www.facebook.com/lvinscience2
S c i e n c e
N e w
ژمار ه ( ،)11کانونی دووهمی 2011نرخ ( )2000دینار
لهیزهر لههۆڵهکانی سلێمانی
وردهکاریی زیانهکانی بهکارهێنانی لهیزهر
کیوریاسیتی لهسهر مهریخ چیدهکات؟ وردهکاریی گهشتی نۆ مانگ ه
بهرهو ههسارهی مهریخ
خواردنهوهی ساردی چی لهدهرونمان دهکات؟
خۆتان بۆ کارهساتێکی گهوره ئاماده بکهن گیانلهبهران بهرهو بچووکبوونهو ه دهچن
تهکنهلۆژیای نانۆ؛ تهمهن درێژ دهکات بومهلهرزهکانی زانستی فیزیا بهردهوامه
سهرنووسهر
یرد هکات هریخ داگ ز هوی م
رتر لهدوانه زۆ ن لهبهرگهههوایهك كه ڵ نهبوونی راوهو لهگه شهكان بریتی ستك باشتر كێ كێشكردنی سیدی كاربۆن درو خ لههێزی كردنی مهری ی ت��اق��ان��هی��ه ،ی���ان گهله ئۆك جن لهالی �ك� هێزی كێش د سی زهوی ش�وێ��ن��ێ این ،راسته بهمیلیار لهم ئاو، بۆیه ناتوانێت ئۆك رووهكو زۆر تهنی هو ههركام ی كهمتره، ئایا ب �ردن �ی بڵێین ،ئێمه هی هنو زهو اڵم ن ،ناتوانێت گهردووندا بوونی ه ۆن ئهستێر �ۆی راب�گ�رێ�ت ،ب��ه دروستدهكه ه لی ئهستێره ل چهند می سارهی خ تاڕادهیهكی ئوكسیجن ه ههڵگری ه وهاڵمهكه ه م وا ا، ه د د ه ان ر ان ك �هب �ه هئهستێر ئهستێر ت؟ ههبێت یان گهل ه لهدهوروبهری ئهو جاو بوونی ههبێت ،چارهسهری ئهمه بكا ئ��او بوونی لهوانهی ون كهلهالیهن بۆژیان گ وتووتر ئهرێیه بهمهرجێك كیوریاسیتی) هاوشێوهی زهویو زێك لهژیانی پێشكه رادا زۆر رۆبۆتی ( رهو مهریخ ئا هم بكرێت، وا ۆڤهمبهردا به ی��ان تهنانهت شێ ژیانی س���هرزهوی له ۆر فهراه ین دۆزینهوهی ۆمهڵهی خ وتووتر له ساوه له ()26ی مانگ رهكییهكانی �ان پاشكه ه بهك سه ناكییه ،نا رۆبۆتێكی ی� كرا ،یهكێك لهئهركه ههسارهیهدا، اڵم نزیكترین ئهستێر رساڵی رو زیاد لهچوا ئهو بهڕێ بێت ،به ی ژیانه لهم ڕادهبهدهرهوه رهو كان مه هتوانایی له دوورییهكهی لهئێ خێرایی ئێستامانهوه به ساڵ ئاوو رهگهزه دۆالری ب ( )9مانگ ر ه )2میلیارد وای بڕینی واته ئهگهر ئێمه ب ییكهی ( )١٠٠ه �هزا ۆڤ (.5 و د داببهزێتو رهوهی مر ز ن تا لهرێگهدایه ،تاوهك ری مهریخ ه بچین ده هره ،ئێس سهر رووبه ی لهسهر ئهم ئهستێره ویسته ،بۆیه چوونه ر نائۆمێدك بڕیاره له لێكۆڵینهوه ، پێ ۆ ه ز گ گرهوه رێ كاتمان )10س��اڵ لهڕاستییدا جێ ( ر لهكۆمهڵهی خۆ ی بهدهوای شوێنێكی چاوی بۆ م��اوهی وی بكات. دهچ ���ن كه ان وسێیهی زه هرهوئ ���هوه بۆیه مرۆڤ لهگهڕ ی زهوی ناچاره تهنیا ربژار درا وهك��ان ب ��� بۆ زهوی ه ه ۆ � ییكتریین ب ل��ێ �ك �ۆڵ��ی��ن ڤ جیا لهگ ك بێت ،نز بۆ مرۆ نزیكدا جێگرهوهیه دا ههست م��ان ،واته ی زیكی خۆی ۆ ی هكهی خ� ك ه � وی �ێ هی دراوس� لهداهاتو ۆڤایهتی لهن ڵ ه ئێستادا ناسا لهكۆم ه�هس��ارهك� بهڤێنوس و مر له ییه ل��هدوو زانیارییهكان سهبارهت دهدهن ،دروستببێت هاوشێوهی خۆیبكات ،ۆڵینهوهكانی بریت هوه لێك انی )، (زوهرهو مهریخ وای جوانی ههواڵ ل مهڵهی بهبوونی ژی یبهتیو زهبهالحی بۆ هت بهشی ۆ هنان جهیهكی تا (زوه�ره) ،واته خ ڕاستییدا دۆزخ���ی ك پلهی بود تهرخانكردووهو ت ههیه ،بۆیه ج�وان�ی له هر مهریخ ) ۆی كهی نزیكهی ( ٤٠٠ستانی لهس خ�وای�ی ئیداریهكی سهربهخ دا جیاوازه ه رمیی په سادا خ خۆره ،پلهی گه ی ( )١٠٠بهرانبهر هكهیدا مهریخ لهنا ن بهئاڕاستهی مهری هیواداربین هش ستان كا ن سانتیگرادو په و ترشی سۆلفۆره لهك ه وهك كارهزانستییه ساییهكان ،باههمووما هوییهوه بۆ یان لهزوهر خهڵك لهز وێژینهوه ئا ه بهرگهههوای زهویی همێكهیه زانا وهره لهت كان ێنهر یهكێك رد ههرچهند ز ژێك دهبێت سهفینه ن تۆی خو بهفراوانی ههیه ،زۆ ی نائومێدن، واته رۆ ه ،هیواداری مرۆڤایهتی و هك بۆ زهو ر ه و ریخ بگوازن رێگهیه بۆ هوهی بهاڵم ئهستێرهی سو دمان مه كه ئ �هم مێ جێگر ن دهكات، و كهسانهبیت ما هریخ ) تاڕادهیهك ئ خدا لهو كانی مهری نائومێد جهنگ) (م دهكهیتهوه. ه یی وا ی ست (خودا ه ئی هنگه ،بهاڵم ات �ێ ،گهرما لهناوچ باش هاوس دهد تاڕادهیهكی ر بهرزنییهو زۆ
www.facebook.com/lvinscience2
Science
گۆڤارێکی مانگانهیه ،کۆمپانیای لڤین دهریدهکات
New
ژماره ( ،)11کانونی دووهمی 2011نرخ ( )2000دینار
لهیزهر لههۆڵهکانی سلێمانی
وردهکاریی زیانهکانی بهکارهێنانی لهیزهر
کیوریاسیتی لهسهر مهریخ چیدهکات؟ وردهکاریی گهشتی نۆ مانگه بهرهو ههسارهی مهریخ
خواردنهوهی ساردی چی لهدهرونمان دهکات؟
خۆتان بۆ کارهساتێکی گهوره ئاماده بکهن
خاوهنی ئیمتیاز :کۆمپانیای لڤین بۆ چاپو باڵوکردنهوه سهرنووسهر :حسێن حسێنی بهڕێوهبهری هونهری :شێرکۆ خانزادی
گیانلهبهران بهرهو بچووکبوونهوه دهچن
تهکنهلۆژیای نانۆ؛ تهمهن درێژ دهکات بومهلهرزهکانی زانستی فیزیا بهردهوامه
No.11, December 2011
ناونیشان :نووسینگهی سهرهکی. کوردستان .سلێمانی .گهڕهکی عهلی ناجی سهروو نهخۆشخانهی عهلی ناجی چاپ :چاپخانهی پیرهمێرد کۆمپانیای پهیک باڵویدهکاتهو ه
Tel: 07701991949 www.issuu.com/lvinscience zanstinwe@yahoo.com
24 22 36 30
nce2
lvinscie
k.com/
ceboo
www.fa
تهندروستی
4
تائێستا وابیردهكرایهوه كه دای��ك��ان لهكۆرپهكانی خۆیان پارێزگاریدهكهن، ب�����������هاڵم ك������ۆرپ������هش بۆپارێزگاریو رزگاركردنی خ���������ۆی ل�����هرێ�����گ�����هی ق �هدهخ��ان �هك��ان��ـ��ـ��ـ �هوه كه ب��هزۆری لهنێو لفهكهییدا ههیه ،دڵی زیانبهركهوتووی دایكی چارهسهر دهكات، بهتاقیكردنهوه زان���ای���ان ل���هس���هر م��ش��ك �هك��ان ئهو راستییهیان بۆ دهركهوتووه، ئهم دۆزینهوهیه دهتوانێت ئهوه شیبكاتهوه كه چۆن ن��ی��وهی ژن����ان لهماوهی سكپڕی یـــان یهكسهر دوای��ی منداڵبوون ،كاتێك دڵ���ی���ان الواز دهب���ێ���ت، ب����هش����ێ����وهی خ���ۆب���هخ���ۆ چارهسهر دهبێت. (ه�����ی�����ن�����اش�����ودری) ل����هزان����ك����ۆی پزیشكی (مونتسینای)ی لهشاری نیویۆرك ،مشكی ئاسایی مێیان بهجووتكردن لهگهڵ مشكی ن��ێ��ردا ئاوسكردو بهبهكارهێنانی ئهندازیاری دهستكارییان جینیتیك ك�������ردن ب���هش���ێ���وهی���هك ه�����هم�����وو خ���ان���هك���ان���ی پروتینێكی ل �هش��ی��ـ��ـ��ان فلورسینتی س�هوز رهنگی دروستدهكرد .لهدرێژهی ئ �هم ت��وێ��ژی��ن�هوهدا ،نیوهی كۆرپهلهكان ئهم پروتینهیان دروستدهكردو دۆزینهوهی كۆڕپهلهییهكان ش��ان��ه لهداییكدا ئاسانتر دهبوو. ئهندامانی ئهم گرووپه ه��هن��دێ��ك ك���اری���ان كرد بۆئهوهی مشكه ئاوسهكان تووشی جهڵتهی دڵ ببن ئهمجار دو حهفته دوایی توێكاریانكردن بۆئهوهی سهیری بارۆدۆخی دڵیان بكهن. ئهوان ههندێك پرۆتینی (فلورسینتی)یان لهنێو شانه ز یا نبـــهر كهو تو و هكا نی دڵ���ی دای��ك �هك��ان��دا بینی، ههڵبهت ئ�هم شانانه زۆر
كۆرپهڵ ه دایك دهپارێزێت ب��هخ��ێ��رای��ی خ��ان��ه زی���ان بهركهوتووهكانیان ،وهكو خ��ان �هك��ان��ی ماسولكهی لێدانی دڵو خوێنبهرهكان ب����هخ����ان����هی ن�����وێ جێ نیشینكردبوو ،واته خۆیان چاككردبووهوه. (شودری) دهڵێت "ئهم دی���اردهی���ه میكانیزمێكی كۆرپهڵه پهرهپێــــــدانه، ب���ۆ پ���ارێ���زگ���اری لهدڵی دایك تێدهكۆشێتو ژیانی خ��ۆی��ش�ی دهپارێـــزێتو
خ���ۆی رزگ�����ار دهك����ات، بههۆی ئ �هم ق �هده خانانه لهرێگهی لفهوه ،بهئاسانی دهس����ت����دهك����هون ،بۆیه س��ی��س��ت�هم��ی بــــهرگری جهسته ،كاردانهوه لهخۆی پیشان ن��ادات .ئهم لفانه دهت����وان����ن س���هرچ���اوهی ب����ێ����پ����ای����انو ن������وێ بۆ قهدهخــــــانهكان بن ،ئهم ق �هده خانانهش دهتوانێت دڵی زیانبهركهوتووی دایك چارهسهر بكات.
ب����هوت����هی (ی���اك���وب ت������والر) ،ب���هڕێ���وهب���هری ب�����هش�����ی چ������ارهس������هر بهقهدهخانهكان لهزانكۆی (م��ی��ن�هس��وت��ا) لهویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمهریكا، لێكـــۆڵینهوهیه، ئ����هم یهكهمیین لێكۆڵینـــهوهیه كه پیشاندهری یارمهتیدانی ل����ف����ی ك����ۆڕپ����هل����هی����ه ب��ۆچ��ارهس �هرك��ردن��ی دڵی دایكهكه. پ���ێ���ش���ت���ر زان�����ای�����ان
توانیبوویان قهدهخانهكانی كۆرپه لهئهندامهكانی تری زی��ان��ب �هرك �هوت��ووی ژنانی س��ك��پ��ڕدا وهك���و ،مێشك، جگهر ،گورچیلهو سییهكان ببینن. ه��������������هروهه��������������ا ك��ۆرپ��هڵ��هك��ان ههندێك خانه بهرههمدههێنن كه دهتوانێت دایك لهبهرانبهر ش��ێ��رپ�هن��ج�هی سییهكاندا بپارێزێت. سهرچاوهNew Scientist :
تهندروستی
5
زرایەوە
عون دۆ ریای تا هکت ب تاعوون ئ�����ەو ن���ەخ���ۆش���ی���ەی���ه کە لەسەدەکانی پێشوودا گەورەترین کارەساتی لەمێژووی مرۆڤایەتییدا خوڵقاندووەوهیچ جۆگرافیاو رەگ��ەزێ��ک بەربەست نەبووە ل��ەب��ەرام��ب��ەر کاولکارییەکانییدا ،بەاڵم لەئێستادا زان��ای��ان توانییویانە نەخشەی ت���ەواوی جینیتیکی نەخۆشی تاعوون ی���ان م��ەرگ��ی رەش ب���دۆزن���ەوە ،ئەم نەخۆشییە بە گەورەتریین پەتای مێژوو دەن��اس��رێ �تو ب��ەه��ۆی ئ���ەوەوە تەنها لەسەددەی چواردەهەمدا ٥٠میلیۆن کەس لەکیشوەری ئەوروپادا مردن. ب��ە پ��ێ��ی راپ���ۆڕت���ی رویتەرز ل���ەم ت��وێ��ژی��ن��ەوان��ەدا پاشماوەی الشەی مردووانی شاری لەندەن ب��ەه��ۆی ن��ەخ��ۆش��ی تاعوونەوە ب���ەک���اره���ێ���ن���راوەو نموونەی لەقوربانییەکان جینیتیکی
هەڵگیراوە، ئەمە یەکەمجارە توێژەران توانیویانە بەشە جینیتیکییەکانی ئەم باکتریایە بەتەواوەتی لەالی یەک دابنێن. ئەنجامی ئ��ەم لێکۆڵینەوانە یارمەتیمان دەدات وردتر لەشێوەی پەرەسەندنو گۆڕانی ئەم باکتریایە لەسەدەکانی راب��ردودا بگەیینو تێگەیشتنی باشترمان لەسەر نەخۆشیەکانی هاوشێوە لەئێستادا بۆ دروست ببێت. گ��روپ��ێ��ک ل��ەت��وێ��ژەران��ی ئ��ەڵ��م��ان��ی ،کەنەداییو ئەمریکایی بە سودوەرگرتن لەتوێژینەوەکانی پێشوو دەربارەی باکتریاکانی گوێزەرەوەی ئەم نەخۆشییە کە پێی دەوترێت یریسینیا توانیویانە نەخشەی تەواوەتی جینیتیکیو بەشەکانی ب��دۆزن��ەوەو پ��رۆژەک��ە تەواو بکەن. ب��ەوت��ەی یەکێک ل��ەب��ەڕێ��وەب��ەران��ی ئ��ەم پرۆژە توێژینەوەیە زۆرب��ەی ئەو نەخۆشییە باکتریاییانەی کە لەم س��ەردەم��ەدا باڵودەبنەوە لەراستییدا نەوەی باکتریاکانی گ��وێ��زەرەوەی تاعوونن .بەتێگەیشتنی باشتر لەسەرچاوەی ئەم باکتریانە دەکرێت بەشێوەیەکی کارییگەرتر سەرهەڵدانی ئەم نەخۆشیانە کۆنتڕۆڵ بکرێت.
پێشکە و تن لەتەکنەلۆژیای دۆزینەوەی ()DNA کۆنەکانو تێگەیشتن لەقۆناغەکانی پەرەسەندنی ئەگەری ئەم ()DNAیە لەتەواوکردن و سەرکەوتنی ئەم توێژینەوانە رۆڵێکی زۆرکارییگەری هەبووە و لەم رێگەوە دەکرێت ناسینی باکتریا نوێیەکان یان شێوازی باڵوبوونەوەی باکتریا کۆنەکان گۆڕانی گەورەی بەسەردا بێت. زانایان دەڵێن نەوەکانی ئەم باکتریا کۆنانە ئێستا لەهەموو جیهاندا باڵوبوونەتەوەو هەموو سالێک النیکەم دوهەزار نەفەر بەهۆی تووشبوون بەم نەخۆشیانەوە ژیانیان لەدەستدەدەن .بۆنموونە باکتریای ناسراو بە "ئیکۆال" کە لەسەرەتای ئیمساڵ لەئەڵمانیاو فەرەنسەدا باڵوبوویەوەو دەیان کەسی کوشت هەڵگری ( )DNAپێشکەوتووتری هەمان باکتریای تاعوونە. بەشی س��ەرەک��ی ئ��ەم توێژینەوەیە لەسەر تایبەتمەندییەکانی جینیتیکی ئێسک و ددانی م��ردوان بەهۆی تاعوونی رەش��ەوە کە لەشاری ل��ەن��دەن ه��ەڵ��گ��ی��راوە ،ئ��ەن��ج��ام��دراوە .ب��ە پێی توێژینەوە ئەنجامدراوەکان تایبەتمەندی جینیتیکی ئەم باکتریایە کە لە( ) ٦٥٠ساڵ لەوەو پێش زیاد لەپهنجا میلیۆن کەسی کوشت ،بە تێپەڕبوونی کات گۆڕانێکی زۆربچووکی بە خۆیەوە بینیووە.
تهندروستی
6
تهندروستی
نهخۆشی تاالسیما
هۆكارهكانیو نیشانهكانیو چارهسهری
ب��وون��ی م���رۆڤو ژیانی لهدوو هۆكاری سهرهكییهوه سهرچاوه دهگرن: یهكهم( :جین)و (دووهم) ه��ون��هر( ،ج��ی��ن) ه���هر ئهو جینێتیكهیه كه لهگهڵ مرۆڤ ل �هدای��ك دهب��ێ��ت ،هونهریش ك��ۆم�هڵ��ێ��ك ك���اروك���ردهوهی���ه كه م��رۆڤ لهماوهی ژیانیدا لهدوای لهدایكبوونییهوه فێری دهبێتو بهدهستی دههێنیت، گۆڕانكاری جینهكانی مرۆڤ ل �هك��ات��ی ئ��ێَس��ت��ادا زۆر ئهستهمه ،نهخۆشی كه تووشی مرۆڤ دهبێت ،شێوهی جۆاراو جۆری ههیه ،نهخۆشی ههیه ه���ۆك���ارهك���هی دهوروب������هره یان بۆماوهییه یان بهكتریاو ڤایرۆسه كه تووشی مرۆڤ
دهبێت ،یان ههندێك نهخۆشی بهشێوهی زگماكی لهباوانهوه بۆ منداڵهكانو نهوهكانیان دهگ��وازرێ��ت �هوه ،یهكێك لهو نهخۆشییانه كه لهباوكهوه بۆ منداڵ دهگوازرێتهوه ،بریتییه لهنهخۆشی تاالسیما ،ئهم نهخۆشییه قوفڵی خوداییه ك��ه كلیلی ب��ۆ ن��ی��ی �ه ،ئهم نهخۆشییه لهزۆربهی واڵتانی رۆژه���هاڵت���ی ن���اوهڕاس���تو دهری����ای ن��اوهڕاس��ت��دا زۆر بهباڵوی بهرچاو دهكهوێت، رێ��ك��خ��راوی تهندروستی جیهانی ،رۆژی ()8ی مایسی ب���هرۆژی جیهانی تاالسیما داناوه. بهپێی ئامارێكی وهزارهتی ت���هن���دروس���ت���ی حكومهتی
ههرێمی كوردستان لهئێستادا زۆرتر له ( )3ههزار منداڵی تووشبوو بهنهخۆشی تاالسمیا لهههرێمی كوردستان بوونی ههیه. ی ت���االس���ی���م���ا وش��������ه ی یوناییهوه لهوشهی (تاالسا) وهرگیراوه ،بهواتای دهریا ،ئهم نهخۆشییه لهساڵی ()1925 ل �هالی �هن زان���ای بهناوبانگ (كولی)یهوه دهستنیشانكراو ل����هزۆر جێگا بهنهخۆشی كهمخوێنی (ئانمی) كولی ناسراوه. ئهم نهخۆشییه لهزۆربهی ناوچهكانی دون��ی��ادا بوونی ههیهو باڵوبوونهوهشی زۆر تر لهواڵتانی كهنار دریای ن����اوهڕاس����تو رۆژه���هاڵت���ی
د.رۆژان ئاشتاب :پسپۆڕی نهشتهرگهری گشتی
ناوهراستو ئهفریقاو چینو ئاسیای باشوری رۆژههاڵته، ب��هاڵم ل�هواڵت��ان��ی ئهمریكاو ئ �هوروپ��ادا ،خهڵك زۆركهم تووشی ئهم نهخۆشییه دهبن. ه����ۆی ت�����ووش ب���وون ی تاالسیما بهنهخۆش ه���ۆك���اری تووشبوون ب��هم نهخۆشییه بۆماوهییه، خوێنه ( ،)geneticكهسانی تووشبوو یان ههڵگری ئهم نهخۆشیییه ل �هدای �كو باوك وهردهگرنو لهئاكامدا (خڕۆكه س���وورهك���ان) هیمۆگلۆبین گهشهكردنی تهواوی نابێتو ك��ۆرپ��ه ت��ووش��ی نهخۆشی كهخوێنی دهكات. هیمۆگلۆبین (مولكیولی) س���هرهك���ی ن����او خ���ڕۆهك���ه
س����وورهك����ان����ه ،ل���ه(ه���م) ()hemeو زنجیرهیهك پرۆتین یا گلوبین دروستدهبێت ،لهههر زنجیرهیهك یهك (مولكیول) ههیه كه ئوكسیجین لهگهل ئ��اس��ن ه �هڵ��دهگ��رن ،لهپاش ل �هدای��ك��ب��وون هیمۆگلۆبین پێویستی بهئاسن ه�هی�ه بۆ دروس����ت ب��وون��ی خڕۆهكه س��وورهك��ان ،بهگشتی چوار ج��ۆر هیمۆگڵۆبینمان ههیه ك �ه ه �هم��ووی��ان چ���وار جۆر زنجیره پروتینیان ههیه ،كه دوو زنجیرهی (ئالفا) وهك ی���هكو زنجیرهكانی (بتا)و (گاما)و (دلتا) جیاوازییهیان ه���هی���ه ،ه����هر ك���ۆرپ���هی���هك لهدایكو باوكی خۆیی یهك جینی دروستكردنی زنجیره
پرۆتین (بتا) وهردهگرێت، بۆ دروستكردنی زنجیرهكانی (ئ��ال��ف��ا)و (دل��ت��ا) لهدایكو باوكی دوو جین وهردهگرنو ب �هپ��ێ��ی گ���ۆڕان���ك���اری یان نهبوونی ههریهك لهم جینانه دروس���ت���ب���وون���ی زنجیرهی پێویست ،تووشی پهككهوتن دهب��ێ�تو لهڕاستیدا بههۆی خ��راپ��ب��وون��ی ی���ان نهبوونی لهزنجیرهكانی ه���هری���هك پرۆتینی هیمۆگڵۆبین ،مرۆڤ ی جۆری تووشی (تاالسیما) خۆی دهك��ات ،هیمۆگڵۆبین تهنیا بۆ ههڵگرتنو ئاڵوگۆڕی سروشتی ئوكسیجن پێویست نییه ،بهڵكو بۆ شێوهو قهبارهی خ���ڕۆهك���ه سوورهكانیش گرنگه. رادهی گشتی هیمۆگڵۆبینی خ��ۆی��ن بهگشتی لهمرۆڤدا بهشێوهی سروشتی بۆ پیاوان ( )14گ��رامو بۆ ژنان ()12 گرام له (دهسیلیتر)دایه. جۆرهكانی تاالسیما ت��االس��ی��م��ای (مینور) بهشێوهیهكی زۆر ك��زهو یان هیچ نیشانهیهكی كلینكی نییه ،ب�هش��ی��وهی ههڵكهوت لهكاتی تاقیكردنهوهی خۆیندا دهردهكهویت ،ئهم نهخۆشانه كهمی خۆێنیان زۆر كهمه، رهنگه كێشهیهك بۆ نهخۆش دروس��ت��ن �هك��ات ،تاالسیمای (مینور) لهئاكامی پهككهوتنی (خ����راپ����ب����وون����ی) یهكێك لهجیینهكان ،دروستكردنی زنجیرهی بیایه جینه خراپهكه ی��ان لهدایك ی��ان لهباوكهوه بۆ كۆرپه لهكاتی سكپڕیدا لهنێو رهحمدا دهگۆازرێتهوه، خاڵێكی گرنگ ئ�هوهی�ه كه ئهو كهسانهی تووشبوون به ی (مینور) نابێت تاالسیما لهگهڵ یهك زهماوهندو ژیانی ه��اوب �هش �یو هاوسهرگیری پێكبهێنن ،ئهگهر دوو كهسی ت���ووش ب���وو بهتاالسیمای (مینور) هاوسهرگیری بكهن لهوانهیه ( )%25منداڵهكانیان ی جۆری تووشی تاالسیما (م�������اژور) ،وات����ه ()%25
م��ن��داڵ�هك��ان��ی��ان ساخدهبنو ( )%50تووشی تاالسیمای (مینور) بن. تاالسیمای ماژور ت��االس��ی��م��ای (م�����اژور) نیشانهكانی كهم خۆینی زۆرهو رهنگه لهچهند مانگی یهكهمدا دوای لهدایكبوونی كۆرپهكه دهستنیشانبكرێت ،تاالسیمای (م��������اژور) ی����ان (ئانمی كولی) بههۆی نهبوونی یان پهككهوتنی ه���هردوو جینی دروستكردنی زنجیرهی (بتا) دروستدهبێتو یا رهنگه هیچ زنجیرهییهكی (ب��ت��ا) بوونی ن �هب��ێ��ت ،ی���ان بهڕادهیهكی زۆر ك �هم��ب��وون��ی ههبێت، ل �هئ��اك��ام��دا م���رۆڤ بههۆی كهمی یا نهبوونی زنجیرهی (ب���ت���ا) ب���ۆ دروستكردنی لهزنجیرهی هیمۆگڵۆبین (ئالفا) كهڵك وهردهگرێت، ب���ۆ ق����هرهب����ووك����ردن����هوهی زن��ج��ی��رهی (ب��ت��ا) ،لهئاكامی ئ������هم گ����ۆران����ك����اری����ی����هدا زنجیرهی پرۆتینی (ئالفا) لهلهشدا زۆردهب��ێ��تو خڕۆ كهسوورهكانی خۆین تووشی ن�هخ��ۆش��ی دهك����هنو دهبێته هۆی ژهه��راوی بوونی خڕۆ ك���هس���وورهك���ان���ی خۆینو (تووشی مردنی زوو لهناكاو دهب����ن) ،زۆرب��وون��ی ئهمانه ل �هم��ۆخو زنجیرهی (ئالفا) ل �هخ��ۆی��ن��دا زۆر دهبێتو ئهویش لهمۆخو لهئهندامانی وهك (س���پ���ڵ)و (ج����هرگ) دا كۆدهبێتهوه ،ئهم ئهندامانه گ����هورهدهب����ن ،تووشبووان ب�هئ�هم نهخۆشییه ،بهگشتی ت��ووش��ی ك���هم خوێنییهكی زۆردهب����ن ك �ه لهشهشهمین م��ان��گ��ی ژی��ان��ی كورپهكهدا بههۆی تاقیكردنهوهی خۆین دهستنیشاندهكرێن. نیشانهكانی ئهم نهخۆشیی ه زۆرب��وون��ی رێ��ژهی مۆخ بهتایبهت لهئێسكی كهللهسهر، دهمو چ��او ،ئێسكی لوت، چهناگهی پێشهوه ،سیمایهكی ت��ای��ب �هت��ی ب���هم نهخۆشانه دهبهخشێت.
