"‪.‬‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی‌ ئ���ه‌م دكتۆره‌‬ ‫ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ان���ی‌ ل���ه‌ی���زه‌ر‬ ‫ل �ه‌ه��ۆڵ �ه‌ك��ان �ی‌ ئاهه‌نگدا‪،‬‬ ‫كه‌وتووه‌ته‌ سه‌ر ئه‌و جۆره‌ی‌‬ ‫به‌كاریده‌هێنن‪ ،‬ب��ه‌اڵم وه‌ك‬ ‫كارمه‌ندێكی‌ رون��اك �ی‌ له‌و‬ ‫ه���ۆاڵن���ه‌دا پ��ێ �ی‌ وت��ی��ن كه‌‬ ‫ئ��ه‌وان ن��ازان��ن ئ �ه‌و جۆره‌ی‌‬ ‫ب �ه‌ك��اری��ده‌ه��ێ��ن��ن ل���ه‌ روی‌‬ ‫زانستییه‌وه‌ چییه‌‪ ،‬به‌اڵم ته‌نیا‬ ‫ئ���ه‌وه‌ ده‌زان���ن ك �ه‌ مه‌ترسی‌‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫جگه‌ ل���ه‌وه‌ش به‌وته‌ی‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتیارێكی جوانكاری‬ ‫له‌هه‌ولێر نه‌ك ته‌نیا له‌هۆڵه‌كانی‌‬ ‫ئ���اه���ه‌ن���گ���دا‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و له‌و‬ ‫سه‌نته‌رانه‌ كه‌ ئامێری له‌یزه‌ر‬ ‫ب��ۆ ج��وان��ك��اری به‌كاردێنن‪،‬‬ ‫شتێكی‌ مه‌ترسیداره‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫ئامێری له‌یزه‌ر مه‌ترسی له‌سه‌ر‬ ‫پێست دروستده‌كات‌و ده‌بێت‬ ‫ئامیری (‪ )IPL‬به‌كاربهێنرێت‬ ‫بۆ جوانكاری‪.‬‬

‫(دای������ان������ا ب�����ۆن�����اك)‪،‬‬ ‫س�ه‌رپ�ه‌رش��ت��ی��اری سه‌نته‌ری‬ ‫ج����ۆران����ك����اری ئه‌ڵمانی‬ ‫له‌هه‌ولێر ئه‌وه‌ی‌ رونكرده‌وه‌‬ ‫ك��ه‌ ل���ه‌زۆرێ���ك له‌واڵتانی‬ ‫ئه‌وروپا به‌كارهێنانی ئامێری‬ ‫له‌یزه‌ر مودیلی به‌سه‌رچووه‌‌و‬ ‫ب��گ��ره‌ ق���ه‌ده‌غ���ه‌ش ك����راوه‌‪،‬‬ ‫چونكه‌ كاریگه‌ری نیگه‌تیڤی‬ ‫له‌سه‌ر پێست زۆر زیاتره‌ له‌و‬ ‫جوانكاریه‌ ئه‌نجامده‌درێت‪،‬‬ ‫ئه‌م دكتۆره‌ وتیشی‌ "له‌یزه‌ر‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری ڕاسته‌وخۆی‬ ‫ده‌بێت له‌سه‌ر پێست‌و چه‌ند‬ ‫ن �ه‌خ��ۆش��ی دی��ك��ه‌ی پیستی‬ ‫لێده‌كه‌ویته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫ل���ه‌ك���ات���ی‬ ‫له‌یزه‌ر‪ ،‬جوانكاریه‌كه‌ له‌ژیر‬ ‫پ��ل��ه‌ی��ه‌ك��ی گ���ه‌رم���ی زۆر‬ ‫ب �ه‌رز ئه‌نجامده‌درێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ ئێستا ئامیری (‪)IPL‬‬ ‫ب��ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��درێ��ت‪ ،‬نه‌ك‬ ‫له‌یزه‌ر"‪.‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ێ��س��ت��ادا زۆرب������ه‌ی‌‬ ‫ه��ۆڵ �ه‌ك��ان �ی‌ ئاهه‌نگێڕان‌و‬ ‫ڕیژه‌یه‌كی زۆر له‌سه‌نته‌ره‌كانی‬ ‫ج��ۆان��ك��اری له‌كوردستان‬ ‫ئامێری له‌یزه‌ر بۆجوانكاری‬ ‫ئافره‌تان به‌كارده‌هێنن‪ ،‬كه‌‬ ‫ب���ه‌وت���ه‌ی‌ پ��س��پ��ۆڕان ئه‌مه‌‬ ‫مه‌ترسی زۆری‌ ب��ۆ پێست‬ ‫ه�ه‌ی�ه‌ به‌تایبه‌ت له‌كاتێكدا‬ ‫كه‌ ئه‌و له‌یزه‌ره‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫زانستی‌ به‌كارناهێندرێت‪.‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪22‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئه‌و ته‌كنه‌لۆژیایانه‌ی ژیانمانی گۆڕی‬ ‫هه‌ندێكجار داهێنانێك‬ ‫ته‌نا له‌ماوه‌ی چه‌ند ساڵێكدا‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت پیشه‌سازییه‌ك‬ ‫ژێره‌وژوور بكات‪ ،‬یان گۆڕان‬ ‫به‌سه‌ر شێوازی ژیانی خه‌ڵكدا‬ ‫بهێنێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ئۆتۆمبێل‪،‬‬ ‫ل���ه‌م���اوه‌ی چ �ه‌ن��د ساڵێكدا‬ ‫س��ی��س��ت�ه‌م��ی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵك‌و شتومه‌كی به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫گۆڕیوه‌‪،‬‬ ‫ب�����ه‌وت�����ه‌ی (ئ����ه‌ری����ك‬ ‫ش��ان��س��ب��رگ)ی‌ مامۆستای‬ ‫مێژووی زانست له‌زانكۆی‬ ‫(ویسكانسیین)‪ ،‬ئه‌م گۆڕانه‌‬ ‫زۆر نائاسایی نییه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌ڵێت‬ ‫"ته‌كنه‌لۆژیای‌ جیهانی ئێمه‌‬ ‫ده‌گۆڕێت‪ ،‬ئه‌م گۆڕانه‌ ته‌نیا‬ ‫له‌ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی‬ ‫م��رۆڤ �ه‌‪ ،‬به‌پله‌ی ی �ه‌ك �ه‌م بۆ‬ ‫دروس���ت���ك���ردن‌و له‌دواییدا‬ ‫ب��ۆ پ �ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی ده‌كرێت‌و‬

‫روده‌دات"‪.‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ده‌ی راب�����ردوودا‪،‬‬ ‫ته‌كنه‌لۆژیای نوێ له‌دایك بوو‪،‬‬ ‫ئه‌م ته‌كنه‌لۆژیایه‌ به‌شێوازێك‬ ‫ب���وو ك���ه‌ ئ���ه‌گ���ه‌ر كه‌سێك‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رده‌م���ی ته‌له‌گرافدا‬ ‫ژیابێت نه‌یتوانیوه‌ به‌ئاسانی‬ ‫ته‌نانه‌ت وێناشی‌ بكات‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫(‪ )10‬ته‌كنه‌لۆژیای نوێ كه‌‬ ‫ژیانمانی به‌ته‌واوه‌تی گۆڕیوه‌و‬ ‫ته‌ناته‌ت كاریگه‌رییان له‌سه‌ر‬ ‫كلتورمان دان���اوه‌ به‌ئێوه‌ی‌‬ ‫ده‌ناسێنین‪.‬‬ ‫فڕۆكه‌‪:‬‬ ‫له‌كاتی جه‌نگی جیهانی‬ ‫یه‌كه‌مدا‪ ،‬بۆیه‌كه‌میین جار‬ ‫فڕۆكه‌ له‌به‌ره‌كانی جه‌نگدا‬ ‫به‌كارهینرا‪ ،‬له‌ده‌یه‌ی (‪)١٩٣٠‬‬ ‫دا فڕۆكه‌ بۆ گواستنه‌وه‌ی‬ ‫پ��ۆس��ت‌و ژم��اری��ه‌ك��ی كه‌م‬ ‫به‌كارده‌هێنرا‪،‬‬ ‫گ �ه‌ش��ت��ی��ار‬

‫فرۆكه‌كانی (جت) له‌كۆتایی‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووهه‌مدا‬ ‫ده‌ركه‌وتن‌و له‌ساڵی (‪)١٩٥٢‬‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫ب��������ه‌دواوه‌‪،‬‬ ‫بۆگواستنه‌وه‌ی‬ ‫ف���ڕۆك���ه‌‬ ‫گه‌شتیار ده‌ستیپێكرد‪ ،‬به‌م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی �ه‌ س �ه‌ف��رك��ردن ته‌نیا‬ ‫ل���ه‌ی���ه‌ك رۆژدا ه��ات��ه‌ ناو‬ ‫ژیانی رۆژان��ه‌م��ان‪ ،‬سه‌فه‌ره‌‬ ‫ئاسمانییه‌كان ب��وو به‌هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی شوێنه‌ زۆر دووره‌كان‬ ‫ببن به‌شوێنی گه‌شتیاریی‌و‬ ‫س�ه‌ف��ر له‌كیشوه‌رێكه‌وه‌ بۆ‬ ‫كیشوه‌رێكی تر ته‌نیا به‌درێژی‬ ‫یه‌ك شه‌و هه‌لی بۆبڕه‌خسێت‪.‬‬ ‫چه‌كی ناوكی‪:‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ق��س��ه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وته‌كنه‌لۆژیایه‌ ده‌كرێت كه‌‬ ‫ب��ووه‌ت �ه‌ه��ۆی دروستبوونی‌‬ ‫گ���ۆڕان���ی گ������ه‌وره‌‪ ،‬قسه‌ی‬ ‫ئ������اب������وری‌و ب����ازرگ����ان����ی‬

‫دێ��ت �ه‌ئ��اراوه‌‪ .‬وزه‌ی ناوكی‬ ‫ن���ه‌ی���ت���وان���ی���وه‌ پاشه‌كشێ‬ ‫به‌وزه‌كانی تر بكات‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫پرسیارێك دێته‌ ئ��اراوه‌ ئایا‬ ‫چه‌كی ناوكی بووه‌ته‌هۆی‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ی ش���ێ���وازی جه‌نگ‬ ‫كردنی نێوان واڵتان گۆڕانی‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ردا ب��ێ��ت؟ هه‌ڵبه‌ت‬ ‫راستییه‌كی حاشا هه‌ڵنه‌گره‌‬ ‫ب���وون���ی چ���ه‌ك���ی ن���اوك���ی‪،‬‬ ‫ناكۆكییه‌كانی نێوان واڵتانی‬ ‫له‌سه‌رده‌می جه‌نگی سارددا‬ ‫به‌ڕاستی ئاڵۆز تر ك��رد‪ ،‬بۆ‬ ‫ه�ه‌ن��دێ��ك ل��ه‌واڵت��ان بوونی‬ ‫چ�ه‌ك��ی ن��اوك��ی سوودمه‌ند‬ ‫ب��وو‪ ،‬ب �ه‌اڵم هه‌ندێك واڵتی‬ ‫تریش زیانی زۆر گه‌وره‌یان‬ ‫پ��ێ��گ�ه‌ی��ش��ت‪ ،‬ئ��ێ��س��ت��اش ئه‌و‬ ‫زیانانه‌ نه‌سڕاوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ی كه‌ی ‪)47-AK( ٤٧-‬‬ ‫ئ������ه‌ی ك��������ه‌ی‪،٤٧ -‬‬

‫ك����ورت����ك����راوه‌ی (ئۆتۆما‬ ‫كالشینكۆفی) مۆدێلی ساڵی‬ ‫(‪)١٩٤٧‬ه‌‪ .‬ئ���ه‌م چه‌كه‌‬ ‫به‌دیزاینه‌ ساده‌‌و به‌هێزه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫شێوازی جه‌نگه‌كانی گۆڕی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت منداڵێكیش ده‌یتوانی‬ ‫به‌كاریبهێنێت‪ .‬دیزاینی ئه‌م‬ ‫چ �ه‌ك �ه‌ ب��ووب �ه‌ه��ۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫دروس��ت��ك��ردن �ه‌ك �ه‌ی س���اده‌‌و‬ ‫هه‌رزانبێت‪ ،‬له‌پڕ ته‌نانه‌ت ئه‌و‬ ‫سوپایانه‌ی كه‌هه‌ژار بوون‪،‬‬ ‫ده‌یانتوانی ئه‌م چه‌كه‌ به‌هه‌مان‬ ‫چۆنایه‌تی به‌رزه‌وه‌ده‌ستبخه‌ن‪،‬‬ ‫ل��ه‌دوای ئه‌مه‌ گروپه‌ مافیا‌و‬ ‫تیرۆریستییه‌كانیش خۆیان‬ ‫به‌م چه‌كه‌ ته‌یار كرد‪ ،‬له‌ساڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٧‬دا بانكی جیهانی‬ ‫رایگه‌یاند ته‌نیا له‌ئه‌فریقادا‬ ‫(‪)٧٥‬میلیۆن دانه‌ له‌م چه‌كه‌‬ ‫به‌نرخی نزمی (‪ )٢٦٧‬دۆالر‬ ‫بازرگانی پێوه‌ده‌كرێت‪.‬‬

‫ئانتی بایوتیكه‌كان‌و‬ ‫ڤاكسه‌نه‌كان‪:‬‬ ‫ل�������ه‌گ�������ه‌ڵ ئ���������ه‌وه‌ی‬ ‫دروستكردنی ئانتی بایوتیك‌و‬ ‫ده‌رمانه‌كانی دژ به‌هه‌وكردن‬ ‫ده‌گ���ه‌رێ���ت���ه‌و‌ه ب���ۆ س���ه‌ده‌ی‬ ‫نۆزده‌هه‌م‪ ،‬به‌اڵم ده‌یان ساڵ‬ ‫ك��ات پێویستبوو بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌فراوانی به‌رهه‌م بهێنرێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌ه��ات��ن��ی ئ���ه‌م ده‌رم���ان���ان���‌ه‬ ‫بۆبازار زۆر له‌نه‌خۆشییه‌كان‬ ‫ك����ه‌ پ��ێ��ش��ت��ر ك���وش���ه‌ن���د‌ه‬ ‫ب�����وون‪ ،‬چ���اره‌س���ه‌رك���ران‌و‬ ‫ت�ه‌ن��ان�ه‌ت نه‌خۆشییه‌كانیان‬ ‫ریشه‌كێشكران‪ ،‬بۆنموونه‌‪،‬‬ ‫نه‌خۆشی هاوڵه‌ پێشتر یه‌ك‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر س��ێ��ی تووشبوانی‬ ‫ده‌ك��وش��ت‪ ،‬ئ �ه‌م نه‌خۆشیی‌ه‬ ‫له‌ساڵی (‪ )١٩٧٧‬ب���ه‌دواو‌ه‬ ‫ن �ه‌ب��ی��ن��راوه‌‪ ،‬ی���ان نه‌خۆشی‬ ‫ئیفلیجی مندااڵن كه‌ ده‌بوو‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی كه‌مئه‌ندامبوونی‬ ‫ژم��اره‌ی �ه‌ك��ی زۆر له‌خه‌ڵك‬ ‫له‌ئێستادا له‌زۆربه‌ی واڵتانی‬ ‫جیهان ریشه‌كێش بووه‌‪.‬‬ ‫سووڕه‌ یه‌كپارچه‌كان (‪:)IC‬‬ ‫نیمچه‌گه‌ینه‌ر كا ن‬ ‫ل���ه‌س���ااڵن���ی (‪)١٨٦٠‬و‌ه‬

‫ن���اس���راون‪ ،‬ب���ه‌اڵم له‌ده‌یه‌ی‬ ‫(‪)١٩٤٠‬دا مرۆڤ تێگه‌یشتنی‬ ‫پێویستی له‌فیزیای كوانته‌م‬ ‫بۆدروستبوو‪ ،‬به‌دوای ئه‌مه‌دا‬ ‫سوڕ‌ه یه‌كپارچه‌كان هاتنه‌ نێو‬ ‫كایه‌ی زانستییه‌وه‌‪ ،‬له‌وكاته‌و‌ه‬ ‫ئه‌م سوڕان‌ه بچوكتر‌و بچوكتر‬ ‫ده‌ب����ن����ه‌وه‌‪ ،‬ئ���ه‌م پرۆسه‌ی‌ه‬ ‫له‌ئێستاشدا هه‌ر به‌رده‌وامه‌‪،‬‬ ‫ده‌زگاكانی په‌خش‌و میدیاكان‬ ‫به‌هۆی ئه‌م سوڕانه‌وه‌ جیهانی‬ ‫ئێمه‌یان گ��ۆڕی��وه‌‪ ،‬سه‌یرێكی‬ ‫ده‌ورب������ه‌ری خ��ۆت��ان بكه‌ن‬ ‫ب �ه‌ڕوون��ی كارییگه‌رییه‌كانی‬ ‫ده‌بینن‪.‬‬ ‫كۆمپیوته‌ر‌ه كه‌سییه‌كان‬ ‫(‪:)PC‬‬ ‫كۆمپیوته‌ر‌ه كه‌سییه‌كان‬ ‫(‪)١٩٧٠‬و‬ ‫ل������ه‌ده‌ی������ه‌ی‬ ‫دروستكران‪،‬‬ ‫(‪)١٩٨٠‬دا‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ب��ه‌ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مڕۆدا‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كانی‬ ‫نه‌یانده‌توانی زۆر كاربكه‌ن‪،‬‬ ‫به‌شێكی زۆر له‌مان‌ه وه‌كو‬ ‫ی �ه‌ك �ه‌م��ی��ن ئ��ه‌پ��ڵ له‌ساڵی‬ ‫(‪)١٩٧٦‬دا به‌شیوه‌ی (كیت)‬ ‫ده‌فرۆشران‪ ،‬له‌ساڵی (‪)١٩٧٧‬‬ ‫دا ن��زی��ی��ك�ه‌ی (‪)٤٨‬ه�����ه‌زار‬

‫دان‌ه له‌م ئامێرانه‌ فرۆشران‌و‬ ‫(‪)١٩٨٠‬دا‬ ‫ل�����ه‌ده‌ی�����ه‌ی‬ ‫ژم��اره‌ی‌ كۆمپیوته‌ره‌ كه‌سیی‌ه‬ ‫فرۆشراوه‌كان گه‌یشت‌ه چه‌ند‬ ‫میلیۆن دان���ه‌‪ .‬ده‌توانییت‬ ‫كۆمپیۆته‌ره‌كانی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئێستادا به‌راوردیان بكه‌ییت‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا (‪ )٦٤‬كیلۆبایت‬ ‫ی�������اده‌وه‌ری (‪)Memory‬‬ ‫یان هه‌بوو‪ .‬دروستكه‌رانی‬ ‫ئه‌م كۆمپیوته‌ران‌ه هه‌وڵیاندا‬ ‫ه����ه‌م چ���ۆن���ای���ه‌ت���ی‌و هه‌م‬ ‫چه‌ندایه‌تییه‌كه‌ی به‌رزبكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ساڵی (‪ )٢٠٠١‬دا (‪)١٢٥‬‬ ‫میلێۆن دان���ه‌ ل��ه‌م ئامێران‌ه‬ ‫فرۆشراوه‌‌و له‌ساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫دا ئه‌م ژماره‌ی‌ه گه‌یشتووه‌ت‌ه‬ ‫(‪)٣٥٠‬میلیۆن دانه‌‪.‬‬ ‫ئینته‌رنێت‪:‬‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ك��ی چیرۆكی‬ ‫ئینته‌رنێت‪ ،‬به‌دروستكردنی‬ ‫رێ���گ���ه‌ی���ه‌ك ب���ۆپ���ه‌ی���وه‌ن���دی‬ ‫نێوان زان��ای��ان‌و ئه‌ندازیاران‬ ‫له‌رێگه‌ی كۆمپیوته‌ركانیانه‌و‌ه‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ته‌نیا‬ ‫له‌ماوه‌ی چه‌ندساڵدا بووب‌ه‬ ‫دی����ارده‌ی����ه‌ك����ی جیهانی‪،‬‬ ‫ل �ه‌ئ �ه‌م��رۆدا ن��اك��رێ��ت ژیانی‬

