Нүүдэлчин сэтгүүл #2 /Nomads magazine/

МОРЬТОН ХИШИГТЭН

1

НҮҮДЭЛЧИН Дугаар 2

2014 7сар

Молор эрдэнэ морины түүх

Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг Нүүдэлчин фермд

Баян нутгийн буян Агт-Эрдэнэ гал

элчин сайд Ив Дэлүнэ: Франц улс өндөр чанар өгч чадна

АПУ: Импортыг орлох бүтээгдэхүүн бүрийг үйлдвэрлэх зорилготой

Ферм шоу 2014

2

Судэв

өндөр хүчин чадалтай

CLAAS AXION 820

АММАК ЭМ ЖИ ЭЛ ХХК Хаяг: Улаанбаатар хот, Сүхбаатар дүүрэг, 8-р хороо, Танан төв, 405 тоот Утас: +976-77155075 Гар утас; +976-99105076, +976-99105075 mongolia@ammac.de www.ammac.de

3

Монгол улс дахь албан ёсны дилер

а н д а ч г й бүхни

Хаяг: Монгол улс, Улаанбаатар хот, Баянгол дүүрэг, Манлай баатар Дамдинсүрэнгийн гудамж-90, Люкс хаус – 3, 103 тоот Утас: +976 7720 8088, +976 7720 8089 Факс: +976 7720 8089 И-мэйл: cw@mongol.net, info@cwmongolia.com Вэб: www.cwmongolia.com

АГУУЛГA мэдээ Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг “Нүүдэлчин Ферм”-д зочиллоо. Ферм шоу 2014 зохиогдоно

Гадаад мэргэжилтэн Бид техник технологийн өндөр түвшиний чанар өгч чадна. Франц улсын элчин сайд Ив Дэлүнэ

Шилдэг туршлага АПУ: Импортыг орлох бүтээгдэхүүн бүрийг үйлдвэрлэхийг зорьж байна.

Төрийн бодлого 100 хоногт 5000 үхэр хээлтүүлнэ

Газар тариалан Фермийн хэрэгцээг бүрэн хангах тариалалт

ДУгаарын сэдэв Молор эрдэнэ морины түүх Дэлхийн шилдэг хурдан морины 10 уралдаан Адууны тоон мэдээлэл

Өгүүлэл Цорын ганц адууны яамтай улс Нийгмийн хонгор Баатарлаг Монгол морьдын сүүлчийн тод од Берлин хүрсэн Монгол морьд Морьд урлагт Баян нутгийн буян Агт-Эрдэнэ гал уяа

Ярилцлага 4 морь давхацсан цагийн яриа “Морины соёл” “Арт хаус” төвийн захирал А.Алтангэрэл

ХУдалдааны хөтөч “Гийнгоо” дэлгүүр. Уралдаанч хүүхдийн хамгаалалт, хувцас хэрэглэл

Танилцуулга Шинэ цагийн Монгол адуу

Зөвлөгөө Адуу тээвэрлэхэд амортизатор чухал Адууны эрүүл мэнд

Уран зураг: Б.Түвшин

6

Эрхлэгчийн зурвас

Мэндчилгээ

Зуслан тавлаг сайхан уу Уншигч та бүхэндээ Улсын их баяр наадмын өмнөхөн “Нүүдэлчин” сэтгүүлийн энэ удаагын дугаарыг толилуулж буйдаа баяртай байна . Бид энэ дугаартаа адууны үүсэл хөгжил, морь унаж эдлэх соёл , улсын баяр наадмаар зохиогдох ферм шоуны зохион байгуулалт болон бусад олон сонирхолтой мэдээллийг орууллаа. Энэ дугаартаа сэтгүүлийн найруулга, хэвлэлтэнд анхаарч нэлээдгүй шинэ шийдлүүдийг оруулж өгсөн болно. Цаашид уншигч таны санал бодлыг илүүтэй тусгаж, та бүхний мэдэхийг хүсэж байгаа сэдвүүдээр илүү ултай судалгаа эрэлхийлсэн нийтлэл мэдээлэл түлхүү оруулахыг зорьж байна. Тиймээс мэргэн уншигч та сэтгүүлийн хаягаар бидэнтэй холбогдон өрийн үзэл бодлоо харамгүй хуваалцахыг хамт олны зүгээс хичээнгүйлэн хүсэе. Та бүхэн сайхан наадаарай

Домгийн шувуу үргээж монгол наадам эхэллээ Дорнын хөх тэнгэрийг донсолгож хүлэг морьд эргэлээ Дэлхий дүүргэж дэвээд хүчит бөхчүүд гарлаа Дээлтэй наадмын хойморт дархан нум эвшлээ Их Монгол Улс байгуулагдсаны 808, Ардын хувьсгалын 93 жилийн ойн баярын мэнд дэвшүүлж, эрүүл энх сайн сайхан бүхнийг хүсье.

7 Үүсгэн байгуулагч: Хишигтэн нүүдэлчин Компани

МОРЬТОН ХИШИГТЭН

НҮҮДЭЛЧИН Эрхлэгч: Ж.Баттөгс Редакцийн бүрэлдэхүүн: Ерөнхий редактор: Ерөнхий дизайнер: Гэрэл зурагчин: Уран зураг: Маркетингийн алба: Санхүү: Борлуулалтын менежер: Зураач:

Ж.Чинбат Б.Мөнхболор Б.Мөнхболор Б.Түвшин Ц.Жавхлан Э.Өлзийхишиг Э.Солонго Б.Түвшин

Хаяг: Монгол улс, Улаанбаатар хот, Баянгол дүүрэг, 2-р хороо, Үндсэн Хуулийн гудамж - 24, Рокмон бюлдинг, 902 тоот, Факс: (976) - 11310089 Утас: (976) - 70000789, 99039292 www.khishigten.mn, khishigten@nuudelchin.mn

Сэтгүүлийн эх бэлтгэл, зураг авалт, ярилцлага нийтлэлийг “Хишигтэн Нүүдэлчин” ХХК-ны захиалгаар “Мартин Мүүн” ХХК эрхлэн бэлтгэв.

8970-9233, 8622-7277

7

8

Мэдээ

Mонголдоо анхдагч үхрийн ферм

байгуулах төсөл

амжилттай хэрэгжиж байна

X

өдөө аж ахуйн салбарт гарч буй нэгэн томоохон дэвшил нь дотооддоо сүүний чиглэлийн үхрийн ферм байгуулах замаар импортын хуурай сүүг бууруулах явдал юм. “Хишигтэн нүүдэлчин” компани нь шинэчлэлийн Засгийн Газрын хэрэгжүүлж буй “Хүнсний гол нэрийн бараа, бүтээгдэхүүний үнийг тогтворжуулах хөтөлбөр”, “Чингис бондын хөрөнгө оруулалтын хөтөлбөр”-т хамрагдсанаар Монголдоо анхны томоохон үхрийн ферм байгуулах төслийг амжилттай хэрэгжүүлж байна.

Төв аймгийн Архуст сумын нутагт байрлах энэхүү фермийн үйл ажиллагаатай танилцахаар Монгол улсын Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг, ХААЯ-ны дэд сайд Ц.Туваан болон холбогдох албаны хүмүүсийн хамт зочилсон юм. “Хишигтэн нүүдэлчин” компани нь өнгөрсөн онд Франц улсаас сүүний гарцаараа дэлхийд тэргүүлдэг Монтбелъяард үүлдрийн 155 толгой үхрийг импортлон оруулж ирсэн юм. Өдгөө үнээнүүд төллөж үхэр сүргийнхээ тоог нэмэгдүүлж 120 гаруй тугал хүлээн авчээ. Нэг үнээ нь өдөрт 20-25 л сүүний гарцтай төдийгүй Монгол үхэртэй харьцуулахад сүү нь уураг тэжээл өндөртэй.

Тус ферм нь сүүгээ сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгч “АПУ” ХХК-д өдөр бүр нийлүүлдэг. Мөн эдгээр үхрүүдийг махны чиглэлээр ашиглах боломжтой бөгөөд гунжин үхэр 550-650 кг татдаг ба нас бие гүйцэхээрээ 750-850 кг хүрдэг. “Үхрийн аж ахуй эрхэлж буй хүмүүс тэжээл, байрны асуудлаа бүрэн шийдэх шаардлагатай. Бидний хувьд 4 мянган га талбайд тэжээлийн бүх төрлийн ургамал тариалж, үхрийнхээ тэжээлийг 100 хувь өөрсдөө хангадаг хэмээн тус компанийн гүйцэтгэх захирал Ж.Баттөгс хэлсэн юм. Тэрээр “Чингис бондын хөтөлбөрийн хүрээнд , Голомт банкнаас олгож буй зээлээр энэ оны 6 дугаар сарын сүүлээр Франц улсаас дахин 160 үнээ оруулж ирэхээр төлөвлөөд байна. Цаашид үхэр сүргийн тоогоо 2000 толгойд хүргэх төлөвлөгөөтэй байгаа” тухайгаа хэлсэн юм. Үйлдвэр, хөдөө аж ахуйн дэд сайд Ц.Туваан сүүний үйлдвэрлэлийн чиглэлээр төрөөс ямар бодлого барьж буй талаар “Үйлдвэрийн аргаар боловсруулж буй сүүний 15-16 хувийг л дотоодоосоо хангаж байна. Нөөц хангалттай байгаа учир сүүний хэрэгцээгээ дотоодоосоо бүрэн хангах боломжтой. Сүү эмзэг бүтээгдэхүүн учраас холоос зөөх боломжгүй. Тиймээс бид эхний ээлжинд төвлөрсөн суурин газруудаа эрчимжсэн аж ахуйгаас гарч буй сүү, сүүн бүтээгдэхүүнээр хангана. Дараа нь бэлчээрийн мал аж ахуйгаас гарч буй сүүг органик бүтээгдэхүүн боловсруулах чиглэлээр хөгжүүлэх бодлого барьж байна” гэлээ. “Нүүдэлчин” ферм шиг 10 гаруй ферм Улаанбаатар орчимд бий болоход л нийслэлчүүдийн сүүний хэрэгцээний 50 хувийг хангах боломж бүрдэнэ. Баталгаатай, өндөр чанартай сүүг өвөл зунгүй нийлүүлэх болсон анхны компанийн хамт олонд баяр хүргэе” хэмээн Ерөнхий сайд талархал илэрхийлж амжилт хүслээ. “Хишигтэн нүүдэлчин” ХХК-ийн туршлагад тулгуурлан Монгол улсын аль ч аймаг суманд үүнтэй ижил төрлийн ферм байгуулах бололцоо байгаа тухай тус компанийн гүйцэтгэх захирал Ж.Баттөгс онцолсон юм.

7 сарын 10, 11

Эрчимжсэн мал аж ахуй хэмээн нэрлэдэг фермерийн салбарын дэлхийн хөгжлийг Монголд бий болгосон “Хишигтэн Нүүдэлчин” ХХК өөрсдийн туршлага, ололт амжилтаа олон түмэндээ таниулан сурталчилахаар “Ферм шоу 2014”-ыг зохион байгуулах гэж байна. 2014 оны 7-р сарын 10, 11-ны өдрүүдэд Хүй долоон худагт болох энэхүү үзэсгэлэн, дуудлага худалдаа, хүлээн авалт хосолсон шоунд францын Монт-бельяард үүлдрийн өндөр ашиг шимт үнээ болон шинэ цагийн Монгол адуунуудыг танилцуулна.

Шоуны ерөнхий зохион байгуулагч “Хишигтэн Нүүдэлчин” ХХК нь Монголд фермерийн аж ахуйн үр өгөөж, ашиг шимийг танилцуулах, мэргэжлийн мэдээлэл зөвлөгөө өгөх болон хэрхэн фермерийн аж ахуй эрхлэх талаар иргэдэд мэдээлж, нээлттэй дуудлага худалдааг энэ үеэр зарлах юм байна. Улс орны эдийн засгийг байгалийн цэвэр бүтээгдэхүүнээр дэмжих чадвартай хөдөө аж ахуйн шилдэг фермийг хэрхэн бий болгох талаар цогцоор нь мэдрүүлэх энэхүү шоунд эрхэм та бүхнийг хүрэлцэн ирэхийг урьж байна.

10

Гадаад мэргэжилтэн

Франц улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд

ноён Ив Дэлунэ ярилцсан: Ж.Чинбат

Ө

нгөрсөн 2013 онд Францын Гадаад харилцааны сайд Лоран Фабиус Монгол улсад айлчлахдаа Төв аймгийн Архуст сум дах Нүүдэлчин фермийн аж ахуйд зочилсон юм. Энэ нь Франц, Монгол улс хоёрын хооронд шинээр хөгжүүлж буй хөдөө аж ахуйн салбар цаашдаа эрчимтэй хөгжихийн тэмдэг гэж үзэх хүмүүс олон байлаа. Франц улс нь ЕХ-ны хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүний 18,1 хувийг дангаараа бүрдүүлдэг хөдөө аж ахуйн салбар өндөр хөгжсөн орон юм. Францчууд 2011 онд 70,4 тэрбум еврогийн үндсэн өртөг бүхий хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн нь Европ тивдээ 1 дүгээрт орсон байна. Франц улс нь жилд 57,6 тэрбум еврогийн агрохүнсний бүтээгдэхүүн экспортлодог бөгөөд сүүлийн үед амтлаг бүтээгдэхүүн, сүүн бүтээгдэхүүн, мал, амьтны хүнсний худалдаа нь өссөн. Дэлхийн хамгийн өндөр стандарт, шаардлагатай Европын холбооны хөдөө аж ахуйн салбарт тэргүүлэгч Франц улстай Монгол улс хамтран ажиллах нь дэлхийн шилдэг туршлагыг нутагтаа түргэн хугацаанд нэвтрүүлэх чухал ач холбогдолтой билээ. Энэхүү хамтын ажиллагаанд түүчээлэн яваа “Хишигтэн Нүүдэлчин” компаний Нүүдэлчин ферм дээр Франц улсаас Монгол Улсад суугаа Онц бөгөөд Бүрэн эрхт Элчин сайд ноён Ив Дэлунэ зочлоход нь бид цөөн хором ярилцсан юм.

11

Та Нүүдэлчин ферм дээр зочлон ирсэн сэтгэгдлээ бидэнтэй хуваалцахгүй юу. Францаас Монтбельяард үхрийг импортлон оруулан ирж, ферм байгуулж буй энэ төслийн хүрээнд би өнгөрсөн жил хоёр удаа ирж байсан. Өнөөдөр дахиад ирэхэд энд ажил өрнөж, амжилттай явж байгаа нь харагдаж байна. Тэжээлийн үйлдвэр, саалийн үйлдвэр баригдаж байна. Монголд хамгийн анх төрсөн тугалуудыг үзлээ. Товчхондоо бол энэ төсөл урагшаа явж байгаа. Бид сүүн бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг нэмэгдүүлэх зорилгоор сүүний өндөр ашиг шимтэй үүлдрийн үхрүүд ихээр оруулж ирэх сонирхолтой байгаа. Францын талаас хөнгөлөлттэй тусламж авах, эсвэл харилцан ашигтай ажиллах ямар ямар боломж байгаа вэ? Франц бол дэлхий дахины хамгийн том хөдөө аж ахуй, мал аж ахуй хөгжүүлсэн орнуудын нэг. Ялангуяа үхэр, хонь, ямаа нь дэлхий дахинд маш их тархсан. Монголд ч гэсэн дасан зохицож, амьдрах боломжтой учраас Монтбельяард үхэр одоо энд бэлчиж байна шүү дээ. Францаас импортоор ирсэн энэ үхэр Монголын эрс тэрс нөхцөл, өөр цаг агаар, газар нутагт сайн, амжилттай зохицож байна. Тиймээс манай франц орноос Монголчууд чанар авч болно гэдийг хэлэх байна. Бид техник, технологийн өндөр түвшиний чанар өгч чадна.

Монгол Франц хоёр улс хөдөө аж ахуйн салбарт өөр ямар зүйлс хөгжүүлж байна вэ? Бид санхүүгийн салбарт банкуудтай хамтран ажиллаж, комершл төслүүд хэрэгжүүлж байгаа. Мөн хоёр улсын хооронд хөдөө аж ахуй, мал аж ахуйн салбарт хамтран ажиллаж байна. Жишээлбэл өнгөрсөн жил манай хоёр улсын хооронд шинэ гэрээ хэлэлцээрт гарын үсэг зурсан. Одоо бид Францад хөдөө аж ахуйн акедемид монгол залуучуудыг сургах боломжтой болсон. Боловсролын хамтын ажиллагаа маш чухал ач холбогдолтой. Боловсрол, техник, технологийн дэмжлэг туслалцааг үзүүлэх боломжтой болсон. Монголчууд бол мал аж ахуй эрхэлсэн урт хугацааны түүхэн уламжлалтай орон. Тийм ч учраас энэхүү фермийн аж ахуйг анх удаа байгуулах гэж байгаа шинэ хүмүүс биш. Орчин үеийн, хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэхдээ тэрхүү уламжлал, түүхэн дээрээ шинэ мэдлэг, боловсролыг хослуулан бий болгож чадна гэж бодож байна. Францын зүгээс монголын хөдөө аж ахуйн салбарт хөрөнгө оруулах хэр сонирхолтой байдаг вэ.? Монголд тийм таатай нөхцөл бүрдэж бий юу. Тийм, ер нь таатай нөхцөл байдалтай шүү. Бид энэ зун, найман сард нэг үзэсгэлэн зохион байгуулна. Ялангуяа мал аж ахуй төдийгүй хүнсний үйлдвэрлэлийн

чиглэлтэй байна. Ер нь манай францууд хүнсний үйлдвэрлэлийн техник, технологийг сайн хөгжүүлсэн. Бяслаг, масло, вино гээд л. Бид эдгээр туршлагыг Монголд нэвтрүүлж болно. Францаас ирж байгаа монтбельяард үхрүүдийг Монголд ирэх тээврийн зардал дээр нь францын элчийн сайдын яамнаас дэмжлэг үзүүлэх боломжтой талаар сонссон. Энэ боломжтой юу. Тээврийн асуудал тийм үү. 2011 онд анх удаа Монголд нисэх онгоцоор Лимузин үхэр ирсэн нь одоо Сэлэнгэ аймагт бий. Тээврийн хувьд хамгийн сайн шийдэл нь нисэх онгоцоор авчрах боловч зардал өндөр байна. Тэгэхдээ хамгийн чухал нь эдгээр үхрүүд маань монголд ирээд амжилттай өсч, бойжиж байна. Үүнийг цаашид амжилттай үргэлжлүүлбэл тээврийн асуудал хэрэггүй болно. Бид бүхэнд цаг гаргасанд баярлалаа. Та бүхний ажил үйлс бүтэмжтэй дэлгэр байх болтугай. Баярлалаа. Би өөрөө энэ төсөлд маш баяртай байгаа. Монгол, Франц хоёр улсын хооронд хөдөө аж ахуйн харилцаа маш сайн хөгжиж байна. Тэгээд хамгийн гол нь чанар, чанар, чанар. Чанар байхгүй бол юу ч байхгүй. Бид тэр чанарыг хамтдаа бий болгож чадна.

12

Шилдэг туршлага

Импортыг орлох бүтээгдэхүүн бүрийг үйлдвэрлэхийг зорино

И

мпортын бүтээгдэхүүнээс илүү гарч чадахуйц сүү, сүүн бүтээгдэхүүнийг шинээр нь хэрэглэгчдэд хүргэх зорилготой АПУ компанийн сүүний үйлдвэр саяхан ашиглалтанд орсон билээ. Энэ нь Монголчууд дотоодыан хэрэглээгээ зуун хувь өөрсдөө хангадаг болоход нэг том дэвшил гаргаж буй хэрэг юм. Сүү бэлтгэн нийлүүлэгч фермерүүд, түүнийг хүлээн авч эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэгчидийн хамтын ажиллагаа бие биеэ хөгжлөөр дэмжиж, ард түмнээ эрүүл, аюулгүй хүнсний бүтээгдэхүүнээр хангах болно.