.1ك �هم خوێنی زۆر، ب���هردهوام نهخۆش پێویستی بهخوێن وهرگرتنه. .2رهن���گ���ی پێستی نهخۆش زۆر جاران بههۆی كهم خوێنییهوه مهیلهو زهرد، یان رهش دهبێت. .3گهورهبوونی جهرگو سپڵو ههڵئاوسانبوونیان. .4ت���ێ���ڕژان���ی ئاسن ل �هش��ان �هك��ان��ی پهنكریاس، ئ �هوی��ش دهب��ێ��ت�هه��ۆی لهكار كهوتنی پهنكریاس كه ناتوانێت ئهنسۆلین بهشێوهیهكی تهواو دهربدات ،لهئهنجامدا نهخۆش ت��ووش��ی ش��هك��ره دهبێت. ن �هخ��ۆش��ی ماسوڵكهكانی دل بههۆی تێڕژانی ئاسنو دروستبوونی ناكارایی دڵو خێرا لێدانی دڵ. .5ئ���ێ���س���ك���هك���ان ب��اری��ك��دهب �نو زوو تووشی شكاندهبن. .6ل���هك���ارك���هوت���ن���ی رژێنهكانی لهشو راوهستانی گهشهی لهش. دهستنیشانكردنی تاالسیما پیش لهدایكبوون ل����������هئ����������هم����������رۆدا دهستنیشانكردنی تاالسیما ب���هك���هڵ���ك وهرگ����رت����ن له ()DNAو بهپێی ()PCR دهك��رێ �تو نرخێكی بهرزی ههیه ،ههروهها تاقیكردنهوه لهئاوی ناو منداڵدان لهرێگای جینێتیكییهوه ت��ا رادهی���هك ی ههیه. ئهگهر چۆن دهكرێت نههێڵین منداڵی تاالسیما لهدایكبێت؟ ن���هخ���ۆش���ی تاالسیما لهرێگای نهخۆشی بۆماوهیی دهگ����وازرێ����ت����هوه ،ب���ۆ ئهم مهبهستهش چهند رێگا پێشنیار دهكرێت. رێ�����گ�����ای ی�����هك�����هم: دهرهێنانی منداڵی تووشبووه بهم نهخۆشییه پێش ئهوهی م��ن��داڵ�هك�ه ت�هم�هن��ی ل �ه ()3 ی مانگ تێپهرببێت ،لهرێگا كۆرتاژهوه. دووهم: رێ�����گ�����ای ناسینهوهی ئهو كهسانهی كه
7
ههڵگری ئ �هم نهخۆشییهنو رێگا ن �هدان ب��هزهواج لهگهڵ كهسی ساخ ،چونكه ههڵگرانی ئهم جیینه لهگۆمهڵگادا زیاد دهبێت. رێگای سیێهم :نههێشتنی زهواج لهنێوان ژنو پیاوی نهخۆشی تاالسیما. چ���ارهس���هری نهخۆشی تاالسیمیا ب�����ۆئ�����هوهی ن���هخ���ۆش ب �هت �هن��دروس��ت��ی��ی �هك��ی باش بمینێتهوه تووشی ئهم گرفتانه ن �هب��ێ��ت ك���ه ب���هه���ۆی ئهم نهخۆشییهوه تووشی دهبێت پێویسته ل �هس �هر نهخۆشو ك �هس��وك��اری رهچ����اوی ئهم خااڵنهی خوارهوه بكهن. ت��االس��ی��م��ای (مینور) بهتهواوی دهكرێت چارهسهر ب��ك��رێ��ت ،ئ���هم نهخۆشانه ب���هب���اش���ی چ���اك���دهب���ن���هوهو ت��هم��هنو ژی��ان��ی نۆرمالێان دهبێت ،ب�هاڵم نهخۆشهكانی تاالسیمای (م���اژور) ئهگهر زوو چارهسهری بۆ نهكرێت م��ن��داڵ ل�هت�هم�هن��ی منداڵیدا تووشی م��ردن دهبێت ،ههر بۆیه پێویسته ئهم چارهسهرانه بهنهخۆش بدرێت. .1پ���ێ���دان���ی خوێن، ت �هن��ی��ا (خ����رۆك����هی س���ور) بهڕێكوپێكی ،وات �ه نزیكهی ههموو مانگ جارێك تاكو ڕێژهی هیمۆگلۆبین ( 10گم) لتر كهمتر نهبێت. .2پ��اش ( )15پاینت خ���وێ���ن ل���هل���هش���ی م���رۆڤ پێویستی بهدهرزی (دیسفیرال) ( )desferrioxamineدهبێت، ب�هه��ۆی زی��ادب��وون��ی ڕێژهی ئاسن لهلهشدا ،زیادبوونی ئاسن لهلهشدا بهشێوهیهكی زۆر دهبێتههۆی شكاندنی خرۆكهی سورو لهكاركهوتنی ك����اری خ��ان��هك��ان��ی ل���هش، دهب��ێ��ت �هه��ۆی لهكاركهوتنی ج��گ �هرو پ�هن��ك��ری��اسو دڵو رژێ��ن��هك��ان ،ب��ۆی �ه پێویسته نهخۆش خۆی رزگاربكات ل �هئ��اس��ن��ی زی����اده لهلهشدا ب���هه���ۆی ل��ێ��دان��ی دهرزی
(دی��س��ف��رال) بهشێوهیهكی رێ��ك��وپ��ێ��ك ،ب��ۆ ه���هر كگم ()250غ��م لێدهدرێت ،واته ئهگهر نهخۆش ( )20كگم بێت پێویستی به ()500غم (دیسفرال) دهبێت ههفتهی پێنج رۆژ ،بهشێوهیهكی گشتی (دی��س��ف��رال) ل �هژێ��ر پێست ی دهدرێ����ت ب��هه��ۆی (پهمپ دیسفرال)هوه. .3دهتوانێت لهجیاتی (دیسفرال) بۆكهمكردنهوهی ڕێ������ژهی ئ���اس���ن لهلهشدا (دی�����ف�����ری�����پ�����وون) ح���هب )deferiprone (tab بهكاربهێنێت. .4الب��ردن��ی (سپڵ). كاری (سپڵ) البردنی خرۆكه سووره نائاساییهكانه لهلهشدا، ب �هاڵم بههۆی لهكاركهوتنی كارهكانی كه لهئهنجامدا ئهم ن�هخ��ۆش�ه ت��ووش��ی دهبێت، ه�هڵ��دهس��ت��ێ��ت بهشكاندنی خ��رۆك��هی س���ورو خرۆكه سپییه ئاساییهكان ،ههروهها پ��ل�ازم����ا ،ب���ۆی���ه پێویست بهالبردنی دهك��ات لهتهمهنی چوارساڵییهوه. .5لهبهرهۆی شكاندنی خ��رۆك��هی س���ور ،پێویسته ه��هم��وو رۆژێ����ك دانهیهك (فولیك ئهسید) حهب (folik ) acidبخوات. .6چ��ان��دن��ی موخی (bone marrow ئێسك transplantataion
)allogenicل���هم بارهیه پێویسته خۆبهخش لهنزیكترین كهسی بێت ،تاكو تێستهكان تهواوكهری یهكبن. .7ب���ۆ خۆپاراستن گوازراوهكان لهنهخۆشییه پ��ێ��وی��س��ت�ه ئ���هم ڤاكسینانه بهكاربهێنرێت. h.c v - h. b. s - h.i.v.
.8خ����ۆپ����اراس����ت����ن لهههندێك نهخۆشی ،پێویسته نهخۆش دهرم��ان وهربگرێت ب��ۆ چ���ارهس���هرك���ردن ،پاش الدان�����ی س��پ��ڵو پێویسته (پهنسلین) بهكاربهێنێت كه مانگانه لێیبدرێت.
تهندروستی
8
ڤاکسینی شێرپهنجهی سییهکان مژدهبهخش ه شێرپەنجەی سییەکان یەکێکە لە پڕمەترسیترینو بەرباڵوترین شێرپەنجەکان، بەهۆی ئ��ەم شێر پەنجەوە سااڵنە بەدەیان هەزارکەس ل����ە ج���ی���ه���ان���دا دەم������رن، شێرپەنجەی سییەکان چونكه لەسەرەتادا هیچ نیشانەیەک لەخۆی پیشاننادات ،درنگ دەدۆزرێ�����ت�����ەوەو کاتێک دەدۆزرێ����ت����ەوە ب��ە مانای ئ���ەوەی���ە گ��ەش��ەی زۆری کردووەو ناکرێت بە ئاسانی ب��وەس��ت��ێ��ن��رێ��ت .ب����ەردەوام زان����ای����ان ل���ە ه���ەوڵ���دان رێ��گ��ەی��ەک ب��ۆ دۆزینەوەو چ����ارەس����ەرو کۆنتڕۆڵی ئ����ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە پەیدا بکەن ،یەکێک لەتازەترین ه��ەوڵ��ەک��ان ئ��ەم راپۆرتەیە ک��ە پ��ی��ش��ان��ی��دەدات زانایان ب��ۆ وەس��ت��ان��دن��ی گەشەی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی سییەکان پێشکەوتنی هیوابەخشیان کردووە. ت���وێ���ژەران دەڵ��ێ��ن ئەو ڤ��اک��س��ی��ن��ەی ک��ە سیستمی بەرگری لەش دەوروژێنێت تاوەکو هێرش بکاتە سەر باوترین ج��ۆری شێرپەنجە ل��ەت��اق��ی��ک��ردن��ەوە کلینیکیە سەرەتاییەکاندا بەشێوەیەکی مژدەبەخش دەرکەوتووە. تاقیکردنەوەکان لەسەر ١٤٨ن���ەخ���ۆش ک����راوەو ل���ەگ���ۆڤ���اری بەناوبانگی "ل��ەن��س��ەت ئانکۆلۆجییدا" ب��ڵ��اوک�����راوەت�����ەوە .ئەم تاقیکردنەوانە پیشانیدەدات بەکارهێنانی ل����ەگ����ەل چ��ارەس��ەری کیمیایی ئەم ڤاکسەنە دەتوانێت لەسەر پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ی شێرپەنجە ک��اری��ی��گ��ەری داب��ن��ێ��ت و هێواشتری بکاتەوە. لەگەڵ هەموو ئەمانەدا ک���اری���گ���ەری ڤاکسەنەکە ل��ەس��ەرم��ان��ەوەی نەخۆش
سنوردارەو ئێستاش پێویستی بەتاقیکردنەوەی زیاترە. ب��ون��ی��ادی شێرپەنجەی بەریتانیا دەڵێت کە پرسیاری بێوەاڵمی زۆرمان سەبارەت بەم ڤاکسینە لەالیە. لەڤاکسینی شێرپەنجەدا ه������ەم������ان پ���ری���ن���س���ی���پ���ی ڤ��اک��س��ەن��ەک��ان��ی دژە هەو ب���ەک���اره���ات���ووە – وات���ە فێرکردنی سیستمی بەرگری ل������ەش .ئ����ەم ڤاکسینە لەجیاتی بەرگری لەبەرامبەر س��ورێ��ژە ،ی��ان ئەنفلۆنزای وەرزی هێرش دەکاتە سەر ئەو لووانەی کە لەنێو لەشدا گەشە دەکەن. ک���ات���ێ���ک خ���ان���ەی���ەک دەبێت بە شێرپەنجەیی و دەستدەکات بە باڵوبوونەوە، بەرەبەرە روخساری خۆی دەگ��ۆڕێ��ت .پروتینەکانی
س��ەر رووب����ەری خانەکان دەگۆڕێن .ئامانج ئەوەیە سیستمی ب���ەرگ���ری لەش جۆرێک فێربکرێت کە ئەم گۆڕانکارییانە بدۆزێتەوە. ت���وێ���ژەران���ی زانکۆی س��ت��راس��ب��رگ ڤاکسەنێک ()TJ4010 ب�����ەن�����اوی ی���ان ب��ەک��اره��ێ��ن��ا .ل��ە ئەم ڤ��اک��س��ەن��ەدا ،نموونەیەک لەڤایرۆسی هاوڵە بەجۆرێک دەسکاری جنیتیکی کراوە، کە پروتینێکی " شێرپەنجەیی " لەسەر رووب��ەری خانەکە دەردەکەوێت. ن�����ەخ�����ۆش�����ەک�����ان�����ی تووشبوو ب��ە شێرپەنجەی پ��ێ��ش��ک��ەووت��ووی سییەکان ل������ەج������ۆری "خ�����ان�����ەی non-small ن��اب��چ��ووک لەتاقیکردنەوەکەدا "cell ب���ەش���داری���ان پ��ێ��ک��را .بۆ
هەموو ئەمانە چارەسەری ستاندەری کیمیایی بەکار هێنراو نیوەی بەشداربووان بەڤاکسینەکە کوتران. ش���ەش م��ان��گ دوات����ر، دۆخ��ی ئ��ەو نەخۆشانەیکە ب��ە ڤ��اک��س��ەن کوترابوون پایەدارتر لەنیوەکەی تربوو. ل����ەس����ەداچ����ل وسێی نەخۆشەکان کە ڤاکسەنیان لێدرابوو ،شەش مانگ بەبێ هیچ چەشنە پێشکەوتنێکی نەخۆشییەکە مانەوە .بەاڵم ئەم ژمارەیە بۆ ئەوانەی کە ڤاکسەنیان لێنەدرابوو تەنها لەسەدا سی وپێنج بوو. لەگەڵ ئەوەشدا تێکڕایی م��ان��ەوەی ئ��ەو نەخۆشانەی کە ڤاکسەنەکەیان لێدرابوو ١٠.٧مانگ و بۆ ئەوانەی کە ڤاکسەنیان لێنەدرابوو ١٠.٣مانگ بوو.
پرۆفیسۆر پیترجانسن ل��ە ب��ون��ی��ادی توێژینەوەی ش��ێ��رپ��ەن��ج��ەی بەریتانیا دەڵێت " :حەزێکی زۆر بۆ بەکارهێنانی توانای سیستمی بەرگری لەش بۆ چارەسەری شێرپەنجە بوونی هەیە .ئەم لێکۆڵینەوەیە پیشانیدەدات، ت���ێ���ک���ەڵ���ەی ڤ��اک��س��ی��ن و چارەسەری کیمیایی لەوانەیە بۆ تووشبوان بە شێرپەنجەی س��ی��ی��ەک��ان س���وودم���ەن���دی زۆری هەبێت. بەاڵم ئەم لێکۆڵینەوەیە پرسیاری بێواڵمی زۆری ب��ەج��ێ ه��ێ��ش��ت��ووە ،بۆیە لێکۆڵینەوەی زۆرتر پێویستە بۆ ئەوەی دەربکەوێت ئایا ئەم ڤاکسینە نرخی مانەوەی نەخۆشەکانی تووشبوو بە شێرپەنجەی سییەکان زیاد دەکات یان نا.
تهندروستی
9
لـەپـیـریــدا كــاربـكــهن تـا تـووشــ ی نـەخـۆشـی لـەبـیـرچـوونـەوە نـهبـن و :زانستی نوێ نەخۆشی لەبیرچوونەوە ی����ان ئ���ەل���زای���م���ەر؛ ئەو نەخۆشیەیه کە روودەکاتە ک���ەس���ە ب���ەت���ەم���ەن���ەک���انو چ��ارەس��ەری پزیشکی نییە، ب��ەاڵم دەک��رێ��ت تاڕادەیەک کۆنتڕۆڵبکرێتو دوابخرێت، ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ل���ەس���ەر ئەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە توێژینەوەی زۆر دەک���رێ���تو یەکێک لەتوێژینەوەکان بەهەندێک دەرئەنجامی سەرنجراکێش گەیشتووه. ت��وێ��ژی��ن��ەوەک��ان دەڵێن کارکردن لەپیرییدا ،مێشک چاالک رادەگرێتو دەکرێت رێ��گ��ەی��ەک��ی ک��اری��ی��گ��ەر بۆ پاشەکشە پێکردنی نەخۆشی ئەڵزایمەر (لەبیرچوونەوە) بێت. ل���ەت���وێ���ژی���ن���ەوەی���ەک���دا لێکۆڵینەوەیان زان���ای���ان ل��ەس��ەر دات����ای ()١٣٢٠ نەخۆش کە ()٣٨٢کەسیان پیاوبوونو تووشی نەخۆشی ل��ەب��ی��رچ��وون��ەوە بووبوون ک���رد .ئ����ەوان تێگەیشتن ک��ە ب��ۆ پ��ی��اوان کارکردن لەپیرییدا یارمەتیان دەدات مێشکیان هوشیار بمێنێتەوەو لەبیرچوونەوە دوابکەوێت. ئەم توێژینەوە لەالیەن دەروونناسی ئەنستیتۆی ل���ەک���ی���ن���گ���ر ل����هل����ەن����دەن ئ��ەن��ج��ام��دراوەو لەگۆڤاری ()Geriatric Psychiatry باڵوکراوەتەوە. ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا زی�����اد لە ()٧٠٠ه��������������ەزار ک���ەس ل��ەب��ەری��ت��ان��ی��ا ت��ووش��ی ئەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ەنو شارەزایان ب��ەراوردی��ان ک��ردووە کە تا
ساڵی ( )٢٠٥١ئەم ژمارەیە دەگ����ات ب��ەی��ەک میلیۆنو ح��ەوت س��ەد هەزارکەسو ئ���ەم ن��ەخ��ۆش��ی��ی��ە لەواڵتی ب��ەری��ت��ان��ی��ادا س��ااڵن��ە ()١٧ م��ی��ل��ی��ارد پ��اوەن��د خەرجی دەخ����ات����ە س����ەر ئ���اب���وری لەبیرچوونەوە بەریتانیا. ه��ۆ تیاچوونی بەکۆمەڵی خانەکانی مێشکەو توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن رێگەی پێشگیریکردن لەم نەخۆشییە دروستکردنی الن��ی زۆری پەیوەندی لەنێوان خانەکانی م��ێ��ش��ک��دای��ە ل���ەرێ���گ���ەی ئەنجامدانی چاالکی مێشکی بەدرێژای ژی��ان .بەم کارە دەوت����رێ����ت "پ���ارێ���زگ���اری لەهێزی بیرکردنەوە" . بەڵگەکان پیشانیدەدەن ئ��اس��ت��ی خ��وێ��ن��دن��ی ب���ەرز م���ەت���رس���ی ت���ووش���ب���وون بەئەڵزایمەر (نەخۆشی لەبیر
چ��وون��ەوە) کەمدەکاتەوەو لێکۆڵینەوەکان نوێتریین دەڵ���ێ���ن چ���االک���ی مێشک ل���ەت���ەم���ەن���ی پ��ی��ری��ی��دا بۆ ک��ەم��ک��ردن��ەوەی ئەگەری تووشبوون ب��ەم نەخۆشییە زۆر سوودمەندە. ئ���ەوان���ەی ک��ە درەن���گ خ��ان��ەن��ش��ی��ی��ن دەب������ن بە ب����ەراورد ل��ەگ��ەڵ ئەوانەی کە زوو خانەنشیین دەبن ئ���ەگ���ەری تووشبوونیان بەئەلزایمەر کەمترە .بەپێی ه��ەرس��اڵ��ێ��ك دواخستنی خانە نشینی ش��ەش حەفتە نەخۆشی ئەلزایمەر درەنگتر دەستپێدەکات. سایموون الوستوونی توێژەر لەم بارەوە دەڵێت: " وروژاندنی زیهنی بەهۆی ش��وێ��ن��ی ک���ارک���ردن���ەوە بۆ ک��ەس��ان��ی ب��ەت��ەم��ەن دەبێته ه��ۆی ئ��ەوەی تواناییەکانی
م��ێ��ش��ک دان����ەب����ەزێ����ت و ل��ەئ��ەن��ج��ام��دا ک��ەس��ەک��ە بۆ ماوەیەکی درێژتر لەبەرامبەر نەخۆشی لەبیرچوونەوەدا پارێزراو بێت". لەگەڵ ئ��ەم��ەدا ناوبراو دەڵ����ێ����ت "ت���وێ���ژی���ن���ەوەی زی��ات��ر پ��ێ��ووی��س��ت��ە تاوەکو تێبگەیین کەچۆن دەکرێت لەبیرچوونەوە دوابخرێت، ی���ان ب���ەت���ەواوەت���ی پێشی پێبگیریەت". دک������ت������ۆر س��������ۆزان سورنسین سەرپەرەشتیاری گ����روپ����ی ت���وێ���ژی���ن���ەوەی ئەڵزایمەری ئەنجوومەنی بەریتانیا دەڵێت "بچووک ب��وون��ی ئ���ەو کۆمەڵەیەی لێکۆڵینەوەی لەسەرکراوە پ���ش���ت���راس���ت���ک���ردن���ەوەی دەرئ�����ەن�����ج�����ام�����ەک�����ان قورسدەکات". ئ��ەو ه��ەروەه��ا دەڵێت
"ل��ەوان��ەی��ە هۆکارزۆربن ب��ۆ ئ���ەوەی بۆچی درەنگ خانەنشیین ب���وون دەبێت ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی درەنگتر ت������ووش������ی ن����ەخ����ۆش����ی لەبیرچوونەوە ببن". ئ��ەو ه��ەروەه��ا دەڵێت "ئ����ەو پ���ی���اوان���ەی زووت����ر خانەنشیین دەب��ن زۆربەی ک���ات ئ���ەم ک����ارە بەهۆی ب����ارۆدۆخ����ی جەستەییو پەستانی خوێنو نەخۆشی شەکرەوە دەکەن کە خودی ئ��ەم نەخۆشیانە ئەگەری ت��ووش��ب��وون بەئەلزایمەر بەرزدەکاتەوە. هەروەها دەکرێت ئەو هۆکارەش بێت کە کارکردن مێشکو ل��ەش بەچاالکی دەهێڵیتەوە ،هەڵبەت ئێمە دەزان��ی��ی��ن ئ��ەم��ە ئەگەری ت��ووش��ب��وون بەئەلزایمەر دادەبەزێنێت.
تهندروستی
10
تهندروستی
11
ی مرۆڤ زیاددهكات تەکنەلۆژیای نانۆ تهمهن تەکنەلۆژیای نانۆ دەتوانێت ماسولکەی بەهێزترمان بداتێ ،تەمەنی خانەکانی مێشکمان ( )٣تاوەکو ( )٤بەرامبەر زیاتر دەکاتو دەتوانێت مانیتۆرێک لەنێو چاومان دابنێت .هەروەها برینەکانو تەنانەت زیانەکانی درکەپەتک دەرمان بکات.
یارییه کۆمپیوتهرییهکان ج���ی���ه���ان���ی ی���اری���ی���ە کۆمپیوتەرییەکان و فیلمەکانی زانستی-خەیاڵییدا وات��ە ئەو ب��ازارەی کە تێیدا جەستەی مرۆڤ لەدۆخی ئاسایی خۆی زۆر بەهێزتر پیشاندەدرێت، بەهۆی پێشکەوتنەکانی نوێ لەتەکنەلۆژیای نانۆ تارادەیەکی زۆر گەرمبووە .ب��ەاڵم ئایا ئەم شێوەیە لەگۆڕانکاریو پ��ێ��ش��ک��ەوت��وو پیشاندان ج��ەس��ت��ەی م�����رۆڤ تەنها لەچیرۆکە خەیاڵییەکانو یارییە بوونی کۆمپیوتەرییەکاندا هەیە ؟ لەراستییدا لەوانەیە وانەبێت .قسەکردن لەسەر تەکنەلۆژیای بەکارهێنانی نانۆ بۆ بەهێزکردنی جەستەی م��رۆڤ تەنها قسەکردن بۆ سەرگەرمکردن نییە. ئەم ئامرازانە زۆر زووتر لەوەی کە بیری لێدەکەنەوە دێ��ت��ە ژی��ان��ی راستیییەوە، لەساڵی ٢٠٠٧دا دەرکەوت بەرهەمەکانی تەکنەلۆژیای ن��ان��ۆ ل��ەن��زی��ی��ک��ەی ()٥٠٠ بەرهەمدا بەکارهاتووە ئەم بەرهەمانە بریتیین لە مەوادی خ��واردەم��ەن��ی ،ج��ل وبەرگ
و م��ادە تەندروستییەکان. لەئێمڕۆدا تەکنەلۆژیای نانۆ هەندێک لەبەرهەمهێنانی ل��ەپ��ێ��وی��س��ت��ی��ی��ەک��ان��ی ژیانی رۆژان����ەدا ب��ووە بەئاسایی. ه���ەروەه���ا پ��زی��ش��ک��ی نانۆ، ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا ج��ێ��گ��ەی خۆی پزشکییدا ل���ەج���ی���ه���ان���ی ک���ردوەت���ەوەو لەداهاتووی ن��زی��ک��دا ئ���ەگ���ەری ئ���ەوەی پێشکەوتنی زیاتر دروست ببێت زۆرە. ب��ەاڵم ئایا تەکنەلۆژیای ن��ان��ۆ ب��ەڕاس��ت��ی یارمەتیمان دەدات بەهێزتر بیین ،یان ل��ەس��ەر م��ێ��ش��ک��م��ان هێندە کارییگەری دادەنێت تاوەکو کەسایەتییمان بگۆڕێت ،لەم راپۆرتەدا دەمانەوێت واڵمی ئەم پرسیارانە بدەینەوە. رەشیقیو توانای جەستەیی
ئ��ەگ��ەرک��ات��ی ئەوەتان ن��ی��ی��ە س����ەردان����ی شوێنە وەرزش���ی���ی���ەک���ان بکەن، لەوانەیە تەکنەلۆژیای نانۆ ب��ت��وان��ێ��ت لەهێشتنەوەی رەش����ی����ق����ی ج���ەس���ت���ەدا ی���ارم���ەت���ی���ت���ان ب�����دات. تەکنەلۆژیای لەراستییدا نانۆ زۆر زیاتر لەهەموو ج����ۆرەک����ان����ی رجیمی خ���واردەم���ەن���ی یارمەتی رەش��ی��ق م��ان��ەوەی جەستە دەدات. ل��ەس��اڵ��ی( ) ٢٠٠٦دا توێژەرانی زانکۆی تگزاس رای��ان��گ��ەی��ان��د توانییویانە م��اس��ول��ک��ەی دەستکرد بەسووتەمەنی هایدرۆجین و ک��ح��ول دروستبکەن، کە ( )١٠٠جار بەهێزترە ل��ەم��اس��ول��ک��ەی ئاسایی و ت��وان��ای��ی ئ���ەوەی هەیە سەدقات زیاترکاربکات. ب���ەل���ێ���ک���ۆڵ���ی���ن���ەوەی ج����ۆرب����ەج����ۆر ل���ەس���ەر ماسولکەکان و هاوکات خ��ان��ەک��ان��ی سووتەمەنی دەک�����رێ�����ت ب���گ���ەی���ن بە زنجیرەیەک لەداهێنانەکان، لەماسولکەی دەستکردەوە ب��گ��رە ت���اوەک���و رۆبۆتە ئۆتۆماتیکییەکان. زیرەکی زیاتر
ئەگەر تەکنەلۆژیای نانۆ بتوانێت جەستەتان بەهێزتر بکات ،ئایا دەشتوانێت ئێوە زیرەکتر پیشانبدات؟ ه��ەڵ��ب��ەت هێشتا زانایان بەوەها ئەنجامێک نەگەیشتوون. ب��ەاڵم ب��ەوت��ەی ئەندازیارانی بایۆپزیشکی لەزانکۆی میشیگان، تەکنەلۆژیای نانۆ لەمێشکدا دەت���وان���ێ���ت ل���ەچ���ارەس���ەری ژمارەیەکی زۆر لەکێشەکانی نابیناییو نەبیستیدا بەکاربێت. ه���ەروەه���ا تەکنەلۆژیای نانۆ دەک��رێ��ت ب��ۆ گواستنەی راس���ت���ەوخ���ۆی زان���ی���اری بۆ ن��ێ��و مێشکی خ��ەل��ک بەکار ب��ه��ێ��ن��رێ��ت .ئ����ەم ئەنجامە ئەندازیارانی گەیاندن لەڕێگەی دوورەوە لەتاقیکردنەوەیەکی سەڕسوڕهێنەردا لەسەر تەلگراف و تەلەفۆن دۆزیانەوە.