‫‪23‬‬

‫به‌بێ ئینته‌رنێت وێنابكرێت‪.‬‬ ‫ئینته‌رنێت شێوازی كڕیین‌و‬ ‫س���ه‌ف���ه‌رك���ردن‌و فێركردن‌و‬ ‫په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خه‌ڵكی تردا‬ ‫گۆڕیووه‌‪ ،‬ئینته‌رنێت هه‌وه‌ها‬ ‫ب��ارودۆخ��ی فرۆشیاره‌كان‌و‬ ‫ئ��اژان��س�ه‌ك��ان��ی سه‌فركردن‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت تۆماركردنی شاكار‌ه‬ ‫هوونه‌رییه‌كانی گۆڕیوه‌‪.‬‬ ‫ته‌له‌فۆنه‌كانی موبایل‪:‬‬ ‫ئ �ه‌م ئامێر‌ه له‌سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌ی����ه‌ی (‪)١٩٨٠‬دا وه‌ك‬ ‫ئامێرێكی یاریكردن له‌ده‌ستی‬ ‫خه‌ڵكی ناسراو‌و ده‌وڵه‌مه‌ندا‬ ‫ب���وو‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��ای ده‌ی���ه‌ی‬ ‫(‪)٢٠٠٠‬دا گه‌یشت‌ه واڵت‌ه‬ ‫تازه‌پێگه‌یشتووه‌كان‪ ،‬تۆڕه‌كانی‬ ‫خزمه‌تگوزاری موبایل زۆر‬ ‫له‌ژێربه‌نا ناپێویسته‌كانی هێڵ‌ه‬ ‫زه‌مینییه‌كانی البرد‪ ،‬هه‌ربۆی‌ه‬ ‫ت��ێ��چ��وون��ی گ �ه‌ی��ان��دن��ی زۆر‬ ‫ك��ه‌م��ك��رده‌وه‌‪ ،‬له‌ئه‌وروپادا‬ ‫ك��وم��پ��ان��ی��اك��ان��ی موباییل‪،‬‬ ‫س��روی �س‌و خزمه‌تگوزاری‬ ‫زۆر هه‌رزانیان پێشكه‌شكرد‪،‬‬ ‫له‌ئێستادا نه‌وه‌كانی (‪ )٣‬و‬ ‫(‪)٤‬ی موباییل توانیویان‌ه‬ ‫زان��ی��اری زیاتر بگوازنه‌وه‌و‬

‫ته‌نانه‌ت وه‌ك��و كۆمپیوته‌ر‌ه‬ ‫س �ه‌ره‌ت��ای��ی �ه‌ك��ان كاربكه‌ن‌و‬ ‫نیازه‌كان به‌راورد‌ه بكه‌ن‪.‬‬ ‫كۆنتینێره‌كانی باڕ‪:‬‬ ‫ل���ه‌ده‌ی���ه‌ی (‪)١٩٥٠‬دا‪،‬‬ ‫(كیت ترانتینگر) دیزاینی‬ ‫كۆنتیێر‌ه باڕییه‌كانی باشتركرد‪،‬‬ ‫ب �ه‌رزك��ردن �ه‌وه‌ی ئ �ه‌وان��ی ب‌ه‬ ‫س��ڵ��ن�گ‌و گ���وازه‌ره‌وه‌ك���ان���ی‬ ‫ب���اری ئ��اس��ان��ت�ر‌و هه‌رزانتر‬ ‫ك����رد‪ ،‬ل �ه‌ئ��ێ��س��ت��اش��دا ئه‌م‌ه‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬له‌راستییدا‬ ‫داهێنانه‌كانی تر قه‌رزارباری‬ ‫ئه‌م داهێنانه‌ن‪.‬‬ ‫میدیا دیجیتاڵه‌كان‪:‬‬ ‫ئایا ئه‌و فیلمانه‌تان له‌بیر‌ه‬ ‫ك‌ه بۆ وێنه‌گری به‌كارده‌هێنرا؟‬ ‫كتێبی كاغه‌زیشتان هێشتا‬ ‫ل �ه‌ب��ی��ر ن����ه‌چ����ووه‌‪ ،‬ئه‌مان‌ه‬ ‫ه �ه‌روه‌ك چۆن ته‌لگراف بۆ‬ ‫زۆرێك باوی نه‌ما‪ ،‬له‌ئێستادا‬ ‫زۆرب������ه‌ی خ��ه‌ڵ��ك كامێرا‬ ‫دیجیتاڵییه‌كان به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت به‌په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫كتێب‌ه ئه‌لكترۆنییه‌كان‪ ،‬كتێب‌ه‬ ‫ك��اغ��ه‌زی��ی��ه‌ك��ان ب���ه‌ره‌ب���ه‌ر‌ه‬ ‫ونده‌بن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Discovery :‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪24‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ئ‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫ل‬ ‫‌‬ ‫ه‬ ‫س‬ ‫غ‬ ‫پ‬ ‫ا‬ ‫ێ‬ ‫و‬ ‫ن‬ ‫ک‬ ‫‌هکر ی‬ ‫ا‬ ‫و!‬

‫ف���ی���راری (‪)Ferrari‬‬ ‫له‌ناسراوترین‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك �ه‌‬ ‫كارگه‌كانی دروستكردنی‬ ‫له‌جیهاندا‪،‬‬ ‫ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��ای�ه‌ك��ی ئیتالییه‌و‬ ‫(فیات) خاوه‌نیه‌تی‪( ،‬فیراری)‬ ‫له‌الیه‌ن (ئینزوفیراری)یه‌وه‌‬ ‫دام���ه‌زراو به‌سه‌ركه‌وتوویی‬ ‫ل�ه‌پ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ی ئۆتۆمبێلی‬ ‫ئیتاڵیادا ناوی (ئه‌سپی له‌غاو‬ ‫نه‌كراوی) ئیتاڵییه‌كانی لێنرا‪،‬‬ ‫ئۆتۆمبێله‌كانی ئه‌م كۆمپانیایه‌‬ ‫پ��ێ��ی ده‌وت���رێ���ت "سوپه‌ر‬ ‫ئۆتۆمبێل"‌و خێرایی‌و توانا‌و‬ ‫نرخێكی به‌رزیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫یه‌كێك له‌داهێنانه‌كانی‬ ‫گ�ه‌وره‌ی (فیراری) له‌ساڵی‬ ‫ئۆتۆمبێلی‬ ‫(‪)٢٠١١‬دا‪،‬‬ ‫(ف��ی��راری چ��وار) (‪Ferrari‬‬ ‫‪)Four‬ه‌‪ ،‬ب �ه‌ك��ورت��ی (‪FF‬‬ ‫پێده‌وترێت‌و‬ ‫‪)2012‬ی‌‬ ‫نازناوی (شاكاری فیراری)‬ ‫لێنراوه‌‪ ،‬دیزاینێكی جوان‌و‬ ‫س��ه‌رن��ج��راك��ێ��ش‪ ،‬توانای‬ ‫به‌رزی مه‌كینه‌‌و ئاسوده‌یی‪،‬‬ ‫چێژی لێخورێنێكی شیریین‬ ‫ده‌دات به‌شۆفیڕه‌كه‌‪.‬‬ ‫(ئێف ئێف) مه‌كینه‌كه‌ی‬ ‫خ���اوه‌ن���ی (‪ )١٢‬پیستنی‬ ‫هێڵییه‌‌و قه‌باره‌ی مه‌كینه‌كه‌‬

‫(‪ )٦٢٦٢‬سی سییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ت��وان��ای مه‌كینه‌كه‌ (‪)٦٦٠‬‬ ‫ئه‌سپی هه‌ڵمییه‌‌و خوالنه‌وه‌ی‬ ‫م �ه‌ك��ی��ن �ه‌ (‪ )٨٠٠٠‬خول‬ ‫له‌خوله‌كێكدایه‌‪ ،‬به‌رزترین‬ ‫خێرایی ئه‌م ئۆتۆمبێله‌ (‪)٣٣٥‬‬ ‫كیلۆمه‌تره‌ له‌كاتژمێرێكدا یان‬ ‫(‪ )٩٣‬مه‌تر له‌چركه‌دایه‌‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��ه‌م��ی گ���ه‌ی���ان���دن���ی‬ ‫سووته‌مه‌نی تێكردنی پاشین‬ ‫ب �ه‌ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی زیره‌كانه‌‪،‬‬ ‫ب��ووه‌ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی تاوه‌كو‬ ‫سووته‌مه‌نی‬ ‫به‌كارهێنانی‬ ‫داب���ب���ه‌زێ���ت ب���ۆ (‪)١٥.٤‬‬

‫‪FF‬‬ ‫‪2012‬‬

‫لیتر بۆ هه‌ر سه‌د كیلۆمه‌تر‬ ‫ریۆیشتن‪ ،‬هه‌روه‌ها قه‌باره‌ی‬ ‫گ��ازه‌ پیسكه‌ره‌كانی ژینگه‌‬ ‫دوانه‌ئۆكسیدی‬ ‫به‌تایبه‌تی‬ ‫ك���ارب���ۆن داده‌ب����ه‌زێ����ت بۆ‬ ‫ل����ه‌ (‪ ،)%25‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫مه‌كینه‌(‪)١٢‬‬ ‫ل��ه‌ئ��اس��ت��ی‬ ‫سیله‌نده‌رییه‌كاندا‪.‬‬ ‫فیراری (‪ )FF‬یه‌كه‌میین‬ ‫ئۆتۆمبێلی ئ �ه‌م كۆمپانیایه‌‬ ‫ك�ه‌ چ��وار ت��ای�ه‌ی جواڵوی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ (‪ )WD4‬م����ه‌ودای‬ ‫ت�����ه‌وه‌ری پ��ێ��ش �ه‌وه‌ له‌گه‌ڵ‬

‫دواوه‌ (‪ )٢٩٩٠‬كیلۆمه‌تره‌‪،‬‬ ‫پانی ئۆتۆمبیله‌كه‌ ( ‪)١٩٥٣‬‬ ‫میلی م �ه‌ت �ر‌و به‌رزییه‌كه‌ی‬ ‫(‪ )١٣٧٩‬م��ی��ل��ی مه‌تره‌‪،‬‬ ‫له‌ئاستی زه‌وییه‌وه‌‪ ،‬سیسته‌می‬ ‫ب��رێ��ك�ه‌ك�ه‌ی ل���ه‌دو دیسكی‬ ‫(‪ )٣٩٨‬م��ی��ل��ی مه‌تری‬ ‫ل��ه‌پ��ێ��ش��ه‌وه‌و دو دیسكی‬ ‫(‪ )٣٦٠‬میلی مه‌تری له‌دواوه‌‬ ‫دروس��ت��ب��ووه‌‌و (‪ )٤‬گیره‌ی‬ ‫كالیبری ته‌یار به‌ (‪)ABS‬و‬ ‫(‪)EBD‬و (‪ )ESC‬له‌سه‌ر‬ ‫دی��س��ك�ه‌ك��ان داب���ه‌زی���وه‌‪ ،‬بۆ‬

‫(‪ ،)FF‬خێرایی له‌سفره‌وه‌‬ ‫ت��اوه‌ك��و (‪ )١٠٠‬كیلۆمه‌تر‬ ‫ل �ه‌س �ه‌ر كاتژمێر ته‌نیا له‌‬ ‫(‪ )٣.٧‬چركه‌دا رووده‌دات‌و‬ ‫خێراییه‌كه‌ی له‌سفره‌وه‌ بۆ‬ ‫(‪ )٢٠٠‬كیلۆمه‌تر له‌كاتژمێردا‬ ‫له‌ (‪ )١١‬چركه‌دا روده‌دات‪.‬‬ ‫سه‌رنجراكێشه‌ كه‌ بزانن‬ ‫ئه‌م مودێله‌ی (فیراری) بۆ‬ ‫گه‌یشتن به‌خێرایی (‪)١٠٠‬‬ ‫كیلۆمه‌تر له‌كاتژمێردا ته‌نیا‬ ‫پێویستی ب �ه‌ ( ‪ )٣٥‬مه‌تر‬

‫م�����ه‌ودا ه���ه‌ی���ه‌‪( .‬به‌هۆی‬ ‫ئ �ه‌وه‌ی ت��اودان له‌سه‌ره‌تای‬ ‫جوڵه‌دا نه‌گۆڕ نییه‌ له‌وانه‌یه‌‬ ‫وابێته‌ به‌رچاو بڕی ( ‪)٣.٧‬‬ ‫چركه‌‌و ( ‪ ) ٣٥‬مه‌تر له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كدا یه‌كناگرنه‌وه‌)‪.‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك له‌ئۆتۆمبێلی‬ ‫(‪)FF‬دا دانیشتوون واده‌زانن‬ ‫له‌نێو ف��رۆك�ه‌ی (جێتدان)‪،‬‬ ‫دیزاینی ن��اوه‌وه‌‌و به‌تایبه‌تی‬ ‫چ���وار ك��ورس��ی ئاسوده‌ی‬

‫چ �ه‌رم �ی‌و زۆر گرانبه‌ها‌و‬ ‫سه‌رنجراكێشه‌‪ ،‬داشبڵه‌كه‌ی‬ ‫ل �ه‌ك��ارب��ۆن دروستكراوه‌‌و‬ ‫هه‌موو گڵۆپه‌كانی ناوه‌وه‌‬ ‫به‌شێوه‌ی وێنه‌ پیشاندراون‪،‬‬ ‫دو گڵۆپی دیجیتاڵی له‌پاڵ‬ ‫خوالنه‌وه‌ی مه‌كینه‌دا هه‌موو‬ ‫ب��ارۆدۆخ �ه‌ ته‌كنیكییه‌كانی‬ ‫ئۆتۆمبیله‌كه‌تان پیشانده‌دات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪Net car show :‬‬

‫‪25‬‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪26‬‬

‫چۆن هێڵی وایرلێس خێراده‌که‌یت؟‬ ‫له‌ئێستادا ئینته‌رنێت بووه‌‬ ‫به‌پێویستیێكی رۆژان���ه‌و بۆ‬ ‫زۆر كه‌سیش پێویستییه‌كی‬ ‫(‪ )24‬كاتژمێرییه‌‪ ،‬ناكرێت‬ ‫ئه‌وه‌ وێنایای‌ ئه‌وه‌ بكه‌یین كه‌‬ ‫ماوه‌یه‌كی زۆر ئینته‌رنێتمان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬ئینته‌رنێت به‌هۆی‬ ‫ئ��ی��م��ێ��ل‌و ف���ه‌ی���س���ب���ووك‌و‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫ت���ۆڕه‌‬ ‫ت���ره‌وه‌‪ ،‬ب��ووه‌ به‌ئامرازێكی‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی‪ ،‬له‌هه‌مانكاتدا‬ ‫له‌وێوه‌ هه‌واڵ وه‌رده‌گریین‌و‬ ‫ده‌خوێنییه‌وه‌و‬ ‫ب���ی���روڕا‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك���ج���اری���ش وه‌ك‬ ‫ك��ت��ێ��ب��خ��ان �ه‌ی �ه‌ك��ی گ����ه‌وره‌‬ ‫س����وودی لێوه‌رده‌گریین‪،‬‬

‫ب����ه‌اڵم ت����ۆڕی ئینته‌رنێت‬ ‫بێكێشه‌ نییه‌ زۆرجار هێواشی‬ ‫تۆڕه‌كه‌ ده‌بێته‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫چێژ له‌ئینته‌رنێت نه‌بینییین‪،‬‬ ‫له‌هۆكاره‌كانی‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫خ������������اوی‌و ه����ێ����واش����ی‬ ‫ئ��ی��ن��ت�ه‌رن��ێ��ت‪ ،‬الوازب���وون���ی‬ ‫تۆڕه‌كه‌یه‌ به‌هۆی دووری‬

‫ل���ه‌ن���اوه‌ن���ده‌ك���ه‌وه‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫ده‌مانه‌وێت رێگه‌یه‌كی ساده‌‌و‬ ‫گ��ون��ج��او‪ ،‬ب��ۆ به‌هێزكردنی‬ ‫ئینته‌رنێته‌كه‌تان‬ ‫ت����ۆڕی‬ ‫له‌ڕاستییدا‬ ‫پێبناسێنین‪،‬‬ ‫ده‌مانه‌وێت پێكه‌وه‌ ئامێرێكی‬ ‫ساده‌ دروستبكه‌یین تاوه‌كو‪،‬‬ ‫تۆڕی ئینته‌رنێته‌كه‌مانی‌ پێیی‬

‫به‌هێزتر ببێت ‪.‬‬ ‫بۆ ئ �ه‌وه‌ی ئه‌م كێشه‌یه‌‬ ‫چاره‌سه‌ر بكه‌ین‪ ،‬پێویستمان‬ ‫به‌هه‌ندێك كه‌ره‌سته‌ ده‌بێت‪:‬‬ ‫بێژنگێك زۆر گه‌وره‌‬ ‫ن�ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ك �ه‌ت �ه‌ر ب��ۆ برین‪،‬‬ ‫كێبڵێكی (ی���و ئ��ی��س بی)‬ ‫مۆدیه‌می (واییه‌رلیس)‪.‬‬

‫وێنه‌ی دووه‌م‪ :‬دواتر له‌م دیوی بێژنگه‌كه‌وه‌ مۆدیه‌می‬ ‫ئینته‌رنیته‌كه‌ ده‌‌به‌ستین‪.‬‬

‫وێنه‌ی یه‌که‌م‪ :‬بێژینگه‌كه‌ ده‌هێنیین له‌ناوه‌ڕاسته‌كه‌ی كه‌مێكی ده‌بڕیین ‌و دواتر (یو‬ ‫ئیس بی)یه‌كه‌ له‌بێژنگه‌كه‌ ده‌به‌ستین‪.‬‬

‫وێنه‌ی‪:٥ - ٤ - ٣ :‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سیكۆتینی (چرك) لێبده‌ین بۆ‬ ‫باشتر به‌ستنه‌وه‌ی باشتره‌‪.‬‬

‫ئه‌مجار تاقی ده‌‌كه‌ینه‌وه‌ بزانین چۆنه‌‪.‬‬ ‫پیشتر له‌ (‪ )85%‬بوو‪ .‬ئیستا له‌ ‪.100%‬‬ ‫تیبینی‪ :‬ئه‌م تاقیكردنه‌وه‌یه‌ بۆ ئینته‌رنێتی (ریبه‌ركویك‬ ‫ده‌بێت)‬ ‫ئا‪ :‬ئاكۆ محسن حسن‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫هت‬ ‫هر ‌هك ‌‬ ‫وت ‌‬

‫كۆمپی‬

‫ئ���ه‌گ���ه‌ر هاتوو‬ ‫سیستمه‌كه‌تان ج��ام ب��وو ب �ه‌ڕاده‌ی �ه‌ك ك‌ه‬ ‫ی كۆمپیوته‌ره‌كه‌تان بكوژێننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‌ه‬ ‫نه‌تانتوان ‌‬ ‫ی ك �ه‌م په‌نچ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ب��ۆ چه‌ند چركه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ست ‌‬ ‫ی پاوه‌ره‌كه‌ی‌ دانێن‌و دوای ‌‬ ‫دوگمه‌ ‌‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ڵگرن‪ ،‬ده‌كوژێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر‬ ‫ی‬ ‫كرا هه‌میشه‌ وا باش‌ه به‌ڕێگا ڕاسته‌كه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بیكوژێننه‌وه‌‪ ،‬ت��اوه‌ك��و تووش ‌‬ ‫خ��ۆ ‌‬ ‫ی داتا‌و خراپ بوون نه‌بن‪.‬‬ ‫له‌ده‌ستچوون ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر كۆمپیوته‌ره‌كه‌تان دره‌نگ‬ ‫ی‬ ‫داده‌گیرسێت‪ ،‬ئه‌وه‌ له‌وانه‌ی‌ه پرۆگرام ‌‬ ‫ی (ستارت ئه‌پ)‬ ‫زۆرتان ل‌ه فۆڵده‌ر ‌‬ ‫(‪ )tartup folder‬دان��اب��ێ��ت (یان‬ ‫ئ �ه‌وه‌ت��ا ل �ه‌ب �ه‌رئ �ه‌وه‌ی �ه‌ ك �‌ه ویندۆز‬ ‫به‌كارده‌هێنن)‪ .‬وا باشتر‌ه له‌سه‌ر‬ ‫دی��س��ك��ت��ۆپ �ه‌ك �ه‌ت��ان شۆرتكه‌ت‬ ‫ی (‪)shortcut icon‬‬ ‫ئ��ای��ك��ۆن� ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫كه‌متان دانابێت‌و ژم��اره‌ ‌‬

‫ه‬ ‫گیرسێن ‌‬

‫ێراتر داب‬ ‫خ‬

‫پرۆگرامانه‌ی‌‬ ‫ی‬ ‫ی داگ���ی���رس���ان���دن��� ‌‬ ‫ل���ه‌ك���ات��� ‌‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌كه‌دا (‪ )boot up‬لۆد ده‌بن‪ ،‬كه‌م بن‪.‬‬ ‫ی (ستارت ئه‌پ) (ئه‌و به‌رنامانه‌ی‌ تێدایه‌) له‌م‬ ‫فۆڵده‌ر ‌‬ ‫شوێنه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪user‬‬

