فكر��یی گۆڤار ی پاشكۆیه‌كی انه ده‌رد هچێت رێگا)یه ،وه‌رز ( ةنى ئيمتياز: خاو م ي ر ة ك ماكوان makwan -
ی ئ هم هشداران ب
k@hotm
ail.com
ارى طشتى:
سةرثةرشتي اميل مةمحود ك
@ahmod
ن محمد عارف عبدالرحم زاد نه‌جمه‌دین ائ خالید ڕه‌نجده‌ر
ى كارطرَيِى:
بة ِرَيوةبةر همةن غةفور بة 0770152 9151
ديزاينةر تاوطؤزى هيوا 0770137 9179 رثةرشتيارى ة رَيطاى سة ةندييةكان ل يو ثة ةوة دةبَيت: يي طشت 0770213 7400 ةكانى رَيطا:
ئيمةيل
com ahoo.c om
_govari
rega@h
otmail.
_govari
rega@y
ةكى: نووسينطةى سةر ةشةمؤل -ن تةالرى رَمانى سلي سى ()210 -ئؤفي
هؤمى دووةم
3000دانة ذ/ تريا 4000دينار نرخ/
كاكه مه‌حمود
م .كرێكار
kameelm
yahoo.co
m
ئه‌حمه‌د
ژماره‌یه:
ة ناوة ِرؤكى سيار نيية ل هزر) بةرثر (رَيطاى بابةتةكان
ئیكرام كه‌ریم
هالم عبدالكریم
س
چرۆستانی
ست گه‌رمیانی
سه‌ربه
ئه‌حمه‌د ناری
پێڕست بابه‌ت
الپهڕه
هزری ئێمه لەم ڕێگادا
6- 4
عەلمانیەت و كــاری سـیاسی زانایانی ئیسالم
17- ٧
بۆچی عەلمانییەكان به ئایدۆلۆژیای دیدی دینی قەڵسن؟
32- ١٨
ڕێ له سەرمایەداریی بگرن!
54 - ٣٣
(ئازادی بیر) و(بیری ئازاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!!
63- ٥٥
جۆری كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌فه‌ی جێنده‌ریزمدا
75 - ٦٤
ئیسالم له به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگه‌راكان
94- ٧٦
ی زانستی و تێگه‌یشتنی خورافیدا ی مرۆیی له نێوان بیركردنهوه عه‌قڵ
117- ٩٥
سهركرده ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
132- ١١٨
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر
147- ١٣٣
ی ی كاری رێكخراوه‌ی ی رێكخستن و هزر چه‌مك
161- ١٤٨
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینەوە لەبارەی فهرمووده
166- ١٦٢
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه
١٧٦- ١٦٧
ی شه‌ڕو ملمالنێ ناوچه‌ییه‌كان ی و به‌جیهانیكردن جیهانگیر
١٨٠- ١٧٧
ی رۆژنامه‌وانی ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك
١٨٧- ١٨١
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ
١٩٣ -١٨٨
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)!
٢٠٠- ١٩٤
ه ز ر ی ئێم
لیبراڵی) شه‌شه‌م :جه‌نگی سه‌ربازی (داگیر كردن) هه‌مو ئه‌م چه‌ند خاڵ ه په‌یوه‌ندیان هه‌ی ه بهیهكهوه ،رێگا كار ده‌كات تا خوێنه‌رانی ئاشنا بكات به‌م چه‌مكانه ،ئهو میتۆده‌ی ك ه شه‌ڕی هزری پێ ده‌كرێت..لهم بواره‌دا ،چونك ه كێش ه له‌وه‌دای ه كه‌سێك ك ه خۆی گه‌نده‌ڵ ه و (ڕه‌شوه) وه‌رده‌گرێت حه‌اڵڵی كردوه ناوی ناوه ئیكرامی یه ،كه‌سی دووه‌م ك ه پێ وای ه ئه‌م كاره حه‌رامه ،به‌اڵم ناچاره بیدات ..كه‌سی یه‌كه‌م توشی كێشه‌ی فكری بوه بۆی ه خۆی بۆخۆی حه‌اڵڵی كردوه ل ه بیروباوه‌ڕی خۆی ترازاوه ،كه‌سی دووه‌م ل ه روی ئه‌خالقییه‌و‌ه داڕماو‌ه پێی وای ه حه‌رامه ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئهو كاره نه‌كات ئه‌وا كاروباره‌كانی بۆ بهڕێ ناكرێت ،ئه‌م نمونه‌ی ه وه‌ك هزرو ڕه‌وشت ده‌ستنیشنمان كرد.. نمونه‌ی سێیه‌م :جاران خه‌ڵكی شۆڕشگێر ئهوه بو ،ك ه نه‌هێڵێت واڵته‌كه‌ی داگیر بكرێت خه‌بات و شۆڕشی ده‌كرد ل ه پێناویدا ،به‌اڵم ئێستا داگیركه‌ر له‌واڵته‌كه‌یدا ته‌راتێن ده‌كات! ئه‌م بێ ده‌نگ ه هه‌ر كه‌س له‌گه‌ڵ ڕژێمی داگیركه‌راندا بوای ه ئه‌وا ناوده‌نرا (جاش) ئێستا ڕێك پێچه‌وانه‌ی ه ناو ده‌برێت ب ه نیشتیمان په‌روه‌ر ئه‌م ه هۆكاری ئهو كێش ه فكری و ئه‌خالقی پارچ ه پارچه‌ییه‌یه ،ك ه ده‌یانه‌وێت دابه‌شمان بكه‌ن له‌سه‌ر بنه‌مای شارو حیزب و زاراوه...هه‌روه‌ها ئه‌م سێ كێشه‌ی ه فكرو ڕه‌وشت و پارچ ه پارچه‌ی دوژمنانمان زۆر ده‌مێك ه ێ سهده،به‌رهه‌می بوه وا كاری بۆ ده‌كه‌ن ب ه درێژایی س ێ كێشه‌كه‌ی تر وه‌ك ئابوری له‌به‌رهه‌مه‌كه‌ی ده‌خۆن ،به‌اڵم س و سیاسه‌ت و سه‌ربازی خه‌ڵكی زو هه‌ستی پێده‌كات ،چونك ه زۆر جار هێرشێكی سه‌ربازی ل ه ماوه‌ی چه‌ند رۆژێك دا روده‌دات ،گۆڕانكاریه‌كی سیاسی زوخه‌ڵك هه‌ستی پێده‌كات، بازاڕو ئابووری له‌به‌رچاو خه‌ڵكیدان ناشارێنه‌وه ،به‌اڵم ئهو سێ كێشه‌یه‌ی تر ،ك ه ڕێگا كاری بۆ ده‌كات زۆر كاره‌سات ه ئه‌گه‌ر كۆمه‌اڵنی خه‌ڵكی خۆمانی لێ رۆشنبیر نه‌كه‌ینه‌وه، بۆ نمون ه لهههمو جیهاندا ئهوهی ك ه ئیرهابییه ب ه سوتف ه ل ه رۆژ هه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته‌و‌ه ده‌رده‌چێت له‌و پێكه‌نیناوی تر ل ه جیهانی ئیسالمیهوه سه‌ر ده‌ردێنێت ،به‌اڵم كه‌س
ه ل ه م ڕێ
گادا
خاوهنی ئیمتیاز ل ه پاییزی ڕابووردا باسی سنوری بۆچونمان كرد ،به‌اڵم ئه‌م جار‌ه باسی هزری خۆمان ده‌كه‌ین ،هه‌مو تێزی خۆمان وه‌ك ێ كه‌مان خوان ده‌خه‌ین ه به‌رده‌م هه‌موالیه‌ك ،بۆ ئهوهی ملمالن بناسرێت و ئاراسته‌كه‌ی دیار بێت ،پاشان ملمالنێی فكری جوانترین جه‌نگ ه ل ه نێوان هه‌مو الكاندا ب ه ئارامی بێ ده‌نگ به‌رز كردنهوه ،هه‌ر الی ه فكری خۆی ده‌خات ه به‌رده‌م هه‌موان، ئهوهی لهم جه‌نگه‌دا ده‌نگی به‌رز كردهوه ،یاخود هێزی فیزیكی ب ه كارهێنا ،ئهوه ب ه هه‌مو پێوه‌رێك لهم ملمالنێی ه دۆڕاوه ،براو‌ه لهم ملمالنێیه‌دا ئه‌وه‌یه ،ك ه ب ه بێ توڕه‌یی به‌ڵگه‌ی خۆی ده‌خات ه ڕوو ..له دیرۆك و گفتۆگۆیدا. دهمانهوێت لهم ڕێگایه‌دا ئه‌م چه‌ند خاڵ ه بخه‌م ه ڕووی خوێنه‌ر و نوسه‌ری ئێمه ،ل ه هزری ئێمه‌دا ملمالنێ ل ه نێوانی كوفر و ئیماندایه ،ئه‌م دوو هێزه تا رۆژی قیامه‌ت لهم ملمالنێی ه به‌رده‌وامه ،ئێم ه پێمان وای ه نه‌یارمانن لهم خااڵنهی خواره‌وه‌دا شه‌ڕمان له‌گه‌ڵ ده‌كه‌ن ،بۆی ه ئێم ه له‌سه‌ر ئه‌م دۆسیان ه ده‌دوێین وه‌ك هزر ،شه‌ڕی گه‌وره‌ی ئێمه‌یه‌و نه‌یارانی فكریمان ئه‌م چه‌ند خاڵه‌یه ،تا رۆژی قالو به‌ال هاوبیرو هاورێیانمان له‌سه‌ری بنوسن كۆتایی نایه‌ت.. یه‌كه‌م :جه‌نگی فكر(بیروباوه‌ڕ) دووه‌م :جه‌نگی ڕه‌وشت (حه‌رامه ،عه‌یبه ،نابێ) سێیه‌م :جه‌نگی پارچ ه پارچه‌ی (نه‌ته‌وایه‌تی) چواره‌م :جه‌نگی ئابووری (سیسته‌می سه‌رمایه‌داری) پێنجه‌م :جه‌نگی سیاسی (سیسته‌می دیموكراسی و 4
ذمارة ()2
زستانى 2011
ناپرسێت هۆكار چیی ه فشاری له‌سه‌ر ئهو ناوچه‌یه؟ له‌و كاته‌ی كلینتۆن له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵت بو بنكه‌یه‌كی موخابه‌راتی ێ كلینتۆن ڕایگه‌یاند ئه‌مریكی ته‌قێنرایه‌و‌ه خێرا ده‌ست به‌ج ك ه ئیسالمی ه ئیرهابیه‌كان كردویانه! دوایی ك ه زانرا كه‌سێكی ئه‌مریكی مه‌سیحی ئه‌نجامی دابو دوایی ن ه ناوی ئاینه‌كه‌یان برد ن ه حیزبه‌كه‌ی ،به‌ڵكو ته‌نها ناوی خۆی برا! یاخود ده‌یان پرسیاری تر ،ك ه ئێستا زۆرێك ل ه مێشكی خه‌ڵكی سست بوه ،هه‌وڵمان بۆ ئه‌وه‌یه بیرو هزره‌كان چاالك تر بكه‌ین.. نمونه‌یه‌كی تر ل ه جیهانی ئه‌مڕۆدا وای لێهاتو‌ه ئهوهی ،ك ه خاوهنی چه‌كی ئه‌تۆمی ه بۆ ئهو ڕه‌وایه ،به‌اڵم ئهوهی ك ه ده‌یه‌وێت دروستی بكات بڤه‌یه ،فكری ئهو خه‌ڵكه‌یان شێواندو‌ه ده‌بێت واڵتانی تر چه‌كه‌كانیان ته‌سلیم بكهنهوه دوایش ب ه سه‌ربه‌رزیه‌و‌ه باسی بكات ل ه كهناڵهكانی ڕاگه‌یاندن بڵێت: بۆ پاراستنی ئاشتی ئێم ه چه‌كه‌نمان له‌ناوبرد و دامانه‌و‌ه ب ه دوژمنه‌كه‌مان ،خه‌ڵك ل ه ئاست ئه‌م وته‌ی ه دڵ خۆش بێت، ئه‌م ه ب ه هه‌مو پێوه‌رێك ل ه جیهانی ئیسالمیدا كاره‌ساته، كه‌سێكی تر وا فكری شێواو‌ه هه‌مو ژیانی خۆی ته‌رخان كردوه بۆ بانگه‌وازی عه‌لمانی كه‌چی خۆی به‌چك ه موسڵمان ه و مه‌فتون بوه ب ه شارستانیه‌تی رۆژئاوا ،كێشه‌یه‌كی تر لهم سنوری هزره‌ماندا ئهوهی ه گهوره سه‌یر كردنی رۆژئاوا ل ه خۆی زیاتر ته‌ماشا ده‌كرێت ،وه‌ك فلیمه‌كانی هۆلیود ته‌ماشای هه‌مو ڕۆژئاوا ده‌كرێت ،ب ه سه‌یاره‌كه‌یه‌و‌ه خۆی ل ه شه‌ش قاتێك فرێئه‌دا و هیچی لێنایه ،به‌اڵم كرێكارێكی نه‌گبه‌تی شه‌رقی ل ه قاتی یه‌كه‌م بكه‌وێت ه خوارهوه هه‌پرون هه‌پرون ده‌بێت ،ئهمان ه هه‌مو كێشه‌ن .لهم كێشان ه گه‌وره‌تر و سه‌یرتر ئه‌وه‌یه ،ك ه خه‌ڵكی واڵتی ئێم ه ئاین ب ه ئادۆلۆژیا ناكه‌ن ،پێشه‌وایانی ئێم ه زۆر جار ل ه ئاست پیرۆزی و راستیه‌كاندا شه‌رم ده‌كه‌ن ،بۆ نمون ه مه‌ال به‌رێزه‌كان به‌شه‌رمه‌و‌ه باس ل ه خه‌بات و كۆششی ئیسالمی ده‌كه‌ن ،ئۆپزیسیۆنی عیلمانی ده‌یه‌وێت ئیحتیوای ئیسالمیه‌كان بكات بۆ به‌ره‌نگاری ل ه به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆی به‌رانبه‌ر ب ه ده‌سه‌اڵت و حكومه‌ت ،ئیسالمیه‌كانیش ل ه بن سێبه‌ریدا دانیشتون چاوه‌ڕوانی باوه‌شێنی ده‌سه‌اڵتن ،ئه‌مانه‌و زۆری تر خۆیان له‌و شه‌ش خاڵه‌دا دهبینهوه ك ه تا رۆژی قالو به‌ال هه‌رده‌بێت له‌سه‌ریان بدوێین. لێره‌و له‌وێ ده‌پرسن ئه‌ی به‌دیلی ئێوه چیه؟ بۆ ئه‌م چه‌مك و
تێزو په‌یڤانه ،ده‌ڵێین ..ئیسالم وه‌ك دین (كلتور ،ره‌سه‌نایه‌تی، دیرۆكمان ،نه‌ریتمان) بۆ ده‌گه‌ڕێنێته‌وه ..بیروباوه‌ر (هزر، ئادولۆژیا ،سیاسه‌ت ،ده‌سه‌اڵت) ده‌چه‌سپێنێت ..شه‌رع (یاسا ،ئافره‌ت ،ژینگه ،ماف ه مه‌ده‌نیه‌كان) ك ه تا ڕاده‌یه‌ك ئه‌م ه ده‌بێت ه خیگابی سیاسی ،پاشان كۆكردنه‌وه‌ی هه‌موو خه‌ڵكی له‌سه‌ر ده‌ستورێك ك ه جێگای متمانه‌ی هه‌موالكان بێت ،وه‌ك ناپلیۆن ده‌ڵێت ،ئومێد ده‌كه‌م ك ه ئهو ڕۆژ‌ه دوور نه‌بێت ،ك ه من بتوانم هه‌مو خاوه‌ن هزره‌كان و ڕۆشنبیرانی جیهان كۆبكه‌مه‌و‌ه له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتێكی ڕێك و پێك ك ه قورئان مه‌نهه‌جی بێت ،چونك ه قورئان مه‌نهه‌جێكی ڕاست و دروسته، ته‌نها ب ه مه‌نهه‌جی قورئان ده‌توانرێت هه‌مو مرۆڤه‌كان ئاسود‌ه و كامه‌ران بكرێن ،ئومێد ده‌كه‌م ل ه ئاینده‌یه‌كی زۆر نزیكدا بتوانم ئه‌م كاره ئه‌نجام بده‌م..قورئان تاك ه به‌رنامه‌ی خۆشبه‌ختی مرۆڤه‌كانه..ئه‌مه ده‌قی ووته‌كه‌یه‌تی به فه‌ره‌نسی.. J’espère que le temps n’est pas loin où je pourrai réunir tous les hommes sages et instruits de tous les pays et établir un régime uniforme, fondé sur les principes du Coran qui sont les seuls vrais et qui seul peut conduire les hommes vers le bonheur . (français Napoléon Bonaparte )empereur
ووته‌كه‌ی به ئینگلیزی كه ئینسایكلۆپیدای به‌ریتانی دایناوه
I hope the time is not far off when I shall be able to unite all the wise and educated men of all the countries and establish a uniform regime based on the principles of Qur’an which alone are true and which alone can lead men to happiness. )(French Emperor Napoleon Bonaparte
ته‌نانه‌ت ل ه یه‌كێك ل ه وه‌زاره‌ته‌كانی ئێران ووته‌كه‌ی هه‌ڵوسراوه.. ناپلون بناپارت می گوید :امیدوارم ئین زمان دور نباشد ك ه من بتوانم هم ه دانشمندان جهان را با یكدیگر متحد كنم تا نظامی یكنواخت ،فقط بر اساس اصول قر‌ین مجید ك ه اصالت و حقیقت دارد و می تواند مردم را ب ه سعادت برساند ،ترسیم كنم ،قرآن ب ه تنهایی عهده‌دار سعادت بشر است. 5
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی زانایانی ئیسالم لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كه له‌مه‌ڕ عه‌لمانیه‌ت و كاردانهوهی واقیعی ی ی ره‌حمه‌ت ی گه‌له‌كه‌مان مامۆستا ئه‌حمه‌د كاك ه مه‌حمود ی دیار ی و رۆشنبیر ی ئایین سه‌رنج :ئه‌م بابه‌ت ه به‌پێز‌ه زانا ی دهكاتهوه ،له‌گه‌ڵ سوپاسدا بۆ ی هزر) بۆ یه‌كه‌مجار باڵو ی و تا ئێستا باڵو نه‌كراوه‌ته‌وه ،لێرهدا گۆڤاری(رێگا نووسیویه‌ت خانه‌واده‌ی ئهو زانا بهرێزه گه بابه‌ته‌كیان راده‌ستی ئێمه كردووه.. ی ده‌ره‌وه‌و نێوخۆیی ..ئهمان ه گشت واڵت بێت؟ كاروبار ی نی ه له‌باره‌یانه‌و‌ه فز‌ه بكاو ی تر ،دین بۆ بنه‌ما به‌هاداره‌كان ێ دین ی ئهوان ده‌ب ڕه‌خنه‌یه‌كیش بگرێت ،چونك ه به‌بۆچوون ێ و سه‌ر نه‌هێنێت ه ده‌رو هه‌ر له‌و چوارچێوه‌یه‌دا زیندان بكر باسی ئه‌خالق نه‌كا! ی خۆیشمان ی كردنهوه ی ئهو سه‌رده‌مه‌و السای ێ بانگێش ه به‌ڵ ی ته‌له‌فزیۆن و ڕادیۆو ی له‌سه‌ر شاش ه ی بۆ ئێستا زه‌مین ه سازی ی (مه‌ال) ی به‌هێنان ێ جاریش وروژاندن ڕۆژنامه‌كاندا ،بگر‌ه هه‌ند ی ی و پێكهوه ژیان ی بۆ شه‌رعیه‌ت و دروستی یه‌ك و فه‌توادان ی (عه‌لمانیه‌ت) له‌گه‌ڵ ئیسالمدا ،وه‌یان گوتنی :عه‌لمانیه‌ت -به‌ال ی ئیسالمدایه! ی دین ئهوهوه -پڕ به‌پڕ له‌خزمه‌ت و به‌رژه‌وه‌ند ی بۆ پاكژ‌ه بكه‌ن و به‌یانی و دوو ێ كه‌م ه كه‌م ه ڕێگا ده‌یانه‌و ی چه‌واشه‌كراودا: ی بۆ بكه‌ن له‌ناو جه‌ماوه‌رێك به‌یانیش ڕاپرس ئاخۆ ئێوه عه‌لمانیه‌تتان ده‌وێ ،یان ئیسالمییه‌ت ،واته: ی ی ده‌رگا ی سوڵته‌و ده‌سه‌اڵت له‌دین و ،داخستن جیاكردنه‌و‌ه مزگه‌وته‌كان له‌سه‌ر نوێژ خوێنه‌كان و ئیمامه‌كه‌شیان و ی ی مزگه‌وته‌كه‌دا! وه‌یان به‌شێوه‌یه‌ك ی له‌چوارچێو‌ه گه‌مارۆدان ی ی ده‌كه‌ن و ده‌یوروژێنن و ده‌ڵێن :بڕۆ دیندار تر پێشنیاز خۆت بكه‌و نوێژو ڕۆژو حه‌ج و ته‌نانه‌ت زه‌كات و ..بده ،به‌اڵم ی ێ له‌نوێژ هه‌قت به‌سه‌ر دهوڵهتهوه نه‌بێت ،چونك ه ئهو ك ه ڕ تۆ نه‌گرێ ،ئیتر تۆش چیت ده‌وێ له‌و..؟! ی واڵت بێت و ی كوێخا به‌ڵێ ..ئه‌گه‌ر عه‌لمانیه‌ت ئاوا بۆ خۆ ێ ی گه‌زو پێوان ه بكاو ئه‌خالق و مه‌خالق نه‌مێن ی خۆ به‌ئاره‌زوو ی الموباح بێ ،نێرو مێ ،كچ و ،مه‌شروبات و عاره‌ق و قومارباز ێو و كوڕ پێكهوه بژین و پێكهوه بخوێنن و ،هیچ فه‌رقیان نه‌ب
ئه‌حمه‌د كاك ه مه‌حموود ی ێ -ك ه دیین ێ – چ لێره‌و چ له‌و ل ه مێژ‌ه هه‌وڵ ده‌در ی ژیان وه‌النرێن و ی ئیسالم له‌گۆڕه‌پان ئیسالم و زانایان ی عه‌لمانیه‌ت بدرێت ه به‌ر ،وه‌به‌جۆره‌ها شێوه له‌ده‌ره‌وه‌و ڕێگ ه ی مشت و ی بۆ ده‌كرێت و بۆت ه جێگ ه ناوه‌و‌ه بانگێش ه ی ئهو رۆژه‌و ،هه‌ردووالشیان ی ئیسالمیه‌كان و ئه‌وروپا مڕ ئیسالمییه‌كان و ئه‌وروپا -ده‌یان بابه‌ت و كتێب و نامیلكهیانی بسه‌لمێنن له‌سه‌ر نووسیی ،ئه‌وروپا ده‌یانویست به‌دنیا ێ و دژ به‌یه‌كن! ك ه هه‌رگیز دین و ده‌وڵه‌ت پێكهوه نایانكر ی ئیسالم زۆر زۆر بچوك و كورت ده‌یانویست -به‌تایبه‌تی -دین ی مزگه‌وته‌كاندا بكهنهوه ،به‌ڕاده‌یه‌ك له‌ناو قوژبن و (زاویه) ی نێوان ێ ك ه په‌یوه‌ند ی هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ب ی بكه‌نه‌وه‌و ،كاروبار جێ ی ێ توندوتۆڵ بكرێت ،هه‌ر خه‌ریك مرۆڤ و (په‌روه‌ردگاری) پ ی ی ئایین ێ (طقوس) و (رموز) و نه‌شیدو سروود هه‌ند ی ی ده‌رگا ی به‌ده‌ره‌و‌ه ێ هه‌ق بێت ،ئیتر -پاش ئهوه -ناب ی ی و پێكه‌وه‌نان ی كۆمه‌اڵیه‌ت مزگه‌وتیشه‌و‌ه هه‌بێت ،شیراز‌ه ی ی و ،دامه‌زراندن ی و ڕامیار خێزان و ،نان په‌یداكردن و ئابوور ی ێ بێت چ كه‌سێك سه‌رۆك ده‌وڵه‌ت و ده‌سه‌اڵت به‌ده‌ست ك 6
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ێ بۆچ ێ سنوور) ئازاد بن ،ده‌ب یب ی (ئازادی به‌مانا فراوانه‌ك ه ی چه‌واشه‌كراو ێ كه‌س ی ب ه (عیلم) و زانسته‌و‌ه نیه ،وه‌ك هه‌ند ی ێ ك ه پێیان ده‌ڵێن :گوایا مه‌به‌ست ب ه عه‌لمانیه‌ت ئهوهی ه ك ه له‌ڕێ ی ئهو نووسه‌رو مه‌الیان ه نه‌ب ێ و مه‌منوون ی نه‌ب ڕاز ێ و كاره‌كانمان ێ له‌په‌ناگایه‌كا ،وه‌یان له‌مزگه‌وتێكدا) زانسته‌و‌ه هه‌نگاو بۆ ژیان و بزووتن هه‌ڵنر وایه( :مه‌ال هه‌ر ده‌ب ی زانسته‌وه‌بێ! كه‌وابوو كورترو باشتر هه‌ر ئهوهی ه ی هه‌موو له‌ڕوو ی بێت له‌گه‌ڵ ڕیشسپ ی خۆ ی وه‌عزو نه‌سیحه‌ت هه‌ر خه‌ریك ی عه‌لمانیه‌تدا بگوترێ( :العلمانية :هي الالدينية). گه‌ڕه‌كدا ،باالوه‌كانیش له‌هاوێن ه هه‌واره‌كان و مه‌یخانه‌كاندا له‌پێناس ه ی دیكه‌یان ی له‌و ی په‌ڕو باڵشكاو عه‌لمانییه‌ت :دوو به‌شه :هه‌ركامێكیان بگر ی مه‌ال ێ ئامۆژگاری مه‌ست و سه‌رخۆشبن! ده‌ب ی ناشیرینترو خراپتره: ی ده‌نگ ی هه‌بێ؟ وه‌یان ك ه ی ئاوا چ كه‌ڵكێك بۆ كوێخایه‌ك ێ دیینی ،زاناكان ئهو بابه‌ت ه ی و ب ی ئیلحادی ی بڵێ :ئهو ڕه‌فتارو كرداران ه حه‌رامن! خۆ یه‌كه‌م :عه‌لمانیه‌ت ێ تا پێ ده‌یگات ی ی و نكوڵ ی ده‌كه‌ن كه :سه‌رجه‌م ئینكاری ی ئه‌مڕۆ وه‌ك به‌م شێوه‌ی ه پێناس ه هه‌مووشمان ده‌زانین كاربه‌ده‌ستان و فه‌رمانداران ی دین ده‌كاو ،به‌ر خه‌لیف ه (مه‌نسوور) و (هاروون ه ڕه‌شید) نین ،تا زانایه‌ك به‌رن ه له‌دین و گشت (مه‌بادئ) و (قییه‌م)ـه‌كان له‌هه‌موو شتێكیش حاشا ی بۆ بگرن ی خۆیان و گوێ ال ی به‌دیهێنه‌رو ی خوا له‌بوون و ئامۆژگارییان بكا!!.. دروستكه‌رو نه‌خشه‌گر ی عه‌لمانیه‌ت ل ه فه‌رهه‌نگ ده‌كا ،به‌ده‌ر له‌وه‌ش هه‌ر ی دنیا ئینگلیزیدا به‌مانا ی ئیمان و كه‌سێك باس ی هاتووه ،وه‌یان گه‌رای باوه‌ڕو ئه‌خالقییات بكات، مادده، ی ڕه‌چاوكردن یو ێ په‌رد‌ه دژایه‌ت ئهو ب ێ ی ب وه‌یان ،مه‌به‌ست پێ ی له‌گه‌ڵ ده‌كا! ملمالنێ ی دینیه ،یان مه‌به‌ست پێ ئه‌م جۆره عه‌لمانیه‌ت ه ی دووركه‌وتنه‌وه‌ی ه له‌مانا ی زۆر خراپ و –ئه‌گه‌رچ خواپه‌رستی! هه‌ر هه‌مان زانایانی ئیسالم پێشەوایانی شۆرش و چاكسازی ی خه‌ڵك ی هه‌یه ،به‌اڵم ال ی ته‌واو ناشیرین فه‌رهه‌نگ ده‌ڵێ :العلمانية :هي النظرية التى تقول :إن االخالق سیماو دیمه‌نێك ی ئهو په‌رچه‌مه‌ش ی هه‌ڵگران ێ و حوكم ی كافر ده‌كر والتعليم يجب أن ال يكونا مبنيين على أسس دينية) ،وة لة به‌ئاسان ی موسڵمانان زۆر ئاشكراو ڕوون ه و هیچ كه‌سێكیشیان (دائرة المعارف البريطانية)دا هاتووه ده‌ڵێت( :العلمانية :حركة ال ێو ی دین ده‌رچ ێ له‌بازن ه ێ بیه‌و ی ناكات ،مه‌گه‌ر كه‌س إجتماعية ،تهدف إلى نقل الناس من العناية باآلخرة إلى العناية قبووڵ ی بدات! ێ سنوور به‌خۆ ی ب ئازادییه‌ك بالدار الدنيا فحسب). ی ی ئه‌م جۆره عه‌لمانیه‌ت ه زۆر توندڕه‌ون له‌دژایه‌ت ی (إلحاد) ده‌كاو ده‌ڵێ( :إلحاد) خه‌ڵكان هه‌ر هه‌مان فه‌رهه‌نگ باس ێ به‌زه‌ییان ه موسڵمانان ئه‌شكه‌نج ه ی (دین)داو ،زۆریش ب ی (عه‌مه‌لیی) كردن ی (نظری) ئیلحادی ی تیۆر دوو به‌شه :ئیلحادی ێ سه‌ركوتیان ده‌كه‌ن و ناهێڵن ی ده‌ده‌ن و ،هه‌تا بۆشیان بلو ی ئیلحاد كرده‌یی ،دیاره ئهو فه‌رهه‌نگ ه عه‌لمانیه‌ت به‌به‌شێك ی داده‌نێت .كه‌وابوو عه‌لمانیه‌ت :یه‌كێك ه ل ه مه‌زهه‌ب ه له‌هیچ شتێكا ده‌نگ و ره‌نگیان هه‌بێ. عه‌مه‌لی ی عه‌لمانیه‌ت ی غه‌یر‌ه ئیلحادیی ه -ئه‌گه‌رچ ی گهوره ده‌كه‌ن! دووه‌م :عه‌لمانیه‌ت ی خوا ی بوون ی نكوڵ خوا نه‌ناسه‌كان و ئهوان ه ی خۆ ێ و به‌ئاره‌زوو ی دنیا له‌دین داماڵ ێ جڵه‌و وه ده‌یه‌و ی هه‌ر ئیلحاده -به‌اڵم ئه‌م به‌شه‌یان ی گشت دیمه‌ن و سیمایه‌ك ی تیورانه‌ی ه به‌م ی خوا ناكات و ئیمانێك ی سیاسه‌ت و ئیقتیصادء ئیجتیماع و چونك ه حاشا ل ه بون ێ سنوور له‌بواره‌كان و ب ی ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن( :العلمانية غير ملحدة) خۆ ی ناوه پێناس ه ئه‌خالق و یاسادا كار بكاو دوور ل ه هه‌یمه‌نه‌ت و ده‌سه‌اڵت ی خوا ی ئاواش بێت ئه‌میش هه‌ر ڕێگا نادا (دین) ی ئه‌گه‌رچ (دین) ببزوێ! له‌والیشه‌و‌ه (عه‌لمانیه‌ت) هیچ په‌یوه‌ندییه‌ك 7
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی ئهو ده‌وڵه‌ت ه به‌ناو ئیسالمییان ه -ل ه بنه‌ڕه‌تا- هه‌ر بۆی ه زۆرێك ی ی له‌ته‌ك بانگخوازان جه‌نگ له‌گه‌ڵ دیندا ده‌كه‌ن ،دژایه‌ت ی ئهو بانگخوازان ه ك ه ئه‌م ڕاستیان ه ئیسالم ده‌كه‌ن ،به‌تایبه‌ت ی پاشاو ی خوا له‌كۆشك ێ دیین ڕوون ده‌كه‌نه‌وه‌و ده‌ڵێن :ده‌ب ی سه‌ركۆماره‌كانیشدا (حاكم) بێت ،هه‌ر وه‌كو ل ه چوارچێو‌ه ی لێده‌كرێت ،هه‌ر ئهو تێنه‌گه‌یشتنه‌ی ه مزگه‌وتدا حاكمه‌و په‌یڕه‌و ێ جار ئهو خاوه‌ن فیكره‌و بۆچوونان ه له‌وتارو سمینارو ك ه گه‌ل ێ جاریش -ئه‌گه‌ر ی خوا دێنن و ،هه‌ند نووسینه‌كانیاندا ناو ی قورئان و فه‌رمووده‌كان وتاره‌كانیان پێویست بێت -به‌ئایه‌ت ی ساده‌یان پێ ی تر خه‌ڵك ده‌ڕازێننه‌وه ،ئیتر ده ئهوهنده ی خواناس ده‌درێن ه چه‌واش ه ده‌بێت و به‌فه‌رمانده‌و حاكمێك قه‌ڵه‌م. با پوخته‌تر بڵێین :عه‌لمانیه‌ت به‌هه‌ردوو ی ئاشكراو نمایانه، به‌شه‌كه‌یه‌و‌ه كوفرێك ێ هیچ گومان و دوو دڵییه‌ك ،بۆی ه هه‌ر ب ی به‌هه‌ركامێك له‌و دوو به‌شه‌ی ه كه‌سێك بڕوا ی ئیسالم چووه‌ت ه ێ سۆ له‌دیین هه‌بێ ،ب ی ی ئیسالم بۆخۆ ده‌رێ ،چونك ه دیین ی تێرو ته‌سه‌له ،وه كامڵ و گشتگیر‌ه دینێك ی له‌خۆ گرتووه، ی ژیان و هه‌موو الیه‌نه‌كان ی و جه‌سته‌یی ،سیاسه‌ت و ئابووری، رۆح ێ وه ره‌وشت و قییه‌م ..وه هه‌روه‌ها ..جا له‌به‌ر ئهوه ناب ێ هه‌ر بۆ ئهوهی ه ك ه ی ئامێت ه بكر ی تر مه‌نهه‌ج و ڕێڕه‌وێك ی گه‌ور ه ده‌فه‌رمووێ[ :يا أَُّي َها الَّ ِذ َ الس ْل ِم َك َّاف ًة خوا ين آَ َمنُوا ا ْد ُخلُوا ِفي ِّ َُ َو اَل َتتَّبعُوا ُخ ُط َو ِ َّ َ ُب ٌ ين] البقره ،٢٠٨ :یان ان إِنَّ ُه لك ْم َع ُد ٌّو م ِ ِ ات الشيْط ِ ی قبووڵ ده‌كه‌ن و، ی ئهوان ه ده‌كا ك ه بڕێك لۆمه‌و سه‌ركۆن ه ْ اب َو َت ْك ُف ُر َ بڕێكیش وه‌ال ده‌نێن[ :أ ََفتُ ْؤ ِمنُ َ ْض َف َما ون ِب َبع ٍ ْض ال ِك َت ِ ون ِب َبع ِ
ی ی جدیش ی مه‌ردمه‌و‌ه و هه‌وڵ ی دنیا ده‌ست بخات ه نێو كاروبار ی نابێت ی ئایینه‌و هه‌رگیز ڕاز (ته‌همیش) و ل ه په‌راوێزنان ی خوا بكرێت و ی به‌رنامه‌و شه‌ریعه‌ت ی ژیان تێكه‌ڵ به‌رنام ه ی به‌ڕێوه‌بردن، ی یاساو شێوه ده‌وڵه‌تیش ئازاد ده‌كا ل ه دانان ی (عه‌لمانیه‌ت)ـ ه بۆ ئهو دوو به‌ش ه مه‌به‌ستیش لهم دابه‌شكردن ی (عه‌لمانیه‌ت) هه‌ر ئه‌وه‌یان ی خه‌ڵك ی زۆرین ه ئهوهی ه ك ه ال ی خوا بكا ،ئێم ه ههردوو ی بوون یاساغ و حه‌رام ه ك ه نكوڵ ی به‌شه‌كه‌یمان شیته‌ڵكرد تا خه‌ڵكان وریاو وشیاربن ك ه ئهوان ه ی ی خوا ده‌كه‌ن و ،ئه‌وانه‌ش بۆر‌ه ئیمانێكیان پێ حاشا ل ه بوون ی وای ه ك ه (دین) ل ه ده‌وڵه‌ت هه‌یه ،به‌اڵم ئه‌میش هه‌ر پێ ی دهوڵهتهوه، ی نی ه ده‌ست بخات ه نێو كاروبار ێ و بۆ جوداب
ی ی و كوفره‌و هه‌ركه‌سیش پێ ێ باوه‌ڕ ی ب ئهوه ههردوو باره‌ك ه باش بێت ب ه (ملحد) و خوانه‌ناس داده‌نرێت. ی چه‌واشه‌كردنه‌و‌ه ی (عه‌لمانیه‌ت)ـ ه له‌ڕوو ی دووه‌م ئه‌م به‌ش ی یه‌كه‌م ی خراپترو خه‌ته‌رتره ،چونك ه به‌ش ی یه‌كه‌م له‌به‌ش ی خوا ده‌كاو خه‌ڵكیش به‌ئاسان به‌ئاشكرا (نه‌فی) بوون ێ ی دووه‌م ،واده‌ب ی تێده‌گه‌ن ،به‌اڵم به‌ش ده‌یناسن و لێ ی ێ واجیبات ی نوێژو ڕۆژووش ده‌گرن و هه‌ند ی ئااڵك ه هه‌ڵگران ی ئه‌مه‌ی ه كه: ئیسالمیش ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،به‌اڵم ڕاوبۆچوون (دین) نابێ ده‌ست وه‌ربدا ل ه كاروباری ده‌وڵه‌ت و مه‌ردم! ی عه‌لمانیه‌ت ی به‌هه‌ردوو به‌شه‌ك ه ی و ئاگادار له‌به‌ر كه‌م زانست ی حكوومه‌ت ه ده‌سه‌اڵتداره‌كان ی یاساكان ی زۆرب ه ده‌بین ی ی عه‌لمانیان هه‌ی ه و زۆرین ه ی ئیسالمدا ،یاسایه‌ك له‌جیهان موسڵمانانیش به‌و ڕاستی ه به‌ئاگا نین و وه دوویان ده‌كه‌ون!
َج َزا ُء َم ْن ْيف َع ُل َذلِ َك ِم ْن ُك ْم إِ اَّل ِخ ْز ٌي ِفي ْال َحيا ِة ُّ ُر ُّد َ ون الد ْنيا َو ْ يو َم ْال ِقيا َم ِة ي َ َ َ ْ َ اب َو َما اللهَُّ ِب َغا ِف ٍل َعمَّا َت ْع َملُ َ ون] (البقره.٨٥: إِلى أ َش ِّد ال َعذ ِ
ی عه‌لمانیه‌كان به‌و كاره‌یان -ئه‌گه‌ر بڕواشیان به‌خوا هه‌بێ -دین خۆیانیان هه‌ڵوه‌شاندۆته‌وه ،چونك ه پێیان وای ه ك ه به‌رنامه‌و ی ی دین ی تێرو ته‌سه‌لتر‌ه له‌به‌رنامه‌و ڕانماییه‌كان ی زه‌و یاساكان ی ئیسالم یه‌كده‌نگن و ده‌ڵێن( :من ئیسالم ،بۆی ه گشت زانایان اعتقد أن األنظمة والقوانين التى يسنها الناس أفضل من شريعة 8
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
اإلسالم ،او أن نظام اإلسالم اليصلح تطبيقه فى هذا القرن ،أو أنه كان سببا في تخلف المسلمين ،او أنه يحصر في عالقة المرء بربه ،دون أن يتدخل فى شؤن الحياة األخرى) هه‌ر كه‌سێك ی مردم دابان ده‌هێنن باشترو ێ ئهو ڕژێم و یاسایان ه وا بزان ی ئیسالم هه‌رته‌نیا ی ئیسالم و ،دین قه‌شنگترن ل ه شه‌ریعه‌ت ێ ی مرۆڤه‌ب ه (په‌روه‌رێنه)وه ،وه ناب ی په‌یوه‌ند بۆپته‌و كردن ی ژیان ،یان ێ ده‌ستێوه‌ردا له‌كاروبار دین ب ه هیچ كڵوج ی ێ لهم سه‌دانه‌دا ئیسالم پراكتیك بكرێت ،وه‌یان دین ناگونج ی موسڵمانان…ئه‌وا ی دواكه‌وتن و به‌جێمان ئیسالم ه بۆت ه هۆ ێ له‌و بۆچوونان ه دین ل ه ده‌ست دهداو ،ل ه دین به‌هه‌ر یه‌ك ترازاوه. ی ی زۆره‌و‌ه ل ه واڵت و ناوچه‌كان بۆی ه ئێستا به‌داخ وكه‌سه‌رێك ی نووسه‌رو واژه‌وانان و ی ئیسالمدا ل ه ناو جیل و پێڕ دنیا ی زۆر هه‌ڵكه‌وتووه ،زۆرێكیشیان رۆژنام ه نووساندا عه‌لمانیه‌ك ی زانكۆ! یان… یان ،و پێیان ده‌ڵێن بیریار ،یان مامۆستا ی عه‌لمانیه‌ت به‌رزه‌و‌ه ێ په‌رد‌ه ئااڵ ێ بێت ب ی ل خه‌ریك ه وا ی سه‌رده‌م!! هه‌ر ی و رۆشنفكر ی بیرتیژی بكرێت و بێت ه مای ه لهوهوه ئه‌نجام گه‌یشته ئهوه كه: -1حوكم و بڕیاره‌كان ب ه (ما أنزل اهلل) ره‌فز بكرێت و پشت ه ی ژیاندا ی بواره‌كان ی ئیسالم له‌ته‌واو سه‌ربخرێن و ،شه‌ریعه‌ت ی خوا بۆ پێغه‌مبه‌رمان ی (وحی) نیگا وه‌ال بنرێت و ،له‌بات ی له‌سه‌ربێت ،قانوون و ی هه‌تاهه‌تای (محمد) ساڵوو دروود ی خورهه‌اڵت و خۆرئاوا ره‌وابێت و ،بانگه‌وازیش بۆ یاساكان ی به‌سه‌ر دام و ده‌زگاكاندا ی شه‌ریعه‌ت و هه‌یمه‌ن ه گه‌ڕانه‌و‌ه ی ی سوڵت ه ب ه دواكه‌وتن و (ئیرهاب) بدرێت ه قه‌ڵه‌م و ال ی بۆده‌كرێت و ،ته‌نانه‌ت ل ه ی خۆ ی تایبه‌ت سه‌رده‌م حیساب ی ی ده‌وڵه‌تیش ێ و هیچ كارێك ی سه‌ره‌تاییش بێبه‌ش ده‌كر ژیان ی بێگان ه ی گه‌ل و جه‌ماوه‌ریش ب ه پیاو ێ و ال ێ ناسپێردر پ ێ ی نه‌ب ی قسه‌یان تین و كاریگه‌ر نیشانده‌ده‌رێ ،بۆ ئهوه بهسهریانهوه. ی ی ئیسالم هه‌ڵوه‌شێنه‌وه‌و ال ی پڕ ل ه سه‌روه‌ر -2مێژوو ێ بكرێت و، ی پ ی دنیا گه‌مه‌و گاڵت ه خوێنكاران و خه‌ڵكان یو ی تاریك ی ئیسالم ،به‌سه‌رده‌مێك ی ڕوناك و زێڕین سه‌رده‌م ی دواكه‌وتوان ه دابنرێت و ،ل ه په‌یمانگاو زانكۆكاندا ب ه ئاره‌زوو
مامۆستای پۆله‌كه (ته‌قییم)بكرێ و بگوترێته وه…! ی موسڵمانیش فز‌ه بكا ،ئه‌گین ه -له‌ژێر ێ هیچ خوێندكارێك ناب ی هه‌م ه ێ و ،هه‌ڕه‌ش ه ی داده‌نر ی دیموكراسییدا! -به‌ئیرهاب سای ه ی لێده‌كرێت ،بچوكه‌كه‌یان ده‌ركردنه‌و ،سبه‌ینێش ل ه جۆره‌یش هیچ ده‌زگایه‌كی ده‌وڵه‌تییدا جێی نابێتهوه! ێ و، - 3په‌روه‌رده‌و تێگه‌یاندن و پێگه‌یاندن چه‌واش ه بكر ی عه‌لمانیه‌ت، ی بیرۆك ه ی باڵوكردنه‌و‌ه ببێت ه خزمه‌تگوزار ئه‌وسا له‌مه‌شه‌وه: ی ی خوێندن و قوتابخانه‌كاندا بیرۆك ه أ -ل ه گشت قۆناغه‌كان ی پێشكه‌وتن ێ و به‌نیشان ه ی بدرێت عه‌لمانیه‌ت ره‌واج دابنرێت. ی ی مادده دینییه‌كان و كه‌مكردنه‌و‌ه ب -كه‌م سه‌یركردن ی دواوه ،ئه‌وكات ه ی كاته‌ك ه بۆیان ،یان هه‌ر بخرێت ه دوا فه‌تر‌ه ی پێماو‌ه ی ال ماوه ،ن ه خوێندكاریش وز‌ه ك ه ن ه مامۆستا توانا ێ هه‌ر ێ و ده‌ر نه‌چ ی ئاییندا ده‌رچ بۆ وه‌رگرتنی ،یان له‌وان ه دهرچووه!.. ی هێنانیان ،هه‌تا ی گشت ده‌قه‌كان و قه‌ده‌غه‌كردن ج -ڕاگرتن الوازی بیرۆك هی ئهوان پهردهی له‌سه‌ر النه‌برێ. ی ڕاڤه‌كردنیانه‌وه، ی گشت ده‌ق ه شه‌رعییه‌كان ،له‌ڕێگ ه د -تێكدان ی ێ شیته‌ڵ بكرێن خزمه‌ت ب ه عه‌لمانیه‌ت بكه‌ن ،له‌بات به‌جۆر ئامانجه دینییه‌كان! ی مامۆستا دینداره‌كان و گواستنه‌وه‌یان بۆ ه -دوورخستنه‌و‌ه شوێن و جێگا ئیدارییه‌كان ،یان خانه نشین كردنیان! ی خوێندكار‌ه دینداره‌كان ،به‌شێوه‌یه‌ك و -كه‌م ته‌ماشاكردن ی نه‌توانن له‌گه‌ڵ مامۆستاكاندا (موناقه‌شه) بكه‌ن بۆ ده‌ركه‌وتن ی ی خۆ ی ساڵ جه‌زره‌ب ه ڕاستیه‌كان و دووریش نی ه سه‌ر ی بكه‌ن! ێ و ژیر وه‌رگر ی ی له‌گیرفاندا نه‌بێ ،دژ ی عه‌لمانیه‌ت ز -هه‌ركه‌سێك بیرۆك ه ی (الوحدة الوطنية) دابنرێت و ،ته‌نها هه‌ر ی نیشتمان یه‌كڕیز ی دڵسۆزو ره‌سه‌نه! عه‌لمانی هاواڵت ی ێ سنوورو به‌دڕه‌وشت ی ب ی (ئیباحییه‌ت) - 5باڵوبوونه‌و‌ه ی ی خێزان -ك ه یه‌كه‌م تۆم ه له‌یاسا ی بینا و ،ڕووخاندن ی هاواڵتیان و گه‌نجه‌كان بۆ ئیباحییه‌ت كۆمه‌اڵیه‌تیداو دنه‌دن ه ئه‌وه‌ش له‌ڕێی:9
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ێ پێده‌ده‌ن ی كاره زۆر خراپ و دزێوه‌كان ر أ -ئهو یاسایان ه و هیچ تۆڵه‌یه‌كیان له‌به‌رامبه‌ره‌و‌ه دانانێن ،دیاره ئه‌وكاته- ی ی له‌پرۆس ه ی جینس ی كار ی و مومارهس ه زیناو داوێن ناپوخت ێ ئهو ئازادیه‌ش ی گشت كه‌سێكه‌و‌ه ده‌ب ی كه‌سێت ئازادی بپارێزرێ! ب -ڕاگه‌یاندن ه جیاوازو جۆراوجۆره‌كان :ڕۆژنامه‌كان و گۆڤارو ی ڕادیۆو ته‌له‌فزیۆنه‌كان ك ه شه‌وان ه و ڕۆژان ه ماندو نابن له‌دژایه‌ت ی ی و كردنه‌وه‌و ڕازانه‌و‌ه (فه‌زیله) و به‌هاكان و مرۆڤایه‌ت سه‌دان هاوینه‌هه‌وارو جێگا گه‌شت و گه‌ڕه‌كان به‌شێوه‌یه‌ك ی الوه‌كان و ،ئه‌وجار ی جینس ی (غهریزه) ی وروژاندن ببێت ه هۆ ی الوو مێرمنداڵ و ی سه‌دان و هه‌زاران كچ و كوڕ تێڕژاندن ێ و سه‌ماو سووڕدان له‌به‌رده‌م یه‌كتردا. گۆرانی و هه‌ڵپه‌ڕك ی ی كوردی ی (حیجاب)و له‌چك و جل و به‌رگ ج -دژ وه‌ستان ك ه له‌گه‌ڵ پۆشاك ه ئیسالمییه‌كه‌ماندا یه‌ك ده‌گرێته‌وه‌و، ی كچ و ی خۆ ده‌رخستن و (سفووری) و تێكه‌ڵكردن سه‌پاندن كوڕ له په‌یمانگاو دانشگاكاندا. ی بانگه‌وازی ئیسالمی له‌ڕێگای: -6دژایه‌تیكردن ی توندو تیژ له‌سه‌ر باڵوكراو‌ه ئیسالمیه‌كان، أ -چاودێرییه‌ك ی ڕۆژنامه‌و گۆڤارو هه‌ر ی ده‌رگا هاوكات له‌گه‌ڵ وااڵكردن ی ئیسالم و ی چه‌واشه‌كه‌رو فریوده‌رو الده‌ر له‌ڕێباز كتێبێك شه‌ریعه‌تی ئیسالم. ی ڕاگه‌یاندن ه ی ده‌رفه‌ت له‌به‌رده‌م هۆكان ب -فراوانكردن عه‌لمانیه‌كان ،تا باشترو زیاتر ده‌نگ و ڕه‌نگیان بگات ی خۆیانیان بۆ ڕاڤ ه به‌جه‌ماوه‌رو گه‌ل و مه‌به‌ست ه مادییه‌كان ی ی ماف ی دواكه‌وته‌و پێشێلكه‌ر بكه‌ن و ئیسالمیش به‌دینێك مرۆڤ ،به‌تایبه‌تی ئافره‌تان بنوێنرێ. ی خواو دژایه‌تیكردنیان ی دین ی بانگبه‌ران - 7ته‌فرو تووناكردن ێ ی نابه‌ج و تۆمه‌تبار كردنیان به‌جۆره‌ها درۆو ده‌له‌سه‌و قس ه ی بێگانه‌و، و ناپه‌سه‌ند به‌رامبه‌ریان و ،تاوانباركردنیان به‌پیاو ی ته‌كنه‌لۆژیاو باس ه زانستیه‌كان و ،خاوه‌ن دواكه‌وت ه له‌كاروان عه‌قڵێكی دواكه‌وته‌و گوشراوو ،كۆنه په‌رست! ی عه‌لمانیه‌تن، ی دژ -8گوشار خستن ه سه‌ر ئهو موسڵمانان ه ی و شار به‌ده‌ركردنیان. له‌ڕێ گرتن و كوشتن و نه‌ف ی و، ی و حاشا ل ه (جیهاد) و هێرشكردن ه سه‌ری -9بێزاری
ی و ناهه‌ق و ناڕه‌واو هه‌م ه جیانه، ی ڕێگری ی به‌كارێك دانان ی ی خوایه‌و ،بۆ سه‌رخستن ی دین چونك ه جیهاد بۆ سه‌رخستن ی خوایه ،دیاره عه‌لمانیه‌ت (دین)یان فه‌رمان و بڕیاره‌كان ی دنیا دابڕیوه‌و هه‌ر ئه‌م قسه‌ی ه ده‌كه‌ن ك ه دین له‌كاروبار ی و خواوه‌ندیدا -ئه‌ویش ئه‌گه‌ر حاشا په‌یوه‌ندیی ه ل ه نێوان خۆ ی خوا نه‌كه‌ن ،-ده‌سا ئیتر چۆن جیهاد قبووڵ ده‌كه‌ن له‌بوون و ده‌رفه‌ت ده‌ده‌ن جیهاد بكرێت؟! ی و نیشتمانپه‌روه‌ری ..واته: - 10بانگێش ه بۆ نه‌ته‌وایه‌ت ی و ی نه‌ته‌وایه‌ت ی گشت هاوزمانان له‌سه‌ر بنه‌ما كۆكردنه‌و‌ه ی دین! ێ نه‌دان به‌بنه‌ما به‌هاداره‌كان ی (دین)و گو وه‌النان ی لێده‌بێته‌و‌ه ی تریش عه‌لمانیه‌ت زیان ئه‌مانه‌و ده ئهوهنده ی بنیاده‌م ،بۆی ه به‌هیچ جۆر ڕه‌وانی ه بۆ ئیسالم و كۆمه‌ڵگ ه ی ی موسڵماناندا پشتیوان ی بۆ بكرێت و له‌واڵت پڕو پاگه‌ند‌ه لێبكرێت.
عه‌لمانیه‌ت چۆن دین ده‌گۆڕێ و
الوازی ده‌كات له ده‌روونی موسڵماناندا !؟ ی ی زۆره بۆ تێكدان و هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ێ عه‌لمانیه‌ت ڕێگ ه به‌ڵ ی ی ئیسالم له‌مێشك و ده‌روون ی دین بنه‌ما به‌هاداره‌كان موسڵماناندا ،له‌وانه: ی ئیمان كزو الواز ێ خه‌ڵك ی بڕ - 1خه‌ڵه‌تاندن و له‌خشت ه بردن ێ ی دنیاو (مه‌نصه‌ب) و پله‌و پایه ،وه‌یان هه‌ند به‌ماڵ و سامان ێ بره‌وو ڕه‌واج بده‌ن ێ ده‌گرن ،هه‌تا لێره‌و له‌و ی الواز به‌كر ژن ی عه‌لمانیه‌ت ،ئه‌ڵبه‌ت ه به‌ر له‌و‌ه ئهو ئه‌ركه‌یان پێ ب ه ئااڵ ی فشۆڵ ه (نمایش) ی زله‌و جل و به‌رگ ێ ناو بسپێرن ،به‌هه‌ند یان ده‌كه‌ن له‌به‌رده‌م جه‌ماوه‌ردا ،هه‌تا گوتارو قسه‌یان قبووڵ بێت و بایه‌خیان بدرێتێ. ی تایبه‌تیدا -ل ه خۆرئاوا- ێ له‌وان ه له‌مه‌ڵبه‌ند - 2هێند ی به‌رزیان گۆشده‌كه‌ن و پێیانده‌گه‌یه‌نن و ناوو نازناو ی زانكۆ، ی (دكتۆرا) یان مامۆستا پێده‌به‌خشن وه‌ك بڕوانام ه پاشان ده‌یانگێڕنه‌و‌ه بۆ زانكۆكان هه‌تا له‌وێو‌ه ورد‌ه ورد‌ه ێ ی خۆیان بڕێژن و كه‌سێكیش نه‌توان ده‌ست پێ بكه‌ن و ژه‌هر ی ی دكتۆرا له‌به‌رده‌میاندا هیچ شتێك بڵێت (چونك ه بڕوانام ه هێناوه‌ته‌وه‌و بیریاره!!) هه‌ر ئه‌مه‌یش ه ئه‌مڕۆ له‌زانكۆكاندا پتر 10
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی گه‌رمه‌و خوێندكارانیش ی عه‌لمانیه‌ت بڵنده‌و بازاڕ په‌رچه‌م هیچیان پێناگوترێ! ێ ل ه مه‌سه‌له‌كان و ئاڵۆزكردنیان ی بڕ ی باس و خواس - 3وروژاندن ی ژنان ی مه‌ردم پێیانهوه ،بۆ نموون ه مه‌سه‌ل ه و سه‌رقاڵكردن ی زۆر له‌گشت و مافیان ده‌خه‌ن ه ناو به‌رنامه‌وه ،بۆ ماوه‌یه‌ك ێ و ده‌بێت ه كێشه‌و ی لێده‌كر بۆنه‌و جێگاكاندا دیفاع و به‌رگر ی زانكۆو په‌یمانگاكان و ،كۆڕو ی ناو خوێندكاران مشت و مڕ ی له‌سه‌ر ێ و ،كتێب و نوسراو ی بۆ ده‌به‌ستر ی زۆر سیمینار ێ له‌خشت ه ده‌به‌ن ی پ ی زۆرین ه ژنان باڵو ده‌كرێته‌وه‌و زۆرێك و ،به‌و‌ه ده‌توانن ده‌نگ و ڕه‌نگیان بكڕن و مل به‌یاسا گرنگ ه ی ببن. ئیسالمیه‌كان نه‌ده‌ن و یاخ ی دڵسۆز ی ئیسالم و بانگخوازان ی زانا به‌ڕێزه‌كان - 4نیشاندان ی زۆر دواكه‌وته‌و له‌ڕاگه‌یاندنه‌كاندا به‌گشتی -به‌چینێك ێ سیاسه‌ت و كه‌م ی به‌جێماوو ب ی ڕۆشنبیر نه‌زان و له‌كاروان
ی پێشكه‌وتن و، ی دنیاو كاروان ئاگا له‌گۆڕانكاریی ه نوێكان ی مادده‌په‌رست و خۆفرۆش و خائین و له‌مپه‌ر له‌به‌رده‌م ئازاد ی تریش ،بۆ ئهوهی ه ك ه و ڕزگاریدا ،ئه‌وجۆر‌ه تۆمه‌تانه‌و ده‌یان ێ بۆ ێ و كه‌س ی جه‌ماوه‌رو گه‌ل ئیعتیبارو متمانه‌یان نه‌مێن ال ێ ێ و ،له‌والیشه‌و‌ه گۆڕه‌پانه‌ك ه ته‌ختتر بب ێ نه‌گر قسه‌یان گو ی عه‌لمانییه‌ت و ته‌نیا خۆیان بۆ خۆیان كوێخاو بۆ فێرخوازان ده‌مڕاسی گه‌ل بن! ی ناو زاناكان له‌مه‌سه‌ل ه ی كێشه‌و ئیختالفات -5وروژاندن ی تێ بگا ك ه (دین) ی وا مه‌ردم وا لێ بابه‌تیه‌كان ،به‌جۆرێك ی كێشه‌و ئیختیالفاته‌و به‌ده‌گمه‌ن شتێك ی جێگ ه هه‌ر هه‌موو ێ زاناكان یه‌كده‌نگ و یه‌كڕابن له‌سه‌ری ،مه‌به‌ستیش ده‌ستكه‌و ی وا یه‌قین نی ه هه‌تا زاناكان هه‌ر ئهوهی ه ك ه (دین) شتێك ی ڕێك بكه‌ون و بێده‌نگبن به‌رامبه‌ری. بتوانن له‌سه‌ر
ی ی تر ی قوتابخانهو زانكۆو چه‌ند مه‌ڵبه‌ندێك -6داهێنان ی بێگانه‌و ی گۆشكراوو په‌روه‌رده‌كراو به‌شیر ڕۆشنبیر ی ده‌ره‌وه‌و نه‌یار به‌كۆمه‌ڵگ ه ره‌سه‌نه‌كه‌مان ،هه‌تا زۆر خه‌ڵكان ی به‌جیدییان ه هه‌ڵسن بۆ بره‌و پێدان به‌عه‌لمانیه‌ت و الوازكردن ی (التزامات) به‌دینه‌وه‌و ی ب ه ئیسالمه‌وه‌و نه‌هێشتن په‌یوه‌ند جورئه‌ت بخه‌ن ه به‌ر كچ و كوڕ‌ه تاز‌ه پێگه‌یشتووه‌كان ك ه ی ئیسالم خۆ ئازاد بكه‌ن ئهوان پتر هه‌وڵ بده‌ن له‌ژێر ڕكێف ی و ،ئه‌خالق و قییه‌م شتێك ه ئیسالم دایهێناو‌ه بۆ زه‌وتكردن ی و ئازادیی له‌بنیادم! سه‌ربه‌ستی ی (عه‌لمانییه‌ت) و ئاسه‌وار‌ه ئه‌م ه كورته‌یه‌كبوو له‌ماناو مه‌به‌ست ی به‌ڕێزو دڵسۆز ب ه ی ئێوه شه‌ڕوخراپه‌كانی ،خران ه به‌ر چاو ی خۆشه‌ویستمان ،به‌و هیوای ه به‌زیندوویان ه ئیسالم و نیشتمان ی خوا تێكه‌ڵ ب ه عه‌لمانیه‌ت وه‌ریان گرین و ،پاشانیش دیین ی ی خۆ نه‌كه‌ین و ،عه‌لمانیه‌ت وه‌ك ماناو مه‌به‌ست ه ئه‌سڵه‌ك ه ی ی خۆ وه‌رگرین و ،ئیسالمیش به‌مانا فراوان و ڕاستیه‌ك ه ێ (مه‌بادئ) ێ ڕاست ه ك ه ئیسالم كۆمه‌ڵ قبووڵ بكه‌ین ،به‌ڵ ی له‌خۆ گرتووه :نوێژو ڕۆژوو حه‌ج و ی خواپه‌رست و بنه‌ما زه‌كات ...به‌اڵم له‌هه‌مانكاتدا سیاسه‌ت و ئابووری و عه‌القات ی ده‌ره‌وه‌و ناوه له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تان و ،ڕێككه‌وتننامه‌و و په‌یوه‌ند ی ی و (ته‌عامول) له‌گه‌ڵ هه‌مسایان ی جه‌نگ و ئاشتی یاسا ی واڵت خۆیدا ،ئه‌وجا هێزو ده‌سه‌اڵت و سوپاو له‌شكرو ئیدار‌ه ی ئه‌مانه‌ش هه‌موو ئیمان و باوهڕه ی و ،سه‌ره‌ڕا و حكوومه‌ت ی و ،به‌پێغه‌مبه‌ران و به‌كتێبه‌كان و ی دوای به‌خواو به‌ڕۆژ ی و شه‌ڕی) و حوكم ی خوا (خێری به‌گشت بڕیار‌ه ئه‌زه‌لییه‌كان و بڕیاره‌كانیش -سه‌رجه‌م ،گه‌وره‌و بچوك -هه‌ر ب ه به‌رنامه‌و ێ ئاوا ئیسالممان قبووڵ بێت، ی گهوره ،ده‌ب ی خوا یاساكان ی -به‌ده‌ر ی نوێ ئه‌گین ه هه‌ر شتێك ،هه‌ر فیكره‌و بۆچوونێك ی ئیسالمییه‌وه‌و ل ه ئیسالم -سه‌ر هه‌ڵبداو ڕاكێشرێت ه واڵت ی و ببن ه سه‌ربازو ی شان بده‌ن ه به‌ر موسڵمانانیش به‌خێرای ی خوا وه‌رناگیردرێ، ی ئاوا ال نۆكه‌ری ،بێگومانبن هه‌رگیز دین ی دیموكراسیخواز، ی عه‌لمانی ،موسڵمان بۆ نموونه :موسڵمان نیشتمانی ،سۆشیالیستی ،به‌عسی ،لیبراڵی ،ماركسی ..هتد ی ب ه موسڵمان ی فیكره‌كه‌ش ئهمان ه ده‌درێن ه دواوه‌و هه‌ڵگر ێ ((من أحدث في أمرنا هذا ماليس منه فهو رد)) ئهو حسێب ناكر 11
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
قازی محمد
ڕاستیه‌مان پێده‌ڵێت، ی ناوین ئێم ه خوا ناو ((هو موسڵمان:
پاش ئه‌م كورت ه باس ه له‌سه‌ر (عه‌لمانیه‌ت) ئه‌وسا ده‌چمه‌و‌ه ی ی ئیسالم و ،كار ی خۆمهوه :زانایان ناو باس و مه‌به‌سته‌ك ه ی ی دووركه‌وتنه‌و‌ه ێ كه‌س داوا سیاسه‌ت ،ك ه بهداخهوه هه‌ند ی (مه‌ال)یان ده‌كا له‌سیاسه‌ت و ئۆقر‌ه گرتنیان له‌چوارچێو‌ه مزگه‌وته‌كاندا! ی پیرۆزدا ده‌فه‌رمووێ[ :يأَُّي َها الَّ ِذ َ ين ی گه‌وره‌ش ل ه قورئان خوا
سماكم المسلمين من
شێخ سه‌عیدی پیران
قبل وفي هذا ))..ته‌نها ێ هیچ موسڵمان ،ب (ئیزافه)و(وه صف) ی موسڵمان ێك: یان عه‌لمانی، ماركسی،یان ..یان.. ی ناگرێ، خوا وه‌ر ی ناو ناوه دینه‌كه‌شمان (ئیسالم)[ :إِ َّن ِّ الد َ ين ْ هَّ إْ ال ْس اَل ُم] ال ِعن َد اللِ ِ ض ُ يت عمرانَ [ ١٩ :و َر ِ
اللَ وأَطيعُوا َّ َ ُ أْ َ ْر ِم ْن ُك ْم َفإِ ْن َت َن َ از ْع ُت ْم ِفي آَ َمنُوا أَ ِطيعُوا هَّ َ ِ الر ُسول َوأولِي الم ِ الر ُسول إ ْن ُك ْنتُ ْم تُ ْؤ ِمنُ َ هَّ ْ َ هَّ يوم آْ َ َ َ ال ِخ ِر َذلِ َك ش ْي ٍء ف ُر ُّدو ُه إِلى اللِ َو َّ ِ ِ ون ِباللِ َوال ْ ِ ْر َوأَ ْح َس ُن َت ْأو اً يل]النساء.٥٩ : َخي ٌ ِ
(ئیبن كه‌سیر) ده‌ڵێ:
شێخ مه‌حموود
َ ُ إْ ال ْس اَل َم ِدي ًنا]المائده: لك ُم ِ َ [3و َم ْن ي ْب َت ِغ إْ ال ْس اَل ِم ِدي ًنا َفلَ ْن ي ُْق َب َل ِ ِم ْن ُه َو ُه َو ِفي آْ َ ال ِخ َر ِة ِم َن ْر َغي َ
ْال َخ ِاس ِر َين]ال عمران: ی هه‌یه ،بۆ ی چڕوپڕیش ی وا به‌رنام ه ،٨٥دیاره دینێك ی پێغه‌مبه‌ر ی ژیان )23( ،ساڵ ژیان گشت بوارو الیه‌نه‌كان ی و به‌هه‌موو ده‌سه‌اڵت و دام و و پاش ئه‌ویش خه‌لیفه‌كان ی ده‌زگایه‌و‌ه بوویان :ڕاگه‌یاندن ،دارایی ،ڕێكخستن ،سه‌ربازی و ئهو هه‌موو جه‌نگ و (فتوحات)و ،ڕێككه‌وتن و په‌یمان له‌گه‌ڵ جوله‌كه‌و نه‌یاره‌كانی ،ئاخۆ ئهو شێوه جم و جووڵ ی ده‌سه‌اڵت ه له‌گه‌ڵ ئهو هه‌موو ترس ه ل ه خوا و به‌ده‌ستگرتن ی ی (دین) و ده‌وڵه‌ت پێكهوه نیه؟ مانا ی جۆشدان مانا ی دین و دنیا پێكهوه نیه..؟ ده‌سا بۆ ئیتر پاش به‌ڕێكردن ی دین و ی لێكبڕان ئهو ته‌جروب ه سه‌ركه‌وتووه ،پڕووپاگه‌ند‌ه ی ێ به‌فه‌توا ده‌وڵه‌ت بكرێت ،داخ ئهو داخه‌ی ه ئه‌مڕۆش ده‌یانه‌و ێ مامۆستاكان (عه‌لمانیه‌ت) بشه‌رعێنن و (بیقه‌وڵێنن) هه‌ند ی سه‌دان ساڵ حكوومه‌ت و ی ئهو ئیسالم ه و بیكه‌ن ه به‌دیل ده‌سه‌اڵتداری كردووه.