سەروتر لەبینین لەوانەیە لەفیلمەکاندا ئ����ەوەت����ان ب��ی��ن��ی��ب��ێ��ت کە کەسێک ب��ە بەکارهێنانی هاوێنە (لێنز) لەچاویدا دەت��وان��ێ��ـ��ـ��ـ��ـ��ت جیهانی خ��ەی��اڵ��ی ببێنێت .بەاڵم ل��ەراس��ت��ی��ی��دا توێژەرانی زان�����ک�����ۆی واش���ن���ت���ۆن م��اوەی��ەک��ە توێژینەوەیان ب�����ۆ دروس����ت����ک����ردن����ی هاوێنــــەیەک وەه�����ا دەس��ت��پ��ێ��ک��ردووە .ئەوان دەی��ان��ەوی سوڕێک لەنێو هاوێنەکەدا دابنێن. بە بەکارهێنانی وایەری کانزایی بەئەستۆری تەنها چ��ەن��د نانۆمیتەردەکرێت ئ��ەم تەکنەلۆژیایە لەسەر داببزێنرێت. هاوێنەکان ب��ەم شێوەیە بەکارهێنانی چ���اوە سروشتییەکانمان ئاسانتر دەبێت. ت��وێ��ژەران لەسەر ئەو ب���ڕوای���ەن ک��ە بەزوویی خەیاڵییەکەی پیشاندەرە خۆیان دەناسێنن ،هەڵبەت نابێت لەئێستادا چاوەڕوانی کوالیتی بەرز لەوێنەکاندا بکەین.
ئێوە دەبن بەباتری ه��ەرچ��ەن��د لەوانەیە بەهۆی ئ��ەوەی ب���ەردەوام ب���ەدوای���ی پ�لاک��ی کارەبا ی���ان کێبڵی ( )USBبۆ شەحنکردنەوەی موبایل و کامێراو ئامێرەکانی ترتاندا دەگ��ەڕن ماندوو بووبێتن، ب��ەاڵم نیگەران مەبن بە زووی���ی خ��ۆت��ان دەب���ن بە ب��ات��ری ،ئ��ەوی��ش بەهۆی بەکارهێنانی تەکنەلۆژیای نانۆوه. ت��وێ��ژەران��ی زانکۆی ک��ال��ی��ف��ۆڕن��ی��او تاقیگەی ن��ەت��ەوەی��ـ��ـ��ـ��ی الورنسی برکلی ،رێگەیەکی نوێیان ب���ۆ ش��ەح��ن ک���ردن���ەوەی ئامێرەکانتان دۆزیوەتەوە.
گ����ەرم����ای دروس���ت���ب���وو لەسەرچاوەکانی ترەوە بۆ بەکاربێت. شەحنکردن راپ��ۆڕت��ەک��ان دەڵ��ێ��ن ١٥ ت���ری���ل���ی���ۆن وات وزە لەمەکینەکان و هەڵم و توربایینە گ��ازی��ی��ەک��ان بە ش��ێ��وەی گ��ەرم��ا لەکیس دەچێت .بۆچی نەکرێت لەم وزەی ناوەندە سوود وەربگریین؟. چارەسەری برینەکان ه����ەن����دێ����ک����ج����ار چارەسەری تەواوی پێستی یان شانەیەکی ماسولکەیی چ����ەن����دی����ی����ن ح���ەف���ت���ە دەخاێنێت .زیانی مێشک ی���ان خ��ان��ە دەمارییەکان لەوانەیە هەرگیز چارەسەر
ل������ەم رێ�����گ�����ەی�����ەدا ،بە بەکارهێنانی وایەرەکانی ن����ان����ۆ ،ئ�����ەو وزەی������ەی ک��ەج��ەس��ت��ەت��ان بەشێوەی گ��ەرم��ا لەکیسی دەچێت، دەبێت بەسەرچاوەی وزە. ه��ەر ب��ە بەکارهێنانی ئەم تەکنەلۆژیایە دەکرێت
نەبێت. ه������ەواڵ������ی خ����ۆش ئ��ەوەی��ە ک��ە ب��ە پزیشکی ن��ان��ۆ ،هایدرۆجیلەکانی هەڵگری تەنۆلکەی نانۆ، دەت���وان���ێ ل��ەش��ان��ە زیان پێگەیشتووەکاندا خوێنبەری ن��وێ دروستبکاتو قەدە
خ��ان��ەک��ـ��ـ��ان بوروژێنێت ت��������اوەک��������و ش�����ان�����ەی م����ردوو ب��ەخ��ان��ەی نوێ بگیرێتەوە. ج��ێ��گ��ەی ب�����ەم ش���ێ���وەی���ە ،زی���ان���ە مێشکیو ئێسکییەکانیش چارەسەردەبن. ئەم جێلە دروستکراوی زانکـــۆی زان���ای���ان���ی سلموونەو هێشتا چەندیین لێکۆڵینەوەو س��ـ��ـ��ـ��اڵ ت���اق���ی���ک���ردن���ەوە لەسەر لەکۆتاییدا گیانلەبەرانو ل���ەس���ەرم���رۆڤ پێویستە ب���ۆئ���ەوەی بەکارهێنانی گشتی دەستپێبکات. ئ��ەو زیانانەی کە بەر سیستمی دم��ارەک��ان یان دڕک���ەپ���ەت���ک دەک�����ەون، ب��ری��ت��ی��ی��ن ل���ەدژوارت���ری���ن ج���ۆری زی���ان ب��ۆ ئەوەی چ�����ارەس�����ەر بکرێت. تەکنەلۆژیـــای ب����ەاڵم ن��ان��ۆ دەت��وان��ێ��ت دەرگ���ای ن����وێ ل���ەس���ەر دووب�����ارە دروس�����ت�����ک�����ردن�����ەوەی خ���ان���ە دەم���اری���ی���ە زی���ان لێکەوتووەکان بکاتەوە. ه���ەروەه���ا داهێنانی دەی�����ڤ�����ی�����د ن���ی���س���ب���ەت ل��ەزان��ک��ۆی م��ون��اش کە لەبەکارهێــنانی بریتییە ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای ن��ان��ۆ بۆ وروژان���ـ���ـ���ـ���دن���ی ق����ەدە خ����ان����ەک����ان ،هۆمێدی گ����ەورەی ب��ۆ چارەسەی پارکینسن ن���ەخ���ۆش���ی (وشکبوونی ماسولکەکانی لەش) دروستکردووە .
پێشگیریکردن لەپیری ل��ەگ��ەڵ چ���ارەس���ەری زی��ان��ەک��ان ،تەکنەلۆژیای ن��ان��ۆدەت��وان��ێ��ت ئومێدمان ب��ۆ ب��ەرب��ەرەک��ان��ێ لەگەڵ پ����ی����ریو ل���ەئ���ەن���ج���ام���دا درێ�����ژک�����ردن�����ی ت���ەم���ەن بێت .زان��ای��ان��ی زانکۆی جێلێکی نۆرسڤێسترنی نانۆییان دروستکردووە کە قەدەخانەکان دەوروژێنێت و ئ��ێ��س��ک��ە نەرمەکانی ج��وم��گ��ەک��ان جارێکیتر زی���ن���دوو دەک���ات���ەوە .بە بەرزبوونەوەی تەمەن ئەم ئێسکە تەنکانە لەناو دەچن و خەڵک کێشەی دڵتەزێن پەیدا دەک��ەن وچارەسەر کردنیان زۆر کێشەیە. ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە، زانکـــۆی زان���ای���ان���ی ن�����اوەن�����دی ف���ل���وری���ی���دا، لەلێــکۆڵینەوەیەکی جیادا گەیشتن ب��ەو ئەنجامەی
ک��ە بەکارهێنانی مادەی ن���ان���ۆی پ���ی���ش���ەس���ازی ، دەک���رێ���ت ت��ەم��ەن��ی خانە م��ێ��ش��ک��ی��ی��ەک��ان س���ێ بۆ چ��وار بەرامبەربکاتەوە. وەک دەوت����رێ����ت ،بەم شێوەیە دەک��رێ��ت تەمەنی خەڵک زیاد بکرێت ،ئەمە لەکاتێداییە کەمتر بەهۆی نەخۆشییەکانی پەیوەندیدار بەپیری وە ئازار دەکێشن. بەربەرەکانی لەگەڵ شێرپەنجەدا لەئیمساڵدا نزییکەی ١.٥میلیۆن نەخۆشی ت��ووش��ب��وو ب��ە شێرپەنجە س���ەرژم���ێ���ری ک�����راون. بۆیە گ��وم��ان ل���ەوەدا نییە لەگرنگتریین ی��ەک��ێ��ک ب���ەک���اره���ێ���ن���ان���ەک���ان���ی تەکنەلۆژیای نانۆ بۆ باشتر کردنی تەندروستی مرۆڤ و ه��ەروەه��ا دۆزینەوەو ک��ۆن��ت��ڕۆڵ و جۆرەکانی شێرپەنجەیە. ه��������������ەروەه��������������ا ل��ەگ��واس��ت��ن��ەوەی دەرم���ان ب��ۆ هێرشی راستەوخۆی کرمەکانی ن��ان��ۆ ب��ۆ سەر ل��ووێ��ک��ی شێرپەنجەیی ل���ەئ���ارادای���ە ،لەئێستادا زان���ای���ان ت��ێ��دەک��وش��ن لە ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ا ب��ۆ هێرشی راست و ورد لەسەرخانە سوود شێرپەنجەییەکان وەربگرن. سەرچاوەDiscovery :
12
دهرونناسی
خواردنهوهی ساردی دهبێتههۆی توندوتیژی؟ ساردی شهكری زۆری لهگهڵدایهو زۆربهی كات لهنێو بهرنامهی خواردهمهنی تهندروستدا نیین ،بهاڵم وادیاره ئهمه ههموو چیرۆكهك ه نییه ،توێژهران دهڵێن خواردنهوهی زۆری ساردی پهیوهندی لهگهڵ رهفتاری تووندوتیژی زیاترو تهنانهت ههڵگرتنی چهك ههیه.
دهرونناسی
ئهگهر ئێوه لهوكهسانهن ك���هب���هدوای ژهمهخواردنی تهندروستو كهمكردنهوهی ب����ڕی ك���ال���ۆری رۆژان�����هو دابهزاندنی كێشهوهن ،دهبێت تاوهكو ئێستا شتی زۆرتان دهربارهی زیانهكانی ساردیو ك���هم���ك���ردن���هوهی بڕهكهی لهژیانی رۆژان �هدا بیستبێت. ب�هاڵم ل�هوه دهچێت ساردی تهنیا نابێت بههۆی قهڵهوی ی���ان ك��هم��ك��ردن��هوهی حهز ب��ۆ خ��واردن��ی خواردهمهنی ت�هن��دروس��ت ،بهڵكو دهبێت ب���هه���ۆی ئ������هوهی خهڵك ت���وڕهت���رو ت��ون��دوت��ی��ژ تربن، لێكۆڵینهوه نوێیهكان دهڵێن
"ئهو ههرزهكارانهی ساردی دهخۆنهوه ،بهبهراورد لهگهڵ ه��اوت �هم �هن �هك��ان��ی��ان ،زیاتر تووشی تووندوتیژی دهبن ی��ان چ �هك ل �هگ �هڵ خۆیاندا ههڵدهگرن. ت���وێ���ژهران توانیویانه راس���ت���هوخ���ۆ بیسهلمێنن ساردی دهبێتههۆی رهفتاری تووندوتیژ ،بهههرحاڵ ،ئهم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن�هوه یهكێكی تره لهلێكۆڵینهوه بهرفراوانهكان كه لهحاڵی پهرهسهندندایهو پیشانیدهدات خواردهمهنی لهسهر رهفتارمان كارییگهری دادهنێت. (دهی���ڤ���ی���د همنوهی)
ب����هڕێ����وهب����هری ن���اوهن���دی لێكۆڵینهوهی كۆنتڕۆڵی زیان لهفاكهڵتی تهندروستی گشتی (هارڤارد) لهبۆستن لهمبارهوه دهڵێت "كاتێك بینیمان بڕی ئهم كارییگهرییه چهند زۆره تووشی سهرسوڕمان هاتین، تهنانهت كاتێك بهكارهێنانی ك��ح��ولو ت��وت��نو هۆكاره ب��ن�هم��اڵ�هی��ی�هك��ان وهك���و نان خواردنی ئهندامانی بنهماڵه پێكهوهمان وهك��و فاكتهری كۆنترۆڵ لهپاڵ یهكتریدا دانا، هێشتا ئهم كاریگهرییه بوونی ههبوو ،پهیوهندییهكی بههێزو بهردهوام لهنێوان بهكارهێنانی س���اردیو توندوتیژی وهك پاڵپێوهنانو ف��ڕێ��دان بوونی ههیه". ههم لهناو زانایانو ههم لهنێوان ش��ارهزای��ان��ی یاسا، م��اوهی�هك��ی درێ���ژه حهزێكی زۆر ههیه ،بۆ ئ�هوهی بزانن كاریگهری خواردهمهنییهكان ل �هس �هر رهف��ت��ارم��ان چۆنه، لهساڵی ()١٩٧٩دا لهكاتی پرۆسهی دادگایكردنی مرۆڤ كوژێك لهسانفرانسیسكۆی ئ��هم��ری��ك��ا ،پ���ارێ���زهرهك���ان رهف��ت��اری تۆمهتبارهكهیان بهستهوه بهگۆڕینی رجێمی خ���واردهم���هن���ی���ی���هك���هی���هوه چ���ون���ك���ه پ���ی���اوك���وژهك���ه رجێمی خواردهمهنییهكهی لهبهرنامهیهكی تهندروستهوه گ����ۆڕی ب����وو ،بهرجێمێك ل����هخ����واردهم����هن����ی خێرا ()Fast Foodو س���اردی، سهرنجراكێشه ب��زان��ن ئهم ك��ارهی پ��ارێ��زهرهك��ان رۆڵی ه��هب��وو ،ل �هك��ۆت��ای��دا دادگ���ا س����زاك����هی س���ووك���ك���ردو ب���هت���هواوهت���ی گوناهباری نهكرد!. ل���هوك���ات���هوه پرسیاری زۆر لهمبارهوه دروستبووه ك���ه ه��ێ��ش��ت��ا ب���هت���هواوهت���ی واڵم ن��هدراوهت��هوه ،لهساڵی ()٢٠٠٦دا لێكۆڵینهوهیهك ل��هن��هروی��ج پ��ی��ش��ان��ی��دا ،ئهو ه��هرزهك��اران��هی ك �ه بڕێكی زۆر س����اردی دهخ���ۆن���هوه،
13
ب��هب��هراورد لهگهڵ ئهوانهی كهمتر س���اردی دهخۆنهوه، كێشهی دهروون��ی خراپتریان ههیه ،لێكۆڵینهوهیهكی تر كه ب �هم دواییانه باڵوبووهتهوه پیشانیدهدات ،لهنێو ئهوانهی س��اردی دهخۆنهوه رهفتاری دژ بهنۆرمهكانی كۆمهڵگه زیاتره. بۆئهم لێكۆڵینهوهیه( ،همن وهی)و هاوكارهكهی (سارا لێكۆڵینهوهیان سولنیك)، ل��هس��هر زی����اد ل�����ه()١٨٠٠ لهقوتابخانه ق���وت���ان���ی گشتییهكانی بۆستن كرد. بهشداربووان ههموو جارێك ب��ۆم��اوهی ( )٤٠خولهك بۆ بابهتی جیاواز وهاڵم��ی بڕی ئهو ساردییهی كه لهماوهی یهك حهفتهدا خواردویانهتهوه دهدای���هوه ،ههروهها وهاڵمی ئ�هو پرسیارانهیان كه تا چ رادهیهك تووندوتیژییان بهدژی خهڵكی تر بهكارهێناوه ،یان ئایا لهساڵی رابڕدوودا لهگهڵ خۆیان چهقۆ ی��ان چهكیان ههڵگرتووه ،دهدایهوه. ن����زی����ك����هی ()%30 ب���هش���دارب���ووان ل���هوهاڵم���دا وتویانه كه لهحهفتهی پێشوودا ( )5ق���وت���وی ساردییان خ��واردوهت��هوه ،وادهرك���هوت ئ�هم��ان كهمتر لهخهڵكی تر ناخهون ،بهاڵم لهماوهی ئهم مانگانهی دوای��ی��دا ،روویان ل �هب �هك��اره��ێ��ن��ان��ی كحولو جگهره كردووه. تهنانهت كاتێك توێژهران، كحول ،توتنو تایبهتمهندی ( )BMIدابهشكردنی كێش ل�هس�هر رهگ��ی ب���هرزی بااڵ، ك���ه ڕادهی ق���هڵ���هوی یان الوازی ههڵدهسهنگێنێتو ههموو وردهكارییهكانی تریان كۆنتڕۆڵكرد ،هێشتا گهیشتن بهو دهرئهنجامهی ،ئهوانهی زۆر س����اردی دهخ���ۆن���هوه، ههڵسوكهوتی توندوتیژیانه تریان ههیه ،بۆ نموونه ئهو ههرزهكارانهی كه لهحهفتهدا زی��اد لهیهك قوتو ساردییان دهخواردهوه ،تهنیا له ()%23
ی��ان چ�هك��ی��ان ههڵدهگرت، لهكاتێكدا ئهم ژمارهیه لهناو ئهوانهی كهساردی زۆریان دهخ��������واردهوه دهگهیشته ل���ه ( .)%43ه���هروهه���ا تووندوتیژی بهكارهێنانی لهگهڵ هاوتهمهنان لهناو ئهو ك�هس��ان�هی س���اردی كهمیان دهخ����واردهوه ل���ه( )35بوو، لهكاتێكدا لهناو ئهو كهسانهی ( )5ق��وت��و ی���ان زیاتریان دهخواردهوه له ( )%59بوو. (برنارد گهش) لهزانكۆی ئهكسفۆرد دهڵ��ێ��ت "هێشتا زووه ك �ه بڵێین ،س���اردی دهب��ێ��ت�هه��ۆی تووندوتیژی، ئهم لێكۆڵینهوه تهنیا بوونی پهیوهندی پیشاندهدات". ب�����هاڵم پ���هرهس���هن���دن���ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهك��ان دهڵێت "النیكهم شهكر تاڕادهیهك تاوانباره ،ههندێك لێكۆڵینهوه پ���ی���ش���ان���ی���دهدات ت���وان���ای وی��س��ت��ی خ �هڵ��ك پهیوهندی به(متهبولیسم)ی مێشكهوه ههیه ،ههروهها بهڵگهی زۆر ههیه كه بهجوانی پیشانیدهدات ئ�����هوان�����هی دهس���ت���دهك���هن ب �هت��وون��دوت��ی��ژی ،ه���هر ئهو كهسانهن كه پرۆسهی ههزمی گلوكۆز كهیان ناسروشتییه، ههروهها بهكارهێنانی شهكر لهم كهسانهدا دهكرێت بهرهو رهفتاری تووندوتیژی زیاتریان بهرێت. (گش) لهلێكۆڵینهوهكهی خۆییدا لهسهر بهندكراوهكان پ��ی��ش��ان��ی��دهدات ،ئ���هوان���هی ك����ه ق�����هرب�����ووك�����هرهوهی خواردهمهنییان پێگهیشتووه ب��هب��هراورد لهگهڵ ئهوانهی ههڵخڵهتێنهر دهرم����ان����ی بهكاردههێنن له( )%26كهمتر دهچنه ناو ئهو كرداره تووندو تیژیانهوه ،ك�ه دژ بهنهزمو یاسای بهندیخانهیه. لێكۆڵینهوهیهكی هاوشێوه لههۆڵهندا ،باسی دابهزینی له()%48ی رێژهی بهدڕفتاری ل��هو ك �هس��ان �هدا دهك���ات كه ق���هرهب���ووی خواردهمهنی وهردهگرن.
14
تهندروستی
دادگای ئەوروپا بازرگانیکردن ه دهكات بە (قەدە خانە)کانەوە قهدهغ
دادگ����ای ب���ەرزی ئ��ەوروپ��ا بەدەرکردنی بڕیارێک کە دەتوانێت دەرئەنجامی زۆر ترسناکی ب��ۆ زانستی پزیشکی هەبێت ،رایگەیاندووە بە ق��ەدەخ��ان��ەی ( )Stem cellبەرهەمهاتوو لەکۆڕپەڵــــەی م��رۆڤ��ەوە ناکرێت بازرگانی بکرێت. زان��ای��ان دەڵ��ێ��ن ب��ڕی��اری دادگ���ەی بەرزی ئ��ەوروپ��ا لەوانەیە کاریگەری نەرێنی لەسەر توێژینەوەی ئەو زانا ئەوروپییانە دابنێت کە لە بواری بەکارهێنانی قەدە خانە وەک چارەسەر کاردەکەن و لەوانەیە توێژینەوە لەم بوارەدا بۆ دەرەوەی ئەوروپا بگوازێتەوە. بڕیاری دادگای بەرزی ئەوروپا دوایی ئەوە هات کە رێکخراوی ناحکومی " ئاشتی سەوز" ( )Green peaceسکااڵی بۆ بەرزکردەوە لەسەرئەوەی بازەرگانی بە قەدە خانەکانەوە دەکرێت .خانە قەدەخانەکانی کۆڕپەڵە توانایی گۆڕینیان بۆ هەمووجۆرەکانی شانە هەیە. زان��ای��ان ه��ی��وادارن بتوانن ل��ەداه��ات��وودا بە بەکارهێنانی قەدەخانەکان رێگەیەک بۆ دەرمانی
نەخۆشیەکانی پارکینسن (تێکچوونی سیستەمی دەمارو ماسولکە) ،جەڵتەی مێشک ،نەخوشییەکانی دڵ و دیابت (نەخۆشی شەکرە ) بدۆزنەوە. ئەم بڕیارە سەبارەت بەو شێوازە دراوە کە زانایەکی ئەڵمانی بەناوی ئولیڤەربروستل بەمەبەستی گۆڕینی قەدەخانەکانی ک��ۆرپ��ەڵ��ەی م��رۆڤ ب��ۆ دەم���ارە خانە داهێناوە. چ��اودێ��ران ل��ەس��ەرئ��ەو ب��ڕوای��ەن ب��ڕی��اری دادگە لەسەرپرۆسەی توێژینەوە بۆبەکارهێنانی قەدەخانەکان ل��ەچ��ارەس��ەی نەخۆشییەکاندا ک��اری��ی��گ��ەری گەورە دادەنێت. ل��ەب��ڕی��ارەک��ەی دادگ���ەی ئ���ەوروپ���ادا ه��ات��ووە" : مێتۆدێکی دیاریکراو بۆ بەکارهێنانی کۆرپەڵەی مرۆڤ بۆ چارەسەری نەخۆشیی کاتێک دەکرێت بەشێوەی مافێکی تایبەتی تۆماربکرێت کە ئەم شێوازە لەسەر کۆرپەڵە بەکار بهێنرێت و سوودبەخش بێت بۆی". هەر لەدرێژەی ئەم بڕیارەداهاتووە " :بەکارهێنانی کۆرپەڵەی مرۆڤ بەئامانجی توێژینەوە ناکرێت وەکو ماف بە کەسانێک بدرێت " .هەروەها لەم بڕیارەدا وتراوە " :شێوازێک کە بریتیبێت لەهەڵگرتنی قەدەخانە
لە بالستوسیست (کۆرپەڵەی چەند رۆژە ) کە دەک��رێ��ت ببێت ب��ەه��ۆی تیاچوونی کۆرپەڵەکە ناکرێت وەک ماف بۆ کەسانێک تۆمار بکرێت" . پروفیسۆر پیت کۆفی لەئەنستیتۆی پزیشکی چ��او لەلەندەن کە ل��ەب��ارەی بەکارهێنانی قەدە خانەکان لەچارەسەری کوێرییدا توێژینەوە دەکات، فەرمانی دادگای ئەوروپای بە وێرانکەر ناوهێنا. ئەو لەمبارەوە بە بی بی سی وت " :ئەم بڕیارە لەوانەیە ببێت بەهۆی وەستاندنی پێشکەوتنی توێژینەوە لەسەر قەدەخانەکان بۆ چارەسەری ئەو نەخۆشیانەی کە لەئێستادا چارەسەر ناکرێن" . بەاڵم لقی رێکخراوی ئاشتی سەوز لەئەڵمانیا کە سکااڵکەی بۆدادگەی ب��ەرزی ئەوروپا بەرز کردبوەوە لەم بارەوە دەڵێن " :دەرکردنی مۆڵەتی تایبەت بۆهەڵگرتنی خانە لەکۆرپەڵەی مرۆڤ دەبێت بەهۆی ئەوەی کۆرپەڵەکە لەناو بچێت و ئەمە کارێکی ئەخالقیانە نییە" . دادگ���ەی ئ��ەوروپ��ا قسەکەی گروپی ئاشتی سەوزی قبووڵکردوو لەبەرژەوەندی ئەواندا بڕیاری دەرکرد بە دژی بازرگانیکردن بە قهدەخانەکانەوە.
دهرونناسی
ئ�����هگ�����هر وادهزان����������ن ك��ارك��ردن ل �هم��اڵ �هوه چێژی زۆرت��ان دهدات��ێ ،جارێكی تر بیربكهنهوه ،زۆر لهو كهسانهی لهماڵهوه ك��اردهك�هن تووشی هیالكیو ماندوویهتی لهكاری رۆژان�هی��ان��دا دهب��نو بههرهی ك���ارهك���هی���انو تهندروستی دهرونییان تێكدهچێت. زۆرێك لهخهڵك ی ناچارن بهرهبهیانی ههموو رۆژێك بچنه دهرهوهی ماڵهوه بۆكاركردنو النیكهم ت��اوهك��و دوانیوهڕۆ دوور لهماڵهوه بمێننهوه ،هیوای م��ان�هوه ل�هم��اڵو ئهنجامدانی كارهكانی فهرمانگه لهماڵهوه ب�هو هیوایهتهوه كهكاركردن لهماڵهوه بهواتای لهبهركردنی جلی ماڵو بهئاسودهیی لهسهر قهنهفه دانیشتنو پهرداخێك چا بهدهستهوه گرتنه ،بهشێوهیهك ك��ه ب �هخ �هی��اڵ��ی ئ���اس���ودهوه كاربكهیت .ب�هاڵم توێژهران ل �هو ب��ڕوای��هدان ب��ۆ زۆربهی ك��ات �هك��ان ئ �هم �ه تهنیا ههڵه تێگهیشتنه. كاركردن لهماڵهوه نهك تهنیا خۆش نییه ،بهڵكو دهتوانێت ب��ب��ێ��ت ب���هه���ۆی هیالكیو ماندوویی زۆر لهكاركردندا، ب�هت��ای��ب�هت��ی ئ �هگ �هر نهكرێت ل �هن��ێ��وان چاوهڕوانییهكانی بنهماڵهو كارهكهدا بهشێوهیهك ه��اوس �هن��گ��ی��ی �هك��ی گونجاو دروستبكرێت. (تیموونی گلدن) كه لهم بوارهدا چاالكیكردووه ،بڕوایی وایه كاركردن لهماڵهوه ،تهنیا بهواتای كار لهكاتژمێرهكانی ئاساییدا نییه ،بهڵكو زۆربهی كات شهوهكانو پشووهكانی كۆتایی حهفتهش دهگرێتهوه، لهكۆتاییدا كاركردن لهرێگهی دوورهوه دهب��ێ��ت بههۆی ئ����هوهی ك �هخ �هڵ��ك بكهونه ب���ارودۆخ���ێ���ك���هوه ك��ه كاته كاركردن تایبهتییهكانیان، داگیری بكات. (گلدن) لهلێكۆڵینهوهكهی خۆییدا داوای له( )٣١٦كهس ك��رد ك �ه ب��ۆ كۆمپانیایهكی گ���هوره ك��اری��ان��دهك��رد ،رای
15
كاركردن لهماڵهو ه زیاتر لهكاركردنی فهرمانگ ه ماندوتدهكات خ��ۆی��ان دهرب����ارهی ههندێك رستهی تایبهتی دهرببڕن ،وهكو "ب �هه��ۆی ف��ش��اری كارییهوه، ههندێكجار ك�ه لهماڵهوهم، ب���هڕادهی���هك سترێسم ههیه كه ناتوانم ئهو كارانه بكهم ك �ه چێژیان لێوهردهگرم". ه��هروهه��ا "چ��ون��ك�ه بههۆی بهر پر سیا ر هییهتییهكا نی ب��ن�هم��اڵ�هوه ل �هژێ��ر زهختدام، ت �هرك��ی��ز ل���هس���هر ك���ارهك���هم بهڕاستی ئاسان نییه". زۆرب���هی بهشداربووانی ئ����هم ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهی �ه پیاو ب��وونو ( )%٨٨یان منداڵیان ههبوو .ئهوان بڕی هیالكیو ماندوویهتی كهسهكانیان پێوا.