‫‪27‬‬

‫‪settings\your‬‬

‫‪and‬‬

‫‪C:\documents‬‬

‫‪folder\start menu\programs\startup‬‬

‫ێ‬ ‫یان له‌(‪ )start‬بچنه‌ سه‌ر (‪‌)all Programs‬و له‌و ‌‬ ‫ی (‪ )startup‬بگه‌ڕێن‪.‬‬ ‫به‌دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌اڵم ده‌بێت ئه‌وه‌ش بزانین هه‌موو ئه‌و پرۆگرامانه‌ ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ (ستارت ئه‌پ)دا لۆد ده‌بن (‪)startup programs‬‬ ‫له‌و فۆڵده‌ره‌دا نین‪ ،‬به‌هه‌رحاڵ‪ ،‬بچۆر‌ه سه‌ر (‪)start‬‬ ‫ێ بنووسه‌ (‪‌)msconfig‬و كلیك‬ ‫و پاشان (‪‌)run‬و له‌و ‌‬ ‫له‌ (‪ )ok‬بكه‌‪ ،‬ویندۆیه‌كتان بۆ ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌و‬ ‫ی (‪ ،)startup‬لێره‌ ده‌توانن‬ ‫ویندۆیه‌دا بچنه‌ سه‌ر به‌ش ‌‬ ‫ی (بوت ئه‌پ)دا‬ ‫ئه‌و پرۆگرامانه‌ ببینن ك‌ه ده‌تانه‌ێت له‌كات ‌‬ ‫ی‬ ‫لۆد ببن‌و ئه‌وانه‌ش كه‌ ناتانه‌ێت‪ ،‬هه‌ندێكیان پرۆگرام ‌‬ ‫سیستمه‌كه‌ن (‪ ،)system programs‬نابێت پرۆگرامێك‬ ‫ناچاالك بكه‌ن ك‌ه نازانن چییه‌‪ ،‬بیرتان نه‌چێت هه‌میش‌ه‬ ‫ی سێتینه‌كان (‪ )settings‬ده‌كه‌ن‪ ،‬پێش‬ ‫كاتێك ده‌ستكار ‌‬ ‫(‪)ok‬كلیك له‌(‪ )apply‬بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌ته‌وێت كۆمپیوته‌ره‌كه‌ت خێرا دابگیرسێت‬

‫ی‬ ‫به‌بێ‌ ل��ۆد بوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زی��اد‪ ،‬ده‌توان ‌‬ ‫هیچ پرۆگرامێك ‌‬ ‫ی لۆگئۆن‬ ‫ی سكرین ‌‬ ‫یه‌كسه‌ر دوای‌ ده‌رك �ه‌وت��ن � ‌‬ ‫ی شفت‬ ‫(‪ ،)logon screen‬په‌نجه‌ له‌سه‌ر دوگمه‌ ‌‬ ‫دانه‌یت‌و به‌رده‌وام بیت‌و هه‌ر په‌نجه‌ له‌سه‌ر شفت‬ ‫دانه‌یت تاوه‌كو شۆرتكه‌ت ئایكۆنه‌كانت ده‌ره‌كه‌ون‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌ێت ئه‌و‌ه بزانین ك‌ه ناچاالككردنی‌ پرۆگرامه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫(س��ت��ارت ئ��ه‌پ) نابێته‌ ه��ۆی‌ ن��اچ��االك كردن ‌‬ ‫پرۆگرامه‌ شاراوه‌‌و نادیاره‌كان‪.‬‬ ‫و‪ .‬له‌ئینگلیزیه‌وه‌‪ :‬بڕیار عوسمان‬


‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫‪28‬‬

‫ته‌کنه‌لۆژیا‬

‫ی ئای‌ پی‌‬ ‫ناونیشان ‌‬

‫ئا‪ :‬بڕیار عوسمان‬ ‫به‌شی‌ یه‌كه‌م‬ ‫(‪address‬‬

‫‪)ip‬‬

‫یان‬

‫)‪ip number‬‬

‫(‪(internet‬‬ ‫ناونیشانی‌‬ ‫‪)protocol‬‬ ‫ژماره‌یی ئامێرێكه‌‪ ،‬دوو ڤێرژنی‌‬ ‫هه‌یه‌ (‪‌)IPv4‬و (‪.)IPv6‬‬ ‫به‌واتایه‌كی‌ تر بریتییه‌ له‌و‬ ‫ژم��اره‌ی�ه‌ی‌ كه‌ له‌ئینته‌رنێتدا‬ ‫ی�����ان ل���ه‌ن���ێ���ت���ۆرك���ه‌ك���ان���دا‬ ‫ك���ۆم���پ���ی���وت���ه‌ره‌ك���ان���ی‌ پێ‬ ‫ده‌ن�����اس�����رێ�����ت�����ه‌وه‌‪ ،‬ه���ه‌ر‬ ‫كۆمپیوته‌رێك له‌ئینته‌رنێتدا‬ ‫خ��اوه‌ن��ی‌ ئایپی خۆیه‌تی‌‌و‬

‫ل���ه‌ڕێ���گ���ای ئ�����ه‌و ئایپی‌‬ ‫ئ��ه‌دره‌س��ه‌وه‌ ده‌ناسرێته‌وه‌‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان ئه‌نجامده‌دات‪،‬‬ ‫له‌ (‪)IPv4‬دا ئایپی‌ ئه‌دره‌س‬ ‫ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی�ه‌ ده‌نووسرێت‬ ‫( ‪)255.255.255.255‬‬ ‫واته‌ چوار گروپی‌ ژماره‌یین‪،‬‬ ‫هه‌ر یه‌كێكیان له‌سێ ژماره‌‬ ‫پ��ێ��ك��دێ��ن‪ ،‬ده‌ی����ان كه‌ینه‌وه‌‬ ‫ب�ه‌ب��ای��ن�ه‌ری‌ ئ�ه‌ب��ن ب �ه‌ (‪)32‬‬ ‫بت‪ ،‬به‌اڵم (‪)128( )IPv6‬‬ ‫بت به‌كارده‌هێنێت‌و ژماره‌ی‌‬

‫هێكساش ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫زۆر زۆر ف���راوان���ت���ره‌‪ ،‬بۆ‬ ‫زانیاریش له‌ پاش (‪،)ipv4‬‬ ‫ڤ��ێ��رژن��ێ��ك�ی‌ ت���ری‌ ئ���ای پی‬ ‫ده‌رچوو (‪ )IPv5‬كه‌ تایبه‌ت‬ ‫بوو به‌و سیسته‌مانه‌ی‌ له‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای‌ (‪ )unix‬كاریانده‌كرد‪،‬‬ ‫ئ�����ه‌م ڤ���ێ���رژن���ه‌ ب�����ه‌س بۆ‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌ ب��وو‪ ،‬نه‌خرایه‌‬ ‫به‌رده‌ستی‌ به‌كارهێنه‌ران‪.‬‬ ‫وه‌ه���ا بیر له‌ئه‌دره‌سی‌‬ ‫ئ����ای پ���ی‌ ب����ك����ه‌ره‌وه‌ كه‌‬

‫ن��اون��ی��ش��ان �ی‌ كۆمپیوته‌ره‌‪،‬‬ ‫بۆیه‌ هه‌موو كۆمپیوته‌رێك‬ ‫ئ �ه‌دره‌س��ێ��ك �ی‌ ه��ه‌ی��ه‌‌و هه‌ر‬ ‫ئ���ای پ��ی��ی�ه‌ك��ی��ش بێهاوتا‌و‬ ‫نادووباره‌یه‌‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ ئای‬ ‫پی كۆمپیوته‌ره‌ كه‌سییه‌كان‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ب��گ��ۆڕدرێ��ن (زۆر‬ ‫ج��اری��ش ئ���ه‌وه‌ ده‌كرێت)‪،‬‬ ‫ته‌نیا ئه‌و كاته‌ نه‌بێت كه‌ ئای‬ ‫پییه‌كانیان جێگیر بێت( (�‪stat‬‬ ‫‪ ،)ic ip address‬بۆئه‌وه‌ی‌‬ ‫ئایپی‌ ئه‌دره‌سی‌ وێبسایتێك‬

‫ب��زان��ی��ت‪ )win+r( ،‬بكه‌‌و‬ ‫ل �ه‌(‪)run‬دا بنووسه‌ (‪،)cmd‬‬ ‫به‌مه‌ش شاشه‌ی‌ نووسینی‌‬ ‫فرمانه‌كانی‌ دۆس ئه‌كرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫لێره‌دا بنووسه‌‪:‬‬ ‫‪ping www.address.‬‬ ‫‪com‬‬

‫ب����ۆ ن���م���وون���ه‌ ئ���ه‌گ���ه‌ر‬ ‫ب��ن��ووس �ی‌ (‪ping www.‬‬ ‫‪ )google.com‬ئه‌وكات‬ ‫ئ��ای پی ئ�ه‌دره‌س�ی‌ گوگڵت‬ ‫پ��ێ��ده‌ڵ��ێ��ت ك���ه‌ ب��ری��ت��ی �ه‌ له‌‬

‫( ‪‌)7 4 . 1 2 5 . 3 9 . 1 0 4‬و‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر بێتو له‌ئینته‌رنێت‬ ‫ئ��ی��ك��س��پ��ل��ۆره‌ر له‌جیاتی‌‬ ‫نووسینی‌ ن���اوی‌ دۆمه‌ینی‌‬ ‫گوگڵ واته‌ (‪www.google.‬‬ ‫‪ ،)com‬ئای پی ئه‌دره‌سه‌كه‌ی‌‬ ‫بنووسیت ئ��ه‌وا ب �ه‌ هه‌مان‬ ‫شێوه‌ سایتی‌ گوگڵمان بۆ‬ ‫ده‌ك��رێ��ت�ه‌وه‌‌و بۆ سایته‌كانی‌‬ ‫تریش به‌هه‌مان شێوه‌یه‌‪ ،‬واته‌‬ ‫له‌باتی‌ نووسینی‌ ناونیشانی‌‬ ‫ئه‌دره‌سی‌ سایته‌كان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��ای پی ئه‌دره‌سه‌كانیشیان‬ ‫بنووسین ب �ه‌ه �ه‌م��ان شێوه‌‬ ‫ك��ارده‌ك��ات‪ ،‬تێبینی‌ ئه‌وه‌ش‬ ‫بكه‌ن گوگڵ چه‌ند ئای‌ پی‌‬ ‫ئه‌دره‌سێكی‌ هه‌یه‌‌و مه‌رج نییه‌‬ ‫هه‌موو كات هه‌مان ئه‌نجام‬ ‫ده‌ركه‌وێ‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌گه‌ر بنووسین‬ ‫"‪ "ipconfig‬ئ �ه‌وك��ات ئای‬ ‫پ��ی ت��ای��ب�ه‌ت ب �ه‌خ��ۆم��ان پێ‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ ،‬ئ��ای پی له‌شێوه‌ی‌‬ ‫چ���وار ك��ۆم�ه‌ڵ�ه‌ی‌ ژماره‌یی‌‬ ‫ده‌ره‌ك������ه‌ێ������ت ك����ه‌ ه���ه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵه‌یه‌ك به‌خاڵێك له‌یه‌كتر‬ ‫جیاكراونه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌توانیت‬ ‫داوای‌ ئای پییه‌كی‌ نوێ‌ بۆ‬ ‫ك��ۆم��پ��ی��وت�ه‌ره‌ك�ه‌ت بكه‌یت‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌ نووسینی‌‪:‬‬ ‫‪ipconfig /release‬‬

‫‪ipconfig /renew‬‬

‫پاشان كۆمپیوته‌ره‌كه‌ت‬ ‫ڕیستارت بكه‌یته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئای پی‌ بۆ په‌یوه‌ندیكردن‬ ‫ل �ه‌گ �ه‌ڵ ئ���ای پییه‌كانی‌ تر‬ ‫ب�ه‌ك��اردێ��ت‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ڕێی‌‬ ‫زمانی‌ سه‌ره‌كی‌ په‌یوه‌ندی‌‬ ‫ئینته‌رنێتییه‌وه‌ كه‌ پێی‌ ده‌وتێت‬ ‫‪tcp/ip‬‬ ‫‪(transmission‬‬ ‫‪ ، )control protocol‬كه‌‬ ‫له‌ الی�ه‌ن وه‌زاره‌ت���ی‌ به‌رگی‌‬ ‫ئه‌مریكاوه ‌ �‪dod (depart‬‬ ‫‪)ment of defense‬‬ ‫گ �ه‌ش �ه‌ی‌ پ���ێ���دراوه‌‪)tcp( ،‬‬ ‫كار له‌گه‌ڵ داتاكان (یاخود‬ ‫پاكێت ‪ )packet‬ده‌كات‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم ئ��ای پ��ی ك��ار له‌گه‌ڵ‬ ‫ش��وێ��ن (‪‌)destination‬و‬ ‫ئ���ه‌دره‌س���ه‌ك���ان���دا ده‌ك����ات‪.‬‬ ‫ت����ه‌ن����ان����ه‌ت ن���اون���ی���ش���ان���ی‌‬ ‫وێبسایته‌كانیش‪ ،‬ئ��ای پی‌‬

‫به‌كارده‌هێنن‪،‬‬ ‫ئ�����ه‌دره‌س‬ ‫ئ���ه‌و ن���اوی‌ س��ای��ت��ان �ه‌ی‌ كه‌‬ ‫ت���ۆ ل���ه‌ب���راوس���ه‌ره‌ك���ه‌ت���دا‬ ‫ده‌یانووسیت له‌ڕاستیدا وه‌كو‬ ‫ڕووب��ه‌ن��دێ��ك��ن (‪،)mask‬‬ ‫بۆ ئای پی ئه‌و وێبسایتانه‌‬ ‫(ئ����ه‌م����ه‌ش ل���ه‌ب���ه‌رئ���ه‌وه‌ی���ه‌‬ ‫ن��اك��رێ��ت ب�ه‌ك��اره��ێ��ن�ه‌ر ئه‌م‬ ‫هه‌موو ژماره‌یه‌ له‌به‌ربكات‌و‬ ‫ك���ارك���ردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ ژم����اره‌‬ ‫قورس تره‌ وه‌ك له‌ناو‪ ،‬بۆیه‌‬ ‫بۆ ه�ه‌ر وێبسایتێك ناوێك‬ ‫دان���راوه‌‪ ،‬كه‌ له‌ڕاسیتدا ئه‌و‬ ‫ن��اوه‌ ئ��ام��اژه‌ی�ه‌ ب��ۆ ئ��ای‌ پی‬ ‫ئه‌دره‌سی‌ ئه‌و سایته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫كه‌ كاری‌ ئه‌م گۆڕینه‌ (واته‌‬ ‫له‌ئای پی ئه‌دره‌س بۆ ناوی‌‬ ‫دۆم��ه‌ی��ن‌و به‌پێچه‌وانه‌وه‌)‬ ‫ده‌ك��ات پێی‌ ده‌وترێت ‪dns‬‬ ‫�‪(domain name sys‬‬ ‫‪.)tem‬‬ ‫ئ��ای‌ پ��ی ڤێرژنی‌ چوار‬ ‫(‪ )IPv4‬بریتییه‌ ناونیشانێكی‌‬ ‫(‪ )32‬ب��ت��ی (‪ )bit‬كه‌‬ ‫به‌چوار كۆمه‌ڵه‌ی‌ ژماره‌یی‬ ‫ن��ی��ش��ان ده‌درێ�������ت (ه���ه‌ر‬ ‫ك��ۆم�ه‌ڵ�ه‌ی�ه‌ك ل��ه‌ژم��اره‌ (‪)0‬‬ ‫ه‌وه‌ تا (‪ )255‬وه‌ره‌گرێت‪،‬‬ ‫هه‌ر كۆمه‌ڵه‌یه‌كیش به‌خاڵێك‬ ‫(‪ ).‬له‌یه‌كتر جیاده‌كرێنه‌وه‌‬ ‫(ب����ۆن����م����وون����ه‌ ئ������ای پی‬ ‫ئ���ه‌دره‌س���ی‌ گ��وگ��ڵ بریتیه‌‬ ‫ل�ه‌ (‪،)74.125.39.104‬‬ ‫ب�������ه‌م�������ه‌ش ده‌ك������رێ������ت‬ ‫(‪ )4294967296‬ئای پی‬ ‫ئه‌دره‌سی‌ جیاوازت هه‌بێت‪،‬‬ ‫وت��م��ان (‪ )IPv4‬له‌چوار‬ ‫گروپی‌ ژماره‌ پێكدێت هه‌ر‬ ‫گ��روپ �ه‌ی‌ ل �ه‌ژم��اره‌ (‪)0‬ه‌وه‌‬ ‫ت��ا (‪ )255‬وه‌رده‌گ���رێ���ت‪،‬‬ ‫ك �ه‌وات �ه‌ گ�ه‌وره‌ت��ری��ن ژماره‌‬ ‫له‌هه‌ر گروپێكدا (‪)255‬ه‌‪،‬‬ ‫له‌باینه‌ریشدا ژم��اره‌ (‪)255‬‬ ‫یه‌كسانه‌ به‌ (‪)11111111‬‬ ‫(هه‌شت ی�ه‌ك�ی‌)‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چ���وار گ��روپ��ی��ش��م��ان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك �ه‌وات �ه‌ (‪ )4‬ك �ه‌ڕه‌ت �ی‌ (‪)8‬‬ ‫ی�ه‌ك��س��ان�ه‌ ب �ه‌ (‪ ،)32‬بۆیه‌‬ ‫ده‌ڵێین (‪ )IPv4‬ل �ه‌ (‪)32‬‬ ‫ب��ت پێكدێت‌و ئ�ه‌گ�ه‌ر دوو‬ ‫ب�ه‌ت��وان�ی‌ (‪ )32‬وه‌رگرین‪،‬‬ ‫ده‌كاته‌ (‪،)4294967296‬‬

‫وات �ه‌ ده‌ت��وان��رێ��ت تا ئه‌وه‌نه‌‬ ‫ژماره‌ ئایپی‌ جیاواز دابنرێت‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم له‌ڕاستیدا كۆمه‌لێك‬ ‫م���ه‌ودا (‪ )range‬هه‌یه‌ كه‌‬ ‫به‌كاریبهێنین‪،‬‬ ‫ن��ات��وان��ی��ن‬ ‫له‌به‌رئه‌وه‌ی‌ ئه‌وانه‌ تایبه‌تن‌و‬ ‫گیراون (‪‌)private‬و له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ���ای پ���ی‌ ئ���ه‌دره‌س���ی‌ هه‌ر‬ ‫كۆمپیوته‌رێك (‪)localhost‬‬ ‫كه‌ (‪)127.0.0.1‬ه‌‪ ،‬كه‌واته‌‬ ‫ل��ه‌ڕاس��ت��ی��دا ئ���ه‌و ئ���ای پی‬

‫‪29‬‬

‫ئ �ه‌دره‌س��ان �ه‌ی‌ ك�ه‌ ده‌توانین‬ ‫ب��ه‌ك��اری��ان بهێنین ل���ه‌دوو‬ ‫به‌توانی‌ (‪ )32‬كه‌مترن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ وا ده‌ركه‌وێت ئه‌م‬ ‫ژماره‌یه‌ (‪)4294967296‬‬ ‫زۆر بێت‪ ،‬ب�ه‌اڵم ئه‌مه‌ زۆر‬ ‫كه‌متره‌ له‌ژماره‌ی‌ دانیشتوانی‌‬ ‫گۆی‌ زه‌وی‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش مانای‌‬ ‫وای �ه‌ دره‌ن��گ یان زوو ئای‌‬ ‫پی ئه‌دره‌سمان نامێنێت تا بۆ‬ ‫كۆمپیوته‌ره‌ تازه‌كانی‌ دانێین‪،‬‬

‫ب��ۆ چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی‌ ئه‌م‬ ‫كێشه‌یه‌ ڤێرژنی‌ نوێی‌ ئای پی‬ ‫ئه‌دره‌س هاته‌ كایه‌وه‌ (‪)IPv6‬‬ ‫كه‌ له‌ناونیشانێكی‌ (‪)128‬‬ ‫ب��ت �ی‌ پ��ێ��ك��ه��ات��ووه‌‪( ،‬دی����اره‌‬ ‫زۆر پێشتر بیر له‌و كێشه‌یه‌‬ ‫ك��راب��ووی��ه‌وه‌ ك �ه‌ (‪)IPv4‬‬ ‫به‌شی‌ هه‌موو دنیا ناكات‪،‬‬ ‫بۆیه‌ له‌ساڵی‌ (‪)1996‬ه‌وه‌‬ ‫ده‌ستكرا به‌باڵوكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ستانده‌رده‌كانی‌ (‪.)IPv6‬‬