(وقال على بن ابي طلحة ،عن ابن عباس:
(وأولى األمر منكم )..يعنى :العلماء .ئيبن عةباس له‌ته‌فسیری ی گهوره ك ه ده‌فه‌رمووێ: (وأولى األمر منكم) ده‌ڵێت :خوا ی ی خواو پێغه‌مبه‌ر ی خاوه‌ن باوه‌ڕ! به‌رفه‌رمان ی خه‌ڵكان ئ ه ی خۆتان بن ،مه‌به‌ست به‌و كاربه‌ده‌ستان ه ئه‌وو كاربه‌ده‌ستان ی ی فیقهزان و دیندارن (موجاهیدو عه‌تاو حه‌سه‌ن خه‌ڵكان ی ئیسالم ی دیین ی به‌زانایان بسری و ئه‌بو العالیه)ش ته‌فسیر ێ گشت كاربه‌ده‌ست ه صاڵح و زانا ی ده‌شكر دهكهنهوه ،ئه‌گه‌رچ ی به‌رجه‌سته‌كان بگرێتهوه ،كه‌وابوو پێویست ه كاربه‌ده‌ستان موسڵمانان شه‌رعزان و دیندار بن ،چونك ه ئهوان ده‌زانن ی ی رووداوو كێشه‌یه‌ك چۆن بیگێڕنه‌و‌ه ال ی پێشهاتن له‌كات ی ی ئهوان چاره‌سه‌ر ی بڕیار (قورئان و فهرمووده)كان و به‌پێ بكه‌ن. ی ی پاك و خاوێن ی مێژوو ئه‌گه‌ر ئێم ه به‌ویژدانه‌و‌ه سه‌یرێك ێ ك ه ی بۆمان ده‌رده‌كه‌و موسڵمانان بكه‌ین ،زۆر به‌باش ی ی نهبووه له‌ناویاندا :ده‌ست ه ێ (ته‌قسیم) به‌ند هیچ كات كاربه‌ده‌ستان جیا بكرێته‌وه‌و ،زاناكانیش هه‌ڵبوێردرێن و كارو ی ك ه ی و گرنگیه‌كانیان پێنه‌درێ ،ئهو ده‌م ه ی سه‌ره‌ك وه‌زیف ه ی خوا له‌ژیاندا بووه فه‌رمان به‌ری‌كراوه‌و ،بۆ هه‌ر ئیش پێغه‌مبه‌ر ی كردووه وه‌كو ی دیار ی گونجاوو شیاو ی تریش پیاو و كارێك ی ده‌گوترێ( :الرجل المناسب للمكان المناسب) ،هه‌ر له‌دانان ی ئامیر هێزو (والی) بۆ واڵت و ناوچه‌كان ،هه‌تا دیاریكردن ی شاندێك سه‌ر له‌شكرو فهرمانده سه‌ربازییه‌كان ،وه‌یان ناردن ی خه‌لیفه‌كان ی ده‌سته‌اڵتدارێك ،پاشانیش سه‌رده‌م بۆال ی و ی ئه‌مه‌وی ی سه‌رده‌م ی ئه‌وانیش -به‌تایبه‌ت هه‌روا ،دوا
12
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی كاربه‌ده‌ستان زاناو دیندار ی زۆرین ه عه‌بباسیه‌كان -زۆرێك ی زاڵبوو ی له‌و دواییه‌دا -بهداخهوه -دنیادار بوون ،ئه‌گه‌رچ ی خوا مێژووه‌كه‌یان ی دیین به‌سه‌ر دینداریداو ئێستاش دوژمنان ێ تێبینیان كه‌وتۆت ه سه‌ر، شێواندوون و هه‌ریه‌كه‌یان كۆمه‌ڵ ی نهبووه ك ه زاناكان له‌كار‌ه هه‌رگیز ئه‌م بیروو بۆچوون ه ڕه‌واج ی نه‌زان كاره سه‌ره‌كیه‌كانیان گرنگه‌كان وه‌ده‌رنێن و خه‌ڵكان ێ بسپێرێ ،به‌اڵم ڕێككه‌وتوو‌ه (هارون ه ره‌شید) بۆت ه پ ی نهبووه ،ئیتر هه‌ر هۆو سه‌به‌بێك ی شافیع خه‌لیفه‌و ،ئیمام ی ێ له‌مه‌رجه‌كان ێ به‌به‌رهه‌ڵسكار ،خۆ ئاشكرای ه یه‌ك بووب ی بێ ،ئیتر مه‌البێت ،یان (خه‌لیفه) ئهوهی ه لێزان و سیاس ی (ویالیه‌ت) یان ی تر غه‌یر‌ه مه‌البێ ،هه‌ر كات مه‌رجه‌كان بڵێین (خه‌الفه‌ت) جێبه‌جێ بوون و ئه‌مه‌ش هه‌بوو ،هه‌ر ی (ته‌قوا) ێ كاروبار به‌و بسپێردرێ ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌رچ ده‌ب ی و لێبڕان ی كه‌م بێ ،چونك ه له‌و جۆره كارانه‌دا لێزان یش ی ڕه‌چاو ده‌كرێت ،نه‌ك (ته‌قوا) ی گشتی گرنگتره‌و به‌رژه‌وه‌ند ی سه‌رده‌م، ی دنیا و (وه‌رع) و (زوهد) و نه‌شاره‌زا ل ه ڕه‌وت ی زۆر سه‌ر لێده‌رچووو ی ئایین ێ مامۆستایه‌ك زانا واده‌ب ی ئیش و كاره‌كاندا ،هه‌یشیان ه سه‌لیقه‌دار‌ه ل ه به‌ڕێوه‌بردن ی دووه‌میان ی لێده‌ر ناكا ،دیاره هیچ كه‌سێك ناڵێت ئه‌م ه سه‌ر ی پێبسپێردرێ ،له‌والیشه‌و‌ه ی گشت ێ (ویالیه‌ت) هه‌ر ده‌ب ی ساده‌و كه‌مزانست زۆر ژیرو به‌ئیداره‌و ێ موسڵمانێك ده‌ش ی ی (مه‌ال)ش نه‌بێ ،بێگومان ه ئێم ه كاروبار به‌توانابێ ،ئه‌گه‌رچ ێ ی به‌م ده‌سپێرین ،به‌اڵم ده‌ب ی واڵت ،وه‌یان ناوچه‌ی گشت هه‌مووشمان ئهو ڕاستی و حه‌قیقه‌ت ه بزانین ك ه مامۆستاكان ێ زانیبێتیان ێ نهبووه ،كات زۆر حه‌زیان ل ه ملمالنێ و چه‌له‌حان ی خۆیان ناگیردرێ ،وه‌یان ل ه هه‌ركارێكدا -ڕێزو حورمه‌ت هه‌ر له‌سه‌ره‌تاو‌ه زانیبێتیان حه‌ق و عه‌داڵه‌تیان بۆ ناچه‌سپێ، ی له‌و كاره پاشه‌كشێیان كردووه ،وه‌یان وه‌ریان نه‌گرتوو‌ه ئید ی دادگه‌ران ه ێ بڕیار ی خوا ،نه‌وه‌كو ده‌رفه‌ت نه‌در له‌ترس ی ڕاكردن له‌قه‌زاوه‌ت هه‌ر ئهوه بووه، ی خۆیش بده‌ن ..كات ی سه‌رده‌مێك ك ه به‌زۆرو ناهه‌ق نه‌ك لێیان نه‌زانیبێ ،به‌تایبه‌ت ی ێ و به‌زۆر ده‌ستبگرن به‌سه‌ر كاروبار ده‌سته‌یه‌ك بچن ه پێش ی واڵتداو ،بێدینیشبن ،وه‌یان كه‌م دینبن ،ئاشكرای ه كاربه‌ده‌ست ی ی خه‌ڵكه‌كان ی ده‌یكاو به‌رژه‌وه‌ند ی خۆ ئاوا به‌گه‌زو پێوان ه
ی ی پێشده‌خات نه‌ك الیه‌ن ه شه‌رعییه‌ك هی ،كاتێكیش دنیا خۆ ی و ی ئه‌مه‌وی ئیسالم گه‌وره‌و فراوان بوو كار كه‌وت ه ده‌ست ی گشتیان موسڵمان بوون ،به‌اڵم عه‌باسییه‌كان -ئه‌گه‌رچ ی دنیا زاڵبوو بوو -زانا پسپۆڕ‌ه موسڵمانه‌كان ورد‌ه بازاڕ ێ ی واڵتیان نه‌ماو ب ی ئیدار‌ه ورد‌ه خران ه ئهو الوه‌و ته‌مه‌ح ی هیواشبوون ئه‌وكاربه‌ده‌ستان ه گوێیان بۆ بگرن ،بۆی ه به‌ناچار ی دای ه كتێب نووسین و هه‌ریه‌ك ه چووی ه قوژبنێكه‌وه‌و ده‌ست ی سیاسه‌ت و ی باس لێكۆڵینه‌وه‌و له‌سه‌ر ئهو باس و مه‌سه‌الن ه ی كاربه‌ده‌سته‌كان ی ناكه‌ن و زیان به‌ئیدار‌ه ی حوكمڕان شێوه ی ئاوا له‌مێشكا بووبێ، ناگه‌یه‌نن ،ئه‌گه‌ر كه‌سێكیشان شتێك ی و ،الوانه‌ش ه له‌سێدار‌ه درابێ، خێرا بڕیار دهرچووه بۆ گرتن ئیمامی شافیعی یه‌كێك بوو له‌وانه ك ه ڕزگاری بوو. ی كاڵ و كرچ و دنیا ده‌شكرا بڕێ كات ئهو (والی)ی ه الوێك ی مه‌الیان ی حه‌اڵڵ و حه‌رام ی ل ه باسكردن ێ و حه‌ز ویست بووب ی سه‌ربێشكه‌ش نه‌كردبێت ،به‌تایبه‌ت له‌و سه‌رده‌مانه‌دا ك ه منداڵ ی سه‌ربازیشیان ده‌كرا به‌وه‌لیعه‌هدو جێنشین و هێزو ده‌سه‌اڵت ی ئاوا چ بكه‌ن و به‌ده‌ست بووه ،ئیتر زانایان له‌بارودۆخێك چ بڵێن له‌گه‌ڵ ئهو جۆره بنیاده‌مانه‌دا؟! ئه‌وسا ئهو گوشارو ی له‌زانایان كرد هه‌ركه‌س ه بڕوات ه مزگه‌وتێكه‌وه‌و زۆره ملێی ه وا ی ی حوجره‌كه‌ش توند توند پێو‌ه بدا له‌داخ و حه‌سره‌ت ده‌رگا ی خۆیان ی زه‌مان ،كاربه‌ده‌ستانیش به‌ئاره‌زوو كاربه‌ده‌ستان ی ی شه‌رعی -ده‌ستیان دای ه به‌ڕێوه‌بردن ی الیه‌ن ێ ڕه‌چاوكردن ب ی و به‌ختیاری ،مه‌الش جگ ه ی سه‌رفرازی واڵت و بوون ه پێشه‌نگ ی واڵت ێ و جڵه‌و ێ ئهو حاكم ب ی پێغه‌مبه‌ره‌و ده‌ب له‌و‌ه ك ه جێگ ه به‌ده‌ست ئهوهوه بێت ،هێشتا ده‌شترسا بینێرن له‌حوجره‌كه‌یدا ی بكه‌ن و بیگرن ،ئیتر ئهو جۆره كرده‌وان ه وایان كرد باڵبه‌ست ی ی واڵت به‌شبڕاو ببن و له‌ڕه‌وت ك ه زانا به‌ڕێزه‌كانمان له‌ئیدار‌ه ی ده‌ستنوێژو ێ مه‌سه‌ل ه ێ ئاگابن و ،بێجگ ه له‌هه‌ند دنیاش ب ێو ڕۆژوو ..هتد ،هیچ پرسیارێكیان لێنه‌كرێت ،وه‌یان له‌الد ی ی خۆیانیان بده‌ن بۆ سه‌ره‌خۆش ی شاردا پێش گه‌ڕه‌كه‌كان ێ ی كێشه‌دارو هه‌ند ی خه‌ڵكان نه‌خۆش و ته‌عزییه‌و ئاشته‌وای ی واڵته؟ ێ به‌ڕێوه‌به‌ر ی زۆر بچووكتر !..به‌اڵم له‌والو‌ه ك كار ی به‌ده‌ست كێوه‌یه؟ مه‌نهه‌ج و ی ده‌ره‌وه‌یه؟ دارای ێ وه‌زیر ك ی ی پهروهرده چۆن ده‌نووسرێ؟ ئهوان ه كار ی وه‌زاره‌ت به‌رنام ه 13
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
سیاسه‌تن نابێ بیریان لێبكاته‌وه!! ی خۆیان ێ هه‌ر له‌مزگه‌وته‌كاندا كار ێ ده‌ڵێن :مه‌ال یان ده‌ب هێند ێ بچن ه ناو سیاسهتهوه ،ته‌نانه‌ت حیزبایه‌تیشیان بكه‌ن و ناب ی ئیسالمیشدا ی چكۆل ه ی نین له‌حیزبێك ێ ڕه‌وا ناده‌ن ،ڕاز پ ی و كۆن ه په‌رست! -كار ی و وه‌هاب ك ه تۆمه‌تبار‌ه به‌ئیرهاب بكه‌ن له‌گه‌ڵ ئهو هه‌موو مه‌حروومیه‌ته‌و بێبه‌شبوونه‌یان ێ زاناكان ی واڵت ،ئهوان ه ده‌ڵێن :ده‌ب له‌ئیداره‌و خێرو خێرات ی ی و نه‌سیحه‌ت ی ئامۆژگاری له‌مزگه‌وته‌كانه‌و‌ه هه‌ر خه‌ریك ێ بیر له‌سیاسه‌ت بكه‌نه‌وه‌و ببن ه كار به‌ده‌سته‌كان بن و ناب ی و شوراو ڕابه‌ر! چونك ه پسپۆڕ ی سیاسی ی مه‌كته‌ب ئه‌ندام ێ ی واڵت بكه‌ن؟ سه‌رم سوڕ ده‌مێن نین و نازانن چۆن ئیدار‌ه ێ مه‌الیه‌ك به‌و هه‌موو خوێندن ی ناب له‌و كه‌سه‌ی ه ك ه ڕاز ی حیزبێكیش، و گه‌شت و گه‌ڕو ئه‌خالقیاته‌و‌ه ببێت ه ئه‌ندام ێ ك ه ێ به‌خه‌ڵكان ی واڵت ،به‌اڵم كاروبار ده‌سپێر نه‌ك ڕابه‌رایه‌ت ێ ته‌جروبه‌شن ،من واده‌زانم زۆربه‌یان بڕوانامه‌یان هه‌ر نیه‌و ب ی ئهو فیكره‌و بۆچوون ه ته‌نیا خزمه‌تی فیكره‌و بۆچوون ی دنیا ده‌كا ،چونك ه ئه‌وانن ده‌ڵێن: ی ئه‌مڕۆ عه‌لمانیه‌كان ی گه‌ڕه‌ك ی خه‌ڵك ێ هه‌ر ل ه مزگه‌وته‌كاندا خزمه‌ت زانایان ده‌ب ی واڵتبن بكه‌ن و ،جه‌نابیشیان بۆخۆیان ده‌مڕاس و سه‌رۆك هه‌ر له‌مه‌یشه‌وه دابڕینی (دین) له‌دنیا سه‌ری هه‌ڵداوه. ی ێ ب ه ئاشكرا ته‌وبه‌و په‌شیمانیه‌ك ی ئهو بۆچوونان ه ده‌ب خاوه‌نان ی عه‌لمانیه‌كان شه‌رمیان ی تر ئهوه چاك و پاك بكه‌ن و جارێك ێ ی ل ده‌كرد بینووسن ،وه‌یان له‌سیمینارێكدا بیڵێن؛ بیر ی ی خوا میراتگرو جێنشین ی دین نهكهنهوه زانایان و شاره‌زایان ی كردبێت بۆ ی خوا چۆن كار ێ پێغه‌مبه‌ر پێغه‌مبه‌رانن ،ده‌ب ی ئهو دینه‌یه ،ئه‌مانیش هه‌ر له‌و ڕێبازه‌و‌ه هه‌وڵ سه‌رخستن ی خوا (صلی الله بده‌ن و تێبكۆشن ،دیاره ك ه پێغه‌مبه‌ر ی ی موسڵمانانه ،به‌تایبه‌ت علیه وسلم) (قودوه) و (ئوسوه) ان لَ ُك ْم ِفي َر ُسول هَّ زاناكانیان ،بۆ ئه‌مه‌ش ئایه‌تی[ :لَ َق ْد َك َ اللِ أُ ْس َو ٌة ِ ال ِخ َر َو َذ َك َر هَّ ير ُجو هَّ يو َم آْ َ َح َس َن ٌة لِ َم ْن َك َ اللَ َك ِث ًيرا]األحزاب: ان ْ اللَ َو ْال ْ ی ئهو ڕاستیه‌یه ،پێغه‌مبه‌ر (صل ی الله .21باشترین به‌ڵگ ه ی ده‌كرد، ی گشت موسڵمانان ی قیاده‌و ریاد‌ه علیه وسلم) خۆ ی بۆ دا ده‌ناو، ی نه‌خش ه ێ جاریش خۆ ی گه‌ل ی سه‌رباز كاروبار ی ی ده‌كرد ،په‌یوه‌ند ی جه‌نگه‌كان ی بهره ی سهركرده هه‌ر خۆیش
ی هه‌ڵیده‌سووڕان ،نامه‌و شاند به‌ده‌ره‌وه‌و ناوه‌و‌ه هه‌ر خۆ ی پاشاكان و سه‌رۆك عه‌شیره‌ت و قسه‌و دانیشتن ناردن بۆال ی ی بوو ،له‌الیه‌كه‌و‌ه وه‌حی له‌گه‌ڵ خاوه‌ن نامه‌كاندا هه‌ر بۆ خۆ ی باروو ی ترهوه سه‌رپه‌رشت ی وه‌ر ده‌گرت ،له‌الیه‌ك و نیگا ی موسڵمانان ی ده‌كرد ،ئیمام و خه‌تیب ی موسڵمانان ی گشت حاڵ ی ده‌كرد ،مه‌به‌ست ئهوهی ه ك ه ی خه‌ڵكیش بوو ،هه‌روه‌كو داوه‌ری ی ێ له‌ته‌واو ی ئیسالم ده‌ب (دین) ،وه‌یان بڵێین زاناو شاره‌زایان ێ ئهوهنده به‌كه‌م ی واڵتدا ده‌ستیان هه‌بێت ،ناب ی ژیان كاروبار ی ی دنیا ته‌ماشا بكرێن ،وه‌یان ئهوهنده دوور بخرێنهوه له‌ڕه‌وت سیاسه‌ت و ئاگایان له‌هیچ شتێك نه‌مێنێ ،ئێم ه ڕامان وای ه ی ی كاروبار ی به‌ڕێوه‌بردن ێ زاناكان پێشه‌نگ و سه‌رقافڵ ه ده‌ب ی خوا ،پێغه‌مبه‌ر ئایین و دنیابن ،چونك ه ئه‌وكات ه ك ه پێغه‌مبه‌ر ێ ی بۆ ده‌هات ،له‌هه‌مانكاتدا ده‌هات ه بازاڕیش تا بزان بوو وه‌حی ی ده‌كا؟ بۆی ه ده‌ست ده‌خات ه ناو گه‌نم ه ی چ چ باسه‌و خه‌ڵك ی كابراو پێیده‌فه‌رموێ( :من غشنا فلیس منا ،)..ئێم ه خوساوه‌ك ه ی ژیان ی زانایان ل ه گۆڕه‌پان ی دوورخستنه‌و‌ه ئهو سیاسه‌ت ه ی داده‌نێین، ی گه‌نده‌ڵ ی ئوممه‌ت ،به‌سیاسه‌تێك و ڕابه‌رایه‌ت ی ئه‌گه‌ر مه‌الیه‌ك و نامه‌الیه‌ك له‌یه‌ك كۆلێژدا بخوێنن بۆچ و ده‌ربچن ،خۆ –گومانیش نی ه ك ه مه‌الك ه زۆر زرنگترو ی ی شیاوو به‌رز ی نا مه‌الك ه كارو وه‌زیف ه دڵسۆزتره-كه‌چ ی و، ێ و به‌ڕۆشنبیریش داده‌نرێت ،به‌اڵم مه‌الك ه نه‌خۆ ده‌درێت ی ی نابێ! مه‌الش ئه‌گه‌ر باس ی ڕه‌واج و بازاڕ ن ه بڕوانامه‌ك ه ی پل ه ی تره به‌هاواڵت ی وه‌ك ئهو خه‌ڵكان ه ێ بۆ سیاسه‌ت بڤ ه نه‌ب ی ێ چ ی بخوات ،ده‌ب یه‌كه‌م دابنرێت و سه‌رو سیماو بڕوانام ه ی تره..؟! خۆ بێجگ ه له‌وه‌ش ئه‌گه‌ر كه‌متر بێ له‌و خه‌ڵكان ه ی ێ -هه‌ر هیچ نه‌بێ -به‌شۆڕشه‌كان ویژدان هه‌بێت چاوێك بگێڕدر ی ێ ك ه هه‌ر مه‌ال بووه جه‌ماوه‌ر ی كورددا ،چاك ده‌زانر گه‌ل ی ڕاپه‌ڕین ی قیاد‌ه بێدارو وشیار كردۆته‌وه‌و پاشانیش خۆ ی عێراقدا ی كردووه :له‌كوردستان ی دوورو درێژ و شۆڕشێك ی ناو مێژوو ،شێخ مه‌حموود، ی زۆر دیار سه‌ركرده‌و فهرمانده ی توركیه‌یش ی بارزانی ،ل ه كوردستان دواتریش مه‌ال مسته‌فا ی پیران ،دیاره ك ه جوامێران ه هه‌ڵساو بووه ب ه شێخ سه‌عید ی ئێرانیش ی ئهو میلله‌ت ه سته‌مدیده‌یه ،له‌كوردستان خه‌مخۆر ی كردووه، ی ئهو شۆڕش ه ی محمد ریاد‌ه ی وه‌كو قاز پیاو 14
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی شۆڕشه‌كه‌یان ی مێژووش زۆر سه‌ركه‌وتوان ه خزمه‌ت به‌شایه‌ت كردووه و نزیك به‌ئه‌نجام به‌ده‌ستهێنان بوونه‌ته‌وه ،ئه‌گه‌ر ی هێشتبای ،به‌اڵم بهداخهوه كورد هه‌ركات ی نێوده‌وڵه‌ت سیاسه‌ت ی ی كراوه‌ت ه قوربان ی خۆ نزیك بووبێته‌و‌ه ل ه هه‌ده‌ف و ئامانج سیاسه‌ت ه گه‌نده‌ڵه‌كانیان و به‌زه‌ییان پێیا نه‌هاتووه‌ته‌وه‌و ی ی ه هه‌ره‌سیان پێ هێناوه ،وا ده‌زانم هه‌ره‌س هێنانه‌ك ه ی نه‌زانیبێ ،به‌ڵكو ئهوه نهبووه پیاو‌ه دینداره‌كه ،یا زاناك ه لێ ی ته‌سلیم به‌وان نه‌كردبێت و باش ی و گه‌له‌ك ه لهوانهی ه خۆ ی ڕانه‌كێشابێت ،ئه‌وه‌ت ه ئێستاش پاش ی ئهوان مل به‌ئاره‌زوو ی كورد هه‌ر نادیاره‌و ئهو هه‌موو ته‌سلیم بوونه‌ی ه ئایینده ێ چاره‌نووس چۆن ده‌بێ؟ ئومێده‌وارین ئه‌مجاره‌ش كه‌س نازان ی كڕین ی پێشوومان پێنه‌كه‌ن و نه‌مانده‌ن ه به‌یع وه‌كو جاران ی تر؛ ئه‌گه‌ر ئاماژه‌یه‌كیش و فرۆشتنێك ،وه‌كو شۆڕشه‌كان ی له‌كوردستان /عێراق ی ئیسالم ی بزووتنهوه بۆ سه‌رهه‌ڵدان ی ی مامۆستا مه‌ال عوسمان بكه‌ین ،دووبار‌ه ده‌بینین له‌ژێر ریاد‌ه ی و، ی بڕ ی زۆر ی زۆر كه‌مدا قۆناغ ڕه‌حمه‌تیدا ،ل ه ماوه‌یه‌ك ی كوردستاندا به‌په‌ل ه زۆر سه‌ركه‌وتوان ه له‌ده‌ره‌وه‌و ناوه‌و‌ه ی ی جه‌ماوه‌رو گه‌ل بوو ،وه‌شان به‌شان ی ده‌كردو قبووڵ گه‌ش ه ی ته‌نها ی ده‌ناو تووش ڕووداو‌ه نوێیه‌كان سه‌ركه‌وتوان ه هه‌نگاو ی كوردستان، ی جه‌ماوه‌ر ی سیاسیش نه‌بوو ،ال هه‌ڵه‌یه‌ك ی كوردستانیش ی و الیه‌ن ه سیاسییهكان ی سیاس بگر‌ه ال ی ڕۆشن و ی دراوسێكانمان سیاسه‌ت ی بوو ،ال ی ڕه‌زامه‌ند جێ ی ك ه ناحه‌زان نه‌یانویست ئهو ی هه‌بوو ،به‌اڵم بۆ دوای په‌سه‌ند ی كوردستان بزووتنهوهی ه ئا به‌و پێی ه گه‌ش ه بكاو كۆنترۆڵ بكا ،هه‌ڵسان ده‌یان گیرو گرفتیان بۆ نایه‌وه ،بچوكه‌كه‌یان ی و ،ده‌ره‌نجامیش به‌و ێ و منوو تۆی ته‌فره‌قه‌و ماڵ ماڵۆك ی ی به‌سه‌ردا هات ،هه‌روه‌كو شۆڕشه‌كان شێوه‌ی ه دیتمان چ ێ هه‌ڵه‌ش هه‌ر نهبووه، ی لێهات ،خۆ دیاره ب ی كورد ی گه‌ل تر ی ئێران ی ئیسالم ی كۆمار ی شۆڕش دیسانه‌و‌ه ئه‌گه‌ر سه‌رنجێك ی شاهنشایی، ی ڕژێم ی ( )2500ساڵ ه بدرێت ،پاش له‌بنهێنان ێ ك ه زانایان ی ئیمام خومه‌ینی ،چاك چاك ده‌زانر به‌قیاد‌ه ێ ڕه‌وا نه‌بینرێ ،به‌ڵكو ی حیزبێكیان پ نه‌ك هه‌ر ئه‌ندامێت ێ ی له‌بنبێن ی خۆ ی سه‌رده‌م ی دنیا توانیویان ه گه‌وره‌ترین زلهێز ی ڕابگه‌یه‌نێت و، ی ئیسالمی ی ئه‌ویشدا ده‌ستوور و ،له‌جێ
ی ئێستاش -پاش ( )24ساڵ هه‌ر پاشانیش جێگا زۆر گرنگه‌كان ی ی هه‌ر مه‌ال ،سه‌رۆكایه‌ت ی (مه‌ال)كانه‌وه‌یه ،رابه‌رایه‌ت به‌ده‌ست ی ئیتیالعات هه‌ر مه‌ال ،وه‌زاره‌ت ه گرنگه‌كان هه‌ر مه‌ال ،وه‌زیر ی هه‌ر مه‌ال.. ی قه‌زای ی ناوخۆ هه‌ر مه‌ال هێز هه‌ر مه‌ال ،وه‌زیر وه هه‌روه‌ها ،له‌گه‌ڵ ئهو ملمالنێیه‌دا له‌گه‌ڵیاندا ده‌كرێت له‌الیه‌ن زلهێزه‌كانه‌و‌ه توانیویان ه خۆیان و جه‌ماوه‌ره‌كه‌یان له‌و ی عێراق، ی ( )8ساڵ ه ی سه‌پێنراو هه‌ڵدێران ه بپارێزن ،جه‌نگ ی هه‌بوو له‌به‌رامبه‌ر ی حه‌رام و كۆ كوژی ك ه هه‌موو چه‌كێك ئێرانه‌و‌ه درای ه (صدام) ،به‌اڵم زۆر به‌ژیرانه‌و به‌رپرسان ه ی دنیادا - پاش ڕووبه‌ڕووبوونه‌و‌ه له‌گه‌ڵ هه‌موو ده‌سه‌اڵتداران ی ئه‌م ی نۆكه‌رو به‌كرێگیراو ێ و ،سه‌دام خۆیانیان هێنای ه ده‌ر ی خۆیدا ،تا ده‌ره‌نجام ی به‌تاوانه‌كان الو ئه‌والش ،هه‌ر درێژه ی عێراق و ی عێراق و گه‌ل ی دلێر ی و سوپا ی ب ه خۆی خه‌یانه‌ت ی عێراق كردو ،ئهو واڵت ه (دار الخالفه) ی عێراق و دین خاك ی ێ دیفاعان ه ی بێگان ه كردو ئهو هه‌موو سه‌رباز‌ه ب ی ته‌سلیم ی ه ی )51و ی شه‌به‌ح و (ب خست ه به‌ر كرۆزو هۆك و فڕۆك ه ی ئهو مه‌الیان ه ی )52ئینگلیزو ئه‌مریكا ،ده ئاخۆ سیاسه‌ت (ب باشبوو ،یان سیاسه‌تی ئهو (عه‌میله)..؟ ی بگوترێ: ده‌كه‌وابوو ئهو قسه‌ی ه زۆر هه‌ڵه‌ی ه ك ه به‌گشت ی مه‌الیان به‌كه‌ڵك نایه‌ت ،ئه‌وه‌ش هه‌ر هه‌ڵه‌ی ه سیاسه‌ت ی خۆرئاوا ،یان ێ هه‌ركه‌سێك له‌زانكۆكان ی واب ێ پێ كه‌س ی ئهوان بێت خۆرهه‌اڵت ده‌رچێ ،وه‌یان ئه‌ڵق ه له‌گوێ ی سه‌ركه‌وتووه‌و ی نه‌بێ -سیاسه‌ت ی بڕوانامه‌ش –ئه‌گه‌رچ ی وه‌پێش به‌رێ !..ده‌كرێت ێ سه‌ركه‌وتوان ه واڵته‌ك ه ده‌توان یو ئه‌م ه بگوترێ :ك ه (مه‌ال) چونك ه عه‌ماله‌ت و خۆ فرۆش ی ئهو ێ ته‌سلیم ێ و ناتوان ی پێناكر دینفرۆش و نیشتمانفرۆش ێ جار زوو له‌ناو ببرێ، ێ و بڕ ی قبووڵ نه‌كر زلهێزان ه ببێ ،لێ ی دنیا ی زیانیش ب ه هه‌موو خه‌ڵكان به‌اڵم عه‌میلێك -ئه‌گه‌رچ ی ئهوان ه هه‌ر بمێنێتهوه ی ره‌زامه‌ند بگه‌یه‌نێت -چونك ه جێگا ی خه‌م و هه‌تا به‌رژه‌وه‌ندییان ته‌واو ده‌بێ! ئه‌مه‌ش زۆر جێگ ه خه‌فه‌ت ه ك ه له‌الیه‌ن ئیسالمیه‌كانیشه‌و‌ه هه‌ر ئهو ڕێزه‌ی بگیرێت ی سیاسه‌تیان نیه ،زۆر ی به‌شداربون ێ كه :زانایان ماف و بگوتر ی ئیسالمیشدا ئهو سیاسه‌ت ه ێ حیزب به‌زه‌قیش له‌ناو هه‌ند ی زۆر باش و به‌ته‌مه‌ن و به‌عیلم و پیاده ده‌كرێت ،مه‌الیه‌ك 15
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌لمانیه‌ت و كــاری سـیاسی زانایان ی ئیسالم
ی پێش به‌ته‌قواو وریاو شاره‌زا له‌مزگه‌وتێكدا هه‌ر كارو وه‌زیف ه ێ ده‌درا ،به‌اڵم ی پ ی و وان ه وتنه‌و‌ه ی هه‌ین ی و وتار نوێژ ی ئهوهوه ،كه‌مزانست ،كه‌م ته‌جروبه، ی زۆر له‌خوار خه‌ڵكانێك ی قبووڵ بوو، ی سه‌ره‌وه‌و سیاسه‌تیش نه‌ناسراو ده‌برای ه سه‌ر ی نابن مه‌الكان له‌ژێر له‌والیشه‌و‌ه عه‌لمانیه‌كان هه‌رگیز ڕاز ی گرنگ و ی خۆیاندا بۆ خۆیان كار بكه‌ن و وه‌زیف ه سێبه‌ر ی خۆیاندا به‌رزیان بدرێتێ ،به‌اڵم بۆ خۆیان و له‌ژێر سێبه‌ر ی سیاسییان ه به‌مه‌الكان ده‌كه‌ن و ته‌نانه‌ت بۆ هه‌موو كارێك (په‌رله‌مان)یش هه‌ر شیاون و رایان وه‌ر ده‌گرن ،ئهوهی ه ب ه ی و ،بۆ دوو (كه‌یل) پێوان ه ده‌كرێت ،ئه‌گه‌ر مه‌ال بۆ خۆ ی ێ –هه‌رگیز لێ ی -سه‌ربه‌خۆ -حیزبێك دابمه‌زرێن ئیسالمه‌ك ه ی ی نیه ،كه‌چ ی ره‌زامه‌ند ی جێگ ه ێ و ،سیاسه‌ت قبووڵ ناكر ی ی عه‌لمان ی عه‌لمانی ،وه‌یان بۆ حكومه‌تێك ئه‌گه‌ر بۆ حیزبێك كار بكا ،زۆر بلیمه‌ت و زرنگ و سیاسه‌تمه‌داره!!.. ی ی ئیمام ی مزگه‌وت هه‌ر له‌سه‌رشان ی مزگه‌وت و دهرهوه ئه‌رك ئه‌بوو به‌كره! مه‌به‌ستم ئهوهی ه ده‌بوو ب ه ئه‌بوو به‌كریان گوتبا: ی مزگه‌وته‌ت ی پێشنوێژ له‌به‌ر ئهوه ئهو حورمه‌ت و ڕێز‌ه ی مزگه‌وت له‌ده‌ست نه‌ده‌یت ده‌خیل سه‌د ده‌خیل له‌بازن ه ی سیاسه‌ت مه‌كه ،ئه‌گینا مه‌ردم ێ و تێكه‌ڵ مه‌چۆر‌ه ده‌ر ی ی جاران -به‌ر له‌و‌ه ببیت ه خه‌لیف ه -گوێبیست وه‌ك جار ی ێ ل ه میمبه‌ر قسه‌و گوتارت نابن ،چونك ه پێشنوێژ هه‌ر ده‌ب ێ له‌خراپ ه بگرێت، مزگه‌وته‌كانه‌و‌ه فه‌رمان به‌چاك ه بداو ،ر ی (ئه‌نصار) و ی بخات ه ناو ملمالنێ له‌و‌ه به‌والو‌ه ئه‌گه‌ر خۆ ی (خه‌الفه‌ت)ـه‌ك هی ،وه‌یان دواتر (مهاجر)هوه بۆ دامه‌زراندن ی (سوپا)و ئه‌گه‌ر ببێت ه سهركرده ی عه‌ره‌ب ه هه‌ڵگه‌ڕاوه‌كان ڕووبه‌ڕوو ی ئه‌گه‌ر له‌و ڕاوه‌ستێ ،به‌تایبه‌ت نێوانه‌دا خه‌ڵكێكیش بكوژرێت، ی ی ال ی خۆ جێگه‌و پێگ ه ی جه‌ماوه‌ر له‌ده‌ست دهداو ال ی و ی سیاس ی به‌پیاوێك خه‌ڵك دڵڕه‌ق ده‌درێت ه قه‌ڵه‌م ،به‌ر له‌و‌ه ی ی و په‌پوول ه ی ڕۆح به‌پیاوێك ناو مزگه‌وت دابنرێت ،چونك ه
ی ێ و پێگه‌یه‌نرابێت ك ه ئیسالم ئه‌گه‌ر جه‌ماوه‌ر تێگه‌یه‌نراب ی جیهاد هه‌ر یه‌ك ئیسالم ه ئیتر ی مزگه‌وت و گۆڕه‌پان میحراب ی ئهو پێشنوێژ‌ه ێ و ئه‌مڕۆ ی ئاوا ناكاو دوێن هه‌رگیز هه‌ڵ ه ی په‌نجا ساڵ به‌دووچاو سه‌یر ناكا ،ئهو بیرو بۆچوونان ه ه له‌مه‌و پێشه‌و ئێكسپایه‌ر بوون ،به‌ده‌ر له‌وه‌ش مه‌ال ڕێزو ێ ی بۆچییه؟ مه‌ال نه‌توان ی بۆ یه‌كراوو (موزه‌ییه‌فی) حورمه‌ت ی خوا ی سه‌رده‌م بكاو ،حاكمیه‌ت ی نێوده‌وڵه‌ت ی كاروبار باسێك ی و ،هه‌م بیرو ێ هه‌م خۆ ی ماب ێ چ ڕێزێك بخاتهوه گه‌ڕ ،ده‌ب باوه‌ڕه‌ك هی؟ ی ی ڕۆشنبیر كه‌وابوو چار ئهوهی ه ك ه گه‌ل و جه‌ماوه‌ر ئاست ی ی په‌ر‌ه پێبدرێت و مه‌ال بخرێته‌و‌ه جێگ ه ئه‌سڵه‌ك ه ئیسالمییان ه ی ده‌وڵه‌ت ی كاروبار ی مزگه‌وت) و به‌رپرس ی (پێشنوێژ خۆ ی ی خوا ڕاز ی دین له‌و ناوچه‌یه‌دا ،وا ده‌زانم به‌ته‌نها دوژمنان ی بدات ێ و خۆ ی له‌مزگه‌وت بێت ه ده‌ر ی ئایین نین مه‌ال و زانا ێ كاره سه‌ره‌كی ه ی ئه‌مڕۆوه‌و نه‌هێڵ ی دنیا به‌ده‌م سیاسه‌ت ی خوا ی ئهوان ،ئه‌گه‌ر دیین ئیسالمییه‌كان بكه‌ون ه ژێر ده‌ست ی مزگه‌وته‌وه، ڕیسواو كه‌مقه‌در بوو ،وه‌یان فڕێدرای ه زاویه‌یه‌ك ی ئهو شت ه ێ بێت ه ده‌رو ده‌نگ ێ ك ئه‌گه‌ر مه‌ال نه‌یه‌ت ه ده‌ر ،ده‌ب ی دیكه‌شه‌و‌ه ڕێزو ناپه‌سه‌ندان ه بدا؟ ئه‌م ه ل ه الیهكهوه ،له‌الیه‌ك ی ئیسالمدایه ،كه‌ئیسالمه‌ك ه حورمه‌ت ته‌نها له‌پاڵ ڕێزو حورمه‌ت ێ ڕێز له‌و مه‌الو زانایان ه بنێ..؟ خۆ ێ ك ی نه‌ما ،ده‌ب ڕێز اه ُد َ ون ی ناشه‌رعیی ،جیهاد‌ه له‌ڕێ ی كار به‌گژاچوون ی خوادا[ :ي َ ُج ِ ِفي َسبيل هَّ اللِ َو اَل َ يخ ُاف َ ون لَ ْو َم َة اَل ِئ ٍم]..المائدة .٥٤ : ِ ِ ی 2003ز ی 1423ك – ئاب جومادی دووه‌م
16
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان به ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
ئازاد نجم الدین
پێناسه‌و رێڕه‌وێكی پێویست: سه‌ره‌تا ده‌مه‌وێت زۆر زۆر ب ه كورتی پێناسه‌یه‌كی (دین) ل ه روانگه‌ی ئیسالمهوه بكه‌م و تا وه‌ك رێڕه‌وێكی ئاسان ل ه شێخی گهوره ئه‌بولئه‌عالی مه‌ودوودییه‌و‌ه هه‌ندێك شت ـ ب ه هه‌ندێ ئیزافاتی ترهوه ـ نه‌قڵ كه‌م ،ئینجا دێم ه سه‌ر ی خوا .. ته‌فسیالتی باسه‌ك ه ..به‌ویست سه‌ره‌تا بزانین ك ه ووشه‌ی (دین) وه‌كو ك ه ل ه قورئان و حه‌دیس و فه‌رهه‌نگه‌كانی زمانی عه‌ره‌بیدا هاتووه ب ه چوار مانای ه : یه‌كه‌میان :ناسینی خوای خاوه‌ن هێزی زاڵ و به‌ده‌سه‌اڵتی كردگارێتی و خاوه‌ن و به‌توانای ژیاندن و مراندن و زیان و سوود گه‌یاندن و ته‌گبیر كردنی هه‌موو بوونهوهره به هه‌رچی تێیدایه‌تی ..ئیسالم لهم مانایهوه (عهقیده) داده‌ڕێژێت.. دووه‌میان :ب ه پێچه‌وانه‌ی ئهو مانایه‌ی یه‌كه‌م ه ،وات ه ب ه مانای خۆ ته‌سلیم كردن و زه‌لیلی نواندن و وه‌رگرتنی فه‌رمانی ئهو خاوه‌ن هێزه زاڵ و ب ه ده‌سه‌اڵته‌ی ك ه خاوه‌نه‌و توانای كردگارێتی و كارگێڕیی هه‌موو بوونه‌وه‌ری هه‌ی ه ئیسالم لهم مانای دووهمهوه (په‌رستن)ی خوای خاوه‌ن ده‌چه‌سپێنێت . سێیه‌میان :ب ه مانای ئاڕاسته‌ی خوایی رێبازه‌كه‌یه‌تی ،ب ه مانای ته‌علیمات و وه‌رگرتنی فه‌رمان و به‌رهه‌ڵستكاریه‌كانێتی ،ك ه ئهو ناوی لێناو‌ه شه‌رع ..وات ه ل ه مانای سێیه‌می دیندا ئهوه ده‌سه‌ڵمێنرێت ك ه ته‌نها خوای خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت و هێز ك ه هه‌موو دروستكراوان وان له‌ژێر ده‌سه‌اڵتیدا مافی داڕشتنی رێبازو یاساو رێسای هه‌یه وات ه ( شه‌ریعه‌ت ) هی خوایه‌و به‌س .. چواره‌میان :دوای باوه‌ڕ بوون به‌و سێ ته‌وه‌ر‌ه مانایه‌ی ( عهقیده ) و (په‌رستن) و ( شه‌ریعه‌ت ) و پابه‌ند بوون پێیانهوه ،مانای چواره‌می ووشه‌ی دین دێت ك ه رۆژیی دوایی ه !! چونك ه ئهو رۆژ‌ه رۆژی پاداشتی ئهو پێوه‌پابه‌ندبوونه‌ی ه ،یان سزای باوه‌ڕ پێ نه‌بوونێتی یان پێو‌ه پابه‌ند نه‌بوونێتی ..لهم روانگه‌و‌ه مانای (يو ُم ِّ الدين) له‌سه‌ر سێ ته‌وه‌ر‌ه ماناكانی یه‌كه‌م و دووه‌م و سێیه‌م دادمه‌زرێت .. كه‌وابوو له‌سه‌ره‌تاو‌ه ده‌بێت ئه‌وه‌مان له‌به‌رچاو بێت ك ه مادام قس ه له‌سه‌ر زاراوهی دین ده‌كه‌ین و دهمانهوێت بزانین دین ب ه نه‌زه‌ری ئیسالم خۆی چی ه ، ده‌بێت پێناسه‌ی دین ل ه خودی ئیسالمهكهوه وه‌رگرین ،نه‌ك ل ه دیدی كه‌سێكی ترهوه ،نابێت بشهێڵین نه‌فامێكی جاهیلییه‌تی سه‌رده‌م سه‌رمان لێ تێكدات و 17
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
پێناسه خواییه‌كه‌مان لێ بگۆڕێت .. ئه‌مه‌ش ته‌فسیلێكی ده‌وێت ،گه‌ر ب ه كورتیش بێت با زیاتر ب ه به‌ڵگه‌ی قورئان و حه‌دیس و زمانه‌وانی عاره‌بی روونی بكهینهوه : هه‌موو ته‌وه‌ر‌ه مانای زاراوهی دین ل ه روانگه‌ی ئیسالمهوه به‌م مانایانه‌ی ه :
مانای یه‌كه‌می ووشه‌ی دین ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا دین ب ه مانای :ناچار كردن و ده‌سه‌اڵت و حوكمڕانی و فه‌رمان كردن ،ناچار كردنی كه‌سێك بۆ گوێ رایه‌ڵی كردن ،هه‌روه‌ها به‌كارهێنانی هێزی ناچاركه‌ر ()Sovereignty به‌سه‌ریدا و كردنی ب ه به‌نده‌و گوێڕایه‌ڵ .ده‌ڵێن ( :دان الناس) وات ه خه‌ڵكه‌كه‌ی ناچار كرد بۆ گوێ رایه‌ڵ كردن .ك ه ده‌ڵێن ِ ( :د ْنتُهم َفدانُوا ) وات ه :من ناچارم كردن و ئه‌وانیش ُ گوێ رایه‌ڵیان كردم .یان ( َ دان الرجل ) وات ه :كابرا بووه خاوه‌ن عێزه‌ت و سه‌ربه‌رز بوو .یان ( ِد ُ الرج َل ) وات ه : نت ُ پیاوه‌كه‌م ناچار كرد ئهو ئیش ه بكات ك ه پێی ناخۆش ه .و ( ُدي َ الرج ُل ) وات ه :ناچار كرا ئیشێك بكات ك ه پێی ناخۆش ه ِّن ُ ( ِد ْنتُ ُه ) :كاروباریم بهڕێوه بردو خستم ه ژێر ركێفی خۆمهوه ( .دَيَّ ْنتُ ُه القومَ) وات ه :سیاسه‌ت و كاروباری به‌ڕێوه‌بردنیانم الح َـطي َئـة ) ی شاعیر ك ه دایكی خست ه ده‌ستی ئه‌وه‌و ه ُ (( . ده‌دوێنێت ده‌ڵێ : نيـك َحتَّـى لَ َق ْـد دَيَّ ْن ِت َ أمر َب ِ
َّ ْ َ َّ ين َت َرك ِت ِه ْم أدَق ِمن الط ِح ِ
وات ه :سیاسه‌تی تۆ لهبارهی به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری منداڵه‌كانت ب ه چه‌ند شتێك بوو ،ك ه وه‌ختێك ئه‌وانت به‌جێهێشت ل ه ئارد ووردتر بوو بوون .. ْر ِدين ِهّ ََ الل ي ْب ُغ َ ون َولَ ُه أَ ْسلَ َم َمن خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ ( :أف َغي َ ِ الس َما َو ِ َ ُر َجع َ ُون) ێل عمران83/ ض َط ْو ًعا َو َك ْر ًها َوإِلَ ْي ِه ي ْ ِفي َّ ات َواأل ْر ِ وات ه :مه‌گه‌ر غه‌یری ده‌سه‌اڵتداری خوای گه‌وره‌یان ده‌وێت ؟! ل ه كاتێكدا ك ه هه‌رچی ل ه ئاسمانه‌كان و زه‌ویدای ه ـ ب ه خۆشی خۆیان بێت ،یان ب ه خورتی ـ ملكه‌چی خوای گه‌وره‌ن و گوێ رایه‌ڵی ئه‌ون .پێغه‌مبه‌ریش (صلی الله علیه وسلم) ده‌فه‌رموێ َ ( : ِّس َم ْن َ دان َن ْف َس ُه َو َع ِم َل لِ َما َب َْع َد ال َموتِ) وات ه : الكي ُ ژیرو زیره‌ك ئهو كه‌سه‌ی ه ك ه نه‌فسی خۆی زه‌بوون و ملكه‌چ بكاو باری بێنێ و ئیش بكا بۆ دوا رۆژ .
هه‌ر بۆی ه ب ه كه‌سێكی زاڵ و ده‌سه‌اڵتدار به‌سه‌ر ناوچه‌یه‌ك یا نه‌ته‌وه‌یه‌ك یا هۆزو عه‌شیره‌تێك و حاكم بهسهریانهوه ده‌وترێت (دَيَّـان) .بۆی ه ئه‌عشا ئه‌لحه‌رمازی شاعیر ك ه ی الله علیه وسلم ده‌یووت(:يا سي َد پێغه‌مبه‌ری ده‌دواند صل الناس ودَي َ َّان ال َع َر ِب) وات ه ئه‌ی گه‌وره‌ی هه‌موو خه‌ڵكی و ئه‌ی ِ ئهو كه‌سه‌ی به‌سه‌ر هه‌ر هه‌موو عه‌ره‌بدا زاڵ بوویت ! له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌ڕه‌ت ه ب ه به‌نده‌و كۆیل ه ده‌وترێت ( َمـ ِدين) ب ه كه‌نیزه‌كیش (ژن ه كۆیل ه ) ده‌وترێت ( مـدین ه ) و ( ابن المدین ه ) ( ..االخطل ) ی شاعیر ده‌ڵێ : َر َب ْ ور َبا في ِح ْج ِرها ُ ابن ال َمدين ِة ـت َ
وات ه :كوڕی ئافره‌تێكی كۆیله له باوه‌شیدا پهروهرده بوو ْر َم ِدي ِن َ ين. ل ه قورئانیشدا هاتوو ه ك ه ( َلَ ْو اَل إِن ُكنتُ ْم َغي َ َت ْر ِجعُو َن َها إِن ُكنتُ ْم صا ِد ِق َ ين ) الواقع ه 86ـ 87وات ه :ئه‌گه‌ر راست ده‌كه‌ن ئێوه له‌ژێر هێزو ده‌سه‌اڵتی خوادا نین و دهربارهی كرده‌وه‌كانتان لێتان ناپرسرێته‌و‌ه ،ده‌ی كه‌وای ه بۆچی گیان به‌به‌ر ئهو مردووه‌دا ناكه‌نه‌وه‌و ده‌هێڵن بمرێت . ئه‌م ه یه‌كه‌مین مانای ووشه‌ی دین ه ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا ، ك ه زیاتر بۆی رۆده‌چیت هه‌موو ماناكانی عه‌قیده‌و خواناسین له‌مه‌و‌ه وه‌رده‌گیرێت ،بۆ نموون ه ك ه دیراسه‌یه‌كی سیفه‌تی ( خلق ) یان ( ملك ) یان (ضرر) یان ( نفع ) ده‌كه‌یت به‌رفراوانیه‌كی یه‌كجار زۆرت بۆ ده‌رده‌كه‌وێت بۆ نموون ه بڕوان ه ئایه‌ته‌كانی ئینجا ئه‌گه‌ر ئایه‌تی تر ك ه ووشه‌ی خالقی تێدای ه یان خالئق وه هه‌روه‌ها وه‌رگیراوه‌كانی تری ره‌گی خلق ده‌بینیت په‌یوه‌ندیه‌كی زۆر قوڵی ئیمانیان ه هه‌ی ه ل ه نێوان هه‌موو سیفه‌ته‌كاندا ..سه‌یر ك ه په‌یوه‌ندی نێوان ناسینی خوای گهوره ب ه سیفه‌تێكی ك ه كردگارێتی ه ( ك ه یه‌كه‌مین مانای دین روونی دهكاتهوه ) له‌گه‌ڵ په‌رستن ( ك ه مانای (ذلِ ُك ُم ُهّ الل َرب ُ دووه‌می ووشه‌ی دینه‌كه‌ی ه ) لهم ئایه‌ته‌دا َ : ُّك ْم ال اعبُ ُدو ُه َو ُه َو َعلَى ُك ِّل َش ْي ٍء َو ِك ٌ إلَـ َه إ َّ ال ُه َو َخالِ ُق ُك ِّل َش ْي ٍء َف ْ يل ) االنعام ِ ِ 102 /وات ه :ئائه‌و‌ه په‌روه‌ردگاری خاوه‌نتان ه ك ه هیچ وایه‌كی تر نی ه شیاوی په‌رستن بێت جگ ه له‌و ،ئهو ك ه كردگاری هه‌ر هه‌موو شتێك ه ،ده‌ی ده بیپه‌رستن ،خۆ ئهو ئاگادارو چاودێری هه‌موو شتێك ه ..له‌مه‌و‌ه هه‌ست ده‌كه‌یت ك ه خوای گهوره ك ه كردگاره شایانی په‌رستنه‌كه‌ی ه ،ئهوی كردگار نی ه چۆن كراوه ب ه په‌رستراو ؟! ئه‌دی ئهوهی ده‌په‌رسترێت 18
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
بۆچی هیچ شتێك ناتوانێت دروست كات ..بۆچی سێڵێكی پێ دروست ناكرێت ؟! وه‌ك ده‌فه‌رموێ ( :أَي ْ ون َما َ ُش ِر ُك َ ال يخلُ ُق َشيْئاً َو ُه ْم ي ْ ْ ُخلَ ُق َ ون ) االعراف 191 /وات ه :شه‌ریكی وا بۆ خوای گهوره داده‌نێن ك ه هیچ شتێكی پێ دروست ناكرێت ، خۆشیان دروست كراون !! یان سه‌یری په‌یوه‌ست كردنه‌وه‌ی ماناكانی خواناسی و رێبازه‌كه‌ی بكه‌ره‌و‌ه ( ك ه مانای سێیه‌می زاراوهی دین ه ، پاشان چۆن رات ده‌كێشێته‌و‌ه بۆ مانای چواره‌می زاراوهی
ده‌بێت پێناسه‌ی دین ل ه خودی ئیسالمهكهوه وه‌رگرین ، نه‌ك له دیدی كه‌سێكی ترهوه ،نابێت بشهێڵین نه‌فامێكی جاهیلییه‌تی سه‌رده‌م سه‌رمان لێ تێكدات و پێناسه خواییه‌كه‌مان لێ بگۆڕێت دین ( ك ه رۆژی دوایی ه ك ه رۆژی پادشت و سزای ه ،وه‌كو ات َو َ األ ْر َ يو َم ئه‌م ئایه‌ت ه َ ( :و ُه َو الَّ ِذي َخلَ َق َّ ض ِب ْال َح ِّق َو ْ الس َما َو ِ
ْ ُيق ُ ول ُكن َف ُ يك ُ ْب ون َق ْولُ ُه ْال َح ُّق َولَ ُه ْالم ُْل ُك ْ يو َم يُن َف ُخ ِفي الص َو ِر َعالِ ُم ال َغي ِ َو َّ الش َها َد ِة َو ُه َو ْال َح ِكي ُم ْال َخ ِب ُير) االنعام 73 /وات ه :هه‌ر ئهوه
ك ه ئاسمانه‌كان و زهوی ب ه هه‌قیانه‌ت ل ه نه‌بووه‌و‌ه دروست كردووه ،ئیدی ئهو رۆژه‌ی ك ه ده‌فه‌رموێ ببه‌و ده‌بێت ! فه‌رمایشتی هه‌قه‌و ده‌سه‌اڵتی ئه‌وێ رۆژێ ب ه ته‌نها هه‌ر هی ئهوه ك ه فوو ب ه كه‌ڕه‌نادا ده‌كرێت ،ئهو زانای دیارو نادیاره‌و داناو شاره‌زای ه ..له‌سه‌ره‌تاو‌ه باسی خه‌لق ده‌كات ك ه هێنان ه بوون ه ل ه نه‌بووه‌و‌ه ،هێنان ه بووی یه‌ك شت و دوو شت نا ،هی ئهو هه‌موو ئاسمانانه‌و زهوی و هه‌رچییان تێدای ه !! ل ه كه‌شكه‌شانی ئه‌ستێره‌ی ئاسمانه‌كانه‌و‌ه ك ه تا ئێستا 64ملیار كه‌شكه‌شان كه‌شف كراوه ،هه‌ر یه‌كه‌یان ملیارات
ئه‌ستێره‌ی تێدای ه !! بۆ سێڵی له‌ش ك ه شه‌ش ملیار سێڵ ه !! بۆ ئه‌لیكترۆن ه بزواوه‌كانی ده‌وری ناوكی ئه‌تۆم ،ك ه ئه‌ژماردنی ئه‌سته‌م ه !! ئهو كردگاره‌ی ئه‌مانه‌ی دروست كردووه ده‌سه‌اڵت و تواناشی وای ه ك ه بهوهی ته‌نها بیه‌وێت بفه‌رموێت :بب ه ، بووه ( ،بفه‌رموێت ) و ( بووه ) ه‌ك ه هه‌واڵی دوای بوونی وویستی خواو په‌یدابوونه‌كانن !! راڤه‌ی ه بۆ تێگه‌یشتنی ئێم ه ،نه‌ك بۆ دواكه‌وتنی زه‌مان !! بڕوان ه ب ه شێوه‌ی گیردان و تایبه‌تمه‌ندێتی ده‌فه‌رموێ ( لَ ُه الُ ُ ملك ) ده‌شێت بفه‌رموێت ( ُ الملك لَ ُه ) ب ه پێشخستنی موبته‌داك ه ك ه الملك ه ،به‌اڵم (لَ ُه الُ ُ ملك ) (لَ ُه) ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا وا ئیعراب ده‌كرێت ك ه (شبه الجمل ه من الجار والمجرو خبر مقدم ) ئه‌مه‌ش كاتێك دێت ك ه هه‌موو موڵكێتیه‌ك ه تایبه‌ت دهكرێتهوه ب ه خوای كردگارهوه !! دوایی ده‌فه‌رموێ ( َعالِ ُم ْال َغيْب َو َّ الش َها َد ِة َو ُه َو ْال َح ِكي ُم ْال َخ ِبيرُ) ِ یه‌عنی زانا ب ه هه‌رچی دیاره‌و هه‌رچی ل ه ئێوه‌و‌ه نادیار‌ه ! نافه‌رموێت ده‌زانێت ،به‌ڵكو زانای ه ،چونك ه یه‌كه‌میان كرداره‌و ده‌بێت دووپات ببێته‌و‌ه ،به‌اڵم دووه‌میان ( زانا ) سیفه‌تێكی زاتیه‌و ل ه خودی خوای كردگار جودا نی ه ..ئینجا كۆتایی به‌و‌ه ده‌هێنێت ك ه خوای گهوره دانای ه ،یه‌عنی هه‌موو شتێك ل ه كات و شوێن و ب ه پێی پێویستی ئهو شت ه ده‌كات ! وه‌كو ب ه ریزبه‌ندی ه جوانه‌كه‌ی خۆی ده‌فه‌رموێ ( :الَّ ِذي َخلَ َق َف َس َّوى ی 3_2 /وات ه سوپاسی ئهو خوای ه َ .والَّ ِذي َق َّد َر َف َهدَى )االعل بك ه ك ه خه‌ڵقی كردووه ،ئینجا ب ه پێی پێداوویستی زه‌مان و مه‌كان سازاندوێتی ،ئینجا هه‌موو شتێكی بۆ ته‌قدیر كردووه‌و رێنمایی كردووه !! هه‌موو شته‌كانی بۆ گونجاندوو‌ه ،یاساو رێسای خۆی وه‌كو خه‌تی شه‌مه‌نده‌فه‌ر بۆ دروست كردووه‌و هێزی زاتی خۆی تێدا قایم كردووه‌و نه‌خشه‌كه‌ی داوه‌تێ و خستوێتی ه گه‌ڕ ..ئیتر به‌رده‌وام بوون و رۆیشتنی ب ه پێی نه‌خش ه خواییه‌ك ه به‌رپرسێتی خۆیه‌تی ..ئینجا ده‌فه‌رموێ وه‌ك دانایه‌و هه‌موو كارێك ل ه كات وجێی خۆیدا ده‌كات ( خبیر ) یش ه ،شاره‌زای ه ..شاره‌زاییه‌كه‌ی جه‌نابی ئهو خۆ ل ه ئه‌زموونه‌و‌ه نه‌هاتوو‌ه ،ئهو ئهو زانیاریه‌ی هه‌بوو پێش دروست كردنی زه‌مان و مه‌كان !! ئاوا ل ه دیراس ه كردن و وورد سه‌رنجدانی ئایه‌ته‌كانی خواناسی وه‌كو باسه‌كانی ( الخلق ،الملك ،الضرر ،النفع ، االحياء ،اإلماتة ،التسيير و التصوير و االسقاء و االطعام و ..هتد) 19
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟ رۆح و بیرو ده‌روون به‌ره‌و ئاسۆیه‌كی تر ده‌شنێن وهه‌ست ك ه ( :كانت ُق َر ُ يش و َم ْن َ دان ِب ِدي ِنهم ) وات ه :قوره‌یش و ئهوهی ب ه مه‌ودایه‌كی تری جیهانی به‌رفراوانی خواناسی ئیسالمه‌تی له‌سه‌ر رێگه‌و باوو نه‌ریتی قوره‌یش بوو لهم مانایاشه‌وه‌ی ه ك ه ل ه وه‌سفی پێغه‌مبه‌ردا (صل ی الله علیه وسلم) هاتووه ك ه ده‌كه‌ن . ( َ دين َقو ِم ِه) وات ه له‌سه‌ر عاده‌ت و باروو رێ و ره‌سمی كان على ِ مانای دووه‌می ووشه‌ی دین ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا قه‌ومه‌كه‌ی خۆی ده‌ڕۆیشت .ئه‌مه‌ش ئاشكرای ه ك ه ژن هێنان دووه‌م :گوێ رایه‌ڵی كردن و به‌ندایه‌تی و خزمه‌تكاری و و ته‌اڵق و هه‌ڵوێست و سیاسه‌تیش دهگرێتهوه . ژێرده‌سته‌یی و ب ه قس ه كردن و قبووڵ كردنی فه‌رمان و مانای چواره‌می ووشه‌ی دین ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا ژێرده‌سته‌یی و ملكه‌چ بوون له‌ژێر ده‌سه‌اڵتیدا ده‌ڵێن ِ ( :د ْنتُهم َفدانُوا) وات ه :ناچارو ژێربارم كردن و 4ـ سزاو پاداشت دانه‌و‌ه ،خه‌اڵت كردن و بڕیاردانی حوكم و َ ئه‌وانیش گوێ رایه‌ڵییان كردم .و ه ( ِد ُ الرجل ) :خزمه‌تی لێ پرسینه‌و‌ه : نت دين تُ ُ ی الله علیه وسلم ل ه په‌ندی پێشینانی عه‌ره‌بدا هاتووهَ ( :ك َما تُ ُ دان) كابرام كرد .ل ه فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ریشدا ێل ُ ُ يش َكلِ َم ًة تُ ِد ُ ُ العرب ) وات ه :وات ه :وات ه :چی به‌سه‌ر خه‌ڵكیدا بێنیت ،هه‌ر ئه‌وه‌ت به‌سه‌ردا ين بها هاتوو ه ( :ا ِري ُد ِمن ق َر ٍ قسه‌یه‌كم ل ه قوره‌یش ده‌وێ ك ه عه‌ره‌ب بۆی ملكه‌چ و گوێ دێننه‌و‌ه . يوم ِّ الد ِين) الفاتح ه / رایه‌ڵ بن و له‌به‌رده‌میدا سه‌ریان نه‌وی كه‌ن . خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ ( :مالِ ِك ْ ِ هه‌ر به‌م مانای ه ووشه‌ی ( دین ) ل ه باسی خه‌واریجدا 3وات ه :خاوهنی رۆژی پرسینه‌وه‌و سزاو پاداشت .یان ك ه ُر َ ون ِمن ِّ ْر ُق َ الر ِميَّ ِة) وات ه قورئانی پیرۆز گوفتارو قسه‌ی بێ باوه‌ڕان ـ به‌م مانای ه ـ ْم ِمن َّ ين م ُ هاتوو ه ك ه (يم ُ وق َّ الد ِ السه ِ :خه‌واریجه‌كان زۆر خێرا ل ه گوێ رایه‌ڵی كردنی پێشه‌وا ده‌گێڕێته‌و ه ك ه ده‌فه‌رموێ ( :أإنَّا لَ َم ِد َ ينون ) وات ه :ئایا ئێم ه لێمان ده‌پرسرێته‌وه‌و سزای خراپه‌كاریمان هه‌ی ه ؟! ده‌رده‌چن ب ه چه‌شنێك كه تیر له كه‌وان ده‌رده‌چێت . لێره‌و ه ووشه‌ی ( َّ الديَّان) ب ه مانای قازی و داوه‌ری دادگا مانای سێیه‌می ووشه‌ی دین ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا دێت ،بۆی ه ك ه ل ه یه‌كێك ل ه زاناكانیان دهربارهی سه‌ییدنا 3ـ شه‌رع و یاسا ،ده‌ستورو به‌رنام ه ،رێگه‌و رێباز ،باوو عه‌لی كوڕی ئه‌بو تالیب پرسی ،ل ه وه‌اڵمیدا ووتی ( :انه كان ديان هذه االمة بعد نبيها ) وات ه :ئهو گه‌وره‌ترین قازی ئه‌م نه‌ریت : ك ه ده‌ڵێن ( :مازال ذلك ديني ودَي َد ِني ) وات ه :هێشتا ئهوه ئوممه‌ته بوو دوای پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صلی الله علیه وسلم . خوو نه‌ریت و عاده‌تی من ه ،یان ك ه بۆ كه‌سێك ك ه له‌سه‌ر كه‌وا بوو دین ل ه دیدی ئیسالمدا بریتیی ه ل ه الیه‌نێكی خێرخوازی راهاتبێت یان له‌سه‌ر شه‌ڕخوازی راهاتبێت ده‌ڵێن تیۆری :ك ه ل ه سێ زاراوه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت ( :باوه‌ڕ ، خواپه‌رستی ،شه‌ریعه‌ت ) ك ه ده‌بێت ه بناغه‌ی دامه‌زراندنی ( دان ) . ال َت ْعبُ ُد ْ ال للِِهّ أَ َم َر أَ َّ خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ ( :إن ْال ُح ْك ُم إ َّ وا إِ َّال الیه‌ن ه عه‌مه‌لییه‌كه‌ی ئیسالم له‌سه‌ری ،ك ه بریتیی ه ل ه ِِ ِ الد ُ إِيَّا ُه َذلِ َك ِّ ين ْال َقيِّ ُم) یوسف 40/وات ه :حوكم كردن و فه‌رمان داڕشتنی عه‌مه‌لی موسوڵمانان و ئاڕاسته‌ی كۆمه‌ڵكارییان ره‌وایی هه‌ر هی خوای گه‌وره‌یه‌و به‌س ئهو فه‌رمانی به‌و‌ه داوه و پیاده‌كردنی دینه‌كه‌یان ل ه ژیان و قه‌واره‌یه‌كی سیاسی ك ه غه‌یری ئهو نه‌په‌رسترێت ،ئا ئه‌مه‌ش ه به‌رنامه‌و ده‌ستوری كۆمه‌اڵیه‌تی واقیعیدا .ئه‌مه‌ش ناسین و شاره‌زا بوونی سێ ِّن ِّ رێكوپێك .یان ( :أَ ْم لَ ُه ْم ُش َر َكاء َش َر ُعوا لَهُم م َ الد ِين َما لَ ْم ْيأ َذن ِب ِه زاراوهی تر ده‌خوازێت ك ه بریتین ل ه ( ئیسالم ،ئوممه‌ت ، اللهَُّ ) الشور ی 21/وات ه :وات ه :چما ئهوان ه سه‌ریكیان هه‌یه‌و بزاڤ ) ك ه پێكهاته‌ی ئهو دیده ئایدیۆلۆژیایه‌ن ك ه ل ه یه‌كه‌م بۆ خوایان دیاری كردووه تا یاساو رێسایای وایان بۆ داڕێژن هه‌نگاوی بانگه‌وازی ئیسالمهوه هاتوون. ك ه خوای گهوره پێی رازی نییه‌و رێی پێ نادات . عه‌قیـــده ل ه فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ریشدا(صل ی الله علیه وسلم) هاتووه بریتیی ه ل ه ده‌رك كردن و زانین و باوه‌ڕهێنان ب ه قه‌ناعه‌ت ه
20
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
دینییه‌كان ،ك ه به‌ڵگه‌نه‌وویست ه یه‌قینییه‌كان دایانڕشتووه، هه‌روه‌ها په‌ی بردن و باوه‌ڕ بوون به‌و رێسا شه‌رعیی ه ئیعتیقادیانه‌ی ك ه ل ه به‌ڵگه‌ی یه‌قینییه‌و‌ه وه‌رگیراون . سوودیشی ل ه ژیاندا ئهوهی ه ك ه رێساكانی دادپه‌روه‌ری و ئهو رهفتاره په‌سه‌ندان ه ده‌پارێزێت ك ه كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی بۆ مانهوهی وه‌چه‌ی مرۆڤایه‌تی پێویستی پێیه‌تی ،نه‌بادا خراپه‌كاری ته‌شه‌ن ه بكات و شه‌ڕخوازی ده‌سه‌اڵت په‌یداكات .سوودی رۆژی دواییشی بریتیی ه ل ه رزگار بوون له‌و ئازارو ژانه‌ی بۆ سزای كافران دانراوه . عهقیده ـ ك ه پێشی ده‌وترێت :ئیعتیقاد ،ته‌وحید ، ئیمان ،سوننه‌ت ،ئوسولی دین ،عیلمول كه‌الم ،ما وراو الطبیعه ،ئیالهیات ،ته‌وه‌ری هه‌مووی بریتیی ه ل ه باوه‌ڕ هێنان ب ه خوای په‌روه‌ردگارو ب ه فریشته‌و نێرراوان و په‌یامه‌كانی و ب ه رۆژی دوایی و قه‌ده‌ر ،هه‌روه‌ها ب ه به‌شه‌كان و لقه‌كان و مه‌رجه‌كان و پێچه‌وانه‌كانی باوه‌ڕ .. ووشه‌ی عهقیده ل ه قورئان وسوننه‌تدا نه‌هاتوو‌ه ! به‌اڵم ل ه كۆن و نوێدا زانایان و شه‌رعناسان ب ه تایبه‌تی ل ه دوای سه‌ده‌ی دووه‌می كۆچییه‌و‌ه هێند‌ه ووشه‌ی عه‌قیده‌و عه‌قائیدیان بۆ باسه‌كانی باوه‌ڕ به‌كار هێنا ،تا ب ه ته‌واوی بووه ئهو زاراوهی تایبه‌ت بوو به باوه‌ڕو زانستیه‌كانی خوابه‌یه‌كناسین . دیسان ل ه كۆن و نوێدا زۆر ل ه زانایان و شه‌رعناسان زاراوهی تریان بۆ هه‌مان باس و بابه‌ت وزانست داهێنا ، وه‌كو ئیمامی ئه‌بو حه‌نیف ه زاراوهی (الفقه االكبر ) و ئیمامی الطحاوی زاراوهی ( يو ُم ِّ الدين ) و هه‌ندێكی تریان (التوحید) و ( علم الكالم ) یان بۆ به‌كار هێنا .
ووشه‌ی عهقیده ل ه رووی زمانه‌وانیه‌وه:
ب ه گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ فه‌رهه‌نگ ه گرنگه‌كانی زمانی عه‌ره‌بی وه‌كو لسان العرب /ابن منظور ،معجم مقاییس اللغة /ابن فارس ،القاموس المحیط /الفیروزابادی ،مفردات القران /راغب االيبهاني ,ئه‌وانی تریش ده‌رده‌كه‌وێت ك ه ووشه‌ی عهقیده ل ه ره‌گی ( عقد ) هوه هاتووه ك ه كۆمه‌ڵێك مانای هه‌ی ه ، له‌وان ه : 1ـ گرێ دان :وه‌ك ده‌وترێت :عقدت الحبل :وات ه :گوریسه‌كه‌م گرێدا .به‌و مانایه‌ش ه ك ه خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ َ ( :و ِمن
ات ِفي ْالع َُق ِد ) الفلق 4 /وات ه :په‌نا ده‌گرم ب ه خوا ل ه َش ِّر النَّ َّف َاث ِ خراپه‌ی ئهو شه‌ڕخوازو سیحربازانه‌ی فوو ب ه گرێدا ( گرێی موو ،ده‌زوو ،په‌ت ،گوریس ..هتد ) ده‌كه‌ن . 2ـ فسی زمان :وات ه باش ده‌رنه‌بڕینی ووش ه له‌به‌ر بوونی گرێ و گۆڵ نوقسانی زمان ،وه‌كو زمان گرتن ،به‌م مانایه‌ش ه ك ه خوای گهوره له‌سه‌ر زمانی سیدنا موسا ـ سه‌المی خوای لێ بێت ـ ده‌فه‌رموێ َ ( :و ْاحلُ ْل ُع ْق َد ًة مِّن لِّ َسا ِني ) گه 27/واته: خوای ه گرێ و گۆڵیه‌كه‌ی سه‌ر زمانم مه‌هێڵ ه . 3ـ سوێند خواردن و جه‌خت ( ته‌ئكید ) كردنهوه :خوای َاخ ُذ ُك ُم ُهّ گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ َ ( : َاخ ُذ ُكم الل ِباللَّ ْغ ِو ِفي أَ ْي َما ِن ُك ْم َولَـ ِكن يُؤ ِ ال يُؤ ِ دت ُم َ ِب َما َع َّق ُّ األ ْي َم َان) المائده 89/واته :خوا ئهو سوێند‌ه سه‌ر زاره‌كیه‌تان له‌سه‌ر حسێب ناكات ك ه ل ه قسه‌كردنتاندا به‌سه‌ر ده‌متاندا دێت ،به‌اڵم ئهو له‌و سوێندانه‌تان ده‌پرسێته‌و‌ه ك ه ل ه ناخی دڵ و ده‌روونتانه‌و‌ه ـ ب ه توندی ـ خواردووتانه‌و جه‌ختان له‌سه‌ری كردۆتهوه جه‌خت كردنه‌وه‌ی سوێند به‌ڵگه‌ی وویست و مه‌به‌ستی دڵ ه . 4ـ په‌یمان و به‌ڵێن دان :وه‌ك خوای گهوره ده‌فه‌رموێ : وا أَ ْو ُف ْ ين آ َمنُ ْ وا ِب ْالع ُُقو ِد) المائده 1/واته :ئه‌ی ئه‌وانه‌ی (ياأَُّي َها الَّ ِذ َ باوه‌ڕتان هێنا به‌رامبه‌ر ئهو په‌یمان و به‌ڵێنانه‌ی ده‌یده‌ن ين َع َقد ْ وه ْم َنصي َب ُه ْم) َت أَ ْي َمانُ ُك ْم َفآتُ ُ به‌وه‌فا بن هه‌روه‌ها َ ( :والَّ ِذ َ النسا‌و 33/واته :ئه‌وانه‌ی په‌یمان و به‌ڵێنیان داوه پشكی خۆیان بده‌نێ . 5ـ هه‌روه‌ها ب ه مانای گرتن ومه‌حكه‌م كردن وجه‌زم كردنیش دێت ،كه له ته‌وه‌ر‌ه ماناكانی سه‌ره‌وه‌دا جێیان دهبێتهوه . كه‌وابوو عهقیده ئهو په‌یمانه‌ی ه ك ه به‌ستراوه‌و جه‌ختی له‌سه‌ر كراوهتهوه .یان وه‌كو ئیمام حسن البنا ده‌فه‌رموێ : (ئهو حوكمه‌ی ه ك ه ل ه ناخی خاوه‌نه‌كه‌یدا جێگیر بووه‌و گومانی تێدا نه‌ماوه‌و ده‌رونیش پێی هێمن و ئاسووده بووه).
ووشه‌ی عهقیده ل ه رووی زاراوه‌ییه‌و‌ه :
1ـ عهقیده باوه‌ڕهێنان ه ب ه خوای په‌روه‌ردگارو فریشته‌و نێرراوان و كتێب ه ئاسمانیه‌كان و رۆژی دوایی و خێرو شه‌ڕی قه‌ده‌رو بنچینه‌كانی دین وباسی ئهو نادیارانه‌ی سه‌لمێنراون و كۆڕا ( ئیجماع ) ی سه‌له‌فی پێشینی ئه‌م ئوممه‌ته‌ی لهسهره ،هه‌روه‌ها خۆته‌سلیم كردنی ته‌واو‌ه ب ه فه‌رمانه‌كانی خوای گهوره ( حوكم و وه‌رگرتن و كارپێ كردنی ) له‌گه‌ڵ ملكه‌چی 21
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
و گوێ رایه‌ڵی و شوێن كه‌وتنی پێغه‌مبه‌ر (صل ی الله علیه وسلم). 2ـ ك ه ده‌وترێت عهقیدهی ئیسالمی :ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی مه‌به‌ست ل ه عهقیدهی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت ه ،چونك ه له‌ودا ئهو دیدو بۆچوون و تێگه‌یشتن ه ئیسالمی ه ده‌رده‌كه‌وێت ك ه هی سێ سهده چاكه‌كه‌ی یاوه‌ران و تابیعینان بووه . 3ـ بۆ ئهوهی ئهو بیرو دیدو تێڕوانین ه ئیسالمیان ه پێیان بووترێت عهقیده ده‌بێت ل ه دڵ و ده‌روندا وا بچه‌سپن ك ه ب ه هیچ كلۆجێك گومان و دوو دڵییان تێدا نه‌مێنێت .بۆی ه خوای ون الَّ ِذي َن آ َمنُوا ب هَّ گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ ( :إِنَّ َما ْالم ْ ُؤ ِمنُ َ اللِ َو َر ُسولِ ِه ِ ثُ َّم لَ ْم ْير َتابُوا ) الحجرات 15/وات ه :موسوڵمانان ئه‌وانه‌ن ك ه باوه‌ڕیان ب ه خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی هێناوه‌و پاشان گومانیان اب َ تێیدا نه‌ماو ه ..هه‌روه‌ها ده‌فه‌رموێ ( :لم َذلِ َك ْال ِك َت ُ ال ْب ِفی ِه ) البقره1/ـ 2وات ه :قورئان ئهو كتێبه‌ی ه ك ه ب ه هیچ َری َ شێوه‌یه‌ك هیچ جۆره گومانێكی تێدا نیی ه ،ن ه له‌وه‌یدا ك ه ل ه الیه‌ن خواوه‌وه‌ی ه ،وه ن ه له‌وه‌یدا ك ه هیچ كه‌م و كورتیه‌كی تێدا نیی ه . ُؤ ِمنُ َ ْ ين ي ْ 4ـ بابه‌ته‌كانی عه‌قید ه مه‌سه‌له‌ی نادیارن (الَّ ِذ َ ْب) ون ِبال َغي ِ البقره 3/وات ه :قورئان ك ه كتێبی بێگومانی خوای ه به‌رنامه‌و رێبازی ئه‌هلی ته‌قوای ه ،ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان ب ه نادیار هێناوه ..ئه‌مه‌ش وه‌كو باوه‌ڕ هێنان ب ه خوای گه‌وره‌و ب ه فریشته‌و ب ه رۆژی دوایی و قه‌زاو قه‌ده‌ر ..په‌یام و نێرراوه‌كانیش هه‌ر نادیارن له‌و رووهوه ك ه باوه‌ڕ هێنان ه به‌و وه‌حی ه خواییه‌ی ك ه بۆیان هاتووه .. 5ـ هه‌ر ئاینێك یان رێبازێك ،یان هه‌ر ئایدیۆلۆژییه‌ك ك ه شوێن كه‌وتووی وای هه‌بێت ك ه ب ه دڵنیاییه‌و‌ه پێناسه‌و بۆچوونه‌كانی ل ه دڵ و ده‌روون بگرن و سیستمی ژیانیان ب ه پێی ته‌علیماتی ئهو بیروباوه‌ڕ‌ه بگۆڕن ،ئهوه عه‌قیده‌یه به‌اڵم عهقیدهی راست ب ه پێی ئیسالم هه‌ر عهقیدهی ئیسالمه‌و به‌س ،چونك ه هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه خوای په‌روه‌ردگار ل ه رێی پێغه‌مبه‌ره‌كه‌یه‌و‌ه (صلی الله علیه وسلم) ناردوێتی و به‌رده‌وام خه‌ڵكی رێنمایی كراون بۆی ،ب ه درێژایی مێژووش خوای په‌روه‌ردگار خۆی دینه‌كه‌ی پاراستووه‌و تا رۆژی دواییش هه‌ر خۆی زامنی پاراستنێتی .وه‌ك ده‌فه‌رموێ ( :إِنَّا َن ْح ُن َن َّز ْل َنا ِّ الذ ْك َر َوإِنَّا لَ ُه لَ َحا ِف ُظ َ الح ْجر 9/وات ه :ئێم ه خۆمان قورئانمان ون ) ِ
ناردۆت ه خواره‌وه‌و خۆشمان پارێزگاری ئه‌وین جا بۆی ه هه‌ر كه‌س بیه‌وێت عهقیدهی راست و پاك و ته‌واو وه‌ربگرێت ده‌بێت ل ه روانگه‌و دیدی ئیسالمهوه وه‌ری بگرێت ْر اإل ْس َ ال ِم ِدي ًنا َفلَن ي ُْق َب َل ئه‌گینا لێی وه‌رناگیرێت َ ( :و َمن ي ْب َت ِغ َغي َ ِ اآلخ َر ِة ِم َن ْال َخ ِاس ِر َين ) ێل عمران . 85/ ِم ْن ُه َو ُه َو ِفي ِ هه‌موو باسه‌كانی باوه‌ڕ ل ه چوارچێوه‌ی عه‌قیده‌دان ،كه‌وابوو ك ه ده‌ڵێین عهقیده مه‌به‌ستمان ل ه باوهڕه ك ه باسه‌كانی ئه‌ویش بریتییه ل ه :
روكنه‌كانی باوه‌ڕ (:أركان اإلیمان):
1ـ باوه‌ڕ ب ه خوای گهوره : مه‌به‌ست ل ه یه‌كخواپه‌رستی (ته‌وحید) ی خوای پهروهردگاره یه‌كخواپه‌رستی ( التوحید ) یه‌كخواپه‌رستی یان یه‌كخواناسی یه‌كه‌مین هه‌نگاوی خواوویستی و موسوڵمان بوونه ،هه‌روه‌ها ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی بانگه‌وازه‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ران ه ،هه‌موو نێرراوانی خوای گهوره بۆ ناساندن و راپه‌ڕاندنی داواكارییه‌كانی یه‌كخواپه‌رستی هاتوون .خوای گهوره ك ه باسی پێغه‌مبه‌ره‌كانمان بۆ دهگێڕێتهوه ئهو خاڵ ه هاوبه‌ش و گرنگ ه باس ده‌فه‌رموێ ك ه ئهو پێغه‌مبه‌ران ه ـ سه‌المی خوایان لێ بێت ـ ب ه قه‌ومه‌كانی خۆیان راده‌گه‌یاند وا هَّ اعبُ ُد ْ اللَ َما لَ ُكم م ْ ك ه ْ ( : ِّن إِلَـ ٍه َغي ُْر ُه) ئهو خوای ه بپه‌رستن ك ه كه‌سی ترتان جگ ه له‌و نیی ه ب ه حه‌ق بپه‌رسترێت .بۆ نموون ه له‌سه‌ر زمانی سه‌ییدنا نووح ـ سه‌المی خوای لێ بێت وا هَّ اعبُ ُد ْ وحا إلَى َق ْو ِم ِه َف َق َ اللَ ََ َ ْ ُ ال يا َق ْو ِم ْ ـ ده‌فه‌رموێ ( :لق ْد أ ْر َسل َنا ن ً ِ َما لَ ُكم م ْ ِّن إِلَـ ٍه َغي ُْر ُه ) االعراف 59/وه له‌سه‌ر زمانی سه‌ییدنا وا َهّ اعبُ ُد ْ اه ْم ُهوداً َق َ هود ده‌فه‌رموێ َ ( :وإِلَى َعا ٍد أَ َخ ُ ال يا َق ْو ِم ْ الل َما لَ ُكم م ْ ِّن إِلَـ ٍه َغي ُْر ُه ) االعراف 65/سه‌ییدنا سه‌ڵحیش ده‌فه‌رموێ وا َهّ اعبُ ُد ْ اه ْم يالِ ًحا َق َ الل َما لَ ُكم م ْ َ ( :وإِلَى َثمُو َد أَ َخ ُ ال يا َق ْو ِم ْ ِّن إِلَـ ٍه َغي ُْر ُه) االعراف 73/سه‌ییدنا شوعه‌یبیش ده‌یفه‌رموو َ ( :وإِلَى َم ْد َ ين وا َهّ اعبُ ُد ْ الل َما لَ ُكم م ْ أَ َخ ُ اه ْم ُش َع ْيبًا َقالَيا َق ْو ِم ْ ِّن إِلَـ ٍه َغي ُْر ُه ) االعراف85/ هه‌روه‌ها ب ه شێوه‌یه‌كی گشتی دهفهرموێت َ ( :و َما أَ ْر َس ْل َنا ِمن وحي إِلَ ْي ِه أَنَّ ُه اَل إِلَ َه إِاَّل أََنا َف ْاعبُ ُدونِ) االنبیا‌و25/ ول إِ اَّل نُ ِ َق ْبلِ َك ِمن َّر ُس ٍ وات ه :پێش تۆ هه‌ر پێغه‌مبه‌رێكمان ناردبێتی هه‌ر ئه‌وه‌مان پێ راسپاردوو‌ه ك ه ب ه خه‌ڵكی بگه‌ێنێت ك ه خوا بپه‌رستن و توخنی تاغووت نه‌كه‌ون .ئه‌وجا باسی به‌شی دووه‌می ئه‌ركی
22
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
سه‌رشانی خۆیان بۆ خه‌ڵكه‌كانیان كردووه ،ك ه بریتیی ه ل ه رماندنی ده‌سه‌اڵتی كوفرو شیركی تاغووت ،وه‌كو ده‌فه‌رموێ ُوا َّ وا َهّ اج َت ِنب ْ اعبُ ُد ْ َ ( :ولَ َق ْد َب َع ْث َنا ِفي ُك ِّل أُ َّم ٍة َّر ُس ً الط ُ اغ َ وال أَ ِن ْ وت) الل َو ْ النحل 36/ل ه نێو هه‌ر قه‌وم و نه‌ته‌وه‌یه‌كدا پێغه‌مبه‌رمان هه‌ڵبژاردوو‌ه تا ب ه خه‌ڵكه‌ك ه راگه‌ێنن ك ه خوا بپه‌رستن و توخنی تاغووت مه‌كه‌ون .. پێناسه‌ی : یه‌كخواپه‌رستی ل ه رووی زمانه‌وانییه‌و‌ه دیاره ك ه ی ه عنی
دین له دیدی ئیسالمدا بریتییه ل ه الیه‌نێكی تیۆری:كه ل ه سێ زاراوه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت(:باوه‌ڕ ،خواپه‌رستی ،شه‌ریعه‌ت) ك ه ده‌بێته بناغه‌ی دامه‌زراندنی الیه‌نه عه‌مه‌لییه‌كه‌ی ئیسالم له‌سه‌ری په‌رستنی خوای تاك و ته‌نها ،ك ه حه‌تمه‌ن په‌رستنی خوای گهوره ل ه دوای ناسینی دێت .ل ه هه‌ره‌بیدا ووشه‌ی (التوحید) ی بۆ دانراوه ك ه بۆت ه ناوی ئهو زانستییه‌ی دهربارهی ئه‌حكامه‌كانی خوابه‌یه‌كزانین و ته‌نها په‌رستنی خوای ه . ئه‌میش به‌م شێوه‌ی ه : وحـ َد يُ َو ِّحـ ُد التوحید :ل ه رووی زمانه‌وانییه‌و ه :چاوگی ( َّ وحيدَاً ) ه ك ه ب ه مانانی :كردی ب ه یه‌ك ،ب ه یه‌كی زانی ، َت ِ به یه‌كی دانای ه .. ل ه رووی زاراوه‌ییه‌و‌ه :بریتیی ه ل ه ناسین و په‌رستنی خوای گهوره بهوهی ك ه تاك و بێ هاوتای ه ل ه هه‌موو سیفه‌ته‌كانی زات و په‌روه‌ردگارێتی و خوایه‌تی و مافی یاساو رێسا دانان .ئیمامی ئیبنو ته‌یمیی ه ( 728ك مردوو‌ه ) ئه‌م زانسته‌ی كرد ب ه سێ جۆرهوه :
جۆری یه‌كه‌م ( :په‌روه‌ردگارێتی ( الربوبی ة ) :ك ه بریتیی ه ل ه ناسینی خوای گهوره به‌تاك و بێ هاوتا دانانی :ب ه هه‌بوونی تاك و ته‌نهایی خۆی و كردگارێتی و خاوه‌نێتی و زیندوێتی و ژیاندن و مراندن و رۆزی دان و زیانگه‌یاندن و سوودبه‌خشین و نه‌خشاندن و دامه‌زراندن و بنیاتنان و تێركردن و تێراو كردن و چاككردنه‌و‌ه ل ه نه‌خۆشی و ...ك ه له قورئاندا زیاتر ل ه 30سی سیفه‌تن . جۆری دووه‌م :خوایه‌تی ( االلوهی ة ) :وات ه :روو كردن ه ئه‌وو ئه‌نجامدانی په‌رستنه‌كان ته‌نها بۆ ئهو ،په‌رستنه‌كانیش هه‌یان ه ب ه دڵ ئه‌نجام ده‌درێن وه‌كو نییه‌ت پاكی ( االخالص) و ئومێد به‌و بوون و پشت پێ به‌ستن و ..هتد ،هه‌شیان ه ب ه زمان ئه‌نجام ده‌درێن ،وه‌كو :نازو پاڕانه‌وه‌و زیكرو ته‌سبیحات و خوێندنی قورئان و ..هتد ،هه‌شیان ه ب ه ئه‌ندامانی تری له‌ش ئه‌نجام ده‌درێن ،وه‌كو :سوژده‌و ته‌واف و قوربانی و سه‌ربڕین و ..هتد ئه‌مانیش ل ه قورئان و حه‌دیسدا زۆرن ،چونك ه نیازپاكی و خواوویستی هه‌موو بواره‌كانی ژیانی موسوڵمان دهگرێتهوه ،موسوڵمان هه‌ر كارێك له‌به‌ر خاتری خوای گهوره ئه‌نجام بدات ـ هه‌ر ناشه‌رعی نه‌بێت ـ به په‌رستن بۆی حسێب ه .. جۆری سێیه‌م :ناووسیفات (االسماء والصفات) :بریتیی ه ل ه سه‌لماندن و چه‌سپاندنی ناوو سیفه‌ته‌كانی خوای گهوره ،ئه‌وانه‌ی ك ه ل ه قورئان وحه‌دیسی سه‌حیحی پێغه‌مبه‌ری خواناسماندا هاتوون ،به‌و شێوه‌یه‌ش ك ه هاتوون و به‌و مه‌به‌سته‌ش ك ه هاتوون ،بێ لێچواندن و گۆڕینییان ،هه‌روه‌ها به‌وه‌ش ه ك ه بڕیار بدرێت ك ه ئه‌م سیفه‌تان ه هه‌ر هه‌موویان ته‌واون و كه‌م و كورتییان تێدا نیی ه ،و هه‌ر هی خواشن و كه‌س هی وه‌كو ئهوی نیی ه .. به‌اڵم ئیمامی ئیبنول قه‌ییم ( 751ك ) ك ه قوتابی ئیمامی ئیبنوته‌یمییه‌یه ده‌یكات ب ه دوو جۆرهوه : جۆری یه‌كه‌م ( :ناسینی خوا (توحيد المعرفة واالثبات) :ئه‌م دابه‌ش كردنه‌ی ئیمامی ئیبنول قه‌ییم ـ وه‌كو تێبینی ده‌كه‌یت ـ ل ه ناوه‌رۆكیدا هه‌ر وه‌كو دابه‌ش كردنه‌ی كه‌ی ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه‌ی ه ،چونك ه ناسینی خوای گهوره هه‌ر بریتیی ه ل ه په‌روه‌ردگارێتی ( سه‌لماندن و چه‌سپاندنی سیفه‌ته‌كانی په‌روه‌ردگارێتی و كردگارێتی و خاوه‌نێتی و زیندوویی و .. 23
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
هتد هه‌روه‌ها جۆره‌كه‌ی سێیه‌م :ته‌وحیدی ناوو سیفاتی خوا :ك ه هه‌ر بریتیی ه ل ه سه‌لماندن و چه‌سپاندنی ناوو سیفه‌ته‌كانی خوای گهوره . جۆری دووه‌م :خواوویستی (توحيد االرادة و القيد) :وات ه : ئه‌نجامدانی په‌رستنه‌كان بۆ خوای گهوره بێ ئهوهی شیركییان تێ كه‌وێت .ئه‌م جۆره‌ی الی ئیمامی ئیبنول قه‌ییم هه‌ر بریتیی ه ل ه ( االلوهییة ) كه‌ی الی ئیمامی ئیبنو ته‌یمیی ه ، چونك ه خوایه‌تییه‌كه‌ی خوای گهوره بریتی ه ل ه خواوویستیی .هه‌ردووكیان مه‌به‌ستیان ل ه زاراوه‌كانیان په‌رستنی خوای گه‌وره‌ی ه .. زانایانی سه‌رده‌م تووشیان بوو ب ه تووشی كێشه‌یه‌كی ترهوه ،ئه‌ویش ئهوهی ه ك ه مه‌سه‌له‌ی حاكمێتی خوای گه‌وره‌و مافی یاساو رێسا دیاری كردن ك ه ته‌نهاو ته‌نها هی خوای گه‌وره‌ی ه ،ئایا به‌شێك ه ل ه یه‌كێك له‌و جۆرانه‌ی ته‌وحید یان جۆرێكی سه‌ربه‌خۆی ه ..هۆیه‌كه‌شی ئهوهی ه ك ه هه‌ندێك ل ه زانایان ب ه به‌شێك ل ه په‌روه‌ردگارێتی ( الربوبی ة ) ی ده‌زانن ،ده‌فه‌رموون :وه‌ك چۆن خوای گهوره رازقه‌و رزق و رۆزی دروستكراوانی ده‌دات ،یان زانایه‌و ئاگای ل ه دروستكراوانی هه‌ی ه ،ب ه هه‌مان شێوه‌ش خوای گهوره خاوه‌نه‌و مافی یاسا داڕشتنی بۆ به‌نده‌كانی هه‌ی ه . هه‌ندێكی تریان ده‌فه‌رموون :حاكمێتی و مافی یاسا دانان ـ ك ه هه‌ر هی خوای گه‌وره‌ی ه ـ سیفه‌تێكی خوایه‌تی خوای ه ،چونك ه جه‌نابی ئهو شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی داڕشتووه‌و ئێمه‌ش ب ه جێبه‌جێ كردنه‌كه‌ی په‌رستنی ئهو به‌دی ده‌هێنێن ،وه‌ك ئهوهی ك ه فه‌رمانی ب ه نوێژ كردن پێ كردووین و ئێمه‌ش ك ه نوێژ ده‌كه‌ین ئهو ده‌په‌رستین و خوایه‌تی ئهو ده‌سه‌لمێنین ، راپه‌ڕاندنی شه‌رعه‌كه‌ی ئه‌ویش خواپه‌رستییه‌كه‌و ده‌یهێنین ه دی . هه‌ندێكی تریان فه‌رموویان ه :به‌شێك ه ل ه جۆری ناوو سیفات ،چونك ه وه‌كو ك ه خوای گهوره خاوه‌ن ( الرب ) ه و په‌رستراو ( االله ) ،حاكمیش ه .هه‌ر سێ الیه‌نی حوكمیش : یاسا دانان ،حوكم كردن ،داوه‌ری هه‌ر بۆ ئهو ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه هه‌ندێكی تر ده‌فه‌رموون :حاكمێتی خوای گهوره جۆرێكی سه‌ربه‌خۆی یه‌كخواپه‌رستی (ته‌وحید) ه چونك ه خوای گهوره ل ه وه‌سفیدا فه‌رموویه‌تی َ ( :و ُهّ الل ْيح ُك ُم َال ُم َع ِّق َب لِ ُح ْك ِم ِه ) الرعد41/
وات ه خوای گهوره حوكم ده‌كات و كه‌س ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك بۆی نیی ه رای تری ب ه دوادا بدات ،ئه‌میشی وه‌كو ( ال اله اال الله ) هه‌ر ب ه الی نافی ه للجنس فه‌رموو‌ه ( َال ُم َع ِّق َب) وات ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك و هیچ كه‌س بۆی نیی ه را به‌سه‌ر حوكمی خوادا بدات ..ل ه شیركی به‌رامبه‌ریشیدا ده‌فه‌رموێ َ ( :و اَل ي ُْش ِر ُك ِفي ُح ْك ِم ِه أَ َح ًدا ) كهف 26/وات ه :كه‌س ل ه حوكمی خۆیدا به‌شدار ناكات .. ب ه هه‌ر حاڵ ئه‌م دابه‌ش كردن ه هیچ ئیشكالێكی تێدا نیی ه ،چونك ه هه‌موویان هه‌ر ئاسانكارین بۆ خوێندنی ئه‌م زانستیی ه شه‌رعییه‌و ناسینی تواوی خوای تاك و پاك ، خۆ یه‌كێكی وه‌كو ئیمامی ئیبنو ره‌جه‌بی حه‌نبه‌لی ( ك ه پێش ئیمامی ئیبنو ته‌یمییه‌و ئیبنول قه‌ییم ژیاوه ) و كتێبی ( التوحيدوصفات الرب) ی نووسیوو‌ه ،ئهو دابه‌شكردنی وای نهكردووه ،هه‌وه‌رها زانایانی تری سه‌له‌ف ل ه پێش ههموویانهوه سه‌رمه‌زهه‌به‌كان و ئیمامی بوخاری و موسلیم و ئه‌وانی تر ..ئیدی ئه‌گه‌ر كه‌سێك ـ له‌به‌ر گرنگی حاكمێتی خوای گهوره ـ ئه‌م سیفه‌ته‌ی كرد ب ه جۆرێك ل ه جۆره‌كانی خوابه‌یه‌كناسی ( ته‌وحید ) چ كێشه‌یه‌كه‌و بۆچی سه‌له‌فیی ه ره‌سمییه‌كان به بیدعه‌چی ناوزه‌دی ده‌كه‌ن ؟! بۆ ئهوهی خۆمان نه‌خه‌ین ه ئهو شهڕه قسانه‌و‌ه پێم باشتر‌ه دابه‌شكردنه‌كه‌ی ئیمامی ئیبنو له‌قه‌ییم وه‌رگیرێت و جۆری حاكمێتی بخرێت ه پاڵ ،تا ك ه وویستمان پێناسه‌ی جۆره‌كانی ته‌وحید بكه‌ین ،بڵێین :سێ جۆره :ناسینی خوا ،په‌رستنی خوا ،حاكمێتی خوا . 2ـ باوه‌ڕ به فریشت ه : باوه‌ڕ هێنان ب ه هه‌بوونیان به‌و سیفه‌تانه‌ی ك ه هه‌یان ه ك ه كه‌سانی هه‌ست پێ كراون نه‌ك ته‌نی نور یان مانای واتایی ، به‌ڵكو به‌و سیفه‌تانه‌یانه‌و‌ه ك ه خوای گهوره یان پێغه‌مبه‌ری نازدار صلی الله علیه وسلم باسیان فه‌رموو‌ه ،ك ه ده‌توانن بێن ه سه‌ر شێوه‌ی مرۆڤ ،ئهمان ه ل ه خوای گهورهوه نزیكن ، تاوان و سه‌رپێچی و یاخی بوونییان نیی ه ،ناخۆن و ناخۆنه‌و‌ه ،هه‌ر خه‌ریكی خواپه‌رستین ،مهلهل نایانگرێت و بێزار نابن ،ماندوو نابن ،جوان و شه‌رمن و چاك و رێك و پێكن ، پۆلی جۆراوجۆرن :هه‌یان ه عه‌رشی خوای گه‌وره‌ی ههڵگرتووه ،هه‌یان ه به‌رپرسی وه‌حیی ه ،هه‌یان ه به‌رپرسی گیان كێشان ه 24
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
،هه‌یان ه كرده‌وه‌ی مرۆڤ ده‌نووسن ،هه‌یان ه بۆ سه‌رخستنی موسوڵمانان ئاماده كراون ،به‌رده‌وام دوعا بۆ موسوڵمانان ده‌كه‌ن ،به‌شداری ناشتنی موسوڵمانی باش ده‌كه‌ن ،ل ه كۆڕی زیكرو زانستی شه‌رعی كۆ دهبنهوه ،هه‌یان ه راپۆرتی سااڵن ه بۆ خوای په‌روه‌ردگار له‌سه‌ر مرۆڤه‌كان به‌رز دهكاتهوه .هه‌ر خوا ده‌زانێت ژماره‌و جۆرییان چهنده ،ئێم ه ئهوان به‌و شێوه‌ی ه نابینین ك ه له‌سه‌ری دروست كراون تا نه‌گۆڕێن به شێوه‌ی تر .. 3ـ باوه‌ڕ به كتێبه ئاسمانییه‌كان : باوه‌ڕ ب ه ب ه په‌یامه‌كانی خوای گهوره ( كتێب ه ئاسمانییه‌كان) هه‌موویان به‌و سیفه‌ته‌ی پێوه‌ی هاتوونه‌ت ه خوارهوه حه‌قن ،ب ه فه‌رمایشتی خوا حسێبن فه‌رمانی خوای گه‌وره‌یان تێدا بووه‌و ب ه وه‌حی بۆ نێرراوانی خوا هاتوون ،مژده‌و هه‌ڕه‌شه‌و حه‌اڵڵ و حه‌رامیان تێدا روون كراوهتهوه ،رێنمایی و نووری رێ بوون به‌ره‌و خواوویستی ،ب ه ناوبانگترینیان قورئان و ته‌ورات و ئینجیل و زه‌بورو سوحوفی ئیبراهیم و سوحوفی موسای ه .. ل ه هه‌موان گه‌وره‌تر ته‌ورات و ئینجیل و قورئان ه ،له‌وانیشدا قورئان گه‌وره‌ترینییان ه ،به‌میان ئه‌وانی تر سڕراونه‌ته‌و‌ه ، چونك ه خوای گهوره به‌ڵێنی پاراستنی هیچ كتێبێكی ئاسمانی جگ ه ل ه قورئانی پیرۆز نهداوه ،بۆی ه ئه‌وانی تر گۆڕانییان به‌سه‌ردا هاتووه ،گه‌ر ئه‌وانی تر به‌سه‌المه‌تی و بێ ده‌سكاری كردنیش ئێستا له‌به‌ر ده‌ستی خه‌ڵكیدا بوونای ه هه‌ر نه‌ده‌بوو كاریان پێ بكرێت ،قورئان فه‌رمایشتی راسته‌وخۆی خوای گه‌وره‌ی ه ،ب ه پیت و مانایهوه هی خوان ،لهوهوه هاتووه‌و بۆ ئه‌ویش ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ،كه‌المی خوای ه هاتۆت ه خوارهوه دروست كراو نیی ه ،ب ه حه‌قیقه‌ت خوای گهوره پیت و ده‌نگه‌كانی فه‌رموو‌ه ،ب ه زمانی عه‌ره‌بی هاتۆت ه خوارهوه ،ب ه رێگای نووسینه‌وه‌و له‌به‌ر كردنی به‌رده‌وام ده‌ماو ده‌م و نه‌و‌ه ب ه نه‌و‌ه گه‌یشتوو‌ه ،هیچی لێ نه‌گۆڕاو‌ه ،ب ه خوێندنه‌وه‌ی هه‌ر پێتێكی ده خێر بۆ خوێنه‌ری ده‌نوسرێت ،ناشێت قورئان ب ه راو بۆچوون ته‌فسیر كرێت به‌ڵكو ب ه پێی رێزمان و ووشه‌ی عه‌ره‌بی ده‌بێت ،ته‌رجومه‌كه‌ی ب ه قورئان حسێب نیی ه . موسڵمان زۆر قه‌دری قورئان ده‌گرێت ،بێ ده‌ستنوێژ ده‌ستی لێ ناده‌ن ،به ئه‌ده‌به‌وه‌و به ته‌جویید ده‌یخوێنن .. 4ـ باوه‌ڕ ب ه نێرراوانی خوا :
باوه‌ڕ پێ هێنانیان به‌و سیفه‌ته‌ی مرۆڤن و خوای گهوره بۆ په‌یامی خۆی هه‌ڵی بژاردوون ،تا مژده‌ده‌رو ترسێنه‌ر بن ، په‌یامی خوای گهوره بگه‌ێنن ه خه‌ڵكی تا ل ه سه‌رگه‌ردانی و گومڕایی ده‌ریان بهێنن ،ده‌بێ هه‌موویان به‌ڕێزو ته‌قدیره‌و‌ه سه‌یر بكرێن ب ه تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی ك ه ناوی پیرۆزییان ل ه قورئان و حه‌دیسدا هاتووه ،هه‌موویان بێ كه‌مته‌رخه‌می په‌یامی خوایان ب ه خه‌ڵكی گهیاندووه ،پێغه‌مبه‌ران و نێرراوانی خوا زۆرن ،سه‌روه‌رو پێشه‌وایان پێنجن ك ه پێیان ده‌وترێت (أولو العزم) وات ه خاوه‌ن وویست و ئیراده‌ی به‌هێز ،ئه‌وانیش سه‌ییدنا نووح و ئیبراهیم و موساو عیساو محمدن ـ سه‌المی خوایان لێ بێت ـ ئهمان ه هه‌ر هه‌موویان مه‌عسوومن ،دوور بوون ل ه شیرك و كوفر ،ئه‌مما گوناح و تاوانی بچووك ، ئهوه زانایان یه‌كڕا نین له‌سه‌ری ،ههرچهنده القاضی عیاض و هی تریش بێ له‌كه‌ییانی له‌وه‌ش هه‌ر باس كردووه موسوڵمان ده‌بێت باوه‌ڕ ب ه هه‌ر هه‌موویان بهێنێت ،ده‌بێت زۆر ب ه ئه‌ده‌ب بێت به‌رامبه‌رییان ،ئهمان ه هه‌ڵبژارده‌ی خوا گه‌وره‌ن ،پێشه‌وایانی مرۆڤایه‌تین ،كه‌س وه‌ك ئهمان نابێت ،ب ه تایبه‌تی پێغه‌مبه‌ری پێشه‌وامان صلی الله علیه وسلم ك ه ناوی محمدی كوڕی عبدالله‌ی كوڕی عبدالمطلب كوڕی هاشم ه ،كۆتا پێغه‌مبه‌ره‌و بۆ هه‌موو جیهانیان نێرراو‌ه ،گه‌وره‌ترین موعجیزه‌ی قورئانی پیرۆزه ،موعجیزه‌ی تریشی زۆرن وه‌كو ئیسراو میعراج ك ه سه‌فه‌ر كردنێتی ب ه شه‌وێك ل ه مه‌ككه‌و‌ه بۆ قودس ،به‌به‌ده‌ن و گیان و له‌وێشه‌و‌ه میعراج وات ه بڵند بوونه‌و‌ه بۆ ئاسمان ..هه‌روه‌ها زۆر بوونی خۆراكی به‌رده‌ستی و هه‌ڵقواڵنی ئاو ل ه په‌نجه‌ی پیرۆزییه‌و‌ه ..ده‌بێت باوه‌ڕ ب ه پاكی و ژیری و حیكمه‌تی بهێنرێت و ملكه‌چی ته‌واوی بۆ ده‌رببڕرێت و خۆی و شه‌ریعه‌ته‌كه‌ی بكرێت ه فه‌رمانڕه‌وا ، ئه‌مه‌ش مانای (أشهد أن محمدا رسول الله) ی ه ،یه‌عنی شوێن كه‌وتنی پێغه‌مبه‌ری پێشه‌وا (محمد المصطفى) صلی الله علیه وسلم ك ه ده‌بێت به‌و سیفه‌ته‌ی نێرراوی خوای گه‌وره‌ی ه گوێڕایه‌ڵی بۆ ده‌رببڕێت و فهرمووده راسته‌كانی وه‌كو ئایه‌تی قورئان وه‌ربگیررێت .. 5ـ باوه‌ڕ ب ه رۆژی دوایی : پێش باوه‌ڕ هێنان ب ه ب ه هه‌بوون و هاتنی رۆژی دوایی ، ك ه ل ه دوای مردنی هه‌موو مرۆڤ زیندووبوونه‌وه‌یه‌كی تر هه‌ی ه
25
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
،باوه‌ڕ ده‌بێت ب ه هه‌بوونی مه‌گ و رۆح كێشان و پرسیاری دوو فریشته‌كه‌ی ناو گۆڕو سزای ئه‌وێ ،ئینجا باوه‌ڕ ب ه نیشانه‌كانی ده‌ركه‌وتنی رۆژی دوایی ،هه‌یان ه نیشانه‌ی گه‌وره‌ن و هه‌یان ه نیشانه‌ی گچكه‌ن ،گچكه‌كانی زووتر ده‌رده‌كه‌ون ،هه‌ندێكیان ده‌ركه‌وتوون ،وه‌كو هاتنی كۆتا پێغه‌مبه‌ر صلی الله علیه وسلم ،و ده‌ركه‌وتنی پێغه‌مبه‌ر‌ه درۆزن ه ئینجا باوه‌ڕ هێنان ب ه نه‌فخی سوور ك ه فووه‌و فریشته‌یه‌كی خوای گهوره ك ه ناوی ئیسرافیل ه ب ه صوريدا ده‌كات ،ئینجا باوه‌ڕ هێنان ب ه ترس و بیمی گیان كێشانی خه‌ڵكی و كۆمه‌رگی مرۆڤایه‌تی ب ه یه‌كجارو زیندوو بوونه‌وه‌ی یه‌كجارییان و كۆبوونه‌وه‌ی حه‌شرو حیساب و هاتن ه خوارهوهی نامه‌ی ئه‌عمال و هه‌بوونی شه‌فاعه‌ت و تكای تكاكاران و ته‌رازوو دانانی هه‌ق و حیسابی خه‌ڵكی و داوه‌ری خوای گهوره ،هه‌روه‌ها باوه‌ڕ هه‌بوون ب ه پردی سیرات و حه‌وزی كه‌وسه‌رو باوه‌ڕ هێنان ب ه به‌هه‌شت و دۆزه‌خ كه ئێستا هه‌ن . 6ـ باوه‌ڕ ب ه خێرو شه‌ڕی قه‌ده‌ر : بریتیی ه ل ه باوه‌ڕ كردن ب ه قه‌زاو قه‌ده‌ری خوای گهوره ك ه چوار پله‌ی هه‌ی ه :یه‌كه‌میان زانین ه :وات ه :خوای گهوره هه‌موو شتێكی پێشتر زانیووه‌و ئێستاش ده‌یزانێت ،هه‌رچی بووه‌و هه‌رچی ئێستا هه‌یه‌و هه‌رچی دواتر ده‌بێت خوای گهوره زانای ه ب ه دروست كراوانی ،ئاگاداری حاڵی هه‌موان ه ،ژیانیان مردنییان ،رۆزییان كارو كرده‌وه‌و هه‌ڵس و كه‌وتییان . دووه‌میان :نووسین ه :باوه‌ڕ هێنان بهوهی ك ه خوای په‌روه‌ردگار هه‌رچی پێشتر دهربارهی مه‌خلووقات زانیوێتی ل ه شوێنێكدا نووسیوویشیه‌تی ك ه ناوی له‌وحول مه‌حفووز‌ه ، له‌وێدا هه‌رچی بووه‌و هه‌رچی ده‌بێت تۆمار كراوه. سێیه‌میان :وویست و ئیراده‌ی ه :وات ه هه‌رچی شتێك ك ه روویداوه‌و روو ده‌دات ب ه وویست و ئیراده‌ی خوای گه‌وره‌یه‌و هیچ شتێك نیی ه بێ وویستی ئهو ببێت ئهو ب ه پێی حیكمه‌ت و به‌زه‌یی خۆی رێنمایی ده‌كات و ده‌یگرێته‌و‌ه ،هه‌ر كه‌سێكی هیدایه‌ت دابێت ل ه به‌زه‌یی خۆیه‌وه‌ی ه ،هه‌ر كه‌سیشی گومڕا كردبێت ل ه حیكمه‌تی خۆیهوه ،كه‌س بۆی نیی ه له‌و بپرسێت ،ئهو بۆی هه‌یه له هه‌موان بپرسێته‌و‌ه . چواره‌میان :دروست كردن ه :وات ه خوای گهوره كردگاری هه‌موو شتێك ه ،ئهو هه‌موو بكه‌رێك و كاره‌كه‌ی دروست
كردووه ،هه‌روه‌ها هه‌موو بزێنه‌رێك و جوڵه‌كه‌ی ،هه‌رچی خێرو شه‌ڕ ،هیدایه‌ت و گومڕایی ن كوفرو باوه‌ڕ ،گوێڕایه‌ڵی و سه‌رپێچی هه‌ی ه ئهو دروستی كردووه ،به‌اڵم تواناو ژیری داوه شه‌رعی و قه‌ده‌ری ب ه مرۆڤ پێداوه‌و له‌سه‌ر ئهو كارانه‌ی موحاسه‌به‌ی ده‌كات ك ه سه‌رپشك ه تێیدا و ب ه ئازادی خۆی سه‌رپێچی تێدا كردوون ،پاداشتی ئهو كارانه‌شی دهداتهوه كه ب ه سه‌ربه‌ستی خۆی له‌به‌ر خاتری خوا ئه‌نجامی داون كه ب ه (
باسه‌كانی باوه‌ڕ
مسائل األسماء و األحكام
) ناسراون :
1ـ به‌شه‌كانی باوه‌ڕ ( :أجزاء اإلیمان یان حقیق ة اإلیمان ) :شاره‌زابوونی ماهییه‌تی باوه‌ڕ خۆی ،وات ه پێناسه‌كه‌ی ، ئایا ل ه چی پێك دێت ،ساده‌ی ه یان ئاوێته‌ی ه ؟ هه‌ر ئهوهنده به‌س ه كه‌سێك بڵێت باوه‌ڕم هه‌ی ه ؟! ئه‌مه‌ش به‌شه‌كانی باوه‌ڕ دهگرێتهوه ك ه بریتیی ه ل ه قه‌ناعه‌تی دڵ و بڕیاری زمان و ره‌فتاری كرده‌وه‌یی .له‌گه‌ڵ شاره‌زابوونی راو بۆچوونی گروپ و مه‌ردره‌س ه جیاوازه‌كانی كه‌رامیی ه ( ك ه ده‌ڵێن باوه‌ڕ هه‌ر ل ه دڵدای ه ،گه‌ر كابرا شایه‌تمانیش نه‌هێنت ،هه‌ر موسوڵمان حسێب ه ) ! یان مورجیئ ه ( ك ه ده‌ڵێن باوه‌ڕ قه‌ناعه‌تی دڵ و بڕیاری زمانه‌و به‌س ،كردهوه به‌شێك نیی ه ل ه خودی باوه‌ڕو هه‌بوونی به‌ڵكو هه‌ر ته‌واوكه‌ر‌ه ) هه‌روه‌ها بۆچوونی ئه‌هلی سووننه‌ت ( ك ه ده‌ڵێن باوه‌ڕ قه‌ناعه‌تی دڵ و بڕیاری زمان و كرده‌وه‌ی ه ،هیچیان بێ ئه‌وانی تریان هه‌بوونی نامێنێت ) . 2ـ مه‌رجه‌كان باوه‌ڕ ( :شروط اإلیمان ) وه‌كو زانین و قبووڵ كردن و ته‌سلیم بوون و راستگۆیی و ..هتد ك ه كه الحافظ الحكمي له معارج القبوله که ی خۆیدا ده‌فه‌رموێ حه‌وتن ،ابو به‌سیر ده‌فه‌رموێ هه‌شتن عبدالقادر بن عبدالعزیز ده‌فه‌رموێ سیازده‌ن و ده‌شێت زیاتریش بن ،ئه‌م راجوێییه‌شیان له‌به‌ر ئهوهی ه ك ه ئه‌م مه‌رجان ه هه‌یان ه ته‌وه‌ر‌ه خاڵن و هه‌ندێك ل ه زانایان ووردی دهكهنهوه ،یان له‌به‌ر ئهوهی ه ك ه به‌رامبه‌ر جۆره‌كانی كوفر دهبنهوه كه ئه‌وانیش زۆرن. 3ـ لقه‌كانی باوه‌ڕ ُ ( :ش َع ُب االیمان ) :ئایا باوه‌ڕ یه‌ك شت ه یان لقی هه‌ی ه ؟ وه ئایا لقه‌كان ك ه ل ه حه‌دیسی سه‌حیحی بوخاری و موسلیمدا هاتووه بریتین له شه‌ست و قسور یان 26
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
حه‌فتاو قسوور لق ،ك ه ئیمامی به‌یهیقی ب ه نۆ به‌رگ كتێبی قه‌بار‌ه گهوره راڤه‌ی كردوون ،هه‌روه‌ها ابو عبدالله‌ی حه‌لیمی ب ه سێ به‌رگی گه‌وره‌تر ،و ئیبن مینده‌ش ب ه سێ به‌رگی تر ،ئایا ئهمان ه هه‌ر روكنه‌كانی باوه‌ڕن یان جودان ؟! ئایا ل ه ناو خۆیاندا هه‌موو وه‌كو یه‌كن و له‌یه‌ك ئاستدان ،یان جیاوازییان له گه‌وره‌یی و گرنگی و كاریگه‌ریدا هه‌ی ه ؟ 4ـ زیادو كه‌می باوه‌ڕ :ئایا باوه‌ڕ هه‌ر یه‌ك پارچه‌ی ه و نه‌زیاد ن ه كه‌م ناكات ،یان زیادو كه‌م ده‌كات ؟ ب ه چی زیاد ده‌كات و ب ه چی كه‌م ده‌كات ؟ ئایا ئه‌هلی باوه‌ڕ ل ه ناوخۆیاندا پله‌و پایه‌یان به‌رزو نزمی هه‌ی ه یان نا ؟ ئه‌گه‌ر ل ه موسوڵمانێكدا هه‌م گوێڕایه‌ڵی هه‌بوو هه‌م سه‌رپێچی و تاوان حوكمی چی ده‌بێت ؟ یان هه‌بوونی باوه‌ڕو دووڕوویی (نیفاق) له كه‌سێكدا؟! 5ـ پله‌كانی باوه‌ڕ :ك ه سێ پله‌ن : ێ بناغه‌ی باوه‌ڕ ( أصل اإلیمان ) ئهو ئاسته‌ی ه ك ه ل ه خوار ئهوه ئیمان نیی ه ،بریتیی ه له‌و ووته‌و كرده‌وانه‌ی ك ه بناغه‌ی باوه‌ڕن و نه‌بوونی هه‌ر یه‌ك له‌و بناغان ه مانای نه‌بوونی باوهڕه یان باوه‌ڕ هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌و‌ه ،هه‌ر ئه‌مه‌ش ه ك ه هه‌ندێك ل ه زانایان ناویان ناوه باوه‌ڕی رووت یان ره‌ها ( االيمان المطلق) ێ باوه‌ڕی پێویست ( االیمان الواجب ) :بریتی ه له‌و گوفتارو كردارانه‌ی ده‌بێ موسوڵمان زیاد ل ه له‌و ووته‌و كرده‌وان ه بیانكات ك ه بۆ هه‌بوونی باوه‌ڕی ره‌ها حسێب بوون وه‌ك فه‌رمان كردن ب ه چاكه‌و به‌رهه‌ڵستی كردن له خراپ ه . باوه‌ڕی قایم یان په‌سه‌ند كراو ( اإلیمان المستحب ) :بریتیی ه له‌و پله‌یه‌ی ك ه خاوه‌نه‌كه‌ی چه‌نده‌ها گوفتارو ره‌فتارو كرداری سوونه‌تییان تێدا ده‌كات ،له‌و ئاسته‌دای ه ك ه كارێكی گومان لێكراو یان مه‌كروهیش نه‌كات . 6ـ پێچه‌وانه‌كانی باوه‌ڕ ( نواقض اإليمان ) :ك ه بریتین ل ه ( كوفری گه‌وره‌و شیركی گه‌وره‌و فیسقی گه‌وره‌و دووڕوویی گه‌وره‌و ،جاهیلییه‌تی گهوره ) ،هه‌ر یه‌كێ كله‌م زاراوانه‌ش چه‌نده‌ها لق و چڵی تری لێ ده‌بێته‌وه‌و هه‌ر یه‌كه‌شیان حوكمێكی شه‌رعی ده‌یگرێته‌و‌ه ،بۆ نموون ه كوفری گهوره ، یان شیركی گهوره ،ل ه چه‌ندین مه‌یداندان ،هه‌ر مه‌یدانێكیان چه‌ندین هه‌ڵوێستی گوفتارو ره‌فتاریان تێدایه‌و ،ك ه هه‌ر هه‌ڵوێستێكیشیان حوكمێكی شه‌رعی هه‌ی ه ..باسه‌كانی
كوفری بچوك و شیركی بچوك و فیسقی بچوك و دووڕوویی بچوك و جاهیلییه‌تی بچوكیش هه‌ر لێرهدا باس ده‌كرێن ، ههرچهنده خاوه‌نه‌كانیان ل ه بازنه‌ی دین و ئوممه‌ته‌كه‌ی نابه‌ن ه دهرهوه ،به‌اڵم هه‌ر بۆ ئهوه لێرهدا باس ده‌كرێن ك ه بناسرێن ، ئه‌گینا شوێنی باسی خۆیان ل ه ئه‌سڵدا خانه‌باسی گوناحه‌كان ه به تایبه‌تی گوناحه گه‌وره‌كان . 7ـ مه‌سه‌له‌كانی تری باوه‌ڕ :وه‌كو جیاوازی ئیمان و ئیسالم ،خاوه‌ن گوناحی گهوره ،دیدو بۆچوون و پێناسه‌ی گروپ و مه‌دره‌سه عه‌قائیدییه‌كان ..