(گ���ل���دن) گ�هی��ش��ت بهو ئهنجامهی كه ئهو كهسانهی زیاتر كاردهكهنو كارهكهیان لهگهڵ بنهماڵهكهیان دژایهتی زی��ات��ری ه �هی �ه ،تاڕادهیهكی زی��ات��ر م��ان��دووی �هت��ی كاری ههستپێدهكهن. لێكۆڵینهوهكانی پێشوو پیشانیداوه ك�ه ئ �هم شێوهیه ل �هدژب �هی �هك��ی ،ه��هم لهباری جیسمییهوهو ه��هم لهباری رۆح��ی��ی�هوه زی��ان بهكهسهكه دهگهێنێتو لهسهر تواناكانی كارییگهری خراپ دادهنێت. لهئهنجامدا خهڵك ههست ب �هم��ان��دووی �هت �یو بێتوانایی كارهكهیاندا لهئهنجامدانی
دهك�����هن ،ت �هن��ان �هت لهوهها بارودۆخێكدا زۆرب �هی كات كهسهكان رای��دهگ�هی�هن��ن كه نهخۆش ك �هوت��وون ،بهوتهی (گ����ل����دن) ك��هس��ان��ێ��ك كه لهماڵهوه كاردهكهنو بهردهوام ئهرهكه بنهماڵهییهكانیان بهبیر دههێنرێتهوه دهبێت لهم كهسانه زیادبكرێن كه لهماڵهوه تووشی كێشه دهبن. (گلدن) لهو بڕوایهدایه، بهڕێوهبهرهكان دهبێت لهرێگهی دوورهوه سهرنجێكی وردتر ب��دهن�ه ب�هرن��ام�ه كارییهكانو ی ك �ه ئهو دڵنیابێت ل����هوه شوێنهی فهرمانبهرهكانی تێیدایه لهڕوانگهی دهروونییهوه زیانیان
پێناگهیهنێت ،بۆیه چۆنایهتی كارهكهیان دانابهزێت. ههڵبهت ئ �هگ �هر ههموو الیهنهكان لهبهرچاو گیرابێتو ب���هب���اش���ی ب���هرن���ام���هڕێ���ژی بۆكرابێت ،كاركردن لهماڵهوه دهتوانێت ههڵبژاردنێكی باشو سوودمهند بێت. بهگشتی باشترین بارودۆخ بۆ سوودوهرگرتن لهباشییهكان، ئهوهیه خهڵك بتوانن فهزایهكی تایبهتی كاركردنیان ههبێت، بهشێوهیهك كهتێیدا ههست بهئاسوودهیی بكهن ،فهزایهك كهبتوانێت خ��ان��هوادهو كار لهیهكتری جیابكاتهوه. سهرچاوهDiscovery :
دهرونناسی
16
هر هبانی
جینی می ههند ێك ك�هس ه�هم میهرهبانن ههم جێگهی متمانه ،تهنانـــهت ئهگهر یهك وش �هش قسهیان نهكردبێـــت ،وادیاره خ�هڵ��ك ئ��هم جیاوازییـــه بهدروستی ت��ێ��دهگ �هن ،ئ �هگ �هر ل��هو ك�هس��ان�ه نیین ك��هخ��هڵ��ك ب��هم��ی��ه��رهب��انو جێگهی متمانهیان دهزانن لهوانهیه جینهكانتان تۆمهتباربن. ئ���ای���ا ئ�����هو ك���هس���ان���هی ك���ه ب��هدهوروب��هرت��ان��هوهن ،ئێوه وهكو كهسێكی میهرهبان دهناسن؟ ئایا لهیهكهم دی���داردا وهك كهسێكی م��ی��ه��رهب��انو جێمتمــانه دێنه پێشچاو؟ ی��ان بهپێچهوانهوه؟ زانایــان دهڵێــــن "ئهوهی ئێوه ت��ا چ رادهی����هك میهـــرهبان دی�����ارب�����ن ،ب����ۆ جینێكی تایبــهتی دهگهڕێتهوه ،خاڵی
ۆزرای هو ه د
سهرنجڕاكێش ل��ێ��رهدا ئ��هوهی��ه خ�هڵ��ك��ی تر دهتوانن بڵێــــن كهئێوه ههڵگـــری ئهم جینهن ی��ان ن��ا؟ تهنانهت ئ�هگ�هر ی �هك وش��هش قسهتان نهكردبێت!. كۆپی ج��ۆرب�هج��ۆر ب��ۆ جینێك ك�ه كرداری وهرگ���رهك���ان���ی ه��ۆرم��ۆن��ی (ئ �هك��س��ی تۆسین) دیاریدهكات ،بوونی ههیه( .ئهلكساندر كوگان) لهزانكۆی تــــورنتـــۆی كهنــــــــهدا ،هاوڕێ لهگــــهڵ هاوڕێكانـــــی ،لهلێكۆڵینـــهوهی ئهم دواییهی خۆیـــــاندا لێكۆڵیــــنهوهیان كــردووه ك�هئ��ای��ا چ�هن��د ج���ۆری جینیتیك دهتـــــوانێت لهسهر رهفتاری خهڵك كاریــــگهری دابنــــێت یان داینهنێت ،هۆكاری ههڵبژاردنی ئــــهم بابهته ئهوهبووه كه ئاستی بهرزی (ئهكـــــسی توسیین) دهبێــــــت ب �هه��ۆی ئ���هوهی خهڵـــــك زیاتر كۆمهاڵیهتی دهربكهون. گروپهكهی كوگــــــان لهلێكۆڵینــهوهكهی خۆیـــاندا داوایـــان له ( )116بهشــــداربوو كرد ( )23دانه فیلمی بێدهنگ ،كه هـــهركامهیان بۆ ماوهی ( )20چركه درێژییهكــــهیان بوو ببینن، ه �هرك��ام لهفیلمهكان كهسێكی پ��ی��ش��ان��دهدا كه
هاوسهرهكهی ،چیرۆكی ئهزموونی تاڵی كهسی خۆی بۆ دهگێــــڕایهوهو شێـــــوازی ك���اردان���هوهی كهسهكـــه ب��ۆ چیرۆكهكه وێنـــــهی لێههڵگیرابوو ،داوا لهبهشداربووانی ناو لێكۆڵینهوهكــــــه كرا ،نمرهی میهرهبانیو جێگهی متمانهبوون ب��دهن بهكهسانی ناو فیلمهكه . دهرئ���هن���ج���ام���ی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن �هوهك �ه زۆر سهرنجڕاكێش بوو ،ئهو كهسانهی ههڵگری كۆپی ناسراو به (جی جی) یان (ئهی ئهی) ب��وون ،ل�هوان��ی تر میهرهبانتر ب��وون ،بهاڵم جیاوازییهكانیان لهچیدابوو؟ ئهو كهسانهی جینی (جی جی)یــــان ههبوو ،بهشێوهیهكی زۆر ج��ی��اواز ،زی��ات��ر ل��هوان��ی ت��ر هاودڵی ناگوفتاری وهك ،زهردهخ�هن�ه ،یان لهقاندنی سهریان بهكاردههێنا ،كوگان وابیردهكاتهوه ئهمه ههمان هۆكاربێت كه لهسهر داوهری بینهر كارییگهری دادهنێت. ه �هڵ��ب �هت ب��ۆپ��ش��ت��راس��ت��ك��ردن �هوهی ئهم رای�ه ،پێویسته لێكۆڵینهوهی زیاتر دهربارهی كارییگهرییهكانی جینهكانی وهرگری (ئهكسی توسین) لهسهر رهفتاربكرێت. سهرچاوهNew Scientist :
تهکنهلۆژیا
X
ۆزرێت هو ه وگڵ د هد یگ
هکی نهێن
تاقیگ هی
وادهركهوتووه گوگڵ تاقیگهیهكی نهێنی بهناوی (گ��وگ��ڵ ئ��ێ��ك��س)ی ه �هی �ه ك �ه ب����هڕادهی (موساد)و (سی ئای ئهی) نهێنییه ،لهم تاقیگهدا ،پ��رۆژه رهق�هك��ان��ی داهاتووی گ��وگ��ڵ ،وهك��و ئاسانسۆر (مهسعهد)ه فهزاییهكان تاقیدهكرێتهوه. گوگل غولی جیهانی ئینتهرنێته كه بهخێراییهكی ب���هرزهوه خهریكی پێشكهوتنو پهرهسهندنه ،خاوهنی بههێزترین مهكینهكانی گهڕان( ،گوگڵ ئێرسو كرومو ئهندروید)ه .كهس ئ��اگ��اداری ب �هرن��ام �هی داهاتووی گوگڵ نییه ،بیركهنهوه ئهگهر گوگڵ تاقیگهیهكی ب��ۆ بهرههمهكانی داهاتوو ههبێت ،چی دروستو چی تاقیدهكاتهوهو ناوی وهها تاقیگهیهك دهبێت چی بێت؟ دهوترێت لهتاقیگهی نهێنی
17
بهرههمهكانی گ���وگ���ڵ ب����هن����اوی (گوگڵ ئێكس) ،بهرههمی تایبهتی بۆ ههبوونی ئاسمانێكی شین ،بهرههمدێنو تاقیدهكرێنهوه ،ئهم بهرههمانه لهنموونهی ئاسانسۆره فهزاییهكانن ،ئاسانسۆره فهزاییهكان بریتیین له (ئپتۆمێلی بێ شۆفێر) كه بهئینتهرنێتهوه دهبهسترێنهوه. دهوت��رێ��ت تاقیگهی (گوگڵ ئێكس) بهتازهیی دۆزراوهت����هوه ،ب���هڕادهی رێكخراوێكی جاسوسی نهێنی پاریزی ههیه ،ئهم وتهیه قسهی كهسێكه كه لهگهڵ ئهم پرۆژهیهدا ئاشنایهتی ههیه ،ئهو له دوو تاقیگهی جیاوازدا ،یهكێكیان لهكاڵیفۆڕنیاو ئهویتریش لهشوێنێكی نهناسراو لهئهمریكادا كاریكردووهو نهیویستیووه ناوی خۆی بڵێت. (رادن����ی ب���روك���ز) ،ل�هم��ام��ۆس��ت��ای��ان��ی زانستی كۆمپیۆتهری ()MITو شارهزا لهزیرهكی دهسكرددا لهمبارهوه دهڵێت "ئ�هوان لهئێستاشدا زۆر لهپێشن گوگڵ كۆمپانیایهكی ئاسایی نییه". س���هرهڕای ئ �هوهی بهشێوهی ئاسایی دهكرێت ئهندازیاری زۆری نهرمهكار لهگوگڵدا بدۆزرێتهوه، بهاڵم ئهم تاقیگهیه پڕه لهئهندازیاری روباتیك ،بهاڵم زۆر دڵخۆش مهبن ئهو شتانهی گوگڵ تاقیكردنهوهی
ل���هس���هر دهك���ات ل�هئ��ای��ی��ن��دهی نزییكدا ناكهوێته بهردهستی خهڵك. بۆ نموونه ئاسانسۆڕی فهزایی ،مهفهومێكه كه لهئێستادا زۆرتر لهفیلمه زانستییه خهیاڵییهكاندا دهبینرێت ،ههڵبهت ئایدیاكهی زۆر سادهیه، تهنیا دهب��ێ��ت مووشكه گرانبههاو ترسناكو سنوردارهكان كه تاوهكو ئێستا كارمانپێدهكردن بهجێبهێڵیینو بهئاسانسۆڕی ف �هزای��ی بهرهو فهزا بچیین ،ئامێرێكی زهب �هالح كه دهتوانێت ههموو شتێكو ههموو كهسێك بهكهیبڵی زۆر گ �هوره ب �هرهو س �هرهوه ههڵكێشێتو فڕێبداته سهر سهكۆیهك لهشوێنێكی دیاریكراو لهفهزا ك �هب �هدهوری زهوی��ی��دا دهس��وڕێ��ت�هوه ،ههرچهند تائێستا ژمارهیهكی زۆر زانا لهربارهی ئهمهوه قسهیان كردووه ،بهاڵم هێشتا لهئایدیا بهوالتر نهڕۆیشتووه ،ههروهها ئۆتۆمبێله رۆبۆتییهكانو ئ��هو ئ��ام��ێ��ران�هی ك �ه ل �هم��اڵ �هوه بهئهنتهرنێت پهیوهندییان پێكهوه ههیه ،بهم زوانه نایهنه نێو ژیانمانهوه. گوگڵ بهفهرمی تائێستا هیچ شتێكی دهربارهی بارۆدۆخی ئهم پرۆژانه ،یان تهنانهت بوونی تاقیگهی (گوگڵ ئێكس) ،باڵونهكردووهتهوه. سهرچاوهDiscovery :
تهکنهلۆژیا
18
تهکنهلۆژیا
وردهكاریی گهشتی ( )9مانگهی مهریخ پێوی (كیوریاسیتی)
رۆبۆتی کیوریاسیتی لهسهر مهریخ چیدهکات پێشكهوتووترین رۆبۆتی ناسا كاتژمێر ش �هشو دوو خ��وول��هك��ی رۆژی ()26 ی مانگی تشرینی دووهم، ب�هك��ات��ی ك��وردس��ت��ان بهرهو ه �هس��ارهی س��وور بهڕیكرا، ئ��ای��ائ��هم رۆب���ۆت���ه قۆناغه دژوارهك����ان����ی گهشتهكهی دهبڕێت؟ لهنێو تهنهكانی كۆمهڵهی خ��ۆر ،ههسارهی مهریخ بۆ م��رۆڤ شوێنێكی تایبهتییه، شوێنی ئهم ههسارهیه دهكهوێته سهرسنووری ناوچهی بۆژیان گونجاوی كۆمهلهی خۆر، پێشووتر لێكۆڵینهوهكانی پیشانیانداوه ل�هوان�هی�ه ئاو بهشێوهی شله لهڕابردووی دووردا لهم ههسارهیهدا بوونی
ههبووبێت ،پرسیاری گرنگ ئهوهیه ئایا ئهگهری ئهوه ههیه چهند میلیارد س��اڵ لهوهو پێش ژیان (تهنانهت بهشێوه زۆر سادهكهی) لهسهر ئهم ههسارهیه بوونی ههبووبێت؟ ئ���ای���ا ئ���هگ���هر ههبووبێت دهكرێت پاشماوهی ئهم ژیانه بدۆزرێتهوه؟ تاقیگهی زانستی مهریخ ( )MSLرۆبۆتێكی گهورهیه ك�ه ب��ۆ وهاڵم���دان���هوهی ئهم پرسیاره دیزایین كراوه. ب�����ۆئ�����هم س�����هف�����هره رۆبۆتی (كیوریاسیتی) كه لهشێوهی تاقیگهیه ،دهبێت س��هرهت��ا س �هف �هرێ��ك��ی ()٩ بهسهركهوتوویی م��ان��گ �ه ئهنجامبدات ،ئ �هم سهفهره
سووتهمهنی ب���هدان���ان���ی پ���ل���ۆت���ۆن���ی���ۆم ل���هق���وت���وی بهرههمهێنانی وزهی رۆبۆتهكه دهس��ت��ی��پ��ێ��ك��ردووه ،تاوهكو مانگی ئابی ساڵی داهاتوو درێژه دهكێشێت ،دوایی ئهم سهفهره دوورودرێ���ژهی ئهم رۆبۆته لهرێگای سڵنگێكهوه لهئاسمانی مهریخهوه بهرهو رووبهری مهریخ بهردهبێتهوه، ل���هدوای���ی���دا ئهركهكانی رۆبۆتهكه دهستپێدهكات. ب��ۆن��اردن��ی ئ �هم رۆبۆته بۆ م�هری��خ ،ل���هوزهی هێزی كێشكردنی خ��ۆر زۆرتریین سوود وهرگیراوه. رۆبۆتی (كیوریاسیتی)، ن��رخ �هك �هی دوو میلیاردو پێنجسهد میلیۆن دۆالره ،ئهم
رۆبۆته لهچاو رۆبۆتهكانی پێشتر توانایهكی بهرزتری ه��هی��ه،ل��هس��اڵ��ی ()١٩٩٧ دا( ،س��وج��ن �هر) كهزۆرتر ل �هئ��ام��ێ��رێ��ك��ی یاریكردن دهچوو ،تهنیا ( )١٠كیلۆگرام كێشی ه �هب��وو ب��ۆ مهریخ نێردرا ،ح�هوت ساڵ دواتر دوو دانه روبۆتی هاوشیوه كه ههریهكێكیان كێشهكهی ( )١٧٠كیلۆگرام بوو ،بهرهو م �هری��خ ن��ێ��ردران ئ��هم دوو رۆبۆته ناویان (ئاپورچینیتی) و (س���پ���ری���ت)ب���وو ،كۆی ه�هم��وو ئامێرهكانیان كهبۆ بهكاریاندههێنا پشكنیین ( )١٠كیلۆگرام بوو ،بهاڵم ئێستا رۆبۆتی (كیوریاسیتی) ك���ی���ل���ۆگ���رام ()٩٠٠
كێشهكهیهتی ،تهنیا ئامێرێكی قهبارهكهی چواربهرانبهری رۆب��ۆت �هك��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ �هی ساڵی ()١٩٩٧ه. ئ���هم رۆب���ۆت���ه دهچێت ش��وێ��ن��هك��ان دهپشكنێت، ب���ۆ ئ�����هوهی ب��زان��ێ��ت ئایا ل �هڕاب��ردوودا بهكهڵكی ژیان هاتووه یان نا؟ ئایا لهئێستادا ی���ان داه����ات����وودا دهكرێت بهكهڵكی ژیان بێت؟. ئهوناوچهیهی رۆبۆتهكه لێكۆڵینهوهی لهسهر دهكات ( )٢٠كیلۆمهتری چوارگۆشه پ��ان��ت��ای��ی ه �هی��هو تاقیگهكه بۆی ههیه لهههرشوێنێكییدا داب��ب��هزێ��ت ،وردب��ی��ن��ی ئهم تاقیگهیه زۆر لهوانی پێشووتر بهرزتره.
ت��وێ��ژهران ب��ۆ دابهزینی رۆبۆتهكه یهكێك لهچاڵهكانی م �هری��خ��ی��ان ل��هس��هر هێڵی ئ��ی��س��ت��ی��واك �هی لهبهرچاو گ��رت��ووه ،كهپێی دهوترێت (گ �هی��ل ك��رات��ێ��ر)( ،گهیل) یهكێكه لهقووڵتریین چاڵهكانی مهریخ ،كێوێك بهبهرزی سێ میل لهناوهندنی ئهم چاڵهدایه، توێكڵهكانی رووبهرهكهی بهدرێژایی چهند میلیارد ساڵ، س �هر رووب����هری مهریخیان داپ��ۆش��ی��ووه ،دهك��رێ��ت ماده ك��ان��زای �یو كارلێكهكانیان ل�هگ�هڵ ئ���اودا ل �هو شوێنهدا ببینرێت. رۆبۆتی (كیوریاسیتی) سهرهتا لهناوچهیهكی سافدا دادهب �هزێ �تو ئهمجار بهرهو لوتكهی كێوهكه دهچێت، ب �هدرێ��ژی بڕینی رێگاكهی دهبێت بڕێكی زۆر پیكهاتهی ك��ان��زای��ی (فیلوسیلیكات) بدۆزێتهوه ،تێگهیشتنی نوێمان لهبارۆدۆخی ههسارهی سوور ل �هس �هرت��ای دروستبوونیوه دهداتێ. ئهم پێكهاتانه تهنیا كاتێك دروستدهبن كه بۆ ماوهیهكی دورودرێ��ژ بهردهكان ئاویان لێكهوتبێت. ئهم رۆبۆته كاتێك بهرهو س��هروت��ر دهچ��ێ��ت دهگ���ات ب����هوردهب����هرد ،ك��ه بههۆی ك��ۆب��وون �هوهی تهپوتۆزهوه دروس����ت����ب����وونو ه���ی ئهم سهردهمهی مهریخن. ب�����هه�����ۆی پ���ات���ری���ی���ه ئهو پلۆتۆنیۆمییهكهییهوه ههله رهخساوه ئهم تاقیگهیه بۆماوهی ( )١٠ساڵ لهسهر رووبهری مهریخ كاربكاتو دات��ا كۆبكاتهوهو شیكاریان بكات ،ئهم كاته بهشی ئهوه دهكات تاوهكو ئهو ناوچهیه بهتهواوی بناسرێت. ئ����هم گ �هش��ت �ه تایبهت ب �هدۆزی��ن �هوهی ژی��ان لهسهر مهریخ رێكنهخراوه ،بهڵكو ئهمه ههنگاوی یهكهمه بۆ ئ����هوهی ب��زان��رێ��ت م���ادهی گ��ون��ج��او ب���ۆژی���ان لهكام
ناوچهدا بوونی ههیه ،بۆیه ب����هدوای ئ���اودا دهگهڕێت، وات���ه ئ���هو م���ادهی���هی كهبۆ ژیان لهسهر زهوی پێویسته، ب���������هدوای س�����هرچ�����اوهی وزهدا دهگ �هڕێ��ت ،ههروهها بهدوای كاربۆندا دهگهڕێت، ئ�هم��ان�ه ئ��هو م��ادان��هن كهبۆ دروستبوونی ژیان پێویستن، ئ�هم رۆبۆته ب��هدوای ژیاندا ناگهڕێت ،چونكه بۆ گهڕان ب���هداوی ژی��ان��دا ئیمكانیاتی زیاتر پێویسته كه لهسهرو ت��وان��ای��ی ئ��هم رۆبۆتهدایهو چاوهڕوانی ئهوهش ناكرێت كۆمهڵهی گهوره لهگیانداری وهك���و م��ی��ك��رۆبو بهكتریا ل �هس �هر رووب�����هری مهریخ ب����دۆزرێ����ت����هوه ،چونكه رووب����هری ئ��هم ههسارییه لهئێستادا بهتهواوی بۆ ژیان ن �هگ��ون��ج��اوه ،ب���هاڵم لهسێ میلیارد س��اڵ ل��هوهو پێشدا بارودۆخهكه تۆزێك جیاواز ب����ووه ،چ��ون��ك�ه ئ���هو كاته رووب����هری زهویو مهریخ زۆر هاوشێوهی یهكبوون، (كیوریاستی) دهتوانێت ئهم كاره بكات. ئ���هم م�هك��ی��ن�هی�ه ،ج���ۆره ج��ی��اوازهك��ان��ی ئامێری پێیه ك���هدهت���وان���ێ���ت ن���اوهن���دی دهوربهری خۆی بپشكنێتو لێكۆڵینهوه لهسهر نموونهكان ب��ك��ات ،چهندیین كامێراو دورب����ی����نو سیستهمێكی ل�����هی�����زهری ژێ����رس����ووری ل��هگ��هڵ��دای��ه كهدهتوانێت ب��هب��هك��اره��ێ��ن��ان��ی��ان ،سهر رووب����������هری ب�����هردهك�����ان بووروژێنێتو بهوهرگرتنی شهبهنگ پێكهاتهی كیمیایی ئهو بهردانه دیاریبكات. ئ �هم مهكینهیه قۆڵێكی ( )٢.١م��ت��ری ه �هی �ه كه لهسهری ئامێری جۆربهجۆر بۆ پشكنینی نزیك دانراوه، دڕێ��ل��ێ��ك ل �هس �هر قۆڵهكهی دان����راوه ك�ه نزییكهی ()5 سانتیمهتر دهتوانێت لهقواڵیی ن���اوهوهی ب �هردێ��ك نموونه ههڵبگرێت.
تاقیگهی زانستی مهریخ دوو (ك��ی��ت)ی تاقیگهیی ل�هگ�هڵ��دای�ه ،بهبهكارهێنانی دهتوانێت لێكۆڵینهوه لهسهر نموونهكانی ،ب��هردو خاكو ت �هن��ان �هت (ئهتۆمسفێر)ی ههسارهكه بكات. ی�هك��ێ��ك لهگرنگتریین ئ �هرك �هك��ان��ی ئ���هم رۆبۆته، ب��ری��ت��ی�ه ل����هوهی كۆمهڵێك ل��هئ��هت��ۆم��هك��ان��ی ك���ارب���ۆن بدۆزێتهوه كه پهیوهندییان ب �هت��رش �هك��ان��ی (ئهمینۆوه) ههبێت. پشكنینهكانی پێشووتری بهتایبهتی س���هرم���هری���خ
19
كهلهساڵی (ڤایكینگهكان) ()1970دا نێردرا ،ههندێك نیشانهی ماده ئهندامییهكانییان ن����اردب����وو ،ل���ێ���رهدا گرنگ ئهوهیه (كیوریاسیتی) ههموو گومانهكان الببات ،ههرچهند ئهمه كارێكی ئاسان نییه. ب������ۆی������ه گ���هی���ش���ت���ن ب��هدهرئ��هن��ج��ام��ی ئیجابی، س�هرك�هوت��ن��ێ��ك��ی گ���هورهی���ه ب���ۆ ئ����هو ت��ی��م �ه زانستییه كهتاقیگهی زانستی مهریخیان دروس���ت���ك���ردووه .ههڵبهت دۆزی�����ن�����هوهی پێكهاتهی ئهندامیی ئاڵۆز بهواتای بوونی ژی���ان ل �هس �هر م �هری��خ نییه،
چونكه ئ �هم (مولكیوالنه) دهكرێت سهرچاوهی ناژیانی ههبێت ،ب �هاڵم دۆزینهوهی ئهمانه بهواتای سهلماندنی دروستبوونی پێشمهرجی ژیانه لهسهر مهریخ. ل�هدوای��ی ئ�هم قۆناغهوه دهكرێت بیرلهوه بكرێتهوه كه ب�هچ شێوهیهك بوونی ژیان لهسهر مهریخ لێكۆڵینهوهی لهسهر بكرێت .ههرچهند تاكه رێگهی گونجاو بریتیه ل�هن��اردن��ی نموونهی بهردو خۆڵی مهریخ بۆ سهر زهوی تاوهكو شیكار بكرێت. سهرچاوه :سایتی ناسا
20
تهکنهلۆژیا
تهکنهلۆژیا
ی كارمهند هۆڵێك: نازانین ئهو ی لهیزهره بهكاریدههێنین چ جۆرێكه
ی لهیزهر ی بهكارهێنان ێ مهترس ی نو زانست ی ئاههنگێڕاندا باڵودهكاتهو ه لههۆڵهكان وش هی لهیزهر ( )LASERبهمانای بههێزكردنی (گهورهكردنی) رووناكی دێت بههۆ ی دهركردن ی تیشكی كارۆموگناتیسیو ناو ی وشهك ه مهبهست لێ ی كورتكارهوه ی ((،)Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation لهیزهر ئێستا لهزۆر بواردا بهكهكاردێت ،بهاڵم بهوتهی چهند پسپۆڕێكی بواری لهیزهر لهههرێم ی كوردستان بهشێوهیهكی مهترسیدار لههۆڵهكان ی ئاههنگو تهنانهت بوار ی جوانكاریدا بهكاردێتو مهترس ی گهوره ی بۆ سهر پێست ههیه.