‫فیزیا‬

‫‪30‬‬

‫فیزیا‬

‫چۆنییه‌تی دروستكردنی به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ر له‌بۆشایدا‬ ‫داهێنانی به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ر‪،‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ سه‌ره‌تای‬ ‫س���������ه‌ده‌ی راب����������ردوو‪،‬‬ ‫له‌وكاته‌وه‌ تائێستا گۆڕانی‬ ‫له‌به‌كارهێنانی‬ ‫زۆر‬ ‫ب���ه‌رزه‌گ���ه‌ی���ه‌ن���ه‌ره‌ك���ان���دا‬ ‫رویداوه‌‪.‬‬ ‫ب�����ه‌رزه‌گ�����ه‌ی�����ه‌ن�����ه‌ر‬ ‫( ‪)Superconductivity‬‬ ‫بریتییه‌ ل��ه‌م��اده‌ی��ه‌ك كه‌‬ ‫به‌رگری سفر پیشانده‌دات‪،‬‬ ‫وات��ه‌ كاتێك ئ �ه‌م ماده‌یه‌‬ ‫ب��ۆ گ��واس��ت��ن �ه‌وه‌ی كاره‌با‬ ‫به‌كاربهێنرێت‪ ،‬وایه‌ره‌كان‬ ‫گ����ه‌رم ن���اب���ن‌و وزه‌ك����ه‌ی‬ ‫به‌هه‌ده‌ر ناچێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ت��ای��ب�ه‌ت��م�ه‌ن��دی��ی�ه‌ك��ی تری‬ ‫ب���ه‌رزه‌گ���ه‌ێ���ن���ه‌ر‪ ،‬بریتیه‌‬ ‫دیاموگناتیسی‬ ‫ل����ه‌وه‌ی‬

‫ت������ه‌واوه‌‪ ،‬وات����ه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫موگناتیسییه‌وه‌‬ ‫ب����واری‬ ‫پاڵپێوه‌ده‌نرێت‪ ،‬ده‌كرێت‬ ‫له‌نێو بوارێكی موگناتیسی‬ ‫ب �ه‌وه‌س��ت��اوی��ی بمێنیته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب����ه‌رزه‌گ����ه‌ی����ه‌ن����ه‌ره‌ك����ان‬ ‫له‌پله‌یه‌كی گه‌رمایی زۆر‬ ‫نزمدا دروستده‌بن‌و هه‌وڵی‬ ‫ب�����ه‌رده‌وام له‌ئــارادایه‌‪،‬‬ ‫به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ر‬ ‫ت���اوه‌ك���و‬ ‫ل�ه‌پ��ل�ه‌ی گ �ه‌رم��ی به‌رزتر‬ ‫ی������ان پ����ل����ه‌ی گ���ه‌رم���ی‬ ‫ئاساییدا دروس��ت ببێت‪،‬‬ ‫به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ره‌كان زۆرتر‬ ‫ك��ان��زان‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌ئێستادا‬ ‫ئه‌و هه‌وڵه‌ هه‌یه‌ (النیكه‌م‬ ‫به‌شێوه‌ی تیوری) بۆشایی‬ ‫بكرێت به‌به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ر‪.‬‬ ‫كردنی فه‌زای (بۆش)‬

‫له‌وانه‌یه‌‬ ‫به‌به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ر‬ ‫وابێته‌ پێشچاو كارێكی‬ ‫ل���ه‌راده‌ب���ه‌ده‌ر قورسبێت‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ل �ه‌ڕاس��ت��ی��ی��دا ئه‌م‬ ‫ك������اره‌ زۆر س����اده‌ی����ه‌‪،‬‬ ‫به‌به‌كارهێنانی‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا‬ ‫موگناتیسێكی زۆر به‌هێز‪،‬‬ ‫كه‌ناڵی فه‌زاكه‌ بگۆڕن‪.‬‬ ‫(ماكسیم چرنوداب)‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ـ��ـ��ـ��ۆی (تورسی‬ ‫ف���ران���س���ه‌) ل���ه‌س���ه‌ر ئه‌و‬ ‫ب��ڕوای �ه‌ی �ه‌‪ ،‬ك �ه‌ ئ��ه‌م كاره‌‬ ‫ده‌ك���رێ���ت ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ب�����ڕوای وای����ه‌ بوارێكی‬ ‫موگناتیسی زۆر به‌هێز‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ته‌نۆلكه‌كانی‬ ‫نێو ف �ه‌زای ب��ۆش‌و به‌تاڵ‪،‬‬ ‫ه�ه‌ڵ��ب��ك�ه‌ن��ێ�ت‌و بیانكات‬ ‫ب����ه‌ت����ه‌زوو ك���ه‌ هه‌رگیز‬

‫به‌رگری له‌ڕێگه‌ی خۆیاندا‬ ‫نابینن‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئایا فه‌زای‬ ‫بۆش ته‌نۆلكه‌ی تێدایه‌؟‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ دژه‌‪ ،‬به‌بیروباوه‌ڕه‌‬ ‫ك�لاس��ی��ی��ك��ه‌ك��ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم‬ ‫ل���ه‌ڕاس���ت���ی���ی���دا ف�����ه‌زای‬ ‫سه‌داسه‌د (بۆش) هه‌رگیز‬ ‫دروستناكرێت‌و بۆشایی‬ ‫پڕه‌ له‌ته‌نۆلكه‌‌و كه‌ پێیان‬ ‫ده‌وت����رێ����ت ته‌نۆلكه‌ی‬ ‫خه‌یاڵی‪.‬‬ ‫ئ�������ه‌م پ���ێ���ش���ن���ی���اره‌‬ ‫س��ه‌ی��روس��ه‌م��ه‌ره‌ی��ه‌ پشت‬ ‫ئ��ه‌س��ت��ووره‌ به‌پره‌نسیپی‬ ‫(هایزه‌نبێرگ)‬ ‫نادڵنییایی‬ ‫له‌میكانیكی كوانته‌مییدا‪،‬‬ ‫به‌پێی ئ�ه‌م پرینسیپه‌ ئێمه‌‬ ‫هه‌رگیز ناتوانیین دڵنییابیین‬ ‫ك���ه‌ ب��ۆش��ای��ی به‌ڕاستی‬

‫ب��ۆش�ه‌‪ ،‬چونكه‌ ف��ه‌زا پڕه‌‬ ‫له‌ته‌نۆلكه‌ی خه‌یاڵی كه‌‬ ‫ب�ه‌خ��ێ��رای��ی ده‌رده‌ك�����ه‌ون‌و‬ ‫ه���ه‌رزوو به‌خێرایی له‌ناو‬ ‫ده‌چن‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌دا‬ ‫ئ �ه‌گ �ه‌ر ئ��ه‌م ته‌نۆلــكانه‌‬ ‫ن��ه‌ت��وان��ن ب �ه‌پ��ێ��ی یاسای‬ ‫پ���اراس���ت���ن���ی وزه‌ هیچ‬ ‫گۆڕانێك ل��ه‌وزه‌ی گشتی‬ ‫دروس��ت��ن��ه‌ك��ه‌ن‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫ت��ائ��ه‌و ڕاده‌ی�����ه‌ ل���ه‌ف���ه‌زادا‬ ‫بمێننه‌وه‌ تاوه‌كو له‌جیاتی‬ ‫ت�ه‌ن��ۆل��ك�ه‌ی خ�ه‌ی��اڵ��ی ببن‬ ‫ب��ه‌ت��ه‌ن��ۆل��ك��ه‌ی راس���ت���ی‪،‬‬ ‫گ���ۆڕان ل����ه‌وزه‌دا كاتێك‬ ‫ته‌نۆلكه‌ بارگاوییه‌كان كه‌‬ ‫وه‌كو موگناتیسی بچووك‬ ‫كارده‌كه‌ن‪ ،‬به‌شێوه‌ی له‌پڕ‬

‫ل �ه‌ب��وارێ��ك��ی موگناتیسی‬ ‫ب���ه‌ه���ێ���زدا ده‌رك��������ه‌ون‌و‬ ‫روده‌دات‪.‬‬ ‫ك���ات���ێ���ك ت���ه‌ن���ۆل���ك���ه‌‬ ‫ده‌رك�������ه‌وت�������ووه‌ك�������ان‬ ‫ده‌خولێنه‌وه‌ تاوه‌كو بواری‬ ‫م��وگ��ن��ات��ی��س��ی ن���اوه‌وه‌ی���ان‬ ‫له‌گه‌ڵ ب��واری موگناتیسی‬ ‫ده‌ره‌وه‌دا ب��ب��ێ��ت به‌هاو‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ه‌‪ ،‬وزه‌ی گشتی‬ ‫داده‌به‌زێت‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ �ه‌گ �ه‌ر بواری‬ ‫م��وگ��ن��ات��ی��س��ی ب�����ه‌ڕاده‌ی‬ ‫پێویست به‌هێزبێت‪ ،‬ته‌نۆلكه‌‬ ‫خه‌یاڵییه‌كان ده‌توانن ببن‬ ‫ب��ه‌ڕاس��ت��ی‪( ،‬چ���رن���وداب)‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت "ئ��ێ��وه‌ ده‌توانن‬ ‫ب�ه‌ب��ێ به‌كارهێنانی وزه‌‪،‬‬ ‫چه‌ند ته‌نۆلكه‌تان ده‌وێت‬ ‫زیادیبكه‌ن"‪ ،‬ئه‌م ته‌نۆلكانه‌‬ ‫ه��ه‌م��ووی��ان ی���ه‌ك دۆخی‬ ‫ك��وان��ت �ه‌م��ی هاوشێوه‌یان‬ ‫هه‌یه‌‌و له‌دیارده‌یه‌كدا كه‌پێی‬ ‫ده‌وت���رێ���ت چڕكردنه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌كو یه‌ك سیسته‌می ته‌واو‬ ‫ه��اوئ��اه �ه‌ن��گ ب �ه‌ب��ێ هیچ‬ ‫چه‌شنه‌ به‌رگرییه‌ك ته‌زوو‬ ‫ده‌گوازنه‌وه‌‪.‬‬ ‫مێزۆنه‌كانی ڕۆ‬ ‫لێكۆ ڵینه‌و ه‌كا نی‬ ‫پێشوو له‌مباره‌یه‌وه‌ له‌سه‌ر‬ ‫ته‌نۆلكه‌‪ ،‬قورستر بوون‪،‬‬ ‫ل�ه‌ك��ات��ێ��ك��دا (چ���رن���وداب)‬ ‫ل �ه‌م��ودێ��ل �ه‌ك �ه‌ی خۆییدا‬ ‫ته‌نۆلكه‌ی سووكتری وه‌كو‬ ‫(مێزۆنی ڕۆ) به‌كارهێنا‬ ‫ك �ه‌ پێویستیان به‌بواری‬ ‫موگناتیسی ك��زت��ره‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫حسێبی ك���ردووه‌ كاتێك‬ ‫توندی بواری موگناتیسی‬ ‫ده‌گ���ات ب �ه‌ (‪ )10‬توانی‬ ‫(‪ )16‬تێسال‪ ،‬چڕبوونه‌وه‌ی‬ ‫(م����ێ����زۆن����ه‌ك����ان����ی ڕۆ)‬ ‫رووده‌دات‪.‬‬ ‫(چ�����������رن�����������وداب)‬ ‫ده‌رئ�����ه‌ن�����ج�����ام�����ی ئ����ه‌م‬ ‫چ���ڕب���وون���ه‌وه‌ی���ه‌ وه‌ك���و‬ ‫ڕوداوێ����ك سه‌یریده‌كات‬ ‫كه‌ له‌نێو به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ره‌‬ ‫ئاساییه‌كاندا روده‌دات‪.‬‬ ‫له‌ژێر پله‌یه‌كی گه‌رمی‬ ‫قه‌یرانی‪ ،‬ئه‌لیكترۆنه‌كانی‬

‫له‌گه‌یه‌نه‌رێكدا ئه‌لیكترۆنه‌كان له‌نێو تۆڕێك له‌ئایۆنه‌كانی موجه‌به‌وه‌ تێپه‌ڕده‌بن‪ .‬به‌شێوه‌ی‬ ‫ئاسایی كاتێك یه‌كێك له‌م ئه‌لیكترۆنانه‌ ده‌كه‌وێت له‌ئایۆنێكی تۆڕه‌كه‌‪ ،‬بڕێك وزه‌ به‌شێوه‌ی گه‌رما‬ ‫له‌ده‌ستده‌دات‪ ،‬كه‌ئه‌مه‌ به‌رگری كاره‌بایی پێده‌وترێت‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ردا‌و له‌ژێر پله‌ی گه‌رمی‬ ‫زۆرنزمی قه‌یرانییدا‪ ،‬كاتێك ئه‌لیكترۆن ده‌كه‌وێت له‌ئایۆنێك تۆڕه‌كه‌ وه‌ك ژێ ده‌له‌رزێت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫له‌رزینه‌ له‌سه‌ر ئه‌لیكترۆنه‌ نزییكه‌كان كارییگه‌ری داده‌نێت‌و ده‌بێته‌ هۆی ئه‌وه‌ی به‌ئه‌لیكترۆنی‬ ‫یه‌كه‌م ببه‌سترێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م دوو ئه‌لیكترۆنه‌ پێیان ده‌وترێت (دوانه‌ی كوپه‌ر)‪ ،‬ئه‌م دوو ئه‌لیكترۆنه‌‬ ‫دۆخه‌ كوانته‌مییه‌كه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌كترییدا یه‌كسانه‌‪ ،‬ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ ئه‌و هه‌له‌یان بۆ ده‌ره‌خسێنێت‬ ‫تاوه‌كو بێدروستكردنی به‌رگری تێپه‌ڕببن‪.‬‬

‫مێزۆنه‌كان له‌دو كواڕك پێكهاتوون‪ ،‬ئاسایی‌هك‌و دژه‌یه‌ك‪( ،‬كواركه‌كان بچووكتریین پێكهاته‌ی‬ ‫ناوك‌و پرۆتۆن‌و نیوترون‌و هادرۆنه‌كان‌و باریۆنه‌كان‌و مێزۆنه‌كان دروستده‌كه‌ن‪ ،‬كوارك شه‌ش تامیان‬ ‫هه‌ی‌ه هه‌ر تامێك سێ ره‌نگی هه‌یه‌‌و هه‌ر ره‌نگێكیش دژێكی هه‌یه‌‪ ،‬كه‌وابوو سی‌و شه‌ش كوارك‬ ‫له‌سروشتدا بوونی هه‌یه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندی گرنگی كوارك ئه‌وه‌ی‌ه به‌ته‌نیا نابێنرێت‌و یان به‌شێوه‌ی دوانیین یان‬ ‫سیانی‪ ،‬بارگه‌ی كوارك كه‌رته‌‌و ته‌نۆلكه‌ی (گلوئۆن) كواركه‌كان پێكه‌و‌ه ده‌بستێته‌وه‌)‪ .‬كواركێكی بان‬ ‫(‪‌)u‬و دژكواركێكی خوار (‪ )d‬له‌الیه‌ن مزۆنێكی (رۆ) به‌بارگه‌ی موجه‌به‌و‌ه له‌بۆشایی دروستده‌بێت‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا به‌هۆی په‌یدابوونی (مێزۆنی رۆ) به‌بارگه‌ی سالبه‌وه‌‪ ،‬كواڕكێكی (‪‌)d‬و دژكواڕكێكی (‪)u‬‬ ‫دروستده‌ب‪ .،‬ئه‌گه‌ر بواری موگناتیسی به‌ڕاده‌ی پێویست به‌هێزبێت‪( ،‬مێزۆنه‌كانی رۆ) ده‌بن به‌ڕاستی‪،‬‬ ‫هه‌موو ئه‌م (مێزۆنانه‌) دۆخێكی كوانته‌می هاوشێوه‌یان هه‌ی‌ه ك‌ه چڕبوونه‌وه‌ی (مێزۆن) دروستده‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌م‌ه ئه‌و واتای‌ه ده‌گه‌ێنێت ك‌ه ئه‌وان هه‌موویان پێكه‌و‌ه ده‌جوڵن‌و ته‌زووی بێ به‌رگری دروستده‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪31‬‬

‫م��ادده‌ به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ره‌كه‌‪،‬‬ ‫ج�������ووت�������ی ك�����وپ�����ه‌ر‬ ‫دروس���ت���ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬دۆخ���ی‬ ‫كوانته‌می ئه‌لیكترۆنه‌كان‬ ‫وه‌ك یه‌كوایه‌‌و له‌ئه‌نجامدا‬ ‫بێلێخشاندن‌و دروستكردنی‬ ‫گ���ه‌رم���ا ده‌ت����وان����ن ببن‬ ‫ب �ه‌ت �ه‌زوو‪ ،‬ل�ه‌گ�ه‌ڵ هه‌موو‬ ‫ئه‌مانه‌شدا (پاوڵ ئۆڵسن)‬ ‫ل �ه‌زان��ك��ۆی (كوپنهاگن)‬ ‫ده‌ڵێت "ئه‌م هاوشێوه‌كردنه‌‬ ‫زۆر ورد نییه‌‪ ،‬چونكه‌‬ ‫به‌رزه‌گه‌یه‌نه‌ره‌ ئاساییه‌كان‬ ‫بواری موگناتیسی له‌خۆیان‬ ‫دورده‌خه‌نه‌وه‌"‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ای��ا ده‌كرێت‬ ‫فه‌زایی بۆشایی به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫كۆنتڕۆڵ بكرێت تاوه‌كو‬ ‫كاره‌با به‌شێوه‌ی سه‌ره‌وه‌‬ ‫به‌رهه‌مبێت؟‪( .‬دیمتری‬ ‫خ���ارزی���ف) له‌تاقیگه‌ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی (بروكهاون)‬ ‫له‌نیویۆرك ده‌ڵێت "ئه‌مه‌‬ ‫ئایدیایه‌كی سه‌رنجڕاكێشه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ب �ه‌م��زووان �ه‌ ناگاته‌‬ ‫ئ���ه‌ن���ج���ام"‪ ،‬به‌هێزتریین‬ ‫موگناتیسییه‌كانی‬ ‫ت �ه‌ن �ه‌‬ ‫ئه‌مڕۆ له‌جیهاندا‪ ،‬ئه‌ستێره‌‬ ‫نیوترۆنییه‌كانن كه‌ پێیان‬ ‫ده‌گوترێت (مگنتار) كه‌‬ ‫توندی بواری موگناتیسییی‬ ‫ئه‌مانه‌ (‪ )10‬توانی (‪)11‬‬ ‫تسالیه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌م بواره‌‬ ‫موگناتیسییه‌ به‌هێزه‌ له‌چاو‬ ‫ئه‌و بواره‌ی كه‌ بۆ ئه‌مكاره‌‬ ‫پێویسته‌ زۆر زۆر كه‌مه‌‪.‬‬ ‫خ�����ارزی�����ف ده‌ڵ���ێ���ت‬ ‫"ئه‌گه‌ر بواری موگناتیسی‬ ‫ج���ار‬ ‫(‪)17‬‬ ‫زه‌وی‬ ‫به‌هێزتر ل �ه‌ب��ڕی ئێستای‬ ‫ب��وای��ه‌‌و ئ��ێ��وه‌ به‌شێوه‌یه‌ك‬ ‫بتانتوانیایه‌ له‌وێستگه‌یه‌كی‬ ‫فه‌زایدا وزه‌ به‌رهه‌مبهێنن‪،‬‬ ‫ئ����ه‌وك����ات ده‌ت���ان���ت���وان���ی‬ ‫ت�ه‌زو به‌به‌كارهێنانی هێڵه‌‬ ‫ب���ه‌ره‌و‬ ‫موگناتیسییه‌كان‬ ‫زه‌وی بنێرن‪ ،‬له‌وكاته‌دا‬ ‫ئ��ی��ت��ر ئ��ێ��وه‌ پێویستیتان‬ ‫به‌هێڵه‌كانی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫ك��اره‌ب��ا ن���ه‌ده‌ب���وو‪ ،‬ده‌كرا‬ ‫ت �ه‌زوو له‌فه‌زای خاڵییه‌وه‌‬ ‫بگوازنه‌وه‌"‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪32‬‬