Юуны өмнө АПУ компани шингэн хүнсний үйлдвэрт томоохон хөрөнгө оруулалтыг хийж, жилдээ 45 сая литр сүү, сүүн бүтээгдэхүүн боловсруулах хүчин чадалтай үйлдвэр ашиглалтанд оруулсанд баяр хүргэе. Энэ талаар та ярихгүй юу. Бид Европын холбооны сүү боловсруулах үйлдвэрийн стандартын дагуу баригдсан сүү, сүүн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн энэ төслөө хэрэгжүүлэхдээ дөрвөн жилийн өмнөөс судалж эхлээд саяхан ашиглалтанд орууллаа. Төсөл урт хугацаанд хэрэгждэг учраас бид маш сайн судалгаа хийсэн. Монголд төвлөрсөн хот суурин газраа хэрхэн сүүн

Цаашдаа бид улам хөгжихийн хэрээр Монгол улс сүү, сүүн бүтээгдэхүүн экспортлогч улс болох цаг ойртох юм гэсэн итгэл найдвар энэ бүтээн байгуулалтын талаар “АПУ“ ХК –ийн үйлдвэрлэл, үйл ажиллагаа хариуцсан захирал Г.Энхбилэгтэй ярилцаж байхад төрж байлаа. бүтээгдэхүүнээр хангаж ирэв, тогтолцоо ямар байв, төр засгаас хөдөө аж ахуйн салбарыг хөгжүүлэх гэж ямар бодлого хэрэгжүүлж байна вэ гэдгийг харж байсан. Нөгөөтэйгүүр энэ зах зээл хаана хамгийн сайн хөгжиж вэ гэдэгт анхаарал хандуулж, тухайн газар нь судалгаа хийлээ. Европын улс орнуудад ямар тогтолцоо байдаг вэ гэдгийг ч их анхаарсан. Энэ бүхний үр дүнд бид сүүний үйлдвэрлэл эрхэлж, хэрэглэгчдэд нийлүүлнэ гэдэг бол маш том сүлжээ юм аа гэдгийг ойлгосон. Өнөөдөр сүү малчны хотхон болоод фермүүдээс гарсан сүү хэрэглэгчийн гар дээр очих хүртэлх том шат дамжлагыг нийтэд нь удирдаж байж амжилтанд хүрнэ. Тиймээс сүү нийлүүлэгч, сүү үйлдвэрлэгч нар аль аль нь чанарыг гол үзүүлэлтээ болгож байна. Улмаар манай хамт олон эцсийн бүтээгдэхүүн гаргах бүхий л үе шатуудад хамгийн сүүлийн үеийн техник, технологи нэвтрүүлсэн том сүлжээг бий болголоо. Энэ бүхэн зөвхөн ганц сүүний үйлдвэр биш сүү бэлтгэн нийлүүлэлт, үйлдвэрлэлт, хүргэлт зэрэг том цогц ажиллагаан доор явагдаж байгаа.

13

Тэгэхээр олон улсын болоод дотоодын туршлагууд дундаас та бүхэн энэ зарчим Монголд ажиллах юм гэсэн өөрсдийн гаргалгааг амьдралд хэрэгжүүлсэн байх нь ээ.

бүтээгдэхүүн боловсруулах чадалтай гэж байна. Энэ нь АПУ компанийн архи, пиво үйлдвэрлэх хүчин чадлыг нэг дахин давж гарсан үзүүлэлт харагдаж байна. Энэ зөв үү?

Ерөөсөө яг тийм. Бид малчид, фермерүүдээс сүү хүлээж авахдаа ариун цэврийн болон сүүний агууламжийн үзүүлэлтүүдийг хангасан байх шаардлагыг тавьдаг.Үүнээс гадна бид малчны хотхон, фермээс сүүний үйлдвэр рүү сүү хүргэгдэх тээвэрлэлтийг зөв зохион байгуулж, сүү цуглуулах хөргөлттэй цэгүүдийн сүлжээ бий болгож байна.

Нэг хүнд ноогдох сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээгээр Улаанбаатар хотын хэрэглэгчид бусад орны хүмүүсээс бага байгаа. Хэдийгээр бид нүүдлийн мал аж ахуй эрхэлж, цагаан идээ хэрэглэдэг ч сүү, сүүн бүтээгдэхүүний хэрэглээгээр дэлхийн жишигт хүрч чадахгүй байна. Иймээс сүү, сүүн бүтээгдэхүүнд шинэ нэр төрлийн хэрэглээ оруулж ирэхдээ бид нийслэл хотынхоны хэрэглээ өсөх болно гэж төлөвлөсөн болохоор өндөр хүчин чадалтай сүүний үйлдвэр байгуулсан.

Манайд шингэн хүнсний үйлдвэрлэл нэлээн хөгжиж, том компаниуд бий болж, өрсөлдөөн нэмэгдэж байгаа байх. Та бүхэн шингэн сүүгээ малчид, фермерүүдээс татан авахад өрсөлдөөн хэр мэдрэгдэх бол? Үйлдвэрлэлийн эрэлтийг хангаж чадах болов уу? АПУ компани сүүний үйлдвэр нээснээр сүү бэлтгэн нийлүүлэлт дээр өрсөлдөөн нэмэгдэж малчдаас авдаг сүүний үнэ өссөн ч, үүнийг дагаад сүүнд тавигдах шаардлага өндөрсөж, бүтээгдэхүүний чанар дээшилж байгаа юм л даа. Өдөрт 150 тн, жилдээ 45 сая литр сүүн

Үйлдвэрийн бүтээн байгуулалтад гадаад, дотоодын олон компани оролцсон байна. Энэ төслийг гурав, дөрвөн жилийн хугацаанд хэрэгжүүлэхэд хэд хэчнээн төгрөгний хөрөнгө оруулалт шаардагдсан бол? Сүүни үйлдвэрийн төслийн гүйцэтгэгч, барилга угсралтын ажлыг дотоодын 26 компани гүйцэтгэж, тоног төхөөрөмж нийлүүлэгч 7 компанитай хамтран, тоног төхөөрөмжийн угсралт, суурилуулалтыг Герман, Чех, Орос, Хятад нийт 60 орчим мэргэжилтэн хийж гүйцэтгэсэн юм. Энэ төсөлд нийтдээ 46 тэрбум төгрөгний хөрөнгө оруулалт хийгдсэн.

14

Шилдэг туршлага

Үйлдвэрийн тоног төхөөрөмжийг авахдаа Германы GEA компанийг ямар шалтгаанаар сонгосон бэ? Бид 2012 онд бүтээгдсэн шинэ үйлдвэрийг худалдаж авна гэдэг түүнд хамгийн сүүлийн үеийн дэвшилтэт технологиуд шингэсэн гэсэн үг. Германы GEA компанийг яагаад бид сонгов гэвэл энэ компани нь европ төдийгүй, Оросын зах зээл дээр маш олон сүүний үйлдвэр нийлүүлсэн асар их туршлагатай. Дэлхийн шингэн хүнс үйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмж үйлдвэрлэлээрээ нэг, хоёрдугаар байранд эрэмбэлэгддэг компани л даа. Сүүний үйлдвэрлэлд сүү хүлээж авах, боловсруулах хэсэг маань цогцоороо GEA компаниас нийлүүлэгдсэн байгаа. Та бүхэн Сайн, Маамуу гээд хоёр брэнд гаргалаа. Маамуу сүү бол 1980-аад онд АПУ компаниас гаргаж байсан бүтээгдэхүүнээр нэрлэгдсэн юм байна. Та бүхэн өөр ямар бүтээгдэхүүн гаргах бол? Сайн брэнд маань цэвэр гэр бүлд зориулсан, үнээний цэвэр сүүг шууд хэрэглэж болохуйцаар үйлдвэрлэгдсэн. Маамуу брэндээ бид Монголд анх удаагаа хүүхдэд чиглэсэн брэнд болгон хөгжүүллээ. Энэ нь хүүхдүүд авч явахад авсаархан, нэг удаа хэрэглэх хэмжээ нь тохиромжтой хэлбэрээр хийгдсэн. Импортыг орлох бүтээгдэхүүн бүрийг үйлдвэрлэхийг зорино. Дэлхийн чиг хандлагыг бүрэн нэвтрүүлж чадахуйц тоног төхөөрөмжтэй болсон учраас импортын бүтээгдэхүүнээс илүү гарч чадах бүтээгдэхүүнийг шинээр нь хэрэглэгчдэдээ хүргэнэ.

Бүтээгдэхүүнээ зах зээлд нийлүүлэхдээ ямар бодлого барьж байгаа вэ? Чанартай бүтээгдэхүүн хийнэ гэвэл чанарын шаардлагыг хангасан тэр бүхий л тогтолцоог нэвтрүүлж, сайн тоног төхөөрөмж хэрэглэж таарна. Сүү бэлтгэн нийлүүлэгч маань чанартай сүү гаргах өвс тэжээл нь өртөг ихтэй гээд харьцангуй их хөрөнгө шаарддаг. Гэвч бид үнийг бололцооны түвшинд барьж, хөрөнгө оруулалтын нөхөлтийг урт хугацаанд төлөвлөсөн. Ирээдүйд Монгол айлд ямар сүү, сүүн бүтээгдэхүүн хэрэгтэй байгаа вэ тэр бүхнийг төслийн дараагийн үе шатуудад хийхээр төлөвлөсөн. Импортыг бүтээгдэхүүнтэй харьцуулах юм бол үндэсний үйлдвэрийн бүтээгдэхүүн бага үнэтэй байна. Богино хугацааны ашгаас илүү энэ салбарын хөгжлийг чухалчилж байна. За танд баярлалаа. Ингээд баяр наадмаар АПУ компани Хүй долоон худагт зохиогдох “Ферм шоу”-нд оролцох гэж байгаад тань амжилт хүсье. Баярлалаа, бид энэхүү шоугаар хэрэглэгчдэдээ хийж, бүтээснээ дэлгэж, үзүүлэхийг зорьж байна.

Европ стандартыг нэвтрүүлсэн сүү бэлтгэн нийлүүлэгч “Нүүдэлчин ферм” болон үйлдвэрлэгч манай компани хоёр хэрхэн хэрэглэгчдэд эцсийн бүтээгдэхүүн хүргэдэг вэ гэдгийг таниулах зорилготой байгаа.

МОРЬТОН ХИШИГТЭН

15 АНУ-ын Boumatic компани нь фермийн автомат саалтуурын систем үйлдвэрлэлээрээ дэлхийд тэргүүлэгч компани юм.

Grand Prix Parallel 2x10 загвар нь нэг ээлжиндээ 20 үнээ зэрэг саах хүчин чадал бүхий зэрэгцээ 2 эгнээ автомат саалтуурын тоног төхөөрөмж юм. Энэхүү төхөөрөмж нь Smartdairy software буюу ухаалаг удирдлагын системтэй. Интернэт ашиглан та сүүний бүхий л мэдээллийг дэлхийн хаанаас ч хянах боломжтой ба өөрийн фермийн дэлгэрэнгүй мэдээллийг хүссэн цагтаа авч болно. Ухаалаг удирдлагын систем нь фермийн сүргийн эргэлт, тэжээлийн хэрэгцээ ба хэрэглээ, эмийн хэрэглээ шаардлага, төллөлт, хээлтүүлэг, сүүний гарц, сүүнд агуулагдах бодисын хэмжээ гэх мэт нарийн мэдээллийг хянадаг хүчирхэг программ хангамжтай.

Хаяг: Төв аймаг, Ар хуст, Ноён Шанд

Сүү саалтуурын бүхий л үйл ажиллагаа нь вакуум орчинд явагдах учир сүү бохирдох боломжгүй, эрүүл ахуйн ариун цэврийн олон улсын стандарт, шаардлагыг хангасан бүтээгдэхүүн юм.

16

Төрийн бодлого

100 хоногт

5000 үхэр хээлтүүлнэ

Өндөр ашиг шимтэй мал аж ахуй бол Монгол улсын цаашдын хөгжилд зайлшгүй шаардлагатай зүйл юм. Үүнийг хурдан хугацаанд хэрэгжүүлж, түгээхэд өндөр ач холбогдолтой зохиомол хээлтүүлэг манай улсад хөгжлийн шинэ шат руугаа тэмүүлж байна. Малын генийг маш богино хугацаанд түгээж, удамшлыг нь сайжруулдаг энэ арга 200 жилийн түүхтэй бөгөөд Монгол улсад анх 1958 оноос дэлгэрээд

эрчимтэй хөгжсөн ч 1993-2002 онд зогсонги байдалд орж байв. Зохиомол хээлтүүлгээр өмнө нь хэрэгжүүлж байсан ажлын үр дүн мэдэгдэхүйц ашигтай байсан тул 2006 онд Засгийн газар 172 дугаар тогтоолоор “Малын удмын сан”-г байгуулж, энэ ажлыг дахин сэргээжээ. Манай орон сайн үүлдрийн мал өсгөн үржүүлэх ажил, үйлчилгээг дахин сэргэх замдаа эргэлт

буцалтгүй орсон ба үүнд гүйцэтгэх “Малын удмын сан” ихээхэн үүрэг гүйцэтгэх учиртай. Тэд 1990 оноос үүссэн зохиомол хээлтүүлгийн Францын гуурсан технологийг бүрэн нэвтрүүлсэн ба энэ нь үрийг гүн хөлдөөж, малын удмын санг хадгалах, хамгаалах, сайжруулах бүрэн боломж олгодог байна. Бид энэ талаар “Малын удмын сангийн үндэсний төв”-ийн Үйлдвэрлэл, технологийн албаны дарга Я.Оюунбилэгтэй ярилцлаа.

17 Танай байгууллага өнөөдөр гейнийн сандаа хэчнээн үүлдрийн үртэй болоод байна вэ? Ер нь гейнийн сан бүрдүүлэх үндсэн хоёр арга байдгаас эхнийх нь Монголд байгаа 40 гаруй омог, үүлдрийн малын гейнийг авч нэгдсэн сандаа хадгалах явдал юм. Үрийг -126 градусын азотонд гүн хөлдөөж хадгалдаг ба эдгээр үр нь ямар нэгэн болзошгүй байгалийн гамшиг, эрсдэлээс Монгол малын удам тасрахаас найдвартай хамгаална. Мөн тухайн мал оршиж буй газраас өөр орон нутагт хурдан хугацаанд түгэх боломж өгнө. Жишээ нь бид сүүлийн хоёр жилд тоо толгой нь цөөрч, мөхөлд хүрч болзошгүй болсон Сэлэнгэ үүлдрийн үхэр болон бусад бог мал нийлсэн 8-9 үүлдрийн үрийг аван хадгаллаа. Хоёр дахь арга нь импортоор гаднаас өндөр ашиг шимтэй малын үрийг авч хадгалах, түүнийгээ үржүүлэгт ашиглах юм. Энэ жил бид 10000 тун үрийг Словак улсаас оруулж ирсэн. Үүнд мах сүүний хосолмол үүлдрийн хар тарлан, алатау, симентал болон махны чиглэлийн нийт дөрвөн төрлийн үр бий. Өнөөдөр Малын удмын сангийн банкинд дотоодын болоод импортын үр нийлсэн 23000 орчим үр хадгалагддаг. Үүнд 40 гаруй дотоодын үүлдэр, 20 гаруй гадаадын өндөр ашиг шимт малын үр бий. Өндөр ашиг шимт мал, гойд ашиг шимтэй мал гэдэг тусдаа ойлголт уу Өндөр ашиг шимтэй малыг хуулинд бид арвин ашиг шимт мал гэж заасан ба импортоор

оруулж ирсэн малыг ингэж нэрлэдэг. Гойд ашиг шимт мал бол Монгол улсын аль нэг орон нутагт ашиг шимээрээ бусад малаасаа шилдэг болох нь шалгарсан малыг нэрлэж буй зүйл юм. Бид жил бүрийн 9-р сард гойд ашиг шимтэй мал шалгаруулж, үзэсгэлэн худалдаа явуулдаг. Өнгөрсөн жил 620 гаруй толгой мал, тэжээвэр амьтан оролцуулсан. Хөдөө орон нутгаас малчид танай байгууллагад хэрхэн хандаж үйлчилгээ авч болох вэ Зохиомол үр суулгалтын ажлыг үр дүнтэй болгоход хоёр зүйл чухал байдаг. Нэгт малчид энэ талаар сайн ойлголттой байх хэрэгтэй. Арван үхэрт хээлтүүлэг хийлээ гэхэд арван тугал авахгүй л дээ. Хоёрт техникч малчины өмнө хариуцлага хүлээнэ. Манайд явж байгаа үндсэн зарчим бол мэргэшсэн техникчид маань Малын Удмын Сантай гэрээ хийгээд малчид болон аж ахуй нэгжүүдэд зохиомол хээлтүүлэг хийх үйлчилгээ үзүүлэх эрхтэй болдог. Тухайн орон нутагтаа хэдэн хээлтүүлэг хийх захиалгаа техникч нэгтгээд манайхаас үрээ авна. Монгол улс нийт 1000 гаруй зохиомол хээлтүүлэг үзүүлэх техникчтэй гэсэн ерөнхий тоо бий бөгөөд бид сүүлийн 3 жил 130 хүн бэлтгэсэн. Гэвч үйл ажиллагаагаа тогтвортой эрхэлж байгаа нь цөөхөн бөгөөд манайхтай яг одоо бол 38 хүн гэрээтэй ажилладаг. Мал зохиомлоор хээлтүүлэх үнэ өртөг ямар байдаг вэ Манайд хадгалагдаж байгаа нэг тун үрийг 6200

18

Төрийн бодлого аймгийн хүмүүс үүний үр дүнгийн талаар сайн ойлголт, мэдээлэлтэй болж чадаагүй байж болох юм. Тэгэхээр бид сайн сурталчилгаа хийж, яаж үхрийнхээ ашиг шимийг богино хугацаанд сайжруулж чадах вэ, мөн уламжлалт мал аж ахуйгаа зохиомол хээлтүүлэгтэй холбож, эрчимжсэн аж ахуйн маллагаа, тэжээлийн технологитой хослуулж хөгжүүлэх боломжтойг давхар сурталчлах ёстой. Тэгж байж үр дүн гарна. Бид энэ чиглэлээр зохиомол хээлтүүлгийн ач тусыг үзүүлсэн богино хэмжээний кино хийсэн. Цаашдын зорилт бол баруун, зүүн бүс, говийн аймгуудад хүрч ажиллаж, Монгол улсын хэмжээнд зохиомол хээлтүүлгийн ажлын хүрээг нь тэлэхийн тулд мэргэжилтнүүдийг сургаж байгаа. Монголд арвин ашиг шимтэй мал сүргийг богино хугацаанд дэлгэрүүлэх “Малын удмын сан” цогцолбор байгуулагдаж буй талаар ярихгүй юу?

төгрөгөөр борлуулдаг. Гэрээт техникчиддээ бид азотоо үнэгүй өгдөг. Орон нутаг, аймгийн мал эмнэлгийн газруудад жишиг тариф гаргасан байдаг ба дундажаар 20-30 мянган төгрөгөнд хэлбэлздэг. Засгийн газрын эдийн засгийг тогтворжуулах 100 хоногийн ажлын хүрээнд энэ жил импортоор авсан 10000 тун үрээрээ үнэгүй хээлтүүлэг хийнэ. Өнөөдрийн байдлаар 18 техникчээр дамжуулаад 14 аж ахуйн нэгж 530 гаруй тун үр авсан байна.

100 хоногийн хугацаанд 5000 үхэр хээлтүүлэх зорилт тавьсан байгаа. Зохиомол хээлтүүлгийн үр дүнг хэрхэн дүгнэдэг вэ?

2013 онд 2000 гаруй үнээнд хээлтүүлэг хийсэн. Ерөнхийдөө үр дүн нь техникчийн ур чадвар, малчины хээл хамгаалах хариуцлагатай шууд холбоотой байдаг. Зохиомол хээлтүүлэгт орсон үнээ бухтай цуг хариуллаганд явж болохгүй зэрэг хээлтэй үнээний арчилгаа, тэжээлийн горим мөрдөх ёстой. Мэдээж өндөр ашиг шимтэй малын үрээр төллөсөн мал бол технологио дагаад өндөр арчилгаанд байх ёстой. Бид жил бүр хээлтүүлэгч техникчдийнхээ гэрээг дүгнэхдээ түүвэр судалгаагаар хээлийн шалгалт хийдэг. Түрүү жилийн хувьд 75 орчим хувийн хээл авалттай гэсэн дүн гарсан. Энэ бол сайн үзүүлэлт. Дэлхийн түвшинд 60 орчим хувьтай байдаг. Монгол техникчдийн ур чадвар сайн байхаас гадна монгол малын биологийн хөгжил сайн нь хээлтүүлэг амжилттай болоход нөлөөлдөг. Малчид зохиомол хээлтүүлэг хийлгэх хэр сонирхолтой байдаг вэ? Төвийн бүсийн аймагт үнээний зохиомол хээлтүүлэг хийлгэх сонирхол үнэхээр их. Улаанбаатар хотыг тойрсон саалийн эрчимжсэн технологитой хүмүүс бол үүний ач холбогдлыг мэдээд манайхаар хээлтүүлэг хийлгэдэг. Зүүн, баруун, говийн

“Монгол мал” үндэсний хөтөлбөрт тавигдсан нэг зорилт бол “Малын удмын сангийн цогцолбор”-ыг шинээр байгуулах зорилт юм. Ерөнхийдөө монгол малын удмын санг сайжруулах, ашиг шимийг нь нэмэгдүүлэх, мал үржлийн хамгийн орчин үеийн дэлхийн жишигт нийцсэн технологийг нэвтрүүлэх шаардлага байсан.

2012 оноос цогцолборын иж бүрэн зураг төсөл хийлгээд 2013 оны 8 сараас бүтээн байгуулалтын ажил эхэлсэн. Эхний ээлжийн бүтээн байгуулалт 11,5 тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалтаар 2013-2014 онд хоёр жил дамнан хийгдэхээр гэрээ хийгдээд ажил гүйцэтгүүлж байгаа. Яг өнөөдрийн байдлаар Дархан-Уул аймгийн Хонгор суман дах барилгын талбайд 150 гаруй хүн ажиллаж байна. Хоёр дахь шатны тендерийг 2015 онд зарлах ба 20 гаруй барилгын 12 орчим тэрбум төгрөгийн хөрөнгө оруулалт шаардлагатай.