تۆخ كردنه‌وه‌ی خاڵێكی گرنگ زانیمان بناغه‌ی دینی ئیسالم له‌سه‌ر خوابه‌یه‌كناسی داده‌مه‌زرێت ،وات ه له‌سه‌ر ناسینی خواو ،په‌رستنی و ، خاوه‌نێتی و ،سه‌روه‌ری ده‌سه‌اڵتی گه‌ردوونی و یاسایی خوای گهوره ..ئه‌مه‌ش یه‌عنی ناسینی خوا له‌و رووهوه ك ه ته‌نها ئهو كردگاری بونه‌وه‌رو ژیان و مرۆڤ ه َ ( :و َخلَ َق ُك َّل َش ْي ٍء َف َق َّد َر ُه َت ْق ِد ًيرا ) الفرقان 2/وات ه :هه‌موو شتێكی ل ه نه‌بووه‌و‌ه هێناوه‌ت ه بوون و هه‌موو پێویستیه‌كانی هه‌بوون و مانهوهی بۆ ته‌قدیرو دابین كردووه ..خوای گهوره ك ه په‌روه‌ردگاری ئێوه‌ی ه ،په‌روه‌ردگاری ئاسمانه‌كان و زه‌ویه‌و هی هه‌رچی تێشیاندایه‌و په‌روه‌ردگاری هه‌موو شتێكی تریش ه الس َما َو ِ أْ َ ال َبل َّرب ُ وه‌كو ده‌فه‌رموێ َ ( :ق َ ض الَّ ِذي ُّك ْم َر ُّب َّ ات َوال ْر ِ َف َط َر ُه َّن َ ) االنبیاء56/ دیسان هه‌ر ئهو خاوهنی هه‌موو شتێك ه َ ( :وللِِهّ م ُْل ُك
َ يشاء َو ُهّ يخلُ ُق َما َ ض َو َما َب ْي َن ُه َما ْ الل َعلَى ُك ِّل َش ْي ٍء َّ الس َما َو ِ ات َواأل ْر ِ َق ِد ٌير ) المائده 17/خوا خاوهنی ئاسمانه‌كان و زهوی و ئهو
شتانه‌ش ه ك ه ل ه نێوانیاندای ه ،هه‌رچی بوێ دروستی ده‌كات ، خوا به‌سه‌ر هه‌موو شتێكدا به توانای ه . هه‌موو سیفه‌ته‌كانیشی ته‌واون وكه‌م و كورتییان تێدا نیی ه صير ) الشوری 11/هیچ كه‌س الس ِم ُ يع ال َب ُ ْس َك ِم ْثلِ ِه َش ْي ٌء َو ُه َو َّ ( :لَي َ و شتێك له نموونه‌ی ئهو نییه ئهو بیسه‌رو بینه‌ر‌ه . جا له‌به‌ر ئهوهی ئهو خۆی خاوه‌نه‌و هه‌ر ئه‌ویش ته‌واوه‌و ته‌نها ئه‌ویش شایانی هه‌موو جۆره‌كانی په‌رستنێك ه ،ده‌فه‌رموێ : اعبُ ُد ْ وا َرب ُ ون) ين ِمن َق ْبلِ ُك ْم لَ َعلَّ ُك ْم َتتَّ ُق َ َّك ُم الَّ ِذي َخلَ َق ُك ْم َوالَّ ِذ َ اس ْ (يا أَُّي َها النَّ ُ البقره 21/وات ه :هۆ خه‌ڵكین ه ،ئهو په‌روه‌ردگاره‌ی خۆتان
27
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
بپه‌رستن ك ه هه‌م ئێوه‌ی دروست كردووه‌و هه‌م ئه‌وانه‌ی پێش ده‌كات ،یه‌كێك له‌و الیه‌ن ه گرنگانه‌ی ئاڕاسته‌ی تاك و ئێوه‌ش ،تا پارێزكاریتان هه‌بێت .دیسان ك ه مادام هه‌ر ئهو كۆمه‌ڵیش ئیدار‌ه دانی كۆمه‌ڵگه‌كانیان ه ،بۆی ه ده‌رهه‌ق ناردن هه‌موو سیفه‌ته‌كانی ته‌واو بن وبپه‌رسترێت وهه‌ر ئهو خوا و كارو ئه‌رك و به‌رپرسی نێرراوه‌كانی ده‌فه‌رموێ َ ( :ك َ ان اس أُم ً اح َد ًة َف َب َع َث ُهّ ين َوأَ َ ين َومُن ِذ ِر َ ِّين ُم َب ِّش ِر َ الل النَّ ِبي َ نز َل َم َع ُه ُم بێت و ده‌سه‌اڵت و به‌زه‌یی له‌سه‌ر هه‌موو شتێك هه‌بێت ،النَّ ُ َّة َو ِ هه‌روه‌ها َ ( :ذلِ ُك ُم ُهّ اخ َتلَ ُف ْ الل َرب ُ ف ِفي ِه إ َّ ُّك ْم ال إلَـ َه إ َّ وا ِفي ِه َو َما ْ اس ِفي َما ْ اخ َتلَ َ يح ُك َم َبي َ ال ُه َو َخالِ ُق ُك ِّل َش ْي ٍء َف ْ ال اب ِب ْال َح ِّق لِ ْ اعبُ ُدو ُه ْال ِك َت َ ْن النَّ ِ ِ ِ ِ َو ُه َو َعلَى ُك ِّل َش ْي ٍء َو ِك ٌ ات َب ْغيًا َب ْي َن ُه ْم َف َهدَى ُهّ ين آ َمنُ ْ ين أُوتُو ُه ِمن َب ْع ِد َما َج ْ اءت ُه ُم ْال َبيِّ َن ُ الل الَّ ِذ َ يل ) االنعام 102/وات ه :ئهو ه ئهو خوای الَّ ِذ َ وا وا ِفي ِه ِم َن ْال َح ِّق بإ ْذ ِن ِه َو ُهّ اخ َتلَ ُف ْ الل ي ْه ِدي َمن َ په‌روه‌ردگاره‌تان ه ك ه هیچ خوایه‌ك نیی ه شایانی خوایه‌تی بێت لِ َما ْ اط م ْ َ يم صر ٍ يشاء إِلَى َ ِِ ُّست ِق ٍ جگ ه له‌و ئهو ك ه كردگاری هه‌موو شتێك ه ده‌ست بیپه‌رستن ) البقره 213/وات ه :خه‌ڵكی هه‌موویان یه‌ك ئوممه‌ت بوون ، دوایی خوای گهوره پێغه‌مبه‌رانی ل ه ناویانداو بۆ هه‌ڵبژاردن تا ئهو سه‌رپه‌رشتی هه‌موو شتێك ه . دیسانه‌و‌ه :خوایه‌ك ك ه ئاوا زانا و كار به‌جێ وكردگار مژده‌ی سه‌رفرازی و ئینزاری چاره‌نووسی به‌دو كوێره‌وه‌رییان و خاوه‌ن و په‌روه‌ردگار بێت ،ئهو مرۆڤی دروست كرد بێت بده‌نێ ،كتێبی خۆشی له‌گه‌ڵیاندا ب ه حه‌قه‌و‌ه نارد‌ه خوارێ تا چاره‌سه‌ری كێشه‌و ناوكۆیی ئهو خه‌ڵكه‌ی پێ بكات وحوكمی نێوانیانی پێ بكات ،كه‌چی ـ به‌هۆی ئهو ده‌ستدرێژی و سته‌مكارییه‌ی نێو خۆیان ـ ئیختیالفیان تێ كه‌وت و ته‌فره‌قه‌یان كه‌وت ه ناو ! به‌اڵم خوای گهوره ب ه ئیزن و ره‌زای خۆی ئهو كه‌سانه‌یانی هیدایه‌ت دایهوه ك ه عه‌وداڵی حه‌قیقه‌ت بوون و رێی ناسینه‌وه‌و شاره‌زابوونه‌وه‌ی حه‌قه‌كه‌ی نیشان دانه‌و‌ه ، چونك ه خوای په‌روه‌ردگار رێنمایی ـ هه‌ر كه‌سێكی مه‌یل لێ بێت ـ به‌ره‌و رێبازه راسته‌ك ه ده‌كات ..لهم ئایه‌ته‌شدا راشكاوان ه خوای په‌روه‌ردگار باسی فه‌رمانڕه‌وایی و ئیداره‌ی سیاسی و حوكم كردنی ئهو پێغه‌مبه‌ران ه ده‌كات ك ه خۆی ناردوونی و هه‌ر ئه‌ویش به‌ته‌واوی په‌ی ب ه حه‌زو بوغزو سۆزو رق ،ئه‌مه‌ش هه‌موو الف و گه‌زافێكی دیدی رۆژئاواو ناحه‌زانی و تواناو دانایی هه‌ر هه‌موو مرۆڤه‌كان ببات ،ده‌سا هه‌ر ئیسالم به‌درۆ دهخاتهوه ك ه ده‌ڵێن دین نابێت هه‌قی به‌سه‌ر ئه‌ویش مافی ره‌های دیاری كردنی رێبازو به‌رنامه‌ی ژیانی ئه‌م سیاسهتهوه هه‌بێت ! چونك ه خوای گهوره ئه‌م پێغه‌مبه‌ر‌ه مرۆڤه‌شی هه‌ی ه ،چونك ه كه‌س وه‌كو ئهو نایانناسێت ،بۆی ه نازدارانه‌ی ـ ك ه هه‌ڵبژارده‌ی پیاوچاكانی كۆمه‌ڵگاكانیانن ـ ده‌فه‌رموێ ( :أَ اَل يعْلَ ُم َم ْن َخلَ َق َو ُه َو اللَّ ِط ُ يف ْال َخ ِب ُير ) الملك 14/بۆ په‌یامی خۆی دیاری كردووه‌و یاساو رێسای خۆی بۆ چما ئهوی دروستی كردووه ،نایناسێنت ؟ ك ه ئهو نه‌رم و ناردوون تا كۆمه‌ڵگه‌كانیان به‌و ئاڕاسته‌و ته‌علیمات ه خوایی ه نیان و زۆر شاره‌زاش ه ..ئه‌م ه ل ه الیه‌ك ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه ئیدار‌ه بده‌ن ،ئاخر مه‌عقوول ه پێغه‌مبه‌رانی هه‌ڵبژارده‌ی ـ وه‌كو ئیمامی ئبنو القه‌ییم ـ رحم ه الل ه ـ ده‌فه‌رموێ :ل ه خوایی له‌مالو‌ه پیاچاك بۆ كۆمه‌ڵگه‌كانیان پهروهرده كه‌ن ته‌واوێتی ئهو ناوه‌شێته‌و‌ه به‌نده‌كانی دروست كات و له‌و و ئامۆژگاری رۆژانه‌ی خه‌ڵكه‌ك ه بكه‌ن و ره‌فتارو رهوشتی گۆڕه به‌ره‌اڵیان كات و هه‌قی نه‌بێت بهسهریانهوه ! ناشێت بێ پارسه‌نگیان فێركه‌ن و له‌والوه‌سش كافرو ملهوڕو درۆزن و ئاڕاسته‌و پهروهرده كردن وازیان لێ بهێنێت بۆی ه حه‌تمه‌ن پیاوخراپان ببن ه سه‌ركارو سیاسه‌تمه‌دارو فه‌رمانڕه‌وا ،ئاخر پێغه‌مبه‌رانیان هه‌ر ده‌بێت بۆ بنێرێت(مدارج السالكین )30/1ژۆن ئه‌م ه ل ه دادو حیكمه‌ت و به‌رپرسیی خوای په‌وه‌ردگار تا تاك و كۆمه‌ڵگه‌كانیان به‌ره‌و ئهو هه‌ڵوێست وره‌فتاران ه ده‌وه‌شێته‌و‌ه ؟! مه‌گه‌ر بۆچی ب ه پێغه‌مبه‌ری ئازیزی خۆی ِّن ِّ ی الله علیه وسلم فه‌رموو ه َ ( :ش َر َع لَ ُكم م َ ين َما َوصى ئاڕاست ه بكه‌ن ك ه ئاسووده‌یی دنیاو قیامه‌تیان بۆ مسۆگه‌ر ێل الد ِ 28
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟ وحا َوالَّ ِذي أَ ْو َح ْي َنا إلَي َ يسى ِب ِه ُن ً ْك َو َما َوص ْي َنا ِب ِه إِب َ ُوسى َو ِع َ اهي َم َوم َ ْر ِ ِ ُر َعلَى ْالم ْ ين َما َت ْد ُع ُ أَ ْن أَ ِقيمُوا ِّ ُش ِر ِك َ الد َ وه ْم إِلَ ْي ِه ين َو اَل َت َت َف َّر ُقوا ِفي ِه َكب َ يج َت ِبي إلَ ْي ِه َمن َ يشاء َوي ْه ِدي إِلَ ْي ِه َمن يُ ِن ُ يب ) الشوری 13/وات ه : اللهَُّ ْ ِ
خوای گهوره له‌وه‌ی نووحی پێ راسپارد ،بۆ ئێوه‌شی كرده ئه‌حكامی شه‌رع ،هه‌روه‌ها له‌وه‌ی ك ه بۆ خۆتی ناردووه‌و له‌وه‌ی ئیبراهیم و موساو عیسای پێ راسپارد ك ه :دینه‌ك ه به‌رقه‌رار كه‌ن وجیاوازیتان ل ه پیاده‌كردنیدا تێ نه‌كه‌وێت ،ئه‌مه‌ی ئێوه موشریكه‌كانی بۆ بانگ ده‌كه‌ن زۆر له‌سه‌ر دڵیان قورس ه ،به‌اڵم خوای گهوره خۆی خۆی ئهو كه‌سانه‌ی ده‌یه‌وێن بۆ خواوویستی هه‌ڵیان ده‌بژێرێت وهه‌ر كه‌سێكیش به‌راستی بیه‌وێت به‌ره‌و خوای گهوره بێته‌و‌ه خواش رێنمایی ده‌كات و رێی راستی نیشان ده‌دات ..ل ه شوێنێكی تردا ب ه ی الله علیه وسلم ده‌فه‌رموێ ( : تایبه‌تیش ب ه پێغه‌مبه‌ر ێل اك َعلَى َشري َع ٍة م َ أْ َ ( ثُ َّم َج َع ْل َن َ ْر َفاتَّ ِب ْع َها َو اَل َتتَّ ِب ْع أَ ْه َواء الَّ ِذ َ ين اَل ِّن الم ِ ِ يعْلَمُون) الجاپیه 18/وات ه :پاشان تۆمان خست ه سه‌ر رێبازی شه‌ریعه‌تێك ده‌تۆش شوێنی كه‌و‌ه ،شوێن هه‌واو هه‌وه‌سی ئهو كه‌سان ه مه‌كه‌وه ك ه نازانن . له‌مه‌و‌ه ئهوه روون دهبێتهوه ك ه ل ه دیدی ئیسالم و موسوڵماناندا ئهوه به‌ڵگه‌نه‌وویست ه ك ه حاكمێتی ( ب ه هه‌ر سێ به‌شی یاسا دانان و حوكم كردن و داوه‌رییه‌و‌ه ) مافی خوای په‌روه‌ردگاره‌و كه‌س ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك بێ مۆڵه‌تی شه‌رعی خوایی بۆی نز َل ُهّ يح ُكم ِب َما أَ َ الل نیی ه هه‌ر توخنیشی كه‌وێت َ ( :و َمن لَّ ْم ْ َفأُ ْولَـ ِئ َك ُه ُم ْال َكا ِف ُر َ ون) المائده 44/وات ه :هه‌ر كه‌س به‌و‌ه حوكم نه‌كات ك ه خوای گهوره ناردوێتیی ه خوارهوه ،ئهوان ه كافرن ،ئهو حوكمه‌ش (ب ه هه‌ر سێ لقه‌كه‌یه‌وه‌و هه‌رچی تریشیان لێ جوێ دهبێتهوه) ته‌نهاو ته‌نها مافی خوای خاوه‌نه‌و هه‌ر كه‌سێك بۆخۆی یان بۆ كه‌سێكی تریان زه‌وت كات ـ با ل ه داوه‌ری یه‌ك كێشه‌شدا بێت ـ كافره‌و ل ه ئوممه‌تی موسوڵمان ُح ِّكم َ ال َو َرب َ پێی ده‌چێت ه ده‌ره‌و ه ( َف َ ِّك َ ال ي ْ ُؤ ِمنُ َ ُوك ِفي َما ون َحتَّ َى ي َ ُ ُسلِّم ْ ال يج ُد ْ ضي َ وا ِفي أَ ُنف ِس ِه ْم َح َر ًجا مِّمَّا َق َ ُوا َت ْسلِيمًا ْت َوي َ َش َج َر َب ْي َن ُه ْم ث َّم َ ِ
) النسا‌و . 65 /وات ه :سوێند بێت ب ه خواكه‌ی تۆ ،ئیمان ده‌رنابه‌ن تا تۆ نه‌كه‌ن ه داوه‌ر له‌و كێشه‌و ناكۆكیانه‌ی ل ه نێوانیاندا روو ده‌دات ،جا ده‌بێت ك ه حوكمت كردن ،ب ه ته‌واوی ملكه‌چی بۆ بڕیاره‌كه‌ت ده‌رببڕن و پێی رازی بن ، نابێت هیچ گرێ و گۆڵێك دهربارهی ره‌وایی حوكمه‌ت ل ه دڵ و ده‌رونیشیاندا بمێنێت ،ئیدی ده‌بێت ب ه ته‌واوی خۆ ته‌سلیمی
حوكمه‌كه‌ت كه‌ن ..ئه‌گینا كافر ده‌بن ..چونك ه ئهوه هه‌ڵوێستێك ه پێچه‌وانه‌ی ئهو ال اله اال الله ی ه ك ه ب ه ووتنی هاتۆت ه ناو بازنه‌ی ئیسالم و ریزی موسوڵمانانه‌و ه َ ( :و َما َ ْ وحي إِلَ ْي ِه أَنَّ ُه اَل إِلَ َه إِ اَّل أََنا َف ْ ون) ول إِ اَّل نُ ِ أ ْر َسل َنا ِمن َق ْبلِ َك ِمن َّر ُس ٍ اعبُ ُد ِ االنبیا‌و 25/ئێم ه پێش تۆ هه‌ر پێغه‌مبه‌رێكمان ناردبێت ، حه‌تمه‌ن وه‌حی ئه‌وه‌مان بۆ ناردوو‌ه ك ه هیچ خوایه‌ك نیی ه شایانی په‌رستن بێت جگ ه له خوای پاك و تاك ..ئهوهی ك ه ده‌بێت بزانرێت ئهوهی ه كه كابرایه‌ك ك ه ده‌ڵێ :ال اله اال الله ئهوه ده‌زانێت ك ه نه‌فی خوایه‌تی غه‌یری الله‌ی كردووه ، ئه‌مه‌ش نه‌فی كردنی چوار شت ه : 1ـ االلهه :كۆی ( اله ) ه ك ه 147جار ل ه قورئاندا هاتووه‌و ب ه مانای :خوا :ئهوهی ك ه مرۆڤ ب ه درێژایی مێژوو جۆره‌هایان بۆ خۆیان داناوه : ێ به‌و هیوایه‌ی زیانیان لێ دوور بخاتهوه یان سوودیان ون ِمن ُدون ِهّ ض ًّرا َو َ الل َما َ ال ي ْملِ ُك لَ ُك ْم َ پێ بگه‌ێنێت ُ ( :ق ْل أََت ْعبُ ُد َ ال ِ َن ْفعًا) المائدة 76/وات ه :ئێوه ئهوان ه ل ه جیاتی خوای گهوره ده‌په‌رستن ك ه ن ه زیانێك ن ه سوودێكتان پێ ده‌گه‌ێنن ؟! ێ یان سه‌ركه‌وتنیان بۆ مسۆگه‌ر كه‌ن ( َواتَّ َخ ُذوا ِمن ُدون هَّ اللِ آلِ َه ًة ِ ُنصر َ ون ) یس 74/ل ه جیاتی خوای گهوره خوای تریان لَ َعلَّ ُه ْم ي ُ دانابوو تا سه‌ریان خه‌ن ! ێ یان بۆ عیززه‌ت و ده‌سه‌اڵتداری ( َواتَّ َخ ُذوا ِمن ُدون هَّ اللِ آلِ َه ًة ِ لِّ ُيكونُوا لَ ُه ْم ِع ًّزا ) مریم 81/وات ه :ل ه جیاتی خوای گهوره خوای تریان دانابوو تا بۆیان ببن ه پاڵپشت و ده‌سه‌اڵتیان بۆ مسۆگه‌ر كه‌ن ! وه هه‌روه‌ها . 2ـ االنداد :كۆی ( ِنـ ّد) ه ك ه 6جار ل ه قورئاندا هاتووه‌و هه‌موو ئهوان ه دهگرێتهوه ك ه بۆ مه‌زنی و رێزو خۆشه‌ویستی داده‌نرێن ،كه‌س بن یان شتی ماددی یان واتایی و هێماو سونبول ( َو ِم َن النَّاس َمن يتَّ ِخ ُذ ِمن ُدون ِهّ ُحبُّو َن ُه ْم َك ُح ِّب الل أَندَاداً ي ِ ِ ِ للِِّهّ ِهّ ين آ َمنُ ْ الل َوالَّ ِذ َ وا أَ َش ُّد ُحبًّا ) البقره 165/وات ه :ل ه نێو خه‌ڵكیدا كه‌سانی وا هه‌ن ك ه ل ه جیاتی خوای گهوره شتی تر یان كه‌سانی تر ب ه مه‌زن و خۆشه‌ویست داده‌نێن و ئیدی به‌قه‌ده‌ر خوای مه‌زن خۆشیان ده‌وێن ،به‌اڵم موسوڵمانه‌كان خوایان له هه‌موو شتێك زاتر خۆش ده‌وێت . 3ـ االرباب :كۆی ( رب) ه ك ه 966جار ل ه قورئاندا هاتووه 29
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟ وا إ َّن َهّ 16مانای هه‌ی ه له‌وان ه :كردگارو گه‌وره‌و په‌روه‌رده‌كارو 1ـ بۆ شیركی ناسین ده‌فه‌رموێ ( ( :لََّق ْد َك َف َر الَّ ِذ َ َ ُ ْ الل ين قال ِ اح ٌد َوإن لَّ ْم ين َته ْ َ َّ َ ُ َ ُ َ ََ گوێ بۆ رایه‌ڵ كراوو بۆ ملكه‌چ بوو ( :يا أَُّي َها النَّ ُ َ ُوا َعمَّا ُيقولُ َ ون لَي َم َّس َّن اس ق ْد َجاءك ُم ثالِث ثالث ٍة َو َما ِم ْن إِلـ ٍه إِال إِلـ ٌه َو ِ ِ َّ ُ ين َك َف ُر ْ ْرا لَّ ُك ْم َوإن َت ْك ُف ُر ْ ِّك ْم َفآ ِمنُ ْ ول ب ْال َح ِّق ِمن َّرب ُ وا َفإِ َّن للِهَِّ َما ِفي الَّ ِذ َ وا ِم ْن ُه ْم َع َذ ٌ اب أَلِي ٌم ) المائده . 73/وات ه :ب ه ته‌ئكید وا َخي ً الر ُس ِ ِ َ ان ُهّ ض َو َك َ الل َعلِيمًا َح ِكيمًا) النسا‌و 170/وات ه :ئهو كه‌سان ه كافر بوون ك ه ووتیان خوا سێیه‌می سیانه‌كه‌ی ه َّ الس َما َو ِ ات َواأل ْر ِ ئه‌ی خه‌ڵكین ه ،ب ه ته‌ئكید ئهو پێغه‌مبه‌ره‌ی بۆتان هاتوو ه چونك ه هیچ هه‌روه‌ها ( :أَي ْ ون َما َ يخلُ ُق َشيْئاً َو ُه ْم ي ْ ال ْ ُخلَ ُق َ ُش ِر ُك َ ون
حه‌قه‌و حه‌قی ل ه په‌روه‌ردگارتانه‌و‌ه بۆتان هێناوه ،خۆ ئه‌گه‌ر ) االنعام 191/ئاخر شه‌ریكانێك بۆ خوای گهوره بڕیار ده‌ده‌ن باوه‌ڕی پێ نه‌كه‌ن و كافر ببن پێی ،خۆ خوای گهوره هه‌ر ك ه نه‌ك هه‌ر هیچ شتێكیان دروست نهكردووه ،خۆشیان خاوهنی ئاسمانه‌كان و زه‌ویی ه ،خوا زاناو دانای ه ،یان ( ُق ْل دروست كراون !! َ ُ َ اس ) الناس 1/ـ 3بڵێ :په‌نا 2ـ بۆ شیركی په‌رستن ده‌فه‌رموێ ُ ( :ق ْل إِنِّي نُ ِه ُ يت أَ ْن أَ ْعبُ َد اس .إِل ِه النَّ ِ اس َ .ملِ ِك النَّ ِ أ ُعوذ ِب َر ِّب النَّ ِ ون ِمن ُدون ِهّ ال أَتَّب ُع أَ ْه َو ُ الل ُقل َّ اءك ْم َق ْد َ ين َت ْد ُع َ ده‌گرم ب ه خوای خاوه‌ن و په‌روه‌ردگاری خه‌ڵكی ،حاكمی الَّ ِذ َ ضلَْل ُت إِ ًذا َو َما أََن ْا ِم َن ِ ِ ْال ُم ْه َت ِد َين) االنعام 56/بڵێ :من به‌رهه‌ڵستی ئه‌وه‌م لێ كراوه ده‌سه‌التداری خه‌ڵكی ،خوای خه‌ڵكی . 4ـ الگواغیت :كۆی (طاغوت ) ه ئه‌میش 8جار ل ه قورئاندا ك ه ئهوان ه بپه‌رستم ك ه ئێوه ل ه جیاتی خوای گهوره هاواریان دووپات بۆتهوه ك ه ب ه مانای :بت و شه‌یتان و ئهو كه‌سه‌ی ك ه ده‌كه‌نێ ،بڵێ :من شوێن هه‌واو هه‌وه‌سی ئێوه ناكه‌وم ،گه‌ر حوكم و داوه‌ری نێوان خه‌ڵكی ده‌كات ب ه یاسای پێچه‌وانه‌ی وا بم ،مانای وای ه به‌ڕاستی گومڕا بووم و دیاره من ل ه ریزی يك ُف ْر ب َّ ُؤ ِمن ب ِهّ شه‌رع َ ( :ف َم ْن ْ الط ُ ُر َو ِة ئهوان ه نیم ك ه رێی راستیان نیشان دراو ه !! هه‌روه‌ها (إِنَّ َما ْس َك ِب ْالع ْ الل َف َق ِد ْ اس َتم َ اغ ِ وت َوي ْ ِ ِ ون ِمن ُدون هَّ ون ِمن ُدون هَّ ْال ُو ْث َق َى َ ين َت ْعبُ ُد َ ون إِ ْف ًكا إِ َّن الَّ ِذ َ اللِ أَ ْو َثا ًنا َو َت ْخلُُق َ ال ان ِفصا َم لَ َها ) البقره 256 /هه‌ر كه‌س باوه‌ڕ ب ه تاغووت َت ْعبُ ُد َ اللِ ِ ِ ون لَ ُك ْم ر ْز ًقا َفا ْب َت ُغوا ِعن َد هَّ اعبُ ُدو ُه َو ْ نه‌هێنێت و شوێنی نه‌كه‌وێت ،ئینجا باوه‌ڕ ب ه خوای گه‌ور ه اَل ي ْملِ ُك َ الر ْز َق َو ْ اش ُك ُروا لَ ُه إِلَ ْي ِه اللِ ِّ ِ بهێنێت ،ئهو ه ب ه دڵنیاییه‌و ه ده‌ستی ب ه هۆكاری ب ه هێزی تُ ْر َجع َ ُون) العنكبوت 17/وات ه :ئهوهی ئێوه ده‌یپه‌رستن هه‌ر رزگارییه‌و‌ه گرتووه ك ه ب ه هیچ جۆرێك ن ه پسانی هه‌ی ه ن ه بتی دارو به‌ردینن ،ئاخر ئه‌م ه بوختانه‌و بۆ خوای په‌روه‌رگاری دروست ده‌كه‌ن ! ئاخر ئه‌وانه‌ی ئێوه ل ه جیاتی خوای گهوره خاوبوونه‌وه‌ش ! كابرا ك ه نه‌فی هه‌موو جۆره كاریگه‌ریه‌كی زیان و سوودو ده‌یانپه‌رستن ،ده‌سه‌اڵتی ئه‌وه‌نده‌یان نیی ه رۆزییه‌ك بۆ ئێوه سه‌ركه‌وتن و به‌زین و ده‌سه‌اڵت و مه‌زنی و گه‌وره‌یی و مسۆگه‌ر كه‌ن ،ده كه‌وابوو روو ل ه خوا كه‌ن و چاوه‌ڕوانی خۆشه‌ویستی و مافی یاسادانان و گوێ رایه‌ڵی و ملكه‌چی بۆ ئهو بن رزقتان بۆ دابین كات ،ئهو بپه‌رستن و سوپاسی ئهو غه‌یری كردووه ،ل ه هه‌مان كاتدا هه‌ر هه‌مووی گه‌ڕاندۆته‌و‌ه بكه‌ن ،خۆ ئێوه هه‌ر بۆ الی ئهو ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه .. 3ـ بۆ شیركی حاكمێتی ده‌فه‌رموێ ( :أَ ْم لَ ُه ْم ُش َر َكاء َش َر ُعوا لَهُم بۆ خوای تاك و ته‌نها .. ِّن ِّ كۆی هه‌موو ئهوهی سه‌ره‌و ه ك ه ـ زۆر ب ه كورتی و م َ ين َما لَ ْم ْيأ َذن ِب ِه اللهَُّ ) الشوری 21/وات ه :یان دیاره ئهوان ه الد ِ خێرایی باسمان كرد ـ بریتیی ه ل ه قه‌ناعه‌ت كردن بهوهی هاوه‌ڵیان هه‌یه‌و بۆ خوای گه‌وره‌یان داناوون ،ك ه به‌رنامه‌ی ك ه خوابه‌یه‌كناسی ل ه سێ الیه‌ندای ه :ناسینی خوا (الیه‌نی وایان بۆ داده‌ڕێژن ك ه خوای په‌روه‌ردگار مۆڵه‌تی پێ نادات . ار ُه ْم َو ُر ْه َبا َن ُه ْم أَ ْر َبابًا مِّن ُدون ِهّ فه‌لسه‌فی دیدو تیڕوانین ) ،په‌رستنی خوا (الیه‌نی خواپه‌رستن هه‌روه‌ها ( ( :اتَّ َخ ُذ ْ يح وا أَ ْح َب َ الل َو ْال َم ِس َ ِ ْ ال إلَـ َه إ َّ وا إلَـهًا َو ِ َّ ُ ْ َّ ) هه‌روه‌ها حاكمێتی (الیه‌نی یاساو رێسا دانان و داوه‌ری اب َ ْحا َن ُه َعمَّا ال ُه َو ُسب َ اح ًدا ِ ِ ْن َم ْري َم َو َما أ ِم ُروا إِال لِي ْعبُ ُد ِ يْ ُش ِر ُك َ كردن ) ون) التوبه 31/ئهوان ه ( جوله‌كه‌و دیانه‌كان ) حیبرو قورئان هه‌ر خۆی پێچه‌وانه‌ی ئه‌م خوابه‌یه‌كناسین و راهیب ( پیاوانی دینی ) ه‌كانی خۆیان كردبوون ب ه خواو ل ه خواپه‌رستیی (ته‌وحید)ه‌مان بۆ روون دهكاتهوه ،چونك ه جیاتی خوای گهوره دایاننابوون ،هه‌روه‌ها مه‌سیحی كوڕی هاوه‌ڵ بۆ خوا بڕیاردان ( زاراوهی قورئان :شیرك ) ل ه هه‌ر مه‌ریه‌میش ،ل ه كاتێكدا ك ه ئهوهی فه‌رمانیان پێ كرابوو ك ه سێ بواری ناسین و په‌رستن و حاكمێتیه‌كه‌دا هه‌یه: ئه‌نجامی بده‌ن ئهوه بوو ك ه ته‌نها یه‌ك خوا بپه‌رستن و به‌س 30
ذمارة ()2
زستانى 2011
بۆچی عه‌لمانییه‌كان ب ه ائیدۆلۆژیای دیدی دینی قه‌ڵسن؟
،ك ه هه‌ر ئهو هه‌ی ه شایانی په‌رستن بێت ،پاك و بێ خه‌وشی بۆ ئهو له‌وه‌ی كه هاوه‌ڵی بۆ بڕیار ده‌ده‌ن .. خوای په‌روه‌ردگار هه‌موو جۆره‌كانی خوابه‌یه‌كناسینه‌ك ه ل ه سوره‌تی (االخالص) دا كۆ ده‌كاته‌وه‌و ب ه له‌فزی ( أحد) ده‌فه‌رموێ ُ ( :ق ْل ُه َو اللهَُّ أَ َح ٌد .اللهَُّ الص َم ُد .لَ ْم يلِ ْد َولَ ْم يُولَ ْد َ .ولَ ْم ُيكن لَّ ُه ُك ُف ًوا أَ َح ٌد) االخالص1/ـ 4وات ه :ئه‌ی محه‌ممه‌د ( ئه‌ی موسوڵمانین ه ) بڵێ :ئهو خوایه‌ی ك ه ناوی الله‌ی ه خوایه‌كی تاك و ته‌نهای ه ،بێ هاوه‌ڵ و هاوتای ه .نیازو پێویستی ب ه هیچ كه‌سێك نییه هه‌موو ئاتاجی ئه‌ون بێ ئهوهی ئهو ئاتاجی ب ه كه‌سێك هه‌بێت .هیچ كه‌سی لێ نه‌بووه‌و ئه‌ویش ل ه هیچ كه‌س نهبووه .ل ه هیچ سیفه‌تێكیشیدا هاوتاو هاووێنه‌و به‌رابه‌ری نیی ه .. ئه‌مما ئه‌وانه‌ی خوای په‌روه‌ردگاریان نه‌ناسیووه‌و پێویستیان ب ه خوا ههبووه ! چوون خوای جۆراو جۆریان بۆ خۆیان دیاری كردووه ك ه له‌گه‌ڵ هه‌واو هه‌وه‌سی خۆیاندا بگونجێت ، بۆیه ده‌بینیت : ـ هه‌ی ه بتی داناوه‌و خۆی بووه ب ه زێوانی ،یان خه‌ڵكی تری بۆ كردۆت ه زێوان ،تا ل ه پشت بته‌كه‌وه‌و ب ه ناوی ئهوهوه حوكم ده‌ركات ! وه‌ك ئهو هه‌موو بتانه‌ی هه‌موومان كه‌مێك ل ه مێژوویان ده‌زانین ،وه‌ك ئه‌وانه‌ی زه‌مانی سیدنا ابراهیم ك ه رووه‌و باوكی ده‌رباره‌یان ده‌یفه‌رموو َ ( :وإ ْذ َق َ اهي ُم ال إِب َ ْر ِ ِ
چی لێ قه‌وماو‌ه ؟! ده‌یبینیت چۆن خوای گهوره دوای زانین و شاره‌زابوون گومڕای كردووه‌و مۆری كۆتاهێنان و قه‌پات كردنی ل ه بیستن و دڵ و ده‌روونی داوه ،پهردهی به‌سه‌ر چاویدا كێشاو‌ه ؟ ئیدی كێ هه‌ی ه دوای ئهوهی ك ه خوای گهوره گومڕای كرد ،هیدایه‌تی بداته‌وه‌و رێنمایی بكات ؟! مه‌گه‌ر ئێوه شتتان نایه‌ته‌وه یاد و تێ ناگه‌ن .. ـ هه‌ی ه ـ فیرعه‌ون ئاسا ـ خۆی له‌و خه‌ڵك ه ده‌كات ه خواو ،كۆمه‌ڵێك ده‌ست و پێوه‌ندی خۆشی ـ هامان ئاسا ـ خوایه‌تییه‌كه‌ی ب ه زۆر یان ب ه زێڕ به‌سه‌ر خه‌ڵكیدا ده‌چه‌سپێنن ،ئه‌وه‌تا فیرعه‌ون به‌و خه‌ڵكه‌ی ده‌ووت َ ( :و َق َ ال ِف ْر َع ْو ُن يا أَُّي َها ْالم أَ ُ ل َما َعلِم ُ ْت لَ ُكم م ْ ِّن إِلَ ٍه َغي ِْري) القێێ 23/وات ه :فیرعه‌ون ووتی : َ ،ئێوه ده‌زانن من غه‌یری خۆم هیچ ئه‌رێ هۆ پیاوماقواڵن هه‌تان بێت ! ( یه‌عنی هه‌ر خۆم خوایه‌كی تر ناناسم و به‌س) ب ه سیدنا موساشی ب ه خواتان ده‌ناسم لَِئن اتَّ َخ ْذ َت إلَهًا َغيْري أََ ده‌ووت َ ( :ق َ ل ْج َعلَنَّ َك ال ِ ِ ِ ئه‌گه‌ر ا لشعر او : 2 9 / ْال َم ْس ُجو ِن َين) ِم َن به‌خوای غه‌یری من بكه‌یت خۆت ،حه‌تمه‌ن
َ آز َر أََتتَّ ِخ ُذ أَي َنامًا آلِ َه ًة إنِّي أَ َر َ ضَ أل ِبي ِه َ اك َو َق ْو َم َك ِفي َ ين ُّب ٍ ال ٍل م ِ ِ
) االنعام 74/ئهوه بوو ئیبراهیم ب ه ئازه‌ری باوكی فه‌رموو :ئه‌رێ تۆ بتت داناوه‌و كردووتن ب ه خوا ؟ب ه دڵنیاییه‌و‌ه من خۆشت و قه‌ومه‌كه‌شت وا ده‌بینم ك ه ل ه گزمڕاییه‌كی ئاشكرادان .. ـ هه‌ی ه هه‌ر هه‌واو هه‌وه‌سه‌كه‌ی خۆی كردۆت ه ( یان لێی بۆت ه ) خوا ، هه‌میش ه هۆشی له‌وه‌و شوێن ئهو ده‌كه‌وێت و مه‌رامه‌كانی بۆده‌هێنێت ه دی خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ ( :أَ َف َرأَي َ ْت َم ِن اتَّ َخ َذ إِلَ َه ُه
ده‌تخه‌م‌ه ریزی زیندانیان .
َْ َه َوا ُه َوأَ َ َّ هَُّ َ ْ َ َ َ صر ِه ضل ُه الل َعلى ِعل ٍم َو َخ َت َم َعلى َس ْم ِع ِه َوقل ِب ِه َو َج َعل َعلى َب ِ ِغ َشا َو ًة َف َمن ي ْه ِدي ِه ِمن َب ْع ِد هَّ اللِ أَ َف اَل َت َذ َّك ُر َ ون ) الجاثية 23/ده‌بینیت
ئهو كه‌سه‌ی ك ه هه‌واو هه‌وه‌سی خۆی كردۆت ه خوای خۆی
31
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕ ێ ل ه س
ه ر م ا یه‌د
ا ر � � ی یب
گ ر ن !
م.كرێكار
سه‌رمایه‌داریی ل ه سیستم ه به‌ده‌كانی جاهیلییه‌تی ڕۆژئاوایه ،ك ه هیچ جۆره به‌زه‌ییه‌كی ب ه هه‌ژاراندا نایاته‌وه‌و سنورێك له‌به‌رده‌م ته‌ماعكارییه‌كه‌یی و پاره‌په‌رستیی و لوشدانی سه‌روه‌ت و سامانی خه‌ڵكیدا نیه ،حه‌اڵڵی سه‌رمایه‌داران ئه‌وه‌یه ،ك ه ده‌ستیان لێی گیربوه‌و حه‌رامیان ئه‌وه‌یه ،ك ه دوره‌ده‌ستیانه .ل ه نه‌مانی خواناسیی و وه‌حی خوایی و ئاڕاسته‌ی پارسه‌نگی رۆحییدا ئه‌وروپا موبته‌الی ئه‌م سه‌رمایه‌داریی ه بوو ،هه‌رچی وه‌سیله‌و هۆكاریی به‌رهه‌مێهێنان ه ل ه به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌داراندا وه‌كو :بۆڵبرینگ هه‌ڵده‌خولێت ،یاساو ڕێساو ئاست و پله‌ی سه‌ركه‌وتن و شكست ،بریتی ه ل ه بڕو ڕاده‌ی به‌رهه‌مهێنانی به‌رچاوی سه‌رمایه‌داران بریق و باقی شارس���تانێتی و ته‌كنۆلۆجیاك ه ب ه ئه‌نقه‌ست تێكه‌ڵ ب ه ئاڕاسته‌ی سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه كراوه ،تا بوترێت :ئهوه سیستمی س���ه‌رمایه‌دارییه ،ك ه ئهو ته‌كنۆلۆژیایه‌ی هێناوه‌ت ه كای���هوه ،ناش���یانه‌وێت ئیعتیراف به‌و‌ه بك���هن ،ك ه فیرعه‌ون و شارس���تانێتیه‌كه‌ی میس���ر زۆر دابینترو مه‌زنتر بو ،وه‌ك: ل ه شارس���تانێتیه‌كه‌ی یۆنان و رۆمان ،ك ه س���ه‌رچاوه‌ی دیدو هزری هه‌مو ڕۆژئاواییه‌كه ،ل ه فه‌زای فه‌وزایه‌كی رێكخراویش���دا لێش���اوی میدیایی كه‌وتۆت ه هاژه‌و ه���وژه‌ی پرۆپاگه‌ند‌ه بۆی، گوای ه تاك ه سیستمی شیاوی بیناسازیی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی سه‌رمایه‌دارییه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ،ك ه دڵنیابون سه‌رمایه‌داریی ل ه چه‌ندین الو‌ه ده‌ب ه بوه ،ل ه چه‌ندین الو‌ه ته‌ڕه‌شوعی كردوه، مه‌جالی گۆڕینیش���ی كه‌مبۆته‌وه ،به‌اڵم زه‌رو‌ه ڕۆژئاواییه‌كان نایانه‌وێت دان به‌م پوكانه‌وه‌یه‌دا بنێن ،چونك ه ده‌ترسن ئهوه راس���ت بێت ،ك ه موراد هۆفمان ده‌ڵێ :به‌دیل (ئاڵته‌رناتیڤ) ه‌كه ئیسالم ه . پێناسه‌ی سه‌رمایه‌داریی دیاره زاراوهی سه‌رمایه‌داری نه‌سه‌ب ه بۆ هه‌بون و خاوه‌نێتی سه‌رمایه ،ك ه بریتی ه ل ه پاره‌و سه‌روه‌ت و سامانێك ك ه مایه‌ی شت كڕین و فرۆشتن بێت.
گومان���ی تێدا نیه ،كه‌ئه‌م زاراوه‌ش وه‌كو هه‌مو زاراوه‌یه‌كی تر ده‌یان پێناس���هی جیاوازی هه‌یه ،به‌اڵم كۆڵكه‌ی هاوبه‌شی زۆرینه‌ی پێناسه‌كان ئه‌وه‌یه كه: س���ه‌رمایه‌داریی :سیس���تمێكی ئاڕاس���ته‌كردنی ئابوریی���ه، الیه‌نه‌كان���ی خاوه‌نێتی و كڕین و فرۆش���تن و به‌رهه‌مهێنان و ناردن��� ه ده‌ره‌وه‌و هێنان ل ه الیه‌ن تاك و كۆمه‌ڵگه‌و كۆمپانیاو ده‌وڵه‌تانه‌و‌ه دهگرێتهوه ،مه‌رجیش ه حكومه‌تان ده‌ستێوه‌ردانیان له‌مانه‌دا نه‌بێت ،مه‌رجیش���ه ،كه‌ئازادیه‌كی ره‌ها له‌به‌ر ده‌ست سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌دا هه‌بێت تا بتوانێت خۆی بگرێت و به‌رهه‌م نیشان دا. مامۆس���تا فه‌تحی یه‌كنی ره‌حمه‌ت���ی ئه‌مینداری ئیخوانی لوبنان ده‌یفه‌رمو( :سه‌رمایه‌داریی فه‌له‌سه‌فه‌یه‌كی حكومه‌تی نی���ه ،به‌ڵكو سیس���تمێكی ئابورییه ،ئیعتیماد ده‌كات ه س���ه‌ر خاوه‌نێتی تاك و كۆو به‌رهه‌می كۆمپانیاو هۆكاره‌كانی به‌رهه‌م هێنان) . كه‌وابو س���ه‌رمایه‌داریی هه‌ر ل ه بنه‌ڕه‌تیه‌و‌ه سیس���تمێكی ئابورییه ،به‌اڵم له‌سه‌ر بنچینه‌ی جوێ كردنه‌وه‌ی دین ل ه ژیانی ئابوری دروس���تبوه ،بۆ ئهوهی بێ سنور بژی و نه‌كه‌وێت ه به‌ر ئه‌حكامی حه‌رام و حه‌اڵڵ و یاساو رێسای دینی. 32
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
هه‌ندێ���ك ل��� ه زانایان ده‌ڵێن :س���ه‌رمایه‌داریی و ئیحتیكار (مۆنۆپۆڵ) یه‌كن ،واته :گه‌نجینه‌كردن و راگرتن و هێشتنه‌وه‌ی كه‌لوپه‌ل ،پاش���ان ده‌رخس���تنه‌وه‌و فرۆش���تنه‌وه‌ی ب ه نرخی گرانتر ،بۆ وه‌ده‌ست هێنانی قازانجی زیاتر ،پێناچێت وا بێت، چونك ه ئیحتیكار كردن یه‌كێك ه ل ه رهفتاره بێ ئه‌خالقیه‌كانی سه‌رمایه‌داریی، هه‌ندێكی تر ده‌ڵێن :بریتی ه ل ه ژێر ركێف خس���تنی (خاك و س���ه‌رمایه‌و ئیش) بێ ئهوهی بهێڵرێت ده‌وڵه‌ت كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئاڕاسته‌ی چاالكیه‌كانی هه‌بێت. هه‌مو پێناسه‌كان ئهوه ده‌رده‌خه‌ن ،كه‌سه‌رمایه‌داریی چڵێسی و ته‌ماعكاریی و چه‌وساندنه‌وه‌ی خه‌ڵكیه ،هه‌ژاركردنی زیاتری هه‌ژاران و ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی زیات���ری ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانه ،وه‌كو ته‌ورات ل ه پێناسه‌ی سودا فه‌رمویه‌تی( :ده‌وڵه‌مه‌ند بۆی زیاد ده‌كرێت و هه‌ژاریش لێی ده‌سه‌ندرێت)! زۆر لهم بریتییان ه پێناس ه نین ،به‌ڵكو سه‌رنج و تێڕوانینن، ئه‌ومه‌قول���هی ،كه‌ده‌ڵ���ێ :دین ل ه ژیان ج���وێ بكرێتهوه ،چ په‌یوه‌ندیه‌كی ب ه چاالكی ئابوریه‌و‌ه هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ل ه ئه‌س���ڵدا سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه بریتی نه‌بوبێت ل ه خۆڕاپسكاندن ل ه كڵێساو ده‌سه‌اڵت و یاساو رێسای؟!
سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رمایه‌داریی و پێشبوردیی:
دكتۆر نیزام مه‌حمود به‌ره‌كات وا سه‌رمایه‌داریی ده‌ناسێنێت كه :دیدو رێبازێك ه ل ه ژێر كاریگه‌ریی مه‌دره‌س���هی سروشتی فه‌ره‌نسای سه‌رده‌می هه‌ژده‌ی زایینیدا سه‌ری هه‌ڵداوه ،كه‌له‌سه‌ر بنچینه‌ی مافی مرۆڤ و ئازادی ه ره‌هاكانی دروس���تبو ،ك ه ل ه دروشم ه كۆمه‌اڵیه‌تی ئابوریی سیاس���ییه‌كه‌یدا ده‌رده‌كه‌وێت، كه‌ده‌ڵ���ێ( :لێگه‌ڕێ ئیش كات ،لێگه‌ڕێ بڕوات) واته :مرۆڤ ئازاده له‌وه‌ی ده‌یكات ،هه‌ر هه‌ڵوێس���ت و ره‌فتارێكی ئابوری بگرێت ه به‌ر هه‌قه‌و نابێت ن ه دین ن ه حكومه‌ت رێی لێ بگرێت. مه‌دره‌س��� ه سروشتیه‌كه‌ی فه‌ره‌نساش بریتی ه له‌و دیدو رێبازه فه‌لسه‌فیه‌ی پێش (كارل ماركس) و كۆمۆنیزم ل ه فه‌ره‌نسا ب ه تایبه‌تی و له ئه‌وروپا به گشتی ته‌شه‌نه‌ی كردبو. بیرمه‌ندو كه‌سایه‌تی ئهو سه‌رده‌مه‌ی ئهو مه‌دره‌سه‌ی ه (جۆن س���تیوارت مل) بو ،ك ه بانگه‌شه‌ی فیكریی تاكڕه‌وی و ئازادی ره‌ه���ای مرۆڤی ده‌كرد ب ه تایبه‌تی ل ه هه‌ردو الیه‌نی فیكریی و سیاس���ییدا ،هه‌روه‌ها (هێربێرت سبنسه‌ر) ،كه‌ده‌یوت :نابێت
ده‌وڵه‌ت هیچ تین و فشارێك له‌سه‌ر تاك دروستبكات و نابێت س���نور بۆ چاالكیه‌كانی دابنێت ،ب ه پێچه‌وانه‌ش���هوه ده‌بێت تاكه‌كان بپارێزێت. س���ه‌رمایه‌داریی ل ه سه‌ره‌تای دروستبون و خۆگرتنیدا زۆر چاوچنۆك و ته‌ماعكاران��� ه بو ،موراعاتی به‌رژه‌وه‌ندی خاوه‌ن سه‌رمایه‌كان نه‌بێت ،موراعاتی كه‌سی تری نه‌ده‌كرد ،به‌وه‌ش زیاتر خۆی گرت! دكت���ۆر مه‌حم���ود خه‌تیب ده‌ڵێ( :دوای ئ���هوهی هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه چاوچنۆكی و ماشینه‌وه‌ی سه‌رمایه‌داریی ده‌ركه‌وت و ناڕه‌زایی خه‌ڵكی په‌ره‌ی س���هند ،بیرمه‌ندانی سه‌رمایه‌داریی و سه‌رمایه‌داران ناچاربون هه‌ندێك ئیساڵحات بخه‌ن ه دیمه‌ن و رواڵه‌تی سیستمه‌كه‌وه ،وه‌كو سیستمی دابین كردنی كۆمه‌اڵیه‌تی (ته‌ئمی���ن) و كۆمه‌ڵكاریی س���ه‌ندیكایی (نه‌قاب���ه)هكان ،ك ه شتێكی ریشه‌یی نه‌بون ،ته‌نانه‌ت ئه‌م گۆڕانكاریی ه رواڵه‌تیه‌ش ل ه سه‌ره‌تایدا وا نه‌بو ،كه‌پێداویستی خه‌ڵكی مسۆگه‌ر كات و كه‌مێك ل ه لوشدانی سه‌رمایه‌داریی بگرێتهوه! س���ه‌ره‌تا به‌ریتانیا هه‌ندێك گۆڕانكاریی وای داهێنا ،ئینجا ئه‌مریكا ،پاشان واڵتانی تری ئه‌وروپا ،ئیتر گۆڕانكاریی كه‌وت ه خزمه‌تگوزاری گواس���تنه‌وه‌و ته‌علیماتی هاتوچۆو فێرخوازیی و ته‌ندروس���تیی و سه‌رپه‌رشتی پیرو په‌ككه‌وته‌و بێكاریی و مافی هاواڵتێتی و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی ژیان و..هتد) .به‌اڵم ئه‌وه‌ش ل ه بیر بێت ،كه‌سه‌رمایه‌داریی له‌و رۆژه‌و‌ه گۆڕانكاریی به‌س���ه‌ر رواڵه‌ت و ته‌علیماتی رۆژانه‌ی���دا ده‌هێنێت ،به‌اڵم له‌و س���ه‌رده‌م ه ب ه ته‌ماعتر بوه‌و ره‌نجی تاك و كۆی گه‌الن زیاتر لوش ده‌دات. من پێم وای ه سه‌ره‌تای سه‌رهه‌ڵدانی بیرۆكه‌ی سه‌رمایه‌داریی بۆ پێ���ش ئهمان ه ده‌گه‌ڕێت���هوه ،بۆ س���ه‌ده‌كانی چوارد‌ه تا ش���ازده‌ی زایینی ،بێ گومان ل ه ئه‌وروپا ،كه‌له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا تاز‌ه ئیمپراتۆرێتی كاتۆلیكی له‌توپه‌ت ده‌بو ،واڵتانی سه‌ربه‌خۆ دروس���تده‌بون ،ك ه داوای دروس���تكردنی حكوماتی بێدینیان ده‌كرد ،بۆی ه لێره‌و‌ه سیس���تم ه ئابوریه‌كه ،كه‌هات ه پێش���هوه ده‌یویست ل ه ده‌س���ه‌اڵتی سیاسی و هه‌یمه‌نه‌ی پاپا ده‌رچێت بۆی ه لیبرڵیزمان ه باس ل ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌ك ه ده‌كراو یه‌كه‌مین مه‌رجی دروس���ت بونیی���ان كردبو ب ه هه‌بونی سه‌ربه‌س���تی بازرگانی ،سه‌رمایه‌داریی دوای ڕمان ،یان وه‌كو ماركس ده‌ڵێ: 33
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
ته‌واوبون���ی قۆناغی ده‌ره‌به‌گایه‌تی هات ،ك ه تا ماوه‌یه‌كی زۆر هێشتا تێكه‌اڵو بون ،ئینجا دواتر قۆناغێكی حوكمی بورژوازیی شاره‌كان ده‌ستی پێكرد ئینجا قۆناغی سه‌رمایه‌داریی ته‌واو، ئینجا قۆناغی ئیستیعمار.
به‌شه‌كانی سه‌رمایه‌داریی:
نوسه‌رو توێژه‌ره‌وه‌كان سه‌رمایه‌دارییان بۆ چه‌ندین جۆری جیاواز پۆلێن كردوه ،ك ه ل ه دیمه‌نی ده‌ره‌وه‌یاندا لێك جیاوازن، به‌اڵم ب ه ته‌ئكید ناوه‌رۆكیان یه‌كه ،ئهوهی ،كه‌جیاواز‌ه مه‌یدانی كاركردنیانه ،چونك��� ه هه‌رمویان هه‌ر ئه‌وه‌یان ده‌وێت ب ه هه‌ر ش���ێوه‌و چۆنیه‌تیه‌ك ،كهل ه توانادا هه‌ی ه بگه‌ن ه س���ه‌روه‌ت و سامانی تاك و كۆی گه‌الن تا ده‌ست خۆیانی بخه‌ن و بیخه‌ن ه خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیانهوه ،ئه‌مه‌ش ناو پێناسه‌ی كورتی
جۆن ستیوارت مل
هێربێرت سبنسه‌ر
هه‌ندێ���ك له‌و جۆره سه‌رمایه‌دارییانه‌ی ناو هێنراون: 1ـ سه‌رمایه‌داریی بازرگانی :رۆڵی سه‌ره‌كی الی بابای بازرگانه، ك ه نه‌خش���هی ئهوهی كێش���اوه چۆن بگات ه پاره‌و س���امان، ئه‌مه‌ش كۆنه ،سیس���تمی ده‌ره‌به‌گایه‌ت���ی (فیۆداڵ) ،كه‌هه‌ر هه‌مو جوتی���ارو كۆیله‌ی زهوی كردب���وه ئامێری هه‌ڵخوالوی به‌رهه‌مهێن���ان بۆ خۆی ،ك ه داڕما بازرگان���هكان بوارییان بۆ كرایهوه ،كه‌به‌رهه‌می بازرگانی خۆیان ل ه هه‌ر ش���وێنێك و ل ه هه‌ر كه‌س���ێك بۆیان بلوێت بكڕن و بفرۆشن و قازانجی خۆیان بخه‌ن ه گیرفان���ی خۆیانهوه ،تا ئێر‌ه كه‌س زۆری گله‌یی لێیان نیه ، ،به‌اڵم س���اڵ ب ه س���اڵ ئه‌م ره‌فت���ار‌ه ئابوریی ه قه‌پاڵی زیاتری گرت تا ب ه هۆی سه‌رمایه‌ی زۆری ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانه‌وه، كه‌له‌گه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵتدارانی سیاس���ییدا هاوبیر یان هاوگیرفان ده‌بون ،بو ب ه سیس���تمی كۆنترۆڵ كردنی س���ه‌وداو مامه‌ڵه‌ی بازاڕ ،تا وای لێهات بازرگان ه بچوكه‌كان شوێنیان نه‌ماو به‌ره‌و
پوكانه‌و‌ه چون ،چونك ه به‌رهه‌مه‌كانیان نه‌یده‌توانی كێبڕكێی جۆرو زۆریی به‌رهه‌می سه‌رمایه‌دار‌ه زه‌به‌لالحه‌كان بكات ،هه‌ر وه‌كو ،كه‌نه‌ش���یانده‌توانی كات و ش���وێنی گونجاو بۆ كڕین و فرۆش���تنی به‌رهه‌مه‌كانیان دیاری كه‌ن ،یان كرێكارو ئامێری زیاترو باشتر بخه‌نه گه‌ڕ! ئه‌م لوشدان ه ساڵ ب ه ساڵ و حكومه‌ت ل ه دوای حكومه‌ت زیاتر ره‌گی داده‌كوتاو كه‌ڵبه‌ی زیاتر گیر ده‌بو ،تا وه‌كو قوڕه‌یشیان لێهات ،بڕیاری سیاسی ل ه به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌داریی ده‌دراو س���ه‌رمایه‌دارییش هه‌لومه‌رج���ی س���ه‌ركه‌وتنی هه‌ڵبژاردن���ی سیاسه‌تمه‌داره‌كه‌ی رێك ده‌خست. 2ـ سه‌رمایه‌داریی پیشه‌س���ازیی :ئه‌م جۆره‌یان په‌یوه‌ندی ب ه پیشه‌سازیی و به‌رهه‌م هێنانی خودی ئامێر‌ه پیشه‌سازییه‌كانه‌و‌ه هه‌ب���و ،زۆرو جۆرییان ،ئه‌م���ه‌ش كاریگه‌ر بو ،چونك ه ئامێری نوێ ده‌هات ه ش���وێنی ئامێری كۆن ،كه‌توانای پێش���ڕه‌وت و هه‌نگاو هه‌ڵهێنانه‌وه‌ی ل���هو بارو دۆخ ه نوێیه‌دا نه‌ماب���و ،ل ه زۆر ج���ۆری كاردا ئامێر چوبو‌ه شوێنی كرێكار ،ئهو كارانه‌ی ده‌یان كرێكار یان جوتیار ب ه ده‌ست ده‌یان كرد ،ئامێرێك بێ ماندوبون و وه‌ستان له‌جیاتی هه‌مویان ده‌یكرد ،ئه‌مه‌ش دوای ماوه‌یه‌ك بوه حاكمێكی تری س���ه‌رمایه‌داریی و ده‌یتوانی ب ه كه‌یفی خ���ۆی بازاڕی ئامێری كاریگه‌ر ئیحتیكار كات ،چونك ه ب ه پێی قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی خۆی ئامێری به‌رهه‌م ده‌هێناو ده‌یخست ه بازاڕهوه ،چونك ه ل ه س���ه‌ره‌تاو‌ه زۆرو چاك و ئاسان به‌رهه‌می هێنابون و خس���تبونی ه به‌رده‌ستی هه‌موان ،به‌اڵم ل ه قۆناغی دووه‌مدا لێی ده‌گرتن���هوه ،كه‌متری به‌رهه‌م ده‌هێناو گرانتری ده‌فرۆشت و مه‌رجی له‌سه‌ر كڕیاره‌كانیش داده‌نا ،وه‌ك ئهوهی، كه‌ده‌بێت ببن ه مه‌عمیلی ئه‌م بن و نابێت ل ه كۆمپانیایه‌كی تر بكڕن ،لهم رێیه‌شه‌و‌ه ئهو سه‌رمایه‌دار‌ه زه‌به‌لالحان ه بون ه زه‌روی سامان و ره‌نجی ئه‌م كۆمه‌ڵگایانه ،چونك ه جوتیار‌ه قه‌دیمیه‌ك ه گاسنی خۆی پێبو ،هه‌ر كاتێك ده‌یویست ل ه گاكانی ده‌خست و جوتی خۆی پێ ده‌كرد ،به‌اڵم ئێس���تا وا تراكتۆر ل ه پارچ ه زه‌ویه‌كه‌ی دراوس���ێی كه‌وتۆت ه كارو ئهوهی ئه‌م ب ه هه‌فته‌یه‌ك ده‌یكێ�ڵ�ا وا تراكتۆره‌ك��� ه بێ ماندوبون ب ه چه‌ند س���ه‌عاتێك ده‌یكێڵێت ،ئه‌مه‌ش وای ل ه جوتیار‌ه خاوه‌ن گاسنه‌ك ه ده‌كرد ل ه كێاڵنه‌كه‌ی خۆی بێزار ببێت ،ماندو ببێت ،بێ هیوا ببێت، 34
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
ح���ه‌ز ب ه گۆڕین بكات ،به‌اڵم خۆ ناتوانێت تراكتۆره‌ك ه بكڕێت ی���ان ب ه كرێی بگرێت بۆی ه ب ه هاوپش���كی خاوه‌ن تراكتۆره‌ك ه رازی ده‌بو ،ئیتر س���ه‌رمایه‌داره‌كان ئاوا ده‌بون ه خاوه‌ن پشك ل ه به‌رهه‌می زه‌ویه‌كه‌دا ،پاشان ل ه كڕینه‌وه‌ی زه‌ویه‌كه‌و پاشان ل ه به‌كرێگرتنه‌وه‌ی خ���ودی جوتیاره‌كه ،كه‌ئه‌مجار‌ه ده‌بو ب ه جوتیاری كابرای سه‌رمایه‌دار ،ئه‌مه‌ش هه‌ر ده‌ره‌به‌گایه‌تیه‌كه‌ی ك���ۆن بو ،به‌اڵم ب ه ناوی س���ه‌رمایه‌داریی و چینی بورژوازی شاره‌وه هاتبوه كایهوه. بیرمه‌ندو ئاڕاسته‌وانی ئه‌م جۆره سه‌رمایه‌داری ه جیمس وات (1736ـ )1819بو 3ـ سیستمی كارتل :ئه‌میش سیستمێكی تری سه‌رمایه‌دارییه‌و بۆ هه‌ڵلوش���ینی س���امان و ره‌نجی خه‌ڵكی داهێنراوه،كارتل وشه‌یه‌كی ئه‌ڵمانیه‌و مانای شه‌ریكایه‌تی كۆمپانیا زه‌به‌لالحه‌كانی واڵت و رێكخس���تنی دیدو ئاڕاسته‌یان بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ئابوری بازاڕ ،س���ه‌ره‌تای كارتل ئهوه بو ،كه‌چه‌ند س���ه‌رمایه‌دارێكی
جێمس وات
خاوه‌ن كۆمپانیای گ���هوره بازاڕیان ل ه خۆیان دابه‌ش ده‌كرد، س���نوری جوگرافیی وه‌همیان بۆ خۆیان داده‌نا ،هه‌ر یه‌كه‌یان له‌و س���نور‌ه دیاری كراوه‌یدا ده‌بو‌ه تاقان ه سه‌رمایه‌دارو نرخ و جۆرو زۆرو كه‌میی به‌رهه‌مه‌كانی بۆ خۆی ئیحتیكار ده‌كرد. كتێبی ئینسكلۆبیدیای ئاسان (الموسوع ة المیسرة) ده‌ڵێ: (ئ���هو كۆمپانیایانه‌ن ،كه‌كااڵی وه‌كو ی���ه‌ك به‌رهه‌م دێنن و رێكه‌وتنێكی���ان ل ه نێوان خۆیاندا كردوه ،كه‌زۆرو جۆری كااڵو نرخ و بازاڕ بۆ به‌رهه‌می خۆیان دیاری ده‌كه‌ن ،پێیان ده‌وترێت رێكخراوی كارتڵ ،لهوانهی ه كارتڵ ل ه س���نوری واڵتی خۆیاندا بێت ،هه‌ر وه‌كو ،كه‌ده‌ش���ێت كۆمپانیاكان هه‌ر یه‌كه‌یان سه‌ر ب ه واڵتێك بێ���ت و له‌ناو خۆیاندا كارتلیان پێكهێنابێت ،ئه‌م ه
ل ه ئه‌ڵمانیاو‌ه س���ه‌ری هه‌ڵدا ،به‌اڵم ئێستا ل ه زۆرینه‌ی واڵت ه سه‌رمایه‌دارییه‌كانی جیهاندا هه‌یه. ئابوریناس���ان ب ه چ���اوی گومانه‌و‌ه ده‌ڕوانن��� ه ئه‌م جۆره هاریكاریی���ه ،چونك ه گیانی كێبڕكێ���ی ئابوری الواز ده‌كات، ل ه به‌رامبه‌ریش���یدا ده‌س���ه‌اڵتی ئیحتی���كار به‌هێزتر ده‌كات، زۆرو ج���ۆری به‌رهه‌م ب ه پێی پێداویس���تی نایات ه بازاڕهوه ، به‌ڵك���و ب ه گوێره‌ی دیدو ره‌فتارو به‌رژه‌وه‌ندی س���ه‌رمایه‌دار‌ه زه‌به‌لالحه‌كان ده‌بێت ،ئه‌م���ه‌ش وا ده‌كات خه‌ڵكی بیانه‌وێت و نه‌یانه‌وێ���ت ه���ه‌ر ده‌بێت ب���هو جۆره به‌رهه‌م��� ه رازی بن، كه‌كۆمپانیاكانی ئهو كارتل ه بۆیان دێنێت ه به‌رده‌س���ت ،دیسان ئه‌م ه رێ ده‌گرێت ل ه پێش���بوردی ئابوری ،به‌اڵم له‌به‌ر ئهوهی سه‌رمایه‌داران ب ه پاڵپش���تی سیاسه‌تمه‌داران و ده‌سه‌اڵتداران بارودۆخه‌كه‌یان وا س���ازاندوه ،خه‌ڵكه‌كه‌یان ناچار كردوه به‌و ره‌فتارو ئاڕاس���ته‌كردنه‌ی كارت���ل رازی بێت ،چونك ه خه‌ڵكی خراپتری دیوه) . دكت���ۆر مه‌حم���ود خه‌تیبیش ده‌رب���اره‌ی ده‌ڵێ( :كارتل: كوتله‌كاریی كۆمپانیاكانه ،ب ه شێوه‌یه‌ك ده‌بن ب ه یه‌ك ،كه‌هه‌ر یه‌كه‌یان س���ه‌ربه‌خۆیی خۆی بپارێزێت ،ئهمان ه له‌ناو خۆیاندا له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك مه‌رج رێك ده‌كه‌ون ،وه‌ك :نرخی كااڵو پشكی ه���ه‌ر كۆمپانیایه‌ك ل ه به‌رهه‌م هێنان���ی كااڵكه‌و دیاری كردنی بازاڕی ساغ كردنه‌وه‌ی كااڵ بۆ هه‌ر یه‌كه‌یان ،هه‌روه‌ها) . 3ـ سیس���تمی ترێس���ت :بریتی ه ل ه رێدان و بوار كردنهوه بۆ كۆمپانیای���ه‌ك تا زۆر پێش كه‌وێت و به‌س���ه‌ر كێبڕكێی هه‌مو كۆمپانیاكانی تردا س���ه‌ربكه‌وێت ،تا نه‌هێڵێت هیچ هاوتایه‌كی بمێنێ���ت ،به‌م���ه‌ش كۆنترۆڵ���ی زۆرو ج���ۆری كااڵو ن���رخ و بازاڕه‌كان���ی ده‌كات و ده‌گات ه لوتكه‌ی ئیحتیكار ،ك ه لوتكه‌ی ده‌س���ه‌اڵتی ئابورییه‌و وه‌كو لوتكه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیاسی واڵت وایه ،دوای به‌ده‌ست هێنانی ئه‌م لوتكه‌ی ده‌سه‌اڵت ه ئابورییه، س���ه‌رمایه‌داره‌كه‌ی ترێست خه‌ڵكه‌ك ه ناچار ده‌كات ته‌سلیم ب ه واقیعه‌ك ه ببن و ته‌نها ئهو كااڵی ه به‌كاربهێنن ،كه‌كۆمپانیاكانی ئه‌م به‌رهه‌می ده‌هێنێت و به‌و زۆرو جۆره‌ش ،كه‌به‌رهه‌م هاتوه، ئه‌مه‌ش هه‌موی به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌دارییه‌كه ده‌پارێزێت. دكت���ۆر مه‌حم���ود ئیبراهیم خه‌تیب دهربارهی سیس���تمی ترێست ده‌ڵێ( :كوتله‌كاریی نێوان چه‌ند ده‌زگایه‌كه ،كه‌ده‌بن ه یه‌ك ،ب ه پێچه‌وانه‌ی كارتله‌وه‌یه ،كه‌ئه‌وان سه‌ربه‌خۆیی خۆیان 35
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
ده‌پارێ���زن ،ئهمان ده‌بن ه یه‌ك ،تا بازاڕی واڵت یان واڵتان بۆ كۆمپانیاكانی خۆیان كۆنترۆڵ كه‌ن. )..