ك��ارم��هن��دی روون���اك���ی ی���هك���ێ���ك ل���هه���ۆڵ���هك���ان���ی ئ��اه �هن��گ��ێ��ڕان لهسهرچنار، ناوچهیهكی گهشتیارییه له ش����اری س��ل��ێ��م��ان�ی ئ����هوهی ن�����هش�����اردهوه ك���ه ئ����هوان تیشكی ل�هی��زهر لهئاههنگدا ب �هم �هب �هس��ت �ی جوانكاریو رون��اك�ی بهكاردههێنن ،ئهو وت �ی "زۆرب���هی ئ �هو گڵۆپه وردوردو تیشكه رهنگاو رهنگانه لهرێگهی لهیزهرهوه ئاراسته دهكرێن". ك��ارم �هن��دی ئ���هو هۆڵه ههرچهنده دهی��وت كه ئهو تیشكی ل���هی���زهرهی ئ���هوان بهكاریدههێنن زی��ان�ی نییه،
بهاڵم نهشی دهزانی شێوازی لهیزهره بهكارهێندراوهكه چ جۆرێكه. بهوتهی د .جوان حسێن پ��س��پ��ۆری ب����واری پێست، لهیزهر چهندین جۆری ههیه، بهشێكی زۆری��ان كاریگهری خراپیان لهسهر پێست ههیهو نابێت بهێڵدرێت بهر لهشی مرۆڤ بكهون ،چونكه خانه زیندوهكان دهكوژن. ئ����������هم دك��������ت��������ۆره ئ�����هوهی رون����ك����ردهوه كه لهبهشێكی زۆری بهرههمه زۆربهیان تهكنۆلۆژییهكان تیشكی لهیزهر بهكاردههێنن، وهك ئامێری ڤیدیۆ ()C.Dو
ئامێرهكانی پزیشكی ددانو ئامێری بڕینو لهحیمو زۆر بواری تر. ئهو وتی "تیشكی لهیزهر ن��اب��ی��ن��درێ��ت ،ل��هب��هر ئ���هوه تیشكێكی ك���زی هیلیۆمو نیۆن ب�هك��اردێ��ت ،بۆئهوهی شوێنی تیشكی لهیزهر بزانین ل �هك��ات �ی چارهسهركردنی ن�هخ��ۆش�ی ،چونكه شوێنی ب���هرك���هوت���ن���ی تیشكێكی كزی هیلیۆمو نیۆن ههمان شوێنی بهركهوتنی تیشكێكی لهیزهره ،جگه لهوهی لهیزهر زۆر جۆری ههیه كه بهپێی بهكارهێنانهكانی دهگۆرێت، ئهویش دهگهرێتهوه بۆ جۆری ئهو ماددهیهی بهكارهاتووه لهبهرههمهێنانی لهیزهر كه ههندێكیان لهدۆخی ڕهقنو ههندێكیان لهدۆخی شلنو ههندێكیان لهدۆخی گازن. ج����ۆری م�����اددهی جیاواز بهكاردێت بۆ جیاكردنهوهی جۆری لهیزهرو ناونانی ،بۆ نموونه ل �هی��زهری هیلیۆم- نیۆن ( )He-Neواته ماددهی بهكارهاتوو ،بریتییه لهتێكهڵی هیلیۆمو ن��ی��ۆنو لهیزهری یاقوت واته ئهو ماددهیهی كه لهیزهری لێ بهرههم هاتووه بریتییه له (یاقوت)". ههر بهوتهی ئهم دكتۆره لهیزهر بۆ چوار جۆر پۆلێن دهك��رێ��ت ،بهپێی ترسناكی ل��هس��هر خ��ان��هی زیندوو، كاتێك ك��ار ل�هگ�هڵ لهیزهر دهك��هی��ن پێویسته پۆلێنی لهیزهر دهستنیشان بكرێت، لهیزهری ( )Class Iوزهی تیشكی لهیزهر لهم جۆرهدا زۆر كهمهو مهترسیدار نییه، گهر بهكهمی لههۆڵهكانیشدا ئاساییه، بهكاربهێندرێت، بهاڵم لهیزهری ()Class IA زیان دهگهیهنێت بهچاو كاتێك سهیری تیشكهكه دهكهین، ههروهها لهیزهری (Class )IIروون���اك���ی ئ���هم ج���ۆره لهیزهره دهبینرێت ،بهههمان شێوه مهترسیداره ،جۆرێكی (Class دیكه لهیزهری
21
)IIIAوزهی تیشكی لهیزهر ل���هم ج����ۆرهدا ناوهنجییهو مهترسیداره ،ئهگهر تیشكهكه ڕاستهوخۆ بهرچاو بكهوێت، لهجۆری لهیزهری (Class )IIIBبهههمان شێوه مهترسی بۆ سهر مرۆڤ دروستدهكات، ه���هروهه���ا وزهی تیشكی لهیزهری لهجۆری (Class )IVزۆر بههێزهو زۆریش مهترسیداره". ب���هوت���هی ئ���هم دكتۆره ب���هك���اره���ێ���ن���ان���ی ل���هی���زهر ل �هه��ۆڵ �هك��ان �ی ئاههنگدا، كهوتووهته سهر ئهو جۆرهی بهكاریدههێنن ،ب��هاڵم وهك كارمهندێكی رون��اك �ی لهو ه���ۆاڵن���هدا پ��ێ �ی وت��ی��ن كه ئ��هوان ن��ازان��ن ئ �هو جۆرهی ب �هك��اری��دهه��ێ��ن��ن ل���ه روی زانستییهوه چییه ،بهاڵم تهنیا ئ���هوه دهزان���ن ك �ه مهترسی نییه. جگه ل���هوهش بهوتهی سهرپهرشتیارێكی جوانكاری لهههولێر نهك تهنیا لههۆڵهكانی ئ���اه���هن���گ���دا ،ب��هڵ��ك��و لهو سهنتهرانه كه ئامێری لهیزهر ب��ۆ ج��وان��ك��اری بهكاردێنن، شتێكی مهترسیداره ،چونكه ئامێری لهیزهر مهترسی لهسهر پێست دروستدهكاتو دهبێت ئامیری ( )IPLبهكاربهێنرێت بۆ جوانكاری.
(دای������ان������ا ب�����ۆن�����اك)، س�هرپ�هرش��ت��ی��اری سهنتهری ج����ۆران����ك����اری ئهڵمانی لهههولێر ئهوهی رونكردهوه ك��ه ل���هزۆرێ���ك لهواڵتانی ئهوروپا بهكارهێنانی ئامێری لهیزهر مودیلی بهسهرچووهو ب��گ��ره ق���هدهغ���هش ك����راوه، چونكه كاریگهری نیگهتیڤی لهسهر پێست زۆر زیاتره لهو جوانكاریه ئهنجامدهدرێت، ئهم دكتۆره وتیشی "لهیزهر ك��اری��گ��هری ڕاستهوخۆی دهبێت لهسهر پێستو چهند ن �هخ��ۆش��ی دی��ك��هی پیستی لێدهكهویتهوه ،لهبهرئهوهی بهكارهێنانی ل���هك���ات���ی لهیزهر ،جوانكاریهكه لهژیر پ��ل��هی��هك��ی گ���هرم���ی زۆر ب �هرز ئهنجامدهدرێت ،ههر بۆیه ئێستا ئامیری ()IPL ب��هك��اردهه��ێ��ن��درێ��ت ،نهك لهیزهر". ل��هئ��ێ��س��ت��ادا زۆرب������هی ه��ۆڵ �هك��ان �ی ئاههنگێڕانو ڕیژهیهكی زۆر لهسهنتهرهكانی ج��ۆان��ك��اری لهكوردستان ئامێری لهیزهر بۆجوانكاری ئافرهتان بهكاردههێنن ،كه ب���هوت���هی پ��س��پ��ۆڕان ئهمه مهترسی زۆری ب��ۆ پێست ه�هی�ه بهتایبهت لهكاتێكدا كه ئهو لهیزهره بهشێوهیهكی زانستی بهكارناهێندرێت.
تهکنهلۆژیا
22
تهکنهلۆژیا
ئهو تهكنهلۆژیایانهی ژیانمانی گۆڕی ههندێكجار داهێنانێك تهنا لهماوهی چهند ساڵێكدا، دهت��وان��ێ��ت پیشهسازییهك ژێرهوژوور بكات ،یان گۆڕان بهسهر شێوازی ژیانی خهڵكدا بهێنێت ،بۆ نموونه ،ئۆتۆمبێل، ل���هم���اوهی چ �هن��د ساڵێكدا س��ی��س��ت�هم��ی گواستنهوهی خهڵكو شتومهكی بهتهواوهتی گۆڕیوه، ب�����هوت�����هی (ئ����هری����ك ش��ان��س��ب��رگ)ی مامۆستای مێژووی زانست لهزانكۆی (ویسكانسیین) ،ئهم گۆڕانه زۆر نائاسایی نییه ،ئهو دهڵێت "تهكنهلۆژیای جیهانی ئێمه دهگۆڕێت ،ئهم گۆڕانه تهنیا لهئهنجامی ههڵبژاردنهكانی م��رۆڤ �ه ،بهپلهی ی �هك �هم بۆ دروس���ت���ك���ردنو لهدواییدا ب��ۆ پ �هرهپ��ێ��دان��ی دهكرێتو
رودهدات". ل��هس��هدهی راب�����ردوودا، تهكنهلۆژیای نوێ لهدایك بوو، ئهم تهكنهلۆژیایه بهشێوازێك ب���وو ك���ه ئ���هگ���هر كهسێك ل���هس���هردهم���ی تهلهگرافدا ژیابێت نهیتوانیوه بهئاسانی تهنانهت وێناشی بكات ،لێرهدا ( )10تهكنهلۆژیای نوێ كه ژیانمانی بهتهواوهتی گۆڕیوهو تهناتهت كاریگهرییان لهسهر كلتورمان دان���اوه بهئێوهی دهناسێنین. فڕۆكه: لهكاتی جهنگی جیهانی یهكهمدا ،بۆیهكهمیین جار فڕۆكه لهبهرهكانی جهنگدا بهكارهینرا ،لهدهیهی ()١٩٣٠ دا فڕۆكه بۆ گواستنهوهی پ��ۆس��تو ژم��اری��هك��ی كهم بهكاردههێنرا، گ �هش��ت��ی��ار
فرۆكهكانی (جت) لهكۆتایی جهنگی جیهانی دووههمدا دهركهوتنو لهساڵی ()١٩٥٢ بهكارهێنانی ب��������هدواوه، بۆگواستنهوهی ف���ڕۆك���ه گهشتیار دهستیپێكرد ،بهم ش��ێ��وهی �ه س �هف��رك��ردن تهنیا ل���هی���هك رۆژدا ه��ات��ه ناو ژیانی رۆژان��هم��ان ،سهفهره ئاسمانییهكان ب��وو بههۆی ئهوهی شوێنه زۆر دوورهكان ببن بهشوێنی گهشتیارییو س�هف��ر لهكیشوهرێكهوه بۆ كیشوهرێكی تر تهنیا بهدرێژی یهك شهو ههلی بۆبڕهخسێت. چهكی ناوكی: ك��ات��ێ��ك ق��س��ه لهسهر ئهوتهكنهلۆژیایه دهكرێت كه ب��ووهت �هه��ۆی دروستبوونی گ���ۆڕان���ی گ������هوره ،قسهی ئ������اب������وریو ب����ازرگ����ان����ی
دێ��ت �هئ��اراوه .وزهی ناوكی ن���هی���ت���وان���ی���وه پاشهكشێ بهوزهكانی تر بكات ،لێرهدا پرسیارێك دێته ئ��اراوه ئایا چهكی ناوكی بووهتههۆی ئ�����هوهی ش���ێ���وازی جهنگ كردنی نێوان واڵتان گۆڕانی ب���هس���هردا ب��ێ��ت؟ ههڵبهت راستییهكی حاشا ههڵنهگره ب���وون���ی چ���هك���ی ن���اوك���ی، ناكۆكییهكانی نێوان واڵتانی لهسهردهمی جهنگی سارددا بهڕاستی ئاڵۆز تر ك��رد ،بۆ ه�هن��دێ��ك ل��هواڵت��ان بوونی چ�هك��ی ن��اوك��ی سوودمهند ب��وو ،ب �هاڵم ههندێك واڵتی تریش زیانی زۆر گهورهیان پ��ێ��گ�هی��ش��ت ،ئ��ێ��س��ت��اش ئهو زیانانه نهسڕاوهتهوه. ئهی كهی )47-AK( ٤٧- ئ������هی ك��������هی،٤٧ -
ك����ورت����ك����راوهی (ئۆتۆما كالشینكۆفی) مۆدێلی ساڵی ()١٩٤٧ه .ئ���هم چهكه بهدیزاینه سادهو بههێزهكهی، شێوازی جهنگهكانی گۆڕی، تهنانهت منداڵێكیش دهیتوانی بهكاریبهێنێت .دیزاینی ئهم چ �هك �ه ب��ووب �هه��ۆی ئهوهی دروس��ت��ك��ردن �هك �هی س���ادهو ههرزانبێت ،لهپڕ تهنانهت ئهو سوپایانهی كهههژار بوون، دهیانتوانی ئهم چهكه بهههمان چۆنایهتی بهرزهوهدهستبخهن، ل��هدوای ئهمه گروپه مافیاو تیرۆریستییهكانیش خۆیان بهم چهكه تهیار كرد ،لهساڵی ()٢٠٠٧دا بانكی جیهانی رایگهیاند تهنیا لهئهفریقادا ()٧٥میلیۆن دانه لهم چهكه بهنرخی نزمی ( )٢٦٧دۆالر بازرگانی پێوهدهكرێت.
ئانتی بایوتیكهكانو ڤاكسهنهكان: ل�������هگ�������هڵ ئ���������هوهی دروستكردنی ئانتی بایوتیكو دهرمانهكانی دژ بهههوكردن دهگ���هرێ���ت���هوه ب���ۆ س���هدهی نۆزدهههم ،بهاڵم دهیان ساڵ ك��ات پێویستبوو بۆ ئهوهی بهفراوانی بهرههم بهێنرێت، ب �هه��ات��ن��ی ئ���هم دهرم���ان���ان���ه بۆبازار زۆر لهنهخۆشییهكان ك����ه پ��ێ��ش��ت��ر ك���وش���هن���ده ب�����وون ،چ���ارهس���هرك���رانو ت�هن��ان�هت نهخۆشییهكانیان ریشهكێشكران ،بۆنموونه، نهخۆشی هاوڵه پێشتر یهك ل��هس��هر س��ێ��ی تووشبوانی دهك��وش��ت ،ئ �هم نهخۆشییه لهساڵی ( )١٩٧٧ب���هدواوه ن �هب��ی��ن��راوه ،ی���ان نهخۆشی ئیفلیجی مندااڵن كه دهبوو ب��هه��ۆی كهمئهندامبوونی ژم��ارهی �هك��ی زۆر لهخهڵك لهئێستادا لهزۆربهی واڵتانی جیهان ریشهكێش بووه. سووڕه یهكپارچهكان (:)IC نیمچهگهینهر كا ن ل���هس���ااڵن���ی ()١٨٦٠وه
ن���اس���راون ،ب���هاڵم لهدهیهی ()١٩٤٠دا مرۆڤ تێگهیشتنی پێویستی لهفیزیای كوانتهم بۆدروستبوو ،بهدوای ئهمهدا سوڕه یهكپارچهكان هاتنه نێو كایهی زانستییهوه ،لهوكاتهوه ئهم سوڕانه بچوكترو بچوكتر دهب����ن����هوه ،ئ���هم پرۆسهیه لهئێستاشدا ههر بهردهوامه، دهزگاكانی پهخشو میدیاكان بههۆی ئهم سوڕانهوه جیهانی ئێمهیان گ��ۆڕی��وه ،سهیرێكی دهورب������هری خ��ۆت��ان بكهن ب �هڕوون��ی كارییگهرییهكانی دهبینن. كۆمپیوتهره كهسییهكان (:)PC كۆمپیوتهره كهسییهكان ()١٩٧٠و ل������هدهی������هی دروستكران، ()١٩٨٠دا ههڵبهت ب��هب��هراورد لهگهڵ ئهمڕۆدا كۆمپیوتهرهكانی نهیاندهتوانی زۆر كاربكهن، بهشێكی زۆر لهمانه وهكو ی �هك �هم��ی��ن ئ��هپ��ڵ لهساڵی ()١٩٧٦دا بهشیوهی (كیت) دهفرۆشران ،لهساڵی ()١٩٧٧ دا ن��زی��ی��ك�هی ()٤٨ه�����هزار
دانه لهم ئامێرانه فرۆشرانو ()١٩٨٠دا ل�����هدهی�����هی ژم��ارهی كۆمپیوتهره كهسییه فرۆشراوهكان گهیشته چهند میلیۆن دان���ه .دهتوانییت كۆمپیۆتهرهكانی ل��هگ��هڵ ئێستادا بهراوردیان بكهییت، ت��هن��ی��ا ( )٦٤كیلۆبایت ی�������ادهوهری ()Memory یان ههبوو .دروستكهرانی ئهم كۆمپیوتهرانه ههوڵیاندا ه����هم چ���ۆن���ای���هت���یو ههم چهندایهتییهكهی بهرزبكهنهوه، لهساڵی ( )٢٠٠١دا ()١٢٥ میلێۆن دان���ه ل��هم ئامێرانه فرۆشراوهو لهساڵی ()٢٠١٠ دا ئهم ژمارهیه گهیشتووهته ()٣٥٠میلیۆن دانه. ئینتهرنێت: دهس��ت��پ��ێ��ك��ی چیرۆكی ئینتهرنێت ،بهدروستكردنی رێ���گ���هی���هك ب���ۆپ���هی���وهن���دی نێوان زان��ای��انو ئهندازیاران لهرێگهی كۆمپیوتهركانیانهوه دهگ���هڕێ���ت���هوه ،ب���هاڵم تهنیا لهماوهی چهندساڵدا بووبه دی����اردهی����هك����ی جیهانی، ل �هئ �هم��رۆدا ن��اك��رێ��ت ژیانی
23
بهبێ ئینتهرنێت وێنابكرێت. ئینتهرنێت شێوازی كڕیینو س���هف���هرك���ردنو فێركردنو پهیوهندی لهگهڵ خهڵكی تردا گۆڕیووه ،ئینتهرنێت ههوهها ب��ارودۆخ��ی فرۆشیارهكانو ئ��اژان��س�هك��ان��ی سهفركردنو تهنانهت تۆماركردنی شاكاره هوونهرییهكانی گۆڕیوه. تهلهفۆنهكانی موبایل: ئ �هم ئامێره لهسهرهتای دهی����هی ()١٩٨٠دا وهك ئامێرێكی یاریكردن لهدهستی خهڵكی ناسراوو دهوڵهمهندا ب���وو ،ل��هس��هرهت��ای دهی���هی ()٢٠٠٠دا گهیشته واڵته تازهپێگهیشتووهكان ،تۆڕهكانی خزمهتگوزاری موبایل زۆر لهژێربهنا ناپێویستهكانی هێڵه زهمینییهكانی البرد ،ههربۆیه ت��ێ��چ��وون��ی گ �هی��ان��دن��ی زۆر ك��هم��ك��ردهوه ،لهئهوروپادا ك��وم��پ��ان��ی��اك��ان��ی موباییل، س��روی �سو خزمهتگوزاری زۆر ههرزانیان پێشكهشكرد، لهئێستادا نهوهكانی ( )٣و ()٤ی موباییل توانیویانه زان��ی��اری زیاتر بگوازنهوهو
تهنانهت وهك��و كۆمپیوتهره س �هرهت��ای��ی �هك��ان كاربكهنو نیازهكان بهراورده بكهن. كۆنتینێرهكانی باڕ: ل���هدهی���هی ()١٩٥٠دا، (كیت ترانتینگر) دیزاینی كۆنتیێره باڕییهكانی باشتركرد، ب �هرزك��ردن �هوهی ئ �هوان��ی به س��ڵ��ن�گو گ���وازهرهوهك���ان���ی ب���اری ئ��اس��ان��ت�رو ههرزانتر ك����رد ،ل �هئ��ێ��س��ت��اش��دا ئهمه بهكاردههێنرێت ،لهراستییدا داهێنانهكانی تر قهرزارباری ئهم داهێنانهن. میدیا دیجیتاڵهكان: ئایا ئهو فیلمانهتان لهبیره كه بۆ وێنهگری بهكاردههێنرا؟ كتێبی كاغهزیشتان هێشتا ل �هب��ی��ر ن����هچ����ووه ،ئهمانه ه �هروهك چۆن تهلگراف بۆ زۆرێك باوی نهما ،لهئێستادا زۆرب������هی خ��هڵ��ك كامێرا دیجیتاڵییهكان بهكاردههێنن، ت��هن��ان��هت بهپهرهسهندنی كتێبه ئهلكترۆنییهكان ،كتێبه ك��اغ��هزی��ی��هك��ان ب���هرهب���هره وندهبن. سهرچاوهDiscovery :
تهکنهلۆژیا
24
تهکنهلۆژیا
ئ ه ل ه س غ پ ا ێ و ن ک هکر ی ا و!
ف���ی���راری ()Ferrari لهناسراوترین ی �هك��ێ��ك �ه كارگهكانی دروستكردنی لهجیهاندا، ئ��ۆت��ۆم��ب��ێ��ل ك��ۆم��پ��ان��ی��ای�هك��ی ئیتالییهو (فیات) خاوهنیهتی( ،فیراری) لهالیهن (ئینزوفیراری)یهوه دام���هزراو بهسهركهوتوویی ل�هپ��ێ��ش��ب��ڕك��ێ��ی ئۆتۆمبێلی ئیتاڵیادا ناوی (ئهسپی لهغاو نهكراوی) ئیتاڵییهكانی لێنرا، ئۆتۆمبێلهكانی ئهم كۆمپانیایه پ��ێ��ی دهوت���رێ���ت "سوپهر ئۆتۆمبێل"و خێراییو تواناو نرخێكی بهرزیان ههیه.
یهكێك لهداهێنانهكانی گ�هورهی (فیراری) لهساڵی ئۆتۆمبێلی ()٢٠١١دا، (ف��ی��راری چ��وار) (Ferrari )Fourه ،ب �هك��ورت��ی (FF پێدهوترێتو )2012ی نازناوی (شاكاری فیراری) لێنراوه ،دیزاینێكی جوانو س��هرن��ج��راك��ێ��ش ،توانای بهرزی مهكینهو ئاسودهیی، چێژی لێخورێنێكی شیریین دهدات بهشۆفیڕهكه. (ئێف ئێف) مهكینهكهی خ���اوهن���ی ( )١٢پیستنی هێڵییهو قهبارهی مهكینهكه
( )٦٢٦٢سی سییه ،ههروهها ت��وان��ای مهكینهكه ()٦٦٠ ئهسپی ههڵمییهو خوالنهوهی م �هك��ی��ن �ه ( )٨٠٠٠خول لهخولهكێكدایه ،بهرزترین خێرایی ئهم ئۆتۆمبێله ()٣٣٥ كیلۆمهتره لهكاتژمێرێكدا یان ( )٩٣مهتر لهچركهدایه. س��ی��س��ت��هم��ی گ���هی���ان���دن���ی سووتهمهنی تێكردنی پاشین ب �هك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی زیرهكانه، ب��ووهه��ۆی ئ���هوهی تاوهكو سووتهمهنی بهكارهێنانی داب���ب���هزێ���ت ب���ۆ ()١٥.٤
FF 2012
لیتر بۆ ههر سهد كیلۆمهتر ریۆیشتن ،ههروهها قهبارهی گ��ازه پیسكهرهكانی ژینگه دوانهئۆكسیدی بهتایبهتی ك���ارب���ۆن دادهب����هزێ����ت بۆ ل����ه ( ،)%25ههڵبهت مهكینه()١٢ ل��هئ��اس��ت��ی سیلهندهرییهكاندا. فیراری ( )FFیهكهمیین ئۆتۆمبێلی ئ �هم كۆمپانیایه ك�ه چ��وار ت��ای�هی جواڵوی ه��هی��ه ( )WD4م����هودای ت�����هوهری پ��ێ��ش �هوه لهگهڵ
دواوه ( )٢٩٩٠كیلۆمهتره، پانی ئۆتۆمبیلهكه ( )١٩٥٣ میلی م �هت �رو بهرزییهكهی ( )١٣٧٩م��ی��ل��ی مهتره، لهئاستی زهوییهوه ،سیستهمی ب��رێ��ك�هك�هی ل���هدو دیسكی ( )٣٩٨م��ی��ل��ی مهتری ل��هپ��ێ��ش��هوهو دو دیسكی ( )٣٦٠میلی مهتری لهدواوه دروس��ت��ب��ووهو ( )٤گیرهی كالیبری تهیار به ()ABSو ()EBDو ( )ESCلهسهر دی��س��ك�هك��ان داب���هزی���وه ،بۆ
( ،)FFخێرایی لهسفرهوه ت��اوهك��و ( )١٠٠كیلۆمهتر ل �هس �هر كاتژمێر تهنیا له ( )٣.٧چركهدا روودهداتو خێراییهكهی لهسفرهوه بۆ ( )٢٠٠كیلۆمهتر لهكاتژمێردا له ( )١١چركهدا رودهدات. سهرنجراكێشه كه بزانن ئهم مودێلهی (فیراری) بۆ گهیشتن بهخێرایی ()١٠٠ كیلۆمهتر لهكاتژمێردا تهنیا پێویستی ب �ه ( )٣٥مهتر
م�����هودا ه���هی���ه( .بههۆی ئ �هوهی ت��اودان لهسهرهتای جوڵهدا نهگۆڕ نییه لهوانهیه وابێته بهرچاو بڕی ( )٣.٧ چركهو ( ) ٣٥مهتر لهگهڵ یهكدا یهكناگرنهوه). ك��ات��ێ��ك لهئۆتۆمبێلی ()FFدا دانیشتوون وادهزانن لهنێو ف��رۆك�هی (جێتدان)، دیزاینی ن��اوهوهو بهتایبهتی چ���وار ك��ورس��ی ئاسودهی
چ �هرم �یو زۆر گرانبههاو سهرنجراكێشه ،داشبڵهكهی ل �هك��ارب��ۆن دروستكراوهو ههموو گڵۆپهكانی ناوهوه بهشێوهی وێنه پیشاندراون، دو گڵۆپی دیجیتاڵی لهپاڵ خوالنهوهی مهكینهدا ههموو ب��ارۆدۆخ �ه تهكنیكییهكانی ئۆتۆمبیلهكهتان پیشاندهدات. سهرچاوهNet car show :
25
تهکنهلۆژیا
26
چۆن هێڵی وایرلێس خێرادهکهیت؟ لهئێستادا ئینتهرنێت بووه بهپێویستیێكی رۆژان���هو بۆ زۆر كهسیش پێویستییهكی ( )24كاتژمێرییه ،ناكرێت ئهوه وێنایای ئهوه بكهیین كه ماوهیهكی زۆر ئینتهرنێتمان نهبێت ،ئینتهرنێت بههۆی ئ��ی��م��ێ��لو ف���هی���س���ب���ووكو
كۆمهاڵیهتییهكانی ت���ۆڕه ت���رهوه ،ب��ووه بهئامرازێكی پ �هی��وهن��دی ،لهههمانكاتدا لهوێوه ههواڵ وهردهگریینو دهخوێنییهوهو ب���ی���روڕا ه���هن���دێ���ك���ج���اری���ش وهك ك��ت��ێ��ب��خ��ان �هی �هك��ی گ����هوره س����وودی لێوهردهگریین،
ب����هاڵم ت����ۆڕی ئینتهرنێت بێكێشه نییه زۆرجار هێواشی تۆڕهكه دهبێتههۆی ئهوهی چێژ لهئینتهرنێت نهبینییین، لههۆكارهكانی ی �هك��ێ��ك خ������������اویو ه����ێ����واش����ی ئ��ی��ن��ت�هرن��ێ��ت ،الوازب���وون���ی تۆڕهكهیه بههۆی دووری
ل���هن���اوهن���دهك���هوه ،لێرهدا دهمانهوێت رێگهیهكی سادهو گ��ون��ج��او ،ب��ۆ بههێزكردنی ئینتهرنێتهكهتان ت����ۆڕی لهڕاستییدا پێبناسێنین، دهمانهوێت پێكهوه ئامێرێكی ساده دروستبكهیین تاوهكو، تۆڕی ئینتهرنێتهكهمانی پێیی
بههێزتر ببێت . بۆ ئ �هوهی ئهم كێشهیه چارهسهر بكهین ،پێویستمان بهههندێك كهرهسته دهبێت: بێژنگێك زۆر گهوره ن�هب��ێ��ت ،ك �هت �هر ب��ۆ برین، كێبڵێكی (ی���و ئ��ی��س بی) مۆدیهمی (واییهرلیس).