2016 оны хоёр дугаар хагасаас бүрэн хэмжээгээр ажиллах энэ байгууллагын үйл ажиллагаа жигдэрсэнээр ямар үр ашиг гарах вэ? Их олон зорилт тавьж байгаагийн хамгийн гол нь монгол малын гейнийн найдвартай сан бий болно. Хоёрдугаарт малын генетик судалгааны, нөхөн үржихүйн орчин үеийн лабораториуд ажиллана. Тэгэхээр бид одоо хийж чадахгүй байгаа малын генетик байдлын судалгаануудыг шинээр хийдэг болно. Гуравт малын зохиомол хээлтүүлгийн үйлчилгээ хийгдэхээс гадна энэ чиглэлийн сургалтууд жилийн турш зохион байгуулагдах том сургалтын төв дотуур байртайгаа баригдаж байгаа. Мөн “Монгол малын музей” бий болох ба музейд жилийн турш гойд ашиг шимтэй малын үзэсгэлэн худалдааг явуулах боломж нээгдэж жилдээ нэг л болдог тэрхүү зуучлалын худалдаа байнга болно. Энд 50 үнээний загвар ферм, 50 хуц, 30 ухнын технологийн байр, 20 шилмэл бух, 300 эрчимжсэн технологитой бог малын байр, хурдан адууны жүчээ гээд 550 орчим өндөр ашиг шимт донор малууд байрлах төлөвлөгөөтэй. монголын цэвэр үүлдрийн таван хошуу малууд

19

Дархад адуу

Дархад адуу

Дархад адуу

Шар тарлан

Монгол үхэр

Алатау

Сэлэнгэ

Дархад адуу

Дорнодын үхэр

Хар тарлан бух

Хайнаг

Хар тарлан үнээ

Шар тарлан Дархад

Байдраг

Баяд

Баяд

Хангай

Тамир

Орхон

Орхон

Байдраг

Үзэмчин

Каракул

Герфорд

Талын улаан

Талын улаан

Говь-Алтай

Баяндэлгэр

Сартуул Буурал

Сартуул

Торгууд

Торгууд

Хотонт

Өнжүүл

Говь-Алтай

Уулын бор Залаа жинст

Уулын бор

Тамир

Сутай

Сутай

20

Газар тариалан

Фермийн хэрэгцээ

бүрэн хангах тариалалт

Эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэх, шалгарсан бүтээгдэхүүнийг

Нүүдэлчин фермийн агрономич С.Анхдэлгэр

Эрчимжсэн мал аж ахуй, газар тариаланг хөгжүүлэх, шалгарсан бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд хүргэх зорилготой тус фермийн тариалангийн талбайд зочиллоо. Бидэнд энэ жилийн газар тариалангийн ажлын зорилго, үйл ажиллагааны талаар танилцууллаа.

Энэ жил Нүүдэлчин ферм дээр явагдаж байгаа газар тариалангийн үйл ажиллагааны талаар товч мэдээлэл өгөхгүй юу. Манайх 2009 оноос “Атарын III аян”-ны хүрээнд үйл ажиллагаагаа эхлүүлж байсан бөгөөд бид эхлээд 100-200 га талбайд овъёос, арвай тариалдаг байсан. 2014 онд Германы Claas, Lemken брэндийн орчин үеийн цомхотгосон тоног төхөөрөмжийг үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлээд байна. Бид энэ жил 200 га-д царгас, 800 га-д рапс, 400 га-д ногоон тэжээл /вандуй, овъёос, арвайн холимог/, 440 га-д арвай болон овъёос тариалж байна. Эдгээр тэжээлийн ургамлууд нь ямар ямар зориулалтаар хэрэглэгдэх вэ? Царгасын 200 га талбайгаа бид энэ жил ашиглахгүй ба ирэх жил фермийн үхрүүдээ бэлчээх талбай болгон бэлтгэж байгаа юм. Нэг тарьсан байхад царгас нь олон наст ургамал учраас үрээ өгөөд, өөрөө төлжиж ургадаг. Энэ жил 10-20 см хэмжээтэй ургах хэдий ч дараа дараачийн жилээс гарц нь нэмэгдэх болно. 800 га-д тариалж буй рапсыг зах зээлд нийлүүлэхээс гадна рапсын шаарыг үхрийн тэжээлд хэрэглэнэ.

Танай ферм өөрийн тариалантаараа жилийнхээ хэрэгцээг бүрэн хангаж чадах уу? Ногоон тэжээлийн хувьд одоогийн хэрэглээ маань 600 гаруй тонн бөгөөд бид 800 тонныг хураан авах төлөвлөгөөтэй байгаа. Ирэх жилээс талбайгаа нэмэгдүүлсэнээр үхрийн тоо хэмжээ нь нэмэгдсэн ч өөрсдийн хэрэгцээгээ бүрэн хангах боломжтой болно. Арвай, овъёос нь үхрийн тэжээлийн үрийн нөөцөд 200 тныг хадгалах зориулалттай. Үхрийн хэрэгцээгээ 100 хувь хангана. Мөн бид энэ жил 100 га талбайд усалгааны систем таввьж байгаа. Энэ маань ургацанд сайнаар нөлөөлнө гэдэгт итгэлтэй байгаа. Та бүхний ирээдүйн хэтийн төлөвлөгөө ямар байна вэ?

Яваандаа бид тариалангийн талбайдаа бүх тэжээлээ сэлгээгээр тарьдаг болно. Рапс тарьсан талбайдаа гурваас дөрвөн жил арвай, овъёосоо тариалах юм. Ингэснээр газрын хөрс өөрөө гурван жилийн дотор үржил шимээ бүрэн нөхөж авдаг. Бид техникийн хүчин чадлаа шинэчилсэн учраас ойрын ирээдүйд талбайгаа бүрэн ашиглах боломжтой болсон. Манай тоног төхөөрөмж нь цомхотгосон, нэг явалтаар олон үйлдэл хийдэг болохоор маш их давуу талтай. Хуучин оросын техникууд нь эхлээд газраа хагалаад, дараа нь хаваад, тэгшилээд гэх мэт олон дахин явж гүйцэтгэх хэрэгтэй байдаг. Одоо бид нэг явалтаар бүх үйлдлээ хийдэг учраас бүтээмж өндөртэй, цаг бага алдаж, түлш бага зарцуулдаг болсон.

Хоёр дахин бага түлш зарцуулах боломжтой. Га-гийн бүтээмж нь өдөрт 10 цаг явахад 100 га илүү явдаг, хоёр ээлжээр 20 цаг ажиллуулбал өдөрт 200 га газрыг бэлтгэх хүчин чадалтай. Малын тэжээл зэх зээл дээр гаргах боломж байгаа юу? Манай алсын хараа нь улсынхаа жишиг ферм болох бөгөөд өөр хэн нэгэн хүн, байгууллага эрчимжсэн мал аж ахуйтай болъё гэж зорьж байвал бид бүх талаар тусладаг, зөвлөх үйлчилгээ явуулдаг байх юм. 50 үхэртэй ферм байгуулах бол үхрээр нь хангаад өгдөг, тэжээлийн тариалалтын талбайг нь сонгоод, техникээр дэмжээд жигд ажиллагаа явуулахад шаардлагатай бүх зүйлсээр нь хангах мэргэжлийн цогц үйлчилгээ үзүүлдэг байхаар зорьж яваа.

хэрэглэгчдэд хүргэх зорилготой Нүүдэлчин фермийн тариалангийн талбайд зочиллоо. Ногоон тэжээл Ногоон тэжээлийг 8-р сард хэрэгцээт амин дэмүүд нь боловсорч гүйцэхэд ногооноор нь хураан авна. Нойтноор нь хураан авсан тэжээлээ хадгалаад, өвөл малд өгч зун авдаг байсан амин дэмийг нь нөхөж өгдөг. Вандуй, арвай, овъёс нь нэг нэгийгээ тэтгэж ургадаг онцлогтой ургамлууд. Вандуй ургамагц овъёос нь өсөөд ургаж байдаг. Овъёосын хэрэглээгүй үржил шимээр арвай тэжээгддэг. Энэ хоёрыг вандуйтай хольж таривал ишийг нь дагаж ороож ургадаг учраас энэ хоёроо үржил шимээр мөн тэтгэж өгдөг онцлогтой. Бүхий л амин дэм агуулагдсан. 1,5 м хүртэл өндөр ургана.

Царгас Үндэс нь 3 м хүртэл гүн тархдаг, азотоор нэн баялаг ургамал юм. Хөрсийг азотоор баяжуулна. Олон наст ургамал учраас 1 жил тарьсан байхад 8-10 жил өөрөө ургадаг. Газраа улам үржил шимээр баяжуулагч. Уургийн агууламж өндөр учраас малын тэжээлд өргөн хэрэглэх ба бүхий л хэрэгцээт амин дэмүүдийг агуулсан байдаг. 1-1,2 м хүртэл өндөр ургана.

Рапс Рапс нь сэлгээнд таригддаг ургама л бөгөөд улаан бууд ай, ногоон тэжээл ийг рапстай сэлгэдэг. хоёр, гурван жи л дараалан тарь вал хөрсний үр жил шимийг бүрэн ав даг учраас сэлгээ гээ зөв тохируулан тариалах учирта й. Харин улаан бу удай, ногоон тэ жээл нь хөрсийг үржил шимээр тэтгэж өг дөг. Үндэс нь 30 см хү ртэл тархаж урга даг рапсаар ургамл ын тос гаргаж авах ба шаар нь үн ээний сүүний га рцыг нэмэгдүүлдэг.

1-1,2 м хүртэл ур гана.

Арвай Арвайн үрийг хурааж авч малын тэжээлд хэрэглэх бөгөөд хивэг байдлаар өгнө. Ургах өндөр нь 70-80 см хүртэл ургана. Овъёос Тэжээллэг, хэрэгцээий бүх витаминыг агуулдаг бөгөөд өвлийн тэжээлд хэрэглэнэ.

22

Дугаарын сэдэв

Молор эрдэнэ

морьны түүх

Чингис хаан хүлэг баатар Боорчоо “Наадан явах цагт намрын унага мэт эелдэг” хэмээн магтан хэлсэн нь байдаг. Найман шарга морио хайж явахдаа анх танилцаж, насан туршийн анд бололцсон Тэмүжин, Боорчи хоёрын эрхэм түүхтэй адил хүлэг морьдтой холбоотой Монголчуудын үүх түүх сүмбэр Алтай шиг их ээ. Өвөг дээдсүүд минь өнөөдрийг хүртэл молор эрдэнэ хэмээн шүтэж, хүндэлж ирсэн адууны уг гарвал, үүх түүхийн талаар та бүхэнд товчлон хүргэе. Бичвэр: Ж.Чинбат, Гэрэл зураг: Б.Мөнхболор

Х

алуун орны ширэнгэн ойд, шилмүүст навчис дотор гүйлдэж явдаг туулайрхуу жижигхэн биетэй нэгэн амьтан тавин сая жилийн өмнө олноороо сүрэглэн амьдардаг байсан нь өнөөгийн бидний мэдэх сүрлэг сайхан адууны эртний өвөг дээдэс байлаа. Хиракотериум

гэх тэр амьтан хэтэрхий жижигхэн биетэй тул ямар нэгэн махчин амьтны өдрийн гүнцэг, оройн зоог болж залхаад илүү хурдан хөдөлгөөнтэй, илүү сонор чихтэй болон хувьсан өөрчлөгдөж, байгальдаа зохирон амьдрах шаардлагаар бие нь томрон хөгжих болжээ. Эртний адууны өвөг үүссэн тавин сая жилийн дотор дэлхийд олон удаа галав юүлж, мөстлөг болж, солир унах зэргээр сансар огторгуйд бий болоод удаагүй дэлхий гэх шинэхэн гарагт олон сорилт тохиолдох бүрт адууны биеийн хэмжээ жижгэрэх эсвэл томрох зэргээр хувьсаж байлаа. Адууны өвөг нь анх дөрвөн

сарвуутай байснаа цагийн уртад гээсээр ганц хуруутай буюу битүү туурайтай болж чадсанаар сая нэг тэнцвэртэй хурдан давхих боломжтой болж, баргийн араатанд гүйцэгдэхгүй, хээрийн салхийг л нуруундаа наадуулж явдаг хурдан хүлэг болох нөхцөл бүрджээ.

Бид адууны хувьслын түүхийг зурагт мэдээллээр товчлон үзүүлсэнийг харна уу.

23

Хиракотериум

Месохиппус

Меричиппус

Плиохиппус

Экүүс

Сая жилийн өмнө 50

45

40

35

30

25

20

Өндөр нь 35 см.

Өндөр нь 60 см.

Өндөр нь 123 см

Өндөр нь 130 см

Урд мөч нь дөрвөн салаа, хойт хоёр 55 мөч нь гурван салаа сарвуутай.

Бүх мөч нь гурван сарвуутай.

Хүзүү нь томорсон

Навч болон жимсээр хооллодог.

Нэг хөл дээрээ тулгуур хийж, хоёр хөлөөрөө тэнцэвэрээ хадгалдаг.

Эцэст нь 12 сая жилийн өмнөөс адуу битүү туурайтай болсон.

Навч болон жимсээр хооллодог.

Хөл нь уртсаж томроод зогсохгүй илүү том нүүр, хошуутай болсон

сунаж,

15

10

Динохиппус 130 см өндөртэй болсон ба бие нь цаашид улам хөгжин хүч чадал нь нэмэгдсэн. Ойролцоогоор таван сая жилийн өмнөөс адуу нь одоогийн дүр төрхөө олж эхэлжээ.

Хүчирхэг шүдтэй болж эхэлсэн .

адууны хувьслын үе шатууд

•Өнөөгийн адуу нь цөм онгон зэрлэг байдлаас нь гаршуулж авсан адууны үр сад юм.

•Хүмүүс зэрлэг адууг гаршуулж авсаар 1909 он гэхэд адуу бүрэн хүний гарт орж, зэрлэг байдал нь устжээ. Харин өнөөдөр байгаа цорын ганц зэрлэг адууны удам гэвэл Монгол таь болно.

тахь

Америкт байсан Экүйдай адуу нь 12,000 жилийн өмнөөс үл мэдэгдэх шалтгааны улмаас устан үгүй болжээ. Харин 1493 онд Кристофер Колумб шинэ тивийг нээхэд адуу эргэн Америкт хөл тавьсан байна. Америк руу адуу нийлүүлэгч томоохон орон нь Испани байсан бөгөөд маш олон адуу хүнээс хагацаж, зэрлэг байгальд дассанаар Мустанг адуу бий болжээ.

•Хүмүүс 4000 жилийн өмнөөс адууг гаршуулж, сургаж авсан гэж үздэг ч бүр 10000 жилийн өмнөөс ч адууг гаршуулсан гэх судалгаа байдаг. Ази тивд адуу анх хүмүүсийн маллагаанд орсон гэдэг бөгөөд Экүүсферус Каллабус буюу өнөөгийн морьд байсан ба эхлээд унахад тохиромжгүй намхан нуруутай байсан тул зөвхөн ачлаганд ашигладаг байжээ.

мустанг

•Экүйдайгийн өөрийн төрөл, хамаатнуудад тахь, хулан нар ордог бөгөөд тэд хоорондоо үржилд орох боломжтой гэж үздэг ч гарсан төл нь үргүй болдог гэдэг. Харин хамгийн амжилттай гарсан эрлийзүүд нь гэвэл луус, хөдий луус, зоорс буюу тахь адууны эрлийз нар юм.

• Харин 3000 жилийн өмнөөс хүмүүс адууг гэрийн тэжээмэл амьтан болгон уналга, ачиллагад зэрэг хэрэглэж болжээ.

тахь

хулан

5

зоорс

24

Дугаарын сэдэв

Грекийн Олимпийн наадам

Морин поло

МЭӨ 648 онд Грект тэрэгтэй морин уралдаан үүссэн ба өнөөдөр хаалттай, харайлгын болон шулуун замын уралдаан гээд олон том спортын төрөлтэй болсон.

МЭӨ 600 онд анх бий болсон Поло нь шилдэг морин цэргүүдийг бэлтгэх сургуулилтаас үүсчээ. Нэг талд нь зуугаас доошгүй хүн ордог байсан уг тэмцээн нь яг л жижиг хэмжээний тулаан шиг болдог байжээ.

МЭӨ 600

МЭӨ 648

Цэрэг дайнд МЭӨ 2000 оноос морь нь цэрэг дайнд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг зүйл болжээ. Европ, ойрхи дорнодод тэрэгтэй морин цэрэг чухал байсан бол Монголд морьгүй цэрэг гэсэн ойлголт байсангүй.

Турнир

МЭӨ 2000

Турнирын тулаан нь ойролцоогоор 1066 оноос хөгжиж XII зуунд ид дэлгэрсэн цэргийн зориулалттай спорт юм. Өвч хуягласан хоёр рыцарь морьтой давхин ирж бие биенээ жадаар түлхэн унагадаг, тойргийн системээр явагддаг энэхүү спорт нь Англид ихээхэн нэр хүндтэй байлаа.

XI зуун

Дундад зуун

Дундад зуун V-XV зуун

Үнэгний ан

Адуу нь тээвэр, худалдаа, хөдөө аж ахуй, харилцаа холбоо, дайн тулаан гээд маш олон салбарт хамгийн чухал хөгжлийг хөдөлгөгч хүчин зүйл болов.

1534 оноос өмнө нь үнэг агнах нь мал сүрэг, гэрийн тэжээмэл амьтдаа үнэгнээс хамгаалах зайлшгүй хэрэгцээ байсан бол 1600 оноос тусгай сургасан анч ноход болон морьдыг ашиглаж эхэлснээр спорт болох үндэс нь тавигджээ. Гэвч 2004 энэ спорт албан ёсоор хориглогдсон байна.

XVI зуун

Сэргийлэгч морь XVIII зуунаас эхлээд европын хотуудад цагдаагийн байгууллагууд морьт ангиудыг ашиглаж ирсэн бөгөөд өнөөдөр ихэвчлэн гудамж талбайд эргүүл хийх зориулалтаар ашиглагдаж байна.

XVII зуун

XIX зуун Олимпийн наадамд Олимпийн наадамд 1900 оноос эхлэн морин спортын тоглолтууд орж эхэлсэн ба 1912 оноос гурван төрөлтэй болсон юм. Энэхүү гурван төрөлд эмнэг сургах, морин уралдаан болон саадтай харайлтууд орж байв.

XX зуун

Морин дээрх гимнастик Ромын эзэнт гүрний үед Крит аралд үүссэн морин дээрх гимнастик хийх, бүжгийн хөдөлгөөн үзүүлэх зэрэг үйлдэлтэй энэхүү спорт нь XIX зуунаас хөгжиж эхэлсэн. Энэхүү спорт нь дэлхийн аваргаа шалгаруулах тэмцээнтэй юм байна

1 2 улс: Англи Уралдаан: Cheltenham Gold Cup Шагнал: 491,850 паунд

улс: Дубай Уралдаан: Dubai World Cup Шагнал: $ 10,000,000

5

4

3

улс: АНУ Уралдаан: Kentucky Derby Шагнал: $ 2,000,000

25

улс: Франц Уралдаан: Prix de l`Arc de Triomphe Шагнал: Евро 4,000,000

улс: Aвстрали Уралдаан: Melbourne Cup Шагнал: A$ 6,175,000

10 уралдаан Дэлхийн шилдэг

хурдан морины

6 улс: Уралдаан: Шагнал:

улс: Уралдаан: Шагнал:

Англи The Royal Ascot Паунд 715,000

8

7 улс: Уралдаан: Шагнал:

Хонг Конг The Hong Kong Cup HK$ 22,000,000

9

Англи Henessy Gold Cup Паунд 200,000

10 улс: Уралдаан: Шагнал:

Жил бүр өөр Breeders Cup $ 500,000 - $ 5 сая

26

Судэв

Адууны

тоон

мэдээлэл

Д

элхий дээр өнөөдөр нийт 60 орчим сая адуу, 3,294,000 ширхэг морины жүчээнд болон байгальдаа амьдарч байна. Дэлхийн улс орнууд адуугаа өөр, өөр цаг хугацаанд тоолдог учраас бүгдийг нь нэгтгэж, нарийвчилсан тоо гаргахад хүндрэлтэй байдаг.

НҮБ-ийн Хүнс, Хөдөө Аж Ахуйн Байгууллагаас гаргасан тоон мэдээллээс танд толилуулж байна.