بیرمهنده ناوداره‌كانی سه‌رمایه‌داریی:
ئهو بیرمه‌ندو نوسه‌رانه‌ی دیدو تێڕوانینی سه‌رمایه‌دارییان داڕش���ت ،ئه‌وانه‌ی پالن و نه‌خش���ه‌وانی بون ،ئه‌وانه‌ی مه‌تح و س���ه‌نایان ك���رد زۆرن.ل ه ژم���ار‌ه نایه‌ن ،ب���ه‌اڵم هه‌ر ده‌بێ به‌ناوبانگترینیان بناسێنین .له‌وانه: 1ـ ئاده‌م س���مێس (1723ـ : )1790فه‌یله‌سوفێكی ئیرله‌ندای باكوره ،ل ه سه‌ره‌تاو‌ه وه‌كو بیرمه‌ندێكی گه‌وره‌ی سه‌رمایه‌داریی و ئاڕاسته‌وانێكی دیار داوای ده‌كرد به‌رهه‌م زیاتر بكرێت ،بواری كێبڕكێی زیاتر بكرێته‌وه‌و یاس���ای پاراس���تنی سه‌رمایه‌داران رونتر داڕێژرێت ،س���وی قه‌رزی بان كب ه ته‌دریج زیاتر بكرێت، حس���ابی ورد بۆ به‌رهه‌م و زیادبونی دانیشتوان بكرێت ،ده‌بێ حكومه‌ت پش���تی كۆمپانیاكان بگرێت ل��� ه دۆزینهوهی بازاڕی ده‌ره‌كی و س���اغ كردن���هوهی كااڵ زیاده‌كانیان تا ببێته‌و‌ه ب ه پاره‌و بێته‌و‌ه خزمه‌ت به‌خته‌وه‌ری كۆمه‌ڵگه‌كه ،ئه‌م ه هه‌ر ئهو ئاده‌م سمێسه‌یه ،كه‌دواتر بو ب ه شه‌یتانی ئیستیعمارو دوژمنی گه‌الن���ی دنیا ،ك ه ل ه ()1776دا كتێبی (س���امانی گه‌الن)ی نوسی و تێیدا داوای ل ه ده‌وڵه‌تانی ئه‌وروپا كرد ،كه‌بڕۆن ه سه‌ر میلله‌تانی دنیاو خێرو بێرییان بدزن! 2ـ تۆم���اس ماڵت���ۆس (1766ـ :)1834ئه‌میش هه‌ر هات و هاواری ل ه س���ه‌رمایه‌داران و حكومه‌ت���هكان ده‌كرد كوڕ‌ه وریا بن دانیشتوان زۆر ده‌بێت ،زاراوهی (ته‌قینه‌وه‌ی دانیشتوان) زاراوهی ئه‌مه ،ماڵتۆس ده‌یوت :پێداویستی مرۆڤ هه‌ر خۆراك و جینسه ،ئه‌م بیرمهنده داڕێژه‌ری نه‌خشه‌ی دواخستنی ژیانی هاوس���ه‌رێتی و داواكاری رێگرتن ه ل ه منداڵبون ،سه‌یر ئهوهی ه ئهو تیۆریه‌ی ئه‌می پێو‌ه ناس���را ،بو ب ه یه‌كێك ل ه نه‌خش��� ه دڕنده‌كانی به‌ش���ه‌رییه‌ت ،چونك ه خه‌ڵكی له‌سه‌ر ده‌كوژراو ب ه زۆر ژنان توش���ی نه‌زۆكی ده‌كران بۆ ئهوهی دانیشتوان زیاتر نه‌بێ���ت ،ل ه ماوه‌ی نێ���وان (1903ـ )1964دا ل ه 30ویالیه‌تی نه‌گبه‌تی ئه‌مری���كا ،كه‌باوه‌ڕیان به‌و تیۆر‌ه نامۆی ه كرد ،وه‌كو وه‌حش���ی ( )63678ئافره‌تیان ب ه زۆر توشی نه‌زۆكی كرد، ل ه س���اڵی 1974دا دادگا ته‌عویزی دان���هوه ،قازی فیدراڵی (گێرهارد جێل) ئیعتیرافی كرد ،كه‌ژماره‌ك ه نزیكه‌ی (000ر)150 ئاف���ره‌ت بوه ،كه‌ب ه زۆر نه‌زۆك كراون ،هه‌موش���یان ل ه چین ه
هه‌ژاره‌كان���ی كۆمه‌ڵگه‌ك ه بون ،هه‌مو تیۆریه‌كه‌ش���ی یه‌كێك ه ل���هو باس���انه‌ی ئیبنوخه‌لدون (1333ـ )1406ل ه س���ه‌رده‌می خۆیدا باس���ی كردوه ،كه‌په‌یوه‌ندی هه‌ی��� ه ل ه نێوان زۆربونی دانیشتوان و رێكخس���تنی ئابوری به‌سه‌ریاندا ،به‌اڵم ئهو زۆر ب ه گه‌شبینیش���یهوه له‌و كۆمه‌ڵگ ه به‌به‌زه‌یی���هی خۆیدا ژیاو تیۆریه‌كه‌شی خرایه به‌ر چاوان بێ ئهوهی ببێت ه نه‌خشه‌یه‌كی هێتله‌ریی قڕكردن ،س���ه‌یره ،كه‌ئه‌می سپی پێستی چاوشین ئێستا باوكێكی فه‌لسه‌فه‌ی س���ه‌رمایه‌دارییه‌و ئیبنوخه‌لدونی ره‌حمه‌تیش هیچ! 3ـ داڤید ریكاردۆ(1772ـ :)1823فه‌یله‌سوفێكی تری ئابوری س���ه‌رمایه‌دارییه ،ل ه خێزانێكی جوله‌كه‌ی هۆڵه‌ندی بو ،به‌اڵم ره‌گه‌زنام���هی به‌ریتانی هه‌بو ،ل ه رێی بۆرس���هوه ل ه ته‌مه‌نی بیستوش���ه‌ش س���اڵیدا بوه بازرگانێك���ی زۆر ده‌وڵه‌مه‌ند ،ل ه ته‌مه‌نی سیوپێنج ساڵییدا بوه یه‌كێك ل ه هه‌ر‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی به‌ریتانیاو كورس���یه‌كی په‌رله‌مان���ی به‌ریتانی وه‌كو نوێنه‌ری ئیرله‌ندا كڕییه‌وه ،بایه‌خی زیاتر ب ه چۆنیه‌تی دابه‌شكردنه‌وه‌ی سامان داو داوای دیاری كردن و زیادكردنی هه‌قی كرێكاران و كرێیان���ی ده‌كرد ،ده‌یوت ده‌بێت له‌گه‌ڵ زیادبونی نرخی كااڵدا ل ه بازاڕ یه‌كسه‌ر معاشی كرێكارانیش به‌رز بكرێتهوه. 4ـ فرانس���ۆ كیزنی(1694ـ : )1778ل ه فه‌ره‌نس���ا له‌دایكبو، پزیش���كی لویس���ی پێنجه‌م بو ،الیه‌نگری مهزههبی سروشتی بو ،ل ه 1756دا دو بابه‌تی له‌س���ه‌ر جوتیاره‌كانی باش���وری فه‌ره‌نس���ا باڵوكرده‌وه ،كه‌تێیدا پاره‌و سامان ب ه خوێنی له‌ش ده‌چوێنێت ،كه‌ده‌بێ ب ه هه‌موان���دا بگه‌ڕێت ،به‌راوردی نێوان تیۆر‌ه ئابوریه‌كانی خسته‌و‌ه پێش چاو داوای ل ه حكومه‌ته‌كان ده‌ك���رد ته‌ده‌خول ك���هن و بێكاریی كه‌م كه‌ن���ه‌وه‌و كامه‌رانی خه‌ڵكی بكه‌نه به‌رپرسێتی حكومه‌ته‌كانیان. 5ـ جۆن ستیوارت(1806ـ :)1873داوای ئازادی و سه‌ربه‌ستی زیاتری بۆ تاكه‌كان ده‌كردو ده‌یویست حكومه‌ته‌كان هیچ جۆره ته‌ده‌خولێكیان ل ه ره‌فتاری میلله‌ته‌كانیاندا نه‌بێت! 6ـ هێربێرت سبێنسه‌ر(1820ـ :)1903بانگه‌شه‌ی سه‌ربه‌ستی ت���ه‌واوی تاك و ك���ۆی گه‌النی ده‌ك���رد ،دژی هه‌م���و جۆره ته‌ده‌خولێك���ی حكوم���هت بو ،ب ه تایبه‌تی ل��� ه دیاری كردنی سه‌رمایه‌و گرێبه‌ستی بازرگانی و چۆنیه‌تی به‌گه‌ڕ خستنه‌وه‌ی پاره‌و س���امان ،ده‌یوت نابێت ره‌فت���اری ئابوریی هیچ جۆره
36
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
له‌مپه‌رێك���ی ل ه رێدا هه‌بێت .باوه‌ڕێكی پته‌وی ب ه پێش���بوردو به‌ره‌و پێش���چونی هه‌مو ش���تێك هه‌بو ،مه‌قوله‌ی (مانه‌و‌ه بۆ چاكتره‌كانه) هی ئه‌مه‌و داروینیزم كردی ب ه موڵكی داروین.. ده‌یان���ی تریش وه‌كو جۆن لۆك و میرابۆو داڤید هیوم ،ك ه هه‌مویان ده‌یانه‌ویس���ت ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ت هه‌قیان به‌س���ه‌ر سه‌رمایه‌دارانه‌و‌ه نه‌بێت و ته‌ده‌خول نه‌كه‌ن ه كاروباریان ،زۆریان ده‌یانوت :مادام واڵتی خۆمان جێگیر‌ه مه‌فروز‌ه ده‌وڵه‌ته‌كه‌مان بڕواته دهرهوه سه‌روه‌ت و سامانی تر په‌یدا كات! هۆكاری سه‌رهه‌ڵدانی سه‌رمایه‌داریی: ئه‌وروپا ل ه چه‌رخه‌كانی ناوه‌ڕاستدا ل ه كوێره‌وه‌رییه‌كی زۆر قورس���دابو ،چینایه‌تییه‌كی زۆر سه‌خت ل ه ئارادابو ،هه‌ژاریی و ده‌س���كورتی ل ه الیه‌ك و كۆبونه‌وه‌ی س���ه‌روه‌ت و س���امان ل��� ه الیه‌كی تر گه‌الن���ی ئه‌وروپای هه‌ر هه‌م���و كردبو ب ه دوو چین :ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان و هه‌ژاره‌كان ،نه‌جیبزاد‌ه گه‌ده‌به‌له‌كان و كۆیل ه داماوه‌كان ،چینێك ل ه حه‌وت ته‌به‌قه‌ی ئاس���مانه‌و‌ه قرقێن ه لێده‌دات و چینێك���ی ت���ر ل��� ه خ���وارهوه ب���ێ خ���ۆراك و ب���ێ پۆش���اك و ب���ێ په‌ناگه‌ی���ه، ش كڵێس���ا پیر ۆ ز با ی���ی ههردوو ئاسته‌ك ه ل ه خاوه‌نه‌كانیان ئاده‌م سمیس ده‌كات و ـ چونك ه ل��� ه ره‌نجی هه‌ردواڵیان ده‌خوات ـ مژده‌ی به‌هه‌ش���ت ب ه هه‌ردووكی���ان وه‌كو یه‌ك ده‌دات ،كڵێس���ا ده‌یبینی چۆن ئیمپراتۆرو دارو ده‌س���ته‌ی سیاس���ی و ده‌ره‌به‌گه‌كان خوێنی كۆمه‌ڵگه‌كان ده‌مژن ،كه‌چی ل ه جیاتی رێ لێگرتنی دههاتهوه س���ه‌ر هه‌ژاران و كوێره‌وه‌ره‌كان و پێی ده‌وتنه‌وه :ب ه ئارام بن به‌هه‌شته‌كه‌تان مس���ۆگه‌ره ،ل ه هه‌مان كاتیشدا به‌هه‌شته‌كه‌ی لێ كردبون ه زهوی شاره‌وانی كوردستان و هه‌ر ب ه پاره‌ش به‌و داماوانه‌ی ده‌فرۆشت! ئه‌م ژیان ه ناله‌بارو بار‌ه قورسه‌ی مرۆڤی ئه‌وروپایی بۆ ماوه‌ی
زیاتر ل ه پێنج سه‌د س���اڵ تولی كێشا ،گومڕایی شه‌وه‌زه‌نگی كڵێس���ا هه‌زار ساڵ بو وابو ،ل ه س���ه‌ره‌تادا كڵێسا ئهو هه‌مو ئاس���ت و پله‌و پایه‌و وه‌زیفانه‌ی نه‌بو ،ل ه ناوه‌ندی س���ه‌ده‌ی چواره‌می زایینیه‌وه ،كه‌ب ه ره‌س���می ل ه 335زایینیدا دان نرا ب ه مه‌س���یحێتیدا ،بانگه‌وازی دیندارێتی ب ه هه‌مو ئه‌وروپادا بۆ زیاتر ل ه سه‌د ساڵ بێ كێش ه رۆیشت ،به‌اڵم دواتر كڵێساش بو ب��� ه خاوه‌ن پاره‌و نفوز ،بۆی ه كه‌وت ه ملمالنێی ئیمپراتۆره‌كان، ئه‌میش كه‌وت ه كه‌سب كردنی خه‌ڵكه‌كه‌و ب ه سه‌رباز كردنیان، ئه‌م ملمالنێ خوێناویه‌ی نێوان ده‌س���ه‌اڵتی سیاسیی دنیایی و ده‌سه‌اڵتی رۆحی "قیامه‌تی"! هه‌زار ساڵی ته‌واوی خواست ،تا ی���ه‌ك دوو نه‌وه‌ی ئازاد هات ه كایه‌وه‌و ههردوو به‌ره‌ی ملمالنێ خوێناویه‌كه‌ی خست ه ئهو دیوی مێژوه‌وه‌و كردنی ب ه كه‌له‌پوری مۆزه‌خانه! ك��� ه س���ته‌مكاریی كڵێس���او پاپ���ا له‌مب���ه‌رو ئیمپراتۆرو ده‌ره‌به‌گه‌كان له‌وبه‌ره‌و‌ه بو ب ه الفاو ،رق و قینی خه‌ڵكه‌كه‌ش بو ب ه ئاگرپژێن ،هه‌رده‌بو پێك هه‌ڵپڕژێن ،بۆی ه ل ه س���ه‌ره‌تای س���ه‌ده‌ی حه‌ڤده‌هه‌مه‌و‌ه یاخی بونی چه‌كداریی سه‌ری هه‌ڵدا، س���ه‌ره‌تای ئه‌میش ش���تێكی گهوره نه‌بو ،به‌اڵم دیاره وه‌كو پزیسكی ئاگر بوه پشكۆو گه‌شایه‌وه ،ئه‌م یاخیبون ه بچوكان ه ل ه روی ده‌رونیی���هوه بیرمه‌ندو فه‌یله‌س���وفه‌كانی هاندا بێن ه پێشه‌وه‌و پێشڕه‌وێتی و ئاڕاسته‌وانی شۆڕش بكه‌ن! ئاڕاسته‌وانان توانیان به‌های نوێ بهێنن ه كایه‌ی فیكریی و سیاس���ییه‌وه‌و ئهو بكه‌ن ب ه ته‌رازو ،بۆ نمون ه توانیان جه‌خت له‌س���ه‌ر ئازادی و به‌های ئازادی تاك كه‌سیی بكهنهوه ،دواتر هاتن ه س���ه‌ر سامان و ئازادی به‌گه‌ڕ خس���تن و گوێنه‌دان ب ه حه‌رام و حه‌اڵڵێتیه‌كه‌ی كڵێس���ا ،له‌مالو‌ه ل ه ناو شاره‌كاندا ب ه گوڕو تینی ئازادیی بورژوازێتی ب ه دیدو رێی نوێو‌ه دروس���ت بوبو ،هه‌ر له‌و شارانه‌شه‌و‌ه جوله‌كه‌كان ـ ك ه ته‌نها ده‌سته‌یه‌ك بون مامه‌ڵه‌ی سوداریی (ریبا)یان پێ شیاوبوـ توانیان له‌گه‌ڵ بوژوازیی و س���ه‌رمایه‌داریی ش���اردا ببن ه ئاڕاسته‌وانی بزاوتی سیاس���یی و سه‌رپه‌رش���تیاری بازاڕ ،ئاوا جوجكی بورژوازی سه‌رمایه‌داریی ل ه شوێنی پیره‌مریشكی ده‌ره‌به‌گایه‌تی سه‌ری ل ه هێلك ه جوقاو سیستمێكی تری خوێنمژی ب ه هه‌ڵپه‌ی جیهانی ل ه ش���وێنی سیستمی كۆنی خوێنمژو كه‌ڵب ه شكاوی ناوچه‌یی هێنای ه كایهوه ،ك ه میلله‌تانی هه‌مو جیهانی روتانده‌وه ،سیستمی 37
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
ده‌ره‌به‌گ و كۆیل ه مردو سیس���تمی سه‌رمایه‌داریی هات ه جێی سیستمێك هیچ نهێنیه‌كی ناخی كرێكاری نه‌هێشت ئیلال زانی و بۆ پێشبوردی كۆمپانیاكانی خۆی چۆن ده‌خرێته‌و‌ه كار! چه‌سپاندنی سیستمی س���ه‌رمایه‌دارییه‌ك ه قۆناغ ب ه قۆناغ یاساو رێسای نوێی ده‌ویست ،سیاسه‌تمه‌داران و كاربه‌ده‌ستانی ده‌سه‌اڵتی سیاسیی واڵت ه زلهێزه‌كان ئه‌ویشیان ده‌سته‌به‌ر كرد، تا س���ه‌رمایه‌داریی سپی پێس���تی رۆژئاوا بو به‌و قه‌اڵو قولل ه داخراوه مه‌حكه‌مه‌ی ،كه‌ئێس���تا ملیۆنه‌ها مرۆڤی سه‌رزه‌مین هاوارێتی ل ه ده‌س���تیی ،به‌اڵم هاواری ك���ه‌س ته‌نانه‌ت ناگات ه به‌رده‌رگاكانیشی! مامۆس���تا مه‌حمود خه‌تیب چه‌ندی���ن هۆكار باس ده‌كات، كه‌بون ه زه‌مینه‌ی سه‌رهه‌ڵدانی سیستمی سه‌رمایه‌داریی ،له‌وان ه به كورتی: 1ـ ده‌ركه‌وتنی بانگه‌ش���هی نه‌ته‌وایه‌تی ل��� ه زۆرینه‌ی واڵتانی رۆژئاوای ئه‌وروپاوه ،هه‌س���تی نه‌ته‌وایه‌تی ب���وه پاڵنه‌رێكی سه‌ره‌كی یه‌كبون و ده‌س���پێكی ملمالنێ ،هه‌ر گه‌له‌و هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی خۆی وای لێ ده‌كرد بۆ خۆی راپس���كێنێت ،هه‌ر یه‌كه‌یان سنوری قه‌واره‌ی خۆی ده‌سه‌لماندو هاواڵتێتی خۆی ره‌س���می ده‌كرد ،قۆناغێكی فیكریی ت���ه‌واو نه‌بو ،كه‌گه‌النی ئه‌وروپا له‌سه‌ر خاوه‌نێتی سه‌روه‌ت و سامان ناكۆك كه‌وتن و كه‌وتن ه كێبڕكێی ئابوری و شه‌ڕو پێكدادان! س���ه‌یر ئهوهی ه دیدی فیكریی و به‌رنامه‌ی سیاسیی ئا ئه‌م سپی پێست ه چاوشین ه نه‌فام ه ل ه ماوه‌ی سیویه‌ك ساڵی نێوان 1914ـ 1945دا ب���وه هۆی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م و دووه‌م، كه‌ب ه هه‌ردووكی���ان بڕی (866ر513ر315 + 37ر820ر = 61 181ر334ر )99ملیۆن مرۆڤی ساغی و سه‌لیمیان ب ه كوژراوی خست ه س���ه‌ر زهوی ،بو ب ه نمونه‌ی س���ۆپه‌رمانێكی پێشه‌وا، كه‌قه‌ومیه‌كانی كوردو عه‌ره‌ب و تورك و فارس واز ل ه دینه‌كه‌ی خۆیان بهێنن بۆی و بیكه‌ن ب ه پێش���ه‌واو ئاڕاسته‌وانی خۆیان و تا ئێستاش ئیقتیدای پێ بكه‌ن! 2ـ زۆربون���ی دانیش���توان :ب��� ه تایبه‌تی دانیش���توانی شاره‌كان :ئه‌مه‌ش ب ه هۆی كۆچی گوندنشینه‌كان بۆ ناو ش���اره‌كان( ،چونك ه ل ه شاردا ئیش و كاری ئاسانتر ل ه جوتیارییه‌كه‌و ب ه نرخێكی دیار ده‌س���ت ده‌كه‌وت) به‌اڵم ئه‌م ه وه‌كو هه‌مو دیارده‌یه‌كی تری ژیان ،كهل ه س���نوری
پێویست ده‌رده‌چێت ئیتر ده‌بێت ه مایه‌ی كێشه ،بۆی ه زۆریونی كۆچی گوندنش���ینان بۆ شاره‌كان وای كرد ،كه‌بێكاریی ببێت ه دیارده‌یه‌كی زه‌ق و تین و ته‌وژمێكی زۆر له‌س���ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ك ه دروستبكات ،ئه‌مه‌ش هۆكارێكی سه‌ره‌كی بو بۆ هاتن ه كایه‌ی سه‌رمایه‌داریی ،چونك ه بێكاره‌كان هه‌ر چاوه‌ڕێی گۆڕانكارییه‌ك بون ،بۆیه ،كه‌سیس���تمی سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه خۆی گرت ،هه‌مو وایان زانی فریادره‌سه‌و خۆیان خست ه به‌رده‌ستی ،ئه‌ویش زۆر بێ به‌زه‌ییان ه ره‌نجی هه‌موانی بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆی خس���ت ه گه‌ڕ! 3ـ هه‌اڵتنی كۆیله‌ی زهوی ل ه ئاغاكان و كڕینه‌وه‌یان ل ه الیه‌ن س���ه‌رمایه‌داره‌كانه‌وه ،ئه‌م ه ره‌نگ ه ل ه واڵتی ئێم ه سه‌یر بێت، به‌اڵم ئه‌م ه ئهو حاڵه‌ت ه بو ،كه‌زیاتر ل ه پێنج س���ه‌د س���اڵ بو سیستمی فه‌رمانڕه‌وایی بو ،ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵكی كرابون ب ه كۆیله‌ی زهوی ،وات ه ش���ه‌ووڕۆژ ل���هو زه‌ویانه‌دا ،كه‌موڵكی ده‌ره‌به‌گه‌كان یان كڵێسا بون ،كاریان ده‌كرد بێ ئهوهی كرێیان هه‌بێت ،ته‌نها ب ه نانه‌سكیی ،ك ه زه‌ویه‌ك ده‌فرۆشرا ،ب ه كانیاوو دارستان و خه‌له‌و خه‌رمان و كۆیله‌كانیه‌وه ده‌فرۆشرا! له‌گه‌ڵ س���ه‌ره‌تای خۆگرتنی سیس���تمی سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه زۆر لهم كۆیالنه‌ی زهوی له‌ده‌س���ت ده‌ره‌به‌گه‌كانیان هه‌اڵتن و ل ه شاره‌كاندا خۆیان شارده‌وه ،سه‌رمایه‌دارییش ئه‌مانه‌ی زۆر ب ه هه‌رزان ده‌س���ت كه‌وت ،چونك ه ئهمان ه پێش���تر كاریان ب ه نانه‌س���كیی كردبو ،هه‌رچییه‌كیان بدانای ه ب ه زۆریان ده‌زانی، ئه‌مانی���ش بێكارییان چه‌ندی���ن ئهوهنده زیات���ر كردو كرێی كاركردنیان ب ه شێوه‌یه‌كی سه‌یر هێنای ه خوارهوه ،لهم رێیه‌شه‌و‌ه سه‌رمایه‌داریی ل ه ماوه‌یه‌كی زۆر كه‌مدا وزه‌ی هه‌موانی بۆ خۆی خست ه گه‌ڕو به‌و خێرایی ه سیستم ه زه‌روییه‌كه‌ی ب ه ره‌نجی هه‌ر هه‌مو خهڵكییهوه نوساند! 4ـ داواكاریی دانیش���توانی ش���اره‌كان بۆ البردنی سیستمی
داڤید ڕیكاردۆ
38
تۆماس ماڵتۆس ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
حوكم���ی ده‌ره‌به‌گایه‌ت���ی به‌س���ه‌ریانه‌وه‌و ده‌س���ت هه‌ڵگرتن ل ه پێش���ێل كردن���ی ئازادیی خه‌ڵكانی ش���ار ،ئ���هوهی ئه‌م داواكارییه‌شی به‌هێزتر ده‌كرد ،الیه‌نی ئابوریی شارنشینه‌كان بو ،ل ه الیهكهوه خۆیان ئامێری به‌رهه‌مهێنانیان له‌ده‌ستدابو ل ه الیه‌كی تریش���هوه ب ه بورژوازی ه سه‌رمایه‌داره‌كانه‌و‌ه په‌یوه‌ست ب���ون و به‌رژه‌وه‌ندی بونیان تێكه‌ڵ ب ه به‌رژه‌وه‌ندی ئهوان بو، بۆی ه سه‌رمایه‌دارانیش زیاتر دنه‌یان ده‌دان ،تا ده‌ره‌به‌گایه‌تی ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ر شاردا نه‌مێنێت ،به‌مه‌ش رێ بۆ چه‌سپاندنی ئی���داره‌ی س���ه‌رمایه‌دارییه‌ك ه زیاتر خۆش ده‌ب���و ،چونك��� ه ه���ه‌ر ده‌ب���و بۆش���ایی ئیداری���ی ده‌ره‌به‌گایه‌تیه‌ك ه ب ه سیس���تمی سه‌رمایه‌داریی پڕ بكرێتهوه ،چونك ه به‌دیل (ئاڵته‌رناتیڤ)ی تر نه‌بو! 5ـ به‌هێزبون���ی بزوتن���هوهی زانس���تی و فیكریی و ئیس�ڵ�احیی دینی مه‌سیحێتی و كوێربونه‌وه‌ی دیدی كڵێساو خۆنه‌گرتنی ل ه زۆرانبارزیی زانس���تی ته‌جریبییدا :ئهمان ه جگ ه له‌وه‌ی ،كه‌خه‌ڵكه‌ك ه ب ه جارێك وازیان ل ه دیندارێتیه‌ك ه هێناو كه‌وتن ه كۆكردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ت و سامان و كێبڕكێی یه‌كتریی! 6ـ ئازادی���ی و رێكردن���هوهی ت���ه‌واو بۆ بازرگان و س���ه‌رمایه‌داران ل ه الیه‌ن پاش���ا ب ه پاڵنه‌ری گه‌نجه‌كانی ئهو سهردهمهوه ،كه‌هه‌ندێكیان قه‌ومی پش���تیوانییان ل��� ه بازرگانانی واڵت���ی خۆیان ده‌كرد، هه‌ندێكیشیان له‌گه‌ڵ سه‌رمایه‌داره‌كاندا شه‌ریك ده‌بون ،بۆی ه یاسای ئاسانكاریی و پێشبوردی سیستمی سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌یان ده‌رده‌ك���رد ،ئه‌م���ه‌ش بوه ه���ۆی وااڵبون���ی یه‌كجاریی رێی سه‌رمایه‌داران. ئهمان���هو چه‌ندی���ن خاڵی تر ،كه‌هه‌م���و پێكه‌وه‌و ب ه ته‌نها تین و فش���اریی زۆریان له‌سه‌ر خه‌ڵكه‌ك ه دروستده‌كرد ،جگ ه له‌وه‌ی خه‌ڵكه‌ك ه له‌و حوكمڕانی ه زاڵمان ه بێزار بوبون ،كه‌هیچی ل ه ره‌نجی خۆیان نه‌ده‌دانه‌وه ،خه‌ڵكه‌ك ه له‌و تاریكس���تانیه‌دا چاوه‌ڕوان���ی قوتاربون ،له‌والوه‌ش س���ه‌رمایه‌داره‌كان ب ه بیری ئازادو خوێنده‌واریی و فه‌رده پاره‌وه ده‌ركه‌وتن! ئه‌م زۆرانبازیی ه زه‌ق و ئاشكرایه ،گه‌مه‌یه‌كی تری شه‌تره‌نجی
ژێر زه‌مینی ئاڕاس���ته‌ی ده‌كرد ،ك ه جوله‌كه‌كان و س���ه‌رانی كڵێس���ا تێیدا نه‌خشه‌وان و ئاڕاس���ته‌وانی دژ ب ه یه‌كی بون، سیاسه‌تمه‌دارانی واڵته‌كانیش به‌سه‌ر ئهو دوو به‌ره‌یه‌دا دابه‌ش بوبون ،جوله‌كه‌كان ب ه هۆی دی���دی دینیی خۆیانهوه خۆیان ب ه به‌ش���ێك ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وروپا نه‌ده‌زانی ،له‌به‌ر ئهوهی ل ه هه‌مو جێیه‌كیش پس���پۆڕی سوخۆریی و پاره‌هه‌ڵسوڕاندن بون ،بشبون ه هاوپه‌یمانی بورژوازیی ه نوێكانی شار ،ك ه خۆیان ل ه دین و سیس���تمی ده‌ره‌به‌گایه‌تی راپسكاندبو ،جوله‌كه‌كان
شێوازێکی سواڵکردنی ئه‌مریكییه‌كان
مامه‌ڵه‌ی ریبایان پێ ئاس���ایی ب���و ،كاریگه‌ریی گه‌وره‌یان ل ه ئاڕاس���ته‌ی ش���ه‌ڕه‌كه‌دا هه‌بو ،خاڵی كاریگه‌ریی سه‌ركه‌وتنی س���ه‌رمایه‌دارییه‌ك ه جوله‌كه‌كان بون ،ده‌یان خانه‌واده‌ی وه‌كو رۆچیلد ،كه‌بو‌ه خاوهنی یه‌كه‌مین بانك ،پاشان چوار كوڕو كچ و زاواكه‌ی بونه‌و‌ه ب��� ه خاوهنی بانكی تر ،ئینجا نه‌وه‌كانیان، ئێس���تا س���ه‌دان بانك هه‌ی��� ه ل ه هه‌م���و رۆژئ���اواو جیهانی س���ه‌رمایه‌دارییدا ،كه‌ب ه ده‌س���ت ئه‌م خانه‌وه‌د‌ه جوله‌كه‌وه‌یه، ئهوی ش���اره‌زایی ل ه شاده‌ماری كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌وروپادا هه‌بێت، ده‌زانێ���ت ،كه‌ئینتیمای تی���ره‌و هۆزه‌كانی قه‌دیم ئێس���تاش كاریگه‌ریی له‌سه‌ر خۆهه‌اڵوێردن و نه‌ریتی خانه‌واده‌یی ماوه، بڕۆ ئه‌وروپا هه‌رچی وشه‌ی (سه‌ن)ی پێوه‌بو ،ئهوه ل ه نه‌وه‌ی ئهو ده‌ره‌به‌گانه‌یه ،كه‌باس���یان ده‌كه‌ین ،وه‌كو :مێجه‌رسۆن، جۆنسۆن ،الرسن ،بێرسن.. 39
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
خاڵێك���ی تریش هه‌ی���ه ،كه‌كاریگه‌ریی ژێ���ر زه‌مینی لهم ئاڵوگۆڕه‌دا بینی ،ئه‌ویش ئه‌وه‌یه ،كه‌هه‌ندێك ل ه ده‌ره‌به‌گه‌كان، ك ه پابه‌ندی���ی دینییان نه‌ب���و ،بۆ ئ���هوهی ئیمتیازاته‌كه‌یان له‌ده‌ست نه‌چێت ،كوڕی خۆیان ده‌نارد‌ه شاره‌كان بۆ خوێندن و له‌وێ تێكه‌ڵ ب ه كوڕی سه‌رمایه‌دارانیان ده‌كردن و سه‌روه‌ت و س���امانێكیان بۆ به‌گه‌ڕخستنی ده‌خست ه به‌ر ده‌ستیان تا ل ه ش���اره‌كاندا پێبگه‌ن و بنه‌یه‌كیان له‌وێش بۆ مس���ۆگه‌ر ببێت، كوڕی ئه‌مانه‌ش بونه‌و‌ه س���ه‌رمایه‌دارو ل ه ش���اره‌كاندا بون ب ه خاوه‌ن نفوزو كاریگه‌ریی له‌س���ه‌ر ده‌ركردنی یاس���او رێس���ا، ئه‌مه‌ش رێچكه‌یه‌ك بو ،كه‌سیس���تمی ده‌ره‌به‌گایه‌تی ه زاڵمه‌ك ه لێیهوه خزای ه ناو سیستمی سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌و ب ه هه‌ردووكیان ئهو زه‌رو‌ه ئابورییه‌یان پێكهێنا ،كه‌ده‌می نای ه ره‌نجی گه‌الن و بۆ خۆی هه‌ڵلوشی و ئێستای ل ه سه‌ره‌تای خوێنمژتره! له‌ب���ه‌ر ئهوهی كه‌س���ایه‌تی ئه‌وروپایی هه‌ر ل ه س���ه‌ره‌تای پێكهاته‌ی مرۆڤایه‌تیه‌و‌ه باوه‌ڕی زیاتر ب ه ملمالنێ و شه‌ڕه‌پاڵ هه‌بوه‌و هه‌یه ،هه‌میش ه ده‌بینیت رقن بوه ،ل ه دژایه‌تی كردنی به‌رده‌وام���ی یه‌كترییدان ،كه‌س كه‌س���ی ت���ری خۆش ناوێت، ه���ه‌ر یه‌كه‌و ب��� ه دوای به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا وێڵ���ه ،ل ه پێناوی به‌رژه‌وه‌ندی و سودی خۆیدا هه‌مو قیه‌مێك ده‌گۆڕێت ،به‌های پیرۆزی ال نامێنێت ،ئه‌م��� ه ل ه كۆنه‌و‌ه وا هێناویانه ،بۆی ه ك ه سیستمی ده‌ره‌به‌گایه‌تی داڕماو سیستمی سه‌رمایه‌داریی هات ه جێی گۆڕانێكی ریش���ه‌یی دروس���ت نه‌بو ،دوو چینایه‌تی هه‌ر وه‌ك���و خۆی مایهوه ،به‌اڵم ناویان گۆڕا ،ئیس���تیغالله‌ك ه هه‌ر وه‌كو خۆی ما ،ته‌نها ناوه‌كه‌ی گۆڕا ،چونك ه كه‌سیش له‌سه‌ر به‌زه‌یی و ش���ه‌فه‌قه‌ت و گیانی هاوكاریی و یارمه‌تی پهروهرده نه‌بوبو ه���ه‌ر ده‌بو بكه‌وتنایه‌ت��� ه به‌كارهێنانی بێ ره‌حمانه‌ی یه‌كتریی ،ئێس���تاش هه‌ر وان ،ئهوی وا ده‌زانێت كه‌س���ایه‌تی رۆژئاوایی وا نه‌م���اوه ،ل ه وه‌همدایه‌و فری���وی خواردوه ،یان فێڵبازه‌و ب���ۆ چه‌واش���ه‌كاریی و سه‌رخس���تنی به‌رژه‌وه‌ندی تێكه‌اڵوی خۆی له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندی سه‌رمایه‌داریی وا ده‌كات، ئاخر ده‌بێت بزانرێت بۆچی ئه‌وروپا ل ه هه‌مو كیش���وه‌ره‌كانی تر زیاتر دیدی فیكریی و به‌رنامه‌ی سیاس���یی و نه‌خش���هی جوگرافیای���ی گۆڕیوه ،ل ه هه‌ر هه‌مو جیهانیان زیاتر ش���ه‌ڕی ناوه‌ته‌وه‌و خه‌ڵكی كوشتوه ،بۆچی؟! چینی س���ه‌ره‌وه‌ی سه‌رمایه‌داریی ئاوا ل ه ئه‌وروپاو ئه‌مریكا
دروستبو ،ئاوا ده‌سه‌اڵتدار‌ه سیاسیه‌كانیش كه‌وتن ه به‌رده‌ستی ئهوان و ده‌س���تورو یاس���ای ئهو واڵت ه زه‌به‌لالحان ه ئاوا خۆی گ���رت ،ئینج���ل وه‌كو دی���دو تێڕوانینی ژیان له‌گ���ه‌ڵ حه‌مل ه ئیستیعماریه‌كاندا بۆ كڕینی ژێر ده‌ست ه گوێزرایه‌وه‌و جیهانیان ب ه هه‌مان ئه‌زمونی خۆیاندا برد بۆ ئهوهی ل ه شوێنی خۆیانهوه بوار بۆ هاتن ه پێشه‌وه‌ی ئهو سه‌رمایه‌داریی ه خوێنمژ‌ه بكهنهوه، ئهوه چوارس���ه‌د ساڵ ه مرۆڤایه‌تی له‌ژێر چه‌وسانه‌وه‌ی ئابوری كۆمه‌ڵێك مشه‌خۆری سه‌رمایه‌داریی سپی پێستی چاوشیندایه، (ل ه 1600هوه ،كه‌سه‌ره‌تای حه‌مل ه ئیستیعماریه‌كانی ئه‌وروپا بۆ جیهانخۆریی ده‌س���تی پێ كرد) س���پی پێستی چاوشینه، كه‌ده‌س���تی به‌سه‌ر ئابوری هه‌ر هه‌مو گه‌الندا گرتوه‌و هه‌ژاران زیاتر ده‌بن و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیش كه‌م ناكه‌ن ،كه‌س���ی نوێش ناتوانێت بچێت ه س���احه‌ی كێبڕكێكه‌وه ،كه‌س ئه‌وه‌نده‌ی پاره بۆ كۆنابێته‌و‌ه مونافه‌سه‌ی له‌گه‌ڵ بچوكترین بازاڕو كۆمپانیای به‌ناوبانگ���ی رۆژئاوایی���دا ب���ۆ بكرێت ،مه‌گ���ه‌ر حاكمه دزو جه‌رده‌كانی واڵتانی داماوی ئێمه.. ئه‌م سیستم ه چه‌وسێنه‌ر‌ه ل ه كوێ و ئهو سیستم ه ئابوریی ه سیاسیه‌ی ئیس�ل�ام ل ه كوێ ،كه‌هه‌موی له‌سه‌ر بناغه‌ی ره‌حم و به‌زه‌یی و گیانی هاوكاریی یه‌كتریی و به‌رپرس���ێتی قیامه‌ت دامهزراوه؟! ئه‌م سیس���تم ه خوێنمژ‌ه ل ه كوێ و ئهو گیان ه دینداریی ه ل ه ك���وێ ،كه‌خوای گه‌ور ه ل ه مه‌تحیدا دهیفهرموَ ( :وي ْ ُؤ ِث ُر َ ون َعلَى أَ ُنف ِس ِه ْم َولَ ْو َك َ اص ٌة) حه‌شر 9/واته :ئه‌گه‌ر هه‌ژاریشیان ص َ ان ِب ِه ْم َخ َ به‌سه‌ر خۆیاندا بهێنایه هه‌ر ده‌یانبه‌خشی! ئه‌م ه سیماو رۆحی ئهو كۆمه‌ڵگ ه بو ،كه‌پێغه‌مبه‌ری مه‌زن صلی الله علیه وسلم له‌ژێر ئاڕاسته‌ی وه‌حی خواییدا دایمه‌زراندبو، پڕ ل ه س���ۆزو به‌زه‌یی ،پڕ ل ه گیانی هه‌ره‌وه‌زیی ،به‌رژه‌وه‌ندی هه‌موان ب ه پارس���ه‌نگی ده‌پارێزرا ،هه‌لی ره‌خساو بۆ هه‌موان وه‌كو یه‌ك بو ،چه‌ند كۆیل ه بوه به‌رپرس���ی ده‌س���ه‌اڵت؟! ب ه س���ه‌دان كۆیل ه بونه‌و‌ه ب ه پێشه‌وای كۆمه‌ڵگ ه مه‌ده‌نیه‌ك ه بون ب ه مه‌رجه‌عییه‌تی دینه‌كه ،كه‌بااڵترین ده‌س���ه‌اڵتی سیاسی ل ه هه‌ڵوێستیان ده‌ترسا ،ب ه راستی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی ئه‌مڕۆ وه‌كو كۆمه‌ڵگه‌ی قوڕه‌یشی دوێنێ پێویستی به‌م ئیسالمه‌یه، تا له‌و داماوییه‌ی قوتاری كات.. ئای���ا س���ه‌رمایه‌داریی ل��� ه به‌خته‌وه‌ركردن���ی مرۆڤایه‌تی���دا 40
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
سه‌ركه‌وتوبو؟ هی���چ جاهیلییه‌تێك ناتوانێت هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ب ه ته‌واوی به‌خته‌وه‌ر كات .چونك ه خۆی ئه‌وه‌نده‌ی به‌خته‌وه‌ریی پێ نی ه تا بیبه‌خشێت ،یه‌كه‌مین شتێك ،كه‌سه‌رمایه‌داریی ده‌بو تێیدا بێت س���ۆزو به‌زه‌یی بو ،س���ۆزێكی خه‌مخۆرانه‌بو ،كه‌باڵێكی ڕه‌حمه‌ت به‌س���ه‌ر ئهو هه‌م���و بێنازو النه‌وازانه‌دا بكێش���ێت، كه‌فریوكاری���ی چه‌واش���هی كردبون و ب ه كۆم���ه‌ڵ رویان له‌و كردبو ،وایان ده‌زانی ،كهل ه ده‌ست ده‌ره‌به‌گایه‌تی ڕایان كردو سه‌رمایه‌داریی گرتنیه خۆ ،ده‌حه‌سێنه‌وه! سه‌رمایه‌داریی ب ه چاوی په‌رۆشه‌و‌ه نه‌یڕوانی ه كرێكاره‌كانی، نه‌یڕوانی ه پێداویس���تی و حه‌زه‌كانیان ،ده‌یویس���ت چینایه‌تی نوێیان ال بكات ه ش���تێكی سروش���تی و حه‌تمی و پیرۆز ،ئێ كڵێس���او ئیپمراتۆرو ده‌ره‌به‌گه‌كانیش دی���دو به‌رنامه‌و به‌هاو پێوه‌ره‌كان���ی خۆی���ان وا لێ كردبو ،ورد‌ه س���ه‌رمایه‌داره‌كان هه‌م���و ب ه گزی���ی و دزیی و قاچاخچێتی و فرۆش���تنی مادده بێهۆش���كه‌ره‌كان ده‌وله‌مه‌ند ده‌بون ،ل ه س���ه‌رده‌مانی یه‌كه‌می سه‌رمایه‌دارییدا بواری خۆده‌وڵه‌مه‌ند كردن له‌به‌رده‌م ئه‌مانه‌دا ب ه ش���ێوه‌ی یاس���ایی كراوه‌بو ،بۆی ه ئێستاش ،كه‌به‌و جیهان ه وه‌ر ده‌بن ،ب ه تایبه‌تی له‌و واڵتانه‌دا ،كه‌پێشتر سۆشیالیستی ب���ون و كه‌وتونه‌ت ه به‌رده‌س���تیان هه‌مان ئه‌زم���ون دووبار‌ه ده‌كه‌ن���هوه ،هه‌مان هه‌ن���گاو ده‌نێن ،ئهوهی ل ه كوردس���تان ئێستا داده‌مه‌زرێت ،ده‌سپێكی سیستمی سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌یه‌و هه‌ر وه‌كو چۆن ل ه س���ه‌ره‌تادا ل ه واڵتی خۆی له‌سه‌ر دزیی و گزیی دروست بو ،ئێس���تاش هه‌مو خه‌ڵكی ده‌بینن ،كه‌چۆن سیس���تمی س���ه‌رمایه‌دارییه‌كه‌ی ئیحتیالل ده‌كرێت ه ده‌ستورو یاس���او به‌رژه‌وه‌ندی ئ���ه‌وان و عه‌رش و فه‌رش��� ه درۆزن ه بۆ كوردایه‌تیه‌وانان نیش���ان ده‌درێت ،تا وا بزانن به‌ره‌و ئامانجی به‌ده‌وڵه‌تبون ده‌چن ،به‌اڵم دیاره ئه‌م ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان ه نه‌ك بۆ هێنانه‌دی ئاواتی كورد ،ئهوان ئهوهنده ش���ه‌ریف نین وێڵ بن ل ه دوای ئامانجی گه‌الن ،چونك ه ب ه ش���ێوه‌یه‌كی زۆر لێزانان ه ده‌یكه‌ن و به‌رژه‌وه‌ندی سیاس���ه‌تمه‌دارانی كوردیان وا خس���تۆت ه ژێر ركێفی خۆیان���هوه ،رون ده‌رناكه‌وێت ،كه‌فێڵه، كاب���رای سیاس���ه‌تمه‌داری كوردیش ناتوانێت له‌و نه‌خش���هی ه ده‌رچێت ،كه‌ئه‌وان هێناویانه‌ت ه به‌رده‌س���تی ،ئه‌میش ،كه‌بۆت ه به‌ردێكی ئهو ش���ه‌تره‌نج ه سیاس���یی ه باش ده‌بینێت گه‌م ه ب ه
چاره‌نوسی ئهو كورده‌كه‌ش ده‌كرێت ،به‌اڵم بێده‌نگه ،چونك ه ل ه الیهكهوه هه‌ندێك به‌رژه‌وه‌ندی خۆی دێنێت ه دی ،ل ه الیه‌كی ترهوه بوارو جورئهتی ئ���هوهی نه‌ماوه‌و ناتوانێت هاوار كات: ك ه خه‌ڵكین ه ئه‌م ه فێڵكاریی���هو ئێمه‌ش عه‌وره‌تمان له‌ژێره‌و‌ه گیراو‌ه ناتوانین ل ه ده‌ستیان ده‌رچین ،بۆی ه وه‌كو دیلێكی بێ ده‌سه‌اڵت ده‌بێ بڵێن :وه‌زعمان باشه‌و پارێزراوین! س���ه‌رمایه‌داریی ـ وه‌ك���و ه���ه‌ر جاهیلییه‌تێك���ی تر ـ هه‌ر ل��� ه س���ه‌ره‌تایه‌و‌ه كه‌وت��� ه هه‌ڵه‌ی گ���هورهوه ،سه‌ربه‌س���تی ئابوریكه‌سه‌رمایه‌داریی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرد ،هه‌لی ره‌خساوی به‌رده‌س���تی هه‌موان نه‌بو ،ته‌نها ئهو كه‌س���ان ه س���ودیان لێ بین���ی ،كه‌پاره‌دار بون ،كه‌بو‌ه سیس���تم و خۆی گرت بواری س���ه‌رمایه‌ی نوێی ل��� ه هه‌موان گرت���هوه ،كرێكارانیش بواری تری غه‌یری ڕاكێش���انی موره‌ككه‌ی سه‌ر ملیان بۆ نه‌مایه‌وه، چونك��� ه ناچار بوبون ،ن ه ده‌یانتوان���ی كرێكانیان دیاری كه‌ن ن ه كاتی كارو مافی تریان ،ئه‌مانه‌ش س���ه‌دان س���اڵی ویست تا هه‌ندێكیان له‌به‌ر ده‌ست سه‌رمایه‌دارانی گه‌ده‌زل ده‌رهێناو ب��� ه حكومه‌ته‌كانی رۆژئاوایان كرده یاس���ا ،به‌اڵم ل ه واڵتانی ترداـبه‌تایبه‌تی واڵتی موسوڵمانان ـ ئهوه سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌ی ه ب ه روت و قوتی ،هه‌ر نه‌بو ب ه سیستم ،هه‌ر ئاغایه‌تی الدێیه‌و هێزی سه‌ربازیی مه‌ركه‌زیش بۆت ه په‌رژینی پاراستنی وده‌زگای پۆلیسیش پاسه‌وانین و ده‌زگاكانی داپڵۆسین و موخابه‌راته‌كانی���ش ش���ه‌ونخونی ب���ۆ ده‌كێشن! هه‌ندێك كه‌س ده‌ڵێن: به‌دی س���ه‌رمایه‌داریی خه‌ڵكه‌ك���هی خ���ۆی به‌خت���ه‌وه‌ر ك���ردوه، فرانسۆ كیزنی ئه‌وه‌تا نان و ئه‌مانی ب���ۆ هه‌م���وان ده‌س���ته‌به‌ر كردوه‌و كرێكارانی���ش مافی خۆیان وهرگرتوه ،ئه‌م ه ل ه هه‌ندێك واڵتی دیموكراسی ئه‌وروپادا ـ وه‌كو ئه‌ڵمانیاو واڵت ه ئه‌سكه‌ندناڤیه‌كان ـ ت���ا ڕاده‌یه‌كی باش خۆی گرتوه‌و وایه ،به‌اڵم ئه‌م ه ل ه هه‌مو جیهاندا له‌د‌ه واڵتدا ده‌سته‌به‌ر نهكراوه ،له‌وانه‌شدا ده‌بێ ئهوه له‌به‌ر چاو بگیرێت ،كه‌له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا %98ی خه‌ڵكی ئیش 41
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
بۆ %2ی خه‌ڵكێكی تر ده‌كه‌ن ،كه‌سه‌رمایه‌داره‌كانن ،له‌و چه‌ند واڵته‌شدا كرێكاران و فه‌رمانبه‌ران مه‌ترسی به‌تاڵ ه هه‌میش ه وا بهسهریانهوه ،هه‌ر هه‌موشیان وان له‌ژێر باری قه‌رزی بانقه‌كاندا، كه‌پاره‌یان بۆ خانو س���ه‌یاره‌و پێداویس���تی تری ژیانیان لێ وه‌رگرتون ،خێزانێكی چوار كه‌سی ،كه‌باڵغ بن ،هه‌ر چواریان وه‌ك خولخولۆك ه بۆ سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه هه‌ڵده‌سوڕێن و ره‌نجی خۆیان بۆ به‌رز كردنه‌وه‌ی ئاس���تی خۆیان ده‌خه‌ن ه گه‌ڕ ،له‌و بوار‌ه كه‌مه‌دا ،كه‌بازاڕی مونافه‌سه‌ی زه‌به‌لالحه‌كان رێیان داوه، هه‌رچی یاس���ایه‌ك له‌و واڵتانه‌و‌ه ده‌رده‌چێت ل ه به‌رژه‌وه‌ندی س���ه‌ر ما یه‌د ا ر ه خ���اوه‌ن كۆمپانی���ا زه‌به‌له‌حه‌كانه ،نه‌ك چین��� ه زۆرینه‌كانی خوارێ���ی كۆمهڵگه، كاتێك ل ه به‌رژه‌وه‌ندی س���ه‌ر ما یه‌د ا ر ا ن زه‌ریب��� ه له‌س���ه‌ر شتێك زیاد ده‌كات كارتێكردنی له‌سه‌ر كارل ماركس ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان نابێت ،بش���بێت ئهوهنده نابێت تینیان بخات ه سه‌ر ،به‌اڵم چینه‌كانی خوارێی كۆمه‌ڵگ ه پله‌یه‌كی تر دێنێتهوه خوارو به‌ره‌و ئاتاجی زیاتریان ده‌باته‌وه،
دیاریترین سیمای سه‌رمایه‌داریی:
س���ه‌رمایه‌داریی دوای ئ���هوهی وه‌كو سیس���تمێكی ئابوری خۆی گرت و كاریگه‌ریی له‌س���ه‌ر ئاڕاسته‌ی سیاسی ده‌ستورو یاسای زۆر ل ه واڵتان دروس���تكرد ،كۆمه‌ڵێك سیماو سیفاتی نه‌گۆڕی تایبه‌ت ب ه خۆی لێ ده‌ركه‌وت ،ك ه پێیه‌و‌ه ناسرایه‌وه، له‌وانه: 1ـ هه‌م���و تاكێك���ی كۆمه‌ڵ مافی ته‌واوی خاوه‌نێتی س���امان و ره‌فتار پێكردن���ی هۆكاره‌كانی بهره���هم هێنانی هه‌بو ،ب ه پێچه‌وانه‌ی ته‌واوی سۆشیالیس���تی كۆمۆنیس���ته‌كان ،كه‌تاك تێیدا ته‌نها ئامێرێكی به‌رهه‌م هێنان بو ،هیچی تر. 2ـ هه‌مو تاكێك سه‌ربه‌س���تی هه‌ر ج���ۆر‌ه چاالكیه‌كی ئابوری هه‌بو ،كه‌توانای به‌س���ه‌ریدا ده‌ش���كا ،چ به‌رهه‌م بهێنێت ،چ بازرگانی پێو‌ه بكات به‌هێنان و ناردنی ،هیچ مه‌رجێك له‌سه‌ر
ئه‌مه دانه‌ده‌نرا.. 3ـ سیستمی س���ه‌رمایه‌داریی پاڵنه‌ری به‌هێزی ل ه ناو تاك و كۆمه‌اڵنی كۆمه‌ڵگه‌كاندا دروستكرد تا بكه‌ون ه سه‌ر ئیشكردن و كێبڕكێی یه‌كتری ل ه زۆرو جۆری به‌رهه‌م و ساغ كردنه‌وه‌ی ل ه بازاڕه‌كاندا ،ئه‌مه‌ش وای ده‌كرد نرخی كااڵ بێت ه خوارهوه ،كهل ه س���ودی خه‌ڵكه‌ك ه ده‌بو .به‌اڵم مشه‌خۆره‌كانی سه‌رمایه‌داریی رێیان لهم ه ده‌گرت ،بۆ ئهوهی نرخی كااڵكان نه‌یه‌ن ه خوارهوه، ئهو بڕ‌ه زیاده‌یه‌ی به‌رهه‌مه‌كانی���ان له‌ناو ده‌برد ،ب ه تایبه‌تی به‌رهه‌مه‌كانی چاندن ،جاری وا هه‌بو سه‌رمایه‌داره‌كان به‌سه‌ر بهره���هم هێنه‌كاندا ده‌گه‌ڕان و پاره‌ی���ان ده‌دانێ ل ه به‌رامبه‌ر وازهێنانیان له حاساڵته‌كه‌یان ،كه‌هێشتا هه‌ر فه‌ریك بو.. كۆمپانی���ا ئینگلیزیه‌كان���ی به‌رهه‌مهێنانی چا ل ه س���یالن (س���ریالنكا) ك ه چایه‌كه‌یان بۆ به‌ریتانی���او ئه‌وروپا به‌رهه‌م ده‌هێنا ،به‌رهه‌م ه زیاده‌كه‌یان ل ه س���یالن ده‌س���وتاندو رێیان ن���ه‌ده‌دا ل ه بازاڕی خودی سیالنیش���دا بفرۆش���ێتهوه ،یان ب ه خۆڕایی بدرێته‌و‌ه به‌و كرێكارانه‌ی له‌و كێڵگانه‌دا كار ده‌كه‌ن، س���ه‌یر ئهوهی ه كۆمپانیاكانی كڵێسای كاتۆلیكی رۆماو پاپاش هه‌ر وا ده‌كه‌ن ،س���ااڵن ه گۆش���تی زیاده‌ی ئاژه‌ڵه‌كانیان له‌ناو ده‌ب���هن بۆ ئ���هوهی نرخی ئهو گۆش���ت ه نه‌یات ه خ���وارهوه، كه‌كۆمپاكانی كڵێس���ا بۆ فرۆش���تن دایانناوه ،به‌رازیل له‌ژێر حوكمی سه‌رمایه‌داراندا سااڵن ه قاو‌ه زیاده‌كه‌ی خۆی ده‌خست ه ده‌ری���اوه بۆ ئهوهی نرخی نه‌ش���كێت ،ل ه كاتێكدا نرخی یه‌ك كوب كۆفی ل ه ئه‌وروپا ده‌یكرد‌ه هه‌قی یه‌ك هه‌فته‌ی كرێكار‌ه به‌رهه‌م هێنه‌كه له به‌رازیل، 4ـ ل ه س���ه‌ره‌تای س���ه‌رمایه‌دارییدا حكومه‌ت هه‌قی به‌س���ه‌ر به‌رهه‌مهێ���ن و به‌كارهێن���هوه نه‌ده‌بو ،ئ���ه‌وان چۆن ڕه‌فتاری ئاب���وری و دارای���ی خۆیان ده‌كرد ئه‌م ب���واری (ئهمان)ی بۆ ده‌كردنه‌وه ،به‌اڵم دواتر ده‌ركه‌وت ئه‌م ه هه‌ژار‌ه پێش���وه‌كانی نابوتكردوه‌و هه‌ژاری نوێشی خستۆته‌وه ،جگ ه له‌و چینایه‌تی ه لێك دوره‌ی ل ه ناو خه‌ڵكیدا دروستی كردوه ،ك ه هه‌ر چینه‌ش ل ه جیهانێكی دور له‌وی تردا كلتورێكی بۆ دروست بوه‌و نه‌وه‌ی خۆی له‌س���ه‌ر پهروهرده ده‌كات ،ئه‌م ه حكومه‌تانی سیستم ه سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌ی ناچار كرد ته‌ده‌خول كه‌ن به: 1ـ داڕشتنی یاسای تایبه‌ت ب ه پاراستنی مافی كرێكاران. 2ـ فه‌رز كردنی باج له‌س���ه‌ر خاوه‌ن سه‌رمایه‌و كۆمپانیاكان تا 42
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
كه‌مێك ئاڵوگۆڕ ب ه س���امان بكرێ���ت و خه‌زێنه‌ی حكومه‌تیش ببێت��� ه خاوه‌ن پاره‌یه‌كی گش���تی و بتوانرێت بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵكه‌ك ه سه‌رف بكرێتهوه. 3ـ له‌خۆگرتنی ماف ه سه‌ره‌تاییه‌كانی خه‌ڵكی وه‌كو فێرخوازیی و ته‌ندروس���تی و ئیعتیباركردن���ی ب��� ه ئه‌ركی س���ه‌ره‌تایی حكومه‌ته‌كان ،چونك ه هه‌ر ی���ه‌ك لهم بواران ه پاره‌یه‌كی زۆرو ره‌نجێكی زیادی ده‌ویست ،كه‌به تاك كۆنه‌ده‌كرایه‌وه. 4ـ ل ه خۆگرتن و ب ه خاوه‌ن بونی پرۆژه زه‌به‌الحه‌كانی واڵت ل ه الیه‌ن حكومه‌ته‌كانه‌وه ،وه‌كو ب ه خاوه‌ن بونی كانی كانزاكان و پیترۆل وبه‌نده‌رو فڕۆكه‌خانه‌و ئه‌وانه ،هه‌روه‌ها ل ه خۆگرتنی پرۆژه خزمه‌تگوزاریی ه گش���تی ه پێویسته‌كانی كۆمه‌ڵگ ه وه‌كو ئاو كاره‌باو هاوشێوه‌یان. 5ـ دانانی پالنی گه‌ش���ه‌كاریی ب ه داڕشتنی نه‌خشه‌ی سااڵنی داهاتو ،وه‌كو نه‌خش���هی گه‌شه‌كاریی پێنج ساڵی داهاتو ،یان نه‌خش���هی قوتاربون ل ه ب���اری الری ئابوری ب ه تایبه‌تی دوای ته‌نگژه‌كانی وه‌كو جه‌نگ و كاره‌س���اتی سروشتی و ئیفالس ه داراییه‌كان. زۆرینه‌ی ئه‌م هه‌نگاو هه‌ڵوێس���تان ه به‌س���ود بون ،وه‌كو ب���وار كردنهوه بۆ ئ���ازادی كاركردن و چاالكی��� ه ئابوریه‌كان، جۆراو جۆر كردنی كااڵو زۆركردنی ل ه بازاڕه‌كاندا ،زیادكردنی هیممه‌تی كاركردن ل ه خه‌ڵكیدا ،كردنه‌وه‌ی بواری هه‌مه‌جۆره‌ی كێبڕك���ێ ،به‌اڵم ئه‌م��� ه زۆر جار و ل ه زۆر بواردا پێش���تر بۆ ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان حه‌س���م كرابو ،پێش���تر كوڕو نه‌وه‌و وه‌چه‌و حاشیه‌و ده‌ستوپێوه‌ندی سه‌رمایه‌دارو ده‌ره‌به‌گه‌كان توانایه‌كی دارایی ته‌واویان له‌به‌ر ده‌س���تدا بو ،بۆی ه ئهوان زوترو ئاسانتر ده‌یانتوانی پرۆژه گه‌وه‌ره‌كان بگرن ه ده‌ست ،ئهوی مونافه‌سه‌ی ده‌ك���ردن هه‌ر ل ه ناو خۆیاندا ده‌بو ،زۆر جار ئه‌م بورژوازییان ه له‌سه‌ر ئه‌وه‌ش رێده‌كه‌وتن ،كه‌كه‌س ل ه چینی هه‌ژارانه‌و‌ه پێ نه‌گات نه‌بادا بێت ه بواری كێبڕكێی ئهمانهوه! مارك���س ده‌یوت هۆرد‌ه بورژوازی ش���اره‌كان ل ه پرۆلیتاریا هه‌ڵده‌گه‌ڕێنه‌وه‌و رێ بۆ هاتن ه پێشه‌وه‌ی سه‌رمایه‌داریی خۆش ده‌كه‌ن ،نزیكترین نمونه‌ی راس���تی ئه‌م مه‌قوله‌ی ه له‌به‌رچاوی خوێنه‌ر ئێستای كوردس���تانه ،كوڕی كابرای به‌رپرسی حزبی دوزلهێزی حاكم و ده‌ست و پێوه‌نده‌كانیان هه‌مو بونه‌ت ه هۆرد‌ه بورژوازیه‌كانی ناو كوردی باش���ور ،كه‌رێ بۆ س���ه‌رمایه‌داریی
رۆژئاوا ب ه گش���تی و ئه‌مریكایی ب��� ه تایبه‌تی خۆش ده‌كه‌ن، ب ه جۆره‌ها دزی و گ���زی ده‌وڵه‌مه‌ند بون ،ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كه‌ش چۆت ه ئاس���تێكی ئهوهنده ب���ه‌رزو كاریگ���هرهوه ،كه‌بازرگان ه شه‌ریف ه كۆنه‌كانی كوردستان توانای كێبڕكێییان نی ه چ جای بازرگانی نوێ ،هه‌ر پرۆژه‌یه‌كیش ده‌خرێت ه بازاڕی مونافه‌سه‌ی له‌خۆگرتن���هوه ،له‌ب���ه‌ر پاره‌داریی و ته‌زكی���هی حزبی كوڕ‌ه مه‌س���ئوالن به‌ر كه‌سی تر ناكه‌وێت ،سه‌رمایه‌داریی رۆژئاواش ب ه تایبه‌تی سه‌ربازییه‌كانی ئیحتیاللی ئه‌مریكایی ـ ك ه خۆیان زه‌مینه‌كه‌ی���ان وا داڕش���تو‌ه ـ ئه‌قڵیان به‌م ه ده‌ش���كێت ،ئه‌م گۆڕانكاریی ه ل ه كه‌الوه‌ی سۆشیالیستیه‌كه‌ی سه‌ددام حوسێندا حس���ێب بۆ كراوه ،ئیحتیالل و س���ه‌رمایه‌دارانی پێش حه‌مل ه س���ه‌ربازییه‌كه‌یان بۆ داگی���ر كردنی عێراق دیراس���هی هه‌مو به‌شێكی هه‌ڵلوشینی خێروخێراتی ئهو واڵته‌یان كردوه ،سه‌دان ئه‌زمونی ئیستیعماریی خۆیانیان ل ه ڤێنزوێلالو‌ه بۆ فلیپین بۆ گواستۆتهوه ،بۆی ه سودمه‌ندی گهوره ل ه پشته‌و‌ه ئه‌وانن ،ئهو قازانجه‌ی كوڕ‌ه مه‌سئول ل ه پرۆژه‌یه‌ك ده‌یكات ناگات ه ده‌یه‌كی ئهوهی هه‌تیومچ ه چه‌كداره‌كه‌ی شیكاغۆ ،كه‌ب ه عه‌نته‌رێتی بۆ خۆی و ئه‌ربابانی موفلیسی مسۆگه‌ر كردوه! له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ئه‌م بارودۆخ ه نوێی ه خه‌ڵكه‌كه‌ی خس���تهوه كار،ب���ه‌اڵم دیس���ان زۆرین���هی كۆمه‌ڵگه‌كانی ب��� ه مه‌حرومی و چاوله‌ده‌س���تی هێش���تهوه ،سیس���تم و ئاڕاس���ته‌وانی س���ه‌رمایه‌دارییه‌ك ه پاڵنه‌ری كاركردن و كێبڕكێی دروستكرد، به‌اڵم مه‌رج و سنوری پێێویستی بۆ چاوچنۆكی و ته‌ماعكاریی خاوه‌ن كۆمپانیاكان دیاری نه‌كرد ،نه‌یتوانی دادی كۆمه‌اڵیه‌تی ب ه ش���ێوه‌یه‌كی یه‌كس���ان بهێنێت ه كایهوه ،ب��� ه پێچهوانهوه جۆرێكی تری ل ه س���ته‌مكارێتی ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌كه‌دا داهێناو كردیشی ب ه داب و نه‌ریت ،وه‌كو هاندانی ده‌وڵه‌مه‌ندبون ب ه هه‌ر شێوازێك ،كه‌هه‌ی ه بێ گوێدان ه حه‌رام و حه‌اڵڵ ،چونك ه باوه‌ڕ ب ه خوابون و هه‌ستی مه‌س���ئولیه‌تی قیامه‌ت و پابه‌ندبون ب ه شه‌ریعه‌تی خواو‌ه نه‌مابو ،سه‌رمایه‌داریی ب ه بێدینیه‌و‌ه هاتبوه س���ه‌ر حوكم ،بۆی ه ره‌حم و ره‌دا نه‌ما ،پارس���ه‌نگی ئه‌خالقی نه‌ما ،به‌زه‌یی هاتنه‌وه‌و گیانی یارمه‌تیدانی خۆبه‌خشان ه نه‌ما، ل ه ش���وێنی ئهمان ه ره‌چاو كردنی سودو قازانج و به‌رژه‌وه‌ندی هات��� ه پێش ،ماش���ینهوهو دزینی یاس���ایی و فێڵبازیی بو ب ه سیمای جوامێریی! 43
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
س���ه‌رمایه‌داریی گه‌یش���ت ه ئهوهی ئهو س���یفه‌ت ه ئه‌خالقیی و كۆمه‌اڵیه‌تیی ه باش���انه‌ی تێدا نه‌مێنێ���ت ،كهل ه كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌ره‌به‌گایه‌تی پێش���ودا هه‌ب���و ،وه‌كو جوامێریی و له‌س���ه‌ر كردن���ه‌وه‌و ب��� ه هاناوه‌چون و داڵده‌دان و ،هت���د ،ئه‌م ه جگ ه ل��� ه نه‌مانی گه‌ش���هی ڕۆح و پوكان���هوهی ئیمانداریی و ئهو س���یفه‌ت ه ڕه‌سه‌نانه‌ی له‌س���ه‌ری داده‌مه‌زرێن ،وه‌كو دڵنه‌رمی و رێزو س���ینه‌فراوانی و هه‌س���تی خێرخوازیی و چاكه‌كاریی و خێره‌ومه‌ن���دی و یارمه‌تیدانی خه‌ڵك���ی له‌به‌ر خاتری خواو په‌نادان���ی النه‌وازان ب ه ئومێدی پاداش���تی الی خوای گه‌وره‌و
له‌ئیسالمدا چینایه‌تی نییه
ده‌یان سیفه‌تی تر ،كه‌له‌سه‌ر دینداریی و ته‌قوا داده‌مه‌زرێت. ئ���هم بارودۆخه‌ی س���ه‌رمایه‌داری ده‌یهێنای��� ه پێش تین و فشاری ژیانی له‌سه‌ر چین ه الوازه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه قورستركرد، ب ه تایبه‌تی له‌س���ه‌ر ژن���ان و زارۆكان ،ك ه ناچ���ار بون ببن ه كرێكارو ش���اگردی به‌ر ده‌س���تی چاوچنۆكانی پ���اره‌و داوێن پیسانی بازاڕ، سیستمی سه‌رمایه‌داریی پێشبوردێكی زۆری كرد ،وا له‌گه‌ڵ ملمالنێی فیكریی تێكه‌ڵ بو ،ك ه هه‌مو كه‌س (وه‌كو ئێس���تای كوردی باش���ور) وای ده‌زانی خه‌ونی ئازادی و پارس���ه‌نگیی ئابوری و مافی مرۆڤ و گۆڕانكاریی و پێشكه‌وتن هه‌موی هه‌ر ب ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌وه‌یه ،به‌اڵم دواتر (ك ه مور له‌س���ه‌ر ملیان جه‌ڕه‌باب ه درا) هه‌س���تیان كرد ،كه‌س���ه‌رمایه‌داریی هه‌مویانی
ب ه نانه‌س���كیی خس���تۆت ه كار ،دوای ئهوهی ژن و منداڵیانی خس���ت ه س���ه‌ر مه‌كینه‌ی به‌رهه‌م هێنانی خۆی و گه‌رم كردنی ب���ازاڕی كااڵی زانییان ،كه‌ئ���هو كرێیه‌ی وه‌ری ده‌گرن ل ه چاو نرخی ئهوهی به‌رهه‌می دێنن هیچ نیه ،ئهو بارودۆخه‌ی كاری تێ���دا ده‌كه‌ن له‌چاو مافی س���ه‌ره‌تایی خۆیاندا هیچ نیه ،ئهو قه‌ره‌باڵغ���ی و زۆر كارپێكردن ه ب ه كرێیه‌كی واكه‌م له‌چاو ئهو قازانج ه زۆره‌ی ده‌س���ت س���ه‌رمایه‌دارانی خاوه‌ن كۆمپانیاكان ده‌كه‌وێت هیچ نیه ،هه‌ستیان كرد سه‌رمایه‌داره‌كان ب ه تۆڕێك په‌یوه‌ن���دی به‌رژه‌وه‌ندی خۆی���ان هه‌مو ش���تێكیان پێكهوه به‌ستۆته‌وه‌و بارودۆخه‌ك ه بواری گۆڕانكاریی تێدا نهماوه ،چونك ه ده‌وڵه‌ت ب ه په‌رله‌مان و حكومه‌ت و دادگاو راگه‌یاندن���هوه ،ب��� ه س���وپاو ئه‌من و پۆلیس و حزب و كارمه‌نده‌كانی���هوه ،ژیانه‌كه‌ی ئهوان���ی ب���ۆ س���ه‌رمایه‌داران زه‌وتك���ردوه ،رۆژب���ه‌ڕۆژ پاره‌و س���امانی زیات���ر ده‌كه‌وێت ه ژێر چنگی سه‌رمایه‌داران و پرۆژهی نوێ دێت ه پێشێ ،كه‌هیچ كه‌سێك نابوێرێت ئیل�ل�ا وزه‌ی بۆ خۆی ب ه جۆرێك ل ه جۆره‌كان ده‌خات ه گه‌ڕ! ئه‌م بارودۆخه ،ل ه كۆتایی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا گه‌یشت ه حاڵه‌تی ته‌حه‌ممول نه‌كردن ،بۆی ه لێره‌و له‌وێ مان گرتنی كرێكاران بۆ چاكردنی بارودۆخی كارو زیادكردنی كرێیان ده‌س���تی پێكردو خۆنیشاندانیان په‌ره‌ی سه‌ند ،نه‌قاب ه (سه‌ندیكا)ی پیشه‌ییان بۆ پاراس���تنی مافیان دروستكردو حكومه‌ته‌كانیان ناچار كرد یاسا ل ه به‌رژه‌وه‌ندی كرێكاران داڕێژن ،مسۆگه‌ر كردنی موچه‌و مافی كاركه‌ناركردن و خانه‌نش���ینیی و ته‌ندروستی و بێكاریی و په‌ك كه‌وته‌یی و پیرێتی هه‌موی كرا ب ه مافی یاسایی ،ئه‌م ه هه‌ر به‌ره‌و پێش ده‌چ���و تا ل ه هه‌ندێك واڵتی ئه‌وروپایی وای لێهات نه‌خشه‌ی پێنج س���اڵه‌یی داڕێژرێت بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی كاریگه‌ریی خراپی ئاڕاس���ته‌ی س���ه‌رمایه‌داریی له‌سه‌ر ژیانی هاواڵتیان . 44
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
ئ���هم گۆڕان���كاره باش��� ه وه‌نه‌بێ���ت ل��� ه گیان���ی به‌زه‌یی س���ه‌رمایه‌دارییه‌و‌ه هاتبێت ،به‌ڵكو بارودۆخه‌كان وه‌كو هه‌مو كه‌شێكی له‌بار دیدو تێڕوانین و پێناسه‌ی فه‌لسه‌فی و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌ت���ی نوێ���ی هێنابو‌ه كایهوه ،وه‌كو س���ه‌رهه‌ڵدانی سۆشیالیس���تی و دواتر بزوتنه‌وه‌ی كۆمۆنیستی ،كهل ه هه‌مو ئه‌وروپ���او ئه‌مریكادا وزه‌ی كرێكارانی یه‌ك ده‌خس���ت ،تا ل ه سه‌ره‌تای س���ه‌ده‌ی بیس���ته‌مه‌و‌ه بو ب ه ژماره‌ی نه‌گۆڕی زۆر واڵت ب ه تایبه‌تی دوای س���ه‌ركه‌وتنی شۆڕش���ی ئۆكتۆبه‌ر ب ه س���ه‌رۆكایه‌تی لینی���ن ل ه 1917دا ل ه مۆس���كۆو دامه‌زراندنی یه‌كێتی س���ۆڤیه‌ت و مه‌نزومه‌ی كۆمۆنیس���تی نێو دهوڵهتی، له‌و‌ه به‌دوا حزب ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌كان ،كه‌ده‌چون ه سه‌ر حوكم ناچار ده‌بون هه‌ندێك گۆڕانكاریی ل ه یاس���ادا ل ه به‌رژه‌وه‌ندی كرێكاران بكه‌ن ،بۆ ئهوهی نه‌بن ه كۆسپ و هه‌ندێك ده‌نگیشیان بۆ خۆیان كه‌سب بكه‌ن. ئێس���تا ئێمه‌ش و هه‌مو جیهانیانیش هه‌ست به‌و‌ه ده‌كه‌ین، كه‌له‌وه‌تای بلۆكی سۆشیالیس���تی داڕماوه‌و س���ه‌رمایه‌داریی ب ه س���ه‌رۆكایه‌تی ئه‌مریكای مش���ه‌خۆر بۆت ه تاق ه ئاغای نێو دهوڵهتی ،چ عازیایه‌ك به‌ربۆت ه ئابوری گه‌الن و تین و فشاری س���هربازیی و موخابه‌راتی و دیبلۆماتی چۆن كه‌وتۆت ه س���ه‌ر واڵتان بۆ هاریكاری كردنی ئه‌مریكاو به‌ریتانیاو فه‌ره‌نس���ا ل ه ڕوتاندنه‌وه‌ی واڵتانی الوازدا؟! ئێمه‌ش و جیهانیان ل ه 2008ه ئهو ته‌نگژ‌ه داراییه‌و ئاسه‌واریی دژواریییمان بینی ،كه‌چۆن كۆمه‌ڵێك س���ه‌رمایه‌داریی بێ دین و هه‌ست ،له‌بارودۆخی ش���ازدا سه‌روه‌ت و سامانی جیهانیان دزیوه‌و هه‌مویان ب ه پێی یاس���ای س���ه‌رمایه‌داران بۆ خۆیان زه‌وتكردوه‌و ته‌نانه‌ت ل ه كاتی ته‌نگژه‌یه‌كی وه‌كو ئهوهی یۆنان و ئیرله‌نداو ئیسپانیاشدا ،كه‌خه‌ریك ه ده‌وڵه‌ت داڕمێت ،ئاماده نین به‌ش���ێك له‌و پاره‌یه‌ی هه‌یان ه بۆ قوتاركردنی ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌كانیان ببه‌خش���ن ،ل ه كاتێكدا پێیان له‌س���ه‌ر لێواری گۆڕه! سه‌یری ئه‌م نمون ه سه‌یر‌ه بكه‌ن: واری���ن باڤێت یه‌كێك ه ل ه ه���ه‌ر ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانی ئه‌مریكا، كه‌نزیك���ی 50په‌نجا ملیار دۆالری هه‌یه ،له‌چاوپێكه‌وتنێكیدا، كه‌له‌گ���ه‌ڵ كه‌ناڵ���ی ()CNBCدا ده‌ڵێ :س���ه‌یاره‌ی تایبه‌ت یاسای سه‌رمایه‌داریی: بۆ دروس���تكراوی خۆمم نیه ،سایه‌قیش���م نی���ه ،كۆمپانیای سه‌رمایه‌داران كۆمه‌ڵێك یاساو رێسای خۆیان هه‌یه ،كه‌پێوه‌ی
دروس���تكردنی فڕۆكه‌م هه‌یه ،به‌اڵم فڕۆك���هی تایبه‌تی خۆمم نیه 63 ،شه‌ست و سێ كۆمپانیای خۆمم هه‌یه ،مۆبایلم نیه، الپتۆپم نیه ،كۆمپیوته‌رم نیه ،شه‌وان ب ه ته‌نها ل ه ماڵه‌كه‌مدا گه‌نمه‌ش���امی ده‌برژێنم و ب ه دیار ته‌له‌فزیۆنه‌و‌ه داده‌نیش���م و ده‌یخۆم ! ئه‌م ه تاوانی سه‌رمایه‌دارییه ،كه‌ئه‌وه‌ند‌ه سه‌روه‌ت و سامان ل ه ده‌ستێكدا كۆبۆته‌وه ،كه‌غه‌یری گه‌نمه‌شامی پێ ناگیرێت، چه‌ند هه‌زار كه‌س ب ه مشه‌خۆریی و دزی و گزیی ل ه خه‌زێنه‌ی ئه‌م پیاو‌ه ده‌خۆن ،ك ه ده‌بو ب ه شێوه‌یه‌كی یاسایی وا ئاڕاست ه بكرێت ،ئه‌وه‌نده‌ی ل ه ده‌س���تدا كۆنه‌بوایه‌ته‌وه ،چونك ه هه‌مو جۆره سامانێك ده‌بێت مافی سااڵنه‌ی خه‌ڵكی بێ ده‌ره‌تانی تێدابێ���ت ،نه‌ك هه‌ر باجی ڕه‌س���می ده‌وڵه‌ت ،ئه‌م ه ئه‌گه‌ر ل ه سیستمی ئیس�ل�امیدا بوای ه ده‌بو (یه‌ك ملیارو دوو ملیۆن و نیو) دۆالر بدات ه هه‌ژاران ،ده‌بو ئه‌مه‌ش���ی ل ه هه‌مو ساڵێكیدا بدابا ،تا ده‌هات ه سه‌ر ئهوهی ،كه‌زه‌كاتی لێ نه‌ده‌كه‌وت ،نه‌ك وه‌كو ئێستای سه‌رمایه‌داریی زه‌ریبه‌یه‌كی له‌سه‌ر دانێ پێوه‌ی دی���ار نه‌بێت ،ئه‌م��� ه ل ه واڵتێكه ،كه‌زری���ان و الفاوی كاترینا ش���ارێكی وه‌كو نیوئۆرالینی نقوم كردو هه‌مو خس���تن ه سه‌ر پلێتی هه‌ژاریی ،یه‌كێكی وه‌كو عبدالستار ئیدهی موسوڵمانی پاكس���تانیش ده‌بینیت ،كه‌په‌نجا هه‌زار سه‌یاره‌ی فریاكه‌وتن (ئیسعاف:ئیمبۆالنس)ی له‌س���ه‌ر ڕێگای شاره‌كانی پاكستان داناوه بۆ فریاكه‌وتنی لێقه‌وماوانی روداوی سه‌یاره! دوای ئه‌م دوو نمونه‌و‌ه بپرسه :داخۆ چ پاره‌و سامانێك الی ئال سعودی حاكمانی واڵتی حیجاز كۆبوبێته‌وه ،كه‌رۆژی 16 ملیۆن به‌رمیل پیترۆل ده‌رده‌هێنن و ده‌یفرۆش���ن ،ئه‌مه‌شیان ل ه 1945هوه له‌به‌ر ده‌س���تدایه ،ل ه كاتێكدا ،كه‌بوجه‌ی ساڵی 2009ی عه‌ره‌بس���تانی سعودی 51ملیار دۆالر بو ،كه‌كه‌متر‌ه ل ه پ���اره‌ی دوو مانگی نرخی ئهو پیترۆل��� ه ده‌رهاتوه ،ئه‌دی باقیه‌كه‌ی تری چۆت ه كوێ ،ل ه كاتێكدا ،كه‌هه‌ر له‌و س���اڵه‌دا كۆفی عانانی سه‌رۆكی نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان ڕایگه‌یاند ،كهل ه س���عودیه‌دا 72حه‌فتاودوو ه���ه‌زار خێزانی هه‌ژار هه‌یه ،كهل ه خوار هێڵی هه‌ژارییه‌وه‌ن ،وات ه ڕۆژان ه كه‌متر ل ه دوو دۆالریان ده‌ست ده‌كه‌وێت.
45
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
پابه‌ندن و ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك لێی الناده‌ن و ب ه زۆری ده‌سه‌اڵتی سیاسیی ده‌وڵه‌ته‌كانیان و رێكخراوه نێو نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی وه‌كو نهتهوه یه‌كگرتوه‌كان و لقه‌كانی ئهو ڕێسایان ه به‌سه‌ر ده‌وڵه‌تان و كۆمه‌ڵگه‌كانی جیهاندا ده‌چه‌سپێنن ،مامۆستا فه‌تحی یه‌كنی ره‌حمه‌تی ب ه پاك و پوخته‌یی باس���ی هه‌ر یه‌كه‌یانی كردوه ، كه‌ئه‌مه كورتكراوه‌كه‌یه‌تی: 1ـ یاسای دۆزینهوهی قازانج2 .ـ یاسای كێبڕكێ و ملمالنێ. 3ـ یاسای مه‌ركه‌زێتی ئاڕاسته‌و گرد كردنه‌وه‌و گیردانی به‌رهه‌م هێنان4 .ـ یاسای نرخ و ئاڕاسته‌ی بازاڕ. ده‌بینیت هه‌مو ئه‌م یاس���ایان ه ته‌قنینی شه‌ڕه‌پاڵ ده‌كه‌ن، هه‌ڵپ���هو په‌المار ده‌كه‌ن ه یاس���او رێس���ای ژی���ان ،هه‌موی وا ل��� ه خزمه‌تی كه‌ش���ف كردنی س���امان و چۆنیه‌ت���ی دزین و به‌گه‌ڕخس���تنی بۆ سودی سه‌رمایه‌داران ،ئه‌م یاساو رێسایان ه له‌و دیدو تێڕوانین��� ه ته‌ماعكاریی ه مادییه‌و‌ه هاتون ،كه‌ده‌ڵێ: گرنگ ئهوهی ه تۆ بزانیت س���امان ل��� ه كوێیه‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ندی خۆت���ی بهێنیت و بیخه‌یت ه گه‌ڕو ده‌وڵه‌مه‌ندی خۆتی پێ زیاتر كه‌ی���ت ،تا ده‌وڵه‌مه‌ندتر بیت كه‌م���ه ،نابینیت خه‌ڵكی ل ه تۆ ده‌وڵه‌مه‌ندتر هه‌یه؟! ئهوه به‌ڵگه‌نه‌ویس���ته ،كه‌خاوه‌ن ئ���هم دیدو بۆچون ه پێی ئاس���ایی ه مافی خه‌ڵكی تر پێشێل كات ،پێی ئاسایی ه ئه‌مڕۆ كرێكار بخات ه ئیش و سبه‌ی ده‌ری كات ،پێی ئاسایی ه كرێیان ك���هم كاته‌وه‌و زیاتریان ئیش پێب���كات ،كه‌پرته‌و بۆڵه‌یه‌كیان ه���ات ده‌توانێت و ده‌وێرێت بیاندات��� ه دادگاو له‌وێش ب ه هۆی واسیته‌و ته‌زكیه‌ی حزب و به‌رتیله‌و‌ه كێش ه دادگاییه‌كانیان پێ بدۆڕێنێت ،پێی ئاسایی ه س���ه‌دان فێڵی یاسایی ب ه پارێزه‌ری به‌كرێگیراوی بكات ،ده‌یان ش���ێوازی چه‌واشه‌كاریی ل ه خه‌ڵك ب ه هۆی كه‌سایه‌تی ناوداره‌و‌ه بكات ،سه‌یر ئهوهی ه ناچاریشمان ده‌كات چه‌پڵ ه بۆ "زیره‌كی"ه‌كه‌ی لێده‌ین ،كه‌ب ه ره‌نجی شانی خۆی و ب ه كه‌س���ابه‌تی "شه‌ریف"انه‌ی خۆی پێگه‌یشتو‌ه بۆی ه به‌راستی شایانی مه‌تح و سه‌نایه! ئه‌م دیدو بۆچون ه بوه هۆی داڕش���تنی یاسای كێكبڕكێ و ملمالنێی نێوان س���ه‌رمایه‌دار‌ه چاوچنۆكه‌كان ،كه‌وایان لێهات ل ه مه‌یدانی كێبڕكێ���ی یه‌كتریدا كه‌وتن ه خواردنی یه‌كتریی ب ه ئیفالس پێكردنی یه‌كتریی! ئینجا هه‌ندێك كۆمپانیاو سه‌رمایه‌دار بۆ ئهوهی نه‌فه‌وتێن،
یان بۆ ئهوهی مونافیسیان تێكشكێنن ،كه‌وتن ه دروستكردنی به‌ره‌ی ئابوریی ،ئ���هم به‌ره‌ی ه وه‌كو به‌ره‌ی جه‌نگی گه‌رم بو، نه‌خش���ه‌وان و راپه‌ڕێنه‌رو چاودێرو ئاڕاس���ته‌وانی شه‌ونخونی هه‌بو ،ئاوا كۆمپانیا زه‌به‌لالح ه نێو ده‌وڵه‌تیه‌كانی چه‌كی قورس و س���وك ل ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیس���ته‌مدا دروست بون ،ئه‌م مونافه‌س ه ناشه‌ریفه‌شیان بو له‌سه‌ر نفوزو ده‌سه‌اڵت و بازاڕی ڕوتاندنه‌وه ،كه‌جه‌نگی جیهان���ی یه‌كه‌م و دووه‌می ل ه ماوه‌ی 34ساڵی نێوان 1914ـ 1945دا نایه‌وه‌و بو ب ه هۆكاری كوشتن و مردنی ئهو (181ر334ر )99ملیۆن نه‌فس��� ه به‌شه‌رییه ،ئاوا كۆمه‌ڵگه‌ی س���ه‌رمایه‌داریی بو ب ه ده‌ریاو ئهوی حوت نه‌بوای ه یان له سایه‌ی حوتدا نه‌بوایه هه‌ڵده‌لوشرا! گیان���ی كێبڕكێ���ی رقن هه‌مو جۆره وزه‌كانی خس���ته‌گه‌ڕ، ته‌كنۆلۆژیای نوێش ل ه پێشبوردی خۆیدا زۆر خێرا ده‌چوه‌پێش، پێش���بوردی ئامێری به‌رهه‌م هێنان ل ه زیانی كرێكاران ده‌بو، چونك��� ه ئامێرێكی وه‌كو خه‌باته‌ی جه‌بل ه گرتنه‌وه‌ی چیمه‌نتۆ جێ���ی پێنج كرێكاری ده‌گرته‌وه ،ده‌ڕاس���ه‌یه‌كی دروێن ه جێی ده جوتی���اری ده‌گرت���هوه ،تانكێك جێی س���ه‌د س���ه‌ربازی جه‌نگاوه‌ری ده‌گرته‌وه ،ئه‌مه‌ش كێش���هی بێكارییه‌كه‌ی زیاتر ده‌كرد ،كه‌بێكاری زیاد ده‌ب���و ،تاوانكاریی دزیی و جه‌رده‌یی و ڕوتكردن���ه‌وه‌ش زیات���ر ده‌بو ،پاره‌خواردن وماش���ینه‌و‌ه ل ه پاره‌ی دهوڵهتی���ش زیاتر ده‌بو ،هه‌مو ئه‌مانه‌ش ده‌بونه‌و‌ه ب ه ه���ۆی بێ متمانه‌یی خه‌ڵكی ب ه یه‌كتر ،بۆی ه ئێس���تا بیس���ت خانه‌واده‌ی رۆژئاوایی نابینیت ل ه ئاهه‌نگه‌كانیش���یاندا ب ه ده‌م ده‌عوه‌تی یه‌كتره‌و‌ه بچن ،بیس���ت كه‌س نابینیت ل ه پرس���هو ماته‌مینی یه‌كترییدا به‌شداربن،چونك ه په‌یوه‌ندی خانه‌واده‌یی و خزمایه‌ت���ی و دراوس���ێیه‌تی پس���او ئاڵته‌رناتیڤێك نه‌هات ه ش���وێنی ،ئێستا هه‌مو كه‌س ب ه تاك و ته‌نهایی ده‌ژی و ئهوی سێ منداڵی هه‌بێت ،ده‌ڵێن :ئای ،كه‌خێزانێكی زۆرن!
ئاسه‌واری به‌دی سه‌رمایه‌داریی:
گومانی تێدا نی ه ئهو سه‌رمایه‌دارییه‌ی به‌و شێوه ناشه‌ریف ه س���ه‌ری هه‌ڵداو ب���و ب ه حاكمی خه‌ڵك���ی ،كاریگه‌رییه‌كی زۆر نێگه‌تیڤی له‌س���ه‌ر دیدو تێڕوانین و به‌رنامه‌و په‌یوه‌ندیه‌كانی ناو خه‌ڵك���ی و كلتورو دابونه‌ریتیان دانا ،ه���ه‌ر وه‌كو ،كهل ه دهرهوهی كۆمه‌ڵگه‌ی خۆشی بو به‌و ده‌وڵه‌ت ه ئیستیعمارییانه‌ی ب ه هه‌مو جیه���ان وه‌ربون و كه‌وتنه‌ت���ااڵن و پایه‌ماڵ كردنی 46
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
سامانی واڵتان! دكتۆر عه‌لی جرێش��� ه ئاس���ه‌وار‌ه به‌ده‌كانی سه‌رمایه‌داریی ده‌كات به دوو بهشهوه : یه‌كه‌م :ئاسه‌وار‌ه ده‌رونی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانی :ئه‌م ه ل ه نه‌مانی هه‌س���تی ئیماندارێتی و نه‌مانی پاڵنه‌ری خواویس���تی و نقوم بون���ی خه‌ڵكی ل ه ژیانی م���اددی و عه‌وداڵبون ل ه دوی چێژی جه‌سته‌و هه‌ڵپه‌ی شه‌وڕۆژی پاره‌سه‌ریه‌كنان و خۆ ده‌وڵه‌مه‌ند كردندا ده‌رده‌كه‌وێت ،ئاڕاسته‌ی سه‌رمایه‌داریی وای كرد هه‌مو چینه‌كانی گه‌ل ،ته‌نها به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان به‌رچاو گرن و هه‌قیان به‌سه‌ر ئهو چین ه داماوانه‌و‌ه نه‌مێنێت ،كه‌له‌به‌رچاوی هه‌مویان ل ه پله‌كان���ی خوارێی كۆمه‌ڵگ ه بێ روحمه‌ك ه ده‌پلیش���انهوه، دی���دی خه‌ڵكی بو ب ه دیدێكی چینایه‌تی نامۆ ،هه‌ژاریی عه‌یب ه بو ،ده‌وڵه‌مه‌ندی هه‌مو سیفه‌ته‌كانی لوتبه‌رزیی و مه‌غروربون و شانازی كردنی پێو‌ه بو ،رق و قین و بوغزاندن گڕكانی ناخی هه‌ردو چین���هكان بو ،ئهوی نه‌دار بو رقی ل ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌بۆوه‌و وای داده‌نا ،كه‌هه‌مو س���ه‌روه‌ت و س���امانه‌كانیان ب ه دزی���ی پێكهوه ن���اوه ،ئهوی ده‌وڵه‌مه‌ند ب���و ب ه چاوی قین و بوغزه‌و‌ه ده‌یڕوانی ه هه‌ژاران و ده‌ترسا پڕی پێدا كه‌ن و خۆی و س���امانی بخۆن ،كێشه‌كه‌ش ئه‌وه‌بو چینی هه‌ژاران هه‌ژارتر ده‌بون و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كانیش ده‌وڵه‌مه‌ندتر ده‌بون . دووه‌م :ئاس���ه‌وار‌ه سیاس���یه‌كانی :دژوارتری���ن ئاس���ه‌واری سیاس���ی ئه‌وه‌بو ،كه‌خاوه‌ن پاره‌و سامانی ماشراوه‌و دزراوی ره‌نجی خه‌ڵكی بون ه ده‌س���ه‌اڵتداریی سیاس���ی ،توانیان رای كه‌سایه‌تیه‌كان بكڕن و رێی جه‌ماوه‌ر ببڕن ،به‌رتیلیان ده‌دا ب ه هه‌ر كه‌س���ێك ،كهل ه رێیاندا سه‌خت ده‌وه‌ستاـ تا بۆیان نه‌رم ده‌بو ،ئهوی له‌به‌ر ده‌س���تیان ده‌خزا ده‌گه‌ڕانه‌و‌ه سه‌ر مێژوی ژیانی و خاڵی الوازییان بۆ ده‌هێنایه‌وه‌و پێش���ێ و كێش���هی یاساییان بۆ دروستده‌كرد ،ئهمان ه ده‌ستورو یاساو رێسایان ب ه كه‌یفی خۆیان داده‌ڕشت و ب ه پێی به‌رژه‌وه‌ندی خۆیان لێكیان ده‌دایه‌وه ،ئه‌وانه‌ی به‌شداری ئیداره‌ی سیاسییان ده‌بون ،یان كه‌سانی زیره‌كی دنیاویست و ترسنۆك بون ،یان كه‌سانی كاڵ فام و هێڕ بون ،یان ده‌وڵه‌مه‌ندی مشه‌خۆری هه‌مو ده‌ورانه‌كان بون ،به‌م ش���ێوازه‌ش هه‌رچی ب ه شه‌ره‌فی هه‌ژارو ده‌سكورت بو ل ه هه‌مو جۆره‌كانی كارو كاتێكردنی فیكریی و به‌شداریی سیاسی دور خرایه‌وه!