وێنهی دووهم :دواتر لهم دیوی بێژنگهكهوه مۆدیهمی ئینتهرنیتهكه دهبهستین.
وێنهی یهکهم :بێژینگهكه دههێنیین لهناوهڕاستهكهی كهمێكی دهبڕیین و دواتر (یو ئیس بی)یهكه لهبێژنگهكه دهبهستین.
وێنهی:٥ - ٤ - ٣ : ئهگهر سیكۆتینی (چرك) لێبدهین بۆ باشتر بهستنهوهی باشتره.
ئهمجار تاقی دهكهینهوه بزانین چۆنه. پیشتر له ( )85%بوو .ئیستا له .100% تیبینی :ئهم تاقیكردنهوهیه بۆ ئینتهرنێتی (ریبهركویك دهبێت) ئا :ئاكۆ محسن حسن
تهکنهلۆژیا
هت هر هك وت
كۆمپی
ئ���هگ���هر هاتوو سیستمهكهتان ج��ام ب��وو ب �هڕادهی �هك كه ی كۆمپیوتهرهكهتان بكوژێننهوه ،ئهوه نهتانتوان ی ك �هم پهنچه لهسهر ب��ۆ چهند چركهیهك ی ی دهست ی پاوهرهكهی دانێنو دوای دوگمه لهسهر ههڵگرن ،دهكوژێتهوه ،بهاڵم ئهگهر ی كرا ههمیشه وا باشه بهڕێگا ڕاستهكه ی ی بیكوژێننهوه ،ت��اوهك��و تووش خ��ۆ ی داتاو خراپ بوون نهبن. لهدهستچوون ئهگهر كۆمپیوتهرهكهتان درهنگ ی دادهگیرسێت ،ئهوه لهوانهیه پرۆگرام ی (ستارت ئهپ) زۆرتان له فۆڵدهر ( )tartup folderدان��اب��ێ��ت (یان ئ �هوهت��ا ل �هب �هرئ �هوهی �ه ك �ه ویندۆز بهكاردههێنن) .وا باشتره لهسهر دی��س��ك��ت��ۆپ �هك �هت��ان شۆرتكهت ی ()shortcut icon ئ��ای��ك��ۆن� ی ئهو كهمتان دانابێتو ژم��اره
ه گیرسێن
ێراتر داب خ
پرۆگرامانهی ی ی داگ���ی���رس���ان���دن��� ل���هك���ات��� كۆمپیوتهرهكهدا ( )boot upلۆد دهبن ،كهم بن. ی (ستارت ئهپ) (ئهو بهرنامانهی تێدایه) لهم فۆڵدهر شوێنهیه: user
27
settings\your
and
C:\documents
folder\start menu\programs\startup
ێ یان له( )startبچنه سهر ()all Programsو لهو ی ( )startupبگهڕێن. بهدوا ی بهاڵم دهبێت ئهوهش بزانین ههموو ئهو پرۆگرامانه لهگهڵ (ستارت ئهپ)دا لۆد دهبن ()startup programs لهو فۆڵدهرهدا نین ،بهههرحاڵ ،بچۆره سهر ()start ێ بنووسه ()msconfigو كلیك و پاشان ()runو لهو له ( )okبكه ،ویندۆیهكتان بۆ دهكرێتهوه ،ئهگهر لهو ی ( ،)startupلێره دهتوانن ویندۆیهدا بچنه سهر بهش ی (بوت ئهپ)دا ئهو پرۆگرامانه ببینن كه دهتانهێت لهكات ی لۆد ببنو ئهوانهش كه ناتانهێت ،ههندێكیان پرۆگرام سیستمهكهن ( ،)system programsنابێت پرۆگرامێك ناچاالك بكهن كه نازانن چییه ،بیرتان نهچێت ههمیشه ی سێتینهكان ( )settingsدهكهن ،پێش كاتێك دهستكار ()okكلیك له( )applyبكهن. ئهگهر دهتهوێت كۆمپیوتهرهكهت خێرا دابگیرسێت
ی بهبێ ل��ۆد بوون ی ی زی��اد ،دهتوان هیچ پرۆگرامێك ی لۆگئۆن ی سكرین یهكسهر دوای دهرك �هوت��ن � ی شفت ( ،)logon screenپهنجه لهسهر دوگمه دانهیتو بهردهوام بیتو ههر پهنجه لهسهر شفت دانهیت تاوهكو شۆرتكهت ئایكۆنهكانت دهرهكهون، ی دهێت ئهوه بزانین كه ناچاالككردنی پرۆگرامهكان ی (س��ت��ارت ئ��هپ) نابێته ه��ۆی ن��اچ��االك كردن پرۆگرامه شاراوهو نادیارهكان. و .لهئینگلیزیهوه :بڕیار عوسمان
تهکنهلۆژیا
28
تهکنهلۆژیا
ی ئای پی ناونیشان
ئا :بڕیار عوسمان بهشی یهكهم (address
)ip
یان
)ip number
((internet ناونیشانی )protocol ژمارهیی ئامێرێكه ،دوو ڤێرژنی ههیه ()IPv4و (.)IPv6 بهواتایهكی تر بریتییه لهو ژم��ارهی�هی كه لهئینتهرنێتدا ی�����ان ل���هن���ێ���ت���ۆرك���هك���ان���دا ك���ۆم���پ���ی���وت���هرهك���ان���ی پێ دهن�����اس�����رێ�����ت�����هوه ،ه���هر كۆمپیوتهرێك لهئینتهرنێتدا خ��اوهن��ی ئایپی خۆیهتیو
ل���هڕێ���گ���ای ئ�����هو ئایپی ئ��هدرهس��هوه دهناسرێتهوهو پهیوهندییهكان ئهنجامدهدات، له ()IPv4دا ئایپی ئهدرهس ب��هم ش��ێ��وهی�ه دهنووسرێت ( )255.255.255.255 واته چوار گروپی ژمارهیین، ههر یهكێكیان لهسێ ژماره پ��ێ��ك��دێ��ن ،دهی����ان كهینهوه ب�هب��ای��ن�هری ئ�هب��ن ب �ه ()32 بت ،بهاڵم ()128( )IPv6 بت بهكاردههێنێتو ژمارهی
هێكساش دهگرێتهوه ،بۆیه زۆر زۆر ف���راوان���ت���ره ،بۆ زانیاریش له پاش (،)ipv4 ڤ��ێ��رژن��ێ��ك�ی ت���ری ئ���ای پی دهرچوو ( )IPv5كه تایبهت بوو بهو سیستهمانهی لهسهر بنهمای ( )unixكاریاندهكرد، ئ�����هم ڤ���ێ���رژن���ه ب�����هس بۆ تاقیكردنهوه ب��وو ،نهخرایه بهردهستی بهكارهێنهران. وهه���ا بیر لهئهدرهسی ئ����ای پ���ی ب����ك����هرهوه كه
ن��اون��ی��ش��ان �ی كۆمپیوتهره، بۆیه ههموو كۆمپیوتهرێك ئ �هدرهس��ێ��ك �ی ه��هی��هو ههر ئ���ای پ��ی��ی�هك��ی��ش بێهاوتاو نادووبارهیه ،ههرچهنده ئای پی كۆمپیوتهره كهسییهكان دهك��رێ��ت ب��گ��ۆڕدرێ��ن (زۆر ج��اری��ش ئ���هوه دهكرێت)، تهنیا ئهو كاته نهبێت كه ئای پییهكانیان جێگیر بێت( (�stat ،)ic ip addressبۆئهوهی ئایپی ئهدرهسی وێبسایتێك
ب��زان��ی��ت )win+r( ،بكهو ل �ه()runدا بنووسه (،)cmd بهمهش شاشهی نووسینی فرمانهكانی دۆس ئهكرێتهوه، لێرهدا بنووسه: ping www.address. com
ب����ۆ ن���م���وون���ه ئ���هگ���هر ب��ن��ووس �ی (ping www. )google.comئهوكات ئ��ای پی ئ�هدرهس�ی گوگڵت پ��ێ��دهڵ��ێ��ت ك���ه ب��ری��ت��ی �ه له
( )7 4 . 1 2 5 . 3 9 . 1 0 4و ئ �هگ �هر بێتو لهئینتهرنێت ئ��ی��ك��س��پ��ل��ۆرهر لهجیاتی نووسینی ن���اوی دۆمهینی گوگڵ واته (www.google. ،)comئای پی ئهدرهسهكهی بنووسیت ئ��هوا ب �ه ههمان شێوه سایتی گوگڵمان بۆ دهك��رێ��ت�هوهو بۆ سایتهكانی تریش بهههمان شێوهیه ،واته لهباتی نووسینی ناونیشانی ئهدرهسی سایتهكان ،ئهگهر ئ��ای پی ئهدرهسهكانیشیان بنووسین ب �هه �هم��ان شێوه ك��اردهك��ات ،تێبینی ئهوهش بكهن گوگڵ چهند ئای پی ئهدرهسێكی ههیهو مهرج نییه ههموو كات ههمان ئهنجام دهركهوێ. ههروهها ئهگهر بنووسین " "ipconfigئ �هوك��ات ئای پ��ی ت��ای��ب�هت ب �هخ��ۆم��ان پێ دهڵ��ێ��ت ،ئ��ای پی لهشێوهی چ���وار ك��ۆم�هڵ�هی ژمارهیی دهرهك������هێ������ت ك����ه ه���هر كۆمهڵهیهك بهخاڵێك لهیهكتر جیاكراونهتهوه .دهتوانیت داوای ئای پییهكی نوێ بۆ ك��ۆم��پ��ی��وت�هرهك�هت بكهیت، ئهویش به نووسینی: ipconfig /release
ipconfig /renew
پاشان كۆمپیوتهرهكهت ڕیستارت بكهیتهوه. ئای پی بۆ پهیوهندیكردن ل �هگ �هڵ ئ���ای پییهكانی تر ب�هك��اردێ��ت ،ئهمهش لهڕێی زمانی سهرهكی پهیوهندی ئینتهرنێتییهوه كه پێی دهوتێت tcp/ip (transmission ، )control protocolكه له الی�هن وهزارهت���ی بهرگی ئهمریكاوه �dod (depart )ment of defense گ �هش �هی پ���ێ���دراوه)tcp( ، كار لهگهڵ داتاكان (یاخود پاكێت )packetدهكات، ب �هاڵم ئ��ای پ��ی ك��ار لهگهڵ ش��وێ��ن ()destinationو ئ���هدرهس���هك���ان���دا دهك����ات. ت����هن����ان����هت ن���اون���ی���ش���ان���ی وێبسایتهكانیش ،ئ��ای پی
بهكاردههێنن، ئ�����هدرهس ئ���هو ن���اوی س��ای��ت��ان �هی كه ت���ۆ ل���هب���راوس���هرهك���هت���دا دهیانووسیت لهڕاستیدا وهكو ڕووب��هن��دێ��ك��ن (،)mask بۆ ئای پی ئهو وێبسایتانه (ئ����هم����هش ل���هب���هرئ���هوهی���ه ن��اك��رێ��ت ب�هك��اره��ێ��ن�هر ئهم ههموو ژمارهیه لهبهربكاتو ك���ارك���ردن ل��هگ��هڵ ژم����اره قورس تره وهك لهناو ،بۆیه بۆ ه�هر وێبسایتێك ناوێك دان���راوه ،كه لهڕاسیتدا ئهو ن��اوه ئ��ام��اژهی�ه ب��ۆ ئ��ای پی ئهدرهسی ئهو سایته ،ئهوهش كه كاری ئهم گۆڕینه (واته لهئای پی ئهدرهس بۆ ناوی دۆم��هی��نو بهپێچهوانهوه) دهك��ات پێی دهوترێت dns �(domain name sys .)tem ئ��ای پ��ی ڤێرژنی چوار ( )IPv4بریتییه ناونیشانێكی ( )32ب��ت��ی ( )bitكه بهچوار كۆمهڵهی ژمارهیی ن��ی��ش��ان دهدرێ�������ت (ه���هر ك��ۆم�هڵ�هی�هك ل��هژم��اره ()0 هوه تا ( )255وهرهگرێت، ههر كۆمهڵهیهكیش بهخاڵێك ( ).لهیهكتر جیادهكرێنهوه (ب����ۆن����م����وون����ه ئ������ای پی ئ���هدرهس���ی گ��وگ��ڵ بریتیه ل�ه (،)74.125.39.104 ب�������هم�������هش دهك������رێ������ت ( )4294967296ئای پی ئهدرهسی جیاوازت ههبێت، وت��م��ان ( )IPv4لهچوار گروپی ژماره پێكدێت ههر گ��روپ �هی ل �هژم��اره ()0هوه ت��ا ( )255وهردهگ���رێ���ت، ك �هوات �ه گ�هورهت��ری��ن ژماره لهههر گروپێكدا ()255ه، لهباینهریشدا ژم��اره ()255 یهكسانه به ()11111111 (ههشت ی�هك�ی) ،ههروهها چ���وار گ��روپ��ی��ش��م��ان ههیه، ك �هوات �ه ( )4ك �هڕهت �ی ()8 ی�هك��س��ان�ه ب �ه ( ،)32بۆیه دهڵێین ( )IPv4ل �ه ()32 ب��ت پێكدێتو ئ�هگ�هر دوو ب�هت��وان�ی ( )32وهرگرین، دهكاته (،)4294967296
وات �ه دهت��وان��رێ��ت تا ئهوهنه ژماره ئایپی جیاواز دابنرێت، ب �هاڵم لهڕاستیدا كۆمهلێك م���هودا ( )rangeههیه كه بهكاریبهێنین، ن��ات��وان��ی��ن لهبهرئهوهی ئهوانه تایبهتنو گیراون ()privateو لهگهڵ ئ���ای پ���ی ئ���هدرهس���ی ههر كۆمپیوتهرێك ()localhost كه ()127.0.0.1ه ،كهواته ل��هڕاس��ت��ی��دا ئ���هو ئ���ای پی
29
ئ �هدرهس��ان �هی ك�ه دهتوانین ب��هك��اری��ان بهێنین ل���هدوو بهتوانی ( )32كهمترن. لهوانهیه وا دهركهوێت ئهم ژمارهیه ()4294967296 زۆر بێت ،ب�هاڵم ئهمه زۆر كهمتره لهژمارهی دانیشتوانی گۆی زهوی ،ئهمهش مانای وای �ه درهن��گ یان زوو ئای پی ئهدرهسمان نامێنێت تا بۆ كۆمپیوتهره تازهكانی دانێین،
ب��ۆ چ��ارهس��هرك��ردن��ی ئهم كێشهیه ڤێرژنی نوێی ئای پی ئهدرهس هاته كایهوه ()IPv6 كه لهناونیشانێكی ()128 ب��ت �ی پ��ێ��ك��ه��ات��ووه( ،دی����اره زۆر پێشتر بیر لهو كێشهیه ك��راب��ووی��هوه ك �ه ()IPv4 بهشی ههموو دنیا ناكات، بۆیه لهساڵی ()1996هوه دهستكرا بهباڵوكردنهوهی ستاندهردهكانی (.)IPv6
فیزیا
30
فیزیا
چۆنییهتی دروستكردنی بهرزهگهیهنهر لهبۆشایدا داهێنانی بهرزهگهیهنهر، دهگهڕێتهوه بۆ سهرهتای س���������هدهی راب����������ردوو، لهوكاتهوه تائێستا گۆڕانی لهبهكارهێنانی زۆر ب���هرزهگ���هی���هن���هرهك���ان���دا رویداوه. ب�����هرزهگ�����هی�����هن�����هر ( )Superconductivity بریتییه ل��هم��ادهی��هك كه بهرگری سفر پیشاندهدات، وات��ه كاتێك ئ �هم مادهیه ب��ۆ گ��واس��ت��ن �هوهی كارهبا بهكاربهێنرێت ،وایهرهكان گ����هرم ن���اب���نو وزهك����هی بهههدهر ناچێت ،ههروهها ت��ای��ب�هت��م�هن��دی��ی�هك��ی تری ب���هرزهگ���هێ���ن���هر ،بریتیه دیاموگناتیسی ل����هوهی
ت������هواوه ،وات����ه لهالیهن موگناتیسییهوه ب����واری پاڵپێوهدهنرێت ،دهكرێت لهنێو بوارێكی موگناتیسی ب �هوهس��ت��اوی��ی بمێنیتهوه، ب����هرزهگ����هی����هن����هرهك����ان لهپلهیهكی گهرمایی زۆر نزمدا دروستدهبنو ههوڵی ب�����هردهوام لهئــارادایه، بهرزهگهیهنهر ت���اوهك���و ل�هپ��ل�هی گ �هرم��ی بهرزتر ی������ان پ����ل����هی گ���هرم���ی ئاساییدا دروس��ت ببێت، بهرزهگهیهنهرهكان زۆرتر ك��ان��زان ،ب��هاڵم لهئێستادا ئهو ههوڵه ههیه (النیكهم بهشێوهی تیوری) بۆشایی بكرێت بهبهرزهگهیهنهر. كردنی فهزای (بۆش)
لهوانهیه بهبهرزهگهیهنهر وابێته پێشچاو كارێكی ل���هرادهب���هدهر قورسبێت، ب����هاڵم ل �هڕاس��ت��ی��ی��دا ئهم ك������اره زۆر س����ادهی����ه، بهبهكارهێنانی ت��هن��ی��ا موگناتیسێكی زۆر بههێز، كهناڵی فهزاكه بگۆڕن. (ماكسیم چرنوداب) ل �هزان��ك��ـ��ـ��ـ��ۆی (تورسی ف���ران���س���ه) ل���هس���هر ئهو ب��ڕوای �هی �ه ،ك �ه ئ��هم كاره دهك���رێ���ت ب��ك��رێ��ت ،ئهو ب�����ڕوای وای����ه بوارێكی موگناتیسی زۆر بههێز دهت��وان��ێ��ت تهنۆلكهكانی نێو ف �هزای ب��ۆشو بهتاڵ، ه�هڵ��ب��ك�هن��ێ�تو بیانكات ب����هت����هزوو ك���ه ههرگیز
بهرگری لهڕێگهی خۆیاندا نابینن ،ب �هاڵم ئایا فهزای بۆش تهنۆلكهی تێدایه؟. ئهمه دژه ،بهبیروباوهڕه ك�لاس��ی��ی��ك��هك��ان ،ب���هاڵم ل���هڕاس���ت���ی���ی���دا ف�����هزای سهداسهد (بۆش) ههرگیز دروستناكرێتو بۆشایی پڕه لهتهنۆلكهو كه پێیان دهوت����رێ����ت تهنۆلكهی خهیاڵی. ئ�������هم پ���ێ���ش���ن���ی���اره س��هی��روس��هم��هرهی��ه پشت ئ��هس��ت��ووره بهپرهنسیپی (هایزهنبێرگ) نادڵنییایی لهمیكانیكی كوانتهمییدا، بهپێی ئ�هم پرینسیپه ئێمه ههرگیز ناتوانیین دڵنییابیین ك���ه ب��ۆش��ای��ی بهڕاستی
ب��ۆش�ه ،چونكه ف��هزا پڕه لهتهنۆلكهی خهیاڵی كه ب�هخ��ێ��رای��ی دهردهك�����هونو ه���هرزوو بهخێرایی لهناو دهچن. لهگهڵ ههموو ئهمانهدا ئ �هگ �هر ئ��هم تهنۆلــكانه ن��هت��وان��ن ب �هپ��ێ��ی یاسای پ���اراس���ت���ن���ی وزه هیچ گۆڕانێك ل��هوزهی گشتی دروس��ت��ن��هك��هن ،دهتوانن ت��ائ��هو ڕادهی�����ه ل���هف���هزادا بمێننهوه تاوهكو لهجیاتی ت�هن��ۆل��ك�هی خ�هی��اڵ��ی ببن ب��هت��هن��ۆل��ك��هی راس���ت���ی، گ���ۆڕان ل����هوزهدا كاتێك تهنۆلكه بارگاوییهكان كه وهكو موگناتیسی بچووك كاردهكهن ،بهشێوهی لهپڕ
ل �هب��وارێ��ك��ی موگناتیسی ب���هه���ێ���زدا دهرك��������هونو رودهدات. ك���ات���ێ���ك ت���هن���ۆل���ك���ه دهرك�������هوت�������ووهك�������ان دهخولێنهوه تاوهكو بواری م��وگ��ن��ات��ی��س��ی ن���اوهوهی���ان لهگهڵ ب��واری موگناتیسی دهرهوهدا ب��ب��ێ��ت بههاو ئ��اڕاس��ت��ه ،وزهی گشتی دادهبهزێت. ب���هاڵم ئ �هگ �هر بواری م��وگ��ن��ات��ی��س��ی ب�����هڕادهی پێویست بههێزبێت ،تهنۆلكه خهیاڵییهكان دهتوانن ببن ب��هڕاس��ت��ی( ،چ���رن���وداب) دهڵ��ێ��ت "ئ��ێ��وه دهتوانن ب�هب��ێ بهكارهێنانی وزه، چهند تهنۆلكهتان دهوێت زیادیبكهن" ،ئهم تهنۆلكانه ه��هم��ووی��ان ی���هك دۆخی ك��وان��ت �هم��ی هاوشێوهیان ههیهو لهدیاردهیهكدا كهپێی دهوت���رێ���ت چڕكردنهوه، وهكو یهك سیستهمی تهواو ه��اوئ��اه �هن��گ ب �هب��ێ هیچ چهشنه بهرگرییهك تهزوو دهگوازنهوه. مێزۆنهكانی ڕۆ لێكۆ ڵینهو هكا نی پێشوو لهمبارهیهوه لهسهر تهنۆلكه ،قورستر بوون، ل�هك��ات��ێ��ك��دا (چ���رن���وداب) ل �هم��ودێ��ل �هك �هی خۆییدا تهنۆلكهی سووكتری وهكو (مێزۆنی ڕۆ) بهكارهێنا ك �ه پێویستیان بهبواری موگناتیسی ك��زت��ره ،ئهو حسێبی ك���ردووه كاتێك توندی بواری موگناتیسی دهگ���ات ب �ه ( )10توانی ( )16تێسال ،چڕبوونهوهی (م����ێ����زۆن����هك����ان����ی ڕۆ) روودهدات. (چ�����������رن�����������وداب) دهرئ�����هن�����ج�����ام�����ی ئ����هم چ���ڕب���وون���هوهی���ه وهك���و ڕوداوێ����ك سهیریدهكات كه لهنێو بهرزهگهیهنهره ئاساییهكاندا رودهدات. لهژێر پلهیهكی گهرمی قهیرانی ،ئهلیكترۆنهكانی
لهگهیهنهرێكدا ئهلیكترۆنهكان لهنێو تۆڕێك لهئایۆنهكانی موجهبهوه تێپهڕدهبن .بهشێوهی ئاسایی كاتێك یهكێك لهم ئهلیكترۆنانه دهكهوێت لهئایۆنێكی تۆڕهكه ،بڕێك وزه بهشێوهی گهرما لهدهستدهدات ،كهئهمه بهرگری كارهبایی پێدهوترێت ،بهاڵم لهبهرزهگهیهنهرداو لهژێر پلهی گهرمی زۆرنزمی قهیرانییدا ،كاتێك ئهلیكترۆن دهكهوێت لهئایۆنێك تۆڕهكه وهك ژێ دهلهرزێت ،ئهم لهرزینه لهسهر ئهلیكترۆنه نزییكهكان كارییگهری دادهنێتو دهبێته هۆی ئهوهی بهئهلیكترۆنی یهكهم ببهسترێتهوه ،ئهم دوو ئهلیكترۆنه پێیان دهوترێت (دوانهی كوپهر) ،ئهم دوو ئهلیكترۆنه دۆخه كوانتهمییهكهیان لهگهڵ یهكترییدا یهكسانه ،ئهم تایبهتمهندییه ئهو ههلهیان بۆ دهرهخسێنێت تاوهكو بێدروستكردنی بهرگری تێپهڕببن.
مێزۆنهكان لهدو كواڕك پێكهاتوون ،ئاساییهكو دژهیهك( ،كواركهكان بچووكتریین پێكهاتهی ناوكو پرۆتۆنو نیوترونو هادرۆنهكانو باریۆنهكانو مێزۆنهكان دروستدهكهن ،كوارك شهش تامیان ههیه ههر تامێك سێ رهنگی ههیهو ههر رهنگێكیش دژێكی ههیه ،كهوابوو سیو شهش كوارك لهسروشتدا بوونی ههیه ،تایبهتمهندی گرنگی كوارك ئهوهیه بهتهنیا نابێنرێتو یان بهشێوهی دوانیین یان سیانی ،بارگهی كوارك كهرتهو تهنۆلكهی (گلوئۆن) كواركهكان پێكهوه دهبستێتهوه) .كواركێكی بان ()uو دژكواركێكی خوار ( )dلهالیهن مزۆنێكی (رۆ) بهبارگهی موجهبهوه لهبۆشایی دروستدهبێت، لهكاتێكدا بههۆی پهیدابوونی (مێزۆنی رۆ) بهبارگهی سالبهوه ،كواڕكێكی ()dو دژكواڕكێكی ()u دروستدهب .،ئهگهر بواری موگناتیسی بهڕادهی پێویست بههێزبێت( ،مێزۆنهكانی رۆ) دهبن بهڕاستی، ههموو ئهم (مێزۆنانه) دۆخێكی كوانتهمی هاوشێوهیان ههیه كه چڕبوونهوهی (مێزۆن) دروستدهكات، ئهمه ئهو واتایه دهگهێنێت كه ئهوان ههموویان پێكهوه دهجوڵنو تهزووی بێ بهرگری دروستدهكهن.
31
م��ادده بهرزهگهیهنهرهكه، ج�������ووت�������ی ك�����وپ�����هر دروس���ت���دهك���هن ،دۆخ���ی كوانتهمی ئهلیكترۆنهكان وهك یهكوایهو لهئهنجامدا بێلێخشاندنو دروستكردنی گ���هرم���ا دهت����وان����ن ببن ب �هت �هزوو ،ل�هگ�هڵ ههموو ئهمانهشدا (پاوڵ ئۆڵسن) ل �هزان��ك��ۆی (كوپنهاگن) دهڵێت "ئهم هاوشێوهكردنه زۆر ورد نییه ،چونكه بهرزهگهیهنهره ئاساییهكان بواری موگناتیسی لهخۆیان دوردهخهنهوه". ب���هاڵم ئ��ای��ا دهكرێت فهزایی بۆشایی بهشێوهیهك كۆنتڕۆڵ بكرێت تاوهكو كارهبا بهشێوهی سهرهوه بهرههمبێت؟( .دیمتری خ���ارزی���ف) لهتاقیگهی ن��هت��هوهی��ی (بروكهاون) لهنیویۆرك دهڵێت "ئهمه ئایدیایهكی سهرنجڕاكێشه، ب���هاڵم ب �هم��زووان �ه ناگاته ئ���هن���ج���ام" ،بههێزتریین موگناتیسییهكانی ت �هن �ه ئهمڕۆ لهجیهاندا ،ئهستێره نیوترۆنییهكانن كه پێیان دهگوترێت (مگنتار) كه توندی بواری موگناتیسییی ئهمانه ( )10توانی ()11 تسالیه ،تهنانهت ئهم بواره موگناتیسییه بههێزه لهچاو ئهو بوارهی كه بۆ ئهمكاره پێویسته زۆر زۆر كهمه. خ�����ارزی�����ف دهڵ���ێ���ت "ئهگهر بواری موگناتیسی ج���ار ()17 زهوی بههێزتر ل �هب��ڕی ئێستای ب��وای��هو ئ��ێ��وه بهشێوهیهك بتانتوانیایه لهوێستگهیهكی فهزایدا وزه بهرههمبهێنن، ئ����هوك����ات دهت���ان���ت���وان���ی ت�هزو بهبهكارهێنانی هێڵه ب���هرهو موگناتیسییهكان زهوی بنێرن ،لهوكاتهدا ئ��ی��ت��ر ئ��ێ��وه پێویستیتان بههێڵهكانی گواستنهوهی ك��ارهب��ا ن���هدهب���وو ،دهكرا ت �هزوو لهفهزای خاڵییهوه بگوازنهوه".