АНУ нь нийт 9,3 сая адуутай бөгөөд үүний 979,000 нь Техас муж, 700,000 нь Калифорниа муж, 500,000 нь Флорида мужид байдаг. Канад улс нь 963,500 адуутай бөгөөд Алберта болон Онтарио мужууд нь хамгийн их их адуутайд тооцогддог. Их Британи 900,000

Бразил 5,7,787,000

Колумб 2,533,000 Этиоп 1,655,000

БНХАУ 7,400,000

Мексик 6,260,000

Аргентин 3,655,000

Казакстан 1,163,000

Монгол 2,618,452. Төв 283,500, Архангай 268,100, Булган 255,500, Өвөрхангай 205,800, Сүхбаатар – 203,100 Гуам улс 20, Гренада улс 30 адуутай нь хамгийн бага адуутай улсын тоонд орох бол Рванда, Сэйнт Хелена улсууд нь ямар ч адуугүй орон юм байна

27

Адууны

махны хэрэглээ Адуу, үхрийн махан дах илчлэгийн хэмжээ Адуу:

Үхэр:

Total fat:

9%

20%

Sat fat:

10%

25%

Cholesterol:

23%

31%

Sodium:

2%

3%

Protein:

56%

53%

100 гр маханд

И

рландын хүнсний аюулгүй байдлыг хангах газраас 2013 онд тус улсад нийлүүлэгдэж буй адууны мах нь хүний биед хор нөлөөтэй дна агуулсан байгааг илрүүлж, шуугиан дэгдээсэн билээ. Уг хэрэг явдлаас болж европ дахь адууны махны эрэлт, нийлүүлэлтэд томоохон өөрчлөлт гарсан байдаг. Энэ нь адуунд тарьж хэрэглэдэг фенилбутазон тарианаас үүдэлтэй бөгөөд тус тариаг хийлгэсэн адууны махыг идэх нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөтэйг эрдэмтэд баталсан юм. Европчууд адууны махыг стейк, лазагни, штагетти зэрэг хоолнуудад өргөн хэрэглэдэг юм.

Адуууны махыг хүмүүс 10,000 жилийн өмнөөс хүнс, тэжээлдээ хэрэглэж ирсэн гэж үздэг.

Хамгийн их нийлүүлдэг улс БНХАУ:

170,848 тн

Казакстан:

73,088 тн

Мексик:

69,130 тн

Орос:

28,574 тн

АНУ:

68,444 тн

Итали:

29,232 тн

ОХУ:

52,898

Бельги:

25,480 тн

Хамгийн их хэрэглэдэг улс

28

Өгүүлэл

Цорын ганц Адууны яамтай улс

A

дууг шинжлэх ухааны латин хэлээр Экүүс кабаллус гэх бөгөөд хүмүүс 10000 орчим жилийн өмнөөс гаршуулан авч ачилга, хүнсэнд хэрэглэж байгаад хожмоо уналганд ашиглах болж хүн төрөлхтөний хөгжлийн хурд эрчимжин, нэмэгдэхэд адуу ихээхэн хувь нэмрээ оруулсан байдаг. Ази тивийнхэн бусад хүмүүсээс урьтаж анх адууг гаршуулж авсан гэж үздэг бол Ази доторх Монголын тал, хээр нутгийн Тэсийн ай сав дагуух газар адуу анх бий болсон гэж өнөөгийн эрдэмтэн судлаачид тогтоосон гэж байна. Тэсийн голын унага, Тэрхийн голын хүүхэн гэсэн хэлц байдаг бөгөөд одоо ч Тэс овгийн адуу гээд Монгол адуу дотор 100,000 орчим тоо толгойтой овог байдаг аж. Нүүдэлчид адууг гарамгай эзэмшиж, Бичвэр: Ж.Чинбат, Уран зураг: Б.Түвшин

өөрсдийн амьдралын салшгүй нэг хэсэг болгосноор хөрш зэргэлдээ улс гүрнүүдтэйгээ энэ зэрэгцэн амьдарч, өөрийн гэсэн хил хязгаартай, эрх чөлөөтэй, омог бардам амьдрах нөхцөл бүрдэж байсан нь маргаангүй. Хүннүчүүдтэй байлдахдаа амжилт олохын тулд хятадын хаан өөрийн цэргүүдээ яг хүннү цэргүүдтэй адилхан хувцаслаад байлдааны талбарт оруулж будлиан үүсгэнэ гэж тооцоолсон ч хүннүгийн арми мянгат, мянгатаараа нэг зүсмийн адуу унадаг байснаас болж тэр оролдлого нь амжилтгүй болж байсан түүх бий. Хятадын армид нэг дор тийм олон хонгор, цавьдар, хээр зэргээр нь адуугаа мянга мянгаар ижилсүүлэх боломж агт байхгүйг урьдчилан харсан нь тэр аж. Монгол адуу хэзээнээсээ оршин буй

байгальдаа зохицох чадвартай талаар адуу судлаач Д.Мянганцэвээн ярихдаа “Хангай, хээр, говийн аль ч бүсэд амьдарч чадах, жилийн дөрвөн улиралд бэлчээр ашиглах гойд мэдрэмжтэй байдаг. 45-50 хэм хүртэл хүйтэрдэг газраа ч монгол адуу 40 см зузаан цаснаас ч ногоо олоод идчихнэ. Хамгийн гол нь азаргаар сүрэглэх эхсэг, үрсэг зөн билэг нь маш чухал чанар нь юм” гэжээ. Тэгвэл одоо Монголд үржүүлж буй Англи, Араб азаргууд адуугаа хурааж мэддэггүй гэдэг. Монгол адууны түүхэнд үзүүлсэн олон

29 гавьяаг дурдаж болох ч хамгийн чухал хэдийг нь товчлон хэлэхэд сайн агттай орон бол тив алгасагч пуужин эзэмшигчтэй их гүрэн л гэсэн үг. Монгол цэргийн урлагт хүний амийг нандигнан байлдах нь хамгийн шилдэг армитай болох шалтгаан байсан ба үүнийг гүйцээгч нь монгол эр, нум сум, агт морь гурав юм. Талын нүүдэлчдээс бусад ихэнх улс илд, жад гэх мэт охор зэвсэгтэй байхад 4-5 төрлийн эвэр нумтай, 30 гаруй төрлийн зэв сумтай морьтонгууд ямагт тулааныг 200-300 метрийн зайнаас өдөөн эхлүүлэх боломжтой байдаг. Морьтонгууд тойрог хэлбэрээр давшиж нэг цэрэг нэг харваад эргэх маягаар нэг дор хүчтэй хохирол үзүүлж, өөрсдийнхөө амь насанд эрсдэл бага учруулдаг байсан нь цөөхөн Монголчууд өнөө хүртэл хүчтэй оршин ирсэний үндсэн шалтгаан болдог. Чингис хааны байгуулсан Их Монгол улсын үе гэхэд 105 мянган цэрэгтэй монголчууд 200,000,000 хүнтэй Хятад, Араб, Европт амжилттай байлдан дагуулалт явуулсан нь үүнийг нотолно хэмээн БХИС-ын профессор Б.Базарсүрэн хэлсэн байна. Энх тунх цагт ч адуу ард олны эрхэм нандин зүйл байгаад

зогсохгүй хурдан морины уралдаан бол Монголын аль ч цаг үед нийгмийн томоохон үзэгдэл, хүндтэй байр суурь эзэлдэг зүйл байсаар ирсэнийг уншигч та юу эс андах билээ. Хурдан морь нь зөвхөн Монгол төдийгүй дэлхийн бусад олон улс гүрэнд хүндтэй чухал байр суурь эзэлдэг ба хурдан морины цэвэр цусны үүлдэрийг анх бий болсон цаг үеийг Ромын эзэн хаан Юлий Цезарийн хаанчлалын үеэс эхтэй хэмээн судлаач Федирико Тесио үзэж байна. Ромын Цезарь МЭӨ 55 онд Английг байлдан эзлэхдээ эсрэг талын цэргүүдийн морьдыг “De Bello Gallico” хэмээн дүрсэлж байсан бөгөөд тэдгээр

адууг дорны цустай, ялангуяа Египэтээс гаралтай гэж үзэж байв. Ромын легионерууд нь ойрхи дорнод, арабын ертөнцөөс цус сэлбэсэн маш хурдан хүлгүүдтэй байсан бөгөөд морьдыг хамгийн хурднаар давхих чадвараар нь үнэлдэг, дорны цустай морьд хөллөсөн дугуйт тэргээр уралдахдаа бусад үүлдрийн адууг үргэлж дийлдэг байжээ. Тиймээс тэд сайхан хатирдаг морьдыг биш хамгийн хурданыг нь чухалчилдаг байснаас Ромын эзэмшилд байх үеэсээ Англи гайхамшигтай хурдан хүлгүүдтэй болсон гэдэг.

XIII зууны үед Монголчууд Ази, Араб, Европыг дамнасан

Улмаар Монголчууд адуу нь улс гүрэнд амин чухал ач холдогдолтой тул адууны хэрэг явдлыг эрхлэх тусгай яамыг дэлхийд анх удаа 750 жилийн өмнө байгуулж байлаа..

дөрвөн том эзэнт гүрэн байгуулахдаа мөн л өөрсдийн адууны угшилыг сайжруулах үржил селекцийн ажлыг чухалчилж, газар газрын хурдан морьдоор монгол адууныхаа цусыг сэлбэж байсан нь зайлбаргүй. Цагийн эрхээр Монголчууд дэлхийн гео стратегийн тавцангаас шахагдаж, эх газрын бөглүү зэлүүд нутагтаа олон зуун жилээр дэлхийн хөгжлөөс тасарсанаас нэг хэсэг зөвхөн Монгол нутаг дотрох хурдан хүлгүүдээ хооронд нь нийлүүлж үржүүлэх болсоор XX зуунтай золгосон билээ. Өнгөрсөн зуунаас эхлээд монголчууд адуугаа гадаадын цэвэр цусны адуутай цус сэлбэн “Шинэ цагийн Монгол адуу” гаргаж авах үржил селекцийн ажлыг эхлүүлсэн бол өнөөгийн XXI зууны эхэнд энэ зүйл ид эрчээ аван шинэ түүхийг бүтээж буй түүхэн зурвас үед ирээд байна.

30

Өгүүлэл

Сүхбаатар гэдэг цахилж яваа олон цагаан зээрийн сүрэг давхин одоход наагуур цаагуур нь үнэг, хярс гүйлдэж, тэнгэрт нь бүргэд эргэлдсэн тал нутаг. Дарьганга хийцээрээ алдаршсан бурхан ухаантай дархан хүмүүсийн амар тайван налайн суудаг газар. Эрт цагаас хурдан хүлгээрээ шагшигдаж, эрийн гурван наадамдаа энгүй их амжилт гаргасан шилдэг хүлгүүдийн эх нутаг. Энэ цагт ховор болсон Дарьгангын дархцуулыг эрж, олох гэж хэдэн жилийн өмнө тэнд очихдоо би О.Батхүрэл гэдэг нэгэн дарханыг олж танилцсан юм. Тэр хүн нэг өглөө Дарь овоон дээрээ намайг дагуулж гараад нутаг хошуугаа танилцуулж, дараа нь нутагтаа үлдсэн цөөн хэдэн дарханыхаар орж жинхэнэ Монгол дарханы ур хийц гэж юу байдгийг таниулахдаа нэгэн уран хийцтэй эмээл үзүүлсэн нь Нийгмийн Хонгор гэж олноо алдаршсан хурдан хүлэгт тохож явсан эмээл байв. О.Батхүрэл дархан ярихдаа “Хүн, адуу хоёр яг ижил амьтад, сэтгэл сайтай хүнээс сайн хүн төрдөг, угшил сайтай хүлгээс л хурдан морь төрдөг юм даа” гэж билээ. Түүний үгэнд айлынхан урам нэмж, нутаг усныхаа хурдан сайн хүлэг, уран сайн дархан хоёроо хослуулан магтахад нь би аль эрт бурхан болсон ч энэ мориндоо хүмүүс ямар их хайртай байдаг юм бэ гэдгийг нь олж харсан юм. Үнэхээр тэдний одоо хүртэл бахархан дурсах дуртай “Нийгмийн Хонгор” морины тухай та бүхэндээ хүмүүсийн хэлж, бичиж үлдээсэн дурсамжуудыг /tod.hiimori.mn болон бусад мэдээллээс/ нэгтгэн хүргэе.

борооших гээд байсан тул хязаалан, шүдлэн, даагыг хамт сунгахад өнөөх хонгор даага хол тасархай түрүүлж ирэв. Тэгэхэд “Даагаа гүйцэхгүй хязааланг наадамд уралдуулаад ч яах билээ” гээд зарим уяачид их л урам муутай харьж явсаныг хүмүүс одоо ч хуучилсаар байдаг гэнэ. Үнэхээр ч Ардын хувьсгалын 40 жилийн ойгоор хонгор даага сумын наадамдаа түрүүлж, дараа жил нь ч мөн түрүүлсэнээр аймаг сумандаа нэртэй хурдан хүлэг болов оо. Нэгдлийн адуун сүргээс уяж сойсон болохоор нь түүнд нутаг хошууныхан нь “Нийгмийн Хонгор” нэрийг хүртээжээ. Хонгор морь нь чих урт, нүх уужуу монхор хамар, хурц сэргэлэн нүд, өндөр мундаа сэрвээ, өргөн ташаа, шингэвтэр дэл сүүл, хөх мах нь онцгой товойж харагддаг гээд гадаад галбир хийцээс эхлээд нуман хэлбэртэй, үсрэлт хол, чонон давхилттай аргагүй л хурдан хүлгийн шинж бүрдсэн гэж морь шинжээчид үнэлдэг байжээ.

НИЙГМИЙН

ХОНГОР 1950-иад оны эхээр Дарханхаан сумын малчин Д.Жамьяан гэдэг хүн Эрдэнэцагааны Чоно голын отрядад байсан цэргийн агтнаас саарал гүү, эр бор унаганы хамт худалдаж аваад, хол нутгаас авсан юм гээд эр унагаар нь азарга тавьж, бага насанд нь уяж сойж, сумын наадамд уралдуулж эхэлжээ. Бор азарганы хөл муудаж, уралдуулахаа больсон ч түүний эр төл нь харин бүгд сумын наадамд хурдлах боллоо. Удалгүй 1950-иад оны сүүлээр нэгдэлжих хөдөлгөөн өрнөхөд Дарханхаан сумын М.ӨлзийОрших гэдэг хүний бөгтөр хүрэн гүү “Сүхбаатарын зам” нэгдэлд очиж, тэндээ өнөөх хөл муутай улаан бор азарганд хураагдсанаар 1960 оны ховор эр хонгор унага гарчээ. Тэр нэгдлийн адуучин Э.Дорж хонгор даагыг барьж, сумын наадамд уяжээ. Наадмын өмнөх их сунгааны өдөр

Ингээд 1960-1970 оны заагаар Сүхбаатар аймаг, Сүхбаатар сумын Нийгмийн хонгор гэдэг морь Монгол даяар алдаршиж, дааган цагаасаа хойш аймаг, сумын наадамд 13 удаа түрүүлж, нэг удаа аман хүзүүнд хурдалсан гээд морь сонирхдог хэн бүхэн бадан ярих дуртай болжээ. Нийгмийн хонгор мөн 1968 оны намар Хэнтий , Дорнод , Сүхбаатар аймгийн найман сум нийлж хийсэн том наадамд

31

очиж түрүүлж томоохон амжилт гаргасан байна. Нийгмийн хонгорынхоо тоосыг улсын наадамдаа өргөх хэрэгтэй гэж Э.Дорж уяачид олон түмэн хэлэх болов. Улмаар Э.Дорж нөхөр Дугаржавын хамт морьдоо уян нутгаасаа гарч Улаанбаатарыг зорьжээ. Энэ үед хонгор морины тухай хэвлэл, радио их ярьж бичиж байсан төдийгүй аймгийн гэрэл зургийн салбар зургийг нь авч нэлээд сүржин тайлбар хийгээд олон хувилж худалджээ. Энэ бүгдээс болоод ард олны дунд Нийгмийн хонгорын тухай домоглон ярилцах болж элдэв цуурхал нэлээд дэгджээ. Дорж Дугаржав хоёрыг Улаанбаатарт дөхөх тусам тосон очиж үзэх , магтан сайшаах улсын тоо улам л олширчээ. Тэр бүх хүмүүсийн ихэнх нь Нийгмийн хонгорыг бус Дугаржавын хонгор морийг үзээд буцаад байж. Энэ нь Нийгмийн хонгорын багадаа өлөн уралдаж олсон уухиа занг нь хөдөлгөхгүй гэсэн Дорж уяачын санаа байжээ. Улс даяар нэрд гарсан энэ эрдэнэт хүлэг морийг ирсэн газар бүрийн ард олон эрхэмлэн хайрлаж байлаа. Гэтэл морь уяах ямарч мэдлэг дадлаггүй том, бага албан тушаалтай , сайн дурын олон эзэн уяач Доржид өөрсдийн саналыг тулган шаардаж байв. Уяач Дорж их сунгаанд Нийгмийн хонгорыг Богд уулын ам бүхэнд цугласан гурав, дөрвөн зуун морьдтой нийлүүлэхгүй, тал газар цөөн морьдтой уралдаж байсан тул олон морьд газрын бартаанд их давхилд нь л нэг нийлүүлье гэж шийджээ. Гэтэл Нийгмийн хонгороор гайхуулахыг гол болгосон нөгөөх олон эзэн сунгаанд олон морьдтой уралдуулахыг шаардав. Дорж үүнийг зөвшөөрөлгүй Дугаржавын хонгортой хоёулахны нь сунгасан боловч Доржийн шийдвэрт дургүйцсэн нөгөөх олон эзэд цөм өөр өөрсдийн машинд суугаад Нийгмийн хонгортой уралдан хажуугаар нь хашхиралдан давхисаар олон морьдтой уралдахаас илүү бэрхшээлийг уул моринд учруулжээ. Ийнхүү нийгмийн хонгорыг морьдтой биш машинтай сунгачихсан юм. Энэ хатуу уралдаанд нийгмийн хонгор сул чулуу гишгэж зөв урагшаа мижилзэж байсан билээ. Ардын хувьсгалын 50 жилийн ойн баяр наадмын их насны морьд гарах боллоо. Буянт-Ухаад ирсэн наадамчид цөм нэгэн дор цуглан цааш нааш дүүлэн үүлгэрдэх сайхан цагаан хонгор морьтой хүүхдийг даган хошуурах нь хэтрүүлэлгүй хэлэхэд газрын хөрс ийш тийш эргэн хөрвөх

шиг болж байлаа. Энэ их дуулианы араар хоёр индрийн хоорондуур арваад морьтон ширүүхэн гарч ирлээ. Араас нь Зим машин дагажээ.Энэ хэсэг морьтны эхэнд тод улаан цамцтай хүүхэд унасан, ахар дэлтэй, хар голтой, улаан хул морь хазаар даран тэмүүлж явсан нь цуут Нийгмийн хонгор байжээ. Дээрх цагаан хонгор морь нь Дугаржавын хонгор морь юм. Хурдан их насны морьд зурхайндаа хүрж уралдааны замд гарахад алдарт Нийгмийн хонгор тэр олон морьдоос сугаран гарч Айдасын даваан дээгүүр айргийн тавд давж иржээ. Харамсалтай нь түүнээс цааш дандаа газрын уруу замд өлөн гэдэс нь зайлагдаад олигтой хурдан давхиж чадалгүй жаран зургаад ирсэн юм. Уг нь тэгж их сүр зар болох хэрэггүй нутагтаа уралдаж дадсан заншил ёсоор уралдсан бол цуут Нийгмийн хонгор улсын наадамдаа сайн давхих байсан байж магадгүй. Нийгмийн хонгор уяа ороод ирэхийн цагт өвс иддэггүй байсан тул өглөө ажуухан бариад , үдээс өмнө ажилыг нь хийж, хөлсийг нь буулгаад тавьдаг байсан бөгөөд наадамын урд шөнө морь эргэх газрын ойролцоо авч хоноод өглөө нь мөн ажуухан бариад мордуулдаг байжээ. Гэдэс нь тогтдоггүй морийг ингэж л уралддаг, өөрөөр хэлбэл аль болохоор бага холхиулдаг. Нийгмийн хонгорыг нутагт нь ингэж л уралдуулж байсан. Эвээний Дорж ингэхээр завдсан боловч өнөөх олон эзэн гайхуулах сайрхах дурандаа хөтлөгдөн түүний санааг эрс няцаажээ. Эргэх газраа хүртэл шогшиж очиход Нийгмийн хонгорын гэдэс зайлагдсан учраас амжилт гаргаж чадаагүй байна.