چ واڵتێك سه‌رمایه‌دارییه؟ س���ه‌رمایه‌داریی ل ه رۆژئاواو‌ه س���ه‌ری هه‌ڵدا ،س���ه‌ره‌تا ل ه به‌ریتانیاو فه‌ره‌نساو ئه‌ڵمانیاو‌ه سه‌ری هه‌ڵداو دواتر زۆرینه‌ی ئه‌وروپ���ای گرت���ه‌وه‌و په‌ڕییه‌و‌ه بۆ ئه‌مریكاو چ���وه ژاپۆن و ئوسترالیاو واڵتانی تر ،ئێستا ویالیه‌ت ه یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكا س���ه‌رۆكایه‌تی س���ه‌رمایه‌داریی ده‌كات و ئهو خ���ۆی ب ه تاق ه ده‌وڵه‌ت���ی مه‌زنی جیهان ده‌ناس���ێنێت ،كه‌ده‌س���تی ل ه هه‌مو بازاڕه‌كانی جیهان و هه‌ڵسوڕاندنیاندا هه‌یه..زۆر واڵتی جیهانی هه‌ن پێ ب��� ه پێ به‌دوی ئه‌مریكادا ده‌ڕۆن و ناوێرن ب ه مو ل ه دیدو هه‌ڵوێستی الده‌ن! واڵتی موس���وڵمانانیش ل��� ه س���ه‌رده‌مانی جه‌نگی س���ارددا وه‌كو پارسه‌نگی چه‌رخ و فه‌ل���ه‌ق ل ه نێوان بلۆك���ی سۆشیالیس���تی و بلۆك���ی س���ه‌رمایه‌دارییدا ده‌هاتن و ده‌چون ،كومڕاو سه‌رلێش���ێواوانه ،ی���ان ی خێرخوازی پاكستانی سه‌رمایه‌دار وه‌ك خ���اوه‌ن خ���ۆ نه‌بون عبدالستار ئیدهی جارێك ده‌كه‌وتن ه به‌ره‌ی یه‌كێتی س���ۆڤیه‌ت و جارێكی دیك ه ده‌كه‌وتن ه به‌ره‌ی ئه‌مریكاوه ،زۆر یان هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه الفی سۆشیالیس���تی لێدا ،هه‌مو ئامێرو كۆمپانیای به‌رهه‌م هێنانی خس���ت ه به‌رده‌س���تی حزبی تاقانه‌ی حوكمڕانی���ی ،هه‌ر واش مایهوه ،كه‌سۆشیالیس���تی داڕما هیچیان زیانیان لێ نه‌كه‌وت، یه‌كس���ه‌ر بڕیاریاندا سیستمه‌ك ه ب ه بازاڕی هاوبه‌ش بگۆڕنه‌وه، ئه‌وه‌ش مان���ای ئهوه بو ،كه‌پاره‌ی دزراوی س���ه‌ریه‌ك نراوی به‌رده‌س���تیان ب ه ناوی خۆیان و خانه‌واده‌و حاشیه‌و پێوه‌ندو سه‌رانی حیزبه‌و‌ه خست ه بازاڕی سه‌رمایه‌داریی و هاتن ه به‌ره‌ی ئه‌مریكا ،ئیتر ئاو بێنه‌و ده‌ستان بشۆ! حكومه‌ته‌كان���ی تریش���یان ه���ه‌ر ل��� ه س���ه‌ره‌تاو‌ه سه‌رمایه‌دارییه‌كه‌یان وه‌رگرت ،رۆژئاواش ب ه تایبه‌تی ئه‌مریكا چاوپۆش���یی ل��� ه دیكتاتۆرێتی حوكمڕانی و پێش���ێل كردنی مافی مرۆڤ و نه‌بونی ش���ه‌فافیه‌تی كاربه‌ده‌ستانیان ده‌كرد، یان چاوپۆشی ل ه ماش���ینهوهو دزی كردنیان ده‌كرد ،چونك ه واڵته‌كانیان كرده بازاڕی س���اغ كردنه‌وه‌ی كااڵی رۆژئاوا ،ب ه 47
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
تایبه‌ت���ی به‌رهه‌مه‌كانی ئه‌مریكا..زۆرین���هی حكومه‌تی واڵتی موس���وڵمانان شه‌رم و ش���كۆی ئه‌وه‌یان نه‌مابو پێیان عه‌یب بێت ،كه‌چۆن ده‌شێت خۆیان ب ه موسوڵمانن بزانن و سیستمی سۆشیالیس���تی فه‌ڕماس���ۆن و بێدی���ن یان س���ه‌رمایه‌داریی رۆژئاوای ئیس���تیعمار پیاده كه‌ن ،پێیان شه‌رم نه‌بو بۆ هه‌مو ئاڕاسته‌یه‌كی سیاسی بچن ه خزمه‌ت سه‌رانی بلۆكی رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا ،چونك ه نه‌فام بون ،ش���اره‌زای ئیسالمه‌كه‌ش نه‌بون تا بزانن ،كه‌سیس���تمی خیالفه‌تی ئیسالمی خۆمان ل ه نیوه‌ی سه‌رزه‌مینی ئهو س���ه‌رده‌مه‌دا بۆ ماوه‌ی 1291ساڵ حوكمی 98گ���هل و میلله‌ت���ی جیاوازی ب ه بێ هه‌بونی س���نور كرد، سه‌رانی واڵتی موس���وڵمانان ل ه نه‌زانی خۆیاندا بو ،كه‌له‌گه‌ڵ هه‌بونی بواری زیندو كردنه‌وه‌و كارپێكردنه‌وه‌ی ئهو سیستم ه ئیسالمی ه گشتگیره‌ی هه‌مو میلله‌تانی موسوڵمان عه‌وداڵێتی په‌نایان ده‌برد‌ه به‌ر سیستمانێك ،كهل ه دوورو نزیك په‌یوه‌ندی ب ه دیدو تێڕوانین و یاس���او رێس���ای شه‌ریعه‌تی ئێمه‌و‌ه نه‌بو، بۆی ه به‌و هه‌مو س���ااڵنه‌ی حوكمی���ان غه‌یری كۆمه‌ڵ ه جه‌رده‌و جه‌لالدێك هیچی تریان بۆ پهروهرده نه‌كرا، سه‌رمایه‌داریی ب ه ئومێدی چاكسازیی ل ه خۆیدا ،خۆی عه‌مه‌لیات كرد!...تا ساڵی 1875به‌ریتانیا گه‌وره‌ترین و پێشكه‌وتوترین واڵتی س���ه‌رمایه‌داری دنیابو ،به‌اڵم ل ه بیس���توپێنج س���اڵی دوایی���دا ئه‌مریكاو ئه‌ڵمانیا بون ه مونافیس���ی و ئه‌م دوانه‌ش وه‌كو به‌ریتانیا هاتن ه پێش���هوه ،ئه‌وه‌ش هۆیه‌كی س���ه‌ره‌كی بو ،كه‌ناكۆكی به‌ریتانیاو ئه‌ڵمانیا س���ه‌ر بكێشێت بۆ جه‌نگی جیهانی یه‌ك���هم (1914ـ ، )1918چونك ه هه‌ردوكیان ل ه یه‌ك كیش���وه‌ردا بون و شه‌ڕی دوو سه‌د س���اڵه‌ی مه‌زهه‌بییان دژ ب��� ه یه‌كتریی كردبو ،ش���ه‌ڕیش ب ه كۆن ه قی���ن ده‌كرێت ،بۆی ه دوژمنكارییه‌كه‌ی نێوانیان زو بو ب ه ئاگری بن كا! سه‌رمایه‌داریی ل ه س���ه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌مه‌و‌ه ناچاربو هه‌ندێك ئیسالحات ل ه خۆیدا بكات ،ب ه بوار كردن ه بۆ ته‌ده‌خولی ده‌وڵه‌ت ،چونك ه چینایه‌تی گه‌یش���تبوه ئاستێكی زۆر دژوار، خێزان هه‌ڵته‌كی بو ،هه‌مو تاكه‌كانی خێزان ئیش���یان ده‌كردو مه‌سروفی ژیانێكی كامه‌رانییان به‌ده‌ست نه‌ده‌هێنا ،بازرگانی ماده‌هۆش���به‌ره‌كان و دزیی گه‌وره‌گه‌وره‌ی بانك و كۆمپانیاو به‌ن���ده‌ره‌كان ره‌واجی په‌یدا كردبو ،ئه‌م���ان ل ه زۆربه‌ی واڵت ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌كاندا ك���هم ده‌بۆوه ،بۆی ه دهوڵ���هت ناچاربو
ته‌ده‌خ���ول كات و بیرمه‌ندان���ی س���ه‌رمایه‌دارییش ناچاربون قبوڵی كه‌ن ،ل��� ه 1932دا حكومه‌ت���ی به‌ریتانیا ته‌ده‌خولی كردو ل ه 1933دا حكومه‌تی ئه‌مریكایی و دواتریش ئه‌ڵمانیا، كه‌زیانی زۆری جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌می لێكه‌وتبو ،ته‌ده‌خولی ده‌وڵه‌ت له‌وه‌دابو ،كه‌خزمه‌تگوزاریی ه گشتیه‌كان بگرێتهوه خۆ وه‌كو فێرخوازیی و ته‌ندروس���تی و ڕێگاوبان و به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاس���تی ژیان و مس���ۆگه‌ركردنی باری كۆمه‌اڵیه‌تی و یارمه‌تی په‌ككه‌وته‌و پیرو مافی ته‌قاویتی و بێكاریی ،له‌گه‌ڵ زیادبونی نفوزی كرێكاراندا سه‌رمایه‌دارییه‌ك ه هه‌نگاو ب ه هه‌نگاو ده‌چۆو‌ه دواوه‌و ناچ���ار ده‌بو وه‌اڵمی پێداویس���تی چین��� ه هه‌ژاره‌كان بداتهوه ،نه‌ش���یده‌توانی تین و فش���اری زیاتری پۆلیس���یان ه له‌سه‌ر خه‌ڵكی دروس���تبكات ،چونك ه لیژنه‌كانی مافی مرۆڤ و رێكخراوه‌كانی زۆرت���ر و چاالكتر بوبون ،ئه‌م ه ب ه زیادبونی نفوزی سۆڤیه‌ت و باڵوبونه‌وه‌ی كۆمۆنیستی زۆرترو باشتر ل ه به‌رژه‌وه‌ندی چین ه هه‌ژاره‌كان دههاتهوه ،بۆیه ،كه‌س���ۆڤیه‌ت رم���ا ب���واری په‌الماردانی س���ه‌رمایه‌داریی دیس���ان كرایهوه، بۆی ه ل ه ماوه‌ی بیس���ت س���اڵی (1980ـ)2000دا ئه‌مریكا بوه ش���ه‌قاوه‌ی جیهان و كه‌وت ه شه‌ڕنانه‌وه ،به‌اڵم گورزی یازده‌ی س���ێپته‌مبه‌ر فش���ی ك���رده‌وه ،چونك��� ه 142كۆمپانیای پێ ئیفالس كرد ،كه‌یه‌كێكیان نیو ئێرالینیس بو ،كه‌س���ێ ملیۆن مه‌عمیلی هه‌میشه‌یی هه‌بو ب ه فڕۆكه‌كانی هاتوچۆیان ده‌كرد، دوای ئه‌ویش سیس���تمی نیشته‌جێبون داڕما ،ئینجا سیستمی كۆمپانیای به‌رهه‌م هێنانی سه‌یاره ،ئینجا شكستی سه‌ربازی ئه‌فغانستان و عێراق ،ل ه قه‌رزارییدا %36دانیشتوانی ئه‌مریكا رایانگه‌یاند ،كه‌ق���ه‌رزی بانقه‌كانیان بۆ نادرێته‌وه ،كه‌بۆ خانو كڕین وه‌ریان گرتبو ،به‌مه‌ش داڕمانێكی دژوار رویدا ،یه‌كسه‌ر به‌دوای���دا ل ه یه‌ك هه‌فته‌دا په‌نجا بانك ئیفالس���ی كرد ،ئینجا بانكی تر ئیعالنی كرد ،تا كۆتایی ساڵی 2010بانكی ئیفالس بوی ئه‌مریكا گه‌یشت ه 153بانك. ل��� ه ده‌یه‌ی (2001ـ )2010ش���دا یه‌كێت���ی ئه‌وروپاش داڕمانی تێكه‌وت ،س���ه‌ره‌تا یۆنان ئینجا ئیرله‌ندا ،ئینجا ئیس���پانیاو ئیتالیاو هه‌ندێ واڵتی نوێی یه‌كێتیه‌كه ،ك ه سندوقی هاوكاریی و البردنی ته‌نگژه‌ی دارایی ناو یه‌كێتی ئه‌وروپا نه‌یتوانی زیاتر یارمه‌تیی���ان بدات ،ب ه پێی یاس���ای ناوخۆی یه‌كێتی ئه‌وروپا هه‌ر واڵتێكی ئه‌ندام %3ی بوجه‌ی س���ااڵنه‌ی نه‌بو بۆی هه‌بو 48
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
داوای ق���ه‌رز بكات ،كه‌چی ل ه كۆتایی ئ���هو ده‌یه‌دا واڵتی وا هه‌بو %19ی عجز هه‌بو ،یه‌كێتی ئه‌وروپا نه‌یتوانی یارمه‌تییان ب���دات له‌به‌ر زۆرییان ،كاتێكیش یارمه‌تی یۆنانی دا ،كه‌عجزی بوجه‌ی گه‌یش���ت ه ،%30كاتێك نه‌رویج داوای كرد رێی بده‌ن یۆنان بكڕێته‌وه! یۆنان له‌به‌ر هه‌بونی 400ملیار دۆالر قه‌رز له‌سه‌ری هاواری لێ هه‌س���تا ،كه‌ئه‌گه‌ر یه‌كێتی ئه‌وروپا فریامان نه‌كه‌وێت واڵته‌ك ه ده‌كه‌وێت ه ده‌ست مافیاكان ،نه‌رویج داوای ل ه یه‌كێتی ئه‌وروپا كرد ،كه‌رێی بدات یۆنان بكڕێت ،به‌اڵم یه‌كێتی ئه‌وروپا رێیان نه‌داو ل��� ه كۆبونه‌وه‌ی خۆیاندا ل ه 2010/5/2بڕیاندا بڕی 150 س���ه‌دوچوار ملیار دۆالر ب ه قه‌رزێكی س���وی خه‌یاڵیی ل ه رێی سندوقی دراوی نێو ده‌وڵه‌تیه‌و‌ه بده‌ن ه یۆنان تا هه‌ستێته‌وه ،ل ه نۆڤه‌مبه‌ری پاردا ئیرله‌نداش هاواری لێ هه‌ستا ،كه‌نه‌دارییمان گه‌یش���تۆت ه %30بوجه ،وات ه ئه‌وه‌نده‌مان نوقسانه ،ب ه په‌ل ه فریای ئه‌ویش كه‌وتن و 61ملیار دۆالریان گه‌یاندێ ،به‌اڵم ئهوه نه‌ب���وه مایه‌ی ئهوهی ،كهل���ه‌وه‌و دوا خه‌ڵكی ئیرله‌ندا (وه‌كو واڵت ه سۆشیالیستی ه ئه‌وروپاییه‌كان) ب ه واڵتانی ئه‌وروپادا باڵو نهبنهوه بۆ ئیش په‌یدا كردن! یه‌كێت���ی ئه‌وروپا له‌و فریاكه‌وتنه‌ی یۆنان و ئیرله‌نده‌دابو، ئیس���پانیاش ه���اواری لێ هه‌س���تا ،ئینجا ئیتالی���ا ،كه‌واڵت غه‌رقی هه‌ژاریی بو ،ده‌وڵه‌مه‌ندیه‌كه‌ی به‌رلس���كۆنی سه‌رۆك حكومه‌تیش ب ه شێوه‌یه‌كی ساروخی هه‌ڵكشا ،چونك ه نیوه‌ی كۆمپانیا سه‌ربازیی و ئه‌منیه‌كانی كڕییه‌وه‌و هه‌مو ده‌زگاكانی راگه‌یاندنی بۆ خۆی پچڕی و ته‌نانه‌ت كۆمپانیای له‌شفرۆش���ی سه‌ر جاده‌كانیشی كڕییه‌وه! ..له‌مه‌و‌ه بو ،كه‌حكومه‌تان ناچار بون یاس���ا بۆ ته‌ده‌خولی زیات���ری حكومه‌ته‌كان دابنێن و ل ه زۆرینه‌ی واڵتانیشدا گه‌الن ده‌نگیان ل ه سه‌رمایه‌داران سانده‌وه‌و دایانه‌و‌ه ب ه چه‌پیه‌كان تا بێنه‌و‌ه سه‌ر حوكم ،وه‌كو نۆ واڵتی ئه‌مریكای التینی و باش���ور ،هه‌ر وه‌كو ئیس���پانیاو ئیتالیاو س���ویدو نه‌روی���ج و زۆر واڵتی تر ،به‌اڵم ه���ه‌ر وه‌كو هه‌اڵتنی داخبوی تاوێره به‌ردی چله‌ی هاوینه بۆ كوره‌ی خه‌ڵوز! جیاوازی نێوان سه‌رمایه‌داریی وئیسالم: سه‌رمایه‌داریی سیستمێكی جاهیلییه‌و بارودۆخی ناله‌باری چه‌رخ��� ه تاریكه‌كانی ئه‌وروپا هێناوێتی��� ه كایهوه ،كۆمه‌ڵێك بیرمه‌ندو سیاس���ه‌تمه‌دارو نوس���ه‌ری ئه‌وروپایی به‌و ئومێد‌ه
دایانهێنا تا ببێت ه به‌دیلی ده‌سه‌اڵتی كڵێسا ،كه‌ب ه دیدی لێڵی خۆی دۆزه‌خی له‌س���ه‌ر زه‌میندا دروستكردبو ،باج و خه‌راج و روتاندنه‌وه‌ی خه‌ڵكه‌كه‌ی كردبو‌ه ئه‌ركێكی دینیی ،كڵێس���او ده‌ره‌به‌گ و ئیمپراتۆر هه‌مو خاوه‌ن ده‌س���ه‌اڵتی سیاس���یی و سه‌ربازیی بون و پیاوه‌كانی هه‌ر سێ الیان هه‌ر له‌سه‌ر ره‌نجی خه‌ڵك ه برس���یه‌ك ه ده‌ژیان ،كه‌زۆرینه‌ی زۆری دانیشتوانی ئهو سه‌رده‌م ه ل ه رێی چاندن و كشتوكاڵه‌و‌ه خۆراكی خۆیان دابین ده‌كرد ،ئهمان��� ه هه‌موی وای كرد ئهو خه‌ڵك ه بۆ گۆڕینی ئهو دۆزه‌خ ه شۆڕش بكه‌ن ،به‌رنامه‌یه‌كی وه‌كو ئیسالمیشیان له‌به‌ر ده‌س���تدا نه‌بو تا چاویان پێی بكرێته‌وه‌و بكه‌ون ه سه‌ر رێبازی خواویستی ،تا خۆیان به‌خته‌وه‌ر كه‌ن و كۆمه‌ڵگه‌كه‌شیان دوای رزگاریی راس���ته‌قین ه كامه‌ران كه‌ن ،بۆی ه هه‌ر ش���ه‌لوكوێران ه كه‌وتن��� ه دژایه‌ت���ی دین و هه‌م���و دینه‌كانیش���یان ـ جگ ه ل ه جوله‌كایه‌تی ـ سوك كرد. هه‌ندێك له‌و چاره‌س���ه‌رانه‌ی ل ه گۆڕانكاریی سه‌رمایه‌دارییدا هات��� ه پێش ب���اش بون ،ب���ه‌راورد ناكرێن له‌گ���ه‌ڵ بارودۆخ ه سه‌خته‌كانی پێشودا ،هه‌ندێك الیه‌نی ئاڕاسته‌ی كۆمه‌ڵكارییه‌ك ه ب ه دیدی ئیسالمیش په‌س���ه‌نده ،به‌اڵم ئهوه ئهوه ناگه‌ێنێت، كه‌س���ه‌رمایه‌داریی له‌گ���ه‌ڵ ئیس�ل�ام ده‌گونجێت ،ن���ا ،هه‌ر ئهوهنده به‌س���ه ،كه‌قورئان ناوی ن���اوه حوكمی جاهیلییه‌ت ���ن ِم َن هَّ ون َو َم ْن أَ ْح َس ُ اهلِيَّ ِة ي ْب ُغ َ اللِ ُح ْكمًا وه‌ك ده‌فه‌رموێ( :أَ َف ُح ْك َم ْال َج ِ لَِّق ْو ٍم يُو ِقنُ َ ���ون) المائده 50/واته:چما حوكمی جاهیلییه‌تیان پێ چاكت���ره‌و ئهو ده‌خوازن؟! كێ هه‌ی ه ل ه حوكمی خوای گهوره چاكتر داڕێژێت ،بۆ كه‌س���انێك ،كهل ه به‌رنامه‌ی خواویس���تی دڵنیابون. س���ه‌رمایه‌داریی ل ه زۆر الیه‌نه‌و‌ه دژ ب ه ئیسالمه ،هه‌مو دیدو پێناسه‌و هه‌ڵوێست و سیستمی سه‌رمایه‌داریی له‌سه‌ر كۆمه‌ڵ ه س���یفه‌تێك دامه‌زراون ،كه‌ئیسالم س���ه‌رتاپایان ده‌بوغزێنێت و پێ���ی وای ه بۆ ئ���هوه هاتوه مرۆڤیان لێ پ���اك كاتهوه ،چ جای ئهوهی قبوڵی بن و ژیانیان له‌س���ه‌ر دامه‌زرێنێت وه‌كو، كه‌سه‌رمایه‌داریی كردوێتی! ئیسالم بڕیاری هه‌بونی مافی خاوه‌نێتی پارچ ه زه‌ویه‌كی بۆ هه‌مو مرۆڤێك داوه ،ئه‌م ه دادپه‌روه‌رییه‌و هیچ هێزێك ناتوانێت ئیلغای كاته‌وه‌و زه‌وتكردنی خۆی ب ه زۆر بكات ه دادپه‌روه‌ریی، ئیسالم ،كه‌هه‌مو بانگه‌وازه‌كه‌ی ره‌حمه‌ت و گیانی هاریكاریی 49
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
و یارمه‌تی خۆبه‌خشه‌و مافی هه‌مو كه‌سێك ب ه شه‌رعی خۆی دیاری ده‌كات ،له‌گه‌ڵ سه‌رمایه‌دارییدا یه‌ك ناگرێته‌وه ،كه‌له‌سه‌ر زه‌وت كردن و ته‌ماعكاریی و ش���ه‌ڕه‌پاڵ دروستبوه ،ئیسالم، كه‌سنوری حه‌اڵڵ و حه‌رامی بۆ شوێنكه‌وتوانی دیاری كردوه، رێ ب ه كه‌س نادات ب ه هێزی بازو سنوره‌كان تێكه‌ڵ و پێكه‌ڵ كات و پش���كی خۆی زیاتر بكات ،وه‌كو ،كه‌سه‌رمایه‌داران بۆ خۆیان لواندوه‌و ب ه چه‌واش���ه‌كاریی ده‌بن��� ه حاكم و ب ه دزیی یاساییش به‌رهه‌م و بازاڕه‌كان زه‌وت ده‌كه‌ن! ئیسالم چینایه‌تی دروست ناكات ،قبوڵیشی ناكات ،ناشهێڵێت ن ه ب ه یاسا ن ه ب ه بازوو خه‌ڵكانێك خه‌ڵكانێكی تر بڕوتێننه‌وه، وه‌كو ،كه‌س���ه‌رمایه‌داریی ده‌یكات و ئهو ناهه‌قییه‌ش ده‌كات ه كۆڵه‌كه‌یه‌كی تر و له‌سه‌ری داده‌مه‌زرێت ،ب ه دیدو هه‌ڵوێستێكی ره‌واشی ده‌ناسێنێت ،گوای ه بۆ پیاده‌كردنی سیستمی ئابوری پێویسته، ل��� ه الیه‌كی ت���ره‌و‌ه ئیس�ل�ام چاوچنۆكی و پیس���كه‌یی و پاره‌په‌رس���تی بوغزاندوه‌و ب ه ره‌فتاری قێزه‌ونی ناس���اندوه، هه‌روه‌ها گیردانی خۆراك و پێداویس���تی كۆمه‌ڵگ ه ب ه ئومێدی گ���ران فرۆش���تنه‌وه‌ی (ئیحتی���كار :مۆنۆپۆڵ) ك���ردن ،یان سوخۆریی ،كه‌س���ه‌رمایه‌دارێك پاره ده‌دات ه ده‌سكورتێك ب ه قه‌رزێك ،كه‌له‌گه‌ڵ زه‌مه‌ندا زیاد ده‌كات ،ل ه ئاس���ت و بڕێكدا ناوه‌س���تێت ،س���ه‌یر ئهوهی ه تا مه‌رگی كابرای قه‌رزار هه‌ر ل ه زیادبوندای���ه ،زیادبونه‌كه‌ش ب ه گوێره‌ی توانای كابرای قه‌رزار نی���ه ،به‌ڵكو ب ه گوێ���ره‌ی رۆژی بازاڕه ،بۆی ه ل���هم رۆژئاوای ه خه‌ڵكێك ده‌بینیت قه‌رزی بیست ساڵ له‌مه‌وپێشی دهداتهوه، ك ه لێی ده‌پرس���یت چهنده؟ ده‌ڵێ ئه‌سڵه‌كه‌یم پێش ده ساڵ له‌مه‌وبه‌ر داوهتهوه ،ئێس���تا هه‌ر سو‌ه زیاده‌كه‌ی ده‌بژێرمه‌وه، ئائه‌م ه یه‌كێك ه ل ه كۆڵه‌كه‌كانی ناوهڕاس���تی س���ه‌رمایه‌داریی، كه‌خوای گه‌ور ه ئیعالنی جه‌نگی خۆی و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صلی الله علیه وس���لم به‌رامبه‌ری ده‌كات وه‌ك ده‌فه‌رموێ( :يا أَُّي َها وا هَّ اللَ َو َذ ُر ْ وا اتَّ ُق ْ ي���ن آ َمنُ ْ الر َبا إِن ُكنتُم م ْ ُّؤ ِم ِن َ الَّ ِذ َ ينَ .فإِن لَّ ْم وا َما َب ِقص ِم َن ِّ ِّن هَّ وا َف ْأ َذنُ ْ َت ْف َعلُ ْ وس أَ ْم َوالِ ُك ْم َ وا ِب َح ْر ٍب م َ ال اللِ َو َر ُس���ولِ ِه َوإِن تُبْتُ ْم َفلَ ُك ْم ُر ُؤ ُ ُون َو َ ال تُ ْظلَم َ َت ْظلِم َ ُون) البقره278/ـ 279واته :ئه‌ی ئهو كه‌سانه‌ی
باوه‌ڕتان هێناوه ،هۆ موس���وڵمانینه ،ئه‌گه‌ر راست ده‌كه‌ن و موس���وڵمانن ل ه خوا بترسن و ئهو س���وه توڕ هه‌ڵده‌ن ،كه‌ب ه ده‌ستانه‌و‌ه ماوه (یه‌عنی ل ه سه‌وداو مامه‌ڵه‌تاندا ماوه)! .ئه‌گه‌ر
وا ناكه‌ن ده‌ی س���ا دڵنیابن له‌وه‌ی ،كه‌خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صلى الله علیه وس���لم ئیعالنی جه‌نگ ده‌ك���هن به‌رامبه‌رتان، ئه‌گه‌ر تۆبه‌شتان كرد ،ئهوه سه‌رمایه‌كه‌ی خۆتان هه‌ڵگرنه‌وه‌و ئهوی تری الده‌ن و راده‌ن ،بڕوان ه ئه‌م هه‌ڵوێست ه ل ه سوخۆریی و سه‌یری سه‌رمایه‌داریی بكه ،كه‌هه‌ر ل ه سه‌ره‌تاو‌ه له‌سه‌ر ئه‌م سوخۆریی ه تاوانكاریی ه دروس���تبوه ،ئایا سه‌رمایه‌دارییه‌ك ل ه جیهاندا هه‌ی ه س���وی پێ حه‌رام بێت؟! نه‌خێر ،دژوار ئه‌وه‌یه، كه‌ناوه‌كه‌شیان له‌و خهڵكه داماوه كردوه به (فائیده)! * ئیسالم دیدو تێڕوانین و پێناسه‌ی ده‌وروبه‌ر وه‌كو حه‌قیقه‌تی شته‌كان ده‌دات ه ش���وێن كه‌وتوانی بۆی ه ناهێڵێت السه‌نگ بن و وابزان���ن ژیان هه‌ر الیه‌نی م���اددی و تێركردنی حه‌زه‌كانی جه‌س���ته‌و ده‌رونه ،نا ،پێش هه‌مو شتێك مرۆڤ ب ه قه‌ناعه‌تی ژیری���اری عه‌قیده‌یه‌ك���ی ل ه ناخی دڵ و ده‌روندا بۆ دروس���ت ده‌بێت ،كه‌ئه‌وه‌ی ل ه رێی وه‌حیه‌و‌ه ب ه كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی گه‌یشتو‌ه ڕاسته‌و پێناسه‌ی حه‌قیقی شته‌كانه ،نه‌ك بۆچونی فه‌لس���ه‌فی وێڵ و لێڵ ،پاشان ئه‌م مرۆڤ ه ئیماندار‌ه پێویستی ب ه گه‌ش���هی رۆح ه تا پارس���ه‌نگ بێت ،ئینجا له‌سه‌ر بناغه‌ی ژیریی دامه‌زراو رۆحی پاك ،ره‌فتارو رهوشتی پارسه‌نگی خۆی داده‌مه‌زرێنێت ،ك ه ئه‌مه‌ش���ی به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ موسوڵمانانی ت���ردا ڕۆژان ه مومارهس��� ه كردو په‌یوه‌ندی خ���ۆی ل ه گه‌ڵیاندا له‌سه‌ر ئه‌ساس���ی برایه‌تی دینیی دامه‌زراند ،ئهوه ب ه هه‌موان ئهو كلتورو دابونه‌ریت ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه دێنن ه كایهوه ،كه‌خزمه‌تی كۆمه‌ڵگ ه پارسه‌نگ ه به‌به‌زه‌ییه‌ك ه ده‌كات ،ئینجا به‌م پهروهرده كراوه پارسه‌نگ ه ده‌فه‌رموێ :ژیان گیان و مادده‌یه ،پارسه‌نگی دنیاو قیامه‌ت داواكراوی ته‌مه‌نه ،هه‌ستی دیندارییت با دیدت رۆش���نتر كات ،به‌اڵم س���ه‌رمایه‌داریی پراگماتیزم هه‌ر ده‌ڵێ: س���ودو پاره ،ده‌ڵێ :دین و قیه‌م ئه‌وه‌یه ،كه‌س���ودی ماددیت پێ ده‌گه‌ێنن ،ده‌نا هیچ ،ده‌ڵێ :ئهو كلتوره‌ی رێی ماددیت لێ ده‌گرێت بیخه‌ره كه‌ناره‌وه! * هه‌روه‌ها ئیسالم ئهو ئازادییه‌ی سنوری دیار نی ه ب ه فه‌وزاو به‌ره‌اڵی���ی ده‌زانێت ،چونك ه دابین ب���ون و هێمنی له‌و جۆره به‌ره‌اڵی���ی و ڕه‌هایی���ه‌دا نیه ،ئهو ئازادییه‌ی س���ه‌رمایه‌داریی ڕه‌واجی پێ ده‌دات و ناوی ده‌نێت مونافه‌س���هی ش���ه‌ریفانه‌و كێبڕكێی سه‌ربه‌ستانه ،ل ه زۆر الیه‌نه‌و‌ه ل ه شهڕه پاڵی سه‌گه‌ل ده‌چێت ،كه‌له‌س���ه‌ر الك ه تۆپیوێك ده‌خۆن و ش���ه‌ڕ ده‌كه‌ن و 50
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
هیچ ڕێسایه‌ك غه‌یری هێزو كه‌ڵب ه ل ه ئارادا نیه ،نابینیت جاری وا هه‌ی ه كۆمپانیاكان ده‌بن ه هۆكاری جه‌نگی نێوان ده‌س���ه‌اڵت ه سیاس���یه‌كان و له‌و نێوانه‌دا خه‌ڵكانێكی زۆر ل ه گه‌نجی بێكار ده‌بن ه س���وته‌مه‌نی ملمالنێ خوێناویه‌كه‌ی ،كه‌له‌به‌ر حه‌زێكی مونحه‌ریف یان ئینفیعالێكی شێتانه به‌رپا بوه، كه‌وابو ئاش���كرایه ،كه‌جیاوازیی ته‌واو ل ه نێوان ئیس�ل�ام و سه‌رمایه‌دارییدا هه‌یه ،زه‌قترین خاڵی ناكۆكی بریتیه له: 1ـ سه‌رمایه‌داریی وه‌كو وتمان سیستمێكی حوكمی جاهیلییه‌ته‌و ئیس�ل�ام به‌رنامه‌ی خوای كردگاره ،كه‌ب���ۆ مرۆڤایه‌تی دیاری كردوه ،ك ه مه‌نزومه‌یه‌كی ته‌واو گش���تگیره‌و هه‌مو الیه‌نه‌كانی مه‌عریفی و فیكریی و سیاسی و سه‌ربازی و ئابوری و داوه‌ریی و كۆمه‌اڵیه‌ت���ی و فێرخوازیی و راگه‌یان���دن و الیه‌نه‌كانی تر دهگرێتهوه ،ك ه هه‌مویان ل ه یه‌ك سهرچاوهی دیدو پێناسه‌و‌ه دێن .ل ه كاتێكدا ،كه‌س���ه‌رمایه‌داریی ل ه ئه‌سڵیدا مه‌زهه‌بێكی ئابورییه‌و مه‌رج نی ه دامه‌زرێنه‌رانی ل ه دیدی فه‌لسه‌فی و سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیی و الیه‌نه‌كانی تری ژیانیاندا سه‌ركه‌وتو بوبن و راست بۆ پێناس���هو هه‌ڵوێست ه ره‌واكان چوبن .جیاوازیه‌كانی نێوانیان زۆره. 2ـ ئیس�ل�ام بریتی ه ل ه خۆته‌سلیم كردن ب ه خوای په‌روه‌ردگار، س���ه‌رمایه‌دارییش بریتی ه ل ه خۆ ته‌سلیم كردن ب ه بتی پاره‌و س���امان و عیباده‌ت كردنی ب ه چۆنیه‌تی كۆكردنه‌وه‌و گه‌نجین ه كردنی! 3ـ س���ه‌رمایه‌داریی خاوه‌نیه‌تیه‌كی بێ مه‌رج و س���نور ده‌دات ه ت���اك ،به‌اڵم ئیس�ل�ام ،كه‌خاوه‌نێتی حه‌اڵڵ كردوه ،س���نوری حه‌اڵڵ و حه‌رامی بۆ دیاری ك���ردوه‌و چاالكیه‌كانی مرۆڤی ب ه پێی رێسایه‌كی پارس���ه‌نگ دیاری كردوه ،كه‌ده‌فه‌رموێ( :ال َ ���رار) وات���ه :ن ه زیانت لێ بكه‌وێ���ت و ن ه زیان ض َ ض َ ���ر َر وال ِ بده‌یت. 4ـ س���ه‌رمایه‌داریی رێ ل ه كۆكردنه‌وه‌و ب ه خاوه‌ن بونی پاره‌و س���امان ناگرێت له‌و رێیانه‌وه ،كه‌ئیس�ل�ام ب��� ه حه‌رامی زۆر بوغزێنراوی داناون ،وه‌كو :سوخۆریی ،كهل ه ئیسالمدا تاوانێكی زۆر گه‌وه‌ره‌یه ،ته‌نانه‌ت پێغه‌مبه‌ری خوا صلى الله علیه وسلم ل ه فه‌رموده‌ی س���ه‌حیحی الی ش���ێخی ئه‌لبانیدا ده‌فه‌رموێ: تاوانی سو (ریبا) ئه‌گه‌ر بكرێت ب ه حه‌فتا بهشهوه به‌شی هه‌ر كه‌می له‌و‌ه گه‌وره‌تره ،كه‌موسوڵمان زینا له‌گه‌ڵ دایكی خۆی
بكات ،ئه‌م ه چۆن ل ه سیس���تمی ئیسالمیدا جێی دهبێتهوه؟! یان چه‌واشه‌كاریی و گیردانی پێداویستی ب ه ئومێدی گرانبون و ماشینه‌وه‌ی یاس���ایی و..هتد ل ه كاتێكدا ئیسالم هه‌مو ئه‌م شێواز‌ه كاسبیانه‌ی پێ حه‌رامه‌و پاره‌و سامانه‌كه‌ش ،كه‌پێیان په‌یدا ده‌كرێ���ت نابێت به‌كار بهێنرێته‌وه‌و ده‌خرێته‌و‌ه س���ه‌ر به‌یتولمال ،كه‌دارایی گشتی خهڵكه. 5ـ سه‌رمایه‌داریی كێبڕكێی نێوان خه‌ڵكی ل ه هه‌مو بواره‌كاندا ب��� ه كراوه‌یی ه���ان ده‌دات و ئه‌م��� ه ب ه یه‌كێك ل ه ئاڕاس���ت ه سه‌ره‌كیه‌كانی سیستمی خۆی ده‌زانێت ،ل ه كاتێكدا ،كه‌ئیسالم ئه‌مه‌ی قبوڵ نیه ،كه‌ده‌س���ه‌اڵتدار بیبات و بێ ده‌ست سه‌یری كات ،چونك��� ه له‌و چینایه‌تیه‌دا هه‌ژاراو ده‌س���كورته‌كان زۆر بێ به‌زه‌ییان ه ده‌بن به‌ژێر تین و فش���اری ژیانه‌كه‌وه ،چونك ه ده‌ستمایه‌یه‌كیان پێ نیه تا پێی هه‌ستنه‌وه. 6ـ سیستمی سه‌رمایه‌داریی هاریكاریی كۆمه‌اڵیه‌تی زه‌كاتدانی ناو خودی كۆمه‌ڵگه‌ی تێدا نی ه وه‌ك ،كهل ه ئیس�ل�امدا هه‌یه، ك ه ب ه بێ ره‌نج و ماندو بون و منه‌تكاریی و شكاندن ،سااڵن ه پش���كێك س���امانی كۆكراوه‌ی ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ب���ۆ هه‌ژاره‌و ده‌س���كورته‌كان ده‌ڕوات ،هه‌ژاری���ش ،كه‌ئه‌م��� ه وه‌رده‌گرێت ده‌زانێت مافی خۆیه‌تی ،ئه‌م هاریكاریی ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه یه‌كێك ب���وه له‌و قه‌اڵیانه‌ی كۆمه‌ڵگه‌ی ئیس�ل�امی ب��� ه درێژایی مێژو پاراستوه ،نابینیت دوژمنانی ئیسالم بۆ ئهوهی زه‌كات نه‌گات ه موسته‌حه‌ققانی چۆن سۆراغی موس���وڵمان ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌كه‌ن و ب ه دوی زه‌كاتدانیاندا ده‌ڕۆنه‌وه؟! ئ���هوهی ل ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌كه‌دا هه‌یه ،باجدانه ،له‌و باج ه كۆكراوه‌ی ه ئهوهنده ده‌درێت ه موحتاجه‌كه ،كه‌ره‌س���یدی هه‌یه، بۆ نمون ه كابرا پێش���تر كاری نه‌كردبێت و زه‌ریبه‌ی نه‌دابێت، بش���مرێت ل ه برسان هیچ دائیره‌یه‌كی ده‌وڵه‌ت پاره‌ی ناداتێ، سه‌یر ئه‌وه‌یه ،كهل ه سه‌ره‌مه‌رگدا بێت كۆمه‌ڵگه‌كه‌ش یارمه‌تی نادات ،چونك ه خاوهنی ئهو قیه‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تی ه نیه ،كه‌خێره‌و زه‌كاته‌و به‌و كابرا موحتاج ه ده‌شێت ،حكومه‌تیش رێ بگرێت ده‌بێت ب ه دزییه‌و‌ه هه‌ر بیدرێتێ ،ل ه ئیس�ل�امدا مه‌سئولیه‌تی م���اف و ئه‌رك ته‌نها له‌س���ه‌ر حكومه‌ت نیه ،به‌ڵكو له‌س���ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌كه‌ش���ه ،به‌اڵم ل ه سیستمی س���ه‌رمایه‌دارییدا وانیه، ده‌یان حاڵه‌تی خه‌مناك ل ه رۆژنامه‌كانی رۆژئاوادا له‌سه‌ر مردنی بێ كه‌س���یان ه باڵوده‌كرێته‌وه ،هه‌ر ده‌بینی���ت و رۆژنامه‌یه‌ك 51
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
نوسیوێتی فاڵن كه‌س شه‌ش مانگ ه ل ه ماڵه‌كه‌ی خۆیدا مردوه‌و دراوسێكانی ب ه بۆگه‌نه‌كه‌یدا زانیویانه ،ل ه نه‌رویج باوكێك سێ س���اڵ بو مردبو ،ئینجا زانرا ،ك ه كوڕو كچه‌كانی هاتن ه س���ه‌ر ته‌له‌فزیۆن و قسه‌یان له‌گه‌ڵ كردن ب ه شه‌رمه‌زارییه‌و‌ه ده‌یانوت په‌یوه‌ندیمان كه‌م بوه له‌گه‌ڵیدا ،موزیعه‌ك ه ل ه كوڕه‌كه‌ی پرسی لهم ماوه‌ی سێ ساڵه‌دا تۆ ته‌له‌فۆنیشت بۆ نهكردوه؟! وتی : به‌ڵێ دوو جارم بۆ كردوه! 7ـ سه‌رمایه‌داریی رێ ب ه خاوه‌ن پاره ده‌دات ب ه كه‌یفی خۆی و هه‌ر چۆنێك بیه‌وێت خه‌رجی كاتهوه ،ب ه زێده‌ڕۆیی خۆراك
هه‌ژارانی ئه‌مریكای سه‌رمایه‌داری
و پۆش���اك و كڕینی شتی خه‌یاڵی س���ه‌یرو گران به‌ها ،كه‌بۆ خاوه‌نه‌كه‌ی هیچ ش���وێنێك ناگرێت ،وه‌ك���و كڕینی وێنه‌یه‌ك ب ه یه‌ك ملیۆن یۆرۆ ،یان قومار كردن و ش���ه‌راب و ئاهه‌نگی بێ مانا .ئهمان ه ل ه ئیس�ل�امدا جێیان نابێتهوه ،چونك ه خه‌رج كردنیش ب ه پێی سنوری حه‌اڵڵ و حه‌رامه. 8ـ سه‌رمایه‌داریی مه‌حروم ه ل ه هه‌ندێك هاریكاریی كۆمه‌اڵیه‌تی، كه‌په‌یوه‌ندی ب ه پاره‌و س���امانه‌و‌ه هه‌یه ،وه‌كو میراتگرێتی و دابه‌شكردنه‌وه‌ی سامانی مردوه‌كه ،سه‌رمایه‌داریی هه‌قی نی ه به‌س���ه‌ر خاوه‌ن پاره‌كه‌وه ،كه‌وه‌س���ێت بكات هه‌مو پاره‌كه‌ی بۆ س���ه‌گه‌كه‌ی ته‌رخ���ان بكرێت ،یان ب���ۆ به‌رازه‌كانی ،به‌اڵم ئیسالم ل ه سه‌ره‌مه‌رگی كابرادا ،كه‌په‌ی ب ه شت ده‌بات و زۆر نه‌كه‌وتبێت ه حاڵه‌تی بێ هۆش���ییه‌و‌ه رێ ته‌نها ب ه به‌خش���ینی سێیه‌كی سامانه‌كه‌ی ده‌دات و مه‌رجیش ه بیبه‌خشێت ه كه‌سان
و پرۆژهی پاك و به‌سودو حه‌اڵڵ .باقی پاره‌كه‌ی تری ب ه پێی خشته‌یه‌ك ل ه ژن و زارۆكه‌كانی دابه‌ش ده‌كرێت. 9ـ ئیس�ل�ام وا ل ه شوێن كه‌وتوه‌كانی ده‌كات خۆیان ل ه خۆیان بپرس���نه‌وه‌و ب ه دینداریی و ته‌قوای���ان له‌ژێر چاودێریی زاتیی خۆیاندا بن ،هه‌س���ت ب ه مه‌سئولیه‌تی قیامه‌تیان بكه‌ن ،سزاو پاداشتی ئه‌ویان هه‌میش ه له‌به‌رچاو بێت ،پاداشتی الی خوایان پ���ێ گرنگتر بێت وه‌ك ل��� ه قازانجی دنیای���ی ،ئه‌م ه ب ه هیچ ش���ێوه‌یه‌ك ل ه مرۆڤ و كۆمه‌ڵگه‌و سیستمی سه‌رمایه‌دارییدا نابینی���ت ،چونك ه ئه‌م گیانی خۆبه‌خش���یی ه ب��� ه دینداریی و ب���اوه‌ڕ ب ه رۆژی دواییه‌و‌ه په‌یوه‌ند ده‌بێت ،ئه‌وانیش له‌س���ه‌ر فه‌ڕماس���ۆنیی و بێ دینی پهروهرده ب���ون ،بۆی ه بیروباوه‌ڕو هه‌س���تیان بۆ غه‌یری م���ادد‌ه ناچێت ،س���ه‌رمایه‌داریی زۆری هه‌وڵدا ئه‌م كه‌لێن ه ل ه سیس���تم و كۆمه‌ڵگه‌كه‌یدا پڕ كاتهوه، په‌ن���ای برد‌ه به‌ر هاندان و س���زا ،به‌اڵم هه‌ر نه‌گه‌یش���ت ه ئهو به‌رهه‌مه‌ی ،كه‌هه‌س���تی چاودێری���ی خوایی ل ه دڵ و ده‌رون و ڕه‌فتاری ئیمانداراندا دروستی ده‌كات. 10ـ له‌ب���ه‌ر ئهوهی الی س���ه‌رمایه‌داریی پاره‌و س���امان په‌یدا كردن ب ه هه‌مو چۆنیه‌تیه‌ك ش���یاوه ،ده‌بینیت ده‌یان شێوازی چه‌وسانه‌وه‌و فێڵبازیی كراوه ب ه یاسا ،ده‌بینیت یه‌كێك له‌به‌ر ب���ێ كاریی و په‌ك كه‌وته‌یی ئهو س���وه‌ی ب���ۆ نه‌دراوه‌ته‌وه، كه‌له‌سه‌رێتی ،یه‌كێكی تر دێت و سوه‌كه‌ی لێ ده‌كڕێته‌وه ،بۆ نمون ه كابرا قه‌رزی بانكی داوه‌ته‌وه‌و سوی زیاده‌ی سێ ساڵی له‌س���ه‌ر ماوه ،به‌اڵم نیه‌تی مانگان ه پش���ك ه دیاری كراوه‌كه‌ی بدات���هوه ،یه‌كێكی ت���ر دێت و پێی ده‌ڵێ :ئێم��� ه ئهو قه‌رز‌ه ده‌خه‌ین ه سه‌ر خۆمان تۆش ل ه به‌رامبه‌ردا كار الی ئێم ه بكه‌و س���اڵێك خانوه‌ك ه بێ به‌رامبه‌ر بده ب ه ئێم���ه ،له‌به‌ر ئهوهی ئه‌ویش ناچاره ،چونك ه بانكی یه‌كه‌م خانوه‌كه‌ی زه‌وت ده‌كات و بۆ س���وه‌كه‌ی خۆی ده‌یفرۆش���ێتهوه ،ئ���هم كابرای ه مامه‌ڵ ه زاڵمانه‌ك���هی دووه‌م قبوڵ ده‌كات ،یان ب��� ه پێچهوانهوه ،دوو سه‌رمایه‌داریی گه‌د‌ه زل ،كهل ه ش���ێوه‌ی بانكدا ده‌رده‌كه‌ون، بانكی یه‌كه‌م ،كه‌پاره‌ی س���ێ س���اڵه‌كه‌ی له‌س���ه‌ر كابرایه، پش���ك ه سو‌ه قه‌رزه‌كه‌ی كابرا ب ه بانكی دووه‌م ب ه نیو قیمه‌ت ده‌فرۆش���ێتهوه ،بێ ئهوهی كابرای قه‌رزار ئاگای لهم كه‌ین و به‌ین ه بێت ،بۆ نمون ه كابرا ده هه‌زار یۆرۆی سو له‌سه‌ر ماوه، كه‌بی���دات ب ه بانك���ی یه‌كه‌م ،بانك���ی دووه‌م دێت ه الی بانكی 52
ذمارة ()2
زستانى 2011
ڕێ ل ه سه‌رمایه‌دار��یی بگرن!
یه‌ك���هم و ده‌ڵێ من پێنج هه‌زار ی���ۆرۆی حازرییت ده‌ده‌مێ و سوی مانگانه‌ی كابرا بخه‌ر‌ه سه‌ربانكی من ،ئاوا سوه‌ك ه ده‌كڕن و ده‌یفرۆش���نه‌وه‌و كابرای قه‌رزاری���ش جاربۆجار دهكهوێتهوه ژێ���ر مه‌رجی نوێ ،بێ گومان ئیس�ل�ام رێ به‌م جۆره مامه‌ڵ ه س���ته‌مكاران ه نادات و هه‌ر ل ه س���ه‌ره‌تاو‌ه مامه‌ڵه‌ی سوه‌كه‌ی پێ حه‌رامه ،ل ه به‌دیلی ئه‌وه‌ش���دا شه‌رع ده‌یان جۆر كڕین و فرۆش���تنی داهێناوه ،كه‌زۆرینه‌ی هه‌ر ئه‌وه‌یه ،كه‌ب ه درێژایی مێژوی مرۆڤایه‌تی له ناو میلله‌تاندا مامه‌ڵه‌ی پێ كراوه . 11ـ سه‌ربه‌س���تی ل ه سیستمی س���ه‌رمایه‌دارییدا سنوری نیه‌و ره‌های���ه ،كابرا ئ���ازاد‌ه ل ه ده‌ربڕینی كوف���رو ئیلحادو جنێو، ئازادی كه‌س���ایه‌تی پڕ‌ه ل ه چۆنیه‌تی فسق و فجورو به‌ره‌اڵیی و بێرێزیی ،سه‌ربه‌س���تی ئابوری پڕ‌ه ل��� ه چۆنیه‌تی غه‌ش و فێڵكاریی و دزیی و گزیی ،به‌اڵم سه‌ربه‌س���تی ل ه ئیسالمدا ب ه قیه‌می خواناسیه‌كه‌و‌ه په‌یوه‌س���ته ،هه‌مو سه‌ربه‌ستیه‌كان و چۆنیه‌تی مومارهس��� ه كردنه‌كانیان ده‌بێت ل ه بازنه‌ی شه‌رعدا ب���ن ،بۆ ئهوهی ماف و ئه‌رك و ده‌س���ه‌اڵته‌كان ئیس���تیغالل نه‌كرێن. 12ـ سه‌رمایه‌دار هه‌میش ه ل ه پشێوی و ئاڵۆزیی و ناڕه‌حه‌تیدایه، چونك ه یه‌قینی ب ه رۆزیده‌رێتی خوا نهماوه ،باوه‌ڕی ب ه زیندو بونه‌و‌ه نیه‌و ده‌شترس���ێت هه‌بێت ،كه‌ده‌كه‌وێت ه سه‌ر غایله‌ی هه‌بون���ی خواو نه‌بونی ،ل ه ترس���ی ئهوهی بۆی بس���ه‌لمێت، كه‌هه‌ی���هو موحاس���ه‌به‌ی ده‌كات خێرا باس���ه‌ك ه ده‌گۆڕێت و نایه‌وێت بكه‌وێت ه باس���ی واوه نه‌بادا خواناس���یی سه‌روه‌ت و س���امانه‌كه‌ی ل ه ده‌س���ت دا ،كه‌ده‌زانێت ب ه ح���ه‌رام په‌یدای كردوه ،ئینجا وه‌كو س���ه‌رمایه‌دارانی ب ه كۆمه‌ڵ ل ه زیاد بونی دانیشتوان ده‌ترس���ن هه‌ر وه‌كو ،كهل ه كه‌مبونی ده‌ترسن ،ل ه زیادبونی بواری كاركردن و وه‌به‌رهه‌م هێنان ده‌ترس���ن ،هه‌ر وه‌كو ،كهل ه ته‌سكبونه‌وه‌و ته‌نگژه‌ی دارایی ده‌ترسن ،ل ه شه‌ڕو ش���ۆڕ ده‌ترس���ن و حه‌زیش ده‌كه‌ن به‌رپا ببێ���ت تا كااڵكانی خۆیانی تێدا س���اغ كهنهوه ،ئه‌گه‌ر ئه‌مریكاو به‌ریتانیا واڵتان داگیر نه‌كه‌ن سوپاكه‌یان بۆچی فیشه‌كی چه‌كی سوكی پیاده ل ه نه‌رویج ده‌كڕێت؟ ئه‌دی نه‌رویج ئه‌م هه‌مو فیشه‌ك ه ب ه كێی بفرۆشێت ،كه‌به‌رهه‌می ده‌هێنێت ؟! ئیتر كابرای سه‌رمایه‌دار وه‌كو تاك ه كه‌سی خاوه‌ن كۆمپانیا ،یان خاوه‌ن پشكی پاره‌ی زۆری بانق ،یان خاوه‌ن حزبی س���ه‌رمایه‌داریی سه‌ر كورسی،
هه‌م���و هه‌ر له‌و ناڕه‌حه‌تیه‌دان ،ئه‌مه‌ش هه‌س���ت پێ ناكه‌یت هه‌تا نه‌چیت ه قواڵیی كۆمه‌ڵگه‌كانیانه‌وه. 13ـ ئهوهی ل ه س���ه‌رمایه‌دارییدا نیه ،به‌زه‌ییه ،خۆشه‌ویستیه، دۆس���تایه‌تیه ،متمانه‌ی���ه ،له‌و سیس���تم ه چینایه‌تیه‌دا كه‌س ب ه ته‌نگ كه‌س���ی ترهوه نایات ،هه‌م���و ده‌ڵێ با ببورێته‌و‌ه ، به‌ڵكو بتوانم ش���تێكی لێ بماش���مهوه ،با س���ه‌رخۆش ببێت ،به‌ڵك���و ئیمزای ش���تێكی پێ بك���هم ،با بمرێ���ت ،به‌ڵكو پش���كێك ل ه س���امانه‌كه‌ی بپچڕم ،كه‌چی به‌رهه‌م ه زیاده‌كه‌ی خۆی ده‌س���وتێنێت یان ده‌یخات ه ده‌ریاو‌ه بۆ ئهوهی نه‌كه‌وێت ه بازاڕه‌وه‌و نرخی دابه‌زێت ،به‌م���ه‌ش ملیۆنه‌ها كه‌س مه‌حروم ده‌كات ،چینی ئۆرۆستۆكراتی ده‌وڵه‌مه‌ندو گه‌ده‌زلی سه‌ره‌و‌ه ل ه جیهانێكی تایبه‌ت ب��� ه خۆیدایه‌و هه‌واڵی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ل ه رۆژنامه‌یه‌كی سه‌رمایه‌دارییه‌و‌ه دهخوێنێتهوه ،ته‌نانه‌ت دوكان و بازاڕی كڕین و فرۆشتنیش���ی جیای���ه ،ره‌فتاری میوانداریی و ته‌ش���ریفات و ئه‌ته‌كێتی دانیش���تن و به‌پێ���وه بون و نازو نوك و ش���ێوازی خ���واردن و خواردن���ه‌وه‌ش هه‌موی ب ه پێی نه‌ریتی تایبه‌تی چین ه مه‌خمه‌ڵییه‌كه‌ی س���ه‌رێیه ،چینه‌كانی خواره‌وه‌ش ئهوهی نایزانن ئه‌وانه‌یه ،چونك ه مه‌حرومن ل ه زۆر شتی پێویس���تی ،ئه‌مانیش ل ه سه‌ره‌تاو‌ه ره‌نجی زۆریان دا ، به‌اڵم باڵ شكاوانه كه‌وتنه‌و‌ه خوارهوهی كۆمه‌ڵگه‌كه. ئهو كه‌س���هی ل ه دوره‌و‌ه یان س���ه‌تحی سه‌یری كۆمه‌ڵگه‌ی رۆژئاوایی ده‌كات ئهمان ه نابینێت ،چونك ه وه‌كو تۆ ره‌ش���تری دی���وه ،خراپتری دی���وه ،هه‌ژارتری دیوه ،زین���دان و قه‌هرو مه‌حرومبونی دیوه ،جارێك نه‌بو وه‌ك تۆی كورد ببێت ه خاوه‌ن ئازادی و خۆراك و پۆشاك و هه‌لی ره‌خساو بواری خۆسه‌لماندن، رۆژهه‌اڵتیه‌كانی تریش وه‌كو تۆ سه‌رس���امن به‌م س���ۆپه‌رمان ه س���ه‌رمایه‌دارییه‌و كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت و حكومه‌ته‌كه‌ی ،به‌اڵم ئه‌م ه ل ه قواڵیی���دا وانیه ،هه‌موی دێزه ،هه‌موی وه‌كو دیواری زیندان ه ژێرزه‌مینه‌كانی موخابه‌رات ره‌شیی و خوێنه ،هه‌موی هه‌ڵپه‌ی بێ روحمی و تێكشكاندنی یه‌كتره ،به‌اڵم ب ه داخه‌و‌ه ئهوی س���ه‌یری س���ه‌ر ده‌ریاك��� ه ده‌كات وا ده‌زانێ ئهوهی ناو ده‌ریاكه‌ش له‌گه‌ڵ تیش���كی زێڕینی خۆرو چیاو سه‌وزاییه‌كانی ده‌وروب���ه‌ردا ده‌بن��� ه دیمه‌نی جوان ،نازانێت ن���اوه‌و‌ه پڕ‌ه ل ه هێتله‌رو مۆسۆلینی و ستالین و بریجنێف و جۆرج بۆش .
53
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!! نو س ی ماست نی : ه‌ر له عه‌ب د و ئوس ڕ‌هح م ا ولی ن م و فیقهی حه م ه د به‌شی یه‌كه‌م ئیسال عا ر می ف
ئه‌وه‌گرنگ ه بۆ ماناو مه‌به‌س���تی (ئازادی بیر)و(بیری ئازاد)پێناس���ه‌وپه‌یاممان هه‌بێت ،به‌اڵم له‌و‌ه گرنگتروسه‌نگینتر بینین وناسینی مرۆڤـ خۆیه‌تی به‌مه‌یان ئه‌گه‌ر وه‌كو خۆی ناوونامه‌ی خوێندرایه‌و‌ه ئه‌وا زۆر باسی تری په‌یوه‌ندیدار ب ه خوڕی دێت ه به‌رده‌س���تمان!،كات وكاری زۆریشمان بۆ دهگێڕێتهوه وبه‌دوورمان ده‌گرێت ل ه بیروبه‌یانی البه‌الیی وخۆ نغرۆم كردن ل ه هه‌وڵی هیچ و مایه پوچدا!. مرۆڤه‌كان ب ه درێژایی مێژوویان ب ه تایبه‌تی چینی ڕوناكبیران وفه‌یله‌سوفان -به‌هه‌مووجۆروفێرخان ه جیاوازه‌كانه‌و‌ه -ل ه هه‌وڵ وته‌قه‌الی ئه‌وه‌دابوون مرۆڤـ بناسێنن وكون وكه‌له‌به‌ر‌ه نهێنی وپێچاوپێچه‌كانی ناوجیهانی ئاڵۆزی ئاده‌می ده‌سخه‌ن وبه‌و پێ و به‌ند‌ه پێناس���ه‌یه‌كی بكه‌ن وخۆی بناسێنن به‌خۆی! .بیری فه‌لسه‌فیانه‌ی یۆنانییه‌كان-ك ه هه‌زاران ساڵ ه بووه‌ت ه ڕووگه‌ی ڕۆژئاواییه‌كان ول ه سه‌ده‌یه‌ك زیاتره‌گه‌النی موسڵمانیش گیرۆده‌ی هه‌ڵپه‌وهه‌ڵكوتانیانه-خۆیان زۆرسه‌خڵه‌ت كرد تابتوانن مرۆڤـ وێنا بكه‌ن ل ه چوارچێوه‌یه‌كی فیكری فه‌لس���ه‌فیدا،به‌اڵم ئه‌م ژان وشڵه‌ژانه(كه‌م وكوێر)ئه‌ندامێكی لێ كهوتهوه هه‌رساته‌ی ده‌كه‌وێت ه چاڵ وچه‌مێكه‌وه!!.ئه‌وئاكام ه فه‌لس���ه‌فییانه‌ش لێی كه‌وت���هوه ن���ه‌ك ڕووی الی عه‌قڵمه‌ندانی نی ی ه به‌ڵكو بازاڕی بیروبه‌رنامه‌ی مرۆڤی ب ه ته‌واوی شڵه‌قاندو له‌توپه‌ت بوونێكی
هێنای ه كایهوه تا ئه‌مڕۆش هه‌موو مرۆڤایه‌تی باجه‌كه‌ی ده‌دات!، نه‌ك ته‌نها ل ه داهات وس���اڵهاتی ،به‌ڵكو ل ه خوێن وكه‌رامه‌ت و بیروباوه‌ڕوچاره‌نوس���ی ئایی���ن و ئایینده‌ی!،بیدعه‌فیك���ری فه‌لس���ه‌فییه‌كانی ئه‌رس���تۆوئه‌فالتۆن س���ه‌باره‌ت ب��� ه تاقان ه خوای بونه‌وه‌روله‌تكردنی كۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی وپێناس���ه‌یان بۆئافره‌ت���ان وك���ێ پایه‌داره‌وك���ێ پیاده‌یه..هتد؟وتا ده‌گات ه ڕێچك ه ماركس���ی وداروینی وفرۆیدی وس���ارته‌ری ومیكیاڤیلی وڕۆژهه‌اڵتناسه‌كان-س���وری به‌رله‌شكری داگیركه‌رانی ڕۆژئاوا- له‌وێشه‌و‌ه بۆ فۆكۆیاماوهانتغتۆن،بانگده‌ران وبوقژه‌نانی شه‌ڕی كۆتایی ومان���هوهی هه‌تاهه‌تایی‌و ئه‌مری���كاو به‌كۆیل ه بوونی جیهان!! ،نمونه‌ی قۆناغ ه جیاجیاكان���ی ئه‌وبه‌ری ده‌ریاكانن ده‌توانی���ن لێیان���هوه ڕووی ناوه‌وه‌ی���ان و دی���وی نهێنییان بخوێنینه‌وه ،بۆئ���هوهی قه‌یران وقه‌وانی فه‌لس���ه‌فه‌خانه‌كان 54
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
تێپه‌ڕێنین سه‌باره‌ت ب ه ماناومه‌به‌ست ل ه مرۆڤـ‌ومرۆڤایه‌تی،هیچ په‌ناوپه‌ندبه‌خش���ێكیش ن���ی ی ه بگات ه قه‌دوب���ااڵی ده‌قه‌كانی وه‌حی تا لێیهوه خۆمان پێ بناس���ێنێ ،بۆی ه پێویست ده‌كات ل ه چه‌ندالیه‌كه‌و‌ه عه‌رزوحاڵی مرۆڤـ ب ه ڕووانگ ه ئیس�ل�امییه‌ك ه بخه‌ین ه ڕوو : ( )1 (پێناسه‌وپه‌یام)
ئه‌م ه ڕیكالم وڕێگای كۆمه‌ڵ وكۆمه‌ڵگه‌ی هایوهوونییه! ،ئه‌م ه قیڕوهوڕی درۆزنانه‌ی گه‌روی نوساوی(مرۆڤه‌قه‌زه‌مه‌كان)!یان گاره‌گاری لیخن وشه‌قه‌ی پێڕی چه‌پڵه‌وتاقمی فیكه‌كێشان و خۆفرۆشان نییه
(جێ نشینی نموونه‌یی) و(نموونه‌ی جێ نشینی) خ���وای بڵندوبه‌ڕێ���ز مرۆڤی ل ه قۆناغێ���دا نه‌چه‌قاند ك ه ته‌نها بریت���ی بێت له‌وه‌ی ئایاتی ژماردنی منه‌ته‌كانی و پێداهه‌ڵدانی به‌هره‌كان���ی وس���ه‌ناومه‌دحی جوان���ی یه‌كان���ی ب ه س���ه‌ردا بخوێنێت���هوه وه‌كو ل ه ئایه‌ت���ی ته‌كریم و ل��� ه خاڵی دواتردا دێت–ك ه هه‌موویان نازوڕازێكن شوكرانه‌یان ته‌واونابێت-به‌ڵكو په‌ڕاندی یهوه بۆ قۆناغی پێبه‌خشینی پله‌وپایه‌ی(جێ نشینی) و(به‌ڕێوه‌به‌رێت���ی)ی كاروباری زهوی وزه‌وی نش���ینان و ژین وژیارس���ازی وبه‌شداری ملمالنێ یه‌كان وڕۆیشتن ل ه گه‌ڵیدا تا ال َرب َ ده‌گات ه خاڵی كۆتایی!قورئان ده‌فه‌رموێ[:ؤإ ْذ َق َ ُّك لِْل َم اَل ِئ َك ِة ِ ؤيس��� ِف ُك اع ٌل ِفي ْ ض َخلِي َف ًة َقالُوا أََت ْج َع ُل ِفي َها َم ْن ي ُْف ِس��� ُد ِفي َها ْ إِنِّي َج ِ اآلر ِ ِّ الد َما َء ؤ َن ْح ُن نُ َس���ب ُِّح ِب َح ْم ِد َك ؤنُ َق ِّد ُس لَ َك َق َال إِنِّ���ي أَ ْعلَ ُم َما اَل َتعْلَمُون]
پایانی پهروهردگاره ك ه بڕیارێتی مرۆڤـ پابه‌ندو په‌یوه‌ست كات ب ه خۆیهوه ئه‌گه‌رئه‌وانی���ش مه‌منونی ئه‌م ده‌رووده‌رگایه‌بن!، تا بتوانن ب ه ئاراس���ته‌ی خواو ئاوازی وه‌حی (یه‌كتاپه‌رستی) بڕوێنن و(شه‌ریعه‌ت)بچه‌سپێنن وبیكه‌نه(سلوك وسیاسه‌تی) ڕۆژانه‌و پێوه‌ری دابه‌ش كردن ودیاری كردنی جۆری كه‌سێتی كه‌س���هكان وكه‌رت وكۆمه‌ڵگ���هكان!! ،هه‌روه‌ه���ا ڕێگ ه بده‌ن (زمان وزاراوه‌ی ده‌قه‌كان) هه‌ڵه‌وهه‌ڵوێسته‌كان خه‌تڕێژبكات و(سه‌نگه‌ره‌كان)له‌یه‌كترجیابكاته‌و‌ه وبه‌ره‌ی ئیمان وبێ ئیمان ودۆس���ت ودوژمن بناس���ێنێ و(پله‌وپالر)ی خۆیان پێ بدات. ته‌نه���ا ڕازی بوون ب ه حاڵه‌تی جێ نش���ینایه‌تی وسه‌رس���ام بوون پێی به‌س نیی ه بۆ زیندوكردنه‌وه‌وبزاوتنی بنه‌ما ئیمانی وئینس���انی وفیكری وفیقهییه‌كان ،ئه‌گ���ه‌ر نه‌گات ه دوا پله‌ی ڕه‌واندنه‌وه‌ی پرسیاروپه‌رۆشی فریشته‌كان كاتێ ووتیان ئهوان خراپه‌كاری ده‌كه‌ن وخوێنده‌ڕێژن!! ،ده‌بێت ب ه ترازووی وه‌حی وعه‌قڵ���ی ئیجتهادی ،هه‌موو ده‌زگاكان ،هه‌موودڵه‌كان ،هه‌موو ده‌سته‌كان ،هه‌موو ده‌م و داوێنی كه‌س وكۆمه‌اڵنی ژێر سایه‌ی په‌ی���ڕه‌وی خه‌لیفایه‌تی-ك ه هه‌موو مرۆڤ���ـ دهگرێتهوه -به‌پێی توانا ده‌نگوده‌ستوری خوای گه‌وره‌و پێشهاتی فریشته‌كانیان پێ بگات ودووربن ل ه خراپه‌و په‌خش���ی خراپه‌و سڵ بكهنهوه ل ه یه‌كترك���وژی ب ه ناهه‌ق! ،ئه‌نجا ب���گاری ئهوه ده‌بێت به‌م مرۆڤان ه بوترێ جێ نش���ینی نموونه‌یی!!،خیتابی خه‌لیفایه‌تی مرۆڤه‌كان هه‌ندێ ئامانجی ش���ه‌رعی تری پێو‌ه به‌ند‌ه ده‌بێت بێته‌دی ل ه س���ه‌ر ده‌ستییان ب ه تایبه‌تی بۆكه‌سانی فه‌رماندار و ده‌س���ه‌اڵتدار ك ه ئه‌ویش (دادگه‌ری)یه‌ودابه‌زاندنێتی بۆ ناو هه‌موو جومگه‌كانی كۆمه‌ڵگا هه‌روه‌ها،جه‌نگ وجیهاد‌ه له‌گه‌ڵ ئاره‌زووكاری وخۆپه‌رستی ك ه مرێنه‌ری دادودادگه‌راییه! ،وه‌كو اللَ ْيأم ُ ْ خوای به‌رزوبه‌ڕێز ده‌فه‌رموێ[ :إ َّن هَّ إْ ان ؤإِي َتا ِء ؤال ْح َس ِ ِ ُر ِبال َع ْد ِل ِ
ؤال ُم ْن َكر ْ ِذي ْال ُق ْر َبى ؤي ْن َهى َعن ْال َف ْح َشا ِء ْ ؤال َب ْغ ِي ي ِع ُظ ُك ْم لَ َعلَّ ُك ْم َت َذ َّك ُر َ ون]- ِ ِ -90النح���ل)[ ،إ َّن هَّ ُر ُك ْم أَ ْن تُؤ ُّ ات إِلَى أَ ْهلِ َها ؤإِ َذا َح َكمْتُ ْم اللَ ْيأم ُ َدوا اآل َما َن ِ ِ ُ ْ هَّ هَّ اس أَ ْن َت ْح ُكمُوا ِبال َع ْد ِل إِ َّن اللَ ِن ِعمَّا ي ِعظ ُك ْم ِب ِه إِ َّن اللَ َك َ َبي َ ان َس ِ���ميعًا ْن النَّ ِ يرا] النساء[ ،58يا دَا ُوو ُد إنَّا َج َع ْل َن َ اح ُك ْم َبي َ ْن اك َخلِي َف ًة ِفي ْ ص ً ض َف ْ َب ِ اآلر ِ ِ ُضلَّ َك َع ْن َس���بيل هَّ النَّ���اس ِب ْال َح ِّق اَ يضلُّ َ اللِ إِ َّن الَّ ِذ َ ون ين ِ ؤل َتتَّ ِب ِع ْال َهؤى َفي ِ ِ ِ ِ اب َش ِدي ٌد ب َما َن ُسوا ْ ْ َع ْن َسبيل هَّ اللِ لَ ُه ْم َع َذ ٌ اب]ص26 ِ ِ يو َم ال ِح َس ِ ِ
البقره .30ئه‌مه‌ش-جێ نش���ینایه‌تی -هێڵێكی گش���تی و بێ ()2 55
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
(لوتكه‌ی ڕێز) و (ڕێزی لوتكه‌یی)
الش َج َر َة َف َت ُكو َنا ِم َن َّ ؤل َت ْق َر َبا َه ِذ ِه َّ َر َغ ًدا َحي ُ ْث ِش ْ ���ئتُ َما اَ الظالِ ِم َ ينَ ،فأَ َزلَّ ُه َما َ ُْ اهب ُطوا َبع ُ ُ الشي َ َّ ْط ُ ْض َع ُد ٌّو ْضك ْم لَِبع ٍ ان َع ْن َها َفأ ْخ َر َج ُه َما ِممَّا َكا َنا ِفي ِه ؤقل َنا ْ ِ ُس��� َت َق ٌّر ؤ َم َت ٌ َ ات ؤلَ ُك ْم ِفي ْ ضمْ ي���نَ ،ف َتلََّقى آَ َد ُم ِم ْن َربِّ ِه َكلِ َم ٍ اع إِلى ِح ٍ اآلر ِ
مرۆڤـ ل ه ڕوونبینی نیگا(وه‌حی)وه به‌كۆمه‌ڵێ ده‌س���ته‌واژه‌ی اب َعلَ ْي ِه إِنَّ ُه ُهؤ التَّ ُ الر ِحي ُم 37-34البقره) .گه‌زوبااڵوجوانی ؤاب َّ بابه‌تی ناس���ێنراو ه ك ه ده‌كات ه پله‌وپایه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی خۆی َف َت َ و ل��� ه پێناس و په‌ڕاوی تردا ده‌س���ت ناك���ه‌وێ كاتێ خوای وجه‌وهه‌ری ئه‌م به‌الغ و به‌یانه‌ی قورئانی پیرۆز ،گش���ت پیت اه ْم ِفي ْال َب ِّر ْ ؤح َم ْل َن ُ ؤال َب ْح ِر وڕسته‌یه‌كی په‌یماننامه‌ی نێوان خوای بااڵده‌ست ومرۆڤی كه‌م گه‌ور ه ده‌فه‌رموێ[ :ؤلَ َق��� ْد َك َّر ْم َنا َب ِني آَ َد َم َ اه��� ْم ِم َن َّ ض ْل َن ُ َ ���ات َ ؤف َّ ير ِمم ْ ؤر َز ْق َن ُ َّ���ن َخلَ ْق َنا َت ْف ِض اًيل) ده‌سته ،منه‌تنامه‌ی بێشماروبه‌هره‌ی بێ ئه‌ندازه‌ی ه بۆتاكتاكی َ الطيِّ َب ِ اه ْم َعلى َك ِث ٍ االس���راو ،70ئه‌م ه ڕێزوحورمه‌تی خوای ه ب���ۆ ئاده‌مییه‌كان ك ه نه‌وه‌ی ئاده‌م ئه‌گه‌ر ژیرمه‌ندان��� ه بڕوانن ه ناوونامه‌كانی خوای به‌كرده‌یی ئه‌بینرێ وئه‌بیس���رێ وهه‌مووهه‌س���ت ه زیندووه‌كان به‌رزوبه‌ڕێز ،دوورودژ‌ه ب ه ده‌نگۆوده‌هۆڵی گروپی ش���یعاراتی پێی تێرومه‌ستن!،ئه‌نجا له‌كوێی بوونه‌وه‌ردا؟،ل ه میژووی چی وگه‌ور‌ه هوتاف كێشان وهیچی له‌وان ناچێ ! ،هه‌رئه‌وه‌یه‌ك ه وتم، مه‌خلوقكێدا؟،له‌خ���هم وخه‌یاڵدانی چ���ی زیندوێكدا؟ ،له‌كام ئه‌م ه ڕیكالم وڕێگای كۆمه‌ڵ وكۆمه‌ڵگه‌ی هایوهوونییه! ،ئه‌م ه بنمیچ���ی ئه‌زل وئه‌به‌ددا؟ ،ڕێزوڕێزاندنی مرۆڤـ گه‌یش���تووه‌ت ه قیڕوهوڕی درۆزنانه‌ی گه‌روی نوساوی(مرۆڤه‌قه‌زه‌مه‌كان)!یان ئاس���تی ئهوهی فریشت ه -ك ه پاكترین به‌نده‌ی خوای گه‌وره‌ن -گاره‌گاری لیخن وش���ه‌قه‌ی پێڕی چه‌پڵه‌وتاقمی فیكه‌كێش���ان كڕنۆش���ی بۆ به‌رن وس���ه‌ری بۆ بخه‌ن��� ه زهوی؟ ،وات ه دانان و خۆفرۆش���ان نییه! ،ئه‌مه‌وئه‌وانیترل ه فه‌رموده‌وفه‌رمانه‌كانی ودیاروپیرۆزكردنیان ل ه ڕیزی یه‌كه‌می ته‌واوی مه‌خلوقاتدا(،ؤإِ ْذ خوای خۆشه‌ویس���ت به‌ختی مرۆڤه‌كان به‌رده‌ده‌ن ،وئاسمان ؤاس َت ْك َب َر َ ؤك َان ِم َن وئاو ده‌خه‌ن ه خزمه‌تیان ،ووشكانیوته‌ڕانی ژێربارن بۆیان ،ڕزق اس ُ يس أََبى ْ ُق ْل َنا لِْل َم اَل ِئ َك ِة ْ ���ج ُدوا آل َد َم َف َس َ ���ج ُدوا إِ اَّل إِ ْبلِ َ ي���ن -34-البقرة) ،داننان وپیرۆزاندنی خوای تاك وته‌نها و ڕۆزی ژێ���ر زهوی وسه‌رش���اخه‌كان ملی ڕێی���ان گرتووه بۆ ْال َكا ِف ِر َ بۆ مرۆڤه‌كان-مه‌خلوق ه تایبه‌ته‌كه‌ی-ب ه مه‌به‌ستی ئهوهی بتوانن گه‌رووگه‌ده‌یان! ،ل ه هه‌مووئه‌وانه‌ی ڕابورد گرنگتر به‌خش���ینی وبزانن ش���اهێدحاڵبن به‌س���ه‌ر س���نووری خۆیان وبێسنووری فام و فیك���ره ،حاڵی بوون وحاڵی كردنه ،س���ه‌لیقه‌ی زمان (نازون���ان)ی كردگارهوه ،به‌رزیكردنه‌وه‌وڕایهێنان ب ه زانس���ت وگفتوگۆكردنه ،هه‌ربه‌مانه‌ش مرۆڤـ ومێگه‌ل وئه‌وانی ترله‌یه‌كتر وزانیاری بۆناسینی ،خواوخه‌ڵك ،بونه‌وه‌رو زینده‌وه‌ر ،به‌ره‌ی جیاده‌كرێته‌وه . خێروش���ه‌ڕ ،فریش���ته‌وفه‌رمانبه‌ران ،ژیان ومردن ،به‌هه‌ش���ت ( )3 اآلس��� َما َء ُكلَّ َها ثُ َّم َع َر َضهُ��� ْم َعلَى ْال َم اَل ِئ َك ِة َف َق َال (ئاوه‌دانی خاك وخه‌ڵك) و(خاك وخه‌ڵك بۆئاوه‌دانی) ؤعلَّ َم آَ َد َم ْ ودۆزهخَ ( ، أَ ْن ِبئُو ِن���ي ِبأَ ْس��� َما ِء َه ُؤ اَل ِء إِ ْن ُك ْنتُ ْم َيا ِد ِق َينَ ،قالُوا ُس���ب َْحا َن َك اَل ِع ْل َم لََنا إِاَّل ل ه پ���اش ته‌كری���م وتاج���ی خه‌لیفایه‌تی ك ه دوو پێش���ه‌كی َم���ا َعلَّ ْم َت َنا إِنَّ َك أَ ْن َت ْال َعلِي��� ُم ْال َح ِكي ُم َ ،ق َال يا آَ َد ُم أَ ْن ِب ْئ ُه ْم ِبأَ ْس��� َما ِئ ِه ْم َفلَمَّا وپێش���وازین ل ه ته‌ره‌فی خوای مه‌زنه‌و‌ه به‌و‌ه كۆتایی نه‌هات أَ ْن َبأَ ُه ْم بأَ ْس��� َما ِئه ْم َق َ ض ك ه به‌س جێ ی ڕێزبێت وپێگه‌یه‌كی هه‌بێت وكه‌ش���خه‌ی پێو‌ه اؤات ْ ْب َّ ال أَلَ ْم أَ ُق ْل لَ ُك ْم إِنِّي أَ ْعلَ ُم َغي َ الس��� َم ِ ِ ِ ؤاآلر ِ ُ���ون) 33-31،البقرة) گه‌وره‌یی بكات وپاش���ان بێكاروبێكاسبی! ،بێ بڕیاروبێ به‌رهه‌م! خاڵی ون ؤ َما ُك ْنتُ��� ْم َت ْكتُم َ ؤأَ ْعلَ ُم َم���ا تُ ْب ُد َ وگه‌ور‌ه كردنی ئ���اده‌م وئاده‌می ل ه الیه‌ن خوای كاربه‌جێ وه ل ه هه‌مووخه‌مێ!،باری قورس���ی سه‌رسه‌ری كۆمه‌ڵگا بێت وبێ گه‌یشت ه ئهوهی فێری بكات چۆن كاری هاوبه‌ش بكات له‌گه‌ڵ ئهوهی بارێ���ك هه‌ڵگرێ! ،ئه‌نجا ببێت ه بخ���ۆری بێ خۆراك، حه‌وای هاوڕه‌گه‌زی ،هه‌روه‌ها ده‌رس���یدایه‌ك ه ژیان به‌ڕێكردن بڕوانام���هی پێبدرێ���ت و ن ه بڕوای هه‌بێت ن��� ه نامه! ،عه‌رزی به‌رپرس���یارێتی دووالیه‌نه‌یه ،سزاوپاداش���تیش ب ه پێی كه‌م عه‌زه‌اڵت ب���كات ون ه ع���ه‌رزی هه‌بێت ن��� ه عه‌زه‌اڵت!خه‌باتی وزۆری كه‌مته‌رخه‌می كه‌س���ی لێ به‌ری ناكرێت ،مرۆڤـ ئه‌گه‌ر نه‌بێت وب ه ش���ای خه‌باتكاران ناوزه‌دبكرێت!یه‌كس���ه‌ر ببێت ه عه‌وداڵی كه‌رامه‌تی خۆی بێ���ت -ك ه هه‌ریه‌كه‌و به‌جۆرێك ل ه كارگه‌ی ته‌ممه‌ڵی!كێڵگه‌ی ڕۆتین و بێتین!سهرچاوهی بێزاری دوویه‌ت���ی -ئه‌وا ل��� ه ته‌كریمی خوا خۆیدا نه‌بێت چه‌ش���كه‌ی وبێباری!،خاوكه‌ره‌وه‌وخه‌مۆكاندنی هه‌مووهه‌وڵوهیوایه!. ناكات و نایچێژێ!( ُ ؤز ْو ُج َك ْال َجنَّ َة ُ اس ُك ْن أَ ْن َت َ ؤك اَل ِم ْن َها خوای گهوره هیچی له‌وان ه نه‌ویس���ت بۆی���ه(وره‌ی ده‌روون) ؤق ْل َنا يا آَ َد ُم ْ 56
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