‫تیۆری كوانته‌می بنچینه‌كانی ده‌هه‌ژێنرێت‬ ‫دوایی ئه‌وه‌ی دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫(نیوترینۆ)ی خێراتر له‌روناكی‬ ‫جیهانی ف��ی��زی��ای��ی تووشی‬ ‫شۆككرد‪ ،‬ئه‌و شۆك‌ه هێشتا‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی�ه‌ك��ان��ی ب���ه‌رن���ه‌داوه‌‪،‬‬ ‫شۆكێكی تر له‌ئێستادا رووی‬ ‫له‌فیزیا كردووه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫"ن�ه‌خ��ش�‌ه ش�ه‌پ��ۆل�ه‌ك��ان ته‌نی‬ ‫فیزیایی راسته‌قینه‌ن"‪.‬‬ ‫به‌پێی فیزیای كوانته‌م‪،‬‬ ‫هه‌موو ته‌نۆلكه‌كان نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆل (‪)WaveFunction‬‬ ‫یان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م نه‌خش‌ه شه‌پۆالن‌ه‬ ‫ب��ه‌ت��ه‌واوه‌ت��ی ماتماتیكین‌و‬ ‫زۆر س��وودم��ه‌ن��دن‪ ،‬خۆیان‬ ‫ده‌رب��ڕی هیچ بڕێكی فیزیایی‬ ‫نیین‪ ،‬دوجای نه‌خش‌ه شه‌پۆل‬ ‫ده‌رب�����ڕی ئ���ه‌گ���ه‌ری پێوانی‬ ‫ته‌نۆلك‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫كوانته‌مییه‌كانه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ك‌ه‬ ‫نه‌خش‌ه ش�ه‌پ��ۆل خ��ۆی هیچ‬ ‫نیی‌ه جگ‌ه ل �ه‌وه‌ی دوجاكه‌ی‬ ‫ده‌ربڕی ئه‌گه‌ره‌‪ ،‬پێی ده‌وترێت‬ ‫ده‌رب���ڕی���ن���ی ب����ۆرن (‪Born‬‬ ‫‪ ،)interpretation‬بۆ نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆل له‌ئێستادا پێشنووسی‬ ‫وتارێكی زانستی ك‌ه به‌شێوه‌ی‬ ‫ئۆنالین ل �ه‌چ��وارده‌ی مانگی‬ ‫ن��واڤ�ه‌م��ب�ه‌ردا باڵوبووه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫جارێكی تر پرسیاری ئه‌وه‌ی‬ ‫نه‌خش‌ه شه‌پۆله‌كان پیشانده‌ری‬ ‫چیین؟ هێناوه‌ت‌ه به‌رباس‪،‬‬ ‫ب �‌ه وه‌اڵم��ێ��ك ك �‌ه ده‌توانێت‬ ‫میكانیكی كوانته‌می بباته‌و‌ه بۆ‬ ‫ناخه‌كه‌ی خ��ۆی‪ .‬هه‌رچه‌ند‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆر له‌فیزیاییه‌كان‬ ‫ب �ه‌ش��ێ��وه‌ی گشتی نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆلیان وه‌ك��و ئامڕازێكی‬ ‫ئ����ام����اری ك���‌ه ن����ات����ه‌واوی‬ ‫زان��ی��اری��ی �ه‌ك��ان��م��ان له‌سه‌ر‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی‌ه پێواوراوه‌كانی‬ ‫ت�ه‌ن��ۆل��ك�ه‌ك��ان ده‌گێڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم نووسه‌رانی ئه‌م وتار‌ه‬ ‫زانستییه‌‪ ،‬له‌جیاتی ئه‌و‌ه ده‌ڵێن‬ ‫"ئ�ه‌م��ان�‌ه ب�ه‌ش��ێ��وه‌ی فیزیایی‬ ‫راسته‌قینه‌ن"‪.‬‬ ‫ئانتونی ڤاالنتینی (‪Antony‬‬

‫فیزیاییه‌كی‬ ‫‪)Valentini‬‬ ‫تیۆری‌و شاره‌زا له‌بنچینه‌كانی‬ ‫كوانته‌م له‌زانكۆی (سلمسۆن)‬ ‫له‌كارۆلینای باشور له‌مباره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵێت "م��ن ح �ه‌زم له‌قسه‌ی‬ ‫ی نییه‌‪ ،‬ب �ه‌اڵم الم‬ ‫زی��اده‌ڕه‌وی � ‌‬ ‫وای���‌ه ئ���ه‌م وت����ار‌ه زانستیی‌ه‬ ‫بوومه‌له‌رزه‌یه‌"‪.‬‬ ‫(ڤاالنتینی) ب��ڕوای وای‌ه‬ ‫ك‌ه ئه‌م ده‌رئه‌نجام‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫زۆر گ��رن��گ��ت��ر ب��ێ��ت له‌و‬ ‫تیۆرییم‌ه گشتییه‌ی سه‌باره‌ت‬ ‫میكانیكی‬ ‫به‌بنچینه‌كانی‬ ‫كوانته‌می كه‌له‌الیه‌ن (بێل)ه‌و‌ه‬ ‫پێشكه‌شكرا‪ ،‬له‌ساڵی (‪)1964‬‬ ‫دا‪( ،‬ج���ان س��ت��وارت بێل)‬ ‫فیزیایی ئایرله‌ندی باكوری‬ ‫ب �ه‌ن��اوی (‪John Stewart‬‬ ‫‪ )Bell‬سه‌لماندی ك‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫میكانیكی كوانته‌می شرۆڤه‌ی‬ ‫بوونه‌وه‌ر‌ه راستییه‌كان بكات‪،‬‬ ‫ناچار‌ه هه‌ڵگری نهێنیییه‌كی‬ ‫سه‌یربێت ئه‌ویش بریتی‌ه ل‌ه‬ ‫"كردار له‌مه‌ودای دوور" یان‬ ‫"كرداری خێوی"‪.‬‬ ‫ك���رداری خێوی كاتێك‬ ‫رووده‌دات ك �‌ه دوانه‌یه‌كی‬ ‫ته‌نۆلك‌ه به‌شیوه‌ی گیرۆد‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ‬ ‫(‪)Entangled‬‬ ‫ی�ه‌ك��ت��ری��ی��دا كارلێكده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫لێره‌دا دوو ته‌نۆلك‌ه ئه‌گه‌ر بۆ‬ ‫نموون‌ه یه‌كێكیان لێر‌ه دابێیت‌و‬

‫ئ��ه‌وی��ت��ری��ان له‌سه‌رمانگ‪،‬‬ ‫كاتێك گۆڕان له‌تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫یه‌كێكیان رووده‌دات‪ ،‬ئه‌م‬ ‫گ���ۆڕان���‌ه ب���ه‌ش���ێ���وه‌ی له‌پڕ‬ ‫(‪ )instantaneous‬بۆئه‌وی‬ ‫تریان ده‌گ��وازرێ��ت �ه‌وه‌‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫م��ه‌ودای دووری هیچ ده‌ور‬ ‫نابێنێت‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون�‌ه دوو‬ ‫ئه‌لكترۆنی گیرۆد‌ه (سپین)‬ ‫(‪)spin‬ه‌ك��ان��ی��ان له‌دۆخێكدا‪،‬‬ ‫ده‌بێت دژ به‌یه‌ك بێت (سپین)‬ ‫بریتی‌ه ل �ه‌خ��والن �ه‌وه‌ی زاتی‬ ‫ئه‌لكترۆن ب �ه‌ده‌وری خۆییدا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئاڕاسته‌ی خوالنه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كێكیان پێچه‌وان‌ه بكرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاڕاسته‌ی ئه‌ویتریشیان له‌پڕ‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ب �ه‌ب��ێ��ت‬ ‫م���ه‌ودای نێوانیان پێچه‌وان‌ه‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم وتار‌ه زانستیی‌ه‬ ‫ن��وێ��ی�ه‌ك�ه‌‪ ،‬ك �‌ه ل �ه‌الی �ه‌ن سێ‬ ‫فیزیایی به‌ڕێبه‌رایه‌تی (ماتیو‬ ‫پوسی) (‪)Matthew Pusey‬‬ ‫ل �ه‌ك��ۆل��ێ��ج��ی (ئیمیریاڵی)‬ ‫له‌نده‌ن (‪Imperial College‬‬ ‫‪ )London‬پێشكه‌شكراوه‌‪،‬‬ ‫بیردۆزێك پێشكه‌شده‌كات ك‌ه‬ ‫پیشانیده‌دات ئه‌گه‌ر نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆلی كوانته‌می به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫ئ��ام��ڕازی ئ��ام��اری ب��ن‪ ،‬چۆن‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ت���ه‌ن���ان���ه‌ت دۆخ����‌ه‬ ‫كوانته‌مییه‌كان ك‌ه له‌ناو فه‌زا‌و‬ ‫كاتدا په‌یوه‌ندییان بچڕاوه‌‪،‬‬

‫ده‌ت��وان��ن ل �ه‌گ �ه‌ڵ یه‌كترییدا‬ ‫پ �ه‌ی��وه‌ن��دی ببه‌ستن‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ده‌ڵێن "ئه‌م قسه‌ی‌ه له‌وه‌ناچێت‬ ‫راستبێت"‪ ،‬ه �ه‌روه‌ه��ا ئه‌وان‬ ‫له‌كۆتاییدا ده‌ڵ��ێ��ن "ده‌بێت‬ ‫ن�ه‌خ��ش�‌ه ش �ه‌پ��ۆل به‌شێوه‌ی‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی ب��وون��ی هه‌بێت‌و‬ ‫راستیبێت‪.‬‬ ‫(ده‌ی���ڤ���ی���ی���د واالس)‬ ‫‪)David‬‬ ‫(‪Wallace‬‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی �ه‌ك��ی فه‌یله‌سوف‌ه‬ ‫ل���ه‌زان���ك���ۆی (ئه‌كسفۆرد)‬ ‫ده‌ڵێت "بیردۆزه‌ك‌ه گرنگتریین‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی له‌بنچینه‌ی‬ ‫میكانیكی كوانته‌مییدا هه‌ی‌ه‬ ‫ی (‪)15‬‬ ‫ك‌ه تائێستا ئه‌و به‌درێژ ‌‬ ‫س��اڵ له‌ژیانی ك��اری خۆیدا‬ ‫بینیویه‌تی"‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڵێت‬ ‫"ئ�ه‌م�‌ه لێڵییه‌كان الده‌ب���ات‌و‬ ‫پیشانیده‌دات ك�‌ه ده‌ربڕینی‬ ‫ئه‌گه‌ر بۆ دۆخ‌ه كوانته‌مییه‌كان‬ ‫(‪ )Quantum State‬ناتوانێت‬ ‫ببێت"‪.‬‬ ‫ج����ه‌ده‌ل����ه‌ك����ان له‌سه‌ر‬ ‫چۆنییه‌تی تێگه‌یشتن له‌نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆل ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ سااڵنی‬ ‫(‪)1920‬ه‌كان‪ ،‬به‌پێی ده‌ربڕینی‬ ‫(كوپنهاگن) (‪Copenhagen‬‬ ‫‪)i n t e r p r e t a t i o n‬‬ ‫ی (نیلزبۆر)‬ ‫ب�ه‌س�ه‌رك��ردای�ه‌ت� ‌‬ ‫(‪ ،)Niels Bohr‬نه‌خش‌ه‬ ‫شه‌پۆل وه‌ك ئامڕازێكی ژماردن‬

‫ب �ه‌ك��ارده‌ه��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬نه‌خش‌ه‬ ‫ش �ه‌پ��ۆل به‌كارده‌هێنرێت‌و‬ ‫ئه‌نجامی راس��ت��ت ده‌دات���ێ‪،‬‬ ‫ك��ات��ێ��ك ب���ۆ حیسابكردنی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی‌ه‬ ‫ئ���ه‌گ���ه‌ری‬ ‫جۆربه‌جۆره‌كانی ته‌نۆلكه‌كان‬ ‫به‌كارده‌هێنرێت‪ ،‬به‌اڵم زانایانی‬ ‫فیزیا زۆر له‌خودی شه‌پۆله‌ك‌ه‬ ‫قووڵ نه‌بوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬بۆئه‌وه‌ی‬ ‫ب���زان���ن خ���ۆی له‌ڕاستییدا‬ ‫چییه‌‌و ته‌نیا وه‌ك ئامڕازێك‬ ‫سه‌یریانكردووه‌‪.‬‬ ‫(ئ��ال��ب��ێ��رت ئانیشتایین)‬ ‫(‪ )Albert Einstein‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وانی تر الیه‌نگری ده‌ربڕینی‬ ‫ئاماری نه‌خش‌ه شه‌پۆل بوو‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ئه‌و بیریده‌كرده‌و‌ه‬ ‫ك‌ه ده‌بێت حه‌قیقه‌تێك بوونی‬ ‫هه‌بێت ك‌ه ئه‌م ئامڕاز‌ه ناتوانێت‬ ‫ده‌ری��ب��خ��ات‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئه‌وانی‬ ‫تر وه‌ك��و فیزیایی نه‌مساوی‬ ‫(ئیروین شرۆدینگێر) (‪Erwin‬‬ ‫‪ )Schrödinger‬وایدانابوو‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ن��ه‌خ��ش��‌ه شه‌پۆل‬ ‫النیكه‌می بوونێكی حه‌قیقی‬ ‫ته‌نێكی فیزیایی هه‌بێت‪.‬‬ ‫(ڤ��ال��ی��ن��ت��ی��ن��ی) ده‌ڵێت‬ ‫"ده‌ربڕینی (كۆپنهاگن) له‌دوایدا‬ ‫به‌هۆی ئه‌وه‌ی الیه‌نگری زۆر‬ ‫ب��وو س �ه‌رك �ه‌وت‪ ،‬ب �ه‌اڵم ئه‌و‬ ‫ئایدیایه‌ی ك‌ه نه‌خش‌ه شه‌پۆل‬ ‫وه‌ك��و حه‌قیقه‌تێكی فیزیایی‬ ‫پێمانده‌ناسێنێت‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ‬ ‫(‪ )15‬ساڵ له‌وه‌و پێش‪ ،‬كاتێك‬ ‫تیۆری زانیاریی‌ه كوانته‌مییه‌كان‬ ‫(‪)Quantum information‬‬ ‫هات‌ه كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫(رودۆلف)‌و هاوكاره‌كانی‬ ‫له‌وانه‌ی‌ه له‌ئێستادا جارێكی‬ ‫ت��ر ئ���ه‌م ق��س �ه‌و ب��اس��ان �‌ه ك‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌كی زۆر‌ه ساردبووه‌ته‌و‌ه‬ ‫گه‌رمبكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نووسینی ئ�ه‌م بابه‌ت‌ه‬ ‫س����وود ل�ه‌س��ای��ت��ی گۆڤاری‬ ‫(نه‌یچێر)‌و سایتی كتێبخانه‌ی‬ ‫(كۆرۆنێل)‪)Arxive.org( ،‬‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪.‬‬


‫فیزیا‬

‫‪33‬‬

‫جارێکی تر خێراتر له‌روناکیان پشتڕاستکرده‌و ‌ه‬

‫ت��اق��ی��ك��ردن �ه‌و‌ه نوێیه‌كان‬ ‫خێرایی زیاتر له‌خێرایی روناكی‬ ‫نوترینۆكانی له‌ساسو بۆجارێكی‬ ‫تر پشتڕاستكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���������ه‌ی���������ه‌ك���������ێ���������ك‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رس���وڕه���ێ���ن���ه‌رت���ری���ن‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ف����ی����زی����ادا‪ ،‬ه��ێ��ش��ت��ا چه‌ند‬ ‫حه‌فت‌ه زیاتر تێنه‌په‌ڕیوه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫نوترینۆیانه‌ی خێراتر له‌روناكی‬ ‫ده‌ج��وڵ��ێ��ن (س���ه‌ی���ری لڤینی‬ ‫زانستی ژم��ار‌ه (‪‌)9‬و زانستی‬ ‫نوێی ژمار‌ه (‪ )10‬بكه‌ن دوایی‬ ‫ك��اردان��ه‌وه‌‌و قسه‌كردنی زۆر‪،‬‬ ‫ئێستا توێژه‌رانی نووسه‌ری وتار‌ه‬ ‫زانستییه‌كان به‌ئه‌ندازه‌ی پێویست‬ ‫پشتگیرییان پ���ه‌ی���داك���ردووه‌‪،‬‬ ‫تاوه‌كو وتاره‌كه‌یان له‌گۆڤارێكی‬ ‫ب���ڕواپ���ێ���ك���راوی زانستییدا‬ ‫ب�ڵاوب��ك �ه‌ن �ه‌وه‌‪ ،‬ئ �ه‌و گۆڤاره‌ی‬ ‫بۆباڵوكردنه‌و‌ه له‌به‌رچاو گیراو‌ه‬ ‫بریتیی‌ه له‌گۆڤاری (‪European‬‬ ‫‪.)Journal of physics‬‬ ‫(لوكا ستانكۆ) له‌ئه‌نستیتۆی‬ ‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی���ی ف��ی��زی��ای ناوكی‬ ‫ل����ه‌پ����ادوای ئ��ی��ت��ال��ی��ا ده‌ڵێت‬ ‫"وادیار‌ه پێوانه‌كان راستن‪ ،‬ئێم‌ه‬ ‫ره‌خنه‌ی زۆرمان لێگیرا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫زۆرترینه‌یان چاره‌سه‌ر كراون‪،‬‬ ‫(ستانكۆ) یه‌كێك‌ه له‌ئه‌ندامانی‬ ‫(هاریكاری ئوپێرا) (‪Opera‬‬ ‫‪ )collaboration‬ك‌ه له‌مانگی‬

‫س��ێ��پ��ت�ه‌م��ب�ه‌ردا به‌ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ئه‌وه‌ی ته‌نۆلك‌ه نیمچ‌ه ئه‌تۆمیی‌ه‬ ‫خێوییه‌كان به‌خێرایی (‪ )60‬نانۆ‬ ‫چركه‌‪ ،‬هه‌ر نانۆ چره‌یه‌ك یه‌ك‬ ‫ی چركه‌یه‌‪ ،‬زیاتر‬ ‫له‌سه‌ر ملیار ‌‬ ‫له‌خێرایی روناكی له‌تاوده‌ری‬ ‫(سێرن) (‪ )CERN‬له‌نزییكی‬ ‫ش���اری جێنێڤی سویسراو‌ه‬ ‫دوایی بڕینی (‪ )٧٣٠‬كیلومه‌تر‬ ‫گه‌یشتوونه‌ت‌ه (گ���ران ساسو)‬ ‫(‪ )Gran Sasso‬له‌ئیتالیا‪،‬‬ ‫جیهانیان هه‌ژاند‪.‬‬ ‫فیزیایی‌ه تیورییه‌كان كه‌وتن‌ه‬ ‫چاالكی‌و به‌ربه‌ره‌كانیكردن بۆ‬ ‫گونجاندنی ده‌رئه‌نجامه‌كان‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ یاساكانی فیزیادا‪ ،‬تیۆری‬ ‫رێ��ژه‌ی��ی ت��ای��ب�ه‌ت��ی ئه‌نیشتاین‬

‫قه‌دغه‌ده‌كات‪ ،‬ك‌ه هیچ شتێك‬ ‫به‌خێرایی زیاتر له‌خێرایی روناكی‬ ‫بجوڵێت‪ ،‬زۆر له‌فیزیاییه‌كان‬ ‫بڕوایان وای‌ه كه‌ئه‌م ده‌رئه‌نجام‌ه‬ ‫ڕاستنییه‌‪.‬‬ ‫ه�����ه‌روه‌ه�����ا ژم����اره‌ی����ه‌ك‬ ‫له‌فیزیاییه‌كانی (هاریكاری ئۆپێرا)‬ ‫ره‌خنه‌یان ل�ه‌م تاقیكردنه‌وه‌ی‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌و (‪ )15‬كه‌س‌ه‬ ‫ك‌ه وتار‌ه زانستیی‌ه سه‌ره‌تاكه‌ی‬ ‫واژۆ ن�ه‌ك��ردووه‌‪( ،‬ستانكۆ)یه‌‪،‬‬ ‫بڕوای وای‌ه ده‌رئه‌نجامه‌كان زۆر‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌‪.‬‬ ‫له‌نیگه‌رانیی‌ه‬ ‫ی �ه‌ك��ێ��ك‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كان بریتی بوو له‌وه‌ی‬ ‫ك‌ه قورسه‌بكرێت‪ ،‬په‌یوه‌ندی‬ ‫ل �ه‌ن��ێ��وان ئ��ه‌و نیوترینۆنانه‌ی‬