فیزیا
32
تیۆری كوانتهمی بنچینهكانی دهههژێنرێت دوایی ئهوهی دۆزینهوهی (نیوترینۆ)ی خێراتر لهروناكی جیهانی ف��ی��زی��ای��ی تووشی شۆككرد ،ئهو شۆكه هێشتا ف��ی��زی��ای��ی�هك��ان��ی ب���هرن���هداوه، شۆكێكی تر لهئێستادا رووی لهفیزیا كردووه ،ئهویش ئهوهیه "ن�هخ��ش�ه ش�هپ��ۆل�هك��ان تهنی فیزیایی راستهقینهن". بهپێی فیزیای كوانتهم، ههموو تهنۆلكهكان نهخشه شهپۆل ()WaveFunction یان ههیه ،ئهم نهخشه شهپۆالنه ب��هت��هواوهت��ی ماتماتیكینو زۆر س��وودم��هن��دن ،خۆیان دهرب��ڕی هیچ بڕێكی فیزیایی نیین ،دوجای نهخشه شهپۆل دهرب�����ڕی ئ���هگ���هری پێوانی تهنۆلكه تایبهتمهندییهكانی كوانتهمییهكانه .ئ��هوهی كه نهخشه ش�هپ��ۆل خ��ۆی هیچ نییه جگه ل �هوهی دوجاكهی دهربڕی ئهگهره ،پێی دهوترێت دهرب���ڕی���ن���ی ب����ۆرن (Born ،)interpretationبۆ نهخشه شهپۆل لهئێستادا پێشنووسی وتارێكی زانستی كه بهشێوهی ئۆنالین ل �هچ��واردهی مانگی ن��واڤ�هم��ب�هردا باڵوبووهتهوه، جارێكی تر پرسیاری ئهوهی نهخشه شهپۆلهكان پیشاندهری چیین؟ هێناوهته بهرباس، ب �ه وهاڵم��ێ��ك ك �ه دهتوانێت میكانیكی كوانتهمی بباتهوه بۆ ناخهكهی خ��ۆی .ههرچهند ژمارهیهكی زۆر لهفیزیاییهكان ب �هش��ێ��وهی گشتی نهخشه شهپۆلیان وهك��و ئامڕازێكی ئ����ام����اری ك���ه ن����ات����هواوی زان��ی��اری��ی �هك��ان��م��ان لهسهر تایبهتمهندییه پێواوراوهكانی ت�هن��ۆل��ك�هك��ان دهگێڕێتهوه، بهاڵم نووسهرانی ئهم وتاره زانستییه ،لهجیاتی ئهوه دهڵێن "ئ�هم��ان�ه ب�هش��ێ��وهی فیزیایی راستهقینهن". ئانتونی ڤاالنتینی (Antony
فیزیاییهكی )Valentini تیۆریو شارهزا لهبنچینهكانی كوانتهم لهزانكۆی (سلمسۆن) لهكارۆلینای باشور لهمبارهوه دهڵێت "م��ن ح �هزم لهقسهی ی نییه ،ب �هاڵم الم زی��ادهڕهوی � وای���ه ئ���هم وت����اره زانستییه بوومهلهرزهیه". (ڤاالنتینی) ب��ڕوای وایه كه ئهم دهرئهنجامه لهوانهیه زۆر گ��رن��گ��ت��ر ب��ێ��ت لهو تیۆرییمه گشتییهی سهبارهت میكانیكی بهبنچینهكانی كوانتهمی كهلهالیهن (بێل)هوه پێشكهشكرا ،لهساڵی ()1964 دا( ،ج���ان س��ت��وارت بێل) فیزیایی ئایرلهندی باكوری ب �هن��اوی (John Stewart )Bellسهلماندی كه ئهگهر میكانیكی كوانتهمی شرۆڤهی بوونهوهره راستییهكان بكات، ناچاره ههڵگری نهێنیییهكی سهیربێت ئهویش بریتیه له "كردار لهمهودای دوور" یان "كرداری خێوی". ك���رداری خێوی كاتێك روودهدات ك �ه دوانهیهكی تهنۆلكه بهشیوهی گیرۆده لهگهڵ ()Entangled ی�هك��ت��ری��ی��دا كارلێكدهكهن، لێرهدا دوو تهنۆلكه ئهگهر بۆ نموونه یهكێكیان لێره دابێیتو
ئ��هوی��ت��ری��ان لهسهرمانگ، كاتێك گۆڕان لهتایبهتمهندی یهكێكیان روودهدات ،ئهم گ���ۆڕان���ه ب���هش���ێ���وهی لهپڕ ( )instantaneousبۆئهوی تریان دهگ��وازرێ��ت �هوه ،لێرهدا م��هودای دووری هیچ دهور نابێنێت ،ب��ۆ ن��م��وون�ه دوو ئهلكترۆنی گیرۆده (سپین) ()spinهك��ان��ی��ان لهدۆخێكدا، دهبێت دژ بهیهك بێت (سپین) بریتیه ل �هخ��والن �هوهی زاتی ئهلكترۆن ب �هدهوری خۆییدا، ئهگهر ئاڕاستهی خوالنهوهی یهكێكیان پێچهوانه بكرێتهوه، ئاڕاستهی ئهویتریشیان لهپڕ لهبهرچاوگرتنی ب �هب��ێ��ت م���هودای نێوانیان پێچهوانه دهبێتهوه ،بهاڵم وتاره زانستییه ن��وێ��ی�هك�ه ،ك �ه ل �هالی �هن سێ فیزیایی بهڕێبهرایهتی (ماتیو پوسی) ()Matthew Pusey ل �هك��ۆل��ێ��ج��ی (ئیمیریاڵی) لهندهن (Imperial College )Londonپێشكهشكراوه، بیردۆزێك پێشكهشدهكات كه پیشانیدهدات ئهگهر نهخشه شهپۆلی كوانتهمی بهتهواوهتی ئ��ام��ڕازی ئ��ام��اری ب��ن ،چۆن دهب���ێ���ت ت���هن���ان���هت دۆخ����ه كوانتهمییهكان كه لهناو فهزاو كاتدا پهیوهندییان بچڕاوه،
دهت��وان��ن ل �هگ �هڵ یهكترییدا پ �هی��وهن��دی ببهستن ،ئهوان دهڵێن "ئهم قسهیه لهوهناچێت راستبێت" ،ه �هروهه��ا ئهوان لهكۆتاییدا دهڵ��ێ��ن "دهبێت ن�هخ��ش�ه ش �هپ��ۆل بهشێوهی ف��ی��زی��ای��ی ب��وون��ی ههبێتو راستیبێت. (دهی���ڤ���ی���ی���د واالس) )David (Wallace ف��ی��زی��ای��ی �هك��ی فهیلهسوفه ل���هزان���ك���ۆی (ئهكسفۆرد) دهڵێت "بیردۆزهكه گرنگتریین دهرئ��هن��ج��ام��ی لهبنچینهی میكانیكی كوانتهمییدا ههیه ی ()15 كه تائێستا ئهو بهدرێژ س��اڵ لهژیانی ك��اری خۆیدا بینیویهتی" ،ههروهها دهڵێت "ئ�هم�ه لێڵییهكان الدهب���اتو پیشانیدهدات ك�ه دهربڕینی ئهگهر بۆ دۆخه كوانتهمییهكان ( )Quantum Stateناتوانێت ببێت". ج����هدهل����هك����ان لهسهر چۆنییهتی تێگهیشتن لهنهخشه شهپۆل دهگهڕێتهوه بۆ سااڵنی ()1920هكان ،بهپێی دهربڕینی (كوپنهاگن) (Copenhagen )i n t e r p r e t a t i o n ی (نیلزبۆر) ب�هس�هرك��ردای�هت� ( ،)Niels Bohrنهخشه شهپۆل وهك ئامڕازێكی ژماردن
ب �هك��اردهه��ێ��ن��رێ��ت ،نهخشه ش �هپ��ۆل بهكاردههێنرێتو ئهنجامی راس��ت��ت دهدات���ێ، ك��ات��ێ��ك ب���ۆ حیسابكردنی تایبهتمهندییه ئ���هگ���هری جۆربهجۆرهكانی تهنۆلكهكان بهكاردههێنرێت ،بهاڵم زانایانی فیزیا زۆر لهخودی شهپۆلهكه قووڵ نهبوونهتهوه ،بۆئهوهی ب���زان���ن خ���ۆی لهڕاستییدا چییهو تهنیا وهك ئامڕازێك سهیریانكردووه. (ئ��ال��ب��ێ��رت ئانیشتایین) ( )Albert Einsteinوهك ئهوانی تر الیهنگری دهربڕینی ئاماری نهخشه شهپۆل بوو، ههرچهند ئهو بیریدهكردهوه كه دهبێت حهقیقهتێك بوونی ههبێت كه ئهم ئامڕازه ناتوانێت دهری��ب��خ��ات ،ب���هاڵم ئهوانی تر وهك��و فیزیایی نهمساوی (ئیروین شرۆدینگێر) (Erwin )Schrödingerوایدانابوو دهب���ێ���ت ن��هخ��ش��ه شهپۆل النیكهمی بوونێكی حهقیقی تهنێكی فیزیایی ههبێت. (ڤ��ال��ی��ن��ت��ی��ن��ی) دهڵێت "دهربڕینی (كۆپنهاگن) لهدوایدا بههۆی ئهوهی الیهنگری زۆر ب��وو س �هرك �هوت ،ب �هاڵم ئهو ئایدیایهی كه نهخشه شهپۆل وهك��و حهقیقهتێكی فیزیایی پێماندهناسێنێت ،دهگهڕێتهوه بۆ ( )15ساڵ لهوهو پێش ،كاتێك تیۆری زانیارییه كوانتهمییهكان ()Quantum information هاته كایهوه. (رودۆلف)و هاوكارهكانی لهوانهیه لهئێستادا جارێكی ت��ر ئ���هم ق��س �هو ب��اس��ان �ه كه ماوهیهكی زۆره ساردبووهتهوه گهرمبكهنهوه. بۆ نووسینی ئ�هم بابهته س����وود ل�هس��ای��ت��ی گۆڤاری (نهیچێر)و سایتی كتێبخانهی (كۆرۆنێل))Arxive.org( ، وهرگیراوه.
فیزیا
33
جارێکی تر خێراتر لهروناکیان پشتڕاستکردهو ه
ت��اق��ی��ك��ردن �هوه نوێیهكان خێرایی زیاتر لهخێرایی روناكی نوترینۆكانی لهساسو بۆجارێكی تر پشتڕاستكردهوه. ل���������هی���������هك���������ێ���������ك ل���هس���هرس���وڕه���ێ���ن���هرت���ری���ن ئهنجامهكانی تاقیكردنهوهیهكی ف����ی����زی����ادا ،ه��ێ��ش��ت��ا چهند حهفته زیاتر تێنهپهڕیوه ،ئهو نوترینۆیانهی خێراتر لهروناكی دهج��وڵ��ێ��ن (س���هی���ری لڤینی زانستی ژم��اره ()9و زانستی نوێی ژماره ( )10بكهن دوایی ك��اردان��هوهو قسهكردنی زۆر، ئێستا توێژهرانی نووسهری وتاره زانستییهكان بهئهندازهی پێویست پشتگیرییان پ���هی���داك���ردووه، تاوهكو وتارهكهیان لهگۆڤارێكی ب���ڕواپ���ێ���ك���راوی زانستییدا ب�ڵاوب��ك �هن �هوه ،ئ �هو گۆڤارهی بۆباڵوكردنهوه لهبهرچاو گیراوه بریتییه لهگۆڤاری (European .)Journal of physics (لوكا ستانكۆ) لهئهنستیتۆی ن���هت���هوهی���ی ف��ی��زی��ای ناوكی ل����هپ����ادوای ئ��ی��ت��ال��ی��ا دهڵێت "وادیاره پێوانهكان راستن ،ئێمه رهخنهی زۆرمان لێگیرا ،بهاڵم زۆرترینهیان چارهسهر كراون، (ستانكۆ) یهكێكه لهئهندامانی (هاریكاری ئوپێرا) (Opera )collaborationكه لهمانگی
س��ێ��پ��ت�هم��ب�هردا بهڕاگهیاندنی ئهوهی تهنۆلكه نیمچه ئهتۆمییه خێوییهكان بهخێرایی ( )60نانۆ چركه ،ههر نانۆ چرهیهك یهك ی چركهیه ،زیاتر لهسهر ملیار لهخێرایی روناكی لهتاودهری (سێرن) ( )CERNلهنزییكی ش���اری جێنێڤی سویسراوه دوایی بڕینی ( )٧٣٠كیلومهتر گهیشتوونهته (گ���ران ساسو) ( )Gran Sassoلهئیتالیا، جیهانیان ههژاند. فیزیاییه تیورییهكان كهوتنه چاالكیو بهربهرهكانیكردن بۆ گونجاندنی دهرئهنجامهكان، لهگهڵ یاساكانی فیزیادا ،تیۆری رێ��ژهی��ی ت��ای��ب�هت��ی ئهنیشتاین
قهدغهدهكات ،كه هیچ شتێك بهخێرایی زیاتر لهخێرایی روناكی بجوڵێت ،زۆر لهفیزیاییهكان بڕوایان وایه كهئهم دهرئهنجامه ڕاستنییه. ه�����هروهه�����ا ژم����ارهی����هك لهفیزیاییهكانی (هاریكاری ئۆپێرا) رهخنهیان ل�هم تاقیكردنهوهیه ههیه ،یهكێك لهو ( )15كهسه كه وتاره زانستییه سهرهتاكهی واژۆ ن�هك��ردووه( ،ستانكۆ)یه، بڕوای وایه دهرئهنجامهكان زۆر سهرهتاییه. لهنیگهرانییه ی �هك��ێ��ك سهرهكییهكان بریتی بوو لهوهی كه قورسهبكرێت ،پهیوهندی ل �هن��ێ��وان ئ��هو نیوترینۆنانهی
(ساسو)و نیوترینۆكانی (سێڕن) دروستبكرێت ،بۆیه جارێكی تر تاقیكردنهوهكه بۆ لێشاوێكی تهنكی تهنۆلكه لهنێوان ()21 ی ئۆكتۆبهر بۆ ()6ی نۆڤهمبهر دووب��اره ك��رای�هوهو ( )20دانه ل��ێ��دان��ی ن��ی��وت��ری��ن��ۆی خێراتر لهخێرایی روناكی له(ساسۆ) تۆماركرا ،ههرچهند ئهم ژمارهیه لهچاو ( )16000ژماره لێدانی پێشوو زۆر ب��چ��ووك�ه ،بهاڵم پشتڕاستكرنهوهیهكی بههێزه بۆ تاقیكردنهوهكهی ڕابردوو. یهكێك ل�هرهخ��ن�هك��ان كه لهتاقیكردنهوهكه دهگیرا ،بریتی ب���وو ل �هب��وون��ی ه��هڵ��ه ،بهاڵم شیكاری ه�هڵ�هك��ان پیشانیدا
رێژهی ههڵه لهتاقیكردنهوهكهدا ت�هن��ی��ا ( )10ن��ان��ۆ چركهیه، س��ت��ان��ك�ۆو ه��اوڕێ��ك��ان��ی زۆر نیگهران ی ب��وون��ی ههڵه بوون ی بهم شیكارییهوه بۆ دۆزینهوه ههڵهكان ،ستانكۆ رازی بووه كهناوی لهسهر وتاره زانستییهكه ب��ن��ووس��رێ��ت .ئیستا ئ���هوان تاقیكردنهوهیهكی ت��ر لهسهر ئ�هن��ج��ام�هك��ان ئهنجامدهدهن، یهكێك لهوانه بریتیه لهدرێژی ئهو كێبڵی ریشاڵه بیناییهی كه زانیاری لهنێوان تاقیگهی ژێر زهوی (گران ساسۆ) دهگواستهوه بۆ شوێنێكی كۆكردنهوهی داتا لهسهر زهوی ،ههروهها تیمهكه لهههوڵدان ههمان تاقیكردنهوه بهههستهوهرێكی ت��ر بهناوی ( )RPCلهمانگهكانی داهاتوودا ئهنجامبدهن. تهنانهت لهنێو ئهوانهی كه ناویان لهسهر ئهم وتاره زانستییه ههیه كهسانێك ههن كه هێشتا بهدهرئهنجامهكهی نائاسودهن، ستانكۆ یهكێكه لهوانو لهمبارهوه دهڵ��ێ��ت "م��ن زۆر خۆشحاڵ نیم ،لهدیدی تیورییهوه ،ئهمه زۆر بڕیاردهر نییه ،من هێشتا ههستدهكهم دهبێت تاقیگهیهكی تر ههمان تاقیكردنهوه دووباره بكاتهوه ،ئهوكات دهتوانین بڕوا بهم دهرئهنجامانه بكهیین".
فۆتۆستۆری
34
فۆتۆستۆری
ه سروشتییهكهی زهوی حهوت سهرنجراكێش
3 كێوی تهیبل :ئهم وێنهیه شهوه روناكهكانی شاری (كیپ تاون)ه ،لهواڵتی ئهفریقای باشور ،لهدامێنی كێوهكانی (تهیبل) ()Table Mountain پیشاندهدات ،ئهم كێوه بهشێكه لهژیانو سهیرانی خهڵكی ناوچهكه .لهنێوان ( )١٠بۆ ( )٢٠خولهكدا تلهفهرییكێك بهرهو ئهو كێوه دهچێت ،سهردانكردنی ئهم كێوه ،یهكهم شت ه كه خهڵك بهگهشتیارهكانی پێشنیار دهكهن.
لهوانهیه ههمووتان شتی زۆرتان دهربارهی حهوت سهرسوڕهێنهرهكهی جیهانی نوێ ،ك ه دهستكردی مرۆڤن بیستبێت ،بهاڵم ئهمجارهیان كهمپینی حهوت سهرنجراكێش ه سروشتییهكهی زهوی )٤٤٠( ،ناوچهی ل ه ( )٢٢٠واڵتدا خست ه پێشبڕكێوه بۆ ئهوهی ( )٧سهرنجراكێشترین ناوچهی سروشتی سهرزهوی دهستنیشانبكات ،لهكۆتایدا ( )٢٨ناوچه لهالیهن گروپێك لهدادوهران ،بهسهرۆكایهتی سهرۆكی پێشووی یونسكۆ ههڵبژێردرانو بۆ ههڵبژاردن حهوتی كۆتایی داوا لهخهڵكی ههموو جیهانكرا دهنگبدهن ،لهدوایی دهنگدانی گشتی ل ه ()١١ی مانگی ئۆكتۆبهردا ( )٧شوێنه سهركهوتووهك ه ناسێنرانو بڕیاره لهسهرهتای ساڵی ()٢٠١٢دا جهژنی ناساندنی ههریهكێكیان بهجیابكرێت.
1
تاڤگهی لگوازو ( :)Iguazúئهم تاڤگه جوانه ،لهسهر سنوری بهرازیلو ئهرجهنتیینه لهئهمریكای باشوردایهو یهكێك ه لهههڵبژێراوهكان ،تاڤگهی (لگوازو) یهكێكه لهگهورهتریین تاڤگهكانی جیهان ،ك ه لهروانگهی گهشتیارییهوه هاوتای تاڤگهی (نیاگارا)و (تاج محهل)ی هندستانه( .تونی گیلز) گهشتیارێكی نابیناییهو بۆ زۆربهی واڵتانی جیهان سهفهری كردووه ،لهم بارهوه دهڵێت "بۆ تێگهیشتن لهجوانی ئهم تاڤگهیه ئهوهنده بهسه بچیت ه نزیكیو گوێ بۆ سهمفۆنییهكهی رابگریت".
4
دارستان ه باراناوییهكانی ئهمهزۆن :لهم وێنهدا روباره لێڵو پێچاوپێچهكانی ئهمهزۆن دهبینرێن كه بهپاڵ دارستانه سهوزو دڵرفێنهكاندا دهڕوات ،دارستان ه باراناوییهكانی ئهمهزۆن ()Amazon Rain Forest ناوچهیهكی بهرفراوان ه بهپانتایی ( )١٤میلیۆن كیلۆمهتری چوارگۆشهو نیوهی ههموو دارستان ه باراناوییهكانی سهرگۆی زهوییه ،شارهزایان دهڵێن ئهو خهڵكانهی سهردانی ئهمهزۆن دهكهن سهریان سووڕدهمێنێت ،ئهوان چاوهڕوانن لێرهو لهوێ گیانلهبهری كێوی ببینن ،بهاڵم تهجروبهی سهفهر بۆ ئهمهزۆنو تێپهڕبوون لهو دارستانو ڕوباران ه زۆر جیاوازه لهوهی كهله فیلمو كارتۆنهكاندا دهبینرێت.
2
6
كهنداوی هالۆنگ :لهم وێنهدا وێنهی پاپۆڕه داریینهكانی گهشتییارن دهبینن كـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ه بۆ سهیركردنی كهنداوی جوانی (هالۆنگ)و (ماسیگرتن) لهم ناوچهدا هاتوون ،ئهم كهنداوه زۆر جوان ه بهئاســـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــانی گهشتیاران دهیگهنێ ،ههربۆی ه بههۆی زۆری ژمارهی گهشتیارهكانو پیسی ژینگهو پهرهسهندنی بێبهرنامهی ئهم نـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاوچهی ه (هالۆنگ) بهتهواوهتی كهوتووهت ه مهترسییهوه .ههربۆی ه حكومهتی ڤێتنام دهیهوێت ئهم ناوچهیه باشتــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــربكات ،بهاڵم الیهنگرانی ژینگ ه نیگهرانن ،لهوانهی ه گهشتیاری زۆرتر روویتێبك هنو ههر ئهمــــهش دهبێت بههۆی زیــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــاتر پیسبوونی ناوچهكه.
5
پاركی نهتهوهیی كومودو :پاركی نهتهوهیی كومودو (Komodo )National Parkلهئهندونۆزیا لهئێستادا ناوچهی پارێزراوه بۆ ئهو گیانلهبهره ئاوییانه ی كه بهرهو لهناوچوون دهچن.
35
دورگهی ججو :ههروهك دهبینن بهفهر دهمی بوركانی هاالی لهدورگهی ججو ( )JeJu Islandلهكۆریای باشور داپۆشیوه.
7
سهرچاوه:
National Geographic
پورتۆپرنس :گهمییهكان لهبهردهم دهرگای سهرهكی ئهشكهوتهكهدا چاوهڕوانی ئهو گهشتییاران ه دهكهن ك ه دهیانهوێت بهدرێژایی روباری ژێرئاوی پورتۆپرنس ( )Puerto Princesaلهواڵتی فیلیپین سهفهر بكهن ،ئهم روباره بهژێر زهوییدا تێپهڕدهبێتو چهندین كهناڵی لێدهبێتهوه ،ئهم كهنااڵن ه بهستاالكتیتهكانو ستاالگمیتهكان گهمارۆ دراونو لهكۆتاییدا دهگاتهوه بهدهریای چینی باشور ،لێرهش رێكخراوهكانی ژینگهپارێز نیگهرانی پیسبوونی ژینگهن ،بههۆی قهرهباڵغی لهڕادهبهدهرو رهخنه لهم پێشبڕكێی ه دهگرن ،لهوانهی ه زیانی زۆر بهئیكۆسیستمی ناوچهكه بگهێنێت.
36
ژینگه
ژینگه
ی شووشهییو ی خانوو كاریگهری ی ی گهرم ی پل ه ی تێكڕا بهرزبوونهو ه
ئا :خهبات حهسهن عهلی
لهوانهیه زۆرب�هم��ان ئهوه ی دوایدا بزانین كه لهم سااڵنه ێ بهرههمه بهتهكنیكێك ی ن��و ڕووهكییهكان بهدهستدههێنرێن، بهاڵم چۆن؟ گهر پرسیارێك لهخهڵك ی بكهین بهتایبهت ی ی ی زستاندا لهباره ل���هوهرز وهبهرههمهێنان ی بۆ نموونه "ت��هم��ات��ه ،خ���هی���ار ..،هتد" لهكاتێكدا زۆرێك لهو بهرههمه ی هاویندا ڕووهكییانه له وهرز ی پێدهگهن ،ئهوا ئهو كهسانه زانیاریان لهم ب��ارهی�هوه ههیه وهاڵم دهدهن���هوهو دهڵێن ئهو ی تایبهت ی ڕووهك��ان �ه لهخانه ی ی شوشهی ی یان خانه (خانه پ�لاس��ت��ی��ك �ی)و ههندێكیان ی گهرم ی دیاریكراودا لهپله دهخرێنه ژیر چاودێرییهوه ،جا ئ �هو ڕووهك��ان �ه بهشێوازێك ی ب����اشو ل �هك��ات��ێ��ك � ی كهمدا دێنهبهرههم ،ب�هاڵم لهوكاتهدا پ��رس��ی��ارێ��ك��ت الدرووس�����ت دهب��ێ �تو دهڵێیت ب��اش�ه ئهو ك��اره چۆن ڕوودهدات؟ ئهو دی��اردهی�ه كامهیه كه هۆكاره لهبهرههمهێنان ی تهماتهو.. ی زس��ت��ان��دا؟ دی���اره ل����هوهرز حهقیقهتێك ل��هڕوودان�� ی ئهم كارهدا ههیه!. ی زانستییهوه گهر له ڕوو بڕوانینه ڕوودان ی ئهو دیاردهیه كه ی لهئهنجام ی كاریگهری ی خانوو ش���ووش���هی���ی(Greenhouse )Effectهوه ڕوو دهدات ،بۆمان ی دهردهك���هوێ���ت ك�ه لهخانه شووشهی ی ی��ان پالستیكیدا، ی ی ب���هرزب���وون���هوه دی������ارده ی گهرم ی ڕوو دهدات. پله ك��ات��ێ��ك بهشێك لهتیشك ی خۆر بهر خانهكه دهكهوێتو ب �هدی��وارهك �هی��دا تێپهڕدهبێت، بهشێك ل��هم ڕوون��اك��ی��ی�ه له ی گهرم ی ك��ار دهكاته شێوه س �هر ڕووهك�هك��ان� ی خانهكهو ی دهمێنێتهوه دهیهوێت ئ��هوه لهخانهكه بچێته دهرهوه ،بهاڵم دیوارهكان ی خانهكه ڕێگر دهبن ی بهجۆرێك لهچوونه دهرهوه ی ناو ێ ئ��اڕاس��ت �ه س �هرل �هن��و ی دهكاتهوه ،بهم شێوهیه خانهكه لهههر جارێك ی تێپهڕبوون ی
ڕوناك ی خۆر ئهم دیاردهیه ڕوو ی گهرم ی دهدات ،بهجۆرێك پله ن��او خ��ان�هك�ه زی���اد دهك���اتو ڕووهكهكان به پێ ی پێوویست ی ی گ �هرم � ی لهناوهند وزه خ���ان���هك���ه وهردهگ����������رن.. ی ی بهرزبوونهوه ب���هدی���ارده ی خانهكه ی گهرم ی ناوهند پله ی دهوت���رێ���ت بهرزبوونهوه ی گهرمی(Global ی پله تێكڕا ..)Warming ی جێ ی باسه ڕوودان ی ئهوه ی سهر ئهم دیاردهیهیه لهتێكڕا ی زهویدا .ڕوودان ی ی گۆ ڕوو ی ئ��هم دی��اردهی��ه لهسهرڕوو زهویو لهچین ی "ئهتمۆسفیر"دا ی ی خانه ب �هه �هم��ان ش��ێ��واز ش��ووش��هی��ی��ه ..بهجۆرێك ی تیشك ی ك�ه بهشێك ی زۆر ی نزیك دهبێتهوه خۆر ل �هزهو ی درێژه شهپۆل ی بینراو لهشێوه یان نزیك بینراو .ڕێژهیهك ی ی كهم ی كورتهشهپۆل ی خۆرهتاو ی وشكانیو ئاو و خۆر بههۆ ڕووهكهكانهوه ههڵدهمژرێت، ی دهم��ێ��ن��ێ��ت�هوه پهرچ ئ����ههوه ی تیشك دهدرێتهوه یان لهشێوه ل �هزهوی��ی �هوه دهدرێ���ت���هوه ناو ئهتمۆسفیر ()Atmosphere ی درێژهشهپۆل ی ل��هش��ێ��وه تیشك ی ژێر س��وور .زۆرێك
ل����هو ت��ی��ش��ك�ه(ت��ی��ش��ك� ی ژێر ی س���وور) لهكات ی گهڕانهوه ب���ۆ ن���او ب��ۆش��ای � ی ئاسمان ی ت��ێ��پ �هڕب��وون � ی نییه ت���وان���ا بهناو ئهتمۆسفیردا ،چونكه ل�هئ�هت��م��ۆس��ف��ی��ردا گازهكان ی ی شووشهی ی " ههڵم ی خانوو ی ئ�����او ،دووهم ئۆكسید ی م��ي��ث��ان" و ك���ارب���ۆن ،گ���از ك�هم��ێ��ك ل�هگ��ازهك��ان��ی��ت��ر ئهو ێ تیشكه ههڵدهمژنو سهرلهنو ی گهرم ی دهیگهڕێننهوه لهشێوه ی زهوی .بهم بۆ س�هر ڕوو ی دیاردهیه دهوترێت "كاریگهر ی ش���ووش���هی���ی"، خ����ان����وو ی كردن ی ئهو ئهمهش هۆكار ی پرسیارهیه كه بۆچ ی تێكڕا ی ی س �هر ڕوو ی گ �هرم��ا پله ی ی ( )14پله ی نزیكه زهو ی سیلیزییه كه دهكاته ( )57پله فههرهنایت. ی كهواته كاریگهری ی خانوو ش���ووش���هی���ی(Greenhouse ،)Effectدیاردهیهك ی سروشتیه ی تیشك ی گهرمییهوه ب �هه��ۆ ی زهوی ،وه ل��هس��هر ڕوو ههڵمژین ی ئ �هم گهرماتیشكه ی ل �هالی �هن گ��ازهك��ان � ی خانه ی ش��ووش��هی�� ی ب���هرگ���هه���هوا ئهتمۆسفیر( Atmospheric )Greenhouse Gasesهوه.