و(توان���ای بیر)و(هێ���زی بازوو)و(زم���ان وڕێزم���ان)و(كات وس���ات)و(ئاووئاگر)و(خاكوخۆڵ)و(باوباران)و(نیگاوڕێگا) و(نه‌وه‌ونه‌ت���هوه)ی پێبه‌خش���ی و فه‌رمان���ی پێ���دا زهوی و زه‌مانی خوا ل ه به‌رده‌س���تای ه فه‌رموو ئاوه‌دانی كه‌ره‌وه،وه‌كو اعبُ ُدوا هَّ دهفهرموێْ .(: ض ْر ُه ُهؤ أَ ْن َشأَ ُك ْم ِم َن ْ اللَ َما لَ ُك ْم ِم ْن إِلَ ٍه َغي ُ اآلر ِ ُج ٌ اس��� َت ْغ ِف ُرو ُه ثُ َّم تُوبُوا إِلَ ْي ِه إِ َّن َربِّي َق ِر ٌ يب-61- ؤاس َت ْع َم َر ُك ْم ِفي َها َف ْ ْ يب م ِ هود). بوون ومانی مرۆڤـ ل ه ژیاندا كه‌م ه وخێرا ده‌ڕوات،بۆی ه پێویست ه كاروكاراكته‌ری (خواییه)كان تواناكانیان بهۆننه‌و‌ه وپێكه‌وه‌بڕۆن وبه‌ده‌ست وده‌مێ!شه‌ڕی شه‌یتان وشه‌ڕه‌نگێزان بكه‌ن،ئه‌مه‌ش ُْ اهب ُطوا َبع ُ ُ ْض َع ُد ٌّو ْضك ْم لَِبع ٍ ته‌حزیری خوایه‌ك ه ده‌فه‌رموێ(:ؤقل َنا ْ ِ ُس��� َت َق ٌّر ؤ َم َت ٌ اع إِلَى ِحين -36-البقرة) ئاوه‌دانی ب ه ؤلَ ُك ْم ِفي ْ ضمْ اآلر ِ گشتی و(پیش���ه‌كاريی) به‌تایبه‌تی وبه(شار)كردنی خاك و خۆڵ و پێدانی مافی (شارنشینان)وسه‌وزو شین كردنی زهوی وزار هه‌وڵێكه‌و به‌ش���ێك ه ل ه ئام���رازو مه‌كین ه به‌ڵكو ئامانجی سپێراوب ه مرۆڤه‌كان ،تا پێی بژین وبۆی بژین! ،به‌اڵم له‌وان ه ل ه پێشتروپشتێنه‌ی هه‌مووئه‌وه‌ی ڕابورد ،بریتی ی ه ل ه ئاوه‌دانی وئاماده‌كردنی مرۆڤه‌كان وس���اغكردنه‌وه‌و ڕاپه‌ڕاندنی ده‌روون وفیكر وڕۆح وجه‌سته‌یان ه به‌ئاراست ه وئاوێنه‌ی وه‌حی تا بگه‌ن ه په‌یوه‌ندیه‌ك���ی كامڵی نێوان خۆی���ان وهه‌موو مه‌خلوقاتیترك ه خوای گهوره ب ه تایبه‌ت وته‌نها دروس���تی كردووه‌و(ژێرباری) كردووه!. به‌وێ���ران كردنی ج���هو و جه‌وهه‌ری مرۆڤ���هكان والدانیان ل ه (ئامانج ه س���ه‌ره‌كیه‌كان)و(ئه‌رك ه بااڵكان) ك ه له(په‌رستنی خوا)و(په‌یوه‌س���ت ب���وون به‌پێغه‌مب���ه‌ر)و به(پێوه‌ركردنی په‌یامی قورئ���ان)و (په‌رێزوپه‌ڕاندنی هه‌موودژه‌كانیان)!!كۆك وكۆده‌بێته‌وه ،هه‌رچیه‌ك بك���رێ پێچه‌وانه‌ی به‌رنامه‌ی خواو به‌رژه‌وه‌ندی ته‌واوی مرۆڤه‌كانه!،گه‌یشتن ه ب ه قۆناغی(گێژبوون وخوالنه‌وه) ل��� ه بازنه‌یه‌كدا ،ئهو ئاكامه‌ی نه‌وه‌ی ئیس���ائیلی پێگه‌یشت وئیتر ده‌رگای ده‌رك كردن وده‌رچوون وون ده‌بێت ال َفإنَّ َها م َ ٌ َ َ َ ْه ْم أَ ْر َب ِع َ ين َس��� َن ًة ُح َّر َمة َعلي ِ وژیان ده‌بێت ه ژان و ژه‌هر!(ق ِ ي ِتيه َ ض َف اَل َت ْأ َس َعلَى ْال َق ْو ِم ْال َف ِاس ِق َين-26-المائده) ُون ِفي ْ اآلر ِ ( )4 (ژێرباربوونی ئامرازه‌كان) و(ئامرازه‌كانی ژێرباربوون)
چه‌ن���دێ پله‌وپایه‌ی مرۆڤـ هه‌ورازكه‌وێ ول ه س���ه‌ر عه‌رش���ی جێگروجێنش���ینی دانرێ وبه‌رپرس���یار بكرێ وڕاس���پێرێ بۆ ژیانس���ازی-ك ه هه‌مووی���ان به‌هره‌وبه‌خشش���ی خوایه-ناتوانێ ئه‌ركه‌كانی ڕاپه‌ڕێنێ ئه‌گه‌ر خوای ب ه تواناوتوانابه‌خش!هه‌موو ئامرازوئامێرێكی(ئاوه‌دان���ی مادی)و(ژێرخان���ی مه‌عن���ه‌وی) پێویستی بۆ ژێرباروملكه‌چ نه‌كات . ئه‌گه‌رن���ا ب ه ته‌نه���ا ده‌مێنێته‌وه!،ئه‌ركی مرۆڤه‌كانیش بزوتن وبزواندن��� ه وخ���وای گ���ه‌وره‌ش ده‌ی���ه‌وێ وڕك وبڕوبیانووی خه‌لیف��� ه بهڕێ���زه‌كان ببڕێ���ت ودوو خاڵی(چاره‌س���از) و چاره‌نوسس���ازی!،پێكهوه گرێدا ك ه ئه‌وانیش (كامڵ) كردنی ئایی���ن و(ته‌واو)كردن���ی به‌ه���ره‌و به‌خشش���ه‌كانێتی وه‌كو ْت َعلَي ُ ض ُ ي���و َم أَ ْك َم ْل ُت لَ ُك ْم ِدي َن ُك ْم ؤأَ ْت َمم ُ يت دهفهرموێْ (:ال ْ ْك ْم ِن ْع َم ِتي َ ؤر ِ َ ُ إْ ال ْس�َل�اَ َم ِدي ًنا - 3المائدة)ئه‌م(دووانه)ش���ی كرده دووسه‌ری لك ُم ِ گوریسه‌ك ه ك ه ئیسالمه‌وخوای میهره‌بان ڕه‌زامه‌ندی فه‌رموو ك ه ببێت ه ڕێبازوڕێژم ومه‌رجه‌عی هه‌ڵس���ه‌نگاندنی هه‌موو شته‌كان وهه‌مووكاره‌كان و هه‌مووكه‌سه‌كان و هه‌موو بیروبۆچوونه‌كان!! ب ه مه‌به‌س���تی ڕازیبوون یان ڕه‌فز كردن ی���ان ڕێك كردنیان صمُوا ب َحبْل هَّ اللِ َج ِميعًا اَ ( ْ ؤل َت َف َّر ُقواا -103-ال عمران) .پێویست ؤاع َت ِ ِ ِ ده‌كات قوڵتر ئه‌م مه‌سه‌له‌ی ه شه‌ن وشیبكه‌ینه‌و‌ه وبه‌م ڕێیه‌دا بڕۆی���ن ك ه ناوونیش���انه‌كه‌ی س���هرهوه داوای ده‌كات ئه‌ویش (ژێرباربوون���ی ئامرازه‌كانه)وات ه خوای گهوره ب ه لوتفی خۆی هه‌مووئه‌وئامرازوهۆكارانه‌ی ده‌بن ه به‌ردوتاشه‌به‌ردی ژیانسازی وله‌دایك بوونی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی هۆشیاروخێرخوازو به‌هێزوبه‌ڕێز به‌رهه‌می هێناوه وبه‌رده‌س���تی خستووه وژێرباروموسه‌خه‌ری كردووه‌ل ه جێ وشوێن،كات وسات،كان وكانزا،گژوگیاوگیاندار ،بیروبیركردنه‌وه،په‌یام وپێغه‌مبه‌ر ،هیچ كام له‌مانه‌ی پێشوو قولل���هی قافیان ل ه مرۆڤ���ـ نه‌گرتووه‌وڕاناكه‌ن ودژنین ل ه گه‌ڵ (ئامانج ه ش���ه‌رعییه‌كان) و(ئومێد‌ه مرۆییه‌كان)!وسه‌روملیان خس���تووت ه خزم���هت مرۆڤایه‌ت���ی تامرۆڤانه‌وموس���ڵمانان ه به‌كاریبهێنن،ئه‌وه‌ش فه‌ڕوفه‌رمانی خوای به‌خشنده‌ی ه سه‌باره‌ت ُس َّخ َر ٍ َ ْس ْ ب ه تهسخیرَّ (: ؤال َق َم َر ُّ ْر ِه أَ اَل لَ ُه ْال َخ ْل ُق ؤالشم َ ؤالن ُجو َم م َ ات ِبأم ِ
ين-54-األعراف) (أَلَ ْم َت َر ْوا أَ َّن هَّ ار َك اللهَُّ َر ُّب ْال َعالَ ِم َ اللَ َس َّخ َر ؤاآلم ُ ْر َت َب َ اآلرض ؤأَ ْس َب َغ َعلَي ُ اط َن ًة لَ ُك ْم َما ِفي َّ اه َر ًة ؤ َب ِ الس َم ِ ْك ْم ِن َع َم ُه َظ ِ اؤات ؤ َما ِفي ْ ِ ُجا ِد ُل ِفي هَّ ؤل ُه ًدى اَ اللِ ِب َغيْر ِع ْلم اَ ؤ ِم َ اب ُم ِن ٍير-20- اس َم ْن ي َ ؤل ِك َت ٍ ���ن النَّ ِ ِ ٍ
57
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
لقمان). هی���چ كات وحاڵێك ناتوان���رێ و ناگونجێ ماناومه‌به‌س���تی ژێربار(ته‌س���خیر) به‌رجه‌سته‌وبه‌رچاو بخرێ ب ه بێ تیگه‌یشتن ووه‌رگرت���ن وگه‌ڕانه‌و‌ه بۆ فێرگه‌ی تاقان ه په‌رس���تی(ته‌وحید) وله‌وێش���هوه یه‌كالده‌بێته‌و‌ه ك ه ت���ه‌واوی مه‌خلوقه‌كان ده‌بێت ده‌الق���هو ده‌رگای ناس���ین وناس���اندنی خوای ت���اك وتاقان ه بێ���ت واته(ته‌وحید)ك��� ه خاڵی چ���ه‌ق و چه‌قاندن���ی هه‌موو كاروكاردانه‌وه‌یه‌كه‌وبناغه‌وژێرخان���ی س���ه‌رتاپای دین���داری ودونیاداری یه!(.ئامرازه‌كانی ژێرباربوون)یش بۆ به‌ده‌سخستنی پله‌ی به‌ندایه‌تی كردن (عیباده‌ت) بۆخوای بااڵده‌ست وهه‌وڵی ل ه پاش ته‌كریم وتاجی خه‌لیفایه‌تی ك ه ئاوه‌دانی(عیماره‌ت)كه‌به‌باشترین شێوه تام وسامیان ده‌چێژرێت وده‌خه‌مڵێ���ت ،دوو باڵن به‌ته‌نها الیه‌ك ناتوانرێ قۆناغه‌كانی دوو پێشه‌كی وپێشوازین ل ه ته‌ره‌فی خوای ژیان و شارستانییه‌تێكی گه‌وره‌ی موسڵمانان ه ته‌واو ببێت ول ه مه‌زنه‌و‌ه به‌و‌ه كۆتایی نه‌هات ك ه به‌س جێ ی سه‌رپێی خۆی ڕاوه‌ستێ،كێ خۆی ب ه كوڕی ئوممه‌تی موسڵمان ده‌زانێت با ب ه زیره‌كی لهم (زمان وزاراوانه)!وه ده‌س���ت پێ ڕێزبێت وپێگه‌یه‌كی هه‌بێت وكه‌شخه‌ی پێو‌ه بكات وبه‌ش���ی هه‌بێت ل ه بینای داهاتووێكی ئیس�ل�امیانه‌داو بكات وپاشان بێكاروبێكاسبی! ،بێ بڕیاروبێ (ته‌وحید)و(ته‌سخیر)و(عیباده‌ت)و(عیماره‌ت) زیندووكاته‌و‌ه به‌رهه‌م! خاڵی ل ه هه‌مووخه‌مێ!،باری قورسی ت���ا په‌یمان وم���ژده‌ی خ���وای مژده‌به‌خش بێت���ه‌دی كه‌له‌م چركه‌س���اته‌مێژووییانه‌دا ڕه‌نگ دهداتهوه:ڕاگریكردنی ده‌روون سه‌رسه‌ری كۆمه‌ڵگا بێت وبێ ئهوهی بارێك وڕانه‌كردن ه ل ه مه‌یدان(تثبيت)ودامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵت(ته‌مكین) هه‌ڵگرێ! ،ئه‌نجا ببێت ه بخۆری بێ خۆراك وجێ گرتنه‌و‌ه ومیراتگری ه (توريث)وگۆڕینه‌وه‌ی ترس وتۆقین ه ب ه ئاسوده‌یی وئارامی(تبدیل)جا هه‌ندێك لهم ئایه‌تان ه ڕابمێنن و(توریث)!لێك گرێدات وئه‌وه‌ش���ی ده‌یڕێس���ێت دهبێتهوه ب ه وح ْال ُق ُد ِس خوری! ،به‌هره‌مه‌ند بوون وبه‌هر‌ه به‌خشینی كه‌س وكۆمه‌ڵگه‌ی تا وه‌اڵمه(قورئانیه‌كانتان) ده‌ست كه‌وێ ( ُق ْل َن َّزلَ ُه ُر ُ ؤه ًدى ؤب ْ ِم ْن َرب َ ِّك ِب ْال َح ِّق لِي َُثب َ ين آَ َمنُوا ُ ِّت الَّ ِذ َ ُس���لِ ِمين -102-موس���ڵمانیش به‌ن���ده ب��� ه پاپه‌ندبوونی ڕێك وڕاس���تی ئه‌م ُش َ���رى لِْلم ْ ص ُروا هَّ ص ْر ُك ْم ؤي َُثب ْ النحل) (ياأَُّي َها الَّ ِذ َ ِّت أَ ْقدَا َم ُك ْم( -7-قۆناغۆكانه)ك ه فه‌رس���ه‌خ ب ه فه‌رسه‌خ ڕۆڵی(به‌ردی ناوكار) اللَ ي ْن ُ ين آَ َمنُوا إِ ْن َت ْن ُ ْرا َ ؤثب ْ محمد) (ؤلَمَّا َب َر ُزوا لِ َجالُ َ ِّت ی نێوان دوو شورای(ته‌وحید)و(توريث)ده‌گێڕن!كه‌بریتین ل صب ً وت ُ ؤجنُو ِد ِه َقالُوا َربَّ َنا أَ ْف ِر ْغ َعلَ ْي َنا َ ���و ِم ْال َكا ِف ِر َ ين -250-البقرة) (ؤع َد اللهَُّ الَّ ِذ َين ه‌په‌روه‌رده‌بوون(تربیه)،خوێندنهوه(تالوه) ،فێربوون(تعلیم)، أَ ْقدَا َم َنا ؤا ْن ُ َ ص ْر َنا َعلَى ْال َق ْ ض َك َما ْاس��� َت ْخلَ َف پاكبوونی دڵ وده‌روون(تزكیه)،ڕیزبه‌ستن وڕێكخستن(تنظیم)،م يس��� َت ْخلِ َفنَّ ُه ْم ِفي ْ ؤع ِملُوا َّ ات لَ ْ آَ َمنُوا ِم ْن ُك ْم َ الصالِ َح ِ اآلر ِ ضى لَ ُه ْم ؤلَيُ َب ِّدلَنَّ ُه ْم ِم ْن َب ْع ِد ه‌ده‌نیبوون(تمدن)،به‌رده‌وامی ونه‌سره‌وتن له‌ڕێگادا!ْ (: ؤاخ ِف ْ ار َت َ الَّ ِذ َ ض ي���ن ِم ْن َق ْبلِ ِه ْم ؤلَيُ َم ِّك َن َّن لَ ُه ْم ِدي َن ُه ُم الَّ ِذي ْ تاقانه‌یی خوای به‌رزوبه‌ڕێزه(ته‌وحیده)وه ده‌س���ت پێ بكات وله‌میراتگ���ری و(س���ه‌رماڵی)یهوه(توریپ)كۆتایی بێنێ���ت!، ب���ه‌اڵم ئه‌م سه‌ره‌تاوس���ه‌ره‌نجام ه تێكه‌ڵه‌یه‌ك ه ل��� ه تینوتاوی مرۆڤه‌كان وهه‌وڵ وهه‌ڵبژاردنیان و(سه‌عی وكه‌سبی) ڕۆژانه‌و ڕۆژگاریان!له‌گه‌ڵ هیدایه‌ت وئاراماندن وئومێدبه‌خشینی خوای خۆشه‌ویست وبێ وێنه. ل ه نێوان ئه‌م دووقۆناغ ه سه‌ره‌كی یه‌دا هه‌ندێك ئامرازوڕێكاری تر هه‌ن ك ه به‌ش���ێكیترن ل ه تێكۆشانی مرۆڤه‌كان بێ جێ ب ه جێ كردنیان مه‌حاڵ ه بتوانێ هه‌ردووسه‌ری گوریسی(ته‌وحید)
اح ُّ الر ْح َم ِة ُ َخ ْو ِفه ْم أَ ْم ًنا ي ْعبُ ُدو َن ِني اَل ي ْ ُش ِر ُك َ ير-24- ص ِغ ً ؤق ْل َر ِّب ْ الذ ِّل ِم َن َّ ون ِبي َشي ًْئا ؤ َم ْن َك َف َر َب ْع َد َذلِ َك َفأُولَِئ َك ُه ُم لَ ُه َما َج َن َ ار َح ْم ُه َما َك َما َربَّيا ِني َ ِ يشا ُء ِم ْن ِع َبا ِد ِه ْ ين إ ْذ َب َع َث ِفيه ْم َر ُس اً ض للِهَِّ يُورثُ َها َم ْن َ ؤال َعا ِق َب ُة االسراء) (لَ َق ْد َم َّن اللهَُّ َعلَى ْالم ْ اآلر َ اس ُق َ ول ِم ْن أَ ْن ُف ِس ِه ْم ْيتلُو ون-55-النور) (إِ َّن ْ ْال َف ِ ِ ِ ُؤ ِم ِن َ ِ ؤال ِح ْك َم َة ؤإ ْن َكانُوا ِم ْن َقب ُ اب ْ لِْلمُتَّ ِقين-128-االعراف)بزوتنه‌وه‌وبازدان ه سروشتیه‌كان كه‌مرۆڤـ َعلَيْه ْم آَيا ِت��� ِه ؤي َ ِّ ْل لَ ِفي يه ْم ؤيُ َعلِّ ُم ُه ُم ْال ِك َت َ ُزك ِ ِ ِ ض اَل ٍل مُبين-165-آل عمران)(إ َّن هَّ تێدا(به‌رپرسیاره)و(سزاوپاداشتی) بۆدانراوه،ئه‌ركێتی تێیدا َ ين ي َُقا ِتلُ َ ُح ُّب الَّ ِذ َ ون ِفي َس ِبيلِ ِه َي ًّفا اللَ ي ِ ِ ٍ ِ اك ْم أُم ً (ؤك َذلِ َك َج َع ْل َن ُ وص-4-الصف) َ هه‌وڵی هه‌میشه‌وهه‌ڵوێستی ڕوون وڕه‌وان بێت و ل ه سه‌لماندنی َكأَنَّ ُه ْم بُ ْن ٌ ؤس ًطا لَِت ُكو ُنوا ص ٌ يان َم ْر ُ َّة َ
58
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه! الر ُس ُ ���ول َعلَي ُ ُش��� َهدَا َء َعلَى النَّاس ُ ْك ْم َش ِهي ًدا-164-البقرة) اَ ؤيك َ (ؤل ون َّ ِ ين َت َف َّر ُقوا ْ ؤاخ َتلَ ُف���وا ِم ْن َب ْع ِد َما َجا َء ُه ُم ْال َبيِّ َن ُ َت ُكونُوا َكالَّ ِذ َ ات ؤأُولَِئ َك لَ ُه ْم
اب َع ِظي ٌم-105-آل عمران) (إنَّا َخلَ ْق َنا إْال ْن َس َ ْ ُ ْ َ َ َ َع َذ ٌ اج َن ْب َتلِي ِه ِ ِ ان ِمن نطف ٍة أمْش ٍ َّك َحتَّى ْيأ ِت َ ا-2-االنسان)(،ؤاعبُ ْد َرب َ ْ يك ْالیقین-99- ير ص ً َف َج َع ْل َنا ُه َس ِميعًا َب ِ
الحج���ر) .ئه‌م په‌یامان ه ته‌نها بۆ خۆمان نی ی ه و ئه‌ركی بااڵتر ده‌سته‌ویه‌خه‌ی ه ل ه گه‌ڵماندا و گومانیشم هه‌ی ه له‌وه‌ی بیانوی نه‌زانی ببێت ه پاس���اوی ش���ه‌رعی بۆمان ئبم ه ومانانێ ك ه ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك و نه‌ته‌وه‌یه‌كی موس���ڵماندا ده‌ژین ،كه‌وات ه پهروهرده بوون نی ی ه له‌وبڵندتر په‌روه‌رده‌وپێگه‌یاندنه!،ته‌نها فێرب���وون نی ی ه نیوه‌ك���هی ت���ری فێركردنه!هه‌رخوێندن نی ی ه ب��� ه خوێنده‌واركردنی ئه‌وانی ت���ره! ،پاكبوونی دڵ نی ی ه ب���ه‌س به‌ڵكو پاكردنه‌وه‌ی داڵنی تره!،هه‌روا مه‌ده‌نی بوون نی ی ه به‌ڵكو دونیاداری و وهابه‌ش���ی كردن وده‌سباروكۆڵباره!، به‌رده‌وام بوونی خۆت نی ی ه له‌و گرنگتر (ده‌واماندنی)هاوڕێ وهاوجێ و هاوكۆڵ وبارته!ده‌ی خۆئیترئه‌م ه تاقی كردنه‌وه‌یه! له‌هێڵه‌كدانه‌وپاكو پیس كردنی مرۆڤه‌كانه!هه‌تا مردن،مردنی كۆتا مرۆڤـ ئه‌م ده‌ستاڕوس���ونت ه خوایی ه ل��� ه هاڕین ناكه‌وێ وسوواوس�ل�اك بووه‌كانیش زۆرزۆرن!!،خوای��� ه هه‌رتۆ په‌نای ،هه‌رتۆ هانای ،هه‌ر تۆ فریاد ڕه‌سی . ()5
(پرس���یا ر وپه‌یام)
(مرۆڤی پێشنگ وپێچه‌وانه)! ل ه ڕابووردوی ئه‌م باس���ه‌دا مرۆڤـ بووه‌ت��� ه خاڵی ناوه‌ندی ل ه ڕێزونرخاندنی خوای گ���ه‌وره‌دا وئه‌وه‌نده‌ی عه‌قڵمان بڕ بكات هه‌ندێ له‌و ڕێزداركردنه‌مان ڕیزوڕێكخستوو‌ه ل ه چه‌ند خاڵێكی س���ه‌ره‌كیداو ئه‌كرێ ب ه هێڵ ه گشتییه‌كانی فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالم س���ه‌باره‌ت ب ه گه‌وره‌یی مرۆڤـ ل ه قه‌ڵ���هم بدرێت،به‌اڵم لێرهدا ئهوهی ده‌یخه‌م ه ڕووجۆرێكیتر‌ه ل ه ناساندنی مرۆڤـ ك ه نوتقی ت���ه‌واو ل ه ناخووهه‌ناوی ده‌كات وس���ه‌ره‌ڕای گه‌وره‌یی و باربوون وبارگاوی بوونی هه‌موومه‌به‌سته‌كان وبه‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ل ه خولگه‌ی مرۆڤـ دا ده‌ش���زانین ك��� ه هه‌ر ئهو مرۆڤ ه ته‌نراو‌ه ب ه خاڵی الوازوگیرۆد‌ه به‌گرفتی جۆراوجۆر!.له‌هه‌مووی گرنگتر ئه‌وه‌یه‌كه‌س���یفه‌تی الوازیی ئه‌م كائین ه بااڵی ه ئاوێنه‌وئامارێكی جوان��� ه بۆ ته‌واوناس���ین ووێنه‌كێش���انی حه‌قیقه‌ت���ی مرۆڤـ،
چونك ه ئه‌وخاڵ ه بێ هێزان ه به‌ش���ێكی تابلۆكه‌یه‌وبه‌شه‌كه‌یتری توان���او ووزه‌و ووره‌یه‌ك���ی جه‌س���ته‌یی و فیك���ری وده‌روونی وش���یكاریی ه ك ه ده‌بێ���ت وده‌گونجێ هۆكارێ���ك وئامرازێكی باش بن بۆئاوه‌دانی وكامه‌رانی وژیانس���ازی هه‌موو مرۆڤه‌كان وهێنانه‌دی ئامانجه‌كان!.به‌اڵم پرس���یاری پێشه‌نگ وپڕبایه‌خ لێرهدا كۆبوونه‌وه‌ی سیفات ه پێچه‌وانه‌كان ه ب ه یه‌كتر ل ه بوونی مرۆڤـدا ،به‌هێزی وبێ هێزی ،نه‌رمی وڕه‌قی ،هۆش���یاری وبێ هۆش���ی ،بێ ئومێدی وئومێده‌واری ،خۆڕاگری و بێ ئۆقره‌یی، ت���ا ده‌گات ه باوه‌ڕداری وبێ باوه‌ڕی ،ئایا دژایه‌تییه‌ك وجۆرێك ل��� ه تێكگیران-ك ه لهم حاڵه‌ت���ه‌دا ده‌خوێندرێته‌وه-نابێته‌په‌رچ وله‌مپه‌ر ل ه س���ه‌رڕێی جوڵه‌وجه‌ول���هی مرۆڤداوكۆت وبه‌ندی ناكات له‌وه‌ی ئازاد بێت ل ه بیروبڕیارو به‌رنامه‌یدا؟ ،ئه‌نجا چۆن ته‌فسیری ئهوه بكه‌ین وباش له‌وه‌حاڵی ببین ك ه نوێنه‌رایه‌تی وجێگرایه‌تی پێدراوه سه‌ره‌ڕای له‌ت بوونی سروشتی بۆ چاك وخراپ وسه‌رڕاست والڕێ بوون؟. پرسیارێكی تر ئهوهی ه ئایا ئه‌م دووالیی بوون ه ئه‌كرێ ناوبنرێ (هاوسه‌نگی)وپاش���ان پێویس���ت بوونی مانهوهی مرۆڤـ ل ه ناوهڕاس���تدا؟! ،ئه‌گه‌ر وه‌اڵمه‌كه‌ی به‌ڵێ بێت ئایا پاراس���تنی ئهو (هاوسه‌نگییه) ئه‌رك وداواكراوه؟،وه ئه‌گه‌ر نه‌خێر‌ه چۆن بتوانی���ن بیپارێزین ب��� ه بێ ئهوهی ڕێگر بێ���ت ل ه جێ وڕێی ئه‌ركه‌كاندا؟،ئایا سپارده‌وفه‌رمانی سه‌رشانی مرۆڤه‌كان ئه‌كات ه تێگه‌یشتن وس���وود وه‌رگرتنی ته‌واوو قۆستنه‌وه‌ی به‌ئامانجی الس���ه‌نگی كردن والوازكردنی به‌ش���ێكی مرۆڤـ به‌رزكردنه‌و‌ه وبه‌خت پێدانی به‌شه‌كه‌ی تری؟. حه‌قیقه‌تی تاقی كردنه‌وه‌ی مرۆڤـ و پله‌به‌ندی كردنیان بۆ ساڵح وناساڵح الی خوای میهره‌بان بریتیی ه ل ه ده‌رچوون وسه‌ركه‌وتن لهم خاڵه‌داوكاركردنیان ه بۆپه‌سه‌ند كردن و په‌ره‌پێدانی الیه‌ن ه ئیجابی وئیمانییه‌كه‌ی مرۆڤه ،مێژووی مرۆڤه‌كانیش شاهێدحاڵی ئه‌م واقیع ه داواكراوه‌ن ك ه بینراوه‌و بیس���راوه‌و ده‌ست لێدراو‌ه ك ه به‌شێكیان ده‌ست وقاچیان ل ه بواری چاكه‌وچاوگه‌ی خێردا نیشتووه‌و به‌شه‌كه‌یتری قوڕی خراپه‌و(خراپاندن) ده‌شێلن!!. ده‌ی با هه‌ندێ وه‌اڵم بخه‌ین ه خزمه‌تی ئه‌م پرس���یارانه،خوای گ���هوره له‌دووڕێگه‌وه‌ول ه توێی ده‌قه‌كان���ی وه‌حییه‌و‌ه نه‌خش ونیگاری مرۆڤه‌كان ده‌خات��� ه ڕوو :ڕوویه‌ك ك ه گرنگی ده‌دات
59
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
ب��� ه جه‌سته‌وپێوس���تیه‌كانی ،ڕووه‌كه‌ی ت���ری گرنگی ده‌دات ب ه ناخ وناواخن ،جیهان ه ش���اراوه‌وئاڵۆزه‌كه‌ی(ڕۆح وده‌روون وژیری)و پێویس���تیه‌كانی ،ده‌قه‌كان���ی تایبه‌ت ب ه له‌ش والری مرۆڤه‌كان هاتوونه‌ته‌گۆ زیاتر ب ه ئامانجی نیش���اندانی توانای بێسنووری خوای گه‌وره‌و موعجیزه‌كانی و به‌هره‌وبه‌رهه‌می پڕ ل ه س���ۆزی وكڵۆڵ ناس���اندنی مرۆڤـ ك ه ته‌مه‌ن وتوانای چۆن ان لَ ْ َ اَّ إْ س���ه‌ره‌تایه‌كی هه‌ی ه هه‌رواش كۆتاییه‌ك���ی هه‌یه،ئیتر به‌ڵكو َسعْي ُه َس ْو َ ال ْن َس َ اس َت ْغ َنى-6 يط َغى،أَ ْن َرآَ ُه ْ ف يَ ُرى-34-النجم)(،كلإِ ّن ِ ُ وعا،إ َذا َم َّس��� ُه َّ مرۆڤ���هكان تێبگه‌ن كه پێویس���ت ه تاكایه‌ت���ی خواوتاقانه‌یی -7العلق)(،إ َّن إْال ْن َس َ ُ الش ُّر َج ُز ً وعا،ؤإِ َذا َم َّس ُه ���ان خلِ َق َهل ً ِ ِ ِ ُون ،ؤالَّ ِذ َ ص اَل ِت ِه ْم دَا ِئم َ ين ،الَّ ِذ َ ُصلِّ َ ْر َمنُ ً ين ِفي له‌ناسین وپه‌رستندا بكه‌ن ه زه‌مان وئه‌مان!،ئه‌م ئامانجانه‌ش بۆ ْال َخي ُ ين ُه ْم َعلَى َ وعا،إِ اَّل ْالم َ ْ يوم ِّ ُص ِّد ُق َ وم ،ؤالَّ ِذ َ الدين- مرۆڤ وانه‌ومۆچی���اری گه‌وره‌ن ئه‌گه‌ر بیه‌وێ وه‌ریگرێ،خوای أَمْؤالِ ِه ْم َح ٌّق َمعْلُو ٌم ،لِ َّ ين ي َ ون ِب ْ ِ لس���ا ِئ ِل ؤال َم ْح ُر ِ َ َ ُ ���ر -26-19المعارج)ئاراسته‌ی ئه‌م ئایه‌تان ه هه‌ندێك كون وقوژبنی اب ثُ َّم إِ َذا أَ ْنتُ ْم َب َش ٌ گه‌ور ه ده‌فه‌رمووێ(:ؤ ِم ْن آيا ِت ِه أ ْن َخلَ َقك ْم ِم ْن تُ َر ٍ ْ ون-2-الروم) ُ َّ َ َ َ َت ْن َت ِش ُر َ ؤيه ًْرا ده‌روون���ی مرۆڤـ ده‌خات ه ڕووپاش���ان غیره‌تێكی ب ه گوڕوتینی (ؤهؤ ال ِذي َخل َق ِم َن ال َما ِء َب َش ًرا ف َج َعل ُه َن َسبًا ِ ان َرب َ َ ؤك َ ُّ���ك َق ِد ًيرا-54الفرقان)،به‌اڵم ده‌قه‌كانی تایبه‌ت ب ه ڕۆح و ده‌داتێ تابتوانێ بچێت ه س���ه‌ر هێڵی خۆی وده‌رچێ له‌وخوو‌ه پێویستی یه‌كانی فراوانتر ئه‌دوێن وب ه قواڵیی مرۆڤـدا ده‌چن ه خراپ���هی ئه‌گه‌ر خوا تاقی كردهوه دادوبێ���داد بكات وئه‌گه‌ر خوارهوه وڕوو‌ه ش���اراوه‌كان ودیوه‌كه‌ی تری مرۆڤـ ب ه باش���ی پێشی به‌خش���ی بیگرێته‌و‌ه ون ه بۆخۆی ون ه بۆخه‌ڵك بێت!!، ووه‌كوخۆی دهخوێنێتهوه وناخ وناوه‌ڕۆكی ده‌خاته‌به‌رچاووگوێی ته‌رك وته‌وه‌لال بوون له‌وگه‌مه‌وگاڵت ه نه‌فسیانه ،له‌وبڕوبیانوو‌ه خۆیان،ئیتر لێر‌ه به‌دواو‌ه مرۆڤیش سه‌رپشككراو‌ه له‌وه‌ی كام هه‌رزه‌كارانه،له‌و په‌ڵپ وبه‌زمی ئاره‌زووپه‌رس���تانه ،س���ه‌عی به‌ش���هی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێ!،ئایا ده‌بێت ه ك���ه‌س وكائینێكی زۆروته‌قه‌الی به‌رده‌وامی ده‌وێت ،ملمالنێیه‌كی فره‌س���ه‌نگه‌ر ، گونجاوله‌گه‌ڵ خۆی وده‌وروبه‌ری ودۆس���ت ودڵس���ۆز ده‌بێت فره‌ڕه‌نگ ،فره‌الیه‌ن���ه! ،زیاترله‌دوژمنێ ،فراوانترله‌به‌ره‌یه‌ك، بۆ ژی���ان وبونه‌وه‌ر وپه‌یوه‌ندی گ���ه‌رم ده‌بێت ل ه گه‌ڵ خوای گه‌وره‌ت���ر له‌ناحه‌زوناحاڵییك تێدابه‌ش���داروناله‌بارن،گه‌له‌كۆ خۆی ی���ان پێچه‌وان���هی هه‌موویان ده‌بێ���ت؟ ،ئه‌وه‌تا خوای مه‌یه‌ول���ه‌زه‌وی وزه‌ینی په‌ل وپێكهات���هی ئومه‌تدا هێالنه‌یان گ���هوره هه‌ردووڕێگه(هیدای���هت)ی ش���وكرانه‌وكوفرانه‌و هه‌تا كردووه! ،له‌الیه‌ك ش���ه‌ڕی ده‌روون وده‌روونپه‌رستان ،الكه‌یتر ده‌رووده‌ررون���ی دژبه‌یه‌ك(نیفاق)ی ب ه ڕوونی وڕه‌وانی نه‌خش جه‌نگی ش���ه‌یتان وشه‌یتانویس���تان ،جه‌نگه‌ڵێكه‌وس���ه‌ربازان السب َ ورا -وبیرمه‌ندان���ی بیری نه‌فامی تێیدا هه‌م���وو هۆكارێك ،هه‌موو يل إِمَّا َشا ِك ًرا ؤإِمَّا َك ُف ً اندووه،وه‌كوده‌فه‌رمووێ(:إِنَّا َه َد ْي َنا ُه َّ ِ ون هَّ ين ي َ اللَ ُ ُخا ِد ُع َ -3االنس���ان) (إِ َّن ْال ُم َنا ِف ِق َ ؤهؤ َخا ِد ُع ُه ْم ؤإِ َذا َقامُوا إِلَى ڕێگای���ه‌ك ،گش���ت ئاكارێك ،ت���ه‌واوی توانایان (دروس���ت ون هَّ ؤل ْ اس اَ يذ ُك ُر َ ُراء َ اللَ إِاَّل َقلِ اًيل م َُذب َْذ ِب َين ونادروس���ت)به‌كاردێنن!،حه‌زوئاره‌زووه‌كان الی ئهوان دینه!، َّ الص اَل ِة َقامُوا ُك َس���الَى ي َ ُون النَّ َ ْن َذلِ َك اَل إلَى َه ُؤ اَل ِء اَ ؤل إِلَى َه ُؤ اَل ِء ؤ َم ْن ي ْ َبي َ ُضلِ ِل اللهَُّ َفلَ ْن َت ِج َد لَ ُه َس ِبيل نه‌م���ان ونه‌هێش���تنی ئوممه‌ت���ی ئیمان ل ه الی���ان ژینه! ،ڕق ِ ًاا143-142النساء). وكینه‌ی ئهوان ،پیالن و په‌روه‌رده‌یان ،هه‌ڵپه‌وهه‌لپه‌رس���تیان ته‌نه���ا ب���هوه كۆتای���ی نه‌هێن���اوه ك��� ه چاوڕوون���ی بدات ه زۆركۆنه‌وكه‌ڵه‌ك���هی كردووه!!،بووه‌ت��� ه كه‌لت���ورو كه‌له‌پور، به‌نده‌كان���ی به‌ڵك���و توانای(جه‌س���ته‌یی وجه‌وهه‌ری���ش) چێژوتام���ه‌زرۆ ،ئاوات وئامانج ،پشتاوپش���ت ون���هوه به‌نه‌و‌ه ی پ���ێ به‌خش���یوه‌وداوه‌تیكردوو‌ه ب���ۆ س���ود لێوه‌رگرتن���ی ده‌یگێڕنه‌وه ،باسی ده‌كه‌ن وبۆی ده‌ژین ،شانازی پێوه‌ده‌كه‌ن، به‌باری(خێرخ���وازی وخێربه‌خشیندا)ومۆڵه‌تیش���ی داوه ب��� ه شه‌ڕی ل ه س���ه‌ر ده‌كه‌ن ،ئاژاوه‌ی ل ه پێناودا هه‌ڵده‌گیرسێنن، پێچه‌وان ه بیقۆزێته‌وه!،ئه‌مه‌ش مرۆڤی ده‌س���ت كراوه كردووه كه‌رامه‌تی مرۆڤ ه بێگوناهه‌كان ده‌كه‌ن ه قوربانی به‌رپێی بیری وڕێژه‌ی پێویستی له(ئازادی وئازایه‌تی) پێڕه‌وابینراو‌ه وته‌نها مایه‌پ���وچ وپێچه‌وان ه ب��� ه په‌یامی خ���وای گه‌وره‌ودژبه‌هه‌موو
خۆش���ی به‌رپرس���یاری یه‌كه‌م ه له‌وه‌ی(چاوقاییمانه)مامه‌ڵ ه ده‌كات ولێپرسینه‌و‌ه وسزای بهالوه خه‌وخه‌یاڵه!،یان ویژدانی زیندوو‌ه وژیری ئاماده‌یه‌ونایه‌وێ حیساب وكیتاب بخات ه پشت كه‌ن���وو پاشان(چاوش���ۆڕی)به‌رده‌م دادگای ئه‌م���ڕۆودواڕۆژو بژاردنی مافه‌كان بێت ك ه ل ه كۆتایی نایه‌ت؟!،فه‌رموون تۆزێك ل ه گه‌ڵ ئه‌م ئایه‌تانه‌دابژین(:وأن لَي َ إْ ���ان إِ اَّل َما َس َعى،ؤأَ َّن ل ْن َس ِ ْس لِ ِ
60
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
پێغه‌مب���ه‌ران ،ناته‌با له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ن���دی مرۆڤایه‌تی ،ئه‌م ه حاڵه‌كه‌یه‌و ل ه س���ه‌ر مرۆڤـ نوس���راوه و ب���ه‌رده‌رگای گرتووه وجه‌نگی چاره‌نوس���ه ،شه‌كراوی سه‌ركه‌وتنیش ئهوان ه نۆشی ده‌كه‌ن ك ه له‌حاڵی نوێژكردندان ونوێژ ده‌كه‌ن ه حاڵ!(،كاران) ل��� ه نوێژداو نوێ���ژ ده‌كه‌ن���ه‌كار! ،نوێژیان كردووت��� ه پێوه‌رو پێناس بۆ خۆی���ان وبۆخه‌ڵكان،په‌یام وپه‌یه‌ندیی ه بۆهه‌مووان دوور له‌فش���ارول ه كۆنترۆڵی زه‌مان ومه‌كان ،بووه‌ت ه ده‌روازه‌ی په‌لكێش���ان بۆ په‌خش ووه‌ش���اندنی ل ه خواترسان ،ته‌نها ب ه
كێ ئه‌توانێ یان ئه‌زانێ بیسه‌لمێنێ ك ه ئاراسته‌وئامۆژگاریی ه خواییه‌كانل‌ههێزوهیوایمرۆڤـبه‌ده‌ره‌و ناچاره ب ه دوای به‌دیلدا بگه‌ڕێ؟ ئایا ده‌كرێ خوا خالیق بێت وبه‌اڵم نه‌كرێ ئامیر بێت؟!پرسیاره‌كان قورس نین ههرچهنده ده‌سته‌و یه‌خه‌ن نوێژ نه‌وه‌ستاون ،ماڵ وسامانیش ده‌به‌خشن ،هه‌ڵگری خه‌می ه���ه‌ژاران وماف���ی مه‌حرومان وڕه‌ش���وڕووتن ،دژی ڕاوڕووتن، به‌رهه‌ڵسكاری سه‌رسه‌ختی دزوجه‌رده‌وپاسه‌وانی تاغوتن! ،ل ه ماف وماڵی خۆیان ل ه ئاس���ت كه‌س وكۆمه‌اڵنی بێنازوبێنه‌وا بێ منه‌تن ،بڵندتر بیرده‌كه‌نه‌وه‌وهه‌نگاوده‌هاوێن بۆبه‌خش���ینی گیانیان سه‌ریان ل ه ڕێیه‌وهه‌رگیزناس���ره‌وتن! ،ئه‌وانه‌بیروبڕوا ب��� ه ڕۆژی دوای���ی ده‌یانجوڵێنێ،تاقان ه ئومێدوتاس���وقیان بۆ لوتفی پ���ه‌روه‌ردگار ده‌یانهه‌ژێنێ ،دووری ڕێگا ،هه‌ورازی ڕێ نایانڕوخێنێ!!،ماندوونابن ،دژ‌ه هه‌ره‌س���ن!،ئه‌گه‌رچی جیهان لێیانبخوێنێ!! ،ئاماژه‌كانی سه‌ره‌و‌ه چه‌پك ه به‌ڵگه‌یه‌كن له‌سه‌ر ئهوهی مرۆڤـ هێزی بیرو بازوی پێویس���ت وچاوه‌ڕواننه‌كراوی یپێدراوه ،ده‌توانێ وه‌كوچه‌ك ومه‌چه‌كی دووس���ه‌ر‌ه به‌كاریان بینێ ،لێ���ی دێ(بیناوبینایی)بنوێنێ یان(ڕم���ان وكوێرایی)
بس���ازێنێ!،لێی ده‌وه‌ش���ێتهوه خۆی وخوای خۆی بناس���ێ وبناسێنێ ،ش���ته‌كان ب ه یه‌كتری ئاشنا بكات ووایان لێبكات داڵده‌ی یه‌كتر بده‌ن ودۆستی هه‌میشه‌یی یه‌كتربن ،بێ گومان پێچه‌وانه‌كه‌شی هه‌رڕاس���ته ،ده‌توانێ وه‌ك كه‌سێكی سیالوی فیززل ! ملهوڕوقین ل ه دڵ !كه‌س���هكان وش���ته‌كان بشێوێنێ، ئاڵۆزویه‌خس���یریان كات ،بیانكات��� ه ناح���ه‌زی یه‌كتر ،تینوی س���ه‌ری یه‌كتربن ،بۆ مردنی یه‌كتر ش���ایی و لۆغان بگێڕن!، ئه‌م ه چیرۆكی مرۆڤ ه كاكی خۆم به‌شێك ل ه حه‌وتم و چله‌یدای ه و ئاوازی گریان وگه‌مه‌ی فرمێسك ئه‌چڕێ ،به‌شێكیش مانگی شیرینی وس���اڵڕۆژی خۆی ده‌گێڕێ وئاهه‌نگی شایی وشاباش سه‌رخۆش���ی كردووه! به‌ش���ه‌كه‌ی تری لێگه‌ڕاوه!،نه‌ش���ایی مه‌ستی ده‌كات ون ه شیوه‌ن سستی ده‌كات!! ،ناوه‌ڕاستی ڕێی گرتووه و دوورده‌ڕوانێ ،پشت ئه‌ستور‌ه ب ه خوای خۆی وچاك ده‌زانێ ،سه‌ری به‌رزه‌ودامه‌زراوه ،قه‌ت ناترسێ وناهه‌حه‌په‌سێ هه‌رچییه‌ك بێ���ت له‌مالوالوه!،ئه‌مه‌ش هاوكێش���ه‌یه‌ك ه ته‌نها پسپۆڕانی ئهو بوار‌ه لێی تێده‌گه‌ن،كێش ده‌یه‌وێ لێی تێبگا، زوو پێی بگا ،با كه‌ره‌م بكات (قول و قۆڵی) لێهه‌ڵكات و لهم بگاره بدات تا ده‌ركه‌وێ كامیان سپی و كامیان ڕه‌شه؟! . پێش���تر هه‌ندێ پرس���یاری فیكری فه‌لس���ه‌فیمان هه‌ڵڕشت س���ه‌باره‌ت ب ه بوونی دوو سروش���ت(به‌هێزی و بێ هێزی) ل ه مرۆڤدا و ئه‌گه‌ری دژبوونی ئه‌م دوو كاروباریه‌ودروست بوونی له‌مپه‌ر ل ه به‌رده‌م ئه‌ركه‌كانیدا ،ئه‌گه‌ر ل ه خۆمانی ئاڵۆزنه‌كه‌ین وب ه نه‌رمی بۆی دابه‌زین وه‌اڵمه‌كه‌ی چاومان ڕوون دهكاتهوه، ج���ارێ ئه‌توانین ل ه بڕیارێ���ك دوو دڵ نه‌بین و ب ه س���انایی بڵێی���ن مه‌رج نیی ه هه‌ركاتێ دوو ش���ت دژ بوون به‌یه‌كترو ل ه ش���وێنێكدا ده‌ژیان ئیتر وات ه وه‌ستانی هه‌ردووكیان ودروست بوونی بۆش���اییه‌ك! ،ئه‌وه‌ناگه‌یه‌ن���ێ ئه‌گه‌رگۆڕه‌پانی كێبڕكێ كراوه بوو ،تواناوتایبه‌تمه‌ندی هه‌ردووال پارێزراو بوو ،ده‌القه‌ی هه‌ناس���هو ده‌واری حه‌وانه‌و‌ه ته‌نها ب���ۆ الیه‌ك نه‌بوو ،تاكاتی یه‌كالبوونه‌وه‌ی پێگاوجێگاك ه بۆالیه‌كیان وده‌ست پێكردنه‌وه‌ی قۆناغێكی نوێ!! ،ئه‌ودوو هێزه‌ش (خێروشه‌ڕ) ل ه ناخی مرۆڤدا هه‌روان وسه‌ره‌داوه‌كانی(گه‌مه‌ترسناكه‌كه)و(جه‌نگه‌جددیه‌كه)! ل ه ده‌ست وده‌می مرۆڤدایه‌و ل ه توانایدای ه بێ دڵی خۆی نه‌كات وبیخا به‌الیه‌كداوئاماده‌ی ئاكامه‌كه‌ی بێت. 61
ذمارة ()2
زستانى 2011
(ائزادی بیر) و(بیری ائزاد) پێناس ،پێوه‌ر ،پرسیاری ده‌سته‌ویه‌خه!
بۆده‌ركه‌تنی حه‌قیقه‌تی ویست ونیازی مرۆڤـ و شه‌وقوزه‌وقی بۆمه‌س���ه‌له‌بااڵوپیرۆزه‌كان -به‌پێوه‌ر‌ه شه‌رعییه‌كان -وشایان بوونی ب ه پله‌وپاداش���ت یان س���زای هه‌تاهه‌تای���ی ،ناگونجێ ب��� ه بێ بوونی زیاتر ل��� ه ئیختیارێك ،خۆئه‌گ���ه‌ر فره‌ئیختیار په‌ی���ڕه‌و نه‌كراو مرۆڤ���هكان به‌خورتی وملب���ادان ڕاپێچ كران بۆمه‌علوم ی���ان مه‌جهولێ!ئیتر لێرهدا مرۆڤـ وژیرییه‌كه‌ی هیچ ڕۆڵی نامێنێ وئامانج ل ه بوونی مرۆڤـ وژێرباربوونی ئاس���مان وڕێسمان بۆیان ودابه‌زینی به‌یان و به‌رنامه‌كانی خوای گهوره ده‌بێت ه پاشاگه‌ردانی وعه‌به‌سییه‌ت!!ك ه ئه‌م ه ل ه هه‌ر مه‌خلوقێ بووه‌شێته‌و‌ه بۆ خالیق مه‌حاڵی ناومه‌حاڵه‌كانه . ئ���هم حاڵه‌ت��� ه ئینس���انییه‌ش ك��� ه دووڕه‌گی ل���ێ ئه‌بینرێ پرس���یاره‌كه‌ی تری لێ قووت دهبێتهوه-كه‌پێشتر ژماردوومه -ده‌ڵێت چۆن جێگرایه‌ت(خالفه)ی دراوه‌ت ه مرۆڤـ ل ه كاتێكدا ئه‌گه‌ری نمایش و نوێنه‌رایه‌تی چاك وخراپیشی لێ ده‌كرێت؟، بێگومان ئهوهی ه بێ زیادوكه‌م ،ئه‌م ه پرسیارێك نیی ه ناوه‌خت وچاوه‌ڕواننه‌كراوبێت ،به‌خشینی پله‌وپایه‌ی جێگرایه‌تی(خالفه) له‌الی���هن خوای گهورهوه وقایل ب���وون به‌ئه‌رك وفه‌رمانه‌كانی وهه‌ڵگرتنی كۆڵ وباری قورسی ل ه به‌رانبه‌ریدا خه‌ڵك دووبه‌ره‌یه، به‌ره‌یه‌ك دژی ئه‌وشكۆدارییه‌و به‌ره‌كه‌ی تر سه‌روماڵی ده‌كات ه ش���ه‌كراو شاباشی! ،ئێستا ده‌گه‌ین ه پرسیاری كۆتایی ك ه ئایا ئهو هاوسه‌نگییه(خێراندن وش���ه‌ڕاندن)ی ده‌روون وناوه‌وه‌ی مرۆڤه‌كان (دووانه‌یه‌ك)ی ل ه قاڵب دراوه و وه‌كویه‌كن وبواری به‌رزونزم وك���هم و زۆر كردنی نییه؟ ،ب���ێ گومان نه‌خێر ل ه قاڵب نهدراوه ،چونك ه چاك بوون وناچاك بوونی كه‌سێ مه‌رج نیی ه تاس���ه‌ربێت یان ل ه پله‌یه‌ك���ی دیاریكراودابێت وگۆمێكی اس ْ ���ارا ُ وه‌ستاو بێت نه‌ئاوی له‌سه‌ربڕژێت ونه‌ئاوی بۆبڕوات! ،ئه‌مه‌ش ؤأَ ْهلِ ُ ار ُة َعلَ ْي َها َم اَل ِئ َك ٌة ِغ اَل ٌظ ِش���دَا ٌد اَل يك ْم َن ً ؤقو ُد َها النَّ ُ ؤال ِح َج َ ���ون هَّ ون 6-التحريم) ُ اللَ َما أَ َم َر ُه ْم ْ ون َما ي ْ ���ر َ ؤيف َعلُ َ ْص َ (ق ْم َفأَ ْن ِذ ْر- ُؤ َم ُ مه‌س���ه‌له‌یه‌كی باوه‌ڕییه(عقدی)یه‌وزانایانی ته‌وحید ل ه سه‌ری يع ُ اه ُدوا ِفي هَّ اللِ َح َّ���ق ج َها ِد ِه78-الحج) ُ (ق ْل ُهؤ َن َبأٌ َع ِظي ٌم- نزیكن ل��� ه كۆده‌نگی كه(باوه‌ڕوب���ێ باوه‌ڕی)كه‌م وزۆرده‌كات 2المدثر) َ (ؤج ِ ِ ���ل ُكلُوا ِم َن َّ الر ُس ُ ات ْ صالِ ًحا إِنِّي ِب َما وئه‌گ���ۆڕێ وقاڵبی پۆاڵیی���ن نییه!!،ئه‌كرێ ب��� ه پێی(تغذیه) 67ص) (يا أَُّي َها ُّ ؤاع َملُ���وا َ الطيِّ َب ِ صُ ون َعلِي ٌم 51-النؤمنون) اَ ی تایبه‌ت باوه‌ڕ هه‌ڵكش���ێ تابه‌رزترین ئاس���تی یان داكشێ َت ْع َملُ َ ف أَْل ِس َنتُ ُك ُم ْال َك ِذ َب َه َذا (ؤل َت ُقولُوا لِ َما َت ِ ؤه َذا َح َرا ٌم-النحلُ )116 ُّك ْم َعلَي ُ (ق ْل َت َعالَ ْوا أَ ْت ُل َما َح َّر َم َرب ُ ئه‌گه‌ر(خراپ خۆری)كرابووتا ده‌گات ه س���فر بوونه‌وه‌ی!،وه‌كو َح�َل�اَ ٌل َ ْك ْم أَ اَّل ؤل َت ْقتُلُوا أَ ْو اَلد ُ ْ ُ َك ْم ِم ْن إم اَ ؤب ْالؤالِ َديْن إ ْح َسا ًنا اَ ْل ٍق َن ْح ُن ئهو ب���ێ باوه‌ڕیش ب ه دژ ه خۆراك���ی به‌ره‌وكزبوون وكوژانه‌و ه تُش ِركوا ِب ِه َش���ي ًْئا ِ ِ ِ ِ ش َما َظ َه َر ِم ْن َها ؤ َما َب َط َن اَ ياه ْم اَ ؤاح َ ده‌چێ���ت ت���ا ده‌گات ه س���ه‌ره‌تای دروس���ت بوون���ی باوه‌ڕو َن ْر ُز ُق ُك��� ْم ؤإِ ُ ؤل َت ْقتُلُوا ؤل َت ْق َربُوا ْال َف ِ ؤص ُ اك ْ���م ِب ِه لَ َعلَّ ُك ْم َت ْع ِقلُ َ ون 151- ���س الَِّتي َح َّر َم اللهَُّ إِ اَّل ِب ْال َح ِّق َذلِ ُك ْم َّ بوغزاندنی كوفروش���وێنه‌واره‌كانی ب ه یه‌كجاری! ،ئه‌نجا كاتی النَّ ْف َ ئ���هوه هاتووه ئه‌وهاوس���ه‌نگیی ه دیكۆر(ظاهر)ی ه ل ه ئه‌س���ڵی االنعام)..
خه‌ڵق وپێكهاته‌ی مرۆڤدا بگۆڕین بۆ(الس���ه‌نگی)!،ئه‌ویش ب ه قورسكردنی باروبارگه‌ی خێرو سوك ودابه‌زاندنی چێره‌وچڵی خراپه‌وخراپه‌به‌خشی ،سه‌ركه‌وتن لهم هه‌ورازه‌دا وبڕینی ڕێگا تاسه‌ری س���ه‌ر ئه‌ركی یه‌كه‌م ودواهه‌می خه‌لیف ه به‌ڕێزه‌كانه. فه‌رمانه‌كان���ی خوای گ���ه‌وره‌و قه‌ده‌غه‌كراوه‌كان���ی ل ه بازنه‌ی ئیمكاندایه‌وگرنگ نه‌به‌زین ه ونه‌ب���ه‌ردی تۆماركردن ه له‌به‌رده‌م هه‌واپه‌رس���تی وه���ه‌واداری تاغوت���ان! ،ل���ه‌ڕووی به‌تاڵ���هی فیك���ری وفیكری به‌تاڵی دوژمن���ان! ،كێ ئه‌توانێ یان ئه‌زانێ بیسه‌لمێنێ ك ه ئاراسته‌وئامۆژگاریی ه خواییه‌كان ل ه هێزوهیوای مرۆڤـ ب���ه‌ده‌ره‌و ناچاره ب ه دوای به‌دیلدا بگه‌ڕێ؟ ئایا ده‌كرێ خوا خالیق بێت وبه‌اڵم نه‌كرێ ئامیر بێت؟!پرسیاره‌كان قورس نین ههرچهنده ده‌س���ته‌و یه‌خه‌ن!به‌اڵم په‌یامه‌كانی خاڵی نین ونابن ل ه قورس���ی!ب ه تایبه‌تی ئهو موجاهه‌ده‌یه‌ی پێویس���ت ه خه‌رج بكرێت ل ه پێناوب ه پێش���ه‌نگ كردنی مرۆڤـ ك ه ل ه خۆیدا هه‌ڵگ���ری پێچه‌وانه‌و دژه‌كانه! گه‌وره‌تر ل ه دژونادژ یان قورس وناقورسی هه‌ر بابه‌تێك ،پێویس���ته‌وزۆریش پێویست ه بزانین وباوه‌ڕم���ان وا بێت ك ه فه‌رمان���ی ده‌قه‌كان بۆ ب ه (فهرمانده) و(فه‌رمانڕه‌و)كردنی ئاده‌میزادو ده‌رچوون ل ه ڕاڕایی وپێچه‌وان ه بوون ل ه به‌رانبه‌ر ئامانجی بااڵ ل ه دروست بوونیدا ،نه‌ك هه‌وڵ وهیوایه‌ك���ی نه‌زۆك نیی ه به‌ڵكوهاوس���ه‌نگی بونه‌وه‌روژیان ل ه سه‌ر ئهو (كه‌مینه‌كامڵه) وه‌ستاو‌ه ك ه هه‌زاران هه‌زار ساڵ ه ب ه پێش���ه‌وایه‌تی پێغه‌مبه‌ران كاروانی به‌رده‌وام ه و ل ه بره‌ودایه، ئه‌م���ه‌ش باش���ترین به‌ڵگه‌ی���ه ،ههرچهنده مرۆڤ���ـ هه‌ڵگری پێچه‌وانه‌ودژه‌كان ه به‌اڵم ده‌كرێ پێش���ه‌نگیش بێت ب ه ووتاری ،به‌كرداری،ب ه جیهادوجیهانبینی!( ،يا أَُّي َها الَّ ِذ َ ين آَ َمنُوا ُقوا أَ ْن ُف َس ُك ْم
62
ذمارة ()2
زستانى 2011
چ
رۆ س ت ان
جۆری كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌فه ی جێنده‌ریزمدا
ی
ی ئافره‌ت ی رابردوودا خه‌ریك كردووه مه‌سه‌ل ه ی ئه‌م چه‌ند سه‌ده‌ی ه ی له‌ماو‌ه ی مرۆڤایه‌ت ی كۆمه‌ڵگ ه یه‌كێك له‌و دۆز‌ه گه‌رمان ه ی تایبه‌ت به‌ئافره‌تان درووست ی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا ،لهم پێناوه‌ش���دا چه‌ندین كۆمه‌ڵه‌و رێكخراو و رۆڵ و ماف و هه‌ڵس���ورانیه‌ت ی بۆ ی ئهو رێكخراوان ه وا ی ژیاندا ،زۆرب ه ی ته‌واویان كردووه له‌نێوان ژن و پیاودا له‌هه‌موو بواره‌كان ی یه‌كس���ان كراون ك ه داوا ی ژن و پیاو له‌سه‌ر ی ره‌گه‌زی رۆیش���توون ك ه ژنیش ده‌توانێت هه‌مان ئهو كاران ه بكات ك ه پیاو ده‌یكات و پێیان وای ه شوناس��� ی و ژیارییه‌كان راوهستاوه نه‌ك بار‌ه جه‌سته‌ییه‌ك هی. ی و كلتوور بنه‌ما كۆمه‌اڵیه‌ت ی ی ئهوه ی هه‌موو حاڵه‌ت ه چه‌س���پاوه‌كان ه به‌تایبه‌ت ی هاوچه‌رخ ره‌تكردنه‌و‌ه ی ژنان ه ی گوتار له‌دیارتری���ن روواڵ���هت و بنه‌ماكان ی جیاوازیی ه ی ئهو هه‌واڵن���ه‌ش له‌نێوبردن ی س���ه‌ره‌ك ی ئیس�ل�امیدا هاتووه ،ئامانج ئایینه‌كان و به‌تایبه‌تیتریش له‌ش���ه‌ریعه‌ت ی ژیان، ی سرووشت ی نێوان نێرینه‌و مێینه‌یه ك ه بێگومان ئه‌م ه ده‌كات ه تێكدان ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ره‌گه‌زییه‌كان و نه‌هێش���تن ی ی مرۆڤدا ك ه كاراكته‌ر ی ناقۆاڵو ناته‌با له‌گه‌ڵ ماهیه‌ت ی ژیانیش به‌دروش���م و هات و هاوارو فه‌لسه‌ف ه ك ه بێگومان س���ووننه‌ت ی ژیان له‌سه‌ر ئهو دوالیزم ه مرۆیی ه راوه‌ستاوه‌و دواجار ی نابێت ،به‌و حوكم ه ی ناو بوونهوهره گه‌وره‌كه‌ی ه ده‌ره‌نجامێك سه‌ره‌ك خێزان و كۆمه‌ڵگ هی مرۆڤایه‌تی لێكه‌وتووه‌ته‌وه. ی ئێمه‌دا ،تا ئێستاش ی له‌ناوچه‌ك ه ی ئه‌م سه‌رده‌مه‌یه ،به‌تایبه‌ت ی دۆز‌ه ژنان ه خوڵقێنراوه‌ك ه ی مانش���ێت ی یه‌كسان مه‌س���هل ه ی ی په‌یوه‌ندیدارن به‌و دۆزه‌و‌ه له‌سه‌ر ی هه‌ی ه ك ه هه‌موو ئهوان ه ی چییه؟ ئایا پێناسه‌یه‌ك دیار نیی ه ك ه مه‌به‌ست له‌یه‌كسان ی ژنان و ئافره‌تان ئه‌م درووش���م ه ب���ه‌رز دهكهنهوه ده‌زانن به‌كام ك���ۆك بن؟ وه ئای���ا راگه‌یاندنه‌كانمان و رێكخراوه‌كان ده‌ره‌نجامیان ده‌گه‌یه‌نێت و چی له‌پشت دروشم و بانگه‌وه‌زه‌كه‌وه‌یه؟ ی چه‌مكه‌كه‌و‌ه هه‌ی ه هێش���تا روون نه‌بووه‌ته‌وه‌و ته‌واو ئاشكرا نهبووه ك ه ی ب ه پێناس���هو روونكردنه‌و‌ه ی په‌یوه‌ند ئهوه ی ی تایبه‌ت ب ه مه‌س���هل ه ی كۆنگره‌و دیكۆمێنت ه راگه‌یه‌نراوه‌كان ی ئهو یه‌كس���انیی ه چیه‌و چۆنه ،به‌اڵم له‌رێگا ماهیه‌ت ی جۆر له‌به‌رامبه‌ر ژن‌و ی مه‌بده‌ئ ی ئهوان بریتیی ه ل ه چه‌سپاندن ی ال یه‌كس���انییه‌و‌ه ئهوه ده‌رده‌كه‌وێت ك ه یه‌كس���ان پیاودا نه‌ك ره‌گه‌ز. ی ی دورودرێژ ی مێ���ژوو ی نه‌س���رانیی ه ك ه به‌درێژای ی زاراوه‌كه‌ش ئه‌وروپا ی به‌كارهێنان بۆ ش���وێن‌و ژینگ��� ه ی داناوه‌و ی تاوان و خراپ ه ی بۆ ئافره‌ت ههبووهو به‌سه‌رچاو‌ه ی نێگه‌تیڤان ه ی روانێك شارستانیه‌ته‌كان ی له‌گه‌ڵدا بكرێت‌و باوه‌ری���ان وابووه ك��� ه له‌هه‌موو حاڵه‌تێكدا ده‌بێت به‌ح���ه‌زه‌ره‌و‌ه مامه‌ڵ ه ی نه‌كرێته‌وه ،ته‌نانه‌ت ئه‌م رووانین ه س���ه‌لبیی ه ی پیاو له‌مل ك���ۆت و به‌نده‌كان 63
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ێ دراوه‌و له‌و رووه‌ش���هوه ئافره‌ت یپ ی ئاینییش��� ره‌هه‌ندێك��� ی ی باوك ی ئاده‌م ی الدان��� ی یه‌كه‌م كراوه‌ت ه س���ه‌ره‌تاو ه���ۆكار ی ئهوان حه‌وا ی تێك���دراو ی ئایین مرۆڤایه‌ت���ی ،ك ه به‌تێروانین ی الدان ببێت و له‌دار‌ه ی ناچار كردووه ك ه تووش��� باوك ه ئاده‌م قه‌ده‌غه‌ده‌غه‌كراوه‌كه بخوات. ی رۆژئاوا له‌س���ه‌ر ئهوه ی ئایین ده‌بینین تا ئێس���تاش كلتوور ی مه‌س���یحیه‌ت ی ئاین دامهزراوه ك ه پیاو‌ه قدیس و گه‌وره‌كان ی ره‌هبانیان ه و گۆش���ه‌گیر نزی���ك نهبنهوه له‌ئاف���ره‌ت و ژیان ی هه‌ڵبژێران ،ك ه ره‌هبانیه‌ت و گۆشه‌گیریه‌كه‌ش زیاتر په‌یوه‌ند به‌خۆپارێزی له‌ره‌گه‌زی ئافه‌ره‌ته‌وه هه‌یه. ی ی رۆژئاواو ئه‌وروپییه‌كان له‌گه‌ڵ ره‌گه‌ز ئ���هم مامه‌ڵ ه ئاینیی ه ی ی ب���ه‌دوادا هات ،ك ه ره‌تكردنه‌و‌ه ی توند مێینه‌دا كاردانه‌و‌ه ی ی لێكه‌وته‌وه‌و لێره‌و‌ه بزووتنه‌وه‌كان هه‌موو به‌ها ئاینییه‌كان��� ژنان به‌خۆیان‌و بانگه‌وازو درووش���مه‌كانیانه‌و‌ه هاتن ه مه‌یدان ی ی ته‌واو ی هه‌موو خواسته‌كانیش���یان ل ه یه‌كسان و مانش���ێت ژن و پی���اودا كورت كردهوه .به‌م پێیه‌ش داوایان كرد هه‌موو ی نێوان ئ���هم دوو رهگهزه هه‌ڵبگیرێت س���نوورو جیاوازییه‌كان ی جیاوازیی ه سروشتییه‌كان ،هه‌ر یه‌ك ه له‌ژن ێ ره‌چاوكردن به‌ب ی ی ئاین ی ده‌یك���هن و نابێت هیچ الیه‌نێك و پیاو ئازادن له‌و‌ه ی به‌س���ه‌ر ی هه‌ژموون‌و بااڵده‌س���ت ی یان فه‌رم یان كۆمه‌اڵیه‌ت ره‌فتارو موماره‌سه‌كانی ژیانیانه‌وه هه‌بێت. ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كانیش ك ه دامه‌زرێنه‌رو ی ئهوه رێكخراو دوا ی ئه‌م بانگه‌شه‌و ی رۆژئاواییه‌كان ه بووی ه پاڵپشت ئاراسته‌كه‌ره‌ك ه ی ژن ی یه‌كس���ان ی ئافره‌تان ،بیرۆك ه ی رێكخراوه‌كان ئه‌جێندای ه ێ كردهوه ،پاشان ی خۆیدا ج ی ره‌س���م ی له‌ناو كارنام ه و پیاو ی له‌ژێ���ر هه‌مان دروشمیش���دا چه‌ندین كۆنگ���ره‌و كۆبوونهوه ی كۆمه‌ڵێك په‌یماننامه‌و رێككه‌وتنیش له‌و رێكخست‌و مۆركردن رووهوه به‌سه‌ر واڵتانی ئه‌ندامی رێكخراوه‌كه‌دا سه‌پاندا. ی ی رۆژئاوایی��� ه ئامانجه‌ك��� ه فیمینیزمی���ش بزووتنه‌وه‌یه‌ك��� ی بۆ ی ئافره‌ت بوو له‌كۆمه‌ڵگه‌ك هی‌‌و بانگه‌ش��� ه جیاكردن���هوه ی ژنان ه ده‌ك���رد كه‌مێین ه تیای���دا وه‌ك خۆیان كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك��� ی و پیاده‌كراوه‌كان ی رۆڵ ه كالس���یك ده‌ڵێن به‌ته‌نها راپه‌رێنه‌ر ی ماڵه‌وه‌یه ،به‌ڵكو نه‌بێت ك��� ه دایكایه‌تی‌‌و منداڵب���وون‌و كار ێ به‌و كارو ئه‌ركانه‌ش هه‌س���تێت ك ه پیاو ئه‌نجامیان ده‌یانه‌و ی ده‌دات‌و رایانده‌په‌رێنێت ،كاره(نه‌مه‌تی و كالس���یكییه‌كان)
ێ بێنێت بۆ دامهزراوه ی منداڵ واز لێ دایه‌كایه‌تی‌‌و سه‌رپه‌رشت ی م���اڵ ،به‌م پێی���ه‌ش جیاوازیی ه ی دهرهوه پێكهێنراوه‌كان��� ی ی وه‌كیه‌ك‌و یه‌كسان بایه‌لۆژییه‌كان ره‌ت كرانه‌وه‌و بانگه‌شه‌كان ی دایكایه‌تی‌‌و ی ئه‌رك ی ژن‌و پیاو له‌راپه‌راندن نێوانیان‌و هاوبه‌ش باوكایه‌تی‌‌و منداڵبووندا بكرێت ه بنه‌ماو له‌و رووهوه په‌یوه‌ندیی ه سێكسییه‌كانی نێوان ژن‌و پیاو ته‌نها بۆچێژوه‌رگرتن بێت. ی ی رۆژئاوا یان به‌ش���ێك ی ژنان��� ئ���هم ه���ه‌وڵ و دیدگایان��� ه ی فیكری‌‌و فه‌لس���ه‌فیدا به‌هه‌ژموونی���ان له‌ن���او چوارچێوه‌یه‌ك ی بۆ داتاشرا، ی تایبه‌ت به‌خۆ ی كرایه‌وه‌و زاراوه‌و چه‌مك جێگا ی هه‌ڵدابێت‌و دیارترین چه‌مك‌و زاراوه‌یه‌ك لهم نێوه‌نده‌دا سه‌ر ی له‌خۆ گرتبێت زاراوهی(جێنده‌ر ی كۆمه‌اڵیه‌ت چه‌ندین ره‌هه‌ند ی ی له‌ناو گۆره‌پان ) Gendeه ك��� ه لهم ماوه‌یه‌دا مش���تومرێك ی له‌كوردستاندا له‌سه‌ر دروست ی و ئاین ی و سیاس��� رۆشنبیر بوو.
ی زاراوه‌كان ریش ه ژیاری و كلتورییه‌ك ه
ی ی توێژینهوه كارێك ی باس و بابه‌تێك به‌مه‌به‌ست خس���تنه‌روو ی موفره‌د‌ه ی نییه‌و ده‌بێت له‌چه‌مك و زاراوه‌و پێناس ه سه‌رپێ ێ بكرێت و به‌و په‌یوه‌ندی���داره‌كان به‌و بابه‌ته‌و‌ه ده‌س���ت پ��� ی له‌دایكبوون ش���ێوه‌یه‌ش پێناسه‌كان ئه‌دا بكرێن ك ه له‌ژینگ ه ی چه‌مك‌و و به‌كارهێنان ه س���ه‌ره‌تاكه‌یه‌و‌ه هاتووه ،دیاریكردن ی ێ و ئیشكاله‌كان ی گشت گر ی یه‌كالبوونه‌و‌ه زاراوه‌كان مه‌رج ی ده‌كات ی واتاكانیان كارئاس���ان ناو هه‌ر بابه‌تێكه‌و لێكدانه‌و‌ه بۆ تێگه‌یشتن و قوڵبوونه‌وه له‌ناو ئهو توێژینه‌وه‌یه‌دا. ی زاراوهی���ه‌ك‌و خۆالدان ل ه ی ریش��� ه زمانه‌وانییه‌ك ه وه‌رگرتن��� ی ی ئه‌گه‌ر مه‌رام و مه‌به‌س���ت چه‌مك ه به‌كارهات���ووه نوێیه‌ك ه ی ی ره‌وت ی له‌پش���تهوه نه‌بێت ،بێگومان نازانست چه‌واش���ه‌كار ی نووس���ه‌ر ده‌گه‌یه‌نێت‌و ی توێژه‌رو بابا توێژین���ه‌وه‌و كاره‌كان ی له‌س���ه‌ركراو‌ه یه‌كس���ان ه ی ئهو بابه‌ته‌ش كاره‌ك ه كۆتاییه‌ك ه ی باسه‌كه. به‌شێواندن‌و مایه‌پووچ ی هه‌یه‌و ی س���ه‌ره‌تای ی یه‌كه‌میدا به‌كارهێنانێك زمان له‌هه‌نگاو ی بهكارهێناوه، ی به‌رته‌سكدا وش���هو ده‌ربرینه‌كان له‌مه‌ودایه‌ك به‌اڵم كاتێك له‌ناو كای ه مه‌عریفی‌‌و فیكری‌‌و فه‌لس���ه‌فییه‌كاندا ی به‌رفراوانتر له‌خۆ ێ و ناوه‌رۆك��� ی نو ته‌وزی���ف ده‌كرێن مانا ی له‌گه‌ڵ به‌كارهێنان ه ی روواڵه‌ت ده‌گرن‌و ته‌نها نزیكایه‌تییه‌ك��� ی چه‌مك‌و سه‌ره‌تاییه‌كه‌یدا ده‌مێنێت ،لێره‌و‌ه ئه‌رك و وه‌زیف ه 64
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی زاره‌وه‌كان ده‌رده‌كه‌ون‌و وش ه كۆنه‌كان قۆناغ ه به‌رته‌سكه‌كان ی فیكرو ی ب���وار ی تێ ده‌په‌رێنن‌و وات���ا به‌رفراوانه‌كان به‌رای��� ی ژیان ی ت���ر فه‌لس���ه‌فه‌و سیاس���هت و كای��� ه زیندووه‌كان��� وه‌رده‌گرن. ی حاڵه‌ت ه ی به‌س���ه‌ر وش���هو زاراوه‌و ك���ۆ ئ���هم گۆرانكاریان ه ی ی و كلتووری ی ژیاری ی بیركردنهوه زمانه‌وانییه‌كاندا دێن به‌رهه‌م كۆمه‌ڵگه‌كانه‌و قسه‌كردن له‌س���ه‌ر هه‌ر یه‌كه‌شیان به‌گه‌رانه‌و‌ه ی تێدا ی زاراوه‌كان ده‌بێ���ت بۆ ئهو ژینگ ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و ژیاریی ه ی نوێ. به‌رهه‌م هاتووه وه‌ك چه‌مك و واتا یو ی فیكرو تێگه‌یش���ته‌ن ه زانست زاراوه ئامرازێك ه بۆ گه‌یاندن ی چه‌ندین ی ده‌رواز‌ه ی ،هه‌روه‌ها كلیل مه‌عریفییه‌كان به‌گش���ت ی هه‌ر زانس���ت و بیرو ی مه‌عریفه‌ی���هو ب���ۆ له‌ده‌رگادان ج���ۆر ی یه‌كه‌مت له‌گ���ه‌ڵ زاراوه‌كاندا فه‌لس���ه‌فه‌یه‌ك ده‌بێت مامه‌ڵ ه ی هه‌م���وو ئهوان ه ئهو زاراوه‌یه‌ی��� ه ك ه بووه‌ت ه بێت ،مانش���ێت ی ی زۆر له‌واتاكانی‌‌و به‌شه‌ك ه ی به‌شێك ی كۆكه‌ره‌و‌ه مانشێتێك ی زهنی ده‌گه‌یه‌نێت. تریشی به‌ئیحایه‌ك ی ی مێژوودا بگێرین حه‌قیقه‌ت ئه‌گ���ه‌ر چاوێك ب ه ناو الپه‌ره‌كان ی ده‌دۆزینه‌وه‌و ده‌بینین ك ه زاراوه‌و مه‌به‌س���ت ل ه به‌كارهێنان��� ی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كانه، ی مه‌ده‌نی‌‌و ژیاریان ه ی بزاوتێك ده‌رهاوێشت ه ی ك ه ی مه‌ده‌نیه‌ت‌و بژێو ی ئامرازه‌كان ی به‌وات���ا ی مه‌ده‌ن بزاوت ی ی به‌ره‌و ئهوه بردووه زاراوه‌كان به‌كار بهێنن بۆ ئهوه خه‌ڵك��� هاوكارو ئاماژه‌ده‌ریان بێت له‌كاروبار‌ه مه‌ده‌نییه‌كانیاندا ،دواتر ی و فه‌لسه‌فییه‌وه‌و ی و عه‌قائید ی فیكر زاراوه رۆیشت ه ناو ژیان ره‌هه‌نده‌كانی فراوانتر بوون. ی سه‌ربه‌خۆو ئهو زانست ه زاراوه لهم رۆژگاره‌دا بووه‌ت ه زانستێك له‌بنه‌ماو ریش��� ه زمانه‌وانییه‌كه‌یه‌و‌ه قس ه له‌س���ه‌ر زاراوه‌كان ده‌كات تا وات���ا به‌كارهێنراوه(ئیس���تیالحییه‌كانی) ،چونك ه ی هه‌یه ،به‌اڵم چۆن ئه‌م زاراوهی ه ی زۆر زاراوه وش���ه‌یه‌ك ه واتا ی ی دیاریكراوه‌وه ،هه‌روه‌ها سروشت تایبه‌ت ده‌كرێت به‌واتایه‌ك ی و مه‌عریفییه‌كانی ،هه‌موو زاراوه‌كان و پێگه‌و ره‌هه‌ند‌ه ژیار ئه‌مانه له‌چوارچێو‌هی ئهو زانسته‌دا قسه‌یان له‌سه‌ر ده‌كرێت. ی ی بابه‌تێك تێگه‌یشت ێ له‌زانایان ده‌ڵێن ئه‌گه‌ر ل ه زاراوه‌كان هه‌ند پێویس���تیت ب ه مامۆس���تا یان كه‌س���ێك نیی ه ل���هو بابه‌ته‌دا رێنموونیت بكات ،چونك ه تێگه‌یشتن له‌باس و بابه‌تێك له‌سه‌ر ی راوهستاوه ،ئه‌گه‌ر ی تایبه‌ت به‌خۆ تێگه‌یش���تن ل ه زاروه‌كان
ی ی به‌زانیار ی ئهو زاراوان ه تێگه‌یش���ت ل��� ه مه‌دلول و ئاماژه‌كان ێ ده‌گه‌یت، یت ی تر ته‌واوه‌و‌ه ده‌چیت ه ناو باسه‌كه‌و له‌الیه‌نه‌كان ی زاراوه‌یه له‌هه‌موو حاڵه‌تێكدا. ئه‌مه‌ش وه‌زیفه‌و سرووشت ێ ده‌كه‌ن یت زاروه‌كان ده‌فرێكن كۆمه‌ڵگه‌و ژیاره‌كان ناوه‌رۆكه‌ك ه ی خۆی���ان ده‌یانه‌وێت ،بۆی ه له‌كۆمه‌ڵگه‌و ی ده‌كه‌ن له‌و‌ه و پر ی خۆی���دا ،دوو جۆر مامه‌ڵ ه ی ژینگه‌ك ه ی دهرهوه ژیارێكیت���ر له‌گه‌ڵ ئه‌م ده‌فرانه‌دا هه‌ی ه ك ه مه‌به‌ستمان زاراوه‌یه ،مامه‌ڵه‌یه‌ك ی به‌تاڵ ك ه جارێكیتر ی زاراوه‌كه‌دا وه‌ك ده‌فرێك له‌گه‌ڵ خ���ود ی خۆماڵیان ه پر بكرێتهوه ،مامه‌ڵه‌یه‌كیتریش له‌گه‌ڵیدا وه‌رگرتن ی تایبه‌ت ی و ژینگه‌ی ی كلت���وور ێ تێبین ن���او و ناوه‌رۆك ه به‌ب ی گه‌ل ه دواكه‌وتووه‌كان ب ه ژینگ ه تازه‌كه ،ك ه ئه‌مه‌یان پیش��� ه ی ی خۆ ی ك ه ب���زاوت و بیركردنهوه و نوخب��� ه پاش���كۆكه‌یه‌ت دۆراندووه‌و به‌عه‌قڵی ئه‌وانیتر بیر دهكاتهوه. ی ی بیركردنه‌وه‌و مامه‌ڵ ه ی دووه‌میان به‌سه‌ر ره‌وش ئهو حاڵه‌ت ه ی ئێمه‌دا ده‌چه‌سپێت كاتێك سه‌رنج ده‌ده‌ین هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه ی ی س���نوور‌ه كلتوورییه‌كانمان ده‌به‌زێنن وه‌ك كااڵیه‌ك ئهوان ه ی خۆماڵییان ێ ده‌كرێت و دیدگایه‌ك��� ی پێش���وازییان ل��� ماد ی له‌س���ه‌ر نادرێت ،له‌مه‌شدا مه‌به‌س���تم ناوه‌ند‌ه عه‌لمانییه‌ك ه ی پێی���ان ده‌گات ل ه ناوچه‌كه‌مان��� ه ك ه ش���ه‌یدابوونیان به‌و‌ه ی ئه‌م���رۆو‌ه بیركردنه‌وه‌و ی دنیا بااڵده‌س���ت و به‌هه‌ژموونه‌كان ێ له‌باربردوون ،یه‌كێكیش ی پ ی ته‌ندروس���ت و گونجاو مامه‌ڵ ه ی ی و نه‌گونجاوه‌یان له‌گه‌ڵ زاراوه‌و چه‌مك له‌و مامه‌ڵ ه نازانست ی ئه‌م ی مش���تومر (جێنده‌ر)دای��� ه ك��� ه به‌ناحه‌ق كرای ه بابه‌ت ماوه‌ی هی گۆره‌پانه كوردییه‌كه. ی و ته‌نانه‌ت ی رۆش���نبیر ێ ناوه‌ند ی ناو هه‌ند ی گهوره هه‌ڵ ه ی ی ژنانیش ئهوهی ه ك ه ئهوان خوێندنه‌وه‌و ڕوانین ی لۆكاڵ رێكخراو ی جێنده‌ری���هت كردووه‌و به‌زۆر ده‌یانه‌وێت هه‌ڵه‌یان بۆ چه‌مك ی ناوچه‌كه‌دابیگونجێنن، ی كوردو ژیار ی كلت���وور له‌گه‌ڵ واقیع ئه‌مه‌ش مه‌حاڵه‌و مامه‌ڵ ه له‌گ���ه‌ڵ زاراوه‌كه‌دا ده‌بێت ته‌بابێت ی چه‌مكه‌ك���ه ،ك ه به‌م له‌گ���ه‌ڵ وات���او واقیع��� ه بابه‌تییه‌ك��� ه ی ئێم ه ی واڵت ی عه‌لمان��� ی ژن���ان و پیاوان دی���دگا عه‌لمانیی ه ی ئێم���ه‌ش گونجاوه ،له‌كاتێكدا مامه‌ڵ ه زاروه‌ك ه بۆ كۆمه‌ڵگ ه ی ئهوان له‌گه‌ڵ چه‌مك و زاراوه‌كه‌دا له‌ره‌هه‌ند‌ه نازانس���تییه‌ك ه ی دابراوه‌‌و وه‌ك خۆگێلكردن ی خ���ۆ فیكریی ه به‌كارهێنراوه‌ك ه ی ی به‌گوێ هاتوون له‌بانگه‌شه‌كانیاندا واتا زمانه‌وانیی ه كۆنه‌ك ه 65
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی (ج���ۆر) دێت ،وات ه وه‌ك ده‌وروبه‌ریان���دا ده‌ده‌ن ك ه به‌واتا ی (ره‌گه‌ز) زاراوه‌كه ده‌ناسێنن. هاوتاو هاو واتا ی ئافره‌تان و ێ ل��� ه الیه‌ن��� ه بایه‌خ���ده‌ره‌كان ب���ه‌دۆز هه‌ن���د ی بۆ ده‌چن ك ه ی له‌مافه‌كانیان وا ی به‌رگ���ر ی بوار چاالكوانان��� ی ی ژن ی هه‌ڵس���وران ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی جێنده‌ر ی���ان جۆر چه‌مك ێ خستووه،له‌هه‌مان كاتدا ی پش���تگو ی بایۆلۆژ وه‌ك كائینێك ی ی ده‌بینن ك��� ه تایبه‌تمه‌ند ی زۆر جگ ه له‌وان ه وا ژماره‌یه‌ك��� ی ئه‌م ره‌هه‌ند‌ه ئه‌م چه‌مك ه له‌بنه‌ره‌تدا له‌س���ه‌ر ریشه‌كێشكردن ی كۆمه‌ڵگ ه ی به‌و شێوه‌ی ه سه‌یر بایلۆژیی ه راوهستاوه بۆ ئهوه ی ره‌گه‌زیی(نێرو مێ) ی دوالیزم��� ه نه‌كرێت ك ه له‌س���ه‌ر بنه‌ما ی دوانه‌یی(ژن‌وپیاو)هوه ی تر راوه‌س���تاوه .به‌ڵكو له‌روانگه‌یه‌ك ی ی ئهو كلتوور‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ی له‌گه‌ڵدا بكرێت به‌پێ مامه‌ڵ��� ه كه‌نێوانیان رێك ده‌خات. ی جێن���ده‌ر كراوه‌و ب���هم پێی ه چه‌ندین پێناس��� ه ب���ۆ چه‌مك ی له‌ریش��� ه التینیی��� ه زمانه‌وانییه‌كه‌یه‌و‌ه الدراوه ب���ۆ واتایه‌ك ی ك ه گوزارش���ت له‌فیكرو ی ئیس���تیالح ی به‌كارهێن���راو ت���ر ی ی ده‌كات ،به‌اڵم چه‌مك ی رۆژئاوای��� ی تایبه‌ت ئایدۆلۆژیایه‌ك��� ی زانس���ت ه ی ئێس���تایه‌و‌ه له‌رێگا جێن���ده‌ر به‌م تێگه‌یش���تن ه ی به‌رهه‌م كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌و‌ه به‌گشتی‌‌و سیۆسیۆلۆژیا به‌تایبه‌ت ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و ی لێكۆڵینهوه له‌بارودۆخ هاتووه ك��� ه له‌ئه‌نجام ی رۆڵ‌و ی هاتووه‌ت ه كایه ،وه‌ك هه‌وڵێك بۆ شیكردنه‌و‌ه سیاس به‌رپرسیاریه‌تی‌‌و كۆسپه‌كان بۆ هه‌ریه‌كه ل ه ژن و پیاو.