‫(ساسو)و نیوترینۆكانی (سێڕن)‬ ‫دروستبكرێت‪ ،‬بۆی‌ه جارێكی‬ ‫تر تاقیكردنه‌وه‌ك‌ه بۆ لێشاوێكی‬ ‫ته‌نكی ته‌نۆلك‌ه له‌نێوان (‪)21‬‬ ‫ی ئۆكتۆبه‌ر بۆ (‪)6‬ی نۆڤه‌مبه‌ر‬ ‫دووب��ار‌ه ك��رای�ه‌وه‌و (‪ )20‬دان‌ه‬ ‫ل��ێ��دان��ی ن��ی��وت��ری��ن��ۆی خێراتر‬ ‫له‌خێرایی روناكی له‌(ساسۆ)‬ ‫تۆماركرا‪ ،‬هه‌رچه‌ند ئه‌م ژماره‌ی‌ه‬ ‫له‌چاو (‪ )16000‬ژمار‌ه لێدانی‬ ‫پێشوو زۆر ب��چ��ووك�ه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پشتڕاستكرنه‌وه‌یه‌كی به‌هێز‌ه بۆ‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی ڕابردوو‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل�ه‌ره‌خ��ن�ه‌ك��ان ك‌ه‬ ‫له‌تاقیكردنه‌وه‌ك‌ه ده‌گیرا‪ ،‬بریتی‬ ‫ب���وو ل �ه‌ب��وون��ی ه��ه‌ڵ��ه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫شیكاری ه�ه‌ڵ�ه‌ك��ان پیشانیدا‬

‫رێژه‌ی هه‌ڵ‌ه له‌تاقیكردنه‌وه‌كه‌دا‬ ‫ت�ه‌ن��ی��ا (‪ )10‬ن��ان��ۆ چركه‌یه‌‪،‬‬ ‫س��ت��ان��ك�ۆ‌و ه��اوڕێ��ك��ان��ی زۆر‬ ‫نیگه‌ران ‌ی ب��وون��ی هه‌ڵ‌ه بوون‬ ‫ی‬ ‫به‌م شیكارییه‌و‌ه بۆ دۆزینه‌و‌ه ‌‬ ‫هه‌ڵه‌كان‪ ،‬ستانكۆ رازی بوو‌ه‬ ‫كه‌ناوی له‌سه‌ر وتار‌ه زانستییه‌ك‌ه‬ ‫ب��ن��ووس��رێ��ت‪ .‬ئیستا ئ���ه‌وان‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی ت��ر له‌سه‌ر‬ ‫ئ�ه‌ن��ج��ام�ه‌ك��ان ئه‌نجامده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫یه‌كێك له‌وان‌ه بریتی‌ه له‌درێژی‬ ‫ئه‌و كێبڵی ریشاڵ‌ه بیناییه‌ی ك‌ه‬ ‫زانیاری له‌نێوان تاقیگه‌ی ژێر‬ ‫زه‌وی (گران ساسۆ) ده‌گواسته‌و‌ه‬ ‫بۆ شوێنێكی كۆكردنه‌وه‌ی داتا‬ ‫له‌سه‌ر زه‌وی‪ ،‬هه‌روه‌ها تیمه‌ك‌ه‬ ‫له‌هه‌وڵدان هه‌مان تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫به‌هه‌سته‌وه‌رێكی ت��ر به‌ناوی‬ ‫(‪ )RPC‬له‌مانگه‌كانی داهاتوودا‬ ‫ئه‌نجامبده‌ن‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌نێو ئه‌وانه‌ی ك‌ه‬ ‫ناویان له‌سه‌ر ئه‌م وتار‌ه زانستیی‌ه‬ ‫هه‌ی‌ه كه‌سانێك هه‌ن ك‌ه هێشتا‬ ‫به‌ده‌رئه‌نجامه‌كه‌ی نائاسوده‌ن‪،‬‬ ‫ستانكۆ یه‌كێك‌ه له‌وان‌و له‌مباره‌و‌ه‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت "م��ن زۆر خۆشحاڵ‬ ‫نیم‪ ،‬له‌دیدی تیورییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‌ه‬ ‫زۆر بڕیارده‌ر نییه‌‪ ،‬من هێشتا‬ ‫هه‌ستده‌كه‌م ده‌بێت تاقیگه‌یه‌كی‬ ‫تر هه‌مان تاقیكردنه‌و‌ه دووبار‌ه‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وكات ده‌توانین بڕوا‬ ‫به‌م ده‌رئه‌نجامان‌ه بكه‌یین"‪.‬‬


‫فۆتۆستۆری‬

‫‪34‬‬

‫فۆتۆستۆری‬

‫ه سروشتییه‌كه‌ی زه‌وی‬ ‫حه‌وت سه‌رنجراكێش ‌‬

‫‪3‬‬ ‫كێوی ته‌یبل‪ :‬ئه‌م وێنه‌یه‌ شه‌و‌ه روناكه‌كانی شاری‬ ‫(كیپ تاون)ه‌‪ ،‬له‌واڵتی ئه‌فریقای باشور‪ ،‬له‌دامێنی‬ ‫كێوه‌كانی (ته‌یبل) (‪)Table Mountain‬‬ ‫پیشانده‌دات‪ ،‬ئه‌م كێوه‌ به‌شێكه‌ له‌ژیان‌و سه‌یرانی‬ ‫خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌‪ .‬له‌نێوان (‪ )١٠‬بۆ (‪ )٢٠‬خوله‌كدا‬ ‫تله‌فه‌رییكێك به‌ره‌و ئه‌و كێو‌ه ده‌چێت‪ ،‬سه‌ردانكردنی‬ ‫ئه‌م كێوه‌‪ ،‬یه‌كه‌م شت ‌ه كه‌ خه‌ڵك به‌گه‌شتیاره‌كانی‬ ‫پێشنیار ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫له‌وانه‌یه‌ هه‌مووتان شتی زۆرتان ده‌رباره‌ی حه‌وت سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كه‌ی جیهانی نوێ‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستكردی مرۆڤن بیستبێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مجاره‌یان كه‌مپینی حه‌وت‬ ‫سه‌رنجراكێش ‌ه سروشتییه‌كه‌ی زه‌وی‪ )٤٤٠( ،‬ناوچه‌ی ل ‌ه (‪ )٢٢٠‬واڵتدا خست ‌ه پێشبڕكێو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی (‪ )٧‬سه‌رنجراكێشترین ناوچه‌ی سروشتی سه‌رزه‌وی‬ ‫ده‌ستنیشانبكات‪ ،‬له‌كۆتایدا (‪ )٢٨‬ناوچه‌ له‌الیه‌ن گروپێك له‌دادوه‌ران‪ ،‬به‌سه‌رۆكایه‌تی سه‌رۆكی پێشووی یونسكۆ هه‌ڵبژێردران‌و بۆ هه‌ڵبژاردن حه‌وتی‬ ‫كۆتایی داوا له‌خه‌ڵكی هه‌موو جیهانكرا ده‌نگبده‌ن‪ ،‬له‌دوایی ده‌نگدانی گشتی ل ‌ه (‪)١١‬ی مانگی ئۆكتۆبه‌ردا (‪ )٧‬شوێنه‌ سه‌ركه‌وتووه‌ك ‌ه ناسێنران‌و بڕیار‌ه‬ ‫له‌سه‌ره‌تای ساڵی (‪)٢٠١٢‬دا جه‌ژنی ناساندنی هه‌ریه‌كێكیان به‌جیابكرێت‪.‬‬

‫‪1‬‬

‫تاڤگه‌ی لگوازو (‪ :)Iguazú‬ئه‌م تاڤگه‌ جوانه‌‪ ،‬له‌سه‌ر سنوری به‌رازیل‌و ئه‌رجه‌نتیینه‌ له‌ئه‌مریكای‬ ‫باشوردایه‌‌و یه‌كێك ‌ه له‌هه‌ڵبژێراوه‌كان‪ ،‬تاڤگه‌ی (لگوازو) یه‌كێكه‌ له‌گه‌وره‌تریین تاڤگه‌كانی جیهان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌روانگه‌ی گه‌شتیارییه‌و‌ه هاوتای تاڤگه‌ی (نیاگارا)و (تاج محه‌ل)ی هندستانه‌‪( .‬تونی گیلز) گه‌شتیارێكی‬ ‫نابیناییه‌‌و بۆ زۆربه‌ی واڵتانی جیهان سه‌فه‌ری كردووه‌‪ ،‬له‌م باره‌و‌ه ده‌ڵێت "بۆ تێگه‌یشتن له‌جوانی ئه‌م‬ ‫تاڤگه‌یه‌ ئه‌وه‌نده‌ به‌سه‌ بچیت ‌ه نزیكی‌و گوێ بۆ سه‌مفۆنییه‌كه‌ی رابگریت"‪.‬‬

‫‪4‬‬

‫دارستان ‌ه باراناوییه‌كانی ئه‌مه‌زۆن‪ :‬له‌م وێنه‌دا روباره‌ لێڵ‌و پێچاوپێچه‌كانی ئه‌مه‌زۆن ده‌بینرێن كه‌ به‌پاڵ‬ ‫دارستانه‌ سه‌وز‌و دڵرفێنه‌كاندا ده‌ڕوات‪ ،‬دارستان ‌ه باراناوییه‌كانی ئه‌مه‌زۆن (‪)Amazon Rain Forest‬‬ ‫ناوچه‌یه‌كی به‌رفراوان ‌ه به‌پانتایی (‪ )١٤‬میلیۆن كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‌و نیوه‌ی هه‌موو دارستان ‌ه باراناوییه‌كانی‬ ‫سه‌رگۆی زه‌وییه‌‪ ،‬شاره‌زایان ده‌ڵێن ئه‌و خه‌ڵكانه‌ی‌ سه‌ردانی ئه‌مه‌زۆن ده‌كه‌ن سه‌ریان سووڕده‌مێنێت‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫چاوه‌ڕوانن لێره‌و له‌وێ گیانله‌به‌ری كێوی ببینن‪ ،‬به‌اڵم ته‌جروبه‌ی سه‌فه‌ر بۆ ئه‌مه‌زۆن‌و تێپه‌ڕبوون له‌و‬ ‫دارستان‌و ڕوباران ‌ه زۆر جیاوازه‌ له‌وه‌ی كه‌له‌ فیلم‌و كارتۆنه‌كاندا ده‌بینرێت‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫‪6‬‬

‫كه‌نداوی هالۆنگ‪ :‬له‌م وێنه‌دا وێنه‌ی پاپۆڕ‌ه داریینه‌كانی گه‌شتییارن ده‌بینن كـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ‌ه بۆ سه‌یركردنی كه‌نداوی جوانی‬ ‫(هالۆنگ)و (ماسیگرتن) له‌م ناوچه‌دا هاتوون‪ ،‬ئه‌م كه‌نداو‌ه زۆر جوان ‌ه به‌ئاســـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــانی گه‌شتیاران ده‌یگه‌نێ‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه‬ ‫به‌هۆی زۆری ژماره‌ی گه‌شتیاره‌كان‌و پیسی ژینگه‌و په‌ره‌سه‌ندنی بێبه‌رنامه‌ی ئه‌م نـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاوچه‌ی ‌ه (هالۆنگ) به‌ته‌واوه‌تی‬ ‫كه‌وتووه‌ت ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه حكومه‌تی ڤێتنام ده‌یه‌وێت ئه‌م ناوچه‌یه‌ باشتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــربكات‪ ،‬به‌اڵم الیه‌نگرانی ژینگ ‌ه‬ ‫نیگه‌رانن‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه گه‌شتیاری زۆرتر روویتێبك ‌هن‌و هه‌ر ئه‌مــــه‌ش ده‌بێت به‌هۆی زیــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاتر پیسبوونی ناوچه‌كه‌‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫پاركی نه‌ته‌وه‌یی كومودو‪ :‬پاركی نه‌ته‌وه‌یی كومودو (‪Komodo‬‬ ‫‪ )National Park‬له‌ئه‌ندونۆزیا له‌ئێستادا ناوچه‌ی پارێزراو‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و گیانله‌به‌ر‌ه ئاوییانه‌ ‌ی كه‌ به‌ره‌و له‌ناوچوون ده‌چن‪.‬‬

‫‪35‬‬

‫دورگه‌ی ججو‪ :‬هه‌روه‌ك ده‌بینن به‌فه‌ر ده‌می بوركانی هاالی له‌دورگه‌ی ججو (‪ )JeJu Island‬له‌كۆریای باشور داپۆشیوه‌‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪National Geographic‬‬

‫پورتۆپرنس‪ :‬گه‌مییه‌كان له‌به‌رده‌م ده‌رگای سه‌ره‌كی ئه‌شكه‌وته‌كه‌دا چاوه‌ڕوانی ئه‌و گه‌شتییاران ‌ه ده‌كه‌ن ك ‌ه ده‌یانه‌وێت به‌درێژایی روباری ژێرئاوی‬ ‫پورتۆپرنس (‪ )Puerto Princesa‬له‌واڵتی فیلیپین سه‌فه‌ر بكه‌ن‪ ،‬ئه‌م روباره‌ به‌ژێر زه‌وییدا تێپه‌ڕده‌بێت‌و چه‌ندین كه‌ناڵی لێده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫كه‌نااڵن ‌ه به‌ستاالكتیته‌كان‌و ستاالگمیته‌كان گه‌مارۆ دراون‌و له‌كۆتاییدا ده‌گاته‌وه‌ به‌ده‌ریای چینی باشور‪ ،‬لێره‌ش رێكخراوه‌كانی ژینگه‌پارێز نیگه‌رانی‬ ‫پیسبوونی ژینگه‌ن‪ ،‬به‌هۆی قه‌ره‌باڵغی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر‌و ره‌خنه‌ له‌م پێشبڕكێی ‌ه ده‌گرن‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه زیانی زۆر به‌ئیكۆسیستمی ناوچه‌كه‌ بگه‌ێنێت‪.‬‬


‫‪36‬‬

‫ژینگه‌‬

‫ژینگه‌‬

‫ی شووشه‌یی‌و‬ ‫ی خانوو ‌‬ ‫كاریگه‌ری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گه‌رم ‌‬ ‫ی پل ‌ه ‌‬ ‫ی تێكڕا ‌‬ ‫به‌رزبوونه‌و ‌ه ‌‬

‫ئا‪ :‬خه‌بات حه‌سه‌ن عه‌لی‌‬

‫له‌وانه‌ی‌ه زۆرب�ه‌م��ان ئه‌و‌ه‬ ‫ی دوایدا‬ ‫بزانین ك‌ه له‌م سااڵن‌ه ‌‬ ‫ێ به‌رهه‌م‌ه‬ ‫به‌ته‌كنیكێك ‌ی ن��و ‌‬ ‫ڕووه‌كییه‌كان به‌ده‌ستده‌هێنرێن‪،‬‬ ‫به‌اڵم چۆن؟ گه‌ر پرسیارێك‬ ‫له‌خه‌ڵك ‌ی بكه‌ین به‌تایبه‌ت ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی زستاندا له‌بار‌ه ‌‬ ‫ل���ه‌وه‌رز ‌‬ ‫وه‌به‌رهه‌مهێنان ‌ی بۆ نموون‌ه‬ ‫"ت��ه‌م��ات��ه‌‪ ،‬خ���ه‌ی���ار‪ ..،‬هتد"‬ ‫له‌كاتێكدا زۆرێك له‌و به‌رهه‌م‌ه‬ ‫ی هاویندا‬ ‫ڕووه‌كییان‌ه ل‌ه وه‌رز ‌‬ ‫ی‬ ‫پێده‌گه‌ن‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و كه‌سان‌ه ‌‬ ‫زانیاریان له‌م ب��اره‌ی�ه‌و‌ه هه‌ی‌ه‬ ‫وه‌اڵم ده‌ده‌ن���ه‌وه‌و ده‌ڵێن ئه‌و‬ ‫ی تایبه‌ت ‌ی‬ ‫ڕووه‌ك��ان �‌ه له‌خان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شوشه‌ی ‌ی یان خان‌ه ‌‬ ‫(خان‌ه ‌‬ ‫پ�لاس��ت��ی��ك �ی‌)و هه‌ندێكیان‬ ‫ی گه‌رم ‌ی دیاریكراودا‬ ‫له‌پل‌ه ‌‬ ‫ده‌خرێن‌ه ژیر چاودێرییه‌وه‌‪ ،‬جا‬ ‫ئ �ه‌و ڕووه‌ك��ان �‌ه به‌شێوازێك ‌ی‬ ‫ب����اش‌و ل �ه‌ك��ات��ێ��ك � ‌ی كه‌مدا‬ ‫دێنه‌به‌رهه‌م‪ ،‬ب�ه‌اڵم له‌وكاته‌دا‬ ‫پ��رس��ی��ارێ��ك��ت الدرووس�����ت‬ ‫ده‌ب��ێ �ت‌و ده‌ڵێیت ب��اش�‌ه ئه‌و‬ ‫ك��ار‌ه چۆن ڕووده‌دات؟ ئه‌و‬ ‫دی��ارده‌ی�‌ه كامه‌ی‌ه ك‌ه هۆكار‌ه‬ ‫له‌به‌رهه‌مهێنان ‌ی ته‌ماته‌و‪..‬‬ ‫ی زس��ت��ان��دا؟ دی���ار‌ه‬ ‫ل����ه‌وه‌رز ‌‬ ‫حه‌قیقه‌تێك ل��ه‌ڕوودان�� ‌ی ئه‌م‬ ‫كاره‌دا هه‌یه‌!‪.‬‬ ‫ی زانستییه‌و‌ه‬ ‫گه‌ر ل‌ه ڕوو ‌‬ ‫بڕوانین‌ه ڕوودان ‌ی ئه‌و دیارده‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ی‬ ‫له‌ئه‌نجام ‌ی كاریگه‌ری ‌ی خانوو ‌‬ ‫ش���ووش���ه‌ی���ی‌(‪Greenhouse‬‬ ‫‪)Effect‬ه‌و‌ه ڕوو ده‌دات‪ ،‬بۆمان‬ ‫ی‬ ‫ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت ك�‌ه له‌خان‌ه ‌‬ ‫شووشه‌ی ‌ی ی��ان پالستیكیدا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ب���ه‌رزب���وون���ه‌و‌ه ‌‬ ‫دی������ارد‌ه ‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی ڕوو ده‌دات‪.‬‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ك��ات��ێ��ك به‌شێك له‌تیشك ‌ی‬ ‫خۆر به‌ر خانه‌ك‌ه ده‌كه‌وێت‌و‬ ‫ب �ه‌دی��واره‌ك �ه‌ی��دا تێپه‌ڕده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌شێك ل��ه‌م ڕوون��اك��ی��ی�‌ه ل‌ه‬ ‫ی گه‌رم ‌ی ك��ار ده‌كات‌ه‬ ‫شێو‌ه ‌‬ ‫س �ه‌ر ڕووه‌ك�ه‌ك��ان� ‌ی خانه‌كه‌و‬ ‫ی ده‌مێنێته‌و‌ه ده‌یه‌وێت‬ ‫ئ��ه‌و‌ه ‌‬ ‫له‌خانه‌ك‌ه بچێت‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دیواره‌كان ‌ی خانه‌ك‌ه ڕێگر ده‌بن‬ ‫ی به‌جۆرێك‬ ‫له‌چوون‌ه ده‌ره‌و‌ه ‌‬ ‫ی ناو‬ ‫ێ ئ��اڕاس��ت �‌ه ‌‬ ‫س �ه‌رل �ه‌ن��و ‌‬ ‫ی ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫خانه‌ك‌ه ‌‬ ‫له‌هه‌ر جارێك ‌ی تێپه‌ڕبوون ‌ی‬