Нийгмийн хонгор морийг мөнхлөхөд хувь нэмрээ оруулснаа Орхон аймгийн ЗДТГ-ын дарга В.Сумьяасүх гэдэг хүн хуучилсан нь: 1988 он юмдаг. Би Сүхбаатар аймгийн Сүхбаатар сумын “Гүн булаг” гэдэг газар аавындаа амарч байсан үе. Өглөө босоод алсын бараа хараад зогсож байсан урд голын дэрсэн дээгүүр шувууд нисээд улай гарсан өнгөтэй байв. Зэлэн дээр үнээ сааж суусан бэрийнхээ дэргэд очоод “Урд голд улай гарч дээ. Шувууд эргэлдээд байна” гэхэд ээж маань ихэд сандарч “Хөөрхий муу, Нийгэм хонгор нүд аньж л дээ гээд“ тэр

Нийгэм хонгорын чихмэл Сүхбаатар аймгийн музейд

зүг рүү сүү өргөж байсан сан. Би учрыг нь лавлаж асуувал “Нийгэм хонгор” хөгширч зөнөөд сүрэгтэйгээ нийлэхээ болиод энэ голд ганцаараа байдаг болоод удаж байгаа тухай ээж маань ярив. Морь зайдлаад нөгөө газар луу очлоо. Дэрсэн дунд нүднийх нь гал цог унтарсан жижигхэн хул морь эрүүгээрээ газар дэрлэн ялаа батганад шавуулчихсан хэвтэж байхыг хараад их өрөвдөж билээ. Би түүний ид уралдаж байхыг мэдэх юм. Нөгөө сунайсан хар голтой дэлтэй хонгор морь маань ийм болчихсон байхыг хараад нутаг усны минь нэрийг гаргаж, улсад домог болсон энэ сайхан амьтныг ингээд үхүүлнэ гэхээс харамсал төрөөд байлаа. Тэгээд дүүгийнхээ мотоцикльтэй аймаг орж аймгийн дарга нартай уулзах гэсэн хүлээж авах ч хүн олдсонгүй, таних ч хүн байсангүй. Тэр үеийн аймгийн Шүүхийн даргаар ажиллаж байсан Халзай дээр очиж “Нийгэм хонгор”-ын тухай ярьж, түүнийг чоно, нохойны хоол болохоос нь өмнө аварч чихмэл хийлгэх саналаа хэллээ. Тэр ч хүлээн авч надтай газар дээр нь ирж үзээд аймгийн дарга нарт танилцуулж зөвшөөрүүлсэн юм шүү. Тэгээд мал эмнэлгийн шугамаар тариа хийж унтуулаад Улаанбаатараас мэргэжлийн хүмүүс ирж туламлаад хотод аваачиж чихмэл хийгээд сүүлд нь ачааны АН-26 онгоцоор аймагт хүргэж Сүхбаатар сумын музейд байрлуулсан нь одоо хүртэл байдаг юм. Би Эрдэнэт үйлдвэрийн Засвар механикийн заводад 11 түрүүлсэн алтан медалийг нь хийлгэж тусгай хоргонд байрлуулж өгсөн дөө. Тэр үед жилдээ ганц удаа наадмаар л уралддаг байсан гэж бодоход олон жил тогтвортой хурдалсан домогт морь байжээ.

32

Өгүүлэл

Баатарлаг Монгол морьдын

сүүлчийн

тод од Дэслэгч Реклекс “Тэр бол жирийн морь биш усан цэрэг байсан юм” хэмээн баатарлаг нэгэн Монгол морьны хөшөөг 2014 оны 8 сарын 25-нд нээхэд хүндэтгэн дурссан байна. Солонгосын дайны үеэр алдаршсан тэрхүү морины хөшөөг АНУ-гийн цэргийн Пендлтон баазад байгуулах гэж байгаад зориулж Sgtreckless.com гэх цахим хуудсыг нээж, тэнд тодорхой мэдээллүүдийг дэлгэжээ.

Энэхүү гүүний талаар анх 1954 онд “Saturday Evening Post” сонинд дайны талбар дээр байгуулсан гавьяаных нь талаар нийтлэсэн бол 1997 оны LIFE сэтгүүлийн “Бидний баатруудыг алдаршуулья” сэдэвт тусгай дугаар дээр Жеорж Вашингтон, Томас Жеверсон, Мартин Лютер Кинг нартай хамт гарсан юм.

Реклекс өөрийн тэсвэр хатуужил, эрэлхэг зоригоороо 1953 онд Хойд Солонгос болон Хятадын талаас тавих шуурган гал дундуур гайхамшгийг бүтээж байсан гэдэг. Энэхүү цуутай морины уг гарвалын талаар Монголчууд маргалдаж зарим нь яг л Монгол адуу байна гэж байхад өөр нэг хэсэг нь Монгол адуу биш гэж шинждэг. Угтаа бол БНМАУ нь1950-иад онд Солонгосын дайнд нэгдэн орох нууц тогтоолыг намын төв хорооноос гаргахдаа цэрэг зэвсэгээр бус агт морьд, хүнс махны туслалцаа үзүүлэхээр шийдвэрлэсэн байжээ. Энэ тогтоолын хүрээнд Хойд Солонгос болон БНХАУ-д Монголчууд 10,000 агт морьд бэлэглэсэн ба эдгээр морьдоос нэг л азарга эх орондоо гүйж ирэхэд бүх бие нь шарх сорви, идээ бээр болсон байсан гэдэг. Хожим нь тэрхүү азаргад арван гүү хураалган Хан уулнаа сэтэрлэж тавьжээ. Тэгэхээр Солонгосын дайнд оролцогчдын аль ч талд Монгол морь оролцсон байх бүрэн боломжтой байсан нь эндээс харагдана. Дэслэгч Реклекс хэмээх гүү нь Монгол морины шинж тэмдэг бүгд бүрэлдсэн зүсчилбэл хул морь байсан гэнэ. Ухаантай байдлаараа олон

хүний хайрыг татаж чаддаг байсан Реклексийн тухай цэргүүд тэмдэглэн үлдээхдээ өглөө цэргүүдтэй хамт цайлж кофе уудаг, амттан, бялуу, чихэр, коко коланд дуртай бүр цэргүүдтэй хамт шар айраг уудаг байсан гэлцэнэ. Түүний байлдааны талбарт байгуулсан гавьяа нь нийтдээ таван тн зэр зэвсэг тээвэрлэн хүргэсэн гэж үнэлдэг бөгөөд нэг өдөрт 51 удаа тулааны талбарт сум, тэсрэх бөмбөг хүргэж байжээ. Гайхамшигт хүлэг морь Реклекст усан цэргүүд маш их хайртай байсны дээр түүнийг хамгийн шилдэг цэрэг дайчдын хүртдэг байсан одонгуудаар шагнасан байна. Тухайлбал Ягаан зүрх одон хоёр, Үндэсний батлан хамгаалахын одон, Америк, Солонгосын ерөнхийлөгчийн нэрэмжит байлдааны одонгууд зэрэг олон тооны шагнал өгчээ. Реклексийн анхны нэр нь “Өглөөний дөл” гэх утгатай солонгос нэр байсан ба түүнийг Сөүлийн морин тойруулга дээрээс 250 доллараар Эрик Педерсон гэдэг хүн худалдан авсан байна. 1952 оны 10 сард усан цэрэг болсон Реклекс нь 1960 онд гавьяаны амралтандаа гарч, 1968 онд нас барахад нь жинхэнэ баатарлаг цэргийн ёсоор түүнийг төрөлх анги Пендлтонд нь оршуулжээ.

33

ЗХУ-д нийлүүлсэн хөдөө аж ахуйн бүтээгдэхүүн: Адуу Монгол - 500,000 Галын шугаман дээрх 5 адуу тутмын 1 нь монгол адуу

БерЛИН

ХҮРСЭН

Монгол морьд

Мах АНУ - 665 мянган тонн Монгол - 500 мянган тонн Ноос АНУ - 54 мянган тонн Монгол - 64 мянган тонн 5 цэрэг тутмын 1 нь монгол ноосон шинельтэй

Дэлхийн II дайн бол морьт цэрэг болон морины оролцоотой хамгийн сүүлийн томоохон дайн байсан юм. Хүн төрөлхтөний түүхэн дэх хамгийн том энэхүү дайнд Монгол морьд хэрхэн оролцсон талаар та бүхэнд Оросууд хэрхэн дурсан бичсэнийг хүргэе. Орчуулсан: Б.Билгүүн

1941 оны 6-р сарын 22-нд Оросын Армийн нэг дивиз тутамд 3,039 морь байсан бөгөөд Германы явган цэргийн дивиз харин 6,000 гаруй морьтой байжээ. Германчууд ЗХУ руу дайрахдаа нийт сая гаруй морь ашигласан. Дайны эхний жилд Зөвлөлт Улс өөрийнхөө нийт 17,5 сая адуунаас талыг нь алдаж 9 сая адуутай үлдсэн ба үлдсэн адуунд унага бүрийг хамруулж тоолсон юм. Техник машины үйлдвэрлэлийг хөрөнгө, технологийн нөөц бололцоо ашиглан богино хугацаанд нэмэгдүүлж болдог бол дайны хүнд байдалд адууг асар богино хугацаанд өсгөж үржүүлнэ гэдэг нь боломжгүй зүйл байсан нь ойлгомжтой. Ийнхүү дэлхийн II дайн эхлэхэд оросуудад адуу ханган нийлүүлэх цорын ганц гарц байсан нь Монгол Улс байлаа. Монголчууд хэзээнээс нүүдэлчин, морьт ард түмэн тул адууны тоо нь хүнээсээ хэд дахин их. ЗХУ 1941 онд анхны монгол морийг хүлээн авсан бөгөөд 1942 оноос Монгол Улс морьдоо төлөвлөгөөтэйгээр нийлүүлж эхэлжээ. 1941-45 оны хооронд Монгол Улс 485-500 мянга орчим адуу

(өмнөх өрийн хариуд) нийлүүлсэний 32 мянгыг нь үнэ төлбөргүй бэлгэлжээ. Ийм хэмжээний адууг ЗХУ-д нийлүүлэх боломжтой өөр улс тэр үед Өмнөд болон Хойд Америкийн улсууд байсан ч богино хугацаанд нийлүүлэх газарзүйн болоод үнэ өртөгийн боломж гүй байсан нь тодорхой. Тэгээд ч хагас зэрлэг шахуу монгол морьд европ морьдыг бодвол илүү тэсвэр тэвчээртэй, арчилгаа бага шаардагддаг байсан нь Зүүн Фронтод өрнөсөн хүнд ширүүн тулаанд яг тохирч байлаа.

1941-1945 онд морь-механик хосолсон ангиудыг Сталинградаас Будапешт, дараа нь Манжуур хүртэл удирдсан генерал Исса Плиев дайны дараа бичсэн дуртдатгалдаа “Бие жижиг ч тэсвэр хатуужилтай Монгол морь Зөвлөлтийн танкын хамт Берлин хүрсэн юм” гэжээ.

1943-1945 оны хооронд галын шугам дээр байсан 5 морь тутмын нэг нь монгол адуу байлаа. Бид (оросууд) ялалт болон дайны явцад Америк Улсын “ленд-лиз” хэрхэн нөлөөлсөн тухай судлах дуртай ч яагаад ч юм Монголын мориороо

олгосон тусламжийг санадаггүй. Гэхдээ Монгол Улс өөрийн тусламжаа зөвхөн тэсвэр тэвчээр сайтай мориор хязгаарласангүй. Дайны хүнд жилүүдэд Улаан арми болон энгийн иргэдэд АНУ 665 мянган тонн нөөшилсөн мах өгсөн бол Монгол Улс дангаараа 500 мянган тонн мах нийлүүлсэн нь дэлхийн хамгийн баян улсуудын нэг болох АНУ-аас үл ялиг бага байна. Монголчууд дайны бас нэгэн стратегийн ач холбогдолтой ноосоор их хэмжээгээр хангасан юм. Байлдааны нуувчуудад өвөл байтугай урин дулааны цагт ч цэргийн шинельгүй амьд гарах хэцүү үед ноос чухал зүйл юм. АНУ 54 мянган тонн, Монгол Улс 64 мянган тонн ноос нийлүүлсэн ба Зөвлөлтийн цэргийн таван шинель тутмын нэг нь монгол ноосоор хийсэн байж. 1941 оны Москва орчимын сөрөг давшилтанд бэлтгэсэн хэд хэдэн явган цэргийн нөөц дивизүүдийг монгол ноос, үслэг эдлэлээр хийсэн хувцсаар бүрэн хангасан байлаа. Энд л дайны явц эргэсэн түүхтэй.

Морьд урлагт

34

Судэв

Орчин үеийн Монголын дүрслэх урлагт морь дүрслэлийн маш чухал байр суурь эзэлдэг сэдэв нь юм. Өнөө цагийн морины хорхойтнууд ч өөр өөрийн таашаадаг зураачдаараа хурдан хүлгүүдийнхээ хөргийг бүтээлгэх, эсвэл ямар нэг морь дүрсэлсэн урлагийн бүтээлүүд хөрөнгө хайрлалгүй худалдан авдаг болсон билээ. Тэгвэл бид ер нь агт адуу урлагт хэзээнээс орж ирсэн хийгээд ямар ямар томоохон бүтээлүүд байдгаас толилуулж байна.

Агуйн зураг 15000 жилийн өмнө

Агуйн зураг нь хүй нэгдлийн хүний тэмдэглэлээс эхлэтэй. Байгалийн эрсдэлээс хамгаалсан аюулгүй газар, эсвэл уулын мухарт байх сүг зураг нь хэдий олон мянган жил болсон ч гайхалтай хадгалагдаж үлджээ. Энэ адууг гэхэд хүмүүс 15000 жилийн өмнө хадан дээр зосоор зурж үлдээсэн байна. Түүнээс ч өмнө хүмүүс адууг бахдан биширч, зурж үлдээсэн нь ирээдүйд олдож ч болох.

Геркулес ба Нессус Жиамбологна, гантиг, 1599 он

Эрч хүчтэй үйл хөдөлгөөнтэй гайхалтай гантиган барималуудаараа алдаршсан чадварлаг барималч Жиамбологна нь эртний Грекийн баатар Геркулес өөрийн өрсөлдөгч центаврыг ялан дийлж буйг энд үзүүлжээ. Хеллиний соёлын олон баатарлаг туульс дотор хүн цээжтэй, адуу биетэй центавр гэх нэгэн хүчтэнүүд байсан гэж үздэг.

Напалеон Альпыг давсан нь Жакүйс Луйс Давид, тос зотон 1801-1805 он Яруу найрагч Барбье энэхүү алдарт зурагны талаар ийн бичжээ. “ ... Хамгийн сайхан бүхнээрээ дэлхийн гайхамшиг болсон франц орон хээрийн зэрлэг адуу шиг байлаа. Толгойгоо дээгүүр хаялж, дэл нь жавхаатайяа хийсэх эрх дураараа тэр хангал хүлэг эмээл хазаар хармагц л догширон цамнах бөгөөд янцгаах дуунд нь хотол олон сүрдэн дагжина. Омголон тэр хүлгийг харин Корсик нутгийн залуу эзэмдэж, тэд хамтдаа гайхам олон ялалт байгуулсан ч эцэст нь өнөөх хүлэг морь эцэж туйлдахдаа нэг хүчтэй булгин Напалеоныг өөрөөсөө таягдан хаясан билээ.“

35 Жүчээнд ноцолдож буй Араб адуунууд Евгени Делакройкс, тос зотон, 1860 он

“Жүчээн дэх морьдын тулаан” гэх энэхүү алдарт бүтээл нь өнөөдөр Парисын Луврын музейд хадгалагддаг бөгөөд Мороккогоос гаралтай араб адуунуудыг энэ зурагт дүрслэн бүтээжээ. Агт морьдын хүч чадал, эрэмгий байдлыг гэрэл сүүдрийн гайхалтай зохицолтойгоор дүрслэн мөнхөлсөн хэмээн хүмүүс энэ зургийг үнэлдэг байна.

Азарганы ноцолдоон О.Цэвэгжав, тос, зотон, 1958 он

“Азарганы ноцолдоон” зурганд хээр талд хэсэг адууны дэргэд ноцолдож буй хоёр азарганы хөдөлгөөний гүн зөрчлийг нээн үзүүлсэн нь монгол хүний баяр бахдлыг дүүрэн илэрхийлжээ. Хар хүрэн азарга ид насны хүч тэнхэл, эрмэг чадлыг үзүүлж байхад зээрд зүсмийн азрага зориг төгс залуугийн цог жавхааг илэрхийлж байна. Зураач азарганы энэ эрмэг чадал сорьсон эгзэгтэй мөчийг дүрслэхдээ азарганы бие махбодийн онцлог, зан аашийн өвөрмөц байдал, түүнд хандах үзэл санаагаа тодорхой гаргаж олон жил азрага ноцолдож буй дүрийг сэтгэл оюундаа цуглаалан байж энэ бүтээлээ зуржээ.

Гэгээн Жорж лууг дарсан нь. Рубенс Луча тос, зотон, 1608 он

Барууны ертөнийн үзэл санааны гол цөм болсон Христийн шашин дундад зуунаас хойш урлагийн хамгийн гол сэдвүүд байсаар ирсэн юм. Рубенс Лучагийн бүтээсэн энэхүү “Гэгээн Жорж лууг дарсан нь” гэх домгийг дүрсэлсэн маш олон бүтээлүүд байдагч энэ зураг шиг эрэмгий, дайчин дүрслэлтэй нь үгүй. Гэгээн Жорж болон түүний морь нь яг л нэг хүн шиг нэгдэж байж лууг дарж, гүнжийг аварч байгааг энд үзүүлсэн. Сэргэн мандалтын эхэн үед европт хамгийн сүрлэг сайхан гэгдэж байсан адууны зүс, галбирыг эндээс мөн олж харж болно.

Морьд 1950 он Шү Бэйхун, цаас, будаг, хятад бэх

Хятадын зураач Шү Бэйхун нь морьдын зургаараа ихэд нэртэй. Тэрээр морьдын нисэх мэт хөдөлгөөнийг бэхээр татсан нь энэ.

36

Ярилцлага

морь давхацсан цагийн яриа

“Морины соёл” ярилцсан: Ж.Чинбат

XVI-XVII зууны үеийн Монгол язгууртны ган дөрөө Нью-Йорк хотын урлагийн төв музейд буй.

“Арт Хаус” төвийн захирал А.Алтангэрэл Монгол хүний нүүдэлчин ахуй амьдралаас урган гарсан ахуйн хэрэглээний гурван язгуурын том урлаг бий. Үүнд аяга, хутга, эмээл гурав орох ба эмээл нь монгол хүний морь эдэлж, хэрэглэх соёлтой салшгүй холбоотой. Анх нүүдэлчид бий болохдоо л адуу малтай байсан тул эмээл хэрэглэх соёл тэр цагаас л эхлэх ёстой гэж 25 жилийн турш эртний эдлэл, үнэт эдлэлийн бизнес эрхэлсэн А.Алтангэрэл үздэг. Тиймээс морины соёлыг Монголчууд анх бий болгосон бөгөөд нарийн судалгаа хийж дэлгээгүйгээс энэ бүхнийг дэлхийд хүлээн зөвшөөрүүлж чадаагүй байгаа гэв. Гэтэл бидэнд өөрсдийн соёлын нэгээхэн том өвийг харийн бодлогын улмаас алдаж, мартагнасан гэм ч байж. Тэгэхдээ уламжлалаа сэргээх гэсэн тэмүүллээр судлан мэдсэн зүйлээ бид бүрэн гүйцэт нөхөн сэргээж, эргүүлэн эзэмших боломж байгаагийн нэг том жишээ нь монгол эмээл урлал болох талаар энэ ярилцлагаас уншина уу. Модон морь жилийн, зуны дунд цагаан морь сарын шинийн нэгний цагаан морь өдрийн морин цагт бид үүнийг хүүрнэв.