37
ی بهشداری ی ئ�هو گ��ازان�ه ی دهكهن لهزیادكردن ی كاریگهر ی ش���ووش���هی���ی( خ�����ان�����وو ی گهرم ی سهر زیادكردن ی پله ی زهوی) ئهمانهن: ڕوو ی ی دووهم ئۆكسید -1گاز كاربۆن (.)%64( )CO2 ی میسان ()CH4 -2گاز (.)%19 ی ئ��او )H2O -3ههڵم .(Vapor ی نایترۆز -4ئۆكسید (.)%6( )N2O ههروهها چهند گازێكیتر ی ل���هڕوودان��� ی ئهم ب���هش���دار دی��اردهی �هدا دهك���هن ..لێرهدا ئهوهمان بۆ دهردهكهوێت كه ی كاربۆن ی دووهم ئۆكسید گاز ی ( )CO2زۆرترین كاریگهر ی گهرم ی ههیه لهزیادكردن ی پله ی زهوی. سهر ڕوو كاریگهرییهكان ی زیادبوون ی ی ی گ��ازهك��ان� ی خانوو ڕێ���ژه شووشهیی: ی ی پله -1بهرزبوونهوه گهرم ی زهویو زهریاكان. ی بهستهڵك ی -2توانهوه ی باكوورو ه �هردوو جهمسهر باشوور. ی سههۆڵ ی -3ت��وان �هوه دهریا بهستووهكان.
-4گ���ۆڕان��� ی ت���هوژم��� ی زهریاكان. ی -5گ���ۆڕان��� ی شێواز كهشو ههوا. ی ئاست ی -6بهرزبوونهوه ی دهریاكان ،ئهمهش دهبێته ئاو ی الدانو ڕاگواستن ی ه���ۆ ملیۆنهها لهخهڵكی. چهند ئاماژهیهك: بهب ێ بوون ی گازهكانلهچین ی ئهتمۆسفیردا ،ژیان لهسهر ئهم ههسارهیه (زهوی) ل �هوان �هی �ه ن�هگ��ون��ج��او بوایه، ی گهرم ی چونكه ئهوكات پله ی ی وهك پله ی زهو سهر ڕوو ی مانگ گ �هرم � ی س��هر ڕوو سارد دهبوو كه دهگاته ()18 ی سیلیزی، پله ژێر سفر پله ی گهرم ی ی پله لهكاتێكدا تێكڕا ی تهنها 14 ی زهو سهر ڕوو ی سیلیزییه. پله چ��االك � ی مرۆڤهكان،ی س���هرهك���ی���ت���ری���ن ه���ۆك���ار ی گازهكان ی ی چڕ بهرزبوونهوه چین ی ئهتمۆسفیرن. ی ی دووهم ئۆكسید گاز ی ميثان ی سهر ك��ارب��ۆنو گ��از ی زۆرترین بهش ی ی زهو ڕوو گهرم ی ههڵدهمژن زیاتر لهههر گازێك ی تر.
ژینگه
38
ژینگه
خۆتان بۆ كارهساتی گهوره ئامادهبكهن ب����هپ����ێ����ی راپ�������ۆرت�������ه ن��ێ��ودهوڵ �هت��ی��ی �هك��ان گۆڕانی كهشوههوا ئهگهری روودانی كارهساتی زیاتری لێدهكهوێتهوه، الف��او ،تۆفان ،شهپۆلی گهرما بهفراوانیو بههێزی زیاترهوه چاوهڕێماندهكات. شهپۆلی گ �هرم��ای ساڵی رابردووی روسیاو وشكه ساڵی لهباكوری خۆرههاڵتی ئهفریقا، ه�����هزاران ن���هف���هری كوشت، ههواڵه ناخۆشهكان دهڵێن دهبێت
چ���اوهڕوان���ی خ��راپ��ت��ر لهوهش بیین. وهفدی نێودهوڵهتی گۆڕانی ك���هشو ه���هوا ی��ان بهكورتی ( )IPCCلهڕاپۆرته نوێیهكهی خ��ۆی��ان��دا دهرب�����اری ئهگهری فراوانبوونو بههێزتربوونی ئهم كارهساتانه ئهگهر زهوی ههر ب �هم شێوهیه گهرمبوونهكهی زیاد بكات ،لهم راپۆرتهدا باسی ههندێك ناوچهكراوه كه لهوانهیه لهمهودوا بۆژیان گونجاو نهبن.
لهم راپ��ۆڕت�هدا هاتووه كه بهدڵنیایی خهیاڵییهوه (لهالی ئ �هم وهف���ده دڵنییایی خهیاڵی ب���هوات���ای ( )99ب��ۆ ()100 لهسهد دێت) لهسهدهی ()21 دا ئێمه ف��راوان��ب��وون��ی كهشو ههوای زۆرگهرمو كهمبوونهوهی كهشوههوای زۆر سارد دهبینین، ههڵبهت ئهوهی كه گهرمبوونی زهوی چ كاریگهرییهكی لهسهر ب��ڕی ب���اران ب��اری �نو مهترسی الفاوو تۆفانهكان دهبێت هێشتا
بهتهواوهتی دیار نییه. ی مانگی نوڤهمبهر ( )17 ك���ورت���هی راپ���ۆرت���ی وهف���دی ( )IPCCب��ۆ كاربهدهستان باڵوبوویهوه ،ههموو ئهم راپۆرته دهرئهنجامی لێكۆڵینهوهی زیاد ل���ه( )100زان��ا ل �هم��اوهی ()2 س���اڵو ن��ی��وی راب���ردوودای���هو ههڵگری ههزاران وتاری زانستی ب�ڵاوك��راوه دهرب���ارهی گۆڕانی ف��ی��زی��ای��ی ك �هش��ی ئ���اووه���هوا، بهڕێوهبردنی مهترسیو گونجان
لهگهڵ گۆڕانی كهشوههوایه، بهپێی بهرنامه ،لهسهرهتای ساڵی داهاتوودا باڵودهكرێتهوه، (ت��وم��اس س��ت��وك) ،زانای زانستی كهشوههوا لهزانكۆی بێرنی سویسرا دهڵ��ێ��ت "ئێمه ئێستا دڵنیاین ،گۆڕانی كهشوههوا دهبێته هۆی ئهوهی ژمارهی ئهو رۆژان���هی كه پلهی گهرمییان زۆر بهرزه زیاد ببێت ،ههروهها لهزۆر ناوچهدا لهسهر شێوازی ب��اری��ن ك��اری��گ �هری دادهنێت،
ب���هاڵم روداوهك���ان���ی ت��ر وهكو رۆچ��وون � ی زهوی ی��ان تۆفانه گهرمهسێرهكان ،بڕهكهیان زۆر زی��ادن��اك��ات ،ب��هوت��هی ستوك لێرهدا لێكۆڵینهوهكان تهواو نینو هێشتا دهبێت لێكۆڵینهوهی زیاتر لهمبارهوه بكرێت. دهربارهی ئهوهی لهداهاتوودا بهوردی چی رودهدات ،بیروڕای جیاوازی زۆر ههیه ،بۆ ههموو ئاستهكان لهدوو یان سێ دهیهی داهاتوودا ،باڵوبوونهوهی گازی ژوری س�هوز ،گۆڕانه پێشبینی ك���راوهك���ان ،ل �هچ��او گۆڕانی سروشتی ئ��اووه��هوا كهمتره، ههندێك ل �هرووداوهك��ان وهكو الفاوه لۆكاڵییهكان ،تهنانهت دیار نییه زیاتر دهبن یان كهمتر. ب��هوت��هی (پ��ی��ت��ر ستات)، زان����ای زان��س��ت��ی كهشوههوا
ی ل �هن��اوهن��دی (م��ت ئافیس) بهریتانیا ،یهكێكه لهنووسهرانی ئهم راپۆرته ،راپۆرتهكه خراپ ن��ی��ی�ه ،ئ���هوه روون����ه گۆڕانی كهشوههوا لهسهر سنوورهكانی كهشوههوا كارییگهری دادهنێت، بهاڵم بۆ ئهوهی تێبگهیین كه ئهم گۆڕانه چۆن لهرێگهی گۆڕانی پ��ل �هی گ �هرم��ی ی���ان شێوازی باریین ،كهشوههوا دهگۆڕێت پ��ێ��وی��س��ت��ی��م��ان ب���هزان���ی���اریو تێكۆشانی زیاتر ههیه .ئهم نهبوونی متمانهیه دهگهڕێتهوه بۆ سنوورداربوونی تواناكان، ت �هن��ان �هت لهپێشكهوتووترین مودێلهكانی كهشوههوادا ،كورتی م���اوهی بینینهكان لهههندێك ناوچهداو نادڵنیابوون لهزانیاری تۆماركراو. بهبڕوای ههندێك لهتوێژهران
كه یهكێك لهوان (راجر پیلكه) یه لهزانكۆی (كلرادو) ،راپۆرته ن��وێ��ی �هك �هی ( )IPCCزیاتر جهخت لهسهر نادڵنییاییهكان دهك��ات �هوهو ب���هوردی زیاترهوه لێكۆڵینهوه نوێیهكان لهگهڵ یهكترییدا ب�هراورد دهكات ،ئهو دهڵێت "زۆرباشه كه كۆمهڵهی زان��ای��ان��ی زانستی كهشوههوا لهوهها رێگهیهكدان كه لهوانهیه بگهن بهئهنجام". هێڵ بههێڵ دهب�����وای�����ه ك���ورت���هی���هك لهڕاپۆرتهكه بۆ سیاسهستمهداران ب��ن��ێ��ردرای��ه ،م�����هودای نێوان ئ �هم ن��اردن��هو پێشكهشكردنی راپۆرتهكه بهتهواوهتی دهبووه ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی ههندێك كێشه ،ههندێك كهس بڕوایانوایه كورتكردنهوهی وهها راپۆرتێك
39
دهس��ت��ی ت��وێ��ژهران��ی بهستووه، نووسینی ( )29الپ �هڕه كورته ڕاپ����ۆرت ك �ه دهب��ێ��ت لهسهر ه �هم��وو رستهكانی رێكهوتن بكرێت ،كارێكه درێژخایهنو ههڵبهت تاقهت پڕوكێنه. ئهو رستانهی كه لهكۆتاییدا چ��وون��هت��ه ن���او ئ���هم كورته راپۆرتهوه ،رێپیشاندهری گرنگن بۆ ئ�هو ن�هت�هوهو كۆمهڵگهیانه ك���ه گ����ۆڕان����ی ك���هش���وه���هوا دهتوانێت زیانیان پێبگهێنێت، دهرئهنجامهكان زۆرتر بۆ واڵتانی بهبهراورد تازهپێگهیشتووه، لهگهڵ واڵت �ه دهوڵهمهندهكان، لهكهشوههوای نائاسایدا زیاتر زیاندهبینن. له ( )30ساڵی رابردوودا ()%95مردن ،بههۆی تۆفانهكانو الفاوهكانو بهاڵكانی پهیوهندیدار
ب���هك���هش���وه���هواوه ل���هواڵت���ه تازهپێگهیشتووهكاندا بووه ،ئهم ڕاپ��ۆرت��ه ههڵگری كۆمهڵێك رێنمایی گونجاندنه تاوهكو لهزیانهكانو مردنهكانی داهاتوو پێشگیری بكرێت ،ئهم كۆمهڵه رێنماییه بریتین لهسیستهمی ئاگاداركردنهوه ،بهرزكردنهوهی بیناكان ،سیستهمهكانی ئاوهڕۆو رێ��گ�هك��ان��ی پ��اراس��ت��ن��ی خاكو رووهك ،لهكۆتاییدا لهگهڵ بوونی ههموو نادڵنیاییهكاندا دهبێت سیاسهتمهداران لهراست ی زانستی گۆڕانی كهشوههوا ئاگادار بن، ب �هاڵم بهوتهی زان��ای��ان ،ئهگهر زانست لهپێشهوه دانهنرێت ، هیچكام لهم كۆمهڵه رێنوێنیانه ك���ه ل����هس����هرهوه باسكراوه، لهراستییدا كارییگهرییان نابێت. سهرچاوه :گۆڤاری Nature
40
بایۆلۆجی
گیانلەبەران بهرهو بچووکبوونهو ه دهچن برایان والش پەیامنێری گۆڤاری تایم لەتازەتریین راپۆرتی خۆییدا نووسیویەتی " :خەڵکی جەزیرەی سوای لە کەنارەکانی خۆرئاوای سکۆتلەندا شتێکی سەیریان بینیوە .هەروەکو لەساڵی ٢٠٠٩دا نووسیبوو ی پەزە کێوەییەکان بەدرێژی ئەم سااڵنە بچووکتر بوونەتەوە :ئەگەر دەپرسن بۆ ؟ واڵمەکەی زۆر کورتە :گۆڕانی کەش و هەوایه.
بایۆلۆجی
ئ���ەم راپ���ۆڕت���ە دەڵێت "بەشێوەی ئاسایی سوڕی ژیانی پەزەکان بەم شێوەیە: پەزەکە ب��ەدرێ��ژی هاویینو بەفراوانی گژوگیا دەخواتو چ��ەوری پاشەکەوتدەکات. بەهاتنی زس��ت��ان��ی سەخت گ��ژوگ��ی��ا نامێنێت و پەزە بچووکەکان دەم���رنو ئەو پ��ەزان��ەی ک��ە زۆر قەڵەون درێژە بەژیان دەدەن .بەم ه��ۆک��ارەی��ە ب��ەپ��ێ��ی یاسای هەڵبژاردنی جۆری داروین
جینی گ��ەورەی��ی پەزەکان ب����ۆ ن����ەوەک����ان����ی دوای�����ی دەگوازرێتەوە" . گ��روپ��ێ��ک��ی ت���وێ���ژەر لەکۆلێژی شاهانەی لەندەن گەیشتن بەو دەرئەنجامەی ل��ەم��اوەی بیست وپێنج ساڵی راب��ردوودا بەرە بەرە ل��ەت��ێ��ک��ڕای ق��ەب��ارەی پەزە کێوییەکانی دوورگەی سوای کەمبووەتەوە .ئەم راپۆڕتە لەمانگی جوالی رابردوودا باڵوبووەتەوە. ب���ەه���ۆی گەرمبوونی ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەوە زستانەکانی دوورگ������ەی س���وای���ی زۆر ک��ورتو هێواش بووەتەوە، ه��ەرب��ۆی��ە ب��ەه��ۆی فراوانی گژوگیا پەزە بچووکەکانیش شانسی م��ان��ەوەی��ان هەیە. هەر بۆیە نەوەیەک لەپەزەکان خەریکی پەرەسەندنن کە ج��ەس��ت��ەی��ان بچووکترو الوازترە. ت�����ی�����م ک�����ول�����س�����ن، سەرپەرشتیاری ئ��ەم تیمی توێژینەوەیە دەڵێت :هەڵبەت هێشتا پەزە بەهێزەکان شانسی مانەوەیان زیاترە ،بەاڵم نەک ب���ەڕادەی راب���ردوو .هێشتا بچووکبوون نەبووە بەخاڵی بەهێز بۆ گیانلەبەران. لەم دواییانەدا گروپێک
ل����ەزان����ای����ان ل����ەژم����ارەی
ئۆکتۆبەری گۆڤاری (Nature
)Climate Change نوسیویانە پ��ەزەک��ان تەنها گیانلەبەر نیین کە کەوتوونەتە ژێ���ر ک��اری��ی��گ��ەری گۆڕانی کەش و هەواو و گەرمبوونی جیهانییەوە. ج���ن���ی���ف���ەر ش����ری����دەن لەزانکۆی ئااڵباماو دەیڤیید بیکفۆرد لەزانکۆی نەتەوەیی سەنغافورە ،بە لێکۆڵینەوە لەسەر توێژینەوەکان گەیشتن ب���ەو دەرئ���ەن���ج���ام���ەی کە زۆرب����ەی گ��ی��ان��ل��ەب��ەران بە رێژەیەکی بەرچاو قەبارەیان ب��چ��ووک��ب��ووەت��ەوە .ئەم زۆر خێراتر رووداوە ل��ەوەی کە لەچەند میلیۆن ساڵدا رودەدات ،رویداوە. بەبڕوای ئەم دوو کەسە ب��ەزی��ادب��وون��ی گشتی پلەی گەرمی هەوا لەجیهاندا گژو گیاش ق��ەب��ارەی پێشووی خ���ۆی���ان ل���ەدەس���ت���دەدەنو بچوکتر دەب��ن��ەوە ،هەربۆیە ت�������ەڕیو ئ�����او لەجێگە وشکەکاندا کەمدەبێتەوە. گژوگیای بچووکتر واتاکەی ئەوەیە ئەو گیانلەبەرانەی کە ئەم گژوگیایانە دەخۆن بۆ بەدەستهێنانی هەمان بڕ گەرمۆکە ،دەبێت گژوگیای
41
بۆیە لەسەر کارییگەری
زیاتر بخۆن گەشەکردنیان دادەنێت. گیانلەبەرانی گۆشتخۆر ک��ە گ��ی��اخ��ۆرەک��ان دەخۆن، ب�����ڕی خ����واردن����ەک����ەی����ان لەئەنجامدا کەمدەبێتەوەو ب����ەرەب����ەرە جەستەکەیان بچووکتر دەبێتەوە. ه���ەرچ���ەن���د لەوانەیە ئ����ەم����ەی����ان دوور بێت ب��ەاڵم تاقیکردنەوە لەسەر میوەکانیش پیشانیدەدات بە پێی ه��ەر پلەی سانتیگراد ب�����ەرزب�����وون�����ەوەی پلەی گ��ەرم��ی ه���ەوا میوەکانیش ٣%تاوەکو %١٧قەبارەکەیان دادەبەزێت .هەرئەم رێژەیە ل��ەگ��ەرم��ب��وون��ی جیهانی ب��ەرێ��ژەی ( )%٤لەسەر بێ ئێسکەکان و لەنێوان ()%٦ ت���اوەک���و ( )%٢٢لەسەر ماسییەکان و ( )%١٤لەسەر خ��ش��ۆک��ەک��ان کارییگەری دادەنێت. ئ��ەم ت��وێ��ژەران��ە دەڵێن تاقیکردنەوەکان پیشانیدەدەن، ئەگەری ئەوەی ژمارەیەکی زیاتر لەگیانلەبەران بەهۆی گ��ەرم��ب��وون��ی جیهانییەوە بچووکتر ببنەوە زیاترو زیاتر دەبێت. ئەمە بەو مانایە نایەت
ک���ە ئ���ەگ���ەر ئ��ێ��م��ە بەیانی لەخۆ هەستایین قەبارەی س���ەگ و پشییلەکانمان ب���چ���ووک���ت���ر دەب���ێ���ت���ەوە. لەوانەیە ئێمە ئەمە بەئاسانی نەبینیین .لەالیەکی ترەوە پ��رۆس��ەی بچووکبوونەوە ک�����اردان�����ەوەی سروشتی ئ��ەن��دام��ەک��ان��ە ب��ۆ گونجان ل���ەگ���ەڵ گ���ۆڕان���ە ک���ەشو هەواییەکان .گیانلەبەران ل���ەگ���ەڵ ک���ەم���ب���وون���ەوەی خواردەمەنییەکان ب���ڕی ل��ەج��ی��ات��ی ئ���ەوەی تیابچن ب�����ڕی خ����واردن����ەک����ەی����ان کەمدەکەنەوە. ب��ەاڵم کێشەکە لێرەدایە بچووکبوونەوەی گیانلەبەران بەخێرایی جۆربەجۆر ،دەبێت بەهۆی تێکچوونی ژینگە. هەرچەند ئەمە یاسایەکی جیهانی ژینگەیی نییە ،بەاڵم کاتێک هەندێک لەگیانلەبەران ت��ووش��ی گ����ۆڕان دەب����ن و گیانلەبەرانیترتووشی نابن، ج��ۆرێ��ک لەناهاوسەنگی دروس��ت دەب��ێ��ت ،کە ئەمە مایەی نیگەرانییە .ئەگەر گەرمبوونی جیهانی تا ئێستا نیگەرانی نەکردبووین ئێستا دەبێت نیگەران ببین چونکه زیادبوونی پلەی گەرمی ژیان لەسەر سروشت تێکدەدات.
بایۆلۆجی
42
ەوەڕێت شتخۆر د یەکی گۆ
ماسی
پیرانا جۆرێک (،)piranha ماسی ددان تیژی ن��او ئ��اوە شیرینەکانی ک��ی��ش��وەری ئ��ەم��ری��ک��ای ب���اش���وورە ،ئەم ماسییە ب��ۆ پ��ی��ش��ان��دان��ی ت��وان��ای خۆی لەبەرامبەر نەیارەکانیدا سێ جۆر دەنگ دروستدەکات. توێژینەوەیەکی نوێی زانکۆی لییژ لە بەلجیکا پیشانیدەدات کە ئەم ماسییە بۆ دەستبەسەراگرتنی خواردەمەنی یان دوورکردنەوەی نەیارەکان ،هەندێک دەنگ دروستدەکات کە لە وەڕینی سەگ دەچێت .توێژەران تێگەیشتن ئەم ماسییە کە ناوی زانستییەکەی ب��ری��ت��ی��ی��ە ل���ە (pygocentrus )caribaکاتێک دەکەوێتە نێۆ ت���ۆڕی م��اس��ی��گ��رت��ن��ەوە ،دەنگی وەڕیین دروستدەکات. توێژەران دوای تۆمارکردنی
دەنگی ئ���������ەم م����اس����ی����ان����ە دۆزیانەوە ئەوان لەکاتی بەڕەوڕوبوونەوە لەگەڵ دوژم��ن ،یان لەکاتی مەترسییدا ئەو دەنگە دروستدەکهن. پیرانا سێ جۆردەنگی ج��ۆراوج��ۆری هەیە کە لەکاتی جەنگ و ب��ەرەو رووب��ۆن��ەوەدا دروستیان دەک��ات .یەکێک لەو دەنگانە وەک وەڕیین وایەو کاتێ دروستیدەکات کە ماسییەکە بەخێرایی لەپێشەوە بەرەوڕووی ماسییەکی تری جۆری پیرانا ببێتەوە. دۆزینەوەکانی ئەم توێژەرانە کە لەجورناڵی بایۆلۆجی کردارییدا (experimental biology )journalباڵو ب��ووەت��ەوە ،پیشانیدەدات کە پیرانا لەکاتی کەوتنە نێو تۆڕی ماسیگرتنیش هەمان دەنگ لەخۆی دەردەهێنێت. جۆری دووەمی دەنگەکان کورت و بەمە وەکو دەنگی تەپڵ و ئەم دەنگەش کاتێک دروستدەکەن ئەگەر بۆ خواردەمەنی لەگەڵ ماسییەکانیتردا بکەوێتە پێشبڕکێوهو بۆ ئەوەی دەستبەسەرخواردەمەنییەکەدا بگرێت .دەنگی ج��ۆری سێهەم دەنگێکە وەک دەنگی بۆق و ناڵەو لەکاتی جەنگ لەگەڵ نەیارداو لەکاتی پێکداداندا بە شەویلکەکانی دروستیدەکات.
پ����ێ����ش����ت����ر توێژەران وایاندەزانی کە پیرانای سک سور بەیارمەتی عەزولە میزەاڵنییەکانی ئەم دەنگانە دروستدەکات .بە وردی دیار نەبوو ئەم دەنگانە چۆن دروستدەبێت ،بەاڵم تاقیکردنەوەی ت��وێ��ژەران پیشانیدا کە ئەم دەنگانە لەرێگەی جامبوونی ماسولکەکانەوە دروستدەبێت ،نەک بەهۆی میزەاڵنەکانەوە. ئەگەر ماسی پیرانا برسی نەبێت ،زۆربەی کات گیانلەبەرێکی ئاشتیخوازەو زۆر بەکەمی هێرش دەکات ،خواردنی ئەم ماسییە بریتییە لە ماسییە بچووکەکان و کرم. درێ�����ژی پ��ی��ران��ا ل���ەن���ێ���وان ١٤ب���ۆ ٢٦ سانتیمتردایە،هەرچەند ماسی ب��ەدرێ��ژی ٤٣ سانتیمتریش بینراوە. ئێستا توێژەران خەرییکی توێژینەوە لەسەر ئ��ەو بابەتەن تاوەکو بزانن ئایا ئ��ەم ماسییانە لەکاتی گەڕان بەدوای جووتدا دەنگ لەخۆیان دەردەهێنن ی��ان ن��ا؟ ئ��ەوان بۆ ئ��ەو مەبەستە ن��اچ��ارن سەفەر بکەن بۆ ژینگەی ماسییەکە لە بەرازییل ،چونکه ئەم ماسییە لەبارودۆخی داخ���راوی تاقیگەدا ح��ەز بە ج��ووت ب��وون و زاوزێ ناکات. سەرچاوەweird :
www.lvinpress.com
گهرمترینو نوێترین ههواڵ (لڤین پرێس) ههمیشه هاوڕێته