چه‌مك ی جێنده‌ر له‌روو ی زمانه‌وان ی و به‌كارهێنانه‌و‌ه ی رابردوودا ی سهده ی جێنده‌ر بۆ یه‌كه‌مجار له‌هه‌شتاكان چه‌مك ی به‌رفراوان باڵوبوویه‌وه، به‌ده‌ركه‌وت‌و له‌نه‌وه‌ده‌كاندا به‌شێوه‌یه‌ك ی جیا ی گۆڕا بۆ چه‌مكێك ی ك ه ب���ار‌ه زمانه‌وانییه‌ك ه به‌تایبه‌ت ی پێناس���هكان ده‌توانین له‌ماناو مه‌به‌س���ت ه كۆنه‌ك هی ،له‌كۆ ی جێنده‌ریزم وه‌ربگرین و ناوه‌رۆك��� ه فیكری‌‌و فه‌لس���ه‌فییه‌ك ه ی بكه‌ین. ی دیار به‌خاڵ زۆرێك له بنه‌ما پێكهێنه‌ره‌كان ی ی ناو نراوه(شوناس ی ئهوه ی پێناس��� ه ی به‌ریتان مه‌وسوع ه جێن���ده‌ری )Gender Identityب���هم ش���ێوه‌ی ه ده‌كات ك ه ی ك��� ه نێرینه‌ی ه یان ی مرۆڤ به‌خۆ بریتیی��� ه له :هه‌س���تكردن ی ی جێنده‌ر ی شوناس ی گش���ت مێینه .هه‌روه‌ها به‌ش���ێوه‌یه‌ك وتایبه‌تمه‌نیی ه جه‌س���ته‌ییه‌كان پێكهوه ته‌بان(یان یه‌كێكن) ،
ی مرۆڤ په‌یوه‌س���ت نیی ه ێ حاڵه‌ت هه‌ی ه ش���عور به‌اڵم هه‌ند ی و پێكه‌وه‌گونجان ب ه تایبه‌تمه‌ندیی ه بایۆلۆژییه‌كه‌یه‌وه‌و ته‌بای له‌نێ���وان ئ���هو تایبه‌تمه‌ندییانه‌و شوناس��� ه جێنده‌رییه‌كه‌یدا ی مرۆڤ بهوهی نێر‌ه یان مێ). نییه(واته هه‌ستكردن ی ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ،به‌ش��� له‌دیكۆمێنت��� ه فه‌رمییه‌كان��� ی پێنج���هم ل��� ه برگ��� هی()2،15دا هات���ووه ك��� ه ئامانجه‌كان ی باش���تر له‌خێزان‌و دیكۆمێنته‌ك��� ه بریتیی��� ه له :پش���تگیر ی ی فره‌ی ی له‌گه‌ڵ ره‌چاوكردن ی له‌س���ه‌قامگیرییه‌ك ه پش���تیوان شێوازه‌كانی(خێزان)دا. ی هه‌روه‌ها بۆ نموون ه بروان ه كتێبی(خێزان و ئاسته‌نگكارییه‌كان ی نه‌ته‌و ه یه‌كگرتووه‌كانه ،ل ه ئایینده) ك��� ه له‌چاپه‌مه‌نییه‌كان الپهره()42-36دا هاتووه ك ه خێزان ده‌كرێت پۆلێن بكرێت بۆ ی له‌یه‌ك ره‌گه‌ز پێكهاتوون، 12ش���ێوه ،له‌وان ه ئهو خێزانان ه یان خێزانه پێكهێنراو‌ه شازه‌كان. ی ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان بۆ په‌ره‌پێدان ی س���ندوق له‌پێناس��� ه ی كۆمه‌اڵیه‌تی(جێنده‌ر): ئافره‌تان()UNIFEMدا هاتووه ك ه جۆر ی كردوون بۆ هه‌ریه‌ك ه ئ���هو رۆڵه‌ی ه بار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه دیار ی رۆژگار ده‌گۆرێت‌و له‌ژن‌و پی���او ،ئه‌م رۆاڵنه‌ش به‌تێپه‌ربوون ئ���هو گۆرانكاریانه‌ش له‌ناو یه‌ك كلتووردا و هه‌روه‌ها كلتورێك بۆ یه‌كێكی تردا جیاوازییه‌كی فراوانی هه‌یه. ی پێناس هی(جێنده‌ر) به‌و‌ه ی جیهان ی ته‌ندروست به‌اڵم رێكخراو ی ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ده‌كات كه :ئهو زاراوه‌یه‌ی��� ه به‌كارهێنان ی ی په‌یوه‌ستكراو ژن و پیاو ده‌گه‌یه‌نێت ك ه كۆمه‌ڵه‌س���یفاتێك كۆمه‌اڵیه‌تی���نو هی���چ په‌یوه‌ندییه‌كی���ان ب��� ه جیاوازیی��� ه جه‌سته‌ییه‌كانه‌وه نییه. ی Antoinette Fouqueده‌ڵێت: ی فه‌ره‌نس��� ب���ه‌اڵم توێژه‌ر ی ژن‌و ی جێن���ده‌ر به‌و واتای ه دێت ك ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كان چه‌مك پی���او كۆمه‌ڵ ه تایبه‌تمه‌ندییه‌ك���ن په‌یوه‌ندییان ب ه په‌یوه‌ندیی ه ی فاكته‌ر‌ه ئابووری‌‌و كۆمه‌الیه‌تییه‌كانه‌و‌ه هه‌ی ه له‌ژێر كاریگه‌ر ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و كلت���وری‌‌و ئایدۆلۆژییه‌كان���دا ..ئه‌مانه‌ش رۆڵ هه‌ردووكیان دیاری ده‌كه‌ن. یه‌كێك ل ه بزووتنهوه فیمینیستییه‌كانیش جێنده‌ر به‌و‌ه پێناس ه ی جێنده‌ر بكه‌ین ی ژیانه ،وناكرێت پێناس ه ده‌كات كه :رێكخه‌ر ی زاراوه‌كان���ی(ژن‌و پیاو)وه ،چونك ه جێنده‌ر به‌هه‌موو له‌رێگا واتاكانییه‌و‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییان ه پێك دێت ،به‌م پێیه‌ش ده‌كرێت
66
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
پێكیش بهێنرێته‌وه. ی ئهو پرس���یار‌ه بداتهوه ئه‌م دیدگا رۆژئاوایی ه ده‌یه‌وێت وه‌اڵم ی ی ره‌فتاره‌كان ك��� ه ئایا مرۆڤ به‌هه‌ردوو ره‌گه‌زه‌كه‌ی���هوه كۆ ی یان دهوروبهره ی و زكماكییه‌كه‌یه‌ت ی بار‌ه فیتر ده‌رهاوێشت ه ی ئافره‌ت‌و ی له‌ره‌فتار كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك��� هی؟ ئایا ئهو جیاوازیی ه ی جیاوازیی��� ه بایۆلۆژییه‌كان ه وه‌ك پی���اودا هه‌ی ه ده‌ره‌نجام��� ی ده‌چن؟ وه ئایا ئهو جیاوازیان ه ره‌سه‌ن ی توێژه‌ران بۆ زۆرب ه ی نێ���وان ژن و پیاو ی جیاوازییه‌كان و سروش���تین؟ یان ك���ۆ ی���ان زۆربه‌یان بۆ واقیع ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یان دهگهرێتهوه ،ك ه ی ی پێچه‌وان ه ێ جار ئهو واقیع ه وه‌رچه‌رخان به‌ئاراس���ت ه هه‌ند ی یه‌كت���ر دروس���ت ده‌كات‌و رۆڵه‌كان له‌نێ���وان ئهو دوو كار ره‌گه‌زه‌دا ده‌گۆرێته‌وه؟. زۆرێك له‌توێژه‌ران و زانایان ئهوه دووپات دهكهنهوه ك ه الیه‌ن ه ی مرۆڤ وه‌ك كرۆمۆس���ۆمه‌كان‌و پێكهێن���ه‌ر‌ه بایۆلۆژییه‌كان��� ی ده‌م���اغ‌و كاریگه‌ریی��� ه جینییه‌كان- هارمۆن���ه‌كان‌و قهواره ی ی نێوان هه‌ڵسوران به‌رپرس���یارن ل ه جیاوازیی ه س���لوكییه‌كان ی پێچه‌وانه‌یان ژن‌و پیاو ،به‌اڵم هه‌ندێكیتر له‌و زانایان ه بۆچوون ی (جێنده‌ر) هێنراوه‌ت ه هه‌یه ،له‌ناو ئهو بۆچوونان���ه‌دا چه‌مك ی ی ئه‌م چه‌م���ك و بۆچوون ه پێداگر پێش���هوه ،ك ه هه‌واداران ی له‌سه‌ر ئهوه ده‌كه‌ن ك ه جیاوازیی ه –ده‌روونی‌‌و فیزیكییه‌كان - ی په‌یوه‌س���ت ه به‌كۆمه‌ڵگه‌وه ،ته‌نها نێ���وان ژن‌و پیاو به‌ره‌های ی له‌یه‌ك شتدا نه‌بێت ك ه بریتیی ه له‌و (جیاوازیی ه بایۆلۆژیان ه په‌یوه‌ستن سكپری‌‌و منداڵبوونه‌وه)
بنه‌ماكان ی جێنده‌ریزم وه‌ك فیكرو فه‌لسه‌ف ه ی لهم پێناس���هو تێگه‌یش���تنان ه تێده‌گه‌ی���ن ئهوهی ه ك ه ئهوه ی ژن‌و ی جێنده‌ریان ه گه‌رانه‌وه‌ی ه بۆ تایبه‌تمه‌ندیایه‌كان مامه‌ڵ ه ی كۆمه‌اڵیه‌تین ،ئه‌مه‌ش له‌به‌رامبه‌ر پیاو كه‌بنه‌ما پێكهێنه‌ره‌كان ی ی بایۆلۆژ ئهو تایبه‌تمه‌ندییانه‌دا راگیراوه ك ه له‌سه‌ر بنه‌مایه‌ك راوهستاوه، ی بۆ ئهو ئامرازو به‌رپرسیاریه‌تییانه‌ی ه ئه‌م زاراوهی ه ئاماژه‌كان ی (جێنده‌ر) ئهو وێنایه‌ی ه كۆمه‌ڵگ ه دیارییان ده‌كات ،به‌و واتای ه كۆمه‌ڵگ ه لێیهوه بۆ ئێم ه ده‌روانێت وه‌ك ژن یان پیاو ،هه‌روه‌ها ی ئێمه‌دا ی ده‌كات له‌بیركردنه‌وه‌و ره‌فتار ی پێشبین ئهو شێواز‌ه ی له‌الیه‌ن ی رێكخس���تن ك ه ئه‌وانه‌ش ده‌گه‌رێنه‌و‌ه بۆ ش���ێواز
كۆمهڵگهوه .ن���ه‌ك بۆ جیاوازیی��� ه بایۆلۆژییه‌كان(ره‌گه‌زیی) له‌نێوان پیاو و ئافره‌تدا. ی (جۆر) وه‌ك ئاماژه‌ی���ه‌ك بۆ ژن و پیاو هه‌رچه‌ن���ده چه‌مك ی بهكارهاتووه ،به‌اڵم دواتر بهكارهاتووه بۆ بارودۆخ‌و كاروبار ی ی باس‌و بابه‌ته‌كان له‌سه‌ر ره‌گه‌ز ی تایبه‌ت ژن به‌ش���ێوه‌یه‌ك مێین ه چڕتر كراونه‌ته‌وه ،ئه‌م زاراوهی ه كراوه‌ت ه ده‌روازه‌یه‌ك بۆ ی ی ژنه‌وه ،به‌تایبه‌ت ی په‌یوه‌ست به‌دۆز چوون ه ناو مه‌سه‌له‌كان ی و هه‌ڵسورانی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا. مه‌سه‌له‌كانی یه‌كسان له‌و پێناسانه‌و‌ه ئهو ئاماژان ه وه‌رده‌گرین ك ه رۆڵ و هه‌ڵسوران ی وابه‌س���ته‌ی ه ب��� ه فاكته‌ر‌ه و ته‌نان���هت بوون ه مرۆییه‌كه‌ش��� ی ی و ئابوورییه‌كانه‌وه‌و ره‌فتارو تواناكان كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و كلتوور له‌ده‌وروب���ه‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یه‌و‌ه وه‌رده‌گرێت نه‌ك ئهو بار‌ه ی ی درووس���ت بووه ،وات ه ده‌كرێت بینین ی له‌سه‌ر جه‌سته‌یی ه ی ژنێك له‌الی���هن پیاوێكه‌وه‌و به‌پێچه‌وانه‌ش���هوه بكرێت ه رۆڵ ی ناوازه‌ی ه ی گش���تی ،ك ه له‌بنه‌ره‌تدا ئه‌م ه حاڵه‌تێك حاڵه‌تێك ئه‌گه‌ر به‌شازو الدانیشی ناوزه‌د نه‌كه‌ین. ی جێنده‌ریزم ئهوه ی فیك���ر ی هه‌ڵگران ب���هم پێیه‌ش ئامانج��� ب��� ه زه‌رووره‌ت ده‌زان���ن ك ه رۆڵ���هكان بۆ ه���ه‌ر یه‌ك ه له‌ژن‌و ێ دابرێژرێن���ه‌وه‌و جیاوازییه‌ك نه‌مێنێته‌و‌ه ك ه پیاو س���ه‌رله‌نو ی ئهو دوو رهگهزه ی جه‌سته‌و بار‌ه بایۆلۆژییه‌ك ه س���ه‌رچاوه‌ك ه ی بێت ،پێیان وای ه ب���هم هه‌نگاوه‌ش یه‌كس���انی‌‌و دادپه‌روه‌ر ی وه‌كو ی ژن‌و پیاو له‌یه‌ك ئاس���ت ی دێت و ههردوو جۆر ب���ه‌د ی ژی���ان ،له‌كاتێكدا ی بزووتنهوه یه‌كدا ده‌بن ه هه‌ڵس���ورێنه‌ر ی ی مرۆڤایه‌ت ی راوهستاوه ك ه سروشت ژیانیش له‌سه‌ر جۆرایه‌ت دیاریكردووه نه‌ك ئهو جۆره جۆرایه‌تیی هی جێنده‌ریزم. ی وای ه ك ه هه‌موو شتێك جگ ه ی جێنده‌ریزم باوه‌ر فه‌لس���ه‌ف ه ی پیاوان ،كۆمه‌ڵگ ه ی ژنان و پیتاندن ی و منداڵبوون ل ه س���كپر ی دیاریی���ان ده‌كات و زكماك‌و نه‌گۆر نین ،جێنده‌ریزم به‌ڕه‌وا ێ ك��� ه پیاو وه‌ك ژن ره‌فتار بنوێنێت و ژنیش به‌هه‌مان ده‌بین ی هه‌ڵسوراو له‌ناو خێزاندا ،چونك ه هه‌موو شێوه ببێت ه پیاوێك ی جیاوازیی ه بایۆلۆژیی ه زكماكییه‌كان ره‌ت دهكاتهوه له‌دیاریكردن ی ژیاندا، ی ئافره‌ت و پیاو له‌ناو كایه‌كان رۆڵ و هه‌ڵس���ورانه‌كان ی پیاو یان ژن له‌سه‌ر واقیع ه ێ ك ه بیركردنهوه ئهوه ناسه‌لمێن ی ده‌كات ی راوه‌ستابێت ،له‌وه‌ش زیاتر زیاده‌ره‌و بایۆلۆژییه‌ك ه ێ بۆ ی ئهوهی ه ك ه نێرو م ی وای ه ك ه نێرایه‌ت���یو مێیایه‌ت و پێ��� 67
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ێ ده‌كه‌ن و بۆ خۆی���ان ده‌یانه‌وێت ،با ئهو ی پ خۆیان هه‌س���ت ویسته له‌گه‌ڵ بار‌ه جه‌سته‌ییه زكماكییه‌كه‌شیاندا نه‌گونجێت. ی هه‌ر به‌م پێیه‌ش جێنده‌ریه‌ت كار ده‌كات له‌س���ه‌ر تێپه‌راندن ی ی خێزان‌و ره‌وایه‌ت ی و كارپێكراو‌ه مرۆییه‌ك ه شێوه سروشت ی به‌ن���او خێزانیی ،ك ه ته‌نها ی تر ده‌دات ب ه چه‌ندین ش���ێواز ی ده‌وترێت خێزان و بریتین ی جێنده‌رییه‌كاندا پێ له‌فه‌رهه‌نگ��� ێ كه‌س بۆ ی دوو یان س ی ش���ازو ش���ه‌هوان ل ه كۆبوونه‌وه‌یه‌ك ماوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ یه‌كتردا . ی جێنده‌ری���هت پێداگرییان ئهو ش���ێوازو پێكهات ه خێزانیان ه ێ له‌س���ه‌ر ده‌كات هه‌م���وو پێكه‌وه‌بوونێك��� ه ك ه نێ���ر یان م ی ویس���ت ی ده‌یخوازێت ،س���ه‌رچاو‌ه ده‌یه‌وێت و ئاره‌زووه‌كان ی ی له‌و بیركردنهوه زاتییه‌وه‌ی ه ك ه بۆ خۆ و ئاره‌زووه‌كانیش��� ی ئهو ی���ه‌كال دهكاتهوه ،ك ه ی و مێیایه‌ت ده‌یه‌وێ���ت‌و نێرایه‌ت��� ی ی به‌پیاو بزانێت و هه‌وڵ بۆ نوواندن ده‌كرێت ژن بێت‌و خ���ۆ ی پیاوانه‌ش بدات ،هه‌روه‌ها پیاویش به‌هه‌مان ش���ێوه، ره‌فتار وات��� ه جێنده‌ر ئ���هو ماف ه ده‌دات ه نێرین��� ه وه‌ك مێین ه ره‌فتار بكات ،به‌وه‌شه‌و‌ه ك ه نێرێك بتوانێت وه‌ك مێینه‌یه‌ك شوو ب ه ی تر بكات ،هه‌روه‌ها ئهو مافه‌ش ده‌دات ه مێینه‌یه‌ك نێرینه‌یه‌ك ی تر ك���ه‌وه‌ك نیرینه‌یه‌ك ره‌فتار بكات و ش���وو ب ه مێیینه‌یه‌ك ی نێر له‌گه‌ڵ نێ���ر و مێین ه له‌گه‌ڵ بكات ،ك��� ه ده‌كات ه زه‌واج میین���ه .هه‌روه‌ها رێگ��� ه ده‌دات ه ژنێكی���ش كه‌خێزانێك پێك ی ی پربێت و منداڵ ی ده‌یه‌وێت سك ی خۆ بهێنێت به‌و شێوه‌ی ه ی یان ی له‌سه‌ریه‌ت ببێت له‌هه‌ر كه‌سێك یان كه‌سانێك ئاره‌زوو له‌سه‌ریانه، ی جێنده‌ریدا بیرو ی مرۆڤ ل ه فه‌لس���ه‌ف ه ج���ۆر‌ه ره‌گه‌زییه‌ك ه ی ده‌كات با ئهو بیركردنهوه ی تاك یان كۆمه‌ڵگ ه دیار ئه‌ندێش ه ی ی و ناته‌باش بێت له‌گه‌ڵ واقیع ه جه‌سته‌ی زاتیی ه شازو نابابه‌ت ی ی ئهو مرۆڤه‌ش���دا ،ئ���هم رێبازه ك ه هه‌ڵقواڵو و بایلۆژییه‌ك ه ی ئهو ی رۆژئاوای���ه ،به‌رهه‌م ی ژی���ار روو‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك��� ه ی غه‌ربیی ه ك ه ی كۆمه‌ڵگ ه ێ س���ه‌روبه‌ر‌ه ئه‌خالقیی��� ه فه‌وزاو ب ی له‌گه‌ڵ ی و ئه‌خالق ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی ئایین به‌هه‌م���وو پێوه‌رێك ی و كۆمه‌ڵگ ه ی كورد ی كۆمه‌ڵگ ه تایبه‌تمه‌ندیی��� ه كلتوورییه‌كان ی ی و فه‌لسه‌فییه‌ك ه مسوڵمانه‌كانیتردا ناته‌بایه ،ناوه‌رۆك ه فیكر ی ل ه وش���ه‌ك ه كردووه قی���زه‌ون بێت و زۆر زاره‌وه‌ك���ه‌ش وا ی ناو ی و یاساییه‌كان نه‌گونجاو‌ه له‌ناو یاس���او پرۆژه رۆشنبیر
ئه‌م واڵتهدا به‌كار بهێنرێت. ی ت���ه‌واو نێگه‌تیڤی���ان به‌رامبه‌ر جێنده‌ریی���هكان دیدگایه‌ك��� ب ه ئایی���ن هه‌یه‌و پێیان وای ه ك ه ئیس�ل�ام رێگ���ره له‌به‌رده‌م ی فره‌ژنی‌‌و میرات‌و ی ژن‌و پیاوداو هه‌میش ه مه‌سه‌له‌كان یه‌كسان ی الوان‌و تاز‌ه قه‌وامه‌و حیجاب وه‌ك ژه‌هر به‌مێش���كو ده‌روون پێگه‌یش���توواندا ده‌پژێنن و خۆیان و ئه‌وانیش ل ه ورده‌كاریی ه زانستی‌‌و بابه‌تییه‌كانی ئهو مه‌سه‌النه الده‌ده‌ن.
جیاواز ی له‌نێوان (جێنده‌ر)و (ره‌گه‌ز)دا ی ره‌گه‌ز(جن���س)دا دان���راوه جێن���ده‌ر له‌به‌رامب���ه‌ر زاره‌و‌ه یو ی نێرینه‌ی ی مرۆڤ ل���ه‌روو ی ره‌گه‌ز ك��� ه بریتیی ه ل��� ه جۆر ی ره‌گه‌زیش ته‌رح مێینه‌یی���هوه ،بگر‌ه وه‌ك به‌دیل و جێگره‌و‌ه ی كلتوور‌ه ی ناو كۆمه‌ڵگه‌ی ه به‌پێ ی هه‌ڵس���وراو كراوه ك ه جۆر كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان. یو ی س���ه‌ره‌تای ی بنه‌ره‌ت ی كۆمه‌ڵێك تایبه‌تمه‌ند ره‌گه‌ز :بوون ی ی وه‌زیف ه سرووشتییه‌كان ناوه‌ندیی ه ك ه پاڵنه‌ر‌ه ل ه ئه‌نجامدان ژن‌و پیاودا. ی كۆمه‌اڵیه‌تیی ه بۆ ههردوو ره‌گه‌زه‌كه، ی رێكخه‌رێك جۆر :به‌رهه‌م وات ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانیان خۆرس���ك نی���ن ،به‌ڵكو رێكخراون به‌پێی كلتوور‌ه جیاوازه‌كان. ره‌گه‌ز :بایۆلۆژییه‌و له‌گه‌ڵ له‌دایكبوونی مرۆڤدا په‌یدا بووه. ی ده‌هێنێت‌و له‌گه‌ڵ له‌دایكبووندا ی پێك ی كۆمه‌اڵیه‌ت جۆر :دۆخ به‌ده‌ر ناكه‌وێت. ره‌گه‌ز :ناكرێت گۆڕانی به‌سه‌ردا بێت. جۆر :گۆرانكاری به‌سه‌ردا دێت و چه‌سپاو نییه. ره‌گه‌ز :سكپڕی‌‌و منداڵبوون ته‌نها تایبه‌ته به‌ئافره‌ت. ج���ۆر :ئافره‌ت ده‌توانێ���ت به‌و كارانه‌ش هه‌س���تێت ك ه پیاو ئه‌نجامیان ده‌دات. ره‌گه‌ز :پیتاندن ته‌نها تایبه‌ته به پیاوه‌وه. ی بگه‌یه‌نێت ی منداڵ بكات‌و پێ جۆر :پیاو ده‌توانێت سه‌رپه‌رشت وه‌ك ئافره‌ت. ی ی س���یفه‌ت ه فیزییه‌كییه‌كان پۆلێنكار ره‌گه‌ز :له‌س���ه‌ر بنه‌ما ی واقیع ه ی ده‌كات ،ك ه ئه‌وانیش ده‌رهاوێش���ت ه ی مرۆی��� جۆر بایۆلۆژییه‌كانن. ی بار‌ه ی ئهو جیاوازیی ه جۆر :خۆ الدان ه ل ه ده‌ره‌نجام ه كرده‌ییه‌كان
68
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی رۆڵ‌و ی ژن‌و پیاو خوڵقاندوونی‌‌و وابه‌سته‌كردن جه‌سته‌ییه‌ك ه هه‌ڵسورانی ههردوو جۆره‌كه‌یه ب ه زه‌مینه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌وه. ره‌گه‌ز :ده‌ره‌نجامێكی فیتری و زكماكییه. ی ی رۆڵ ی به‌ده‌س���تهاتوو‌ه ك ه مرۆڤ خ���ۆ ج���ۆر :حاڵه‌تێك��� له‌دیاریكردنیدا هه‌یه.
زه‌واج ی هاوره‌گه‌زه‌كان(زواج المثلیین) ی ی رابردووداو تا ئێستاش هێرش‌و په‌المارێك لهم چه‌ند ساڵ ه ی ئیسالمیدا به‌تایبه‌تی، درندان ه له‌سه‌ر خێزان هه‌ی ه له‌ناو جیهان ی ئهو هێرش���انه‌ش چه‌ندین كۆنگره‌و ی ئامانجه‌كان بۆ هێنانه‌د ی تایبه‌ت ب ه خێزان ساز دراوه بۆ ی یه‌ك ی یه‌ك له‌دوا كۆبوونهوه ێ بۆ خێزان و تایبه‌تمه‌ندیی ه مێژوویی ه ی نو ی بارودۆخێك ئهوه ی بخوڵقێنن ،چونك ه ده‌رك به‌و‌ه ده‌كه‌ن خێزان دوورودرێژه‌ك ه ی ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌و خاڵ ی پێكهێن���ه‌ر ی یه‌كه‌م و كاریگه‌ر یه‌ك��� ه ێ ده‌س���تپێك بۆ هه‌ر گۆرانكارییه‌ك ده‌بێت له‌وێو‌ه ده‌س���ت پ ی چه‌س���پاندن‌و بره‌ودان ه ب ه ب���كات ،هه‌وڵه‌كانی���ش له‌پێناو ی ناو ی قیه‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ی رۆژئاواو گلۆبالیزه‌كردن كلتوور ی ئهو به‌ها ی به‌ها خێزانییه‌كان‌و تێپه‌راندن ئهو ژیاره ،به‌تایبه‌ت بااڵیان هی مرۆڤایه‌تی له‌دێر زه‌مانه‌وه له‌سه‌ری پێكهاتوون. ی بۆ ده‌كه‌ن‌و ی بانگه‌ش ه ی جێنده‌ر ك ه هه‌واداران ناكرێت چه‌مك ی ئێمه‌دا بیچه‌س���پێنن لهم ی كۆمه‌اڵیه‌ت ده‌یانه‌وێت له‌ناو واقیع عه‌وله‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه جیا بكرێتهوه ،جێنده‌ریش یه‌كێك ه له‌و ی ی خێزان‌و ئه‌خالق ی له‌ئارادای ه بۆ رووخاندن هه‌وڵ ه سه‌ره‌كیان ه ی ئایین ه ی سه‌رچاوه‌گرتوو‌ه له‌ئایینه‌كانه‌وه ،به‌تایبه‌ت كۆمه‌اڵیه‌ت ئاسمانییه‌كان‌و له‌سه‌رووی ئه‌وانیشه‌وه ئیسالم. ی جێنده‌ریزمدا ی و فه‌لسه‌فیی ه نا لۆژیكییه‌ك ه له‌ناو مه‌نزوم ه فیكر ی ی كۆمه‌اڵیه‌ت خێزان ب ه شێوه باوه(كالسیكییه‌ك هی) ئۆرگانێك ی به‌رته‌سك كردووه‌ته‌وه‌و پێكه‌وه‌ژیانی ی ژن‌و پیاو داخراوه‌و رۆڵ ی ی له‌چوارچێوه‌یه‌كدا ك ه خێزان ه كردووه‌ت ه تاك ه وه‌زیف ه ئهوان ی دوالیزم هی( نێرومێ) هاوبه‌ش بۆیان ،بۆی ه ئهوان بۆ تێكدان ی جێنده‌رو ی له‌سه‌ر راوه‌س���تاوه هاتوون فه‌لسه‌ف ه ك ه خێزان ی ی تێگدان ج���ۆر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ی���ان داهێناوه به‌مه‌به‌س���ت ی ی تر ی تر ك ه شێواز ی دوالیز‌ه خێزانی(ته‌قلیدی)و خوڵقاندن ێ له‌گه‌ڵ ێ بكهوێتهوه ،وه‌ك نێر له‌گه‌ڵ نێرو م ی ل به‌ناو خێزان ی ی كۆمه‌ڵگ ه رۆژئاواییه‌كاندا حاڵه‌تێك ێ ك ه ئێس���تا له‌زۆرب ه م
یاساییه‌و رێگ هی پێدراوه. له‌و تایبه‌تمه‌ندیی ه جێنده‌رییه‌و‌ه كه‌ئه‌م فه‌لسه‌فه‌ی ه ب ه ههردوو ی ی ده‌دات ،ئهوه روون دهبێتهوه ك ه چاالك ره‌گ���ه‌ز‌ه مرۆییه‌ك ه ی ب ه حاڵه‌ت ه ی هیچ په‌یوه‌ندییه‌ك ی بایۆلۆژ ی نێر و مێ��� و كار جه‌س���ته‌ییه‌كه‌یه‌و‌ه نییه ،ژن نابێت ه ژن ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگ ه ئهو ی ئه‌م دیدگاو رووانینه‌ش ده‌گونجێت ێ نه‌دات ،به‌پێ یپ رۆڵ��� ه ژن ببێت��� ه پیاو ،هه‌روه‌ها پیاویش به‌هه‌مان ش���ێوه ،ئافره‌ت ی ببێت ه مێرد و ژن بخوازێت ،ژن ببێت ه پیاوێك و هاوس���ه‌رێك ی خۆیداو ژنیش له‌گه‌ڵ ی هه‌بێت ،پیاو له‌گه‌ڵ ره‌گه‌زه‌ك ه پیاو ی خێزان ه هاوره‌گه‌زه‌كه‌یدا ده‌بن ه هاوسه‌ر ،ئه‌م ه جۆره شازه‌كان ی دان پێدا ك��� ه له‌وه‌س���یق ه نێوده‌وڵتییه‌كاندا هه‌ت���ووه‌و داوا هێنانی ده‌كرێت له‌الیه‌ن گه‌النی مسوڵمانهوه. ی ئه‌م ه ئهو گۆرانكارییه‌ی ه ك ه جێنده‌رییه‌كان به‌ڕه‌واو سرووشت ی ك��� ه حاڵه‌ت ه ره‌گه‌زیی ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت ده‌بینن ب���ۆ ژن و پیاو ی ی كاریگه‌ر ی تێپه‌رێنێت‌و جه‌س���ت ه ی و مێینه‌ییه‌ك ه نیرینه‌ی ی نه‌بێت ،به‌مه‌ش ههردوو ره‌گه‌زه‌ك ه له‌سه‌ر ره‌فتارو چاره‌نووس ی خۆیان س���یفه‌ت ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیان ده‌گۆرن به‌و شێوه‌ی ه ی جه‌سته بایۆلۆژییه‌كه‌یان ده‌یخوازێت. ده‌یانه‌وێت نه‌ك ئهوه ی مرۆڤ ی ژینگ��� ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه جێنده‌ریزم ك��� ه به‌ره‌های ده‌كات ه بنه‌ما بۆ بیركردنه‌وه‌و رووانین و ره‌فتاره‌كانی ،هه‌موو ی و سرووشتییه‌كانیتر ره‌ت دهكاتهوه ،ئهو كاریگه‌ریی ه زكماك ی كوڕ به‌و ش���ێوه‌ی ه مرۆڤ دهخوێنێتهوه ك��� ه ئه‌گه‌ر منداڵێك ی ی ره‌گه‌ز ی به‌ال ی ش���ازدا گهوره ببێت ئاره‌زوو له‌ناو خێزانێك نێردا ده‌ش���كێته‌و‌ه كاتێ���ك بیه‌وێت(خێ���زان) پێك بێنێت، ی ی له‌مێینه‌ش نییه ،ئه‌مه‌ش له‌س���ه‌ر بنه‌ما ته‌نان���هت ح���ه‌ز ی نیی���ه ،به‌ڵكو گۆڕان ه ی و هارمۆنییه‌ك ه پێكهات��� ه بایۆل���ۆژ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه ئهوهی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت. مه‌وسوع ه به‌ریتانییه‌ك ه له‌پێناسه‌كه‌یدا بۆ جێنده‌ر ئهوه روون ی ی الوه‌ك ی جێنده‌ر دهكاتهوه ك ه ده‌كرێت مرۆڤ شوناس���ێك هه‌بێت‌و ئه‌م شوناس ه گه‌ش��� ه بكات‌و دواجار به‌سه‌ر شوناس ه ی و مێیایه‌تیش���دا زاڵ بێت ، ی نێرایه‌ت بنه‌ره‌تیی ه ره‌گه‌زییه‌ك ه ی بۆ دروست ی و ره‌گه‌زی ی سلوك ی تر ی ك ه ئاست به‌وش���ێوه‌ی ه ی ژیانیدا ،دیاره ئه‌م شوناس ه الوه‌كییه‌ش بۆ ببێت له‌داهاتوو ه���ه‌ردوو رهگهزه مرۆییه‌ك ه وه‌كو یه‌كه‌و به‌یه‌ك ئاراسته‌ش���دا ی مرۆڤ هه‌یه. كاریگه‌ری له‌سه‌ر ژیان
69
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی ی جێنده‌ریزمه‌و‌ه به‌رپرس ه له‌دیاریكردن كۆمه‌ڵگ ه له‌رووانگ ه ی بۆ ی جۆر(جێن���ده‌ر)ه‌وه‌و ئ���هو په‌یوه‌ندییه‌كان��� رۆڵه‌كان��� رێ���ك ده‌خات ،ئه‌م په‌ویوه‌ندی‌‌و رۆاڵنه‌ش ده‌ش���ێت گۆڕانیان ی ب ه ی نێوانیان په‌یوه‌ند به‌س���ه‌ردابێت ،چونك ه جیاوازییه‌كان جیاوازیی ه جه‌س���ته‌ییه‌كانیانه‌و‌ه نییه ،ئه‌م رووانگ ه نابه‌باتیی ه ی ده‌بینێ���ت ك ه بۆ نموون ه ئاف���ره‌ت ده‌توانێت هه‌موو ئهو وا ی ده‌دات ،كارو رۆڵ و كاران��� ه راپه‌رێنێ���ت ك ه پیاو ئه‌نجام��� ی مێرد‌ه ی رۆڵ رۆڵیش به‌هه‌موو جۆره‌كانیه‌وه ،تا ده‌گات ه ئهوه ی هاوش���ێوه‌كان(المثلیین) ته‌قلیدییه‌ك���ه‌ش ببینێت ،زه‌واج ده‌رهاوێشت هی ئهو بیركردنه‌وه‌یه‌یه. ی جێنده‌ر یان ج���ۆرو ته‌نانه‌ت ره‌گه‌زی���ش ك ه له‌ناو چه‌مك��� ی ی جێنده‌ریزمدا به‌كار هاتووه بریتیی ه له‌و رۆاڵن ه فه‌لس���ه‌ف ه ی ههردوو ره‌گه‌زه‌ك ه ده‌یبینن و پێشوه‌خت كۆمه‌ڵگ ه بۆیان دیار ی حاڵه‌ته‌كانیشدا ئهو رۆاڵن ه ده‌كات وه‌ك نێر یان مێ ،له‌زۆرب ه ی ی ناو كۆمه‌ڵگ ه ده‌كه‌ن‌و ئاس���ت گوزارش���ت له‌و به‌ها باوان ه ی كۆمه‌ڵگه‌ش ب���هو راده‌یه‌ی ه ك ه تا چهنده ئهو دوو ره‌زامه‌ند ی ئهو رۆڵ ه كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌دا ی راپه‌راندن رهگهزه ده‌توانن له‌ئه‌رك س���ه‌ركه‌وتوو ده‌بن ،به‌م پێی ه دیدگا جێنده‌رییه‌ك ه هه‌میش��� ه ی تاك ه ی ده‌رك پێكردن ئهوه دوپات دهكاتهوه كۆمه‌ڵگ ه فاكته‌ر ی بڕ‌وانێت‌و ی خۆ ی بۆ جه‌ست ه ێ ئهوه ی نێر‌ه یان مێی ه به‌ب به‌و‌ه ی بداتهوه ،به‌م پێوه‌دانگه‌ش ی ئهو وه‌اڵم ه حاڵه‌ت ه بایۆلۆژییه‌ك ه ی به‌رده‌وامدایه‌و ئه‌مه‌ش كۆمه‌ڵگ ه له‌گه‌ش���ه‌كردن‌و پێشكه‌وتن ی ی جۆری���ش بگۆرێت به‌پێ ئهوه پێویس���ت ده‌كات ك��� ه رۆڵ ی ناوه‌ند‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك هی .لهم رووه‌ش���هوه ره‌وابێت گۆڕان ی نێرو می، ی خێزان دابهێنرێت دوور ل ه ده‌سته‌واژ‌ه ی تر جۆر وه‌ك خێزان ه شازه ناسرووشتییه‌كان.
نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان ی رۆژئاوا ئامرازێك بۆ سه‌پاندنی كلتوور ی ی دروس���تبوون ی مێژوو نه‌ت���هوه یه‌كگرت���ووه‌كان به‌درێژای ی ئهو دیدگاو پ���رۆژ‌ه رۆژئاواییانه‌دا بووه ی س���ه‌پاندن له‌هه‌وڵ ی ی زۆرب ه ی نێوده‌وڵه‌تیدا ،ناوه‌رۆك به‌س���ه‌ر گه‌الن‌و كۆمه‌ڵگ ه رێككه‌وتن و په‌یماننامه‌و دیكۆمێنت ه ره‌سمییه‌كانیش ته‌رویجدان ی ی و كلتوورێك ی ژیاری ی دیاریكراو و بانگه‌شه‌بوو‌ه بۆ شێوازێك ی نهتهوه ی ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌ت هه‌ژمووندار ،ئه‌مه‌ش پێچه‌وان ه
ی پارێزگاریردن ه ی سه‌رشان یه‌كگرتووه‌كان ه ك ه گرنگترین ئه‌رك ی ژیارو كلتوور‌ه جیاوازه‌كان، ی له‌سه‌ر ئاس���ت ی فره‌ی ل ه بوون نه‌ك له قاڵبدانی مرۆڤایه‌تی له‌چوارچێوه‌یه‌كی به‌رته‌سكدا. ی به‌س���ه‌ر گه‌الندا ی ئ���هو وه‌س���یقه‌و په‌یماننامان��� ه زۆرب��� ه ی هه‌ی ه ك ه بریتیی ه ل ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت داده‌سپێنرێت پاش���خانێك ی ی رۆژئاواو ده‌كرێت ه مه‌رجه‌ع ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه دۆخ ه كلتوور ی یاس���ا نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان، ی بۆ دانان‌و گه‌اڵڵه‌كردن نێوده‌وڵه‌ت ی ی گه‌الن لهم رووه‌ش���هوه هه‌موو تایبه‌تمه‌ندیی ه كلتوورییه‌كان ی یاس���ا حكومه‌ت ه ت���ر له‌به‌رچ���او ناگیرێت ،بۆ ئه‌مه‌ش به‌پێ ێ ی ئهو سكپر‌ه موراهیق ه ب رۆژئاواییه‌كان سه‌رپه‌رشتی‌‌و خه‌رج ی ی ئه‌مانه‌ش قورساییه‌ك هاوس���ه‌ران ه ده‌گرێت ه ئه‌ستۆ ،خه‌رج یو ی ماد ی خس���تووه‌ت ه س���ه‌ر حكومه‌ته‌كانیان ل���ه‌روو زۆر رێوشوێنه‌كانی به‌رێوه‌بردنیانه‌وه ،بۆ نموونه: ی دوانز‌ه ساڵ ه وه‌ك نه‌ریتێك له‌ده‌وڵه‌ت ه رۆژئاواییه‌كاندا كچۆڵ ه ی ی س���ێكس بكات بۆ ئهوه ی ده‌زانێت مومارهس ه به‌پێویس���ت ی ی بس���ه‌لمێنێت ك ه له‌الیه‌ن ره‌گه‌زه‌ك ه بۆ كۆمه‌ڵگه‌و هاورێكان ترهوه مه‌رغ���وب‌و دڵخوازه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م ه ن���ه‌كات ل ه رووانگ ه ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك���هو دهوروبهره نزیكه‌كه‌یه‌و‌ه وه‌ك كه‌س���ێك ی ناچێت ه ی ره‌گه‌زه‌كه‌یتر نه‌خوازراو ده‌خوێنرێته‌و‌ه ك ه ئاره‌زوو ی س���ه‌ر ،ورد‌ه ورد‌ه ئه‌م هاوكێش ه ترس���ناك ه كه(قبووڵكردن ی كهمهوه) ی س���ێكس به‌ته‌مه‌نێك��� كۆمه‌ڵگ���هو مومارهس��� ه ی كچ ه موراهیقه‌كان ی س���كپر ده‌به‌س���تێت بهیهكهوه ،دیارد‌ه ی و Teen Pregnancyبهره���هم ده‌هێنێ���ت ،چاودێ���ر ی حكومه‌ت، سه‌رپه‌رش���تی منداڵه‌كانیش ده‌كه‌وێت ه ئه‌س���تۆ ی ئه‌م ی ده‌ره‌نجامه‌كان حكومه‌ت ه رۆژئاواییه‌كانیش بۆ چاره‌سه‌ر ی دیارده‌كه ،هاتووه حاڵه‌ت ه په‌ره‌سه‌ندووه‌ش نه‌ك بنه‌بركردن ی ئهو ی س���كپرییه‌ك ه ی بۆ س���نووردانان بۆ حاڵه‌ت رێوش���وێن ی مومارهس ه جنسییه‌ك ه له‌و كیژۆاڵن ه داناوه نه‌ك قه‌ده‌غه‌كردن ی مندااڵنه‌وه‌ی ه ی فێركردن ی له‌رێگا ته‌مه‌نه‌دا ،چاره‌سه‌ره‌كه‌ش��� ی پارێزراو ل ه ی سیكس���كردن ی ش���ێواز ك ه له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه فێر حه‌م���ل و ده‌رهاوێش���ته‌كانیان Safe Sexده‌كه‌ن ،ئه‌مه‌ش ی كراوه‌ته‌وه‌و ناو نراوه ی خوێندندا جێگا له‌ناو به‌رنامه‌و میتۆد ی س���ێكس Sex Educationو له‌ناو قۆتابخانه‌كاندا فێركردن ی ی یه‌كه‌م مومارهس��� ه ی مندااڵن ده‌كرێ���ت پێش ئهوه فێ���ر سێكسی پێشوه‌خت ئه‌نجام بده‌ن .
70
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی مندااڵن ده‌كرێت ی خوێندندا ئهوه فێر ل���هم به‌رنام ه ناقۆاڵی ه ی ته‌قلیدی(سروش���تی) Unsafe sex ی سێكس��� ك��� ه كرده ی حه‌مل ی مه‌ترس���یداره ..چونك ه ده‌بێت ه هۆ مومارهس���ه‌یه‌ك ی وه‌ك ئایدز ،به‌اڵم ی نه‌خۆشیی ه سێكسییه‌كان و گواس���تنهوه كرده سێكسیی ه شازو ناسروشتییه‌كان Homosexualityبۆ ی ته‌ندرووست‌و ی سێكس كچ ه كه‌مته‌مه‌ن‌و هه‌رزه‌كان كرده‌یه‌ك پارێ���زراو‌ه ،Safe sexله‌به‌ر ئهوه ئ���هم فێركاریی ه خراوه‌ت ه ی ی بابه‌ته‌كان ی مندااڵنه‌و‌ه له‌چوار چێو‌ه ی خوێندن ناو میت���ۆد فێركردنی جنسیدا. ی ی چه‌ندین هۆكار ی س���كپر ی له‌روودان هه‌روه‌ه���ا بۆ رێگ���ر ی له‌سكپر رێگر ی Contraceptivesداهێنراوه‌و دابه‌ش كراوه ی ئهو به‌س���ه‌ر هه‌رزه‌و مندااڵندا له‌قوتابخانه‌كاندا ،ئه‌گه‌ر دوا ی روویدا له‌باربردن ده‌بێت ه باشترین هه‌موو هه‌واڵنه‌ش س���كپر ی ی لێ ی ئاره‌زوو ی خاوه‌نه‌ك ه ی ئهو سك ه چاره‌س���ه‌ر بۆ خستن نییه. ی تێبینی‌‌و سه‌رس���ورمان ه لهم حاڵه‌ته‌دا ئهوهی ه ی جێگا ئهوه ی حكومه‌ت ه رۆژئاوایی���هكان ده‌یگرن ه به‌ر ك ه ئ���هم هه‌نگاوان ه ی كچ ه موراهیقه‌كاندا ی س���كپر له‌مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ دیارد‌ه ی تایبه‌تدا گه‌اڵڵ ه له‌ن���او كۆمه‌ڵ ه رێوش���وێن و مه‌نزومه‌یه‌ك��� كراوه‌و خزێنراوه‌ت ه ناو یاس���او دیكۆمێنت ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان و ی ناته‌با له‌گه‌ڵ ئهو دیاردهو نه‌ریت ه ی تر به‌زۆر به‌س���ه‌ر گه‌الن ی ی كلتوور ی جی���اواز ێ ئهوه رۆژواییانه‌دا س���هپێنراوه ،به‌ب ی گه‌الن له‌وه‌دا له‌به‌رچاو گیرابێت و دیدگاو كێش��� ه و ئایین��� رۆژئاواییه‌كه‌یان به‌وانیتره‌و‌ه په‌یوه‌س���ت كردووه ،هه‌روه‌ها ل ه ی یاساو رێوشوێن ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له‌و رووانهوه گه‌اڵڵه‌كردن ی نهتهوه حاڵه‌ت���هكان گش���تگیر ك���راون‌و مامه‌ڵه‌كردنه‌ك��� ه ی ی چه‌ك یه‌كگرت���ووه‌كان له‌گه‌ڵ ئه‌م حاڵه‌تانه‌دا له‌ژێر فش���ار ی سزا به‌سه‌ریاندا ی یان س���ه‌پاندن ی ئابوور كۆمه‌كی‌‌و هاوكار ی ناچار كراوه. گه‌النی تر به‌قبوڵكردن ی ئه‌م��� ه ته‌نها نموونه‌یه‌ك ه له‌و الدان ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و ئه‌خالقیان ه ی رۆژئ���اوا ك��� ه له‌ن���او په‌یماننام���هو دیكۆمێنت ه كۆمه‌ڵگ��� ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان���دا جێگای���ان كراوهتهوه ،هه‌م���ان رووانین ی ی تاكره‌هه‌ند ب���ۆ ئافره‌ت و خێ���زان و ئه‌خالق به‌چاویلك��� ه ی رۆژئاوایی���هكان بوونه‌ت��� ه س���ه‌رچاو‌ه بۆ هه‌ر مادیگه‌ران��� ه ی دنیادا، ی له‌گه‌ڵ گه‌الن ی نێوده‌وڵه‌ت��� ی كۆمه‌ڵگ ه مامه‌ڵه‌یه‌ك
ی وه‌سیق ه ی له‌تێكرا (جێنده‌ر)یش یه‌كێك ه له‌و زاراوه غه‌ربیان ه ی ی راسته‌وخۆ ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كاندا ئاماژ‌ه ره‌س���مییه‌كان ی بۆ كراوه ،ك ه ل ه واقیعدا گوزارشت ه له‌واقیع ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه ی ئهو قه‌یران ه مرۆییانه‌ی ه خێزان‌و ی خۆی‌‌و ده‌رهاوێشت ه ژینگه‌ك ه دوو رهگهزه پێكهێنه‌ر‌ه سه‌ره‌كییه‌ك هی له‌گه‌ڵیدا ده‌ژین. ی ی قاهیر‌ه له‌ساڵ ی نیشته‌جێبوون ی جێنده‌ر ل ه كۆنگره زاراوه ی نهتهوه 1994هوه خزێنرای ه ن���او په‌یماننامه‌و دیكۆمێنته‌كان ێ هیچ روونكردنه‌وه‌یه‌ك و ته‌نها یه‌كگرتووه‌كان���هوه ،به‌اڵم به‌ب ی یه‌كه‌می هه‌ڵسورێنه‌ر‌ه ی له‌سه‌رخۆ ی سه‌ره‌تاو هه‌نگاو قۆناغ ی دوات���ر به‌ماناو ی كۆنگره‌كه‌ب���وو ب���ۆ ئ���هوه غه‌ربییه‌كان��� ی له‌ناو نووسراو‌ه ی خۆ مه‌به‌س���ته‌كه‌یه‌و‌ه شوێن و ئاراس���ت ه فه‌رمییه‌كانی رێكخراوه‌كه‌دا وه‌ربگرێت. ی 1955دا ئه‌نج���ام درا زۆر ی په‌كین ك ه له‌س���اڵ له‌كۆنگ���ره ی خۆیهوه ده‌ركه‌وته‌وه‌و ی زاراوه‌ك ه به‌چه‌م���ك و ئامانج به‌چر ی ی كۆنگره‌كه‌بوو ده‌ربار‌ه ی ئه‌مه‌ش راسپارده‌كان ده‌رهاوێشت ه ی ش���ازو ی چه‌ندین جۆر خێزان ،ك ه (جێنده‌رییه‌كان) ره‌وایه‌ت ناسروشتی خێزانیان به‌سه‌ر بریاره‌كانی كۆنگره‌كه‌دا سه‌پاند. ی نهتهوه ی رێكخ���راو دوات���ر له‌ناو هه‌م���وو په‌یماننامه‌كان��� ی (جێنده‌ر) كرای ه زه‌رووره‌ت ،ته‌نانه‌ت یه‌كگرتووه‌كاندا زارو‌ه ی ی نێوده‌وڵه‌ت ی دادگا ی تایبه‌ت به‌دامه‌زراندن ی رۆما له‌كۆنگر‌ه ساڵی()1998یشدا ئه‌م زاراوهی ه هاته‌و‌ه ناو بریارو راسپارده‌كان‌و ی (جێنده‌ر) ی له‌سه‌ر بنه‌ما ئهوه دووپات كرایهوه ك ه جیاكار تاوان ه دژی مرۆڤایه‌تی.
جێنده‌ر به‌هه‌موو به‌هایه‌كی ئه‌خالقیی نامۆیه ی ئیس�ل�امیدا ئه‌م زاراوهی ه وه‌كو ی له‌جیهان ههرچهنده ئهوان ه ی نووس���راویانه‌وه ێ ده‌خه‌ن ه ناو وته‌و ئه‌ده‌بیات ی نو چه‌مكێك ی هه‌مان پۆلێنكاریی ه ره‌گه‌زییه‌ك ه ی پیشان ده‌ده‌ن ك ه واتاك ه وا ی تایبه‌ت ی فیكر ده‌گه‌یه‌نێت‌و ئهوان پێیان وای ه كه‌باكگراوه‌ند ی كۆمه‌ڵگ ه ی نیی ه ك ه له‌گه‌ڵ كلتوور ی دیاریك���راو به‌كلتوورێك مس���وڵمانه‌كاندا نه‌گونجاوبێت ،ئه‌وه‌ش ره‌ت دهكهنهوه ئه‌م ی ئیس�ل�ام و داب و ی له‌گه‌ڵ بنه‌ماكان زاراوهی ه هیچ ناته‌باییه‌ك ی كۆمه‌ڵكه‌دا هه‌بێت ،به‌اڵم ئه‌م ه ئهو حه‌قیقه‌ت ه ی ره‌سه‌ن نه‌ریت ی بابه‌تیی ه ناش���ارێته‌و‌ه ك ه هه‌م���وو زاراوهی���ه‌ك له‌دایكبوو ی ی خۆ ی فیكری‌‌و فه‌لس���ه‌ف ی و باكگراوه‌ند ی خۆیه‌ت ژینگ��� ه 71
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی ناو ژینگه‌یه‌كیتر هه‌یه‌و ناكرێت له‌هه‌موو حاڵه‌تێكدا موتورب ه یو ی كلتوور بكرێت ،چونك ه گش���ت زاراوهی���ه‌ك تایبه‌تمه‌ند ی خۆی هه‌یه.. ژیاری به‌اڵم هه‌موو پێناسه‌كان و روانگ ه رۆژئاواییه‌كان له‌و رووهوه، ی ئهوه ده‌س���ه‌لمێنێت هه‌روه‌ه���ا به‌كارهێنان��� ه ئه‌وروپییه‌ك ه ی تایبه‌ت ی فه‌لسه‌ف ی ناوه‌رۆك كه‌جێنده‌ریش یه‌كێك ه له‌و زاراوان ه ی ی هه‌ی ه ك ه ل ه (ئه‌لفییه‌و‌ه تا یا) له‌گه‌ڵ ئیسالم و ئه‌خالق به‌خۆ ی ی مسوڵمان و ته‌نانه‌ت سروشتی ره‌سه‌ن ی و خێزان ئیس�ل�ام مرۆڤایه‌تیش���دا ناگونجێت ،زاراوه‌كه‌ش ل��� ه ناوه‌رۆكه‌كه‌یه‌و‌ه ی تر رازیبوون به‌و ی جیا نابێتهوه ،به‌واتایه‌ك داتاش���راوه‌و لێ زاراوه‌یه رازیبوونه به ناوه‌رۆك و ئامانجه‌كانیشی. ی جێن���ده‌ر كراوه ی بۆ وش���هو زاراوه هه‌موو ئهو پێناس���ان ه ی مرۆڤه‌كان و ی ئێم ه بۆ جۆرو ره‌گ���ه‌ز نامۆن به‌تێگه‌یش���تن ی كراوه، ی مرۆی ی ب���ۆ ره‌گه‌ز ی و واقیعیی ه ئ���هو پۆلێن ه فیتر ی بایۆلۆژییه‌و هه‌ر ئه‌وه‌ش ه كه‌پێش هه‌موو شتێك دوالیزمه‌یه‌ك ته‌حه‌كوم ده‌كات به‌س���ه‌ر رۆڵ و هه‌ڵس���وورانیدا( ،نێرو مێ) ی ی شه‌رع ی سرووشتین ك ه زه‌واجێك ی پێكه‌وه‌گونجاو دوانه‌یه‌ك ی ی خێزانێكدا كۆیان ده‌كاته‌وه‌و پێكگه‌یشتنه‌كان له‌چوارچێو‌ه ئه‌م دوو ره‌گه‌زه‌شه بوونی مرۆڤایه‌تی له‌سه‌ر راوهستاوه. ی (جۆر یان راست ه جێنده‌ر له‌روو‌ه زمانه‌وانییه‌كه‌یه‌و‌ه به‌واتا ی ی كۆمه‌اڵیه‌تی) دێت و بۆ ئهوه داهێنراوه ك ه ببێت ه جێدار جۆر ی ئه‌م وشه‌ی ه ره‌گه‌ز ،به‌اڵم به‌كارهێنان ه فه‌لس���ه‌فیی ه ناقۆاڵك ه له‌به‌كارهێنان ه نوێی ه رۆژئاواییه‌كه‌یدا ب ه ئاراسته‌یه‌كیتردا براو‌ه ی ره‌گه‌ز نیی ه ك ه (ج���ۆر) له‌ناوه‌رۆك ه جێنده‌رییه‌كه‌دا ج���ۆر ی ی مرۆڤ ی و فیتری ی سرووش���ت ی بایۆلۆژییه‌و‌ه ك ه بوون له‌روو ی جێنده‌ریزمدا له‌سه‌ر راوهستاوه ،به‌ڵكو مرۆڤ له‌ناو فه‌لسه‌ف ه یو ی ناو ژینگ ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یه‌ت ی به‌رهه‌مهێنراو كائینێك��� ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت به‌ده‌ر ل ه واقیع ه هه‌ر ئه‌ویش جۆره‌ك ه ی بایۆلۆژییه‌ك هی ،ئه‌م بۆچوونه‌ش له‌ناو پێناسه‌كانیدا به‌روون راگه‌یه‌نراوه‌و كار له‌سه‌ر گلۆبالیزه‌كردنیشی ده‌كرێت. ی ده‌یه‌وێت شێواز‌ه جێنده‌ریزم به‌م سیاس���هت ه ناسروش���تیی ه ی ی خێ���زان تێك ب���دات و فه‌وزایه‌ك پیاده‌ك���راوه مرۆییه‌ك ه ی كۆمه‌ڵگ ه ی بخوڵقێنێت و به‌سه‌ر تێكرا ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ئه‌خالق ێ ل ه كۆنگره مرۆییه‌كاندا بسه‌پێنرێت ،لهم رووه‌شه‌و‌ه له‌هه‌ند ی ی تایبه‌ت ب ه ژناندا بانگه‌ش ه بۆ پیاده‌كردن نێوده‌وڵه‌تییه‌كان
ی ی خێزان كراوه جیا ل ه شێوه سرووشت ی پێكهێنان ی تر شێواز ی نێرو ی ك ه به‌یه‌كگه‌یش���تن ی خۆ و ره‌س���هن ه پیاده‌كراوه‌ك ه ی خێزانی���ش هه‌بێت: مێی���ه .وات��� ه ده‌كرێت ئه‌م ش���ێوازان ه ی هه‌بێت ی دوو پیاو ،دوو ژن ،پیاوێك خێزانێك به‌یه‌كگه‌یشتن ی ته‌به‌نیكراو پێكهاتبێت ،یان ژنێك ك ه له‌خۆی‌‌و چه‌ند منداڵێك ی زینا یان ته‌به‌نیكراو ،له‌گه‌ڵ چه‌ندین له‌گه‌ڵ چه‌ن���د منداڵێك ی مرۆڤه‌كان ك ه له‌ناو ی ش���ه‌هوانیان ه ی به‌یكگه‌یش���تن جۆریتر جیهانی ئاژه‌اڵنیشدا نموونه‌یان نییه.
به‌كارهێنان و ته‌فسیر‌ه خۆماڵییه‌كانی زاراوه رۆژئاواییه‌كان ی ی زاره‌وه‌كان له‌و ژینگه‌ی ه ی راس���ته‌قینه‌و بابه‌ت��� وتمان واتا ی تێ���دا به‌رهه‌مهاتووه‌و خۆی���هوه وه‌رده‌گیرێت ك��� ه زاروه‌ك ه ی ی و ش���ێواز ی و كۆمه‌اڵیه‌ت��� ی فیك���ر گوزارش���ت له‌واقیع��� ی ئهو ژینگه‌ی��� ه ده‌كات ،بۆی ه كاتێك ئه‌م بیركردن���ه‌وه‌و دیگا ی ده‌به‌زێنێت دابراو نابێت ی خۆ زاراوان ه سنوور‌ه خۆماڵییه‌ك ه ی خۆی پێی دراوه. له‌و واتاو ته‌فسیر‌هی له‌شوێنه‌ك ه ی نیمچ ه دابراو له‌ته‌فسیر‌ه ێ زاراوه به‌ته‌فسیر به‌اڵم ده‌كرێت هه‌ند ێ ی ل ی كۆمه‌اڵیه‌تیدا سوود ی تر ی له‌ژینگه‌یه‌ك ی خۆ به‌راییه‌ك ه وه‌ربگیرێت و به‌شێوازێك به‌كار بهێنرێت ك ه ته‌باو گونجاوبێت ی ئهو كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا ،ئیشكال ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت له‌گه‌ڵ كلتوورو دیدگا ێ مامه‌ڵه‌دای ه له‌گه‌ڵ چه‌مك‌و زاراوه‌كاندا ك ه گه‌وره‌ك��� ه له‌هه‌ند ی تیۆری‌‌و ی ده‌كرێت له‌گواس���ته‌وه‌یاندا له‌روو ی به‌د ره‌هاگه‌ر ی تێدا ی كۆمه‌ڵگ ه ی تایبه‌تمه‌ندییه‌كان پراكتیكییه‌وه‌و ره‌چ���او ناكرێت. ی ی جیهان ی ئه‌م وش���هی ه له‌الی���هن عه‌لمانییه‌كان به‌كارهێنان��� ی (غه‌ربزه‌ده‌یی) ئیس�ل�امییه‌و‌ه به‌مه‌به‌س���ته‌وه‌یه‌و دیدگایه‌ك له‌پش���ته‌وه‌یه ،ئهوان ده‌یانه‌وێت ئه‌م چه‌مك و زراوان ه بكه‌ن ه ی ی هه‌موو نه‌ری���ت و كلتوورێك ده‌روازه‌ی���ه‌ك بۆ په‌رین���هوه ی به‌چ���اك و خراپییه‌وه ،به‌كارهێنانه‌كه‌ش���یان بۆ رۆژئاوای��� ی ی جێنده‌ر ته‌نها له‌وه‌دا كورت نابێتهوه ك ه هه‌مان واتا زاراوه ی ژن به‌رامبه‌ر به‌پیاو ی مافه‌كان دوو ره‌گه‌زه‌ك ه یان یه‌كس���ان ی له‌ئارادا ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی فیكر بگه‌یه‌نێت ،به‌ڵكو مامه‌ڵه‌یه‌ك ی له‌سه‌ر كلتوورو ی خراپ ی كاریگه‌ر هه‌ی ه ك ه ده‌رهاوێش���ته‌كان ئه‌خالقی كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمهڵگه مسوڵمانه‌كان ده‌بێت. 72
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ی ی ك��� ه ره‌خن ه له‌هاورده‌كردن ی ئاین ئیس�ل�امییه‌كان و زانایان ئ���هم ج���ۆر‌ه چه‌م���ك و زاراوان ه ده‌گ���رن كێش���ه‌یان له‌گه‌ڵ ی ئهو زاراوانه‌دای ه بۆ هه‌موو ی هه‌واداران پاشكۆیه‌تیی ه ره‌هاكان ی ی بیانی‌‌و كاره‌كانیان ته‌نها له‌چوارچێوه‌یه‌ك ره‌وت و رێبازێك ی ی به‌كارهێنانه‌كانیاندا ناوه‌س���تێتهوه ،ته‌نانه‌ت به‌پێ زمانه‌وان ێ جار پێناسه‌و پراكتیك ه رۆژئاواییه‌كه‌ش مامه‌ڵ ه ناكه‌ن‌و هه‌ند ی رۆژئاوا ی نه‌ریت ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه گواس���تنه‌وه‌و دابه‌زاندندن ی ی كۆمه‌ڵگ ه مسوڵمانه‌كان ده‌كه‌ن ه ئامانج ی ژیان له‌سه‌ر ره‌وش سه‌ره‌كییان. ی ی (جێن���در) ده‌كه‌وێت ه ناو گوتار ب���ۆ نموون ه كاتێك زاراوه ی و رۆش���نبیره‌كه‌یان ی كوردییه‌وه‌و نوخب ه سیاس��� عه‌لمان��� ی وش���ه‌ك ه دووپ���ات ده‌كات���هوه، ی به‌كارهێنان��� زه‌رووره‌ت��� ی مرۆیی ه ی ره‌گه‌ز له‌پێناسه‌كانیشدا ده‌ركه‌وتوو‌ه ك ه پۆلێنكار ی كۆمه‌ڵگ ه ئهو رۆڵ‌و ی رۆڵ��� ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك هی ،یان��� به‌پێ��� ی س���یفه‌تان ه ب ه ههردوو ره‌گه‌زه‌ك ه ده‌دات ،به‌اڵم پرسیاره‌ك ه ی ئێم ه له‌عه‌لمانییه‌كان ئه‌وه‌یه :گریمان ئێمه‌ش بووین ه هه‌وادر ی ك ه رۆڵ بۆ دوو ئ���هم دیدگا جێنده‌رییه ،ئایا ئهو كۆمه‌ڵگه‌ی ه ی ی ده‌كات كامه‌یه؟ كۆمه‌ڵگ ه ی ئێم ه دی���ار ج���ۆر‌ه مرۆییه‌ك ه خۆمانه یان كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی تر؟. ی ئهوان غه‌ربزه‌ده‌یی‌‌و پاشكۆیه‌تیی ه دیاره هه‌موو مه‌به‌سته‌كان ی رۆژئاوایی‌‌و خۆس���فركردنه‌و‌ه له‌هه‌موو بۆ ژیارو كۆمه‌ڵگ��� ه ی دیده ی ئهوان به‌پێ��� ی خۆماڵ���ی ،بۆچ��� تایبه‌تمه‌ندییه‌ك��� ی خۆمان ئهو رۆڵ و ی نابن ك ه كۆمه‌ڵگ��� ه جێنده‌رییه‌ك��� ه راز ی ی گشت سیفه‌تان ه بده‌ن ب ه ژن و پیاو كه‌بووه‌ت ه بنه‌ماو ئایدیا ی ئهوه لۆژیكیی ه ك��� ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كیتر رۆڵ فه‌لس���ه‌فه‌كه ،ك ه ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كیتر ی بۆ رهگهزه مرۆییه‌كان ی كلتوور و س���یفات ی بكه‌ن؟ دیار ی لێره‌دای ه به‌رامبه‌ر به‌م ی ئایین ی مامۆستایان و زانایان كێش ه ی ت���ر ،وات ه ترس نیی ه ی ئیس���تیرادكراو زاراوه‌یه‌و زۆر زاراوه به‌رامبه‌ر ب ه زاراوه‌كان ،به‌ڵكو نیگه‌رانیی ه له‌و پاش���كۆیه‌تیی ه ی ێ له‌به‌ناو رۆشنبیره‌كان و نوخب ه عه‌لمانییه‌ك ه ی هه‌ند كوێرانه‌ی ه ی ئ���هم زاراوانه‌و‌ه له‌ناو ناوچه‌كه‌مان ك��� ه ده‌یانه‌وێت له‌رێگا كۆمه‌ڵگ هی ئیسالمیدا بیكه‌نه ئه‌مری واقیع. ێ له‌زاناو مامۆستایانمان وتیان دیموكراسیه‌ت ی هه‌ند ی خۆ كات ی بێت له‌دكتاتۆریه‌ت ی و راده‌ربرین و رێگر ی سیاس ئه‌گه‌ر ئازاد
ی خۆیدا، ی ده‌س���ه‌اڵتداران ی گه‌ل بێ���ت له‌دیاریكردن و بری���ار هه‌موو ئهمان ه له‌ئیس�ل�امدا بوونیان هه‌یه‌و پێداگرییان له‌سه‌ر ك���راوه ،به‌اڵم دواتر بینیمان عه‌لمانییه‌كان به‌و‌ه رازی نهبوون ی ی ژیان ی هه‌موو كایه‌كان و بانگه‌ش���ه‌یان بۆ دیموكراتیزه‌كردن كۆمهڵگه كردو له‌و رووهوه كایه ئه‌خالقییه‌كه‌شی گرته‌وه. ی وه‌كو (جێنده‌ر) هه‌ر ئهوه نیی ه ك ه له‌ئێستاش���دا زاراوه‌یه‌ك ی بێت ك ه ی روواڵه‌ت ێ حاڵه‌ت ی ئافره‌ت‌و هه‌ند ی به‌ماف په‌یوه‌ند ی مس���وڵمانیش ره‌واو په‌سه‌ندن ،به‌ڵكو ی ئێم ه به‌شێكیان ال ی ی گش���تگیر‌ه ك ه هه‌موو واتا پێشینه‌كان ئه‌م ه فه‌لس���ه‌فه‌یه‌ك ی تر ،ئه‌مرۆ به‌به‌شێك ی گۆریو‌ه بۆ وتا ی مرۆی تایبه‌ت به‌ره‌گه‌ز ی واتا ێ عه‌لمانیی���هكان داوا ی بین س���به‌ین له‌و ناوه‌رۆك ه راز ی ده‌كه‌ن ،با ئه‌مرۆ ش���ه‌رمنان ه ئهو داوایه‌شیان گش���تگیره‌ك ه ی ی ئه‌خالق ی سنووره‌كان هه‌بێت ،ئالێره‌وه‌ی ه ئهوان ه به‌ئاس���ان ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌مان ده‌به‌زێنن ی و ئایین ی و نهتهوهی��� كۆمه‌اڵیه‌ت ی دواجار ب ه كلتوورو و هه‌موو ش���تێك وێران ده‌كه‌ن بۆ ئهوه ئه‌خالقیاتی تری نامۆمان بسپێرن. بۆی ه به‌كارهێنان و مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ زاراوه هێنراوه‌كاندا نابێت تاك ی ته‌نها ره‌هه‌ندانه‌و ته‌نها له‌گۆشه‌نیگایه‌كه‌و‌ه بێت ،وه‌ك ئهوه له‌روو‌ه سیاس���ییه‌كه‌یه‌و‌ه دیموكراسیه‌تمان خوێنده‌وه‌و دواتر هاتن و پێیان وتین دیموكراسیه‌ت به‌ش به‌ش ناكرێت‌و په‌یوه‌ست ه ی ژیانه‌وه ،ئه‌مرۆش مامه‌ڵه‌مان له‌گه‌ڵ به‌هه‌موو روواڵه‌ته‌كان��� ی گرتووه‌ته‌و‌ه ی جێنده‌ردا ته‌نها ره‌هه‌ند‌ه زمانه‌وانییه‌ك ه زاراوه ی له‌ده‌ست ك ه ئهو زاراوهی ه زۆر ده‌مێك ه ئهو ریش ه زمانه‌وانیی ه ی نامۆی ه ێ دراوه ك ه له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه تا كۆتای یپ ی تر داوه‌و وتا به‌كلتوورو ب���ار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌مان ،ههرچهنده ل ه بنه‌ره‌تدا ئه‌م فه‌لسه‌فه‌یه به‌هه‌موو سرووشتی مرۆڤایه‌تی نامۆیه.
دواین وته‌و ده‌ره‌نجام: ی نێرو ی له‌سه‌ر كۆبوونه‌وه‌و پێكه‌وبوون ی مرۆڤایه‌ت ی ژیان بوون ێ راوهستاوه ،ئه‌م كۆبوونه‌وه‌یه‌ش به‌شێوه‌یه‌كی ته‌ندرووست‌و م ی نێوان پیاو ی ئه‌گه‌ر په‌یوه‌ندیی ه سێكسییه‌كان ته‌واو نایه‌ته‌د ی ی په‌ویوه‌ندییه‌كانیتر و ژن رێ���ك نه‌خرێت ،له‌گه‌ڵ ش���ێواز نێوانیاندا. ی ئهو رووانینه‌و‌ه سهرچاوه ئه‌م رێكخس���تنه‌ش له‌سرووش���ت ی نێوان ئهو دوو رهگهزه له‌ئارادایه، ده‌گرێت بۆ په‌یوه‌ندییه‌كان 73
ذمارة ()2
زستانى 2011
جۆر ی كۆمه‌اڵیه‌ت یو گوزه‌رێك به‌ناو فه‌لسه‌ف ه ی جێنده‌ریزمدا
ئه‌گه‌ر رووانینه‌ك ه بۆ ئه‌م په‌یوه‌ندییان ه له‌سه‌ر ئهو بنه‌مای ه بوو ی ئه‌م ی نێ���وان نێرو مێیه ،ئهو كات ه به‌دوا ك ه ئهوه په‌یوه‌ند ی ی دێت ك ه غهریزه ی سێكس��� ی فیكر تێروانینه‌دا باڵوبوونه‌و‌ه ی ده‌وروژێنێ‌‌و ده‌بێت ه جوڵێنه‌ری‌‌و داخوازییه‌ك ه تێربوون ه سێكس ی ی تریش له‌و رووهوه ،هه‌روه‌ها هه‌موو ده‌رهاوێشت ه جنسییه‌كان ی ی له‌ناو جیهان ب���ه‌دوادا دێت ك ه ئام���رازو ئالیه‌ت ه دیاره‌كان��� رۆژئاوادا دیاره . ی نێوان دوو ره‌گه‌زه‌ك ه به‌اڵم ئه‌گه‌ر رووانینه‌ك ه بۆ په‌یوه‌ندییه‌كان ی ی گهوره غهریزه له‌س���ه‌ر ئهو ئامانج ه راوه‌س���تابوو ك ه خوا ی ی له‌پێناودا خوڵقاندووه‌و ئامانجه‌كه‌ش بریتیی ه له‌مانه‌و‌ه جنس ی ژی���ان ،ئهو كات��� ه په‌یوه‌ندیی ه ی مرۆی���یو به‌رده‌وامی جۆر ی نێوان ئهو دوو ره‌گه‌زه‌و‌ه ی زه‌واج سێكسییه‌كان ته‌نها له‌رێگ ه ی ی خێزانێك ی ته‌نها له‌چوارچێو‌ه ده‌بێت و ده‌رهاوێشته‌كانیش ی تێدا دهكهوێتهوه بۆ ش���ه‌رعی‌‌و ته‌ندرووستدا ده‌بێت كهنهوه ی خێزانی تر. درووستكردن ی نێوان ی نێوان ئه‌م دوو تێروانین ه بۆ په‌یوه‌ندییه‌كان جی���اواز ی ده‌كات ،هه‌روه‌ها ی ئهو په‌یوه‌ندییان ه دیار ژن‌و پیاو سرووشت ی ئهو رووانین ه رۆژئاواییه‌ش له‌گه‌ڵ جۆرو ئامرازه‌كانیدا ،به‌پێ ی ئ���هو په‌یوه‌ندییان ه ك ه ئهوان بۆ سرووش���ت و جۆرو ماهیه‌ت ی یه‌كه‌میانن ،بیروراو دیدگا ی تێروانین ه سێكسییه‌ك ه هه‌ڵگر ی وه‌ك ئه‌ده‌ب‌و ی هه‌موو ئامرازه‌كان��� سێكس���ییه‌كان له‌رێگا ی هونه‌رو س���ینه‌ماو شیعرو سه‌ته‌الیت‌و ئینته‌رنێته‌و‌ه ته‌شه‌ن ه ی ی ره‌واج ب��� ه تێكه‌اڵوبوون ێ ده‌كرێت ،هه‌روه‌ه���ا به‌ره‌های پ��� ی ئه‌مه‌ش ئهو ده‌ره‌نجام ه ههردوو ره‌گه‌زه‌ك ه ده‌درێ���ت ،ئاكام ی سه‌رسورهێنه‌ر باڵو دهبنهوه ترسناكانه‌ی ه ك ه به‌ژماره‌و ئامار ده‌رب���ار‌ه ی كچۆڵ ه ی القه‌كردن(اغتص������اب) و فاحیش���هو حه‌مل ی ی به‌لێش���او ی زه‌وجی‌‌و جیابوونه‌و‌ه كه‌مته‌مه‌نه‌كان‌و خیانه‌ت ی ی منداڵب���وون ،جگ��� ه له‌باڵوبوونه‌و‌ه هاوس���ه‌ره‌كان‌و كه‌م��� نه‌خۆشییه‌كانی وه‌ك ئایدز. وه‌ك ل ه باسكه‌ش���دا ئاماژه‌مان بۆ ك���رد ئه‌م بارودۆخ‌و ژینگ ه ی ی به‌دوا رۆژئاواییه‌ی ه ئهو هه‌موو یاساو رێسا نێوده‌وڵه‌تییان ه ی هه‌موو جیهان خۆیدا هێناوه‌و گش���تگیر كراوه وه‌ك ئ���هوه ی خواردبێت ،رووانین ه له‌ناو ئهو زۆنگاو‌ه ش���ه‌هوانییه‌دا گی���ر ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌‌و ی هه‌مان ژینگ ه جێنده‌رییه‌كانیش ده‌رهاوێشت ه گۆره‌پانی فیكریی رۆژئاوایه.
ئه‌مه‌ش به‌و واتای ه نیی ه ك ه رۆژهه‌اڵت لهم كێش���ان ه به‌دوورن‌و كۆمه‌ڵگ ه مس���وڵمانه‌كان پارێزراون لهم جۆر په‌تا ئه‌خالقی‌‌و ی ی دنی���او به‌تایبه‌ت ی تر كۆمه‌اڵیه‌تیان���ه ،به‌ڵك���و به‌ش���ه‌ك ه ی ئه‌م تێروانین ه ئه‌وروپی‌‌و ی ئیسالمیش له‌ژێر كاریگه‌ر جیهان ی نێ���وان ژن و پیاو ،ك ه رۆژئاواییه‌دای��� ه ب���ۆ په‌یوه‌ندییه‌كان ی ی فیمینیزم ی و بزووتنهوه ی عه‌لمان ی فیكر له‌باشترین حاڵه‌ت رۆژهه‌اڵتدا جێنده‌ریزم گوزارشت لهم كاریگه‌ریی ه ده‌كات ،بۆی ه ی كاریگه‌ربوون به‌عه‌لمانیه‌ت و ناوه‌رۆك ه ئاس���ایی ه ب ه ئه‌نداز‌ه لیبراڵی‌‌و فیمین���یو جێنده‌ریی ه ره‌واج پێدراوه‌كان ،كێش���هو ی رۆژئاواش بگوێزرێنه‌و‌ه بۆ ناو نه‌خۆشیی ه ئاماژ‌ه بۆكراوه‌كان كۆمه‌ڵگه‌كانی ئێمه‌ش. ی خۆیهوه ی له‌ژینگه‌و زه‌مینه‌ك ه جێنده‌ر به‌و وتاو لێكدانه‌وان ه ێ ده‌كه‌ن ی ل پێم���ان گه‌یش���تووه‌و رۆژئاواییه‌كان گوزارش���ت ی سرووشت ه مرۆیی ه ی ژن‌و پیاو‌ه له‌ده‌ره‌و‌ه ی وه‌زیف ه دارشته‌و‌ه ی خۆیهوه ،به‌م پێیه‌ش مانای���ه‌ك بۆ ئه‌خالق و ره‌س���ه‌نه‌ك ه ی نامێنێته‌و‌ه ك ه ئه‌م حاڵه‌تان ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت خێزان و ئاسایش��� ی ی كاریگه‌رییه‌كانیش��� ی گرتووه‌ته‌وه‌و به‌هۆ ی رۆژئاوا جیهان��� ی به‌رچاو له‌خێزانه‌كانمان له‌گه‌ڵ ته‌نگه‌ژه‌و له‌سه‌ر ئێم ه به‌شێك ی ناو ژینگ ه قه‌یراندا ده‌ژین ،جگ ه له‌حاڵه‌ت��� ه نائه‌خالقییه‌كان ی پێش ئێس���تا به‌كۆمه‌ڵگ ه ئیس�ل�امییه‌ك ه ك��� ه تا س���ااڵنێك مسوڵمانه‌كان نامۆبوون. سوود لهم سه‌رچاوانه وهرگیراوه: -1الجندر وإنتهاك حقوق اإلنسان ،د .علی وتوت http://www.amanjordan.org/aman_studies / 1045=wmview.php?ArtID
-2الن���وع اإلجتم���اع -الجندر ،س���یما عدنان أبو رم���وز ،نام ه ی
ماسته‌ر.www.gulfkids.com،
-3الحرب الخفیة (الجندریة) أهدافها ونتائجها ،مازن شما. - 4المصطلحات وأثرها على العلم و الثقافة والرأي العام ،صالح بن عبدالعزيز آل الشيخ - 5المصطلحات الوارد‌ه فی الوثائق الدولی ه للمرأه. 473=http://iicwc.org/lagna/iicwc/iicwc.php?id - 6الجندر :المنشأ ..المدلول ..األثر! ،عرض :طارق ديلواني .http://www.aklaam.net/forum/showthread
74
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم له به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگه‌راكان ئیسالم له به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگه‌راكان بۆ ئه‌م باسه؟ ل��� ه دوای گه‌ڕانه‌وه‌م ل ه كوردس���تان چاوم كه‌وت ب ه كتێبێك���ی كاك مه‌البه‌ختیار..ك ه هه‌ندێك ئاخافت���ن وده‌مه‌ده‌ق���ێ تێدا ب���وو له‌گه‌ڵ كاك ئه‌بوو بك���ر كاروانی چه‌ن���د كۆریكی خۆی ل ه كتێبه‌كه‌دا كۆكرابووه‌و‌ه سه‌رنجی منی ڕاكێشا ك ه له‌سه‌ر ئهو باس و خواستانه‌ی هه‌ردووكیان م���ن ده‌رئه‌نجامێكم هه‌بێت ،ه���ۆكاری دووه‌م وه‌اڵمدانه‌وه‌یه‌كی كاك به‌ختیار عه‌لی له‌گه‌ڵ كاك فاروق ره‌فیق وای لێكردم ،ك ه ده‌رئه‌نجامی گفتۆگۆی ئه‌وانیش ئه‌م نوس���ین ه به‌رهه‌م بێت ،ئه‌م دوو س���ه‌رچاوه‌ی ك ه باس���م كرد هیچیان په‌یوه‌ندی به‌وی تریانه‌و‌ه نی ه وه‌ك فكری سیاسی ، به‌ڵكو ته‌نها ل ه بیرو هزری ئیس�ل�امیدا خۆی ده‌بینیه‌و‌ه بۆی ه من بهیهكهوه گرێم داون ،ده‌كرێت ل ه باسه‌كانی داهاتوودا زیاتر له‌سه‌ریان درێژه‌ی بده‌مێ له‌سه‌ر چه‌ند چه‌مكێك ،له‌سه‌ر ئازادی، خوێن رێژی و جه‌نگ ل ه ئیس�ل�امدا ،سوفس���تائیه‌ت ،سروشت ،وشه‌ی په‌یامبه‌ران وه‌ك مێژوو، دامه‌زراندنی فكرو فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالم ،نه‌ته‌وایه‌تی و ئیسالم ...هتد هۆكاری س���ێیه‌م لهم باسه ،له‌ڕاس���تیدا هه‌ندێك ل ه خه‌ڵكی نه‌زان بێئه‌وه‌ی هیچ باكگراوندێكی فكری وتێگه‌یش���تنێكیان هه‌بێت بۆ مرۆڤ و گه‌ردون و ژیان زۆر ب ه نه‌خوێنه‌واران ه ل ه هه‌ندێك ل ه ده‌زگاو كهناڵهكانی راگه‌یاندن ..ناو ده‌برێ ب ه شاره‌زا و لێزان ل ه بواری ئیسالمی سیاسی، كه من پێم وایه ئه‌لف وبێی سه‌ره‌تای ل ه دیدو بۆچونی هزری ئیسالمی نازانن.. هه‌مو ئه‌م باس���انه كاردانهوهی له‌سه‌ر من دروستكرد بوه هۆكاری ل ه دایك بونی ئه‌م نوسینه، مه‌رج نی ه ئهوهی ،ك ه من وتوم ه پێكابێتم ،به‌اڵم ئهوهی ك ه مه‌به‌ستم ه ده‌رگایه‌كم وااڵ كردبێت له س ه‌ر هاوبیرو هاورێیانی خۆم ،ك ه كه‌متر ئه‌وانه‌ی هاوفكری منن ده‌نوسن ،چونك ه هاودینه‌كانمان ئێستا وه‌ك ئوسڵیه‌تی ئیسالمی نانوسن ،به‌ڵكو ده‌نوسن تا خه‌ڵكی رازی بكه‌ن ،ل ه ئیسالمدا رازی كردنی خه‌ڵكی نیه ،به‌تایبه‌ت نه‌یاران ،به‌ڵكو ڕازی كردنی خوا مه‌به‌سته.
ماكوان كه‌ریم
كردن���هوهی ده‌رگا مرۆڤ لهم ده‌ڤه‌ره‌ی ئێمه‌دا بێ ئهوهی سنوری هزری خۆی دارشتبێت ،ب ه ئاكارێكی ئایدۆلۆژی یاخود بنه‌مایه‌كی فه‌لسه‌فی ،یان ل ه سریالی و مه‌عقولیه‌تیزم (سلفادۆر دالی) شاره‌زابێت ،یان ل ه م هز‌هه‌بی وجودی سارته‌ری و ئه‌ده‌بیاتی جه‌ده‌لی ماركس و شیوعیه‌تی هیگڵ و قوتابخانه‌ی 75
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ته‌جری���دی و ته‌فكیك���ی و بونیه‌و‌ی ئ���اگادار بێت ،یاخود ل ه نیچه‌و‌ی ك ه بنه‌مای فه‌لس���ه‌فه‌ی ڕامبۆ و سۆپه‌رمانی دارشت! ی داروین و كه‌ده‌ڵێت( :مانه‌و‌ه بۆ به‌هێزه) یان په‌ره‌س���ه‌ندن وه‌زعی لۆژیك..،هتد ،لێمان ده‌بێت ب ه پس���پۆری ئیس�ل�امی سیاسی ..ئهو دێت پێناس ه بۆ بنه‌مای فكری ئیسالمی ده‌كات
ئیدواردی یه‌كه‌م
به‌ن���اوی ئه‌قاڵنیه‌ت و بیری ئ���ازاد و بۆچونی جیاواز هه‌رچی خۆی پێی خۆش��� ه بۆ موس���ڵمانی ده‌كات ب ه یاس���ا ،ئه‌گه‌ر ل ه چوار چێوه‌ی یاس���اكه‌ی ئهوهوه ده‌رچو ئ���ه‌وا ئیرهابیه‌‌و تیرۆریس���ت ه و قژ بژه‌و بۆی نیه هیچ بڵێت ،ك ه له‌جێگایه‌كه‌و‌ه خوای گ���هوره ده‌رویه‌كی به‌ڕه‌حمه‌ت���ی لێده‌كاته‌و‌ه ل ه بابای مه‌حروم ،هه‌زارانی لێ راست دهبنهوه ،هه‌رچی منه‌تی ئازادی ه ده‌یكه‌ن به‌س���ه‌ریدا خۆی ب ه كوڕه‌باش نیش���ان ئه‌دات تۆش ئیحراج ده‌كات ،دوایی وورد‌ه ورد‌ه ده‌یه‌وێت ستراتیژی خۆیت پێ بسه‌پێنێت ..به‌ناوی بیری عه‌لمانیه‌و‌ه هه‌زارو یه‌ك منه‌ت ده‌كات به‌سه‌رتدا ،گوایه ئه‌م داهێنه‌ری ئازادیه!..
زارا‌وه‌كانی ئیسالمی له كایه‌ی عه‌لمانیدا به‌درێژایی مێژووی عه‌لمانیه‌ت ،ك ه ب ه زۆر س���هپێنراوه به‌سه‌ر خه‌ڵكی ئه‌م ناوچ ه موسڵمان نشینه‌دا ،پاشان ل ه الی هه‌ندێك هه‌ر نازانرێت عه‌لمانیه‌ت چی یه؟ بۆ نمون ه كابرایه‌كی موسڵمان ،ك ه‌حه‌اڵڵ و حه‌رام زۆر گرنگ ه بهالیهوه و نوێژه‌كانی ب ه جه‌ماعه‌ت ده‌كات ل ه مزگه‌وت و زۆری تر ل ه فه‌رزه‌كانی ئیس�ل�ام پیاده ده‌كات ،به‌اڵم كه‌دێت ه‌س���ه‌ر
باس���ی ده‌سه‌اڵتی ئیس�ل�ام ئهو له‌گه‌ڵ پارتێكی عه‌لمانیدایه، نازانێت ئه‌م كاره‌ی كوفره ،به‌اڵم (ده‌رچوو له میل ه نا). ك��� ه ده‌ڵێیت تۆ ب���هم كاره كافر ده‌بیت ،باب���ای عه‌لمانی وا ده‌زانێت جنێوی پێ ده‌ده‌یت خێرا لێت ڕاست دهبێتهوه پێت ده‌ڵێت تۆ كه‌سێكی ته‌كفیری!.. لێ���ره‌دا خه‌ڵكێكی موس���ڵمانان و ناموس���ڵمان ده‌بێت ئهوه تێبگه‌ن ،ك ه وش���هی كوف���ر یاخود كافر جنێ���و نیه ،به‌ڵكو زاره‌وه‌یه‌كی ش���ه‌رعی ئیس�ل�امیه ،وه‌ك هه‌مو ئهو زاراوا‌نه‌ی ت���ر به‌كارده‌هێنرێت ،له‌ڕاس���تیدا ئیس�ل�ام خاوهنی هه‌ندیك زاراوهی���ه ،ك ه ده‌بێت ل ه هه‌مو بی���رو فكرو ئایدۆلۆژیاكانی تر جیا بكرێتهوه ،بۆ نمونه زاراوهی (ش���ه‌هید ،ئه‌نفال ،شه‌رع، جیهاد ،موجاهید ،قاضی ،مه‌ال ،زه‌كات) ..هتد ،وشه‌ی كوفر یاخود كافر به‌ده‌ر نی ه لهم زاره‌و‌ه ش���ه‌رعی ی ه ئیس�ل�امیانه، بۆ نمون ه ل ه ناو ئاینی مه‌س���یحی دا هه‌ر كه‌س بێ باوه‌ڕ بێت ب ه ئاینی مه‌س���یحی پێ ده‌ڵێن (هه‌رته‌قه) ،ئه‌گه‌ر كه‌س���یك مه‌س���یحی ب ه من بڵێت تۆ هه‌رته‌قه‌یت ب ه بۆچونی ئهو ڕاست ه منی���ش ب ه جنێوی وه‌رناگرم ده‌ڵێم وای��� ه من بڕوام ب ه ئاینی مه‌س���یحی نی ه و پیاده‌ی ناكه‌م ،یاخود كه‌س���ێكی عه‌لمانی، ك ه شاره‌زای ه ل ه سیس���ته‌م و ئایدۆلۆژیای خۆی ك ه كه‌سێكی م���ادی به‌حته ..پێی بڵێت تۆ مولحی���دی واتا بێ باوه‌ڕی ب ه ئاین ه ئاسمانیه‌كان ده‌ست ب ه جێ ب ه راستگۆیی ده‌ڵێت وایه، كه‌وات ه زاراوه‌كان ناتوانرێت ب ه ئاره‌زوو ویس���تی كه‌س���انی تر به‌كاربهێنرێت ،ك ه خۆی ل ه بنه‌چه‌دا ڕێس���او و یاساكانی ئه‌م ئاین ه تێناگات ،ناش���كرێت ئه‌ده‌بیاتی موسڵمانان و ئاینه‌ك ه ك ه ئیس�ل�ام ه ب ه ویس���تی كه‌س���ی نه‌یار دابرێژێت ،هه‌روه‌ك ئهوه وای ه من بڵێم (ئه‌بس���تمۆلۆژیا) ب��� ه واتای ئیمانی به‌رز دێت! ..ك ه ئه‌م ه ل ه ڕاس���تیدا وانی ه هه‌ڵه‌ی���ه ،به‌ڵكو ده‌بێت وه‌ك ئهوه باس���ی بكه‌م ،ك ه خۆی هه‌ی ه ش���یكاری بۆ بكه‌م بڵێم :ئه‌بس���تمۆلۆژیا واتا ژێرخان���ی مه‌عریفی ..زۆر نمونه‌ی تر له‌به‌ر ده‌س���تدان ،به‌اڵم هه‌رئه‌وه‌ند‌ه به‌س���ه ك ه خه‌ڵكی خوار و بیرالر ب ه ئاره‌زووی ئهوان ناكرێت زاراوه و ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمی بگۆڕن ،پێویست ه بزانن ك ه وشه‌ی كوفر زاراوه‌یه‌كی ئیس�ل�امی ه بۆ ئه‌وانه‌ی ،ك ه خۆیان ب��� ه ئه‌قاڵنی ده‌زانن ته‌نها ل ه ڕێگای بیره‌و‌ه ش���یكاریه‌كمان بۆ ئه‌م وش ه كرد ،بۆ ئهوهی پێناسه‌ی ئیسالمی سیاس���ی بكه‌ین كهل ه كوێو‌ه سهرچاوهی
76
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
گرتوه پێویستمان ب ه وشه‌ی كفر و كافران دهبێتهوه ل ه باسی ئیسالمی سیاسیدا.
ئیسالمی سیاسی له نێوان پێناسه‌ی ئێمه‌و ئه‌واندا
گهوره دایبه‌زاندو‌ه ب���ۆ پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی محمد(صلی لل ه علی ه وس���لم) ،به‌ڵكو ل ه جیاتی ئیس�ل�ام (ئیسالمه‌‌كان) هه‌ی ه ك ه ئهوان ده‌یانه‌وێت به‌س���ه‌ر خه‌ڵكیدا بیسه‌پێنن ،موسڵمانیش بێئ���اگا لهم پالن ه چه‌پڵه‌ی كوفر ،ته‌نانه‌ت زۆر جار ل ه رۆژئاوا دابه‌شیان كردوه به‌سه‌ر هه‌رێمه‌كاندا ،وه‌ك ئیسالمی ئاسیای و ئه‌وروپی و ئه‌فریقی ..زۆر ج���ار خاوه‌ن بیر‌ه عه‌لمانیه‌كان دابه‌ش���یان كردوه بۆ سه‌رده‌مه‌كان وه‌ك ئیسالمی پێغه‌مبه‌ر، ئیس�ل�امی راش���دی ،ئیسالمی ئه‌مه‌وی ،ئیس�ل�امی عه‌باسی، ئیسالمی عوسمانی ،تا دێت ه سه‌ر ئیسالمی نوێ. ل��� ه هه‌ندێ جێگایی تردا ب ه ڕه‌گ���ه‌زه‌كان ناویان بردوه ،وه‌ك ئیس�ل�امی عه‌ره‌بی ،ئیس�ل�امی نه‌ته‌وایه‌تی كوردی ،ئیسالمی هندی ،ئیسالمی توركی ،ئیسالمی مالیزی..هتد زۆر جار له‌س���ه‌ر بنه‌م���ای مه‌زهه‌ب جی���ا كراوهتهوه وه‌ك.. ئیس�ل�امی سونی ،ئیس�ل�امی ش���یعی هه‌ریه‌ك له‌مان ه چه‌ند به‌شێكیان لێ جیا بۆتهوه.. زیاتر له‌مانه‌ی ك ه باس���مان كرد چه‌ند ناوێكی تازه‌تر دانراوه بۆ ئیسالم وه‌ك ئیسالمی جیهادی (شۆرشگێری ،خه‌باتكار)، ئیس�ل�امی رجعی ،ئیس�ل�امی رادیكاڵی ،لیبراڵی ،كالسیكی، ئیسالمی راست و چه‌پ ،ئیسالمی كراوه و داخراو..هتد ل ه كۆتایدا ئه‌م ئیسالمی سیاسی و ئیسالمی رۆحی و ئیسالمی الهۆتی ،كۆتایان ئیسالمی فۆبیاو ئیسالمی نازی بوله‌سه‌رده‌می جۆرج بۆشێكی خوێنڕێژدا ،كه باڵو بویه‌وه!. ل ه ڕاستیدا نازانین ئایا چه‌ند ناوی تر بۆ ئه‌م ئیسالم ه داتاش ده‌كه‌ن ،ك ه له‌راس���تیدا هیچیان ل���هم ناوانه ل ه پێوه‌ری ئه‌م دینه‌دا جێگای نابێتهوه هیچ ئیعتیبارێكیان نیه ،ئیسالم هه‌ر یه‌ك ئیس�ل�ام ه ئهو ئیس�ل�امه‌یه ،ك ه بۆ پێغه‌مبه‌ری ئازیزمان (صلی لل ه علی ه وسلم) هاتووه ،ئیسالمی قورئان و سونه‌ته، ئیس�ل�امی هاوهاڵنی بهرێزه ڕه‌زامه‌ندی خوای���ان لێبێت ،ئهو ئیسالمه‌یه كه ()١٤٣٢ساڵ ه هاتوه هیچ خێچ و خوارییه‌كی تێدا نیه ،هیچ كه‌سێكیش نه‌یتوانیووه ده‌ست كاری بكات.