37 Морьтон Монголчуудын эмээл энгийн ардаас хаад язгууртныг хүртэл олон янзаар хэрэглэгдэж байсан тухай та хэллээ. Бид эмээлийн хөгжил хувьслын түүхийг товчлон зураглаж болох уу? Монголчууд 3000 -4000 жилийн хугацаанд ямар эмээл хэрэглэж явсаныг судалгаа, архелеогийн олдвор болон гадаад орны музейд байгаа зүйлсээс тодорхой харж болохоор байна. Тэгэхээр эмээл бол зуун зуунаар өөр өөр загвар дизайнтай гарч, ямар хүн, ямар үндэстэн хэрэглэж байснаас шалтгаалж өөр өөр байдаг. Ер нь Хүннүгийн үеээс XIII зууны үе хүртэл мянга гаран жилийн хугацаанд монгол эмээл хөгжиж ирээд дэлхийг эзэгнэсэн XIII-XIV зуунд оргил үедээ иржээ. Морины эмээл үүнээс цааш хөгжих зам байхгүй юм аа гэх хүртэл хэрэглээнд тохируулж, өндөр зэрэгт хүртэл хөгжүүлсэн тул хүн суухад, моринд тохоход, хол аялахад тааламжтай загвар дизайн бий болсон. Хэрэглээний эмээл, хаад язгууртан, хатдын эмээл гээд бүгд дотроо ялгаатай байдаг. Харин XVII зуунаас Манжийн эрхшээлд орсон даруйд тэд биднийг мориноос нь салгах бодлого нэвтрүүлсэнээр эмээл, хазаарын загвар өөрчлөгдсөн байна. Яаж өөрчилсөн бэ гэж үү? Тухайн үед эдийн засгийн гүйлгээний үүрэг гүйцэтгэдэг байсан ембүүний дүрсийг авч, ембүүний загвараар эмээл хийн дэлгэрүүлжээ. Ембүү

хэлбэртэй эмээл гэдэг нь одоо бидний хэрэглэж байгаа халх эмээлийн загвар бөгөөд өндөр бүүрэгтэй эмээл л дээ. Аман дээрээ “Ембүүн дээр суусан Монгол хүн”-ийг билгэдсэн гэж байгаа ч ачиртаа бол тэр эмээл дээр хүн суухад хоёр гуяны судас, хойд суудлын цусыг боох зориулалттай нарийн хавчиг учраас хүн суухын аргагүй, хүмүүс дөрөөн дээрээ зогсож явдаг байж. Дөрөөн дээр зогссон хүн хэдэн км явж чадах вэ. Нэгдүгээрт хол явахгүй, хоёрт олон жил ингэж явбал үе мөч, өвдөг өвдсөөр хөлгүй болно. Үүнийг бид мэдэлгүй зуу гаруй жил хэрэглэсэн байдаг. Тухайн үед ембүү хэлбэрт эмээлээс татгалзах боломж байгаагүй юм болов уу? Энэ бодлого үйлчлээд олон жил болохдоо голчлон гоёл чимэглэлийн эмээлэнд нэвтэрсэн байдаг. Ерөнхийдөө малчид, адуучдын хэрэглээний эмээл нэг их өөрчлөгдөөгүй л дээ. Увс, Ховд чиглэлд бол олон зуун жил хэрэглэж ирсэн хэв загвараа хадгалж үлдсэн байдаг. Морины соёл, эмээл хэрэглээний талаар эрдэмтэн судлаачид бичихгүйгээс болоод хүмүүс тэр бүр яг уламжлал маань ямар байсныг мэддэггүй байлаа. Тиймээс бид дэлхийн талыг эзэлсэн монгол хүний эмээл ацтай шонгийн мод шиг ийм байгаагүй, дээр нь суудаг биш зогсдог эмээл байх ёсгүй юм аа гээд 2008 онд эмээлийн талаар судалгаа хийсэн. Гадна дотны эрдэмтэн судлаачдын ном зохиол, архелеогийн олдвор зэргийг үзэж байгаад монгол эмээлний загварыг бид гаргасан даа. Ингээд энэ загвараараа хийсэн анхны эмээлээ ММСУХ-ны ерөнхийлөгч Ажнайгийн Д.Бат-Эрдэнэд хийж өгч байлаа. Түүнээс хойш маш олон хүнд энэ загвараараа эмээл хийж өгсөн ба 2009 онд Монгол улсын ерөнхийлөгчийн захиалгаар ч

хийлээ. Тэрхүү эмээлийг ерөнхийлөгч маань

“Монгол тулгатны 100 эрхэм” нэвтрүүлэгт орохдоо Шарга азаргад тохож гарсан нь улс түмэндээ жинхэнэ монгол эмээлийг сурталчлахад том нөлөө үзүүлсэн гэж би боддог. Эмээл урлалын тухай олон нарийн ширийн зүйл байдаг байх. Та энэ талаар жаахан ярихгүй юу. Эмээл гэдэг бол эр хүний сүлд хийморь, сүр хүч гээд бүхнийг билэгдэн авч явдаг монгол хүний язгуурын урлагийг бүгдийг багтаасан зүйл байдаг.

XIII-XIV зууны үеийн эмээлүүдээс гэхэд Бат хааны эмээл Эрмитажид бий, Өвөр Монголд олон монгол язгууртны эмээл бий. Сүхбаатарын онгон сумын нутгаас н.Наваан гэдэг архелеогичийн олсон хаан, хатан хүний хэрэглэж байсан эмээл олдсон. Түүнийг харахад үнэхээрийн урлагийн өндөр түвшинд хийгдсэн нь мэдрэгдэнэ. Гоёл чимэглэл, алт мөнгөн зүйлийг өвөг дээдэс маань яаж хэрэглэж байсныг тэднээс харж болно. Монголчуудын эмээлэнд хэрэглэдэг бас нэг зүйл бол яс байдаг. Ясаар нэлээн эртнээс чимэглэж ирсэн. Баруун нутаг Говь-Алтай, Завхан нутгийн эмээлүүд дандаа ясан чимэглэлтэй байдаг. Ямар амьтны яс байх вэ? Голдуу ер нь бугын яс, эврээр чимэглэдэг.

XVII-XVIII зууны үед бас зааны ясаар чимэглэсэн байдаг. Нийтлэг хэрэглээний эмээл хийдэг маш олон хүн бий. Бид бол арай өөр хуучин уламжлалт урлагийг сэргээх, хэлбэр загварыг нь сэргээх чиглэлд илүү анхаарч ажилладаг. Жишээ нь нүүдэлчид хэзээ ч мориндоо дөрвөлжин

38

Ярилцлага

өнцөгтэй гөлөм тохдоггүй байсан бол бидний гөлөм саяхныг болтол дөрвөлжин явж ирлээ. Яагаад гөлөм дөрвөлжин болов гэвэл Манжийн үед гахай ширийг дөрвөлжин зүсээд Монгол руу нийлүүлсэн байж. Тэгээд л бид тэрийг аваад дөрвөлжин гөлөмтэй болсон. Гэтэл нүүдэлчид өнцөгтэй зүйлийг ерөөсөө хэрэглэдэггүй шүү дээ. Заавал тойрог, ертөнцийн зорчил хөдөлгөөнийг билэгдсэн зүйл хэрэглэдэг дээ. Бид дугуй гэрт амьдардаг, бүх хувцас маань дугуй, ээтэн байдаг. Монголын соёл урлаг XVIXVII зуунаас гэнэт өөрчлөгдсөн. Үүнээс өмнөх урлагийн хэлбэр дүрс дандаа монголчуудын өөрсдийн ертөнцийг үзэх үзэлтэй байсан бол дорно дахины Энэтхэг, Түвд, Хятадын дүрслэлүүдийг хэрэглэх болсоноор эмээлийн гөлөм дөрвөлжин загвартай болсон байна. Энэ бүхнийг судалж, 7 дахь жилдээ бид Монгол уламжлалаа баримталсан эмээл бүтээж байна. Одоо зах зээл дээр байгаа эмээлийг харвал гөлөм бүгд дугуй болсон. Эмээл одоо жинхэнэ загвар руугаа орж, монгол хүн мориндоо зориулж, хүн унах хэрэглээндээ тааруулсан эмээлүүд эргэн гарч ирж байгаа. Мориндоо зориулаагүй эмээл ч бас нэлээн байдаг бололтой. Одоо хүмүүс янз бүрийн эмээл хийдэг л дээ. Машин дээр тавих гэж байгаа юм шиг аймар том 50, 60 кг эмээл хийж байна. Амьд амьтан дээр тохно, дээр нь хүн суух учраас маш сайн бодох хэрэгтэй. Бас зарим эмээлийг харахад хүн дээр нь суухад бөгсгүй болмоор гоёл чимэглэлтэй байна. Гэтэл Монголчууд хэзээ ч тэгж олон кг мөнгийг эмээлэнд хийдэггүй байж. Гоёл чимэглэл нь бусад зүйлдээ харшилдахгүй, хүний биед эвтэйхэн, мориндоо хөнгөн, өнгө дизайны гоё хослолтой байдаг. Тэгж байж гоё харагдана

болохгүй. Хүмүүс бэл бэнчингээ тод харуулах санаагаар тийм зүйл хэрэглэдэг юм болов уу? Гайхуулахдаа биш. Мэдэхгүйдээ л тийм байгаа. Мэдлэг дээр бүх юм оршино. Хүн мэдэхгүйгээс болж л бүх буруу зүйл, үйлдэл хийж байдаг. Бэл бэнчинтэй байлаа гээд буруу зүйл хийж болохгүй шүү дээ, тийм ээ? “За, амьтан байна, амьтны толгойд юу хийж болох вэ” гээд бодож үзсэн байх ёстой. Чиний, миний толгой дээр металл малгай тавьбал яах вэ. Тэгээд адуу шиг байнга толгойгоо хөдлөгдөг бол үс, толгойгүй болно гэх маягаар бодвол яадаг юм бол? Та бүхэн сүүлийн 6-7 жил эмээл хийсэн гэж байгаа ч нэг эмээл маш удаан хийгддэг болохоор жилдээ 1-2 эмээл гардаг бололтой. Өөрсдөө шинэ загвар гаргадаг гэв үү? Тийм манайхаас их сайндаа жилд гурван эмээл гардаг юм. Бид эмээлийг дандаа захиалгаар хийдэг, нийтлэг зах зээл руу гаргаж зарж байгаа юм байхгүй. Урчуудтайгаа бид эмээлийнхээ билэгдлийн чанар

Моринд тохох эмээлийн жин хязгаартай, бас хазаар, ногтонд ч хамаатай байх л даа Дөрөө хүртэл хэмжээтэй. Гөлөм хэдэн кг байх ёстой вэ гээд нийт багцаа хэмжээ байгаа шүү дээ. 40-50 кг жинтэй эмээл хийгээд 80 кг жинтэй хүн суувал морь хэр хол явах вэ? Амьтанд хэр зэрэг халгаатай байхыг бодох ёстой. XVIII-XX зуунд хэрэглэж байсан дөрөөг дандаа хятадад хийж байснаас маш хүнд буюу хос дөрөө. 4-5 кг байсан нь одоо хадгалагдчихаж. Уул нь нүүдэлчдийн дөрөө жижиг, хөнгөн байсан. Тиймээс бид дөрөөний хэмжээг нэлээн багасгаж 3,5 кг болгож бууруулсан. Зарим хүмүүс арван кг хазаар хийчих шахах юм. Хазаар хөнгөн байх ёстой. Морины толгойд төвөггүй, арьс хөрсийг нь зулгаахгүй байх ёстой. Металлаар, цул мөнгөөр хазаар хийж байна. Хэзээ ч цул мөнгөөр хазаар хийж байсан зүйл байхгүй. Хүлэг моринд зориулсан учраас хөнгөн байх ёстой. Алт, мөнгөөр чимэглэж болно. Тэгэхдээ тодорхой хэмжээнд бага байх хэрэгтэй. Амьд амьтанд зориулагдсан учраас хазаар заавал сур байна. Металлаар хийсэн хазаарыг макетэнд өлгөж болно. Морины толгойд хийж XVI-XVII зууны үеийн Монгол язгууртны ган дөрөө Нью-Йорк хотын урлагийн төв музейд буй.

39 юу байна, уламжлалт хээг яаж сэргээх вэ, яаж орчин үед авч явах уу гэдэг талаар л ажил хийж байгаа. Та өөрийнхөө уран дарханы газрын дархчуудаа уншигчдад танилцуулахгүй юу. Ямар хүмүүс байдаг вэ? Манай “Master Jewelry” гээд уран дарханы газарт арав гаруй дархан ажиллаж байна. Сайн дархчуудаас Нямсамбуу, Улаанаа байна. Эмээлний загвар дизайныг өөрчлөх тал дээр Одги байна. Бид дөрөв эмээлийн загварыг өөрчлөх тал дээр нарийн ажиллаж, анхны зураг, дизайнуудыг харилцан ярилцаж байж гаргасан. Эмээл бүтээх урлагт эмээлийн мод хийх, модны дизайн гаргах гэдэг том ажил бий. Модоо яаж хийх вэ гэдгээс эхэлдэг. Түүний хэлбэр, дээр суух хэмжээ, хүн суухад зориулагдсан зай хэмжээ нарийн байдаг. Манай дарханы газар ер нь эмээлийн дизайныг нэлээн өөрчилж, эргүүлсэн. Одоо цаашдаа монголын эмээл энэ загвараар хийгдэж явах нь ойлгомжтой боллоо. Шонгийн мод шиг дээр нь сууж болдоггүй, морин дээр тохож болдоггүй эмээлээс ангижирч байгаа. Нийгмийн тодорхой хэсэгт ембүү маягийн эмээл хэрэглэхийг үгүйсгэх арга байхгүй ч ихэнхи эмээл бидний гаргасан дизайн загварт шилжсэн. Төв азийн нүүдэлчдийн бүтээсэн эмээлүүд хоорондоо хэр ялгаатай вэ? Ялгаатай байна аа. Үндэстэн болгон өөр өөр эмээлтэй байдаг. Монголын угсаатан, овог аймгууд ч хоорондоо ялгаатай эмээл хэрэглэдэг. Буриад, халх, баяд, казахчууд бүгд өөр өөр загвартай эмээл хэрэглэнэ. Ерөнхийдөө эмээлийн хэлбэр байгаа боловч загвар нь өөр байдаг. Энэ бол нарийн судалаагаар тодорхойлж гаргах зүйл юм. Морины соёл гэдэг өөрөө агуу том зүйл л дээ. Монгол хүн морь хэрэглээд, унаад, уралдуулж байгаа боловч соёлыг нь мартчихаад байна. Соёл нь мориндоо зориулагдсан, хүнд зориулагдсан байх ёстой. Билэгдэлийн чанарын олон зүйлсээ зөв илэрхийлэх хэрэгтэй. Дарьганга хийц, Батноров хийц гээд томоохон төлөөлөл болсон уран дарханы хийцүүдийг ард түмэн мэддэг. Та бүхний эмээлүүд түүхэнд ямар нэртэй үлдэх бол? Батноров, Дарьганга хийц гэдэг бол XVIII-XIX зууны үед Монголын хэрэглээний урлагийг нэлээн өндөр түвшинд уламжилж хадгалсан, өөрчилж шинэчилсэн хийц ээ. Тухайн цаг үе, нийгэмд хэрэглээний ямар өндөр соёлтой ард түмэн оршин тогтнож байсан бэ гэдгийн илэрхийлэл байгаа юм. Дарьганга, Батноров хийцийн эмээлийн урлаг бол 200 гаруй жил оршин тогтноод бий болчихсон учраас түүхэнд үл мөрөө үлдээж, алдаршсан. Цаг цагаар юмс өөрчлөгдөг ч эмээлийн дизайн загварыг тийм аймар учир зүггүй өөрчилнө гэвэл хэцүү. Яагаад гэвэл эмээл тодорхой нэг зорилготой, хүн морь хоёрыг холбох хэрэгсэл учраас орчин үед загвар дизайныг нь огцом өөрчилж болохгүй. Монголчууд XIII зуунд дэлхийн талыг эзлэхэд хоёроос гурван мянган жил хөгжөөд, оргилдоо хүрчихсэн эмээлтэй байсан. Тэгвэл бид одоо яаж байна вэ гэхээр тэр найман зуун жилийн өмнө байсан зүйлээ сэргээж, мартсанаа нөхөх гэж байгаа юм. Түүн дээрээ жаахан жаахан шинэчлэлт, өөрчлөлт хийх, зураг билэгдлийн чанаруудыг өөрчилдөг. Учир нь одооны хүний билэгдэл, XIII зууны хүний бодол сэтгэхүй хоёр өөр шүү дээ. Шинэ юм гэдэг өнгөрсөн хуучин юм

Ц.Батжаргал зураачийн “Хүннү язгууртан охин” зургаас монгол эмээлийн гөлөм дугуй хэлбэртэй байсныг харж болно. байдаг болохоор бид өмнөх түүхээ судлаад өнөөдрийн бүтээлийг сайн гаргах хэрэгтэй. Орчин үед барууны эмээл бас нэлээн өргөн хэрэглэгдэх болж. Монгол эмээл гэдэг бол дэндүү тансаг, мориндоо сайн зохицсон байдаг. Би наадмын талбай дээр европ эмээл тохчихсон монгол морь үзсэн. Хөөрхий амьтан аавынхаа дээлийг өмсчихсөн хүүхэд шиг л харагдсан. Тэгэхдээ тэр барууны эмээл бол өөрийн орчиндоо таарсан, адилхан л улс үндэстний соёл гэдгийг хүндэтгэн хэлэх хэрэгтэй. Харин энэ шинэ цагийн адуунуудад монгол гоёлын эмээл тохвол хэзээ ч жижигхэн харагдахгүй, яах вэ захиалбал бид морины өндөрийг нь аваад тааруулж хийж болно. Та мэргэжлийн хүн мэдээж наадам дээр хүмүүсийн эмээлийг хардаг байх. Аа харна. Наадмын газар бид чинь гоё эмээл үзэх гэж л очдог. Морины соёлыг хүмүүс яаж хэрэглэж байна. Ямар гоё юм харагдах нь вэ гэж бид наадам үздэг. Тэрнээс наадмын талбай дээр уралдаад ирсэн морийг тэр холоос таньж харахгүй шүү дээ. Хэн одоо үндэснийхээ морины соёлыг авч явж байна вэ гэдгийг их сонирхоно доо. Тийм хүмүүс хэр элбэг байна вэ? Сүүлийн үед морь уяаж байгаа хүмүүс морины соёлыг авч явж байна. Морины соёл адуу малгүй хүмүүст хүрч, үлдэхгүй болсон юм шиг ээ. Ер нь бид үүнд юу хийвэл зохилтой вэ? Монгол хүнд байх ёстой, монгол айл гэртээ тавих ёстой зүйлс юу, юу юм бэ гэвэл эмээл үүнд орно. Бид одоо бүгд л орон сууцандаа дандаа хүний тавилга, ваар, шаазан гээд дандаа европ, америк, хятадын гоёл чимэглэл тавьж, гэрээ чимэглэж байгаа. Гэтэл өөрийнхөө юмыг хэрэглэхээ байж, мартсан. Би ер нь нэлээн олон айлаар, найз нөхдийнхөөрөө ороход хөөрхий амьтад америк, европын ширэн эмээл тавьсан байх нь харагддаг. Тэгэхийн оронд хүний соёлыг шүтэх биш өөрсдийнхөө соёлыг бид шүтэж, хайрлаж, гэртээ тавьж, уламжлуулж үлдээе. Гурван хүүхэдтэй айл гэртээ нэг эмээл тавьчихсан байхад ядаж хүүхдүүд нь монгол морины эмээл ийм байдаг шүү дээ гэж мэдэж үлдэнэ.

40

Судэв

“Мартин Мүүн”компанийн уран бүтээлчид нь 2007 оноос нэр хүндтэй сэтгүүлүүдэд ажиллаж ирсэн туршлагатай, мэргэжлийн сэтгүүл бүтээгчид билээ. Бид өөрсдийн хуримтлуулсан туршлагадаа үндэслэн 2012 онд “Мартин Мүүн” ХХК-г үүсгэн байгуулсан бөгөөд албан байгууллага, хувь хүмүүсийн захиалгаар :

сэтгүүл бүтээх цогц ажиллагаа, гэрэл зургийн өндөр түвшиний гүйцэтгэл, танилцуулга, каталоги болон бүх төрлийн бичвэр, мэдээлэл бэлтгэх үйлчилгээ үзүүлж байна.

Хаяг. Монгол улс, Улаанбаатар хот, Чингэлтэй дүүрэг, 4-р хороо, 18-1 байр, “`E magazine” сэтгүүлийн редакци. Утас: 89007277, 86227277, 89709233 цахим хаяг: facebook.com/setguul.e, blacker.mn@gmail.com.

DuYa Mega

41

Эгэлгүй Тансаг Эрдэнийн Чулуу

Хаяг: Max Mall 1 давхар Утас: 99268822 99100857

Худалдааны хөтөч

Малгай

65,000 38,000 шүдний хуурай

178,000

олом

43,000

Ташуур

26,000

Монгол улсын MNS 6264:2011 стандартад нийцсэн уралдаанч хүүхдийн хамгаалалтын хувцас хэрэглэл Жокей

Бүтэн арьсан оруулгатай

500,000

156,000

800,000

Хагас арьсан оруулгатай

Богино түрийтэй хажуудаа резинтэй

98,000

148,000 Хээрийн зориулалттай ус нэвтэрдэггүй

478,000 Усны гутал

400,000

78,000

Богино түрийтэй урдаа цахилгаантай Бүтэн арьсан оруулгатай

156,000

238,000

120,000

өлгүүр

15,000

Уналгын эмээл

500,000 Уралдааны эмээл

98,000 өлгүүр

35,000

Хаяг: БЗД, 25-р хороо, Дамдинсүрэнгийн гудамж, Diva Center, 1 давхар Утас: 94013366

амгай

35,000

амгай

Аюулгүйн дөрөө

28,000

78,000

амгай

38,000 өнгийн дөрөө

амгай

19,000

55,000

ногт

58,000

амгай

35,000

амгай

30,000

Шаргал

62,000

Аюулгүйн никель дөрөө

48,000

Том шар

122,000

Никель

52,000

44

Өгүүлэл

баян нутгийн

буян

агт-эрдэнэ

Хурдан мориний тухай хүмүүс ярихдаа ямар сайхан “буян” бэ, ёстой л сайхан “буян” байж дээ гэж ярьж, бичихийг үзээд үүний цаана ямар сайхан билэгдэл байдаг юм бол, түүнийг мэдэхсэн гэж бодож байсан минь “Агт-Эрдэнэ” галын уяаг зорьж очсоны дараа тайлагдсан юм.

М

онгол уламжлал, аж төрөх ёс маань дорны гүн ухаантайгаа нэвт сүлбэлдсэн байдаг. Эр хүний болоод морь, хүүхэд гурвын гурван хор нь гарч, ямар ч атаа жөтөөгүй болсон үед морь хурдалдаг гэж өвөг дээдэс маань үздэг байна. Үүнийг европчууд “Сэтгэлийн энерги” гэдэг ойлголтоор дүйцүүлдэгийг Фредирико Тесио гэдэг хүн тайлбарлахдаа: “Адууны сэтгэлийн энерги хурдан дуусчихвал анх гарсан шигээ хурдалж чадахгүй байсаар түрүүлж чаддаггүй. Тэгтэл зарим адуу харин ч дахиад цаашаа уралдах хүчтэйгээ барианд ордог. Ийм сэтгэлийн энерги сайтай морь тодорхой зайд, тодорхой жинтэй унаачтай уралдахдаа бусдаас бүх талаараа давуу байна” гэжээ. Тэрбээр цааш нь: “Барианд орохын өмнөх сүүлийн 50 метрт өөр адуутай зуузай холбон уралдан тэмцэлдэх шаардлага гарч ирдэг. Энэ үед хэн илүү сэтгэлийн тэнхээтэй буюу тэмцэх энергитэй морь нь түрүүлдэг. Ийм үед

бие, хийцийн өгөгдөл ердөөсөө чухал биш. Өөрөөр хэлбэл уралдах, тэмцэлдэх хүсэл энергитэй нь булчин шөрмөсний хөгжлийн өмнө гишгэж чаддаг” гэсэн байдаг. “Үнэхээр л хүн бүр миний морь хурдлана гэж бодож явдаг байх. Гэтэл тэр торгон агшинууд нийлж, буян заяа дэлгэрсэн үед морь хурдална” гэж нэгэн уяач хуучилж билээ. “Улсын наадмын нас насны зургаа, нийт 30 нүхний төлөө тэр олон морь өрсөлдөж байгаа. Тэгэхээр түүнд түрүүлнэ гэдэг бол бүр ч ёстой л нэг буян заяатай холбоотой гэж боддог монголчууд морь нь сайхан түрүүлж, айрагдаад ирвэл буян дагуулж ирлээ гэж билэгшээдэг”. Уншигч танд “Агт-Эрдэнэ” галын тухай хүргэхээсээ өмнө үүнийг өгүүлсэн нь учиртай. “Агт-Эрдэнэ” гал уяаны уугуул нутаг Төв аймгийн Баян сум бол маш олон хурдтай, домог түүхтэй нутаг билээ.

гэрэл зураг : Б.Мөнхболор

45

Засаг төрийн зандан ширээ хэмээх эрхэм цолыг хүртэж байсан Шийтэрийн зээрд морь ардын засгийн үед завсаргүй олон түрүүлсэн байдаг. Зуун дамнасан тэрхүү амжилтыг нь сая л Шарга азарга эвдсэн гээд энэ нутгийнхан хурдаараа бахархана. Түүхэнд мөнхөрсөн адуунууд тэнгэрт халихад буян заяа нь нутаг хошуундаа үлддэг гэж ч хүмүүс үздэг ба өөрийн цаг үед адуу нь хурдан байвал “Нутгийн минь уулс ивээлээ” гэж сүсэглэнэ. Ингэхээр энэ бүхний ард зүгээр нэг үзүүр, түрүүний төлөөх уралдаан биш уламжлалт сэтгэлгээний өвөрмөц ертөнц байдаг юм байна гэдгийг л уншигч танд хэлэх гэсэн хэрэг. Агт-Эрдэнэ гал бол адуунд сонирхолтой нутгийн хүмүүс, найз нөхдийн үүсгэсэн морин клуб юм. Анх Монгол улсын манлай уяач Д.Оюунбилэг үүсгэн байгуулсан цагаас хойш олон сайхан амжилтуудыг гаргаж, Дэгдээхэй, Цоглог, Сүмбэн, Дөлгөөн, Сувдан гээд 33 хурдан хүлэг нь улс, бүс, аймгийн наадамд торгон жолоо өргүүлжээ.

Баян нутгийн буян Д.Оюунбилэг Энэ галын хэтийг цахисан Монгол улсын манлай уяач Дондогийн Оюунбилэгийг хамгийн түрүүнд эргэн дурсууштай. Улс, бүсийн наадмаас 20 гаруй айраг, түрүү авсан Д.Оюунбилэг агсанаас нэгэн сэтгүүлч “Та гурван жилийн дотор тод манлай уяачийн болзол хангачихлаа, тэр бүр давтагдаад байх амжилт биш шүү” гэх асуухад нь дархан хочит манлай маань “Дээхэн үед нэгэн язгууртан хүн өөрийнхөө баримлыг хийлгэхээр барималчтай үнэ мөнгөө тохирч л дээ. Тэгсэн барималч хэлсэн хугацаанаасаа өмнө үнэхээр гайхалтай бүтээл урлаж гэнэ. Гэтэл нөгөө захиалагч нөхөр “Чи их богинохон хугацаанд хийлээ. Чамд амласан мөнгөө бүгдийг нь өгөхгүй” гэж л дээ. Барималч хариуд нь “Би ийм болохын тулд 25 жилээ зориулсан шүү дээ” гэжээ. Түүн шиг би сүүлийн гурван жил амжилттай наадахын тулд амьдралынхаа 20 гаруй жилийг моринд зориулсан хүн” гэсэн байдаг.

46

Өгүүлэл

Агт-Эрдэнэ галыхан Сувдан зээрд

Д.Оюунбилэг манлайгийн ээжийн аав Лувсандамдин гэдэг мундаг уяач байсан тул анх өвөөгөө баярлуулая гэсэн бодлоо дагаад багадаа өвөөгийндөө очиж морь уядаг байжээ. Ная гартлаа морь уяасан өвөөгийнхөө эрдмийг дөрөв, тавдугаар ангид байхаасаа л өвлөж авсан хожмын манлай уяач маань гэр бүл зохиосныхоо дараа нэг хэсэг морь малаас хөндийрсөн ч 1989 оноос морь уяна гэж эргэлт буцалтгүй шийдэж дээ. Гэвч 4-5 жил бие дааж морь уяахдаа овооны наадмаас эхлээд сум, аймаг гээд бүх наадамд тоосоо өргөсөн ч нэг ч айраг, түрүү авсангүй. Тэгээд мөн л ээжийн талын хамаатан болох манлай уяач Л.Дамдин гэж улсын наадамд хүрэн азарга, буурал морио нэгэн өдөр түрүүлгэж байсан хүнд шавь орж хоёр жил дагаж улсын наадамд оролцож үзтэл морьд нь 30-40 хооронд давхиж байна. Тэгэхээр нь сумандаа уралдтал нэг жил гурван түрүү, хоёр айраг авчээ. Д.Оюунбилэг агсаны аав нь Баян сумын хурдтай угшил болгоноос цуглуулсан хүн байсан бөгөөд тэрбээр ер нь аав, өвөө хоёрынхоо адуугаар уралддаг байлаа. Тэрбээр1997 оноос улсын наадамд уралдах болсон ч амжилт нь нэг сайн урагшлахгүй байх үед нь тод манлай уяач Д.Онон нэг өдөр “Нутгийн дүү олон жил морь уялаа, ах дээрээ нэг оч” гэж хэлсэнээр хоёр жил тэд айлсаж морьдоо сунгажээ. Тэр үед л Д.Оюунбилэг хаана алддагаа олж мэдэж, мориныхоо бярыг үзүүр дээр нь тогтоож чаддаггүй байснаа засч, түүнээс хойш амжилт гаргаж эхэлжээ. Том наадмаас анхны айргаа авсан нь Б.Баасанбазарын Сувдан зээрд хязааландаа “Хотгойдын хурд”-д айрагдахад авчээ. Ингээд олон жилийн турш наадмаас наадамд алдаа оноогоо цэгцэлсээр уясан морьд нь улс, бүсийн наадмуудаас айраг, түрүү авах болов. Домогт Шийтэрийн зээрдийн нутгийн хүү болж төрсөндөө бахархаж явдаг Д.Оюунбилэг уяач нь нутгийн их морьд нь сүүлийн 60 жил улсад түрээлээгүй байсан цагийг тасалж нутгийнхаа унаган морийг “Их хурд” уралдаанд түрүүлгэсэнээ уяач хүний хамгийн сайхан баяр бахдал хэмээж омогшиж явжээ. Д.Оюунбилэг уяачийн нэг онцлог бол хурдан гэдэг нь нэгэнт тодорхой болсон адуу уяхаас илүү битүү адуу уядаг, тэднийгээ үнэхээр ч амжилтанд хүргэж чаддаг гэж хурдан морь сонирхогчид хүндэлдэг. Хонгор морь, Сувдан зээрд хоёроос нь бусад адуу бүгд битүү байсан бөгөөд тэргэнд хөллөж байсан Бундуут зээрдийг анх зарсан эзэн нь “Хөл муутай юм, амжилт гаргахгүй байхаа” гэсэн ч авахаар шийдээд аймагтаа аман хүзүүнд давхиулж

байлаа. Түүнээс гадна хурдан буянаа түмний хайртай хүлэг гэж хайрлаж Сувдан зээрдээ бага зэргийн бэртэлтэйд ч наадам өнжүүлж байснаас нь үзэхэд нэр алдарын төлөө хөөцөлдөж яваагүй нь харагддаг гэж хүмүүс түүнийг дурсах юм. Тэрбээр ид амжилт нь гялалзаж явахдаа зургаан насанд 70 гаруй адуу уяж явсан бөгөөд ММСУХ-ны 2011 оны хамгийн чансаа өндөр уяачаар шалгарсан. Харин энэ амжилтаа өөрийн гал, морины эзэд, туслах уяач Буянтогтох болон унаач хүүхдүүдийн сэтгэл, зорилго нэгдэж зүтгэсний үр дүн гэж олон түмэндээ тайлагнасан нь бий. “Улсад завсаргүй морь уралдуулья тэгж байж л энэ өндөр босгыг давах юм байна” гэж зорьж тэмүүлсээр Д.Оюунбилэг уяач зургаан түрүү, 20 айраг авсанаас нэг шүдлэн, нэг хязаалангаас бусад нь бүгд дээд насны морьд байлаа. Наймдугаар ангиасаа бие даан морь уяхдаа хусран даага байвал уяж, шүдлэнг туранхай гээд орхиж, тарган болохоор нь дээд хэдэн насаа уядаг байсан тул дээд нас гардаж уядаг болжээ. Түүний уяж сойсон 33 хүлэг торгон жолоо өргүүлж, эзэн хүн наадамчин түмнээ баясгасан. Өнөөдөр ч олон сайхан хүлэг нь улсын наадамдаа тоосоо өргөхөөр уяндаа дүүхэлзэн зогсож байгааг нь харахад залуугаараа тэнгэрийн оронд одсон энэ эрхэм хүн ямар их буян өвлөн авч, түүнийгөө бас өвлүүлэн үлдээсэн юм бэ гэж бахархахгүй байхын аргагүй. “Агт-Эрдэнэ” –ийн үргэлжлэл Буянтогтох “Агт-Эрдэнэ” галын залгамж халааг нийслэлийн алдарт уяач Буянтогтох өнөөдөр үргэлжлүүлэн авч яваа бөгөөд энэ галын гишүүд цаашид үйл ажиллаагаа тасалдуулахгүй, улам идэвхижүүлэхийг зорьж явна.

2013 оны улс, бүсийн уралдаан, наадмуудад Буянтай уяач морьдоо уяж улсын наадамд соёолон айрагдуулсан байна. Мөн Төв аймгийн 90 жилийн ойд 300-400 соёолон уралдахад түрүү магнайг авсан том амжилт гаргаад зогсохгүй бусад аймгийн наадмуудад олон медаль авчээ. Тэгвэл 2014 онд Агт-Эрдэнэ гал энэ бүх амжилтаа ахиулахыг хүсч байна. Энэ жил 100 гаруй адуу наадамд сойжээ. 2014 он гарсаар Агт-Эрдэнэ галаас Дүнжингаравт их насны түрүүг Төөгөөгийн буурал морь авсан бол, хязааланд Нүүдэлчин адууны аж ахуйн хязаалангууд 9, 6-р давхиж, хаврын жоки уралдаанаас

47

Нүүдэлчиний хамар цагаан хязаалан түрүүг нь авсан. Тиймээс энэ Буянтай уяач өндөр амжилт үзүүлнэ гэж тус галынханаас гадна нутаг хошууныхан, нийт наадамчин олон хүлээж байгаа нь дамжиггүй ээ. Түүний талаар Д.Оюунбилэг агсан “Нэгдүгээр ангид байхдаа хурдан морь унана гээд над дээр ирсэн хүү маань хурдан байтугай унаа морь ч унаж үзээгүй нөхөр хүрээд ирсэн байдаг байгаа. Нэгэнт айлын хүүхэд аваад ирсэн юм чинь сургаад дараа жил унуулахаар болж байтал манай хүү мориноосоо унаж, Буянтай маань морийг нь унаад сунгаанд түрүүлчихлээ. Тэгээд л тэрнээс хойш жил бүр зуны амралтаараа ирж морь унана. Яваандаа моринд хүнддээд туслах уяач хийдэг болсон. Тэгж явсаар сургуулиа төгсөх болохоор нь одоо ч сургууль соёл гээд ирэхгүй биз дээ гэж бодож байтал эмээлээ барьчихсан хүрээд ирсэн. Түүнээс хойш надтай морь уяад л явж байна. Миний хамаг ажлыг нугалж өгдөг хүн. Сайн уяач болно доо” хэмээн хэвлэлд өгүүлж байжээ. Агт-Эрдэнэ галын уяан дээр даруу, сайхан яриатай түүнтэй би уулзахдаа өөрийгөө өргөж дөвийлгөдөггүй, зорьсон зүйлдээ тууштай эр юм гэж бодсон билээ. Үнэхээр ч Буянтай бол талийгч агсаны дэргэд хар багаасаа байсан хүн учраас хийж арвижуулсан буяныг нь цаашид хөгжүүлж авч явах чадвартай уяач болох биз ээ. Дөрвөн үе дамнасан буян “Агт-Эрдэнэ” галын тэргүүн Хэнгэрэгийн Цогтсайхан Их Монгол улс байгуулагдсаны 804, Ардын хувьсгалын 89 жилийн ойн Үндэсний их баяр наадмаар Сүмбэн зээрд азаргаа түрүүлгэж дөрвөн үеэрээ төрийн наадамд морь айрагдуулсан билээ. Х.Цогтсайханы өндөр өвөг болох Тэнгэрнүдэн гэж хүн Наваанмөр, Түмэн гэж хоёр хүүхэдтэй байж. Наваанмөрийн Пад удамдаа төрийн наадамд 1925 онд зээрд халзан морь айрагдуулж, 1929 онд хар шүдлэнгээ түрүүлгэсэн ба 1945 он хүртэл айраг, түрүү, аман хүзүүнд олон морь хурдлуулжээ. Хоёр дахь төрийн наадамдаа морь айрагдуулсан хүн нь ах Түмэнгийн ач Рэнцэн бөгөөд тэр хүний зээрд соёолон 1953 оны наадамд гуравт давхисан. Гурав дах үе нь Пад уяачийн ганц хүү Цэдэв юм. Цэдэвийн бор морь 1968 оны наадамд тавд хурдалж, 1970 онд бор соёолон нь аман хүзүүдсэн байдаг юм. Харин дөрөв дэх үе нь болохоор Цэдэвийн хүү Мэндсайхан болон Х.Цогтсайхан нар ажээ. Ц.Мэндсайхан нь 1999 онд хээр даагаа тавд давхиулсан бол Х.Цогтсайхан нь 2010 онд зээрд азаргаа түрүүлгэсэн. Ийнхүү Тэнгэрнүдэн хэмээх хүний удам монгол төрийн наадамд дөрвөн үеэрээ морь айрагдуулсан хоёрхон айлын нэгд зүй ёсоор багтаж байгаа юм. Өвөг дээдсийн өвлүүлсэн буянг үр ач нь хичээл зүтгэлээр үргэлжлүүлбэл өргөсөн нэр нь үеийн үед уламжлагддаг нь энэ мэт буюу. Агт эрдэнэ галаас гарсан халхын наадмын цуутай хурдан азарга Сувдан зээрд, Сүмбэн зээрд, Цоглог зээрдүүдийн төл эцэг эхийн удам даган эд хаваа гайхуулахаар Баян сумынхаа ногоон дэнж дээр уяа сойлго тэгшрэн, наадмын өдрийг зүүдлэн байна.

Сүмбэн зээрд

Тогоруу саарал

Сүмбэн зээрд

48

Адууны танилцуулга

Шинэ цагийн

монгол

адуу Н

үүдэлчин фермд өнөөдөр гурван зуу гаруй адуутай бөгөөд түүний тал нь шинэ цагийн монгол адуу юм. Энэ жил 108 унага хүлээж авахаас 60 нь шинэ байх ба 90 гаруй шинэ цагийн монгол шүдлэн үржүүлэгт орж байгаа. Ингээд таван жил зүтгэсэн ажлын үр дүнд 200-аад шинэ цагийн монгол адуу бий болголоо. Хойтонгоос шинэ цагийн монгол адуундаа эргээд яг монгол нутгийн сайн угшлын азарга тавих болно.

49 гурван наадмаар морио уралдуулсаар ирсэн. Тэгэхээр наадамд уралдаж буй адууныхаа хурд хүчийг нэмэгдүүлэх, сайн үүлдрийн адуутай болохын тулд монголын олон ноёд, үндсэрхэг үзэлтэй хүмүүс энэ талаар арга хэмжээ авч байлаа. Хардэл бэйс өвгөн ноён М.Пүрэвжав гэхэд транс-сибирийн зам тавигдаж байхад тэнд очиж 20 монгол адуугаар 1 араб юм уу томск азарган үрээ худалдан авч өөрийнхөө цөм сүргийг эрлийзжүүлсэн байна. Түүний сүргээс үржсэн төлүүдийн зургаас шинэ цус сэлбэсэн нь илт харагддаг. Тэдний төлүүд болох Галшар угшлийн адуу өнөөдөр тасархай хурдтай гэдгээ батлаад байна шүү дээ. Монгол адууг эрлийзжүүлэх ажил хүчтэй өрнөж байсны дараагийн жишээ бол Жаргалантын адуун завод билээ. Тэнд Индекс, Чипс гэдэг хоёр хурдан адуу авчирсан ба тэдний төлүүд нь маш хурдан байсан бөгөөд одоо угшлийг нь бид тогоруу адуу гэж нэрлэж байна. Жаргалантын адуун заводод

Өнөөдөр бид Монгол адууг Араб, Англи, Ахалтек, Томск зэрэг хурдны болон өндөр ашиг шимтэй адуугаар эрлийзжүүлэн гаргаж байгааг шинэ цагийн Монгол адуу хэмээн нэрлэж байгаа билээ. Шинэ гэдэг бол аливаа хуучин зүйлийн суурин дээр шинэчлэгдэн сайжирсан хэлбэрийг хэлдэг. Монголчууд өмнө нь 800 гаруй жилийн тэртээд дайн байлдаанаар араб дахиныг дайлаад дорнод европ хүртэл эзэлж явах үедээ агт сайхан морьд, эмс сайхан хүүхнүүд, эд барааг нутаг руугаа зөөхдөө адууныхаа цусыг сэлбэж байсан нь гарцаагүй. Энэ нь ч XVI-XVII зууны үе хүртэл тасралтгүй үргэлжилсэн. Харамсалтай нь манжийн эрхшээлийн үед Монголчуудыг адуунаас нь салгах төрөл бүрийн бодлоготой бид нүүр тулж ирсэн байдаг. Адуу бол дайн байлдаанд шийдвэрлэх үүрэг гүйцэтгэдэг, монголчууд түүнд эрэмгий, морь хүн хоёр нийлээд байлдах ур чадвар өндөр учраас тэр бодлого хүчтэй өрнөж байжээ. Улмаар монголчууд агт морийг зөвхөн наадмаар түрүүлүүлэхийг чухалчилж эрийн

Монреаль 5 Араб Азарга

Эцгийн нэр:

Эхийн нэр:

Aja Shakakhan

Melodrama 40

Төрсөн огноо:

нас:

2006.04.29

9

Гарал: Араб

Зүс:

Сартай хээр 4 хөл шийр алаг

Макзам 12 Араб Азарга

Эцгийн нэр:

Эхийн нэр:

Kair 1

1341 Mahorka 37

Төрсөн огноо:

нас:

Гарал:

Зүс:

2006.03.12

9

Араб

Бор хүрэн халзан

феодалуудын хөрөнгө хураахад цугларсан Хардэл бэйсийн үүсгэсэн Галшар адуу байсныг тэмдэглэх нь зүйтэй. Монгол адууны чанарыг дээшлүүлэх, үүлдэр угсааг сайжруулах зорилгоор анх байгуулагдсан Талбулагийн газар ийнхүү Дон, Орлов, Галшар адуу болон маршал Х.Чойбалсанд хилийн дайчдаас бэлэглэсэн тахийн нэг азарга адуу нэг дор цугларч Жаргалант угшлийн адуу бий болгосон байдаг. Тэр үеийн эрлийз морьдоос анхны амжилт нь 1949 онд “Гоё” нэртэй улаан хээр азарга улсын наадамд түрүүлж өм нээгдсэнээс хойш өнөөдрийг хүртэл 100 гаруй түрүү, 300 гаруй айраг авсан үзүүлэлттэй байна.

Өнөөдөр орчин үед юм чөлөөтэй болоход адууны угшлыг сайжруулах, хурдтай адуу гаргаж авах талаар олон хүмүүс хүсэл сонирхолдоо хөтлөгдөн ажиллаж байгаа билээ. Улсын баяр наадмаар эрлийз адуунуудыг дааганаас их нас хүртэл тусад нь ангилж уралдуулаад түрүүлсэн амжилтыг нь монгол адуутай адилхан эрэмбэлж, цол хэргэмийг нь олгоод эхэлчихсэн. Энэ цагаас эхлээд монгол адуутай эрлийз адуу хольж уралдуулахгүй болсон бөгөөд энэ нь ч харин ч эрлийз гэж яриад байгаа дэлхий дээр хөгжчихсөн хурдны адууг Монголд хөгжүүлэх таатай боломж бүрдсэн явдал боллоо.