‫ڕوناك ‌ی خۆر ئه‌م دیارده‌ی‌ه ڕوو‬ ‫ی گه‌رم ‌ی‬ ‫ده‌دات‪ ،‬به‌جۆرێك پل‌ه ‌‬ ‫ن��او خ��ان�ه‌ك�‌ه زی���اد ده‌ك���ات‌و‬ ‫ڕووه‌كه‌كان ب‌ه پێ ‌ی پێوویست‬ ‫ی‬ ‫ی گ �ه‌رم � ‌ی له‌ناوه‌ند ‌‬ ‫وز‌ه ‌‬ ‫خ���ان���ه‌ك���‌ه وه‌رده‌گ����������رن‪..‬‬ ‫ی‬ ‫ی به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ب���ه‌دی���ارد‌ه ‌‬ ‫ی خانه‌ك‌ه‬ ‫ی گه‌رم ‌ی ناوه‌ند ‌‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌وت���رێ���ت به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی گه‌رمی‌(‪Global‬‬ ‫ی پل‌ه ‌‬ ‫تێكڕا ‌‬ ‫‪..)Warming‬‬ ‫ی جێ ‌ی باس‌ه ڕوودان ‌ی‬ ‫ئه‌و‌ه ‌‬ ‫ی سه‌ر‬ ‫ئه‌م دیارده‌یه‌ی‌ه له‌تێكڕا ‌‬ ‫ی زه‌ویدا‪ .‬ڕوودان ‌ی‬ ‫ی گۆ ‌‬ ‫ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��‌ه له‌سه‌رڕوو ‌‬ ‫زه‌وی‌‌و له‌چین ‌ی "ئه‌تمۆسفیر"دا‬ ‫ی‬ ‫ی خان‌ه ‌‬ ‫ب �ه‌ه �ه‌م��ان ش��ێ��واز ‌‬ ‫ش��ووش��ه‌ی��ی��ه‌‪ ..‬به‌جۆرێك‬ ‫ی تیشك ‌ی‬ ‫ك�‌ه به‌شێك ‌ی زۆر ‌‬ ‫ی نزیك ده‌بێته‌و‌ه‬ ‫خۆر ل �ه‌زه‌و ‌‬ ‫ی درێژ‌ه شه‌پۆل ‌ی بینراو‬ ‫له‌شێو‌ه ‌‬ ‫یان نزیك بینراو‪ .‬ڕێژه‌یه‌ك ‌ی‬ ‫ی‬ ‫كه‌م ‌ی كورته‌شه‌پۆل ‌ی خۆره‌تاو ‌‬ ‫ی وشكانی‌‌و ئاو و‬ ‫خۆر به‌هۆ ‌‬ ‫ڕووه‌كه‌كانه‌و‌ه هه‌ڵده‌مژرێت‪،‬‬ ‫ی ده‌م��ێ��ن��ێ��ت�ه‌و‌ه په‌رچ‬ ‫ئ����‌هه‌و‌ه ‌‬ ‫ی تیشك‬ ‫ده‌درێته‌و‌ه یان له‌شێو‌ه ‌‬ ‫ل �ه‌زه‌وی��ی �ه‌و‌ه ده‌درێ���ت���ه‌و‌ه ناو‬ ‫ئه‌تمۆسفیر (‪)Atmosphere‬‬ ‫ی درێژه‌شه‌پۆل ‌ی‬ ‫ل��ه‌ش��ێ��و‌ه ‌‬ ‫تیشك ‌ی ژێر س��وور‪ .‬زۆرێك‬

‫ل����ه‌و ت��ی��ش��ك�ه‌(ت��ی��ش��ك� ‌ی ژێر‬ ‫ی‬ ‫س���وور) له‌كات ‌ی گه‌ڕانه‌و‌ه ‌‬ ‫ب���ۆ ن���او ب��ۆش��ای � ‌ی ئاسمان‬ ‫ی ت��ێ��پ �ه‌ڕب��وون � ‌ی نیی‌ه‬ ‫ت���وان���ا ‌‬ ‫به‌ناو ئه‌تمۆسفیردا‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫ل�ه‌ئ�ه‌ت��م��ۆس��ف��ی��ردا گازه‌كان ‌ی‬ ‫ی شووشه‌ی ‌ی " هه‌ڵم ‌ی‬ ‫خانوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ئ�����او‪ ،‬دووه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫ی م��ي��ث��ان" و‬ ‫ك���ارب���ۆن‪ ،‬گ���از ‌‬ ‫ك�ه‌م��ێ��ك ل�ه‌گ��ازه‌ك��ان��ی��ت��ر ئه‌و‬ ‫ێ‬ ‫تیشك‌ه هه‌ڵده‌مژن‌و سه‌رله‌نو ‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی ده‌یگه‌ڕێننه‌و‌ه‬ ‫له‌شێو‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪ .‬به‌م‬ ‫بۆ س�ه‌ر ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫دیارده‌ی‌ه ده‌وترێت "كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی ش���ووش���ه‌ی���ی‌"‪،‬‬ ‫خ����ان����وو ‌‬ ‫ی كردن ‌ی ئه‌و‬ ‫ئه‌مه‌ش هۆكار ‌‬ ‫ی‬ ‫پرسیاره‌ی‌ه ك‌ه بۆچ ‌ی تێكڕا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س �ه‌ر ڕوو ‌‬ ‫ی گ �ه‌رم��ا ‌‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی (‪ )14‬پل‌ه ‌‬ ‫ی نزیك‌ه ‌‬ ‫زه‌و ‌‬ ‫ی‬ ‫سیلیزیی‌ه ك‌ه ده‌كات‌ه (‪ )57‬پل‌ه ‌‬ ‫فه‌هره‌نایت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫كه‌وات‌ه كاریگه‌ری ‌ی خانوو ‌‬ ‫ش���ووش���ه‌ی���ی‌(‪Greenhouse‬‬ ‫‪ ،)Effect‬دیارده‌یه‌ك ‌ی سروشتی‌ه‬ ‫ی تیشك ‌ی گه‌رمییه‌و‌ه‬ ‫ب �ه‌ه��ۆ ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪ ،‬و‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ڕوو ‌‬ ‫هه‌ڵمژین ‌ی ئ �ه‌م گه‌رماتیشك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ل �ه‌الی �ه‌ن گ��ازه‌ك��ان � ‌ی خان‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ش��ووش��ه‌ی�� ‌ی ب���ه‌رگ���ه‌ه���ه‌وا ‌‬ ‫ئه‌تمۆسفیر( ‪Atmospheric‬‬ ‫‪)Greenhouse Gases‬ه‌وه‌‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫ی به‌شداری ‌ی‬ ‫ئ�ه‌و گ��ازان�‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌كه‌ن له‌زیادكردن ‌ی كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی ش���ووش���ه‌ی���ی‌(‬ ‫خ�����ان�����وو ‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی سه‌ر‬ ‫زیادكردن ‌ی پل‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌) ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫‪ -1‬گاز ‌‬ ‫كاربۆن (‪.)%64( )CO2‬‬ ‫ی میسان (‪)CH4‬‬ ‫‪ -2‬گاز ‌‬ ‫(‪.)%19‬‬ ‫ی ئ��او )‪H2O‬‬ ‫‪ -3‬هه‌ڵم ‌‬ ‫‪.(Vapor‬‬ ‫ی نایترۆز‬ ‫‪ -4‬ئۆكسید ‌‬ ‫(‪.)%6( )N2O‬‬ ‫هه‌روه‌ها چه‌ند گازێكیتر‬ ‫ی ل���ه‌ڕوودان��� ‌ی ئه‌م‬ ‫ب���ه‌ش���دار ‌‬ ‫دی��ارده‌ی �ه‌دا ده‌ك���ه‌ن‪ ..‬لێره‌دا‬ ‫ئه‌وه‌مان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت ك‌ه‬ ‫ی كاربۆن‬ ‫ی دووه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫گاز ‌‬ ‫ی‬ ‫(‪ )CO2‬زۆرترین كاریگه‌ر ‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی‬ ‫هه‌ی‌ه له‌زیادكردن ‌ی پل‌ه ‌‬ ‫ی زه‌وی‌‪.‬‬ ‫سه‌ر ڕوو ‌‬ ‫كاریگه‌رییه‌كان ‌ی زیادبوون ‌ی‬ ‫ی‬ ‫ی گ��ازه‌ك��ان� ‌ی خانوو ‌‬ ‫ڕێ���ژ‌ه ‌‬ ‫شووشه‌یی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی پل‌ه ‌‬ ‫‪ -1‬به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫گه‌رم ‌ی زه‌وی‌‌و زه‌ریاكان‪.‬‬ ‫ی به‌سته‌ڵك ‌ی‬ ‫‪ -2‬توانه‌و‌ه ‌‬ ‫ی باكوورو‬ ‫ه �ه‌ردوو جه‌مسه‌ر ‌‬ ‫باشوور‪.‬‬ ‫ی سه‌هۆڵ ‌ی‬ ‫‪ -3‬ت��وان �ه‌و‌ه ‌‬ ‫ده‌ریا به‌ستووه‌كان‪.‬‬

‫‪ -4‬گ���ۆڕان��� ‌ی ت���ه‌وژم��� ‌ی‬ ‫زه‌ریاكان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -5‬گ���ۆڕان��� ‌ی شێواز ‌‬ ‫ك‌هش‌و هه‌وا‪.‬‬ ‫ی ئاست ‌ی‬ ‫‪ -6‬به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫ی ده‌ریاكان‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت‌ه‬ ‫ئاو ‌‬ ‫ی الدان‌و ڕاگواستن ‌ی‬ ‫ه���ۆ ‌‬ ‫ملیۆنه‌ها له‌خه‌ڵكی‌‪.‬‬ ‫چه‌ند ئاماژه‌یه‌ك‪:‬‬ ‫ به‌ب ‌ێ بوون ‌ی گازه‌كان‬‫له‌چین ‌ی ئه‌تمۆسفیردا‪ ،‬ژیان‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌ی‌ه (زه‌وی‌)‬ ‫ل �ه‌وان �ه‌ی �‌ه ن�ه‌گ��ون��ج��او بوایه‌‪،‬‬ ‫ی گه‌رم ‌ی‬ ‫چونك‌ه ئه‌وكات پل‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وه‌ك پل‌ه ‌‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫سه‌ر ڕوو ‌‬ ‫ی مانگ‬ ‫گ �ه‌رم � ‌ی س��ه‌ر ڕوو ‌‬ ‫سارد ده‌بوو ك‌ه ده‌گات‌ه (‪)18‬‬ ‫ی سیلیزی‌‪،‬‬ ‫پل‌ه ژێر سفر پل‌ه ‌‬ ‫ی گه‌رم ‌ی‬ ‫ی پل‌ه ‌‬ ‫له‌كاتێكدا تێكڕا ‌‬ ‫ی ته‌نها ‪14‬‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫سه‌ر ڕوو ‌‬ ‫ی سیلیزییه‌‪.‬‬ ‫پل‌ه ‌‬ ‫ چ��االك � ‌ی مرۆڤه‌كان‪،‬‬‫ی‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی���ت���ری���ن ه���ۆك���ار ‌‬ ‫ی گازه‌كان ‌ی‬ ‫ی چڕ ‌‬ ‫به‌رزبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫چین ‌ی ئه‌تمۆسفیرن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م ئۆكسید ‌‬ ‫ گاز ‌‬‫ی ميثان ‌ی سه‌ر‬ ‫ك��ارب��ۆن‌و گ��از ‌‬ ‫ی زۆرترین به‌ش ‌ی‬ ‫ی زه‌و ‌‬ ‫ڕوو ‌‬ ‫گه‌رم ‌ی هه‌ڵده‌مژن زیاتر له‌هه‌ر‬ ‫گازێك ‌ی تر‪.‬‬


‫ژینگه‌‬

‫‪38‬‬

‫ژینگه‌‬

‫خۆتان بۆ كاره‌ساتی گه‌وره ئاماده‌بكه‌ن‬ ‫ب����ه‌پ����ێ����ی راپ�������ۆرت�������‌ه‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ �ه‌ت��ی��ی �ه‌ك��ان گۆڕانی‬ ‫كه‌شوهه‌وا ئه‌گه‌ری روودانی‬ ‫كاره‌ساتی زیاتری لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫الف��او‪ ،‬تۆفان‪ ،‬شه‌پۆلی گه‌رما‬ ‫به‌فراوانی‌و به‌هێزی زیاتره‌و‌ه‬ ‫چاوه‌ڕێمانده‌كات‪.‬‬ ‫شه‌پۆلی گ �ه‌رم��ای ساڵی‬ ‫رابردووی روسیا‌و وشك‌ه ساڵی‬ ‫له‌باكوری خۆرهه‌اڵتی ئه‌فریقا‪،‬‬ ‫ه�����ه‌زاران ن���ه‌ف���ه‌ری كوشت‪،‬‬ ‫هه‌واڵ‌ه ناخۆشه‌كان ده‌ڵێن ده‌بێت‬

‫چ���اوه‌ڕوان���ی خ��راپ��ت��ر له‌وه‌ش‬ ‫بیین‪.‬‬ ‫وه‌فدی نێوده‌وڵه‌تی گۆڕانی‬ ‫ك���‌هش‌و ه���ه‌وا ی��ان به‌كورتی‬ ‫(‪ )IPCC‬له‌ڕاپۆرت‌ه نوێیه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان��دا ده‌رب�����اری ئه‌گه‌ری‬ ‫فراوانبوون‌و به‌هێزتربوونی ئه‌م‬ ‫كاره‌ساتان‌ه ئه‌گه‌ر زه‌وی هه‌ر‬ ‫ب �ه‌م شێوه‌ی‌ه گه‌رمبوونه‌كه‌ی‬ ‫زیاد بكات‪ ،‬له‌م راپۆرته‌دا باسی‬ ‫هه‌ندێك ناوچه‌كراو‌ه ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫له‌مه‌ودوا بۆژیان گونجاو نه‌بن‪.‬‬

‫له‌م راپ��ۆڕت�ه‌دا هاتوو‌ه ك‌ه‬ ‫به‌دڵنیایی خه‌یاڵییه‌و‌ه (له‌الی‬ ‫ئ �ه‌م وه‌ف���د‌ه دڵنییایی خه‌یاڵی‬ ‫ب���ه‌وات���ای (‪ )99‬ب��ۆ (‪)100‬‬ ‫له‌سه‌د دێت) له‌سه‌ده‌ی (‪)21‬‬ ‫دا ئێم‌ه ف��راوان��ب��وون��ی ك‌هش‌و‬ ‫هه‌وای زۆرگه‌رم‌و كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫كه‌شوهه‌وای زۆر سارد ده‌بینین‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌وه‌ی ك‌ه گه‌رمبوونی‬ ‫زه‌وی چ كاریگه‌رییه‌كی له‌سه‌ر‬ ‫ب��ڕی ب���اران ب��اری �ن‌و مه‌ترسی‬ ‫الفاو‌و تۆفانه‌كان ده‌بێت هێشتا‬

‫به‌ته‌واوه‌تی دیار نییه‌‪.‬‬ ‫ی مانگی نوڤه‌مبه‌ر‬ ‫(‪‌ )17‬‬ ‫ك���ورت���ه‌ی راپ���ۆرت���ی وه‌ف���دی‬ ‫(‪ )IPCC‬ب��ۆ كاربه‌ده‌ستان‬ ‫باڵوبوویه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌م راپۆرت‌ه‬ ‫ده‌رئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاد‬ ‫ل���ه‌(‪ )100‬زان��ا ل �ه‌م��اوه‌ی (‪)2‬‬ ‫س���اڵ‌و ن��ی��وی راب���ردوودای���ه‌‌و‬ ‫هه‌ڵگری هه‌زاران وتاری زانستی‬ ‫ب�ڵاوك��راو‌ه ده‌رب���اره‌ی گۆڕانی‬ ‫ف��ی��زی��ای��ی ك �ه‌ش��ی ئ���اووه���ه‌وا‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی مه‌ترسی‌و گونجان‬

‫له‌گه‌ڵ گۆڕانی كه‌شوهه‌وایه‌‪،‬‬ ‫به‌پێی به‌رنامه‌‪ ،‬له‌سه‌ره‌تای ساڵی‬ ‫داهاتوودا باڵوده‌كرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫(ت��وم��اس س��ت��وك)‪ ،‬زانای‬ ‫زانستی كه‌شوهه‌وا له‌زانكۆی‬ ‫بێرنی سویسرا ده‌ڵ��ێ��ت "ئێم‌ه‬ ‫ئێستا دڵنیاین‪ ،‬گۆڕانی كه‌شوهه‌وا‬ ‫ده‌بێت‌ه هۆی ئه‌وه‌ی ژماره‌ی ئه‌و‬ ‫رۆژان���ه‌ی ك‌ه پله‌ی گه‌رمییان‬ ‫زۆر به‌رز‌ه زیاد ببێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌زۆر ناوچه‌دا له‌سه‌ر شێوازی‬ ‫ب��اری��ن ك��اری��گ �ه‌ری داده‌نێت‪،‬‬

‫ب���ه‌اڵم روداوه‌ك���ان���ی ت��ر وه‌كو‬ ‫رۆچ��وون � ‌ی زه‌وی ی��ان تۆفان‌ه‬ ‫گه‌رمه‌سێره‌كان‪ ،‬بڕه‌كه‌یان زۆر‬ ‫زی��ادن��اك��ات‪ ،‬ب��ه‌وت��ه‌ی ستوك‬ ‫لێره‌دا لێكۆڵینه‌وه‌كان ته‌واو نین‌و‬ ‫هێشتا ده‌بێت لێكۆڵینه‌وه‌ی زیاتر‬ ‫له‌مباره‌و‌ه بكرێت‪.‬‬ ‫ده‌رباره‌ی ئه‌وه‌ی له‌داهاتوودا‬ ‫به‌وردی چی روده‌دات‪ ،‬بیروڕای‬ ‫جیاوازی زۆر هه‌یه‌‪ ،‬بۆ هه‌موو‬ ‫ئاسته‌كان له‌دوو یان سێ ده‌یه‌ی‬ ‫داهاتوودا‪ ،‬باڵوبوونه‌وه‌ی گازی‬ ‫ژوری س�ه‌وز‪ ،‬گۆڕان‌ه پێشبینی‬ ‫ك���راوه‌ك���ان‪ ،‬ل �ه‌چ��او گۆڕانی‬ ‫سروشتی ئ��اووه��ه‌وا كه‌متره‌‪،‬‬ ‫هه‌ندێك ل �ه‌رووداوه‌ك��ان وه‌كو‬ ‫الفاو‌ه لۆكاڵییه‌كان‪ ،‬ته‌نانه‌ت دیار‬ ‫نیی‌ه زیاتر ده‌بن یان كه‌متر‪.‬‬ ‫ب��ه‌وت��ه‌ی (پ��ی��ت��ر ستات)‪،‬‬ ‫زان����ای زان��س��ت��ی كه‌شوهه‌وا‬

‫ی‬ ‫ل �ه‌ن��اوه‌ن��دی (م��ت ئافیس) ‌‬ ‫به‌ریتانیا‪ ،‬یه‌كێك‌ه له‌نووسه‌رانی‬ ‫ئه‌م راپۆرته‌‪ ،‬راپۆرته‌ك‌ه خراپ‬ ‫ن��ی��ی�ه‌‪ ،‬ئ���ه‌و‌ه روون����‌ه گۆڕانی‬ ‫كه‌شوهه‌وا له‌سه‌ر سنووره‌كانی‬ ‫كه‌شوهه‌وا كارییگه‌ری داده‌نێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ی تێبگه‌یین ك‌ه ئه‌م‬ ‫گۆڕان‌ه چۆن له‌رێگه‌ی گۆڕانی‬ ‫پ��ل �ه‌ی گ �ه‌رم��ی ی���ان شێوازی‬ ‫باریین‪ ،‬كه‌شوهه‌وا ده‌گۆڕێت‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��م��ان ب���ه‌زان���ی���اری‌و‬ ‫تێكۆشانی زیاتر هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫نه‌بوونی متمانه‌ی‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫بۆ سنوورداربوونی تواناكان‪،‬‬ ‫ت �ه‌ن��ان �ه‌ت له‌پێشكه‌وتووترین‬ ‫مودێله‌كانی كه‌شوهه‌وادا‪ ،‬كورتی‬ ‫م���اوه‌ی بینینه‌كان له‌هه‌ندێك‬ ‫ناوچه‌دا‌و نادڵنیابوون له‌زانیاری‬ ‫تۆماركراو‪.‬‬ ‫به‌بڕوای هه‌ندێك له‌توێژه‌ران‬

‫ك‌ه یه‌كێك له‌وان (راجر پیلكه‌)‬ ‫ی‌ه له‌زانكۆی (كلرادو)‪ ،‬راپۆرت‌ه‬ ‫ن��وێ��ی �ه‌ك �ه‌ی (‪ )IPCC‬زیاتر‬ ‫جه‌خت له‌سه‌ر نادڵنییاییه‌كان‬ ‫ده‌ك��ات �ه‌وه‌‌و ب���ه‌وردی زیاتره‌و‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه نوێیه‌كان له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌كترییدا ب�ه‌راورد ده‌كات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ده‌ڵێت "زۆرباش‌ه ك‌ه كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫زان��ای��ان��ی زانستی كه‌شوهه‌وا‬ ‫له‌وه‌ها رێگه‌یه‌كدان ك‌ه له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫بگه‌ن به‌ئه‌نجام"‪.‬‬ ‫هێڵ به‌هێڵ‬ ‫ده‌ب�����وای�����‌ه ك���ورت���ه‌ی���ه‌ك‬ ‫له‌ڕاپۆرته‌ك‌ه بۆ سیاسه‌ستمه‌داران‬ ‫ب��ن��ێ��ردرای��ه‌‪ ،‬م�����ه‌ودای نێوان‬ ‫ئ �ه‌م ن��اردن��ه‌‌و پێشكه‌شكردنی‬ ‫راپۆرته‌ك‌ه به‌ته‌واوه‌تی ده‌بوو‌ه‬ ‫ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی هه‌ندێك‬ ‫كێشه‌‪ ،‬هه‌ندێك كه‌س بڕوایانوای‌ه‬ ‫كورتكردنه‌وه‌ی وه‌ها راپۆرتێك‬