ئێم ه كێین :ئهو موسڵمانانه‌ی ك ه پێمان وای ه ئاینی پسیرۆزی ئیسالم شمولیه ،باس و خواستی تایبه‌تی هه‌ی ه له‌سه‌ر هه‌مو فه‌رهه‌نگه‌كانی ژیان و ڕه‌هه‌نده‌كانی ..هه‌ر ل ه تاك ه كه‌س���هوه ت���ا ده‌گات ه ده‌س���ه‌اڵت و حوكمڕانی ..ل ه ئ���او خواردنه‌و‌ه تا ده‌گات��� ه‌په‌روه‌رد‌ه كردنی منداڵ ..ل��� ه كۆمه‌ڵگاو‌ه تا ده‌گات ه دامه‌زراندنی س���وپا و پاراس���تنی جیۆپۆلتی���ك،هه‌روه‌ها ل ه ئه‌نجامی ئه‌م پێناس���هی ه هه‌ركه‌س ب ه ئیس�ل�ام ڕازی نه‌بێت یه‌ك چه‌مكی ئیس�ل�ام ڕه‌ت بكاتهوه ئهوه ب ه به‌ڵگه‌ی قورئان وس���ونه‌ت زانایان كافره ،به‌اڵم كافر بون جنێو نی ه حوكمیكی شه‌رعیه.. ئ���ه‌وان كێن :ئهوان كۆمه‌ڵ ه خه‌ڵكێكن ل ه دوو پێكهاته‌ی بیری جی���اوازدا دابه‌ش بون ،یه‌كه‌می���ان پێیان وای ه دین ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك ده‌بێت ل ه ناو ببرێت خه‌ڵكی دیندار نه‌مێنێت !..ك ه ئه‌مانه پێانده‌وترێت عه‌لمانی توندڕه‌و وه‌ك كۆمه‌نیس���ته‌كان ئاتیس���ته‌كان..هتد ،كۆمه‌ڵی دووه‌م ئه‌وانه‌ن ،ك ه پێیان وای ه دین به‌ش���ێك ه ل ه كلت���وری گه‌الن ك ه ل��� ه نێوانی تاك ه كه‌س و خ���ودا دای���ه ،نابێت ب ه هیچ ش���ێوه‌یه‌ك كاریگه‌ری هه‌بێت له‌س���ه‌ر حوكومه‌ت و ده‌س���ه‌اڵت و یاس���ا و دامهزراوه ب ه‌ناو مه‌ده‌نی���هكان ،خاوهنی ئه‌م بیره‌ش وه‌ك دیموكراتخوازه‌كان و لیبرالیزمیه‌كان..هتد ل ه ده‌رئه‌نجامی ههردوو به‌ش ه عه‌لمانیه‌ك ه ئهوهی ،ك ه ئاینزای ه دیندار‌ه وش���هی كۆنه‌په‌رس���ت رجعیه‌ت ده‌درێت ه پاڵیان ،كه ههردوو زاراوه‌كه به‌رانبه‌ر ب ه خاڵكی دیندار به‌كارهاتوه. لێ���ره‌دا من باس و پێناس���هی ئیس�ل�امی سیاس���ی ده‌كه‌م، پاشان ل ه ناو پێناسه‌ی باسه‌كه‌دا پێناسه‌ی ئهوان زیاتر ڕون دهبێتهوه.. الی ئێمه :ئیس�ل�امی سیاس���ی هیچ مان���او مه‌فهومێكی نیی ه ئیسالم نییه ئه‌گه‌ر سیاسی نه‌بێت قس���ه‌یه‌كی به‌تاڵه ،خه‌ڵكی خوار و بیرالر و نائاشنا ل ه ئاینی پیرۆزی ئیس�ل�ام ئه‌م وش���ه‌یان دامه‌زراندوه ،ب���ۆ ئهوهی ه ك ه گومان له‌وه‌دا نی ه ك ه موس���ڵمانان ده‌زانن ك ه ئیس�ل�ام حه‌ق ه ئیسالم جیا بكهنهوه و به‌ش به‌شی بكه‌ن بۆ ئهوهی خه‌ڵكی و ڕاس���تی ته‌واوه‌تی الی ئاینی پیرۆزی ئیسالمه ،خۆی ساغ چه‌واش��� ه بكه‌ن و بڵێن :ئه‌م ه ئهو ئیس�ل�ام ه نیه ،ك ه خوای كردۆتهوه بۆ سیاسه‌ت بۆی ه كۆتا ئاین ه ڕێگا نهدراوه ل ه دوای 77
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئاینی ئیس�ل�ام هیچ ئاینێكی تر دابمه‌زرێت كه‌سیش ناتوانێت بانگه‌ش���هی بۆ بكات ،چونك ه ئیسالم كۆتا په‌یامی ئاسمانیه، مادام وای ه كه‌وات ه ئیس�ل�ام ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌مو ڕه‌هه‌نده‌كانی ژیان وته‌ی هه‌بێت به‌تایبه‌ت سیاس���هت و ده‌سه‌اڵت ..ب ه دوو هۆكار هۆكاری یه‌كه‌م :ئیس�ل�ام خۆی ل ه هه‌م���وو بواره‌كاندا وته‌ی خۆی هه‌یه‌و مه‌وقیفی دیارو ئاش���كرای ه ل ه س���ه‌ر ده‌سه‌اڵت و كۆمه‌ڵگا و تاك كه ئه‌مانه هه‌موو پێكهاته‌ی حوكومه‌تن. چونك ه ئیسالم بیروباوه‌ڕێكی الهوتی و كۆمه‌ڵێك ل ه تقوصاتی ئاین���ی نیه ،یاخود ته‌نها وا تێبگه‌ین ك ه نێوانی خوا و مرۆڤ ه و هیچ ڕێكخس���تنێكی ژیانی تێدا نی ه ئاڕاس���ته‌ی كۆمه‌ڵگا و ده‌وڵه‌ت ناكات.. نه‌خێر ،ل ه ئیسالمدا بیروباوه‌ڕو به‌ندایه‌تی خه‌ڵك و شه‌ریعه‌ت هه‌موی پێكهوه گرێدراوه ،یان ب ه دیوێكی تردا بڵێن :ئیسالم مه‌نهه‌ج���ی ژیانه ،ل ه هه‌مو ژیان ل��� ه بچوكی یهوه تا گهوره. ئیس�ل�ام خاوهنی چاوی تایبه‌تی خۆیه‌تی له‌س���ه‌ر به‌هاكان و تێ���زه‌كان ته‌نانه‌ت ده‌قه‌كانیش ،بێجگ��� ه ل ه ئیالقاتی ده‌ولی، ئاراس���ته‌ی كۆمه‌ڵگاو بناغه‌ی دهوڵ���هت و كارو باری خێزان ..هتد لێ���ره‌دا ئ���هوهی ك��� ه ب���اس ده‌كات ده‌ڵێت :ئیس�ل�ام ته‌نها به‌ندایه‌تی نێوان خواو به‌نده‌یه ،ئه‌گه‌ر س���ه‌رنجێكی ورد بدات ب���ۆ به‌ندایه‌تیه‌كان وه‌ك نوێ���ژ و رۆژ و زه‌كات..هتد هه‌ركام له‌مان ه پیاده نه‌كرێت س���زای تایبه‌تی خۆی هه‌ی ه ك ه ئاماژه‌ی ه بۆ كاری سیاس���ی ،وه‌ك چۆن ئه‌بوبه‌كری سدیق ڕه‌زامه‌ندی خوای لێبێت سوپای كۆكرده‌و‌ه بۆ ئهو كه‌سانه‌ی ،ك ه زه‌كاتیان نه‌ئه‌دا! كه‌وات ه هه‌مو باس ه فیقهیه‌كان كه‌له‌سه‌ر باسی عیباده‌ت دواون پێكهاته‌ی سیاس���ه‌تن ،هه‌روه‌ك چۆن به‌شی سیاسه‌تی سه‌روه‌ت سامانی هه‌ی ه به‌شی سیاسه‌تی ئاشتی ،سیاسه‌تی جه‌نگ و یاسا دانان و پیاده‌كردنی هه‌یه ،سیاسه‌تی ڕاگه‌یاندن، هه‌روه‌ها ل ه ناو به‌رنامه‌كه‌یدا باسی كوشتن و دادوه‌ری هاتوه، باسی ته‌اڵق و یاساكانی باری كه‌سیاتی كردووه ،ك ه تا ئێستاش هی���چ كام له‌واڵتانی ڕۆژهه‌اڵت���دا جورئهتی ئه‌وه‌یان نهكردووه ئهو یاس���ایان ه البه‌رن ك ه ئه‌وپه‌ڕی عه‌لمانین ده‌س���ه‌اڵتدارن تێیدا وه‌ك یاس���ای ویراسه‌ت ،ته‌اڵق...هتد ،هه‌ر له‌ناو یاساو ڕێساكاندا بونیان هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ئیسالم خۆی سیاسی نه‌بێت چ
فلیپی یه‌كه‌م
ناوێكی لێده‌نرێت؟ هه‌مو ئاینه‌كان هه‌ر بۆ سیاس���هت هاتون وه‌ك پێغه‌مبه‌ر (صلی لل ه علی ه وسلم) دهفهرموێت( :ان بنى إسرئيل كانت تسوسهم األنبياء) كه‌وات ه بیری یه‌كتاپه‌رستی ك ه داده‌مه‌زرێت ل ه ئیسالمدا لهوهوه سهرچاوه ده‌گرێت ،كه خوای گه‌ور‌ه‌سه‌رپه‌رشته ،خوای گهوره یاسا دادهرێژێت ،ده‌سه‌اڵت هه‌ر بۆ خوای گه‌وره‌یه.. لهوانهی��� ه خه‌ڵكانێ���ك ل���هو وته‌ی��� ه بترس���ن ،چونك ه زۆر دووباره‌كراوه‌ت���هوه ب���ێ ئ���هوهی ڕونكردنه‌وه‌ی���ك بدرێ���ت به‌ده‌س���تهوه،خۆ خوای گهوره خ���ۆی حوكمه‌ك ه ناكات و تا حوكوم���هت پێك بهێنێت ،به‌ڵكو ه���ه‌ر مرۆڤه‌كان ده‌یكه‌ن ل ه ڕێگای گه‌له‌و‌ه ده‌بێت ،خه‌ڵكی نوێنه‌ری خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت، ك ه ده‌وترێت یاس���ا ل ه الیه‌ن خوای‌گ���هورهوه ده‌بێت ،نابێت یاسایه‌ك دابڕێژریت ،ك ه له‌گه‌ڵ فیگره‌تی مرۆڤه‌كان نه‌گونجێ دژایه‌تی ش���ه‌رعی خوای گهوره بكات ،بۆ نمون ه پیاو ل ه پیاو ماره كردن یاخود ژن ل ه ژن ماره كردن..هتد هۆكاری دووه‌م :كه‌سایه‌تی موسڵمان ل ه سه‌ر بنچینه‌ی ئیسالم دابمه‌زرێت بیروباوه‌رێكی ئیسالمی په‌روه‌رده‌ی بكات ناتوانێت
78
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
سیاس���ی نه‌بێت ل ه گه‌ردنی هه‌موو موس���ڵمانێك دا فه‌رزیكی (كۆچ بكه‌ن بۆ نیشتمانێك ك ه تیایدا ئیمانداران فه‌رمانڕه‌وان لهسهره ك ه فه‌رمان ب ه چاك ه كردن و رێگری ل ه خراپ ه كردنه ،یاخود سه‌ربه‌ستن). یاخود پێغه‌مبه‌ر (صلی لل ه علی ه وسلم) دهفهرموێت( :أفضل ئا ئهوان ه ش���وێنه‌واریان دۆزه‌خه ،ك��� ه جێگه‌و ڕێگه‌یه‌كی زۆر الجهاد كلمة حق عند س���لطان جائ���ر) چونك ه ئه‌م كاره وا ده‌كات ناخۆش و ناسازه. ل ه موسڵمان ك ه نه‌هێڵێت گه‌نده‌ڵی ل ه ناوخۆدا به‌رده‌وام بێت إ َّ ُون ِحيلَ ًة َو َ ال َوالنِّ َساء َو ْالو ْلدَان َ ُس��� َت ْ يس َت ِطيع َ ض َع ِف َ ال ين ِم َن ِّ ال ْ ال ْالم ْ الر َج ِ ِ ِ ِ اً تا هێزی ده‌ركی هێرش���ی بۆ نه‌هێنێ���ت ،ئه‌مه‌ش ك ه خه‌ڵكی ي ْه َت ُد َ ون َس ِبيل ﴿( ﴾٩٨النساء) ده‌یكات ئه‌م كۆش���ش و خه‌بات��� ه پێویس���تیان به‌وه‌یه ،ك ه مه‌گ���ه‌ر ئه‌وانه‌یان ك ه ب ه ڕاس���تی بێ ده‌س���ه‌اڵت و نا ته‌واون ئاگاداری‌سیاس���ه‌تی وواڵتی خۆیان و هه‌موو كارووباره‌كانی و الوازن ل��� ه پیاوان و ژنان و من���ااڵن ،وه ناتوانن ته‌گبیرێك ده‌وڵه‌ت بن ،به‌م شێوه‌ی ه كۆشش و خه‌باتی خۆیان به‌رقه‌رار ب���ۆ خۆیان بكه‌ن و چاره‌س���ه‌رێك بۆ ده‌رب���از كردنی خۆیان بكه‌ن ،هه‌روه‌ها باس له‌و‌ه ده‌كات ك ه موسڵمان ده‌بێت شۆڕش بدۆزنه‌وه. ان ُهّ بكه‌ن ل ه پێناوی چه‌وساوه‌كان و ماف خوراوه‌كاندا ك ه فه‌رمانی َفأُ ْولَِئ َك َع َسى ُهّ الل أَن يع ُ ْف َو َع ْن ُه ْم َو َك َ ورا ﴿( ﴾٩٩النساء) الل َع ُف ًّوا َغ ُف ً ئ���ا ئهوان ه لهوانهی ه خوا (ب��� ه ڕه‌حمی خۆی) لێیان ببورێت و خوایه.. ون ِفي َس���بيل ِهّ ( َو َما لَ ُك ْم َ ُس َت ْ ض َع ِف َ ال تُ َقا ِتلُ َ الر َج ِال َوالنِّ َساء چاوپۆش���ییان لێ بكات ،خوا هه‌میشه‌و به‌رده‌وام زۆر لێخۆش ين ِم َن ِّ الل َو ْالم ْ ِ ِ ون َربَّ َنا أَ ْخر ْج َنا ِم ْن َه ِذ ِه ْال َق ْري ِة َّ ْ ْ ين ُيقولُ َ َان الَّ ِذ َ الظالِ ِم أَ ْهلُ َها َو ْاج َعل بوه‌و زۆر چاوپۆشی ده‌كات). َوال ِولد ِ ِ اج َعل لََّنا ِمن لَّ ُد َ لََّنا ِمن لَّ ُد َ هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وس���لم) دهفهرموێت( :من يرا﴾ ( ٧٥النساء) ص ً نك َولِيًّا َو ْ نك َن ِ (ئه‌ی ئیمانداران) ئ���هو ه چیتانه‌و بۆچی ناجه‌نگن ل ه پێناوی رأى منكم منكرا فليغيره بيده ،فإن لم يس���تطع فبلسانه ،فان لم يستطع خوادا بۆ ڕزگار كردنی الواز كراوو چه‌وس���اوه‌كان ،ل ه پیاوان فبقلبه ،وذالك أضعف االيمان) و ئافره‌ت���ان و مندااڵن ،ئهوان���هی ك ه ده‌ڵێن :په‌روه‌ردگارا تۆ الی هه‌مووان ئاش���كرای ه ك ه گۆڕین ب ه یاس���ا و ب ه شه‌ریعه‌ت ڕزگارمان بك ه لهم ش���اره‌ی ك ه خه‌ڵكه‌كه‌ی سته‌مكارن ،وه ل ه دێت بۆ كه‌سیك ك ه تاوان ئه‌نجام ئه‌دا وه‌ك كوشتن یان زینا الیه‌ن خۆته‌و‌ه پش���تیوانیمان پێ ببه‌خشه ،ل ه الیه‌ن خۆته‌و‌ه كردن..هتد كه موسڵمان ده‌بێت بیگۆرێت. هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وس���لم)دهفهرموێت( :إذا سه‌ركه‌وتنمان پێ ڕه‌وا ببینه). هه‌روه‌ه���ا خوای پ���ه‌روه‌دگار فێرمان ده‌كات ك��� ه له‌پێناویدا رآيت أمتي أن تقول للظالم :فقد تودع مني) یان ل ه هه‌ندێك ریوایتی هه‌وڵ بده‌ین كۆچ بكه‌ین بۆ جێگایه‌ك ك ه موس���ڵمانان خاوه‌ن تردا هاتوه ك ه دهفهرموێت( :وبطن االرض خير لهم من ظهرها) ده‌سه‌اڵتن.. واتا ئه‌گه‌ر موس���ڵمان ڕووبه‌رووی سته‌مكار نه‌بوه‌وه ئه‌وا ناو وا ِفي��� َم ُكنتُ ْم َقالُ ْ اه ُم ْال َمآل ِئ َك ُة َظالِ ِمي أَ ْن ُف ِس���ه ْم َقالُ ْ ي���ن َت َو َّف ُ ( إِ َّن الَّ ِذ َ وا ُكنَّا س���كی خاك باشتر‌ه ك ه بیكات ه گۆڕستان بۆ خۆی تا له‌سه‌ر ِ َ ض ِهّ اس َع ًة َفتُ َهاج ُر ْ ض َق ْال َو ْا أَلَ ْم َت ُك ْن أَ ْر ُ ُس��� َت ْ ض َع ِف َ وا ِفي َها زهوی ژیان بكات. مْ الل َو ِ ِ ين ِفي األ ْر ِ اه ْم َج َهنَّ ُم َو َس ْ َفأُ ْولَِئ َك َم ْأ َو ُ لێرهدا كۆتای به‌و‌ه باس ه دێنم ده‌ڵێم :خوای گهوره ل ه قورئاندا يرا ﴿ النساء ﴾٩٧ ص ً اءت َم ِ به‌ڕاس���تی ئه‌وانه‌ی ك ه ل ه س���ه‌ره‌مه‌رگ دا فریشت ه (ده‌گه‌ن ه له( )٧٥جێگادا ل ه باس���ی ده‌سه‌اڵت و حوكمی كردوه! ئه‌م ه الیان بۆ گیان كێش���انیان) ل ه كاتێكدا ك ه ئهوان سته‌میان ل ه ئاژه‌ی ه بۆ سیاسه‌ت له ئیسالمدا. خۆیان كردووه (ئیمان و باوه‌ڕیان ل ه مه‌ترسی دا بووه كه‌چی ده‌روازه‌یه‌ك و چه‌ند په‌یڤێك ل ه سیاسه‌ت.. كۆچیان نهكردووه بۆ نیش���تمانی ئیم���ان ،ب ه توندی پیایاندا هه‌ڵده‌ش���اخێن) و ده‌ڵێن :باش ه ئێوه ل ه كوێ ژیانتان ده‌برد‌ه سیاسه‌ت :ش���ێوازی ئهو ده‌ستكه‌وت و قازانجانه‌یه ،ل ه پله‌ی سه‌رو ب ه چیه‌و‌ه س���ه‌رگه‌رم بون؟! ل ه وه‌اڵم دا ده‌ڵێن :ئێم ه یه‌كه‌م���دا بریتیی ه ل ه كاروب���اری ده‌وڵه‌ت ،ڕێبازی ده‌وڵه‌ت و بێ ده‌س���ه‌اڵت و الواز بووین ل ه زه‌ویدا ،فریش���ته‌كان ده‌ڵێن :بهڕێ���وه بردن���ی واڵت ،دیاری كردنی ش���ێوه‌كانی ئه‌رك و باش ه ئایا سه‌رزه‌وی خوا فراوان نهبووه تا كۆچی تیا بكه‌ن و ناوه‌ڕۆكی چاالكییه‌كانی ده‌وڵه‌ت. 79
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
وشه‌ی سیاسه‌ت به‌مانای یاسایه‌كه‌ی ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ وشه‌ی یۆنانی كۆن برتییهPolitique: له‌هونه‌ری و ده‌س���تور و سیستمی بهڕێوه بردنی شارو دانانی هاوواڵت���یو مافه‌كانی ل ه جێ و ڕێی ش���یاوی خۆی( .ڕایدار الرسون)ی س���ویدی و مامۆستای ده‌وڵه‌تناس���ی ل ه زانكۆی سوید ،له‌كتێبه‌كه‌یدا (ئایدۆلۆژی ی ه سیاسی یه‌كانی سه‌رده‌می ئێمه) پێناس���هی سیاسه‌ت ئه‌كات و ئه‌ڵێ :سیاسه‌ت بریتی ی��� ه له‌ملمالنێ ی نێوان گروپ ه جۆر ب��� ه جۆره‌كان دهربارهی چۆنیه‌تی به‌رێوه‌بردن و ڕێكخستنی كۆمهڵگه. ئهو ملمالنێ یه‌ش خۆی ل ه خۆیدا ڕه‌نگدانه‌و‌ه و ته‌فسیركردن و ناوه‌ڕۆكی بڕیار‌ه سیاسیه‌كانه ،ملمالنێی ی نێوان نه‌ته‌وه‌كان له‌سه‌ر كۆنترۆڵ كردنی ووش���كایی و مافی سود وه‌رگرتن ل ه به‌رهه‌می ئاوی ئه‌م ه سیاسه‌ته ،ملمالنێی ناوخۆ و تاك ب ه تاكی نه‌ته‌وه‌كان خۆشیان دهربارهی مافی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه هه‌ر ل ه مافی هاوواڵتیه‌تی یهوه بیگر‌ه تا ئه‌گات ه یاس���ا و ڕێس���ای كاركردن و زه‌ریبه ئه‌مه‌ش سیاسه‌ت ه . كار كاردن���ی پێك���هوهی ڕێكخراو‌ه پیش���ه‌‌ییه‌كان بۆ دیاری كردنی موچ ه و كرێی كرێگرت ه و ڕێسادانان بۆی ..سیاسه‌ته، ملمالنێ بۆ بهڕێوه بردنی ڕێكخراوێك سیاسه‌ته. ناوه‌رۆكی سیاس���هت هێزو توانای ه (قودره‌ته) قودره‌تیش بۆ هێنانه‌دی ویست و ئارهزووه. ل ه سه‌دان س���ه‌د‌ه ل ه مه‌وبه‌ره‌و‌ه كۆنترۆڵ كردنی ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت گرنگترین ئامراز بون بۆ كۆنترۆڵ كردنی و ب ه یاس���ا كردنی هه‌ڵسوكه‌وتی مرۆڤ له كۆمه‌ڵگه‌دا. ئ���هو گروپه‌ی ده‌س���ه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت ئه‌گرێته ده‌س���ت دوو ده‌زگا داده‌مه‌زرێنێت ،یه‌كێكیان بۆ یاسا دانان و ئهوی تر بۆ سزادان بۆ ئهو كه‌سانه‌ی ك ه مل كه‌چ نابن. ناوه‌كانی سیاس���هت :سیاسه‌ت گه‌لێك ناوی لێنراو‌ه وه‌ك ( سیاس���ه‌تی پارێزگاری ،سیاسه‌تی ئازاد ،سیاسه‌تی ڕاستڕه‌و، سیاسه‌تی چه‌پڕه‌و ،سیاسه‌تی ئابووری ،سیاسه‌تی كۆمه‌اڵیه‌تی سیاسه‌تی جه‌نگ.....هتد ). تێبینی : ( ئه‌گه‌ر ل ه جیاتی ئیس�ل�امی سیاس���ی بوترایه سیاسه‌تی ئیس�ل�امی ئهو كات كێش���ه‌یه‌كی ئه‌وتۆ دروس���ت نه‌ده‌بو، هه‌موالكان په‌سندیان ده‌كرد).
زانستی سیاسه‌ت: یه‌كه‌م :بریتی یه له لێكۆڵینهوه له دیارده‌كانی ده‌وڵه‌ت. دووه‌م :بریتی یه له لێكۆڵینهوه له دیارده‌كانی ده‌سه‌اڵت. سیس���ته‌می سیاس���ی :واتا ب ه مان���ای ش���ێوازی ده‌وڵه‌ته جیاجیاكان دێت ،ك ه ل ه كاروباری كۆمه‌ڵگه‌مرۆڤایه‌تیه‌كان ده‌یبه‌ن به‌ڕێگاوه. سیسته‌می سیاس���ی له‌كۆندا بریتی بووه :له‌شێوازو جۆری ده‌وڵه‌ت نه‌ك ل ه چاالكیه‌كانی ده‌سه‌اڵت و الیه‌نه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابورییه‌كانی س���ه‌ر به‌و چاالكیانه‌ی ده‌سه‌اڵت ،واتا زیاتر الیه‌نی سیاسی دهوڵهتی ل ه خۆ گرتبوو .ئه‌وه‌ش له‌به‌ر ئهوه بو ،ك ه ده‌وڵه‌ت ده‌س���ه‌اڵتی ل ه بواری ئاسایش و په‌یوه‌ندی یه‌كان���ی ناوه‌و‌ه و دهرهوهی واڵت و هێنانه‌دی دادپه‌روه‌ری ل ه نێوان تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا ههبوه ،به‌اڵم ئه‌مڕۆ بواره‌كانی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت فراوانتر بون و ده‌وڵه‌ت شوێن ده‌ستی لهبواره كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری و ته‌نانه‌ت فكریشدا هه‌یه ،له‌و بوارا‌نه‌دا ملمالنێ له‌گه‌ڵ تاكه‌كانی كۆمهڵگه ده‌كات. زانس���تی سیاس���هت ئه‌مڕۆ ل���هو ڕێكخ���راو و ئۆرگانانه‌ش ئه‌كۆڵێته‌وه ،ك ه شان به‌شانی ده‌زگا ڕه‌سمیه‌كانی ده‌وڵه‌ت بونیان هه‌یه و كار ئه‌كه‌ن ،وه‌ك پارت ه سیاسیه‌كان ،ڕێكخراوی مافی مرۆڤ ،پاراستنی مناڵ ،ڕێكخراوی كرێكار و قوتابیان و ڕێكخراوی ژنان ...هتد سیاسه‌ت به گشتی ئه‌بێ ئه‌م خااڵنه ل ه خۆ بگرێت: یه‌كه‌م :ب ه زمانێكی ساده بدوێ. دووه‌م :له زنجیره‌یه‌كی پێكهوه گرێدراودا خۆی ده‌ربخات. س���ێیه‌م :ته‌نها تی���ۆری نه‌بێت ،به‌ڵكو بتوانێ���ت ل ه مه‌یدانی كاركردندا پیاده بكرێت. چواره‌م :بیر له ئێستاو داهاتوبكاته‌وه. ێ ئاگاش نه‌بێ ل ه پێنجه‌م :ڕێڕه‌وێك���ی نه‌گۆڕ بگرێت ه به‌ر و ب گۆڕان���كاری و ئه‌زموونه ئه‌رێنیه‌كانی گه‌النی ده‌ورو به‌ر یان دوور و نزیك. شه‌ش���هم :سیاس���ه‌تمه‌دارو كادێر بۆ كۆمه‌ڵگ ه دروست بكات نه‌ك بۆپارت و تاكی فه‌رمانڕه‌وا. ح���ه‌وت :زیندو بێت و هه‌میش��� ه ل ه رۆحێك���ی نوێ دا خۆی بنوێنێ.
80
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
هه‌ش���ت :ش���وێن كه‌وتوانی بۆ ه���اوكاری و بنی���ات نان و هاندانی���ان بۆ گیانێكی ل ه خۆ ب���وردوو نه‌ك بۆ دوژمنایه‌تی، واتا پێگه‌یاندنیان بۆ كاری باشه‌و پێداویستیه‌كانی ئاشتی. نۆیه‌م :ڕوله‌و جیهانیان ه بێت ك ه خزمه‌تی مرۆڤه‌یاتی ده‌كه‌ن و به‌گشتی و ئهوهی ،كه كێشه‌كه‌تی بهالوه گرنگه. بنه‌ماكانی سیاس���هت ل ه ئیسالمدا :بریتییه :ل ه حوكمی خوا، پاشان ڕاوێژ و ده‌سه‌اڵتی گه‌ل یان (ئوممه‌ت) جیا كردنه‌وه‌ی سه‌روه‌ت و سامانی خه‌لیفه ل ه سامانی دهوڵهتی ئیسالم.
ئیسالم و سیاسه‌ت: پاش ئهوهی ك ه ئیس�ل�ام یاس���اكانی كۆمه‌ڵگ���هی ب ه وردی رێكخستوو‌ه به‌م شێوه‌یه ،هاتوه كاروباری سیاسی و ئابوری و دادگایی و په‌روه‌رده‌ی و سه‌ربازی و ئاسایش و كاروباره‌كانی تری كۆمه‌ڵگاشی ڕێكخستوه. له‌بواری ڕێكخستنی سیاسه‌ت و فه‌رمانڕه‌وایدا له‌سه‌ر بنه‌مای یاسای قورئانی به‌م شێوه‌یه ،خوای گهوره بۆی دامه‌زراندوین وا َ ك ه دهفهرموێت( :إ َّن َهّ ؤد ْ ُر ُك ْ���م أَن تُ ُّ ات إِلَى أَ ْهلِ َها َوإِ َذا الل ْيأم ُ األ َما َن ِ ِ
راع ومسؤول عن رعيته) واتا :ئهو كه‌سه‌ی ك ه سه‌رپه‌رشتیار‌ه به‌س���ه‌ر خه‌ڵكه‌و‌ه (ئه‌میر) ش���وانه‌و سه‌رپه‌رش���تی خهڵكه، به‌رپرس���یار‌ه ل ه‌گه‌له‌ك���هی هه‌ریه‌كێكیش ل ه ئێوه ش���وان و به‌پرسیاره له گه‌له‌كه‌ی. له‌ڕاس���تیدا جوانترین پارسه‌نگی سیاسه‌ت ه ل ه نێوان خه‌ڵك و ده‌سه‌اڵتدا... به‌م ه ئیس�ل�ام بناغه‌كانی دادگه‌ری سیاسی و به‌رپرسیاریه‌تی دهوڵهتی له‌به‌رانبه‌ر نه‌ته‌وه‌دا چه‌قاندو‌ه كاروباری موسڵمانانی كردۆت��� ه ڕاوێ���ژ ل ه نێو خۆیاندا له‌س���ه‌ر بنه‌مایه‌كی یاس���ای قورئانی.
( َوالَّ ِذ َ ���ورى َب ْي َن ُه ْم الص�ل�آ َة َوأَم ُ ِّه��� ْم َوأَ َقامُوا َّ ين ْ ْر ُه ْم ُش َ اس��� َت َجابُوا لِ َرب ِ َو ِممَّ���ا َر َز ْق َن ُ اه��� ْم يُن ِف ُق َ ون)(الش���وری .)٣٨ /ئه‌وانه‌ی ك ه بانگی
ْن النَّ َ الل ِن ِعمَّا ي ِع ُظ ُكم ب ِه إ َّن َهّ ُوا ب ْال َع ْدل إ َّن َهّ ُ ْ الل َك َ َح َكمْتُ���م َبي َ ان ِ ِ ِ اس أن َت ْحكم ِ ِ ِ
َس ِميعاً َب ِصيراً) ( النساء.) ٥٨/ به‌ڕاس���تی خ���وای پاك و بێگ���ه‌رد ب ه ئێوه فه‌رم���ان ئه‌دات ك ه ئهمان���هت بدهنهوه خاوه‌نه‌كانی���ان ،هه‌ركاتێك ل ه نێوانی خه‌ڵكی���دا داوه‌ری بكه‌ن ب ه دادگه‌ران ه داوه‌ری بكه‌ن و فه‌رمان بده‌ن ،به‌ڕاستی خوا باش ئامۆژگاریتان ده‌كات ،خوای گهوره بیسه‌رو بینایه. كه‌وات ه لێره‌و‌ه بۆمان ده‌رده‌كه‌وێت ك ه سیاسه‌ت ئه‌ركێك ه له‌سه‌ر شانی ئهو كه‌س���انه‌ی ،كه‌ده‌یانه‌وێت ده‌سه‌اڵتی موسوڵمانان بگرن ه ده‌س���ت وه‌ك زانراوه ،ك ه سیاس���هت هه‌ستیارێكی زۆر دژوار‌ه بۆی ه زۆر جار كه‌س���ێكی سیاسی ده‌توانێت ب ه وتارێك كۆمه‌ڵگه‌ی���ه‌ك له‌ناو به‌رێت ،ب��� ه پێچهوانهوه هه‌ر ب ه وتارێك كۆمه‌ڵگه‌ی���ه‌ك بخات ه خۆش���گوزه‌رانی جا كه‌وات ه سیاس���هت له‌ده‌س���تی كه‌س���ێكدا بێت ،ك��� ه بزانێت چ���ۆن ئه‌مانه‌ته‌ك ه ده‌پارێزێ���ت ئهو كه‌س���ه‌ش ده‌بێت بزانێت ،ك��� ه چاودێرێك به‌سه‌ریه‌وه‌یه‌تی كه‌له هه‌مو كه‌س بااڵ ده‌ست تره. هه‌روه‌ها پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی لله علیه وسلم) فه‌رمویه‌تی: (فاألمير الذي على الناس راع ،وهو مسؤول عن رعيتيه كلكم
محمدی دوازده‌یه‌م
پ���ه‌روه‌ردگاری خۆیان وه‌اڵم داوه‌ته‌وه‌و نوێژیان به‌جێ هێناوه وه‌كارو باریان ب ه ته‌گبیرو ڕاوێژ كردن ه ل ه نێوخۆیاندا له‌و ڕزق و ڕۆزی پێمان داون ده‌به‌خشن. هه‌روه‌ها گوێڕایه‌ڵكردنی ده‌سه‌اڵتی شه‌رعیشن ئهو ده‌سه‌اڵت ه ش���ه‌رعیه‌ی ك ه دامهزراوه له‌س���ه‌ر بنچینه‌ی بنه‌ماكانی ئاین، هه‌روه‌ها دروستی دادوه‌ری كردۆت ه ئه‌رك و فه‌رمانێكی فه‌رزو پێویست بنه‌مایه‌كی تری بۆ داڕشتو‌ه (...أطيعوا اهلل وأطيعوا الرسول واولي األمر منكم )...النساء ٥٩ واتا... :گوێ ڕایه‌ڵی خواو گوێڕایه‌ڵی پێغه‌مبه‌رو خاوه‌ن كارو بارو سه‌رپه‌رشتكاری خۆتان بكه‌ن... 81
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئیس�ل�ام به‌رپرسیارێتی پاراستنی سیس���ته‌می كۆمه‌اڵیه‌تی و كاری سیاسی كردۆته به‌رپرسیارێتی ته‌واوی خهڵكییهوه. ل��� ه په‌یامی ئاین���دا وای دانه‌ناو‌ه كه‌ئه‌وه‌ی ك���هم ته‌رخه‌می ده‌كات ،بی���كات و ئهوهی به‌ش���ی خوای ه ب���ۆ خوایه ،به‌ڵكو كۆمه‌ڵگه‌ی به‌رپرس كردوه ل ه هه‌ڵس���وڕاندنی كاروباری خۆی و خ���ۆ به‌ڕیوه‌بردن له‌س���ه‌ر بنچینه‌و بنه‌ماكانی ش���ه‌ریعه‌تی خواو‌ه له‌س���ه‌ر كۆمه‌اڵن���ی خه‌ڵ���ك په‌روه‌رده‌كردنی واقیع و باری كۆمه‌اڵیه‌تی خۆیانی فه‌رزو پێویس���ت كردوه ،هه‌روه‌ها به‌رهه‌ڵس���تكاری كاری خراپه‌و فه‌سادو هه‌موو كارێكی زشتی قه‌ده‌غه‌كردوه‌و ب ه پێویس���تی له‌سه‌ر كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك داناوه، ك ه خۆیانی لێ دوور بخهنهوه. ل���هم باره‌ی���هوه پێغه‌مب���ه‌ری خوا(صلی لل ه علی ه وس���لم) دهفهرموێت(:من رأى منكم منكرا فليغيره بيده ،فان لم يستطع فبلسانه، فان لم يس���تطع فبقلبه ،وذالك أضعف االيمان) واتا :هه‌ركه‌س���ێك له‌ئێو‌ه كارێكی خراپ و زشت و ناشیرینی به‌دیكرد با به‌ده‌ستی خۆی بیگۆڕێت و له‌ناوی به‌رێت ،ئه‌گه‌ر به‌ده‌ست نه‌یتوانی با به‌زمانی بیگۆڕێت ،خۆ ئه‌گه‌ر هه‌ر نه‌یتوانی هیچی بۆ نه‌كرا ب ه به‌دڵ���ی بیگۆڕێت ك ه ئه‌مه‌ش یه‌كێك ه ل ه پل ه الوازه‌كانی ئیمان و باوه‌ڕ. ئیسالم به‌رگریش���ی كردوه ل ه یاریده‌دان و پشتگیری كردنی س���ته‌مكاران ،ئه‌م كاره‌ی به‌تاوانێكی گ���هوره ل ه قه‌ڵه‌م داوه وه فه‌رمانی كردوه ب ه به‌رپه‌رچ دانه‌وه‌ی س���ته‌م ،تا دادوه‌ری س���ه‌رجه‌می كۆمه‌ڵگ���هی مرۆڤایه‌ت���ی بگرێتهوه ل ه س���ایه‌ی دادپه‌روه‌ری ئیس�ل�امدا باڵی خۆی به‌سه‌ردا بكیشێت ئه‌مه‌ش هه‌ر به‌یاس���ای قورئان���ی بۆمان دیاری كراوه خ���وای گهوره ين َظلَم ْ ال َت ْر َكنُ ْ دهفهرمێتَ (:و َ وا إِلَى الَّ ِذ َ ار َو َما لَ ُكم مِّن ُوا َف َت َم َّس ُ���ك ُم النَّ ُ ُدون ِهّ الل ِم ْن أَ ْولِياء ثُ َّم َ نص ُر َ ون) (هود )١١٣واتا :په‌ناو داڵده‌ی ال تُ َ ِ زاڵمان مه‌ده‌ن جا ئه‌گه‌ر مه‌یلتان بۆ الی سته‌م كار بێت ئهوه ئاگ���ر ده‌تان گرێته‌و‌ه ب ه ئاگری ئه‌وانه‌و‌ه ده‌س���وتێن ،بێجگ ه له‌خوای گهوره هیچ كه‌س پش���ت و په‌ناتان نییه ،ناش���توانن یارمه‌تی له هیچ كه‌سێك وهربگرن. ته‌واوی ئه‌م كارو بارو یاس���او ڕێسایانه‌ی ئیسالم هه‌ربۆ ئهوه داین���اوه ،ك ه په‌یوه‌ن���دی نێوان حوكم و ده‌س���ه‌اڵت و گه‌ل (ئوممه‌ت) پته‌و بكات ،بۆ ئهوهی هاوكێشه‌ی تیۆری سیاسه‌ت و حوكمڕانی ڕونبكاته‌وه ،كه‌له‌س���ه‌ر بنچینه‌ی دادپه‌روه‌ری و
ڕاوێژ و گوێڕایه‌ڵی و مافی ڕه‌خن ه و لێپرسین و ئامۆژگاری ل ه نێوان گه‌ل و ده‌سه‌اڵتدا سیاس���هت ب ه گشتی ل ه ئیس�ل�امدا بۆ گرتن ه ده‌سه‌اڵته بۆ ئهوهی فه‌رمانی خوا و پێغه‌مبه‌ری خوا بچه‌سپێت وه هه‌موو پێغه‌مبه‌ران سیاس���ه‌تیان كردوه وه‌ك پێشتر ئاماژه‌مان پێدا پێغه‌مبه‌ری خوا (صلی لل ه علی ه وسلم) دهفهرموێت( :ان بنى إسرئيل كانت تسوسهم آالنبياء) هه‌روه‌ها خوای گهوره ك ه باسی ده‌سه‌اڵتی سیاسی پێغه‌مبه‌رانمان ب���ۆ ده‌كات س�ڵ�اوی خوایان لێبێ���ت ،وه‌ك ئه‌زمونێك بۆمان دهگێڕێتهوه بۆ نمون ه ك ه باسی نوح (سه‌المی خوای لێبێت) ده‌كات سیاسه‌تی چاكس���ازی ل ه ئه‌زمونی ئهو پێغه‌مبه‌ره‌دا بوه ،یان یوس���ف (سه‌المی خوای لێبێت) سیاسه‌تی ئیتالفی ههبوه داوای ده‌سه‌اڵتی كردوه ل ه حكومه‌تی پاشای میسردا به‌ش���دار بوه ،كاتێك باسی موسا (س���ه‌المی خوای لێبێت) ده‌كه‌ین ڕاسته‌وخۆ خوای سیاسه‌تی نه‌یاری ئۆپۆزیۆسیۆنمان دێت���هوه پێش چاو ،ك ه چۆن گه‌له‌كه‌ی ل ه ده‌س���تی زوڵم و سته‌م ڕزگار كرد، ی���ان بۆ نمون��� ه س���و‌لێمان و داودی باوكی (س���ه‌المی خوا ل ه هه‌ردوكیان) سیس���ته‌می پاش���ا یان بهڕێ���وه بردوه وه هه‌روه‌ها....
پێناسه‌ی ئیسالم بۆ سیاسه‌ت
ئه‌وانه‌ی ك ه شاره‌زان ل ه كاروباری زمانه‌وانی زیاتر به‌رچاومان ڕون ده‌كه‌ن ل ه زانستی سیاسه‌ت ل ه ئیسالمدا زانایانی ئیسالم پێناسه‌یان به‌م شێوه‌ی ه كردووه سیاسه‌ت وشه‌یه‌كی مێینه‌ی ه (مؤنث) وات ه زانینی هه‌رشتێك په‌یوه‌ست بێت به حوكمڕانی ده‌سه‌اڵت و دهوڵهتهوه و په‌یوه‌نده‌یه‌كانی دهرهوه. هه‌روه‌ها وش���هی سیاس���هت ب ه مانای ئی���دا‌ره‌ش ئاماژه‌ی ه ب���ۆ كار وه ئیبن حه‌جه‌ر ده‌ڵێ���ت :په‌یماندان و هه‌وڵدانه بۆ چاككردن و ڕێككردنی كارێك ،ب ه هه‌مان ش���ێوه ل ه (لس���ان العرب)دا هاتوه سیاس���هت واته هه‌س���تان ب ه چاكسازی و ڕێككردنی كارێك ،زۆرتر پێناسه‌یان بۆ كردوه ،به‌اڵم ئهوهنده به‌س ه بۆتێگه‌یشتن ل ه چه‌مكی سیاسه‌ت ل ه ناو ئاینی پیرۆزی ئیسالمدا. ئیتر ئیسالم سه‌ره‌تای ده‌ستپێكی سیاسه‌ت بوه ،به‌بانگه‌ش ه خه‌ڵكی بۆ كۆكراوه‌ته‌و‌ه و هان���ی خه‌ڵكی دراوه ك ه به‌گیانی 82
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
خۆیان بیپارێزن ،له‌س���ه‌ره‌تای كۆچی پێغه‌مب���ه‌ری ئازیز ل ه هۆكاری نه‌هامه‌تی بۆ گه‌النی موسڵمان پێغه‌مب ه‌ر (صلی لل ه مه‌ككه‌و ه ب���ۆ مه‌دین ه (صلی لل ه علی ه وس���لم) یه‌كه‌م كاری علی ه وس���لم) به‌م شێو ه دهفهرموێت( :خيار آمتكم -أي حكامكم- دامه‌زراندن���ی مزگه‌وت بو وه‌ك بنكه‌یه‌كی ئیداری و پاش���ان الذين تحبونه���م ويحبونكم ،وتصل���ون عليهم ،وش���رار آئمتكم الذين په‌رس���تش دانرا و ده‌ستور نوس���راوه وه‌ك چوارچێوه‌یه‌كی تبغضونه���م ويبغصونكم ،وتلعنونهم ويلعنونكم) مس���لم ل ه ڕێگای یاس���ای بۆ ده‌وڵه‌ته‌ك���هی پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وس���لم) عوف كوڕی مالك گێڕاوه‌ته‌وه. سوپایان دامه‌زراند به‌سه‌ركردایه‌تی چه‌ند سه‌ركرده‌یه‌ك وه‌ك ل ه ئیس�ل�امدا په‌نا گیراو‌ه به خوای موته‌عال ل ه ده‌سه‌اڵتداری ئه‌بوبكر ،حمزه ،عومه‌ر ،سه‌عدی كوڕی عه‌باده ..زۆریكی تر خراپ ،ك ه ب ه ناوی جۆراو جۆرهوه فه‌رمانڕه‌وای ده‌كه‌ن و ئاینی ل ه هاوه‌ڵ��� ه به‌رێزه‌كانی ڕه‌زامه‌ندی خوا ل��� ه هه‌موویان بێت ،ئیس�ل�ام ده‌خه‌ن ه الو‌ه ئهمان ه هه‌ڕه‌شه‌یان لێكراوه ،به‌كافرو و هه‌ر ده‌س���ت به‌جێ ده‌زگای ئاژانسی و موخابه‌راتی دامه‌زراند فاسق موشریك له ئیسالمدا ناویان هاتون.. ك ه ده‌زگاكه‌ی ناونرا (چاو..العین) ب ه س���ه‌ركردایه‌تی محمدی ل��� ه جاب���ره‌و‌ه ڕه‌زامه‌ن���دی خ���وای لێبێ���ت ده‌فه‌رموێ���ت: كوڕی مه‌س���لهم ه خۆی ڕاس���ته‌وخۆ سه‌رپه‌رشتی ده‌كرد ئه‌م پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وس���لم) فه‌رم���ووی ب ه كه‌عب (أعاذ ده‌زگا سێ به‌ش���ی ل ه خۆگرتبوو (جاس���وس ئاشكراكردن ،هلل من إمارة الس���فهاء ياكعب..قال :وما إمارة الس���فهاء؟ قال :أمراء لیژن���هی ئیختیاالت ،كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری له‌س���ه‌ر قوڕه‌یش) يكون���ون بعدي،ال يهدون بهديي ،فمن صدقه���م بكذبهم ،وأعانهم على ظلمهم ،فأولئك ليسوا مني ولست منهم ،وال يردون على حوضي ،ومن ئه‌مه ب ه گشتی ئاماژه‌یه‌كی گه‌وره‌یه بۆسیاسه‌ت!. ل���م يصدقهم بكذبهم ،ولم يعنهم على ظلمه���م ،فأولئك مني ،وأنا منهم،
ئێستای شكست و جارانی شكۆ له‌س���ه‌ره‌تای هه‌موو شكس���تێكدا خه‌ڵكانێك دوچار ده‌بن بۆ ئهوهی شوێن كه‌وتووی به‌رانبه‌ره‌كه‌یان بن ..ده‌بن ه دواكه‌وتووی ئ���هو دید و بۆچوونان���هی ك ه دوژ‌منه‌كه‌ی ده‌یس���ه‌پێنێت ب ه س���ه‌ریدا ئه‌م ه بی���رو بۆچوونی(ئیبن خه‌ل���دون)ه ،له‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر سیس���ته‌م و ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆی زۆر له‌و باشتر بێت، پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وسلم) دهفهرموێت :سێ جۆر كه‌س نوێژه‌كانیان ل ه بستێك له‌س���ه‌ریان به‌رز نابێتهوه ،یه‌كه‌م ب ه هۆكاری ئهوهی ك ه پێش���ه‌وایه‌ك ل ه پێش���یانه‌وه‌ی ه خه‌ڵكه‌ك ه خۆش���ی ناوێت! (رجل أم قوما وهم ل���ه كارهون)..جا ئه‌م ه ل ه كاروباری به‌ندایه‌تیدا به‌و شێوه ئاماژه‌ی بۆ ده‌كات ،داخۆ ل ه كاروباری سیاس���ه‌تی واڵتدا چی سه‌نگ و قورسایه‌كی هه‌بێت كه‌سێك كه به‌زۆر خۆی به‌سه‌پێنێت.؟ هه‌روه‌ها ئیس�ل�ام ئام���اژ‌ه ده‌كات خه‌ڵكانێكی ده‌س���ه‌اڵتدار هه‌ڵبژێری���ن ك ه الی خه‌ڵكی خۆشه‌ویس���تن ،ئه‌وانیش گه‌ل و میلله‌تیان خۆش ده‌وێت ئهوه ئهو گه‌ل ه س���ه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست ده‌هێنێ���ت ،پێچه‌وانه‌ك���هی ئ���هوه گه‌له‌ی ك ه ب���ێ ده‌نگه‌و ده‌سه‌اڵتدار ب ه زه‌بروزه‌نگ خۆی ده‌سه‌پێنێت ئهوه خه‌ڵكه‌ك ه رقی لێیه‌ت���ی و ئه‌ویش رقی ل ه گه‌له‌كه‌یه‌ت���ی ،ئه‌م ه ده‌بێت ه
وسيردون على حوضي). ل ه كاتێكدا س���ه‌روه‌رمان به‌م شێوه‌ی ه باس ل ه ده‌سه‌اڵته‌كانی تر بكات ،ك ه هاوش���ێوه‌ی ئهو سیس���ته‌مانه‌ی ه ك ه ئێس���تا ل ه ئارادان وه‌ك دیموكراس���ی و سوسیالس���تی و عه‌لمانیه‌ت و لیبرالی���زم و هه‌مو سیس���ته‌مه‌كانی تری به‌رێوه‌بردن ،ئه‌گه‌ر ئهوهی نه‌بێت ك ه خواو پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی پێی ڕازین ئهوه مافی ئیس�ل�ام به‌سه‌ر ئهو كه‌سه‌و‌ه نامێنێت هیچ په‌یوه‌ندیه‌كی به‌م ئاینه‌و‌ه نی ه فه‌رموده‌كه‌ی پێغه‌مبه‌ر به‌ڵگه‌ی ئه‌قڵی نه‌قڵی ه ك ه باسمان كردوه لێرهدا ئاماژه‌مان پێداو ،ئیتر به‌المه‌و‌ه سه‌یر‌ه خه‌ڵكانێكی ئیسالمی ته‌نانه‌ت ل ه مسته‌وای مه‌كته‌بی سیاسی ئهو حیزب ه ئیس�ل�امیانه‌دا ده‌ڵێن ئیسالم و دیموكراسی یه‌ك تاڵ ه موی فه‌رقه ،یاخود ده‌ڵێت :ئیسالم له‌گه‌ڵ عه‌لمانیه‌ت دا كێشه‌یه‌كی ئهو تۆی نیه!.. ل ه كاتێكدا هه‌مو شه‌ڕی عه‌لمانیه‌ت ل ه ناوچه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوهڕاس���ت وه بگر‌ه هه‌مو دنیا له‌گه‌ڵ ئیسالم ملمالنێ ده‌كات شه‌ڕی پێ ده‌فرۆشێت ،هه‌روه‌ك بوش و كۆندا‌لیزا ڕایز ده‌ڵێت: ئێم ه خۆرهه‌اڵتی ناوهڕاس���تێكی نوێ داده‌مه‌زرێنین ب ه مانای ئهوهی ،ك ه بیری عه‌لمانیه‌تی تێدا جێگیر بكه‌ن ك ه نه‌یانتوانی و ملیان شكا وه‌ك هێزی سه‌ربازی ل ه عێراق و ل ه ئه‌فغانستان زۆرێكی تر له‌و جێگایانه‌ی ك ه ب ه ئاگرو ئاسن داگیریان كردوه 83
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
و هێواش هێواش كش���انهوه دواوه دوای شكستێكی مادی و ده‌كرێت ،ك��� ه گوای ه ده‌بێت ڕێفۆرم بكرێت ل ه ناو ئایندا تاكو بتوانێت پیاده‌ی ده‌س���ه‌اڵتی خۆی ب���كات ،خۆی بگونجێنێت گیانی زۆر. ئه‌م سیس���ته‌مه‌ی ك ه ئێستا به‌رێوه‌ی ده‌بات عه‌لمانیه‌كان ،ل ه له‌گه‌ڵ سیسته‌می عه‌لمانی سیسته‌می دیموكراسی وه‌ك پارت ه زۆربه‌ی زۆری واڵتانی موسڵماندا سیسته‌مێكی زۆر دواكهوتوه لیبراڵه مسیحیه‌كان یاخود سوسیال مه‌سیحی..هتد. ك ه زۆرێك ل ه ده‌س���ه‌اڵت ه كالس���یكه‌كان به‌م شێوه كاروباری دهوڵهتی���ان بهڕێوه نه‌بردوه ،خۆ ئه‌گه‌ر پێ���وه‌ری بكه‌ین ب ه ئاوێنه‌ی جوله‌ك ه و مكیاجی ڕێفۆرمی عه‌لمانی سیسته‌می خه‌الفه‌تی عوسمانی له‌سه‌رده‌می هێزی ئینكشاری و بۆ پێناس���هی ریفۆرم ل ه ئایندا ،ك ه عه‌لمانیه‌كان زۆر به‌كاری ده‌سه‌اڵتی حه‌میدیه‌كاندا ئه‌وا هه‌ر ئهوان پێشكه‌وتو تربوون ل ه ده‌هێن���ن ،ك ه ده‌بێت هه‌م���و ئاینێك ریفۆرم���ی تێدا بكرێت رووی دامهزراوه و كۆنتڕۆڵكردن و ئیداریه‌وه ،خۆ ئه‌گه‌ر پێوه‌ریان به‌گوێره‌ی قۆناغ و سه‌رده‌م ،ئه‌م ریفۆرم ه مه‌به‌ست ب ه ریفۆرمی بكه‌ی���ن ب ه رۆژئاوا ئهوه هه‌رزۆر له‌دواوه‌ن لهم دووهه‌زاره‌یه‌‌دا( ،پرۆتستانت)یه ،بۆ ئهوهی باشتر ل ه بیری عه‌لمانی تێبگه‌ین به‌ڵكو ب ه ده‌س���ه‌اڵتی كالسیكیش هه‌ژمار ناكرێن وه‌ك ده‌ڵێن ك ه ده‌یانه‌وێت چۆن چاڵ هه‌ڵكه‌نن بۆ نه‌وه‌كانی موس���ڵمانان، واڵتانی نامین ،ئه‌گه‌ر پێوه‌ری ئهمان واتا هه‌موو عیلمانیه‌كانی ك ه مه‌فتون بون ب ه عه‌لمانی ،چه‌ند باس���ێك له‌س���ه‌ر ریفۆر م واڵتی موس���ڵمانان بكه‌ین له‌گه‌ڵ واڵتێكی ئاینی وه‌ك ئیران و دێنمه ئاراوه ك ه چیه‌و له كوێو‌ه سهرچاوهی گرتوه.. ئیس���رائیل ،ده‌بینین ل ه پێش هه‌موو عه‌لمانیه‌كانی رۆژهه‌اڵتی الی خوێنه‌ر ئاشكرای ه ك ه ئه‌وروپا ل ه ژێر ده‌ستی دوو مهزههبی ناوه‌ڕاستن ،هۆكاره‌كه‌ی ئهوهی ه كه دهگهرێتهوه بۆ ئه‌ده‌بیاتی گه‌وره‌ی مه‌س���یحی دابه‌ش بو بون ..یه‌كه‌میان (كاتۆلیك) تایبه‌ت ب ه خۆیان هه‌ر ل ه پێش���كه‌وتندان له‌گه‌ڵ ئهو ته‌وژمی ب���ون ك ه ب��� ه ناوچه‌كانی فه‌ره‌نس���ا و ئینگلی���ز و ئه‌ڵمانیا مۆدێرن وپۆس���ت مۆدێرنه‌دا،به‌اڵم عه‌لمانیه‌كانی ت���ر ،هۆڵه‌ندا..هتد باڵو بوبونه‌وه ،س���ه‌نته‌ری ئ���هم مه‌زهه‌ب ه ل ه ك��� ه چاولێگه‌رن وه‌ك مێژو ب���ۆ دواوه ده‌گڕێنه‌و‌ه پێشكه‌وتنێكی ئه‌وتۆ ب ه خۆیانهوه نابینن ،چونك ه هۆكاری ئه‌م هاوكێشه‌ی ه دهگرێتهوه بۆ سیسته‌می ده‌س���ه‌اڵت ئه‌ده‌بیاتی فه‌رمان���ڕه‌وای ك ه له‌خودی ئای���ن یاخ���ود ئایدۆلۆژیاو‌ه س���ه‌رچاو‌ه ده‌گرێت، ههرچهنده باس���ه‌كه‌مان ئه‌م ت���ه‌وه‌ر‌ه نیه ،به‌اڵم نه‌ده‌كرا له‌سه‌ری نه‌دوێم بێ ئه‌م ئاماژ‌ه كه‌مه ،ل ه داهاتودا زیاتر له‌سه‌ر چه‌مكی ده‌سه‌اڵت و چه‌مكی فه‌رمانره‌وای ده‌دوێن.. لێ���ره‌دا ده‌مه‌وێت ئهوه دووب���ار‌ه بكه‌مه‌و‌ه بڵێم: ئیس�ل�ام خاوهنی به‌رنامه‌ی تایبه‌ت ه ب ه ده‌سه‌اڵت، ئاینی ئیس�ل�ام ن ه دیموكراس���ی ه ن ه دیموكراسی قوبوڵ ه ،هه‌روه‌ك چۆن ئهوان ئیس�ل�امیان قوبوڵ نیه ،ئیس�ل�ام ن ه لیبرالیزمه ،ن ه ده‌بێت ه لیبرالیزم ..هتد ،به‌ڵكو ئیسالم ئاینێكی ئاسمانی ه ل ه الیه‌ن خوای موته‌عال���هوه دابه‌زیوه‌ت ه خ���وار بۆ هه‌مو مرۆڤایه‌تی ل ه ڕێ���گای پێغه‌مبه‌ر‌ه وه (صلی لل ه علی ه وس���لم) ،ئه‌گه‌ر چی لێره‌و‌ه له‌وێ باس له‌و‌ه مارتن لوسه‌ر 84
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ڕۆمای پایته‌ختی ئیتالیا بو ،مهزههبی دووه م (..ئۆرتۆدۆكس) بو ،ك ه س���ه‌نته‌ری سه‌ره‌كی ئه‌م مه‌زهه‌ب ه ل ه ئه‌سته‌نبوڵ بو، ك ه ناسرابو ب ه قوصطه‌نطيني ه و ناوچه‌كانی ئه‌نادۆڵ و شه‌رقی ئه‌ورپا و..هتد. ل ه ناو ئه‌م دوو هێزه‌دا ب ه درێژای مێژوو ش���ه‌ڕێكی خوێناوی ل ه نێوانی���ادا ڕویداوه ،ك ه قیزه‌و‌نترین ش���ه‌ر ل��� ه مێژودا ل ه نێوان���ی ئه‌م دوو مه‌زهه‌به‌دایه ،ك��� ه ب ه ملیۆنه‌ها خه‌ڵكیان ل ه یه‌كتركوشتوه.. ل ه ناو ئه‌م دوو ده‌سه‌اڵته‌دا گه‌ل و هۆزی یه‌هودی هه‌بون ،ك ه چاوساو‌ه بون هه‌میش ه لێیانده‌دارو ده‌كوژران و ده‌ربه‌ده‌ر بون، ل ه هه‌مو ئه‌وروپادا ئ���هم گه‌ل ه ب ه ئوممه‌تێكی (مه‌لعون) واتا نه‌فره‌ت لێكراو ناو ده‌بران! هه‌میش ه بۆ نۆكه‌ری خزمه‌تكاری به‌كاریان ده‌هێنان ،ل ه س���اڵی ()١٢٩٠ز پاشای ئینگلیز ..ك ه ناوی (ئێدوه‌ردی یه‌كه‌م) بو بڕیاری دا هه‌رچی جوله‌ك ه هه‌ی ه ل ه واڵته‌كه‌یدا ده‌ریب���كات ،چونك ه ئهوان ه كافرن ب ه پێغه‌مبه‌ر عیس���ا (س���ه‌المی خوای لێبێت) ،ب ه بۆچون���ی (ئێدوه‌ردی یه‌كه‌م) ئهوان كافر بوون ب ه ئاینه‌كه‌یان بۆی ه ده‌بێت هه‌موویان ده‌ربكات.. ه���ه‌و‌كات له‌گه‌ڵ ئه‌م بڕیاره‌ی (ئێ���دوه‌ردی یه‌كه‌م) ب ه پێنج ساڵ دوای واتا ل ه س���اڵی ()١٢٩٥ز پاشای فه‌ره‌نسا به‌ناوی (فلیپی یه‌كه‌م) ئه‌ویش بڕیاریدا ده‌بێت هه‌مو جوله‌كه‌كان ئه‌م خااڵنه‌یان به‌سه‌ردا بسه‌پێنێت.. یه‌كه‌م :كوشتن دووه‌م :یاخود ،په‌ش���یمان بونه‌و‌ه ل��� ه ئاینی یه‌هودی ده‌بێت ببن ه مه‌سیحی. س���ێیه‌م :یاخود ده‌رچونیان ل ه واڵتی فه‌ره‌نسا و ده‌بێت كۆچ بكه‌ن بۆ جێگایه‌كی تر. الی هه‌موان ئاشكرای ه ك ه جوله‌ك ه ترسنۆكترین خه‌ڵكن ،ژیانیان زۆر خ���ۆش ده‌وێت وه‌ك خوای گهوره ل ه قورئاندا بۆمان باس ده‌كات ،بڕیاری ئهوه ناده‌ن هه‌رگیز ك ه شۆڕش خه‌بات بكه‌ن ل ه پێناوی دینه‌كه‌یاندا ،چونك ه ده‌زانن ك ه ده‌ستكاری كراوه، پاش���ان زۆربه‌یان چون ه ناو ئاینی مه‌سیحی ،له‌و سه‌رده‌مه‌دا هی���چ جێگایه‌ك ده‌رگای ب���ۆ یه‌هودی���هكان وااڵ نه‌كرد ته‌نها موسڵمانان نه‌بێت ل ه خاكی ئه‌نده‌لوس ك ه ئیسپانیاو پرتوگالی ئێس���تا ده‌كات ،ئهو كات ه موسڵمانان سیسته‌می خهالفهتیان
ده‌ب���رد بهڕێوه هه‌مویان پێش���وازیان لێكراو ل��� ه ئه‌نده‌لوس نیشت ه جێبون ،پاشان ل ه ساڵی ()١٤٩٢ز ب ه هۆكاری كێشه‌ی ناوخۆی موس���ڵمانان و كۆتای س���وڵتانی به‌ناوی (محمه‌دی دوازده‌ه���هم) یاخود ب ه (محمه‌دی كوری ئه‌حمر) ناس���را بوو كرای ه دهرهوه ل ه خاكی ئه‌نده‌لوس هه‌مو موسڵمانان و خه‌ڵكی ئه‌نده‌ل���وس وه‌ده‌رنران له‌و واڵت ه خه‌ڵكی (ئه‌س���پان) ك ه ب ه ڕه‌چه‌ڵه‌ك خه‌ڵكی ئه‌ڵمان و فه‌ره‌نس���ا و ئینگلته‌را بون به‌م سێ ڕه‌گه‌ز‌ه ده‌وترا ئه‌سپان ئهوان ل ه جێگای ئه‌نده‌لوسیه‌كان نیش���ته‌جێكران هه‌موو خه‌ڵكی ئه‌نده‌لوس ڕاگوێزران بۆ واڵتی مه‌غرب ،له‌گه‌ڵ موس���ڵماناندا هه‌مو جوله‌كه‌كانیش وه‌ده‌رنران هاوشانی موسڵمانان راگوێزكران بۆ خاكی مه‌غریب ،ئیتر ئهو واڵته بوه جێگایی مه‌سیحی قوگیه‌كان. له‌پاش���اندا ئهو كاته‌ی ك ه ئه‌نده‌لوس ل ه ده‌ستی موسڵمانان سه‌ندرایه‌و‌ه موسڵمانان له‌و جێگای ه شكستیان خوارد خه‌الفه‌ت له‌وێ ئاوابوو به‌اڵم پێش وه‌خت ل ه قوصطه‌نطيني ه موسڵمانان ئ���هو ناوچا‌نه‌یان فه‌تح ك���رد واتا ()٤٠س���اڵ پێش ڕوخانی ئه‌نده‌لوس خه‌له‌فه‌ت ل ه ئه‌س���ته‌مبوڵ دام���ه‌زرا ،جوله‌كه‌كان وه‌ك ئاین ل ه خ هال‌فه‌تی عوسمانی ڕێزیان لێگیراو پاشان وه‌ك زانا و بازرگان ل ه ناو خاكی عوسمانیه‌كان حورمه‌تیان لێگیراو له‌و واڵتهدا نیشته‌جێكران ل ه شاریێك به‌ناوی (ساڵۆنیك) ك ه زیاد ل ه ( )٣٠٠ساڵ له‌و شاره‌دا نیشت ه جێ بون. كاتێكی���ش ك��� ه باس ل ه ده‌وڵه‌ت���ی عوس���مانی ده‌كه‌ین واتا گه‌وره‌ترین دهوڵهتی بوه له‌و سه‌رده‌مه‌دا ،دهوڵهتی ژمار‌ه یه‌ك ب���وه ل ه هه‌مو جیهاندا ك ه ماوه‌ی ()٦٥٠س���اڵ فه‌رمانڕه‌وای كردوه ،سنوری ئه‌م واڵت ه ل ه جه‌زائیره‌و‌ه ده‌ستی پێكردو‌ه تا ناوه‌ڕاستی ئێران ..ل ه باكوره‌وه تاكو نه‌مسا و به‌شێكی زۆری ئیتالی���ا و مه‌جه‌رو بولگاریا و ئه‌لبانیا و كۆس���ۆڤۆ...هتد ل ه باشور تاكو عێراق و حیجاز و یه‌مه‌ن سنوری هه‌بوو ك ه ()٢٠ ملی���ۆن كم ڕوبه‌ری ئهو ده‌وڵه‌ت ه‌بو ،به‌و ش���ێوه‌ی ه ره‌فتاری له‌گ���ه‌ڵ ئاینێكدا كردووه ك ه ل ه هه‌م���وو الكانه‌و‌ه لێیانده‌دراو ده‌ربه‌ده‌ر ده‌كران. پاشان ده‌گه‌رێنه‌و‌ه بۆ ئه‌ورپا ئهو سه‌رده‌م ه ل ه ساڵی()١٥٢٣ ز كه‌س���ێك ب ه ناوی (مارتین لۆسه‌ر) ك ه قسیسێكی ئه‌ڵمانی ب���و مه‌زهه‌بێكی نوێ دامه‌زراند ب ه ناوی (پرۆتس���تانت) واتا (معارض������ه) یاخود نه‌یار دژی مهزههبی (كاتۆلیك) ل ه دژی
85
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئهو هه‌موو سته‌م و خراپه‌كاریانه‌ی‌ك ه كاتۆلیكه‌كان ده‌یانكرد ئه‌م هه‌ڵسا به‌دروست كردنی شۆڕشێك دژی پاپا ل ه رۆما. بۆ ئهوهی بنه‌چه‌ی ئه‌م مێژو‌ه و رێفۆرم ه بزانین س���ه‌رنجتان راده‌كێش���مهوه بۆ ئهو كاته‌ی ك ه پاشای فه‌ره‌نسا ،ك ه پێشتر ئام���اژه‌م پێدا به‌ن���اوی (فلیپی یه‌كه‌م) چ���ۆن جوله‌كه‌كانی وه‌ده‌رنا ل ه خاكی فه‌ره‌نس���او پێی وتن یان ده‌بن ه مه‌س���یحی یاخود كۆچ ده‌كه‌ن یان ده‌كوژرێن!. ئهوهی كه‌مابوه‌وه ..بوبو‌ه مه‌سیحی ،به‌اڵم هه‌ر بیروباوه‌ڕه‌كه‌ی خۆیان نه‌گۆریبو ،ورد‌ه ورد‌ه ئه‌م خه‌ڵكانه‌ی ك ه جوله‌ك ه بون ئاینه‌ك���هی خۆیان گۆڕی بوو .بون ه پاپا و قس���یس ل ه جێگا گرنگه‌كاندا ل ه ناو دهوڵهتی فه‌رنس���ادا پۆس���تیان وه‌رگرت، پۆس���تی ئیداری و جێگا گرنگه‌كانیان بۆ خۆیان داگیر كرد تا توانیان پێگه‌ی سیاس���ی جه‌ماوه‌ری بۆ خۆیان به‌هێز بكه‌ن، هه‌ڵسان ب ه دروستكردنی ئه‌م مه‌زهه‌ب ه ك ه ڕیفۆرمی پێده‌وترێت ل ه مهزههبی كاتۆلیكی ئاینی مه‌س���یحیدا ،هه‌مو ئه‌م شۆڕش ه ك��� ه كرا ل��� ه دژی مه‌س���حیه‌كان بو ب ه پالن���ی جوله‌كه الی هه‌مووان ئاشكرای ه ك ه مهزههبی ئۆرتۆدۆكسی له‌سه‌ر ده‌ستی موس���ڵمانان كۆتای هات ،ئهوهی ك ه ماوبوه‌و‌ه كاتۆلیكی بوو له‌ب���ه‌ر ئهو زوڵ���م و زۆره‌ی ك ه ده‌یك���رد ،جوله‌ك ه توانی ئه‌م پالنه‌ی خۆی ل ه ڕێگای (مارتین لۆسه‌ر)هوه بگه‌ینێته ئه‌نجام، ل ه ڕاس���یتدا مارتین لۆس���ه‌ر ك ه ریفۆرمی كرد خۆی كه‌سێك مه‌س���یحی بوو بۆی ه كرای ه واجیه ه بۆ ئهوهی كه‌س هه‌س���ت نه‌كات ك ه پالنی جوله‌كه‌ی ه هه‌مو فكری جوله‌كه‌ی پیاده‌كرد، ل ه س���ه‌ره‌تادا كتێبێكی نوس���ی به‌ناوی (مه‌سیح ب ه یه‌هودی ل��� ه دایك بووه) التان ئاش���كرایه ،ك ه مه‌س���یحی زۆر رقیان ل ه جوله‌كه‌ی ه ب��� ه هۆكاری ئهوهی ،ك ه پێی���ان وای ه جوله‌ك ه بكوژی پێغه‌مبه‌ر عیس���ایه‌و‌ه خوێنی عس���یا (سه‌المی خوای لێبێت) الی مه‌سیحی خوێنێكی هه‌روه‌ها ساده و ئاسن نیه، به‌ڵكو زۆر گرانه ،ههرچهنده عیس���ا (سه‌المی خوای لێبێت) نه‌ك���وژراوه ،به‌ڵكو به‌رزكراوته‌و‌ه بۆ ئاس���مان ،به‌اڵم مارتین لۆسه‌رهات هه‌رچی پیرۆزی بوو دای ب ه جوله‌كه! هه‌موو فكری جوله‌ك���هی پراكتیز‌ه كرد هه‌روه‌ها وتی :ك ه ئینجیل ده‌س���ت كاریكراو‌ه به‌كه‌ڵكی ئهوه نایه‌ت كاری پێبكرێت ده‌بێت ته‌ورات به‌كاربهێنرێت ،ئه‌مه‌ش هه‌مو ل ه به‌رژه‌وه‌ندی یه‌هود بو ،ڕاست ه ئینجیل ك ه ب ه عه‌هدی جه‌دید ناسراوه ده‌ستكاری كراوه ،به‌اڵم
عه‌هدی قه‌دیم ك ه ته‌ورات ه زیاتر ل ه ئینجیل ده‌ستكاری كراوه و شێوێنراو‌ه ئه‌گه‌ر ئینجیل دوای ( )١٥٠ساڵ هه‌ڵكێشانی عسیا نوسراوه‌ته‌وه ،به‌اڵم ته‌ورات دوای ( )٧٠٠ساڵ مردنی موسا نوسراوته‌و‌ه بگر‌ه تیلموت الیان پیرۆزتر‌ه تاكو ته‌ورات ،مارتین لۆسه‌ر مه‌سیحیه‌كانی ب ه خاده‌م و نۆكه‌ری یه‌هودیه‌كان دانا ل ه ناو ئهو مه‌زهه‌به‌ی ك ه نوسییه‌وه ئهوهی كرده فه‌رمان له‌سه‌ر مه‌س���یحیه‌كان ك ه ده‌بێت واڵتێك بۆ جوله‌ك ه ده‌س���ت نیشان بكرێت بۆ ئهوهی عیس���ا بگه‌ڕێته‌و‌ه س���ه‌ر زهوی! ئهو واڵت ه كوێی ه ناویان نا فه‌ڵه‌س���تین! ئه‌م ه هه‌موو ریفۆرمی ئاینی بوو ل ه ئه‌ورپادا ك ه شۆڕش���ێكی گهوره كرا ل ه فه‌ره‌نسادا،ل ه دوای ئهوهی پاشای ئینگلیز ب ه ناوی (جۆرجی هه‌شته‌م) خۆی بو ب ه پرۆتس���تانتی و درگایی وااڵ كرد بۆ ئهو مه‌سیحیانه‌ی ،ك ه دژی كاتۆلیكی ده‌جه‌نگان ،له‌گه‌ڵیاندا ڕێگا كرایهوه بۆ جوله‌ك ه كه‌بگه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ ئینگلیز ك ه پێش���تر له‌سه‌رده‌می (ئێدوا‌ردی یه‌كه‌م) ل��� ه ئینگلیز ده‌ركرابون ،كه‌وات��� ه ریفۆرمی ئاینی بۆ جوله‌ك ه بو ل ه ئه‌ورپادا نه‌خش���هی ئهوان بو ،ك ه جێبه‌جێكرا، بهوهنده كۆتایی پێ دێنم ههرچهنده ئه‌م باس ه زۆرتری ده‌وێت ك ه له‌ماوه‌ی داهاتو دا باشتر له‌سه‌ری ده‌نوسین باسی ههردوو ئه‌مریكا ده‌كه‌ین ،ك ه ئهو سه‌رده‌م ه چۆن دروست بون له‌گه‌ڵ هه‌ندێك گرێ كوێره‌ی تر ،ك ه عه‌لمانی واڵتی ئێم ه خۆی پێو‌ه باده‌ده‌ن و بێئاگان ل ه راس���تی ڕوداوه‌ك ه و فكره‌كان ك ه چۆن دروستبون. له‌هه‌مان كاتدا ویستیان ل ه جیهانی ئیسالمی هه‌مان ئه‌زمونی مارتین لۆس���ه‌ر دووب���ار‌ه بكهنهوه ل ه خه‌الفه‌تی ئیس�ل�امیدا ل ه توركیای ئێس���تادا ،له‌س���اڵی ()١٦٠٣ز كه‌سێكی جوله‌ك ه به‌ناوی (س������ه‌به‌طای ته‌زف���ی) ده‌رك���ه‌وت كه‌ته‌مه‌نی ()٢٢ س���اڵ بو بانگه‌ش���هی ئهوهی كرد ل ه پایته‌ختی موس���ڵمانان ل ه ئه‌سته‌نبوڵ(ئه‌س���تانه) ك ه گوای ه عیسای كوری مه‌ریمه!، خه‌ڵكی ده‌بێت گوێی بۆ بگرن ،ئهو ده‌م ه حوكومه‌تی عوسمانی ئازادی پێبه‌خش���ی به‌و هۆكاره‌ی ك ه ل ه س���ه‌ر بیروباوه‌ڕی خۆی ده‌دوێت! ،له‌س���ه‌ر بیروباوه‌ڕی خۆشی ئازاده ،له‌دوایدا ئه‌م كه‌س��� ه زۆربه‌ی جێگاكان گه‌ڕاو سه‌فه‌ری كرد بۆ ئه‌ورپاو پاشان واڵتانی موس���ڵمان وه‌ك فه‌ڵه‌ستین و عێراق و تونس ..هتد ل ه بانگه‌ش���ه‌یه‌كیدا ل ه خاكی فه‌ڵه‌ستین ئه‌م باسه‌ی كردوه،
86
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ك ه هه‌موو جیهانی دابه‌ش كرد به‌س���ه‌ر ( )٣٨جێگادا بۆ هه‌ر جێگایه‌ك پاش���ایه‌كی داناو خۆش���ی كرد ب ه پاش���ای به‌سه‌ر ههموویانهوه!. له‌دوای���دا ك ه گه‌رایه‌و‌ه بۆ ئه‌س���ته‌نبوڵ ل���ه‌وێ هانی خه‌ڵكی دا ،ك ه خۆپیش���اندان بكه‌ن و دهوڵهتی عوس���مانی بكه‌ن ب ه چه‌ند به‌شێكه‌وه ،ئه‌م كاره چه‌ند جار دووبار‌ه بویه‌وه ،به‌اڵم ب��� ه هۆكاری ئهوهی ك ه هیچ كاریگه‌ری له‌س���ه‌ر موس���ڵمانان دروس���ت نه‌كرد زۆر گرنگی پێنه‌درا ،به‌اڵم پاش���ان ل ه الیه‌ن ریفۆرمخوازه‌كان���ی ئه‌ورپاو‌ه یارمه‌تی���ان ده‌دراو خه‌ڵكییان پێچه‌واش��� ه كرد ،بۆی ه ناچار دهوڵهتی عوس���مانی هه‌موو ئهو كه‌سانه‌ی گرت و به‌سه‌رۆكه‌كه‌یانه‌و‌ه ك ه (سه‌بطای ته‌زفی) بو، له‌دوای لێكۆڵینهوه بریاری ل ه س���ێداره‌دانیان ده‌رچو له‌الیه‌ن دهوڵهتی موس���ڵمانانه‌و‌ه ب ه ه���ۆكاری خیانه‌تی گهوره دژ ب ه
داود كۆهین (دێڤید) دهوڵهتی ئیسالمی ،پاشان له‌و كاته‌ی ك ه بریاره‌ك ه جێبه‌جێ ده‌كرا (سه‌به‌گای ته‌زفی) خۆی و هاوڕێكان بڕیاریان دا ببن ه موس���ڵمان و ئیس�ل�ام بونی خۆیان ل ه سه‌ر په‌تی سێدار‌ه ب ه كۆمه‌ڵ ڕاگه‌یاند! ،له‌و كاته‌دا قاچی موس���ڵمانان بریاره‌كه‌ی بۆ گۆڕین هه‌موویان ئازاد كران ،ئهوه مه‌نهجی دینی ئیسالم ه ك ه به‌و ش���ێوه ره‌فت���ار له‌گه‌ڵ خه‌ڵك���ی مونافقیش ده‌كات، مادام ب ه ئاش���كرا موسڵمان بونی خۆی ڕاگه‌یاند ئیتر گوێ ب ه باكگراوندی نادرێت كه‌چی بوه ،پاشان ئه‌م كۆمه‌ڵ ه خه‌ڵك ه ل ه مێژودا ب ه (یه‌هودی ده‌ونه‌مه) ناسراون واتا ئهو یه‌هودیانه‌ی،
ك��� ه ل ه ئاینی جوله‌ك ه هه‌ڵگه‌ران���هوه ،ئهمان ه به‌رده‌وام ل ه ناو خه‌الفه‌تی ئیسالمیدا خه‌ریكی پالن و دروست كردنی رێكخراو مه‌حفه‌لی جوله‌ك ه بوون ك ه له‌داهاتودا ب ه مه‌حفه‌لی سه‌هیۆنی ناس���راون ب ه ده‌یان پیاوی عه‌لمان���ی وه‌ك جوده‌ت نامیق و مس���ته‌فا كه‌مال ئه‌تاتورك ،حیكمه‌ت باب���ان ،عه‌بدولرحمان به‌درخان ،عبدالل ه جوده‌ت ،حس���ێن جاهید ،سه‌رپه‌رشتیاری گش���تی ئهمان ه كه‌سێكی ماسۆنی بوو ب ه ناوی (داود كوهین) ك ه توانیان ده‌ست به‌سه‌ر مه‌جلیسی مه‌بعوپان بگرن ..زۆرێكی تر له‌و ناوان ه ك ه ده‌رفه‌ت نی ه بۆ باس كردنیان ،ئه‌م عه‌لمانیان ه ك ه دروست بون ویس���تیان ڕیفۆرم بكه‌ن ته‌نانه‌ت زۆرێك ل ه مزگه‌وته‌كانی ئه‌سته‌نبوڵیان كرده قاوه‌خانه‌و جێگای سه‌ربازی و ته‌نان���هت هه‌ندێكی���ان كران ه ته‌ویل���هی واڵغ ،به‌اڵم ئهوهی ك ه ئه‌م ش���ااڵو‌ه ریفۆرمه‌ی جوله‌كه‌ی ه سه‌هیۆنی ماسۆنیه‌تی ڕاگ���رت (كۆمه‌ڵ���هی یه‌كگرتووی موحه‌مه‌دی) بوو ك ه دوای ناس���را ب��� ه حیزبیكی ئیس�ل�امی به‌ناوی (حیزبی برایان���ی موحه‌مه‌دی) ب ه س���ه‌ركردایه‌تی (حاف������ظ دروێش وحدت���ی) بوو ك��� ه زمانحاڵی ئهو حیزب��� ه رۆژنامه‌یه‌ك ب���وو به‌ناوی (ب���وركان) ل��� ه دوای ملمالنیه‌كی زۆر هه‌مو ئه‌م سه‌ركردان ه ده‌خران ه زین���دان یاخ���ود شۆڕش���ه‌كانیان ك���پ ده‌كرای���هوه ،ئیتیحادیه‌كانی تورانی ب ه ته‌واوه‌تی ده‌س���ه‌اڵتیان په‌ی���دا كرد ،چونك ه بانگه‌ش���هی عیلمانیه‌تیان ده‌كرد ب ه ده‌یان كه‌ڵه‌پیاوی وه‌ك شێخ سه‌عیدی حه‌فی���د و كور‌ه‌به‌رێزه‌كه‌ی ك ه باوكی ش���ێخ مه‌حمود بو ل ه شاری موسڵ تیرۆر ده‌كران به‌ده‌ستی ئتیحاده‌یه‌كان. ئه‌م ه مشتیك ه ل ه خه‌روارێكی ریفۆرمخوازه‌كان ئهو پالنا‌نه‌ی ،ك ه دا‌یان نا بۆ ئیسالم ك ه وه‌ك مه‌سیحی ب ه خه‌یاڵی پوچی خۆیان هه‌ڵیبوه‌شێنن ،به‌اڵم ڕۆژ به‌رۆژ ئیسالم وه‌ك دره‌خشانی رۆژ ل ه ده‌م كه‌له‌و‌ه سه‌ر ده‌ردێنێت ،ته‌نها ب ه ئاگرو ئاسن ده‌یانه‌وێت روبه‌روی موس���ڵمانان ببنهوه ،ده‌ن���ا وه‌ك فكرو دیدو بۆچون هه‌رگیز ناتوانن روبه‌روی ئاینی ئیس�ل�ام بنه‌وه ،چونك ه ئاینی
87
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئیسالم دینێكی دادپه‌روه‌ر و وه‌سه‌گی ه ل ه رووی ئه‌قاڵنیه‌ته‌و‌ه روبه‌روویان وه‌س���تاوه ،پاش���ان ل ه رووی تێركردنی مله‌كه‌ی رۆحی مرۆڤه‌كان ده‌دوێت ده‌ئاخفێ ،پارس���ه‌نگی ل ه نێوانیاندا داناوه بۆی ه رێفۆرم ل ه ئایدۆلۆژیه‌كه‌دا ده‌كرێت یاخود ل ه بیرو هزریكدا ده‌كرێت ،ك��� ه ئه‌قاڵنیه‌تی به‌حت بێت یان الهوتی و كه‌هنوتی به‌حت بێت ،به‌اڵم ئیسالم هه‌ردووكیانی تێپه‌راندو‌ه له‌سه‌رو هه‌موو به‌رزه‌كانه‌وه‌ی ه ل ه ئیماندا ل ه ئه‌قاڵنیه‌تدا ،ته‌نها ئیماندار هه‌ست به تام وچێژی ئیمانی ئیسالم ده‌كات.
ئه‌قالنیه‌ت یان بیری ته‌پون پێش ئهوهی ئه‌م باسه بكه‌مه‌و‌ه پێویست ه ئهوه ل ه خوێنه‌ران بگه‌یه‌نم ك ه ئیسالم (ئاین)ه ل ه چوارچێوه‌ی فكر یاخود فه‌لسه‌ف ه یان ئایدۆلۆژیاو‌ه سهرچاوهی نهگرتوه ،یاخود سیسته‌مێك نی ه بۆ به‌رێوه‌بردنی ده‌س���ه‌اڵت ،به‌ڵكو ئاینی ئاس���مانی خوایه.. ئه‌م هه‌مو زانس���تانه‌ی ك ه باس���مان كرد ل ه ناو ئه‌م ئاینه‌و‌ه س���ه‌رچاوه‌ی گرتوه وه‌ك چه‌مك و تێز و بیرو شۆڕش..هتد، س���ود لهم ئاین ه وهرگیراوه ،ب���ه‌اڵم ب ه خودی خۆی ده‌وترێت ئاینی ئیس�ل�ام ،كه‌وات ه هیچ ناوێك هه‌ڵناگرێت( ..راس���تڕه‌و یان چه‌پڕه‌و یان میانه‌ڕه‌وه‌ی یان توندڕه‌وه‌ی ..وه هه‌روه‌ها)، هۆكاری سه‌ره‌كی ئه‌م دین ه ك ه ل ه واڵتی عه‌ره‌به‌و‌ه سهرچاوهی گرت���وه ،ئه‌گرێته‌و‌ه بۆ ئهوهی ،ك��� ه خوای گهوره حیكه‌مه‌تی خۆیه‌ت���ی و بیری مرۆڤ���هكان ده‌جوڵێنێت بۆ ئهوهی ،ك ه ئهو نیش���تمانه‌ی ك ه ئه‌م ئاینه‌ی تێدا هاتۆت ه خوار ،خاوهنی هیچ شارس���تانیه‌تێك و ژیارێك نهبوون هیچ سیسته‌مێكی ئه‌وتۆی به‌ڕێوه‌بردنیان نهبوه هیچ فه‌یله‌سوفێكی تێدا هه‌ڵنه‌كه‌وتووه، خه‌ڵكانێك بون له‌سه‌ر بنه‌مای گه‌ل هۆز كۆبونه‌ته‌وه ،خاوهنی هیچ یاس���او رێس���ایه‌ك نه‌بون ،ئهو پ���ه‌ڕی دواكه‌وتو بون ، ته‌نانه‌ت به‌ها‌كانی مرۆڤایه‌تی ل ه ناویاندا هه‌ر له‌سه‌ر بنه‌مای عه‌شیره‌تگه‌رایی بوه ،ئه‌م كۆمه‌ڵگای ه ل ه هیچ ئاستێكی زانستی و ده‌س���ه‌اڵت و بهرێوه بردندا پێش���كه‌وتو نه‌بون ،ل ه مێژودا ته‌نها ب ه ش���یعر ناس���راو بون ،لهم بواره‌دا سه‌ركه‌وتو بون ، ل ه ڕاس���تیدا گۆمه‌ڵگای تر هه‌ب���ون وه‌ك فارس و هند زۆر ل ه عه‌ره‌ب ل ه پێش���تربون ل ه بواری شعر و هونه‌ردا ،به‌اڵم له‌چاو زۆر دواكه‌وتوی خۆیان لهم بواره‌دا پێشكه‌توبون. ئهوهی ك ه پێویست ه بوترێت له‌به‌ر ئهوهی ئیسالم له‌و ناوچه‌یدا
دابه‌زی ،بۆ ئ���هوهی هیچ پرۆژه‌یه‌كی سیاس���ی و بیری هیچ فه‌یله‌سوفیك و بیرمه‌ندێك و سیاسیه‌ك نه‌چێت ه ناو ئه‌م ئاینه‌و‌ه ته‌نها ل ه خودی خوای گهورهوه سهرچاوهی گرتوه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م ئاین ه ل ه واڵت���ی یۆنانه‌و‌ه بهاته‌ی ه زۆرێك ل ه خه‌ڵكی ده‌یانوت پێش محمد (صلی لل ه علی ه وسلم) فه‌یله‌سوفی گه‌وره‌ی وه‌ك ( س���وقراتی و ئه‌رستۆ و ئه‌فالتون) ..تێدا هه‌ڵه‌كه‌وتون ،