51

Мускари 30 Араб Азарга

Эцгийн нэр:

Эхийн нэр:

515 Sirdar

1584 Mariel 1

Төрсөн огноо:

нас:

2009.12.20

6

Гарал: Араб

Зүс:

Улаан зээрд халзан азарга

52

Montjeu Англи Азарга

Эцгийн нэр:

Diamond green /GB/ Darkling /IRE/

Төрсөн огноо:

нас:

2005.01.15

10

Ирээдүйн төлөв

Эхийн нэр:

Гарал: Англи

Адууг үржүүлж, удамшуулна гэдэг том шинжлэх ухаан. Нэгт хүнээс тэвчээр шаардана. Хоёрт урт хугацаанд хийгддэг. Өнөөдөр гарган авч байгаа шинэ цагийн Монгол адуунд зарим нэг алдаа дутагдал байхыг үгүйсгэхийн аргагүй. Эхний төл яаж байна, дараагийн төл яах бол гээд энэ болгон дандаа адуучин хүний тохироо, сонголтуудаас шалтгаална. Ер нь ихэнхи оролдлогууд бүтэлгүйтэх нь ч бий. Тэгэхдээ яваандаа монгол адуу хурдтай, масстай, сайн болно гэдэг нь дамжиггүй. Англичууд маш олон жил хөөцөлдөж байж англи цэвэр цусны үүлдрийн адууг бий болгосон. Манай

Зүс:

Хээр азарга

монголын тал нутгийн адуунд гэхэд маш олон жилийн турш хөгжиж ирсэн өөрийх нь дархлаат гейн явж байгаа. Гейнийг ч гэсэн хурдан хугацаанд өөрчлөх боломжгүй. Бид хэдий өнөөдөр шинэ цагийн монгол адуу гаргаж авч байгаа ч эргээд монгол азаргаа тавина. Тэгээд монгол адууны 75 хувийн цусаа бариад л явна. Адууг гаргаж авахад бие галбир, хийцийн огцом өөрчлөлт хийх гэж оролдоод байна. Гэтэл тэгж хувьсахад нэлээн цаг хугацаа шаардагдана. Манай монгол адуу юу юугүй тийм өөрчлөлтөд орох болоогүй.

Парфенон 15 Араб Азарга

Эцгийн нэр:

Эхийн нэр:

Niumarket 12

Persefona 30

Төрсөн огноо:

нас:

2008.02.15

7

Хурднаас өөр ач

холбогдол

Гарал: Араб

Шинэ цагийн монгол адуу нь тал бүрийн ашиг шимтэй. Эдийн засгийн ач холбогдолтойгоос гадна бэлчээрлэх, маллах үед зан төлөв байдлын хувьд тогтуун, ноомой, эзэндээ амархан дасдаг. Уналга эдэлгээ маш хурдан сурдаг. Гэвч бид морио уламжлалт аргаар уналга, маллагаанд хэрэглэх нь багассан учраас спорт чиглэлээр л хөгжүүлэхийг зорьж байна даа.

Зүс:

Сартай зээрд азарга

Цаашдаа Монголчууд гадаадад адуу экспортлодог орон болох бүрэн бололцоотой. Бид англи гүүнд англи азарга тавиад цэвэр англи гарган авч байна. ММСУХ, Азийн уяачдын холбоотой хамтраад Монголд бүртгэлжүүүлэлтийн ажил идэвхитэй хийж эхлэх гэж байна. Энэ нь яг англи адуу мөн гэдгийг олон улсад батлах бөгөөд тэр цагт монголд төрсөн цэвэр английн төлийг бид гадагшаа гаргах бүрэн бололцоотой болно.

53

54

Судэв

Эцгийн нэр:

Монреаль 5 Эцгийн гарал:

Араб Эхийн нэр:

Хүрэн гүү Эхийн гарал:

сүхбаатар төрсөн он:

2014.05.13 хүйс:

эр

Эцгийн нэр:

Монреаль 5 Эцгийн гарал:

Араб Эхийн нэр:

Халиун гүү Эхийн гарал:

сүхбаатар төрсөн он:

2014.05.05 хүйс:

эр

55

Эцгийн нэр:

Montjeu

Эцгийн гарал:

Англи Эхийн нэр:

саарал гүү Эхийн гарал:

сүхбаатар төрсөн он:

2014.05.11 хүйс:

эр

Эцгийн нэр:

Montjeu

Эцгийн гарал:

Англи Эхийн нэр:

Цагаан гүү Эхийн гарал:

сүхбаатар төрсөн он:

2014.05.11 хүйс:

эр

56

Судэв

Эцгийн нэр:

Моноплан 9 Эцгийн гарал:

Араб Эхийн нэр:

хар гүү

Эхийн гарал:

хэнтий төрсөн он:

2013.04.14 хүйс:

эм

Эцгийн нэр:

Монреаль 5 Эцгийн гарал:

Араб Эхийн нэр:

Зээрд гүү Эхийн гарал:

Сүхбаатар төрсөн он:

2013.05.02 хүйс:

эм

57

Эцгийн нэр:

Montjeu

Эцгийн гарал:

Англи Эхийн нэр:

Хар гүү

Эхийн гарал:

сүхбаатар төрсөн он:

2014.04.12 хүйс:

эм

Эцгийн нэр:

Монреаль 5 Эцгийн гарал:

Араб Эхийн нэр:

Цагаан гүү Эхийн гарал:

хэнтий төрсөн он:

2013.04.07 хүйс:

эм

58

Зөвлөгөө Aдуу тээвэрлэхэд маш тохиромжтой Erde чиргүүл нь тоормозын системтэй бөгөөд жирийн 4 амортизатороос гадна тэнхлэгийн 4 амортизатортой. Тиймээс савалгааг дээд зэргээр бууруулна. Энэ нь таны хүлэг сайн морийг алсын аян замд савчуулж, ядраахгүй хэмээн Erde брэндийн Монгол дах албан ёсны борлуулагч “Эгч Дүү Ихэр” ХХК ны захирал О.Энхсүрэн батлан хэлж байна.

Адуу тээвэрлэхэд амортизатор чухал Францын Дижон хотод төвтэй, дэлхийн II дайны дараачаас үйл ажиллагаагаа эхэлж, 1980-аад онд европ дахинд хүчээ авсан Erde брэнд анх хэзээ Монголд орж ирэх болов оо?

О.Энхсүрэн: Би Лондонд 1997 оноос амьдрахдаа энэхүү чиргүүлийг хэрэглэдэг, ач тусыг нь эртнээс ойлгосон байсан юм. Монголд ирэхдээ тэр чиргүүлээ ачуулан авчирч, Улаанбаатар – Дарханы хооронд ачаа, тээш зөөвөрлөхдөө их хэрэглэдэг байлаа. Анх ердөөсөө ч Монголд авчирч борлуулъя гэж санаагүй ч миний чиргүүлийг маш олон хүн сонирхож, өөрийнхөө чиргүүлийг зарчихаач гэсэн хүсэлт их тавихад нь Францаас эхлээд 10 гаруй чиргүүл захиалж авчирсан нь тэр даруй зарагдчихлаа. Тэгмэгц л Францад очоод албан ёсны дистрибютер болох эрхээ авсан даа.

2 төрлийн чиргүүл нь ямар ямар зориулалттай вэ? Монголд аль нь их эрэлттэй вэ? Жирийн ачаа тээвэрлэх, дөрвөн дугуйт, мотоцикль, ангийн амьтан, нохой, адуу тээвэрлэх зэрэг олон төрөл бий. Битүүмжлэл сайтай чиргүүл өнөөдөр хамгийн сайн боруулагдаж байгаа. Монголын хөдөө нутагт машинаар явахад маш их хуурай тоос босдог. Тэр тоос шорооноос тээшээ бүрэн хамгаалах хамгийн сайн битүүмжлэлтэй энэ чиргүүлээр гол, ус руу ороод гарахад ч ачаа хув хуурай байдаг. Гахайн ферм эрхэлдэг манай нэг худалдан авагч энэ загварт их дуртай, чиргүүлээ битүүмжлэх, дараа нь гахайгаа тоос, шорооноос нь салгах зэрэг ямар ч илүү ажиллагаа нэхдэггүй гэж байсан. Мөн жижиг дунд үйлдвэр, дэлгүүр, бөөний худалдаа эрхэлдэг хүмүүс тээвэрлэлтдээ их сонирхдог.

Erde чиргүүлээр адуу тээвэрлэхээр сонирхож байгаа хүмүүст та юу зөвлөж хэлэх вэ? Ямар нэгэн чиргүүлээр адуу тээвэрлэх хүмүүст хамгийн түрүүнд амортизатор их чухал гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. Амортизатор сайн байна аа гэдэг бол алсын явдалд савалгаа багатай, маш тэнцвэр сайтайгаар таны адуу зорчино гэсэн үг. Erde чиргүүлийн машинтай холбогдох тэнхлэг нь технологийн дагуу хийгдсэн тул машин эргэлт хийхэд чиргүүл савагддаггүй.

Erde чиргүүлийн хамгийн том давуу тал, онцлог нь юу юм бэ? Энэ чиргүүлийн хамгийн гол онцлог бол түүнийг бүтээсэн төмөр бөгөөд хамгийн их өртөг шингэсэн зүйл нь байгаа юм. Галвонайс гэж нэрлэдэг жирийн төмрийг тав дахин хөнгөн болгосон хэр нь даацын чадамж нь өндөр энэ төмрийг Францын бохирын усны турбанд их хэрэглэдэг. Erde 234 xf загвар гэхэд өөрийх нь жин 304 кг мөртлөө 1,5 тн-ы даацтай. Монголчууд өөрсдөө чиргүүл гагнаад хийхэд зөвхөн рам нь дор хаяж 700-800 кг болдог. Тэгтэл Erde-гийн зохион бүтээгчид чиргүүлийг ерөөсөө гагнахгүйгээр цэвэр инженерийн шийдэл гаргаж, ган төмөр боолтоор холбох ёстой гэж үздэг. Манайд байгаа 12 чиргүүлийн аль нь ч гагнагдаагүй бөгөөд рам дээрээ бүх зүйлээ угсардаг онцлогтой.

Манай адуу ачихад тохиромжтой 234хf загвараар 2 адуу тээвэрлэх боломжтой ба чиргүүлийн хоёр хажуу, арын хэсэгт гарсан сул зайд адууныхаа өвс, тэжээл зэргийг ачаад явах боломжтой.

59

Уруу газар явахад энэ чиргүүл ямар байх бол? Монголд өнөөдөр ихэнх машин автомат хурдны хайрцагтай болжээ.

Erde чиргүүл нь Германы Алько гэдэг тормозны гидр системээр тоноглогдсон учраас машин огцом тоормозлосон ч чиргүүл энерцээрээ дөрвөн дугуйгаа тас барьдаг. Жолооч тоормозоо авангуут яг адилхан чиргүүлийн тоормоз сулрана. Өөрөөр хэлбэл уулын уруу энэ чиргүүлтэй ураадахад чиргүүл ардаас чинь өөрөө өөрийгөө бариад машинтай нэгэн

адил удирдагдана гэсэн үг. Нэг загвар маш олон төрөл болон хувирах боломжтой гэж та хэллээ.

163F загварын кузов нь том ч биш, бага ч биш 150 см х 80 см хэмжээтэй байдаг нь хөдөө ачаа тээвэрлэхэд яг тохирдог л доо. Түүнээс гадна ямар ч жижиг мотортой машин үүнийг чирээд явж болно. Хамгийн гол худалдан авагч нэг чиргүүл худалдаж авлаа гэхэд чиргүүл нь 2-3 загвар болон хувирч болдог. Жишээ нь амьтан тээвэрлэх зориулалттай

чиргүүлийн торыг нь нугасаар нь салгад аваад битүү болгон солих, 2 давхар болгон өргөтгөх, хуванцар тагийг нь бэрзээнтэн тагаар солих боломжтой. Хэрэв энэ бүхнийг багцаар нь худалдан авбал үнэгүй дугуй, дугуй тогтоогч, бэрзээнт, түгжээ зэрэг зүйлс дагалдана. Эдгээр чиргүүлийг европт 500 сс хөдөлгүүртэй машинууд ч чирж явдаг бөгөөд цахилгаан, хибрид машинууд айх зүйлгүй хэрэглэх боломжтой.

ERDe 234х4F1500 ТОРМОСТОЙ 11,800,000 t Давхар тормосны голтой Аюулгүй даац (кг) 1500 даацтай Шигтгээ хэмжээ (см) 231х135х45 Ашигтай хэмжээ (см) 225х129х40 Ерөнхий xэмжээ (см) 370х175х94 Дугуй 145R13 Жин (кг) 304 Цайрдсан ган 2007/ 46 EC дагуу батлагдсан. Утас: 89004345

60

Зөвлөгөө

Адууны

Эрүүл мэнд

Эрхэм таны хүлэг сайн морины эрүүл мэндэд тустай эрдэст витамин, нэмэлт тэжээлүүдийн мэдээлэл, зөвлөгөөг хүргэж байна.

“Мон Норсе” ХХК Хурдан морины эрдэст витамин, нэмэлт тэжээл, тоног хэрэгсэл ханган нийлүүлэх байгууллага

Патентлагдсан тослог ихтэй хорголжин тэжээл Патентлагдсан тослог ихтэй хорголжин тэжээл Энэхүү бэлдмэлийн гол давуу тал нь найрлагандаа агуулсан бодисуудын тусламжтайгаар таны адууны тэжээл боловсруулах эрхтэний үйл ажиллагааг дэмжин махан тарга суулгах ба бүх эрхтэн тогтолцоог дэмжиж өгдөгөөрөө бусад нэмэлт тэжээлүүдээс давуу талтай юм. Адууны нас Азарга, их нас, соёолон 600 гр Хязаалан 500 гр Шүдлэн 400 гр Даага 400 гр

Mineral oil Ходоодон дах боловсрогдоогүй үлдэгдэл тэжээл, тэжээлийн бус зүйлийг гулгамтгай болгон гэдсэн дэх тогтонгишлыг гадагшлуулах мөн гэдэс дүүрэх, гэдэс зангиралтын цочролыг багасган туулгах үйлчилгээтэй. Гэдэсний хананд шимэгдэхгүй ялгадсаар гадагшилна. Хэрэглэх заавар: Өдөрт 30-40 граммаар олгох Хаяг: АСА циркийн зүүн талд, Их Монгол зоогийн газрын арын байрны шилэн өргөтгөл. Утас: 19001777, 98017777 www.mongol-aduu.mn, facebook.com/monhorse

“Мон Норсе” ХХК Хурдан морины эрдэст витамин, нэмэлт тэжээл, тоног хэрэгсэл ханган нийлүүлэх байгууллага

Kool out хүйтэн түрхлэг Хэт ачааллаас үүссэн халалт, хөшилт, хөл мөчний цус эргэлтийн хямрал зэргийг эмийн бус аргаар намдаах дээрхээс үүсэн гарах хүндрэлүүдээс урьдчилан сэргийлэх зориулалттай бүтээгдэхүүн юм. Хүйтэн орчин нь ачааллаас үүссэн халалтыг хөргөх, улмаар халалтаас үүссэн цусны эргэлтийн хямралыг хэвийн болгох замаар адууны хөлд цус буух, мэжигнэх, доголох зэрэг хүндрэлүүдээс урьдчилан сэргийлэх, хөл амраах гипс.

Iron power Цус багадалт, төмрийн дутагдлаас сэргийлэх бэлдмэл. Төмрийн бэлдмэл нь цусны улаан эсийн гем оглобин уургийн найрлаганд орж цус төлжүүлэх, мөн булчингийн эдийн улаан пигмент многлобины найрлаганд орж булчингийн эдийг хүчил төрөгчөөр хангаж, бодисын солилцоог эрчимжүүлэх, адууны хурдлах чадварыг нэмэгдүүлэх буюу билчингийн ачаалал даах чадамжийг нэмэгдүүлэн сэргээх үйлчилгээтэй. Бусад найрлага нь адууны эрдэс дутагдлыг нөхөх үйлчилгээтэй. Ачаалал багатай үед 20 граммаар нэг удаа өглөө, орой амаар олгох Ачаалал ихтэй үед 30 граммаар нэг удаа өглөө орой амаар олго

Red cell Олон төрлийн эрдэс витамин мөн төмрийн бэлдмэлийг өндөр концентрациар агуулсан бүтээгдэхүүн. Төмөр нь цусны гемеглобин уургийн бүтцэд орж цус төлжилтийг сайжруулах ба мөн булчингийн хийн солилцоог зохицуулж байдаг меоглобин пигментийн бүтцэд ордог ба ингэснээр булчингийн үйл ажиллагааг дэмжин уралдааны үед цуцалтыг багасган хурдлах чадварыг нэмэгдүүлнэ. Мөн эрдэс витамины дутагдал нөхөх үйлчилгээтэй. Ачаалал багатай үед 20 граммаар нэг удаа өглөө, оройд амаар олгох Ачаалал ихтэй үед 30 граммаар нэг удаа өглөө, оройд амаар олгох

U7 Gastric Энэ нь олон төрлийн эрдэс амин дэм болон тэдгээрийг агуулсан эмийн ургамлын холимог шингэн бөгөөд адууны тэжээл боловсруулах эрхэн системийн үйл ажиллагааг хэвийн байлгах зориулалттай бүтээгдэхүүн юм. Найрлаганд агуулагдаж буй бодисууд нь ходоодны хананд хурдан шимэгдэж эрдэс витамины дутлыг нөхөх бөгөөд ходоодны үйл ажиллагааг дэмждэг. Туулга хэрэглэсний дараа болон ходоод гэдэс хямарсан үед хэрэглэвэл илүү тохиромжтой. Эхний сард 30 граммаар өдөрт 2 удаа амаар олгох Дараагийн сараас 15 граммаар өдөрт 2 удаа олгох

62

Судэв

“глобал бизнес линк” ххк Албан ёсны борлуулагч

бэ э лд м Адууны мэ л

ГҮҮНИЙ ХУУРАЙ СААМ Эх нь цатгаж чадахгүй байгаа унага тэжээх, мөн хурдан морийг тамир оруулахаар нэмэгдэл тэжээл болгон ашиглах зориулалттай. Гүүний шингэн сүүний найрлагыг бүрэн орлоно.

Блиц паста Адуу чадалтай, хүчтэй тууштай уралдана. Амаар олгох зориулалттай олон амин дэм/ эрдэс, эмийн ургамлууд агуулсан энэхүү бэлдмэлийг адуу уях, сойх явцад үүсэх өвдөлт, тавгүйтэх үед ч хэргэлнэ.

Энэ нь : -Адууг сэргэлэн байлгана.

-Уралдаан дуусахад ч адуу хүчтэй хэвээр байна.

-Адуу хурдан сэргэнэ.

-Уралдааны үед алдсан тэжэээлийн бодисуудыг нөхнө.

-Уралдааны үед адуу дээд хурдаа удаан хадгалахад туслана.

-Босвелл, гүргэм, хүн орхойдой, чирэг агуулдаг тул уг пастыг өвчин намдаах, бие тавгүйтэхэд хэргэлнэ.

Уг бүтээгдэхүүн нь Монгол улсад уралдахаас өмнө хэрэглэхэд хүлээн зөвшөөрөгдсөн болно.

ПОВЕР ПАК НИТРО Савласан 90 г бэлдмэлд агуулагдах бодис: Хэрэглэх арга:

01 сонголт 1

Уралдаан эхлэхээс 3-5 цагийн өмнө 1уут (90 г) бэлдмэлийг адууны тэжээлтэй хольж өгнө.

02 сонголт 2 Морь уралдахаас нэг хоногийн өмнө ууттай Уг бүтээгдэхүүн нь бэлдмэлийн талыг тэжээлтэй хольж өгнө. Монгол улсад уралдахаас Үлдсэн хэсгийг уралдаан эхлэхээс 3-5 цагийн өмнө өмнө хэрэглэхэд хүлээн адууны тэжээлтэй хольж өгнө. зөвшөөрөгдсөн болно. Повер пак нитро нь хүчил төрөгчийг дамжуулж, булчин дахь цус, тэжээлийн урсгалыг сайжруулдаг гол молекул болох азотын оксидийн түвшинг дэмждэг креатин этил эфир, Л-арганин альфа кето глутаратаар баяжуулсан бэлдмэл юм. Түүний найрлагад ордог замбага, ногтруу өвс (ятар) кордицепс мөөг, сибирийн хүн орхоодой зэрэг ургамлууд уралдааны явцад адууны уушиг, булчингийн үйл ажиллагааг дэжинэ.

63

бидикло Плюс м Тарилгын уусмал

таны Адууны хөл доглоод байна уу?

зө э зо м вх р н ө х и эл н э ул г м р э ал ий ал гл т н э аа н э р

малын эмчтэйгээ зөвлөөрэй