‫‪39‬‬

‫ده‌س��ت��ی ت��وێ��ژه‌ران��ی به‌ستووه‌‪،‬‬ ‫نووسینی (‪ )29‬الپ �ه‌ڕ‌ه كورت‌ه‬ ‫ڕاپ����ۆرت ك �‌ه ده‌ب��ێ��ت له‌سه‌ر‬ ‫ه �ه‌م��وو رسته‌كانی رێكه‌وتن‬ ‫بكرێت‪ ،‬كارێك‌ه درێژخای‌هن‌و‬ ‫هه‌ڵبه‌ت تاقه‌ت پڕوكێنه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و رستانه‌ی ك‌ه له‌كۆتاییدا‬ ‫چ��وون��ه‌ت��‌ه ن���او ئ���ه‌م كورت‌ه‬ ‫راپۆرته‌وه‌‪ ،‬رێپیشانده‌ری گرنگن‬ ‫بۆ ئ�ه‌و ن�ه‌ت�ه‌وه‌و كۆمه‌ڵگه‌یان‌ه‬ ‫ك���‌ه گ����ۆڕان����ی ك���ه‌ش���وه���ه‌وا‬ ‫ده‌توانێت زیانیان پێبگه‌ێنێت‪،‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌كان زۆرتر بۆ واڵتانی‬ ‫به‌به‌راورد‬ ‫تازه‌پێگه‌یشتووه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ واڵت �‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان‪،‬‬ ‫له‌كه‌شوهه‌وای نائاسایدا زیاتر‬ ‫زیانده‌بینن‪.‬‬ ‫ل‌ه (‪ )30‬ساڵی رابردوودا‬ ‫(‪)%95‬مردن‪ ،‬به‌هۆی تۆفانه‌كان‌و‬ ‫الفاوه‌كان‌و به‌اڵكانی په‌یوه‌ندیدار‬

‫ب���ه‌ك���ه‌ش���وه���ه‌واو‌ه ل���ه‌واڵت���‌ه‬ ‫تازه‌پێگه‌یشتووه‌كاندا بووه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ڕاپ��ۆرت��‌ه هه‌ڵگری كۆمه‌ڵێك‬ ‫رێنمایی گونجاندن‌ه تاوه‌كو‬ ‫له‌زیانه‌كان‌و مردنه‌كانی داهاتوو‬ ‫پێشگیری بكرێت‪ ،‬ئه‌م كۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫رێنمایی‌ه بریتین له‌سیسته‌می‬ ‫ئاگاداركردنه‌وه‌‪ ،‬به‌رزكردنه‌وه‌ی‬ ‫بیناكان‪ ،‬سیسته‌مه‌كانی ئاوه‌ڕۆ‌و‬ ‫رێ��گ�ه‌ك��ان��ی پ��اراس��ت��ن��ی خاك‌و‬ ‫رووه‌ك‪ ،‬له‌كۆتاییدا له‌گه‌ڵ بوونی‬ ‫هه‌موو نادڵنیاییه‌كاندا ده‌بێت‬ ‫سیاسه‌تمه‌داران له‌راست ‌ی زانستی‬ ‫گۆڕانی كه‌شوهه‌وا ئاگادار بن‪،‬‬ ‫ب �ه‌اڵم به‌وته‌ی زان��ای��ان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫زانست له‌پێشه‌و‌ه دانه‌نرێت ‪،‬‬ ‫هیچكام له‌م كۆمه‌ڵ‌ه رێنوێنیان‌ه‬ ‫ك���‌ه ل����ه‌س����ه‌ره‌و‌ه باسكراوه‌‪،‬‬ ‫له‌راستییدا كارییگه‌رییان نابێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬گۆڤاری ‪Nature‬‬


‫‪40‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫گیانلەبەران به‌ره‌و بچووکبوونه‌و ‌ه ده‌چن‬ ‫برایان والش پەیامنێری گۆڤاری تایم لەتازەتریین راپۆرتی خۆییدا نووسیویەتی ‪ " :‬خەڵکی جەزیرەی سوای لە کەنارەکانی‬ ‫خۆرئاوای سکۆتلەندا شتێکی سەیریان بینیوە‪ .‬هەروەکو لەساڵی ‪٢٠٠٩‬دا نووسیبوو ‌ی پەزە کێوەییەکان بەدرێژی ئەم سااڵنە بچووکتر‬ ‫بوونەتەوە ‪ :‬ئەگەر دەپرسن بۆ ؟ واڵمەکەی زۆر کورتە‪ :‬گۆڕانی کەش و هەوایه‌‪.‬‬

‫بایۆلۆجی‬

‫ئ���ەم راپ���ۆڕت���ە دەڵێت‬ ‫"بەشێوەی ئاسایی سوڕی‬ ‫ژیانی پەزەکان بەم شێوەیە‪:‬‬ ‫پەزەکە ب��ەدرێ��ژی هاویین‌و‬ ‫بەفراوانی گژوگیا دەخوات‌و‬ ‫چ��ەوری پاشەکەوتدەکات‪.‬‬ ‫بەهاتنی زس��ت��ان��ی سەخت‬ ‫گ��ژوگ��ی��ا نامێنێت و پەزە‬ ‫بچووکەکان دەم���رن‌و ئەو‬ ‫پ��ەزان��ەی ک��ە زۆر قەڵەون‬ ‫درێژە بەژیان دەدەن‪ .‬بەم‬ ‫ه��ۆک��ارەی��ە ب��ەپ��ێ��ی یاسای‬ ‫هەڵبژاردنی جۆری داروین‬

‫جینی گ��ەورەی��ی پەزەکان‬ ‫ب����ۆ ن����ەوەک����ان����ی دوای�����ی‬ ‫دەگوازرێتەوە‪" .‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ک��ی ت���وێ���ژەر‬ ‫لەکۆلێژی شاهانەی لەندەن‬ ‫گەیشتن بەو دەرئەنجامەی‬ ‫ل��ەم��اوەی بیست وپێنج‬ ‫ساڵی راب��ردوودا بەرە بەرە‬ ‫ل��ەت��ێ��ک��ڕای ق��ەب��ارەی پەزە‬ ‫کێوییەکانی دوورگەی سوای‬ ‫کەمبووەتەوە‪ .‬ئەم راپۆڕتە‬ ‫لەمانگی جوالی رابردوودا‬ ‫باڵوبووەتەوە‪.‬‬ ‫ب���ەه���ۆی گەرمبوونی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەوە زستانەکانی‬ ‫دوورگ������ەی س���وای���ی زۆر‬ ‫ک��ورت‌و هێواش بووەتەوە‪،‬‬ ‫ه��ەرب��ۆی��ە ب��ەه��ۆی فراوانی‬ ‫گژوگیا پەزە بچووکەکانیش‬ ‫شانسی م��ان��ەوەی��ان هەیە‪.‬‬ ‫هەر بۆیە نەوەیەک لەپەزەکان‬ ‫خەریکی پەرەسەندنن کە‬ ‫ج��ەس��ت��ەی��ان بچووکترو‬ ‫الوازترە‪.‬‬ ‫ت�����ی�����م ک�����ول�����س�����ن‪،‬‬ ‫سەرپەرشتیاری ئ��ەم تیمی‌‬ ‫توێژینەوەیە دەڵێت‪ :‬هەڵبەت‬ ‫هێشتا پەزە بەهێزەکان شانسی‬ ‫مانەوەیان زیاترە‪ ،‬بەاڵم نەک‬ ‫ب���ەڕادەی راب���ردوو‪ .‬هێشتا‬ ‫بچووکبوون نەبووە بەخاڵی‬ ‫بەهێز بۆ گیانلەبەران‪.‬‬ ‫لەم دواییانەدا گروپێک‬

‫ل����ەزان����ای����ان ل����ەژم����ارەی‬

‫ئۆکتۆبەری گۆڤاری (‪Nature‬‬

‫‪)Climate‬‬ ‫‪Change‬‬ ‫نوسیویانە پ��ەزەک��ان تەنها‬ ‫گیانلەبەر نیین کە کەوتوونەتە‬ ‫ژێ���ر ک��اری��ی��گ��ەری گۆڕانی‬ ‫کەش و هەواو و گەرمبوونی‬ ‫جیهانییەوە‪.‬‬ ‫ج���ن���ی���ف���ەر ش����ری����دەن‬ ‫لەزانکۆی ئااڵباماو دەیڤیید‬ ‫بیکفۆرد لەزانکۆی نەتەوەیی‬ ‫سەنغافورە‪ ،‬بە لێکۆڵینەوە‬ ‫لەسەر توێژینەوەکان گەیشتن‬ ‫ب���ەو دەرئ���ەن���ج���ام���ەی کە‬ ‫زۆرب����ەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەران بە‬ ‫رێژەیەکی بەرچاو قەبارەیان‬ ‫ب��چ��ووک��ب��ووەت��ەوە‪ .‬ئەم‬ ‫زۆر خێراتر‬ ‫رووداوە‬ ‫ل��ەوەی کە لەچەند میلیۆن‬ ‫ساڵدا رودەدات‪ ،‬رویداوە‪.‬‬ ‫بەبڕوای ئەم دوو کەسە‬ ‫ب��ەزی��ادب��وون��ی گشتی پلەی‬ ‫گەرمی هەوا لەجیهاندا گژو‬ ‫گیاش ق��ەب��ارەی پێشووی‬ ‫خ���ۆی���ان ل���ەدەس���ت���دەدەن‌و‬ ‫بچوکتر دەب��ن��ەوە‪ ،‬هەربۆیە‬ ‫ت�������ەڕی‌و ئ�����او لەجێگە‬ ‫وشکەکاندا کەمدەبێتەوە‪.‬‬ ‫گژوگیای بچووکتر واتاکەی‬ ‫ئەوەیە ئەو گیانلەبەرانەی‬ ‫کە ئەم گژوگیایانە دەخۆن‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی هەمان بڕ‬ ‫گەرمۆکە‪ ،‬دەبێت گژوگیای‬

‫‪41‬‬

‫بۆیە لەسەر‬ ‫کارییگەری‬

‫زیاتر بخۆن‬ ‫گەشەکردنیان‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫گیانلەبەرانی گۆشتخۆر‬ ‫ک��ە گ��ی��اخ��ۆرەک��ان دەخۆن‪،‬‬ ‫ب�����ڕی خ����واردن����ەک����ەی����ان‬ ‫لەئەنجامدا‬ ‫کەمدەبێتەوەو‬ ‫ب����ەرەب����ەرە جەستەکەیان‬ ‫بچووکتر دەبێتەوە‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ەن���د لەوانەیە‬ ‫ئ����ەم����ەی����ان دوور بێت‬ ‫ب��ەاڵم تاقیکردنەوە لەسەر‬ ‫میوەکانیش پیشانیدەدات بە‬ ‫پێی ه��ەر پلەی سانتیگراد‬ ‫ب�����ەرزب�����وون�����ەوەی پلەی‬ ‫گ��ەرم��ی ه���ەوا میوەکانیش‬ ‫‪٣%‬تاوەکو ‪ %١٧‬قەبارەکەیان‬ ‫دادەبەزێت‪ .‬هەرئەم رێژەیە‬ ‫ل��ەگ��ەرم��ب��وون��ی جیهانی‬ ‫ب��ەرێ��ژەی (‪ )%٤‬لەسەر بێ‬ ‫ئێسکەکان و لەنێوان (‪)%٦‬‬ ‫ت���اوەک���و (‪ )%٢٢‬لەسەر‬ ‫ماسییەکان و (‪ )%١٤‬لەسەر‬ ‫خ��ش��ۆک��ەک��ان کارییگەری‬ ‫دادەنێت‪.‬‬ ‫ئ��ەم ت��وێ��ژەران��ە دەڵێن‬ ‫تاقیکردنەوەکان پیشانیدەدەن‪،‬‬ ‫ئەگەری ئەوەی ژمارەیەکی‬ ‫زیاتر لەگیانلەبەران بەهۆی‬ ‫گ��ەرم��ب��وون��ی جیهانییەوە‬ ‫بچووکتر ببنەوە زیاترو زیاتر‬ ‫دەبێت‪.‬‬ ‫ئەمە بەو مانایە نایەت‬

‫ک���ە ئ���ەگ���ەر ئ��ێ��م��ە بەیانی‬ ‫لەخۆ هەستایین قەبارەی‬ ‫س���ەگ و پشییلەکانمان‬ ‫ب���چ���ووک���ت���ر دەب���ێ���ت���ەوە‪.‬‬ ‫لەوانەیە ئێمە ئەمە بەئاسانی‬ ‫نەبینیین‪ .‬لەالیەکی ترەوە‬ ‫پ��رۆس��ەی بچووکبوونەوە‬ ‫ک�����اردان�����ەوەی سروشتی‬ ‫ئ��ەن��دام��ەک��ان��ە ب��ۆ گونجان‬ ‫ل���ەگ���ەڵ گ���ۆڕان���ە ک���ەش‌و‬ ‫هەواییەکان‪ .‬گیانلەبەران‬ ‫ل���ەگ���ەڵ ک���ەم���ب���وون���ەوەی‬ ‫خواردەمەنییەکان‬ ‫ب���ڕی‬ ‫ل��ەج��ی��ات��ی ئ���ەوەی تیابچن‬ ‫ب�����ڕی خ����واردن����ەک����ەی����ان‬ ‫کەمدەکەنەوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم کێشەکە لێرەدایە‬ ‫بچووکبوونەوەی گیانلەبەران‬ ‫بەخێرایی جۆربەجۆر‪ ،‬دەبێت‬ ‫بەهۆی تێکچوونی ژینگە‪.‬‬ ‫هەرچەند ئەمە یاسایەکی‬ ‫جیهانی ژینگەیی نییە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫کاتێک هەندێک لەگیانلەبەران‬ ‫ت��ووش��ی گ����ۆڕان دەب����ن و‬ ‫گیانلەبەرانیترتووشی نابن‪،‬‬ ‫ج��ۆرێ��ک لەناهاوسەنگی‬ ‫دروس��ت دەب��ێ��ت‪ ،‬کە ئەمە‬ ‫مایەی نیگەرانییە‪ .‬ئەگەر‬ ‫گەرمبوونی جیهانی تا ئێستا‬ ‫نیگەرانی نەکردبووین ئێستا‬ ‫دەبێت نیگەران ببین چونکه‌‬ ‫زیادبوونی پلەی گەرمی ژیان‬ ‫لەسەر سروشت تێکدەدات‪.‬‬


‫بایۆلۆجی‬

‫‪42‬‬

‫ەوەڕێت‬ ‫شتخۆر د‬ ‫یەکی گۆ‬

‫ماسی‬

‫پیرانا‬ ‫جۆرێک‬ ‫(‪،)piranha‬‬ ‫ماسی ددان تیژی ن��او ئ��اوە شیرینەکانی‬ ‫ک��ی��ش��وەری ئ��ەم��ری��ک��ای ب���اش���وورە‪ ،‬ئەم‬ ‫ماسییە ب��ۆ پ��ی��ش��ان��دان��ی ت��وان��ای خۆی‬ ‫لەبەرامبەر نەیارەکانیدا سێ جۆر دەنگ‬ ‫دروستدەکات‪.‬‬ ‫توێژینەوەیەکی نوێی زانکۆی لییژ‬ ‫لە بەلجیکا پیشانیدەدات کە ئەم ماسییە‬ ‫بۆ دەستبەسەراگرتنی خواردەمەنی یان‬ ‫دوورکردنەوەی نەیارەکان‪ ،‬هەندێک‬ ‫دەنگ دروستدەکات کە لە وەڕینی‬ ‫سەگ دەچێت‪ .‬توێژەران تێگەیشتن‬ ‫ئەم ماسییە کە ناوی زانستییەکەی‬ ‫ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ە (‪pygocentrus‬‬ ‫‪ )cariba‬کاتێک دەکەوێتە نێۆ‬ ‫ت���ۆڕی م��اس��ی��گ��رت��ن��ەوە‪ ،‬دەنگی‬ ‫وەڕیین دروستدەکات‪.‬‬ ‫توێژەران دوای تۆمارکردنی‬

‫دەنگی‬ ‫ئ���������ەم م����اس����ی����ان����ە‬ ‫دۆزیانەوە ئەوان لەکاتی بەڕەوڕوبوونەوە‬ ‫لەگەڵ دوژم��ن‪ ،‬یان لەکاتی مەترسییدا ئەو دەنگە‬ ‫دروستدەکه‌ن‪.‬‬ ‫پیرانا سێ جۆردەنگی ج��ۆراوج��ۆری هەیە کە‬ ‫لەکاتی جەنگ و ب��ەرەو رووب��ۆن��ەوەدا دروستیان‬ ‫دەک��ات‪ .‬یەکێک لەو دەنگانە وەک وەڕیین وایەو‬ ‫کاتێ دروستیدەکات کە ماسییەکە بەخێرایی لەپێشەوە‬ ‫بەرەوڕووی ماسییەکی تری جۆری پیرانا ببێتەوە‪.‬‬ ‫دۆزینەوەکانی ئەم توێژەرانە کە لەجورناڵی‬ ‫بایۆلۆجی کردارییدا (‪experimental biology‬‬ ‫‪ )journal‬باڵو ب��ووەت��ەوە‪ ،‬پیشانیدەدات کە پیرانا‬ ‫لەکاتی کەوتنە نێو تۆڕی ماسیگرتنیش هەمان دەنگ‬ ‫لەخۆی دەردەهێنێت‪.‬‬ ‫جۆری دووەمی دەنگەکان کورت و بەمە وەکو‬ ‫دەنگی تەپڵ و ئەم دەنگەش کاتێک دروستدەکەن‬ ‫ئەگەر بۆ خواردەمەنی لەگەڵ ماسییەکانیتردا بکەوێتە‬ ‫پێشبڕکێوه‌و بۆ ئەوەی دەستبەسەرخواردەمەنییەکەدا‬ ‫بگرێت‪ .‬دەنگی ج��ۆری سێهەم دەنگێکە وەک‬ ‫دەنگی بۆق و ناڵەو لەکاتی جەنگ لەگەڵ نەیارداو‬ ‫لەکاتی پێکداداندا بە شەویلکەکانی دروستیدەکات‪.‬‬

‫پ����ێ����ش����ت����ر‬ ‫توێژەران وایاندەزانی کە پیرانای‬ ‫سک سور بەیارمەتی عەزولە میزەاڵنییەکانی ئەم‬ ‫دەنگانە دروستدەکات‪ .‬بە وردی دیار نەبوو ئەم‬ ‫دەنگانە چۆن دروستدەبێت‪ ،‬بەاڵم تاقیکردنەوەی‬ ‫ت��وێ��ژەران پیشانیدا کە ئەم دەنگانە لەرێگەی‬ ‫جامبوونی ماسولکەکانەوە دروستدەبێت‪ ،‬نەک‬ ‫بەهۆی میزەاڵنەکانەوە‪.‬‬ ‫ئەگەر ماسی پیرانا برسی نەبێت‪ ،‬زۆربەی‬ ‫کات گیانلەبەرێکی ئاشتیخوازەو زۆر بەکەمی‬ ‫هێرش دەکات‪ ،‬خواردنی ئەم ماسییە بریتییە لە‬ ‫ماسییە بچووکەکان و کرم‪.‬‬ ‫درێ�����ژی پ��ی��ران��ا ل���ەن���ێ���وان ‪ ١٤‬ب���ۆ ‪٢٦‬‬ ‫سانتیمتردایە‪،‬هەرچەند ماسی ب��ەدرێ��ژی ‪٤٣‬‬ ‫سانتیمتریش بینراوە‪.‬‬ ‫ئێستا توێژەران خەرییکی توێژینەوە لەسەر‬ ‫ئ��ەو بابەتەن تاوەکو بزانن ئایا ئ��ەم ماسییانە‬ ‫لەکاتی گەڕان بەدوای جووتدا دەنگ لەخۆیان‬ ‫دەردەهێنن ی��ان ن��ا؟ ئ��ەوان بۆ ئ��ەو مەبەستە‬ ‫ن��اچ��ارن سەفەر بکەن بۆ ژینگەی ماسییەکە‬ ‫لە بەرازییل‪ ،‬چونکه‌ ئەم ماسییە لەبارودۆخی‬ ‫داخ���راوی تاقیگەدا ح��ەز بە ج��ووت ب��وون و‬ ‫زاوزێ ناکات‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪weird :‬‬


‫‪www.lvinpress.com‬‬

‫گه‌رمترین‌و نوێترین هه‌واڵ‬ ‫(لڤین پرێس) هه‌میشه‌ هاوڕێته‌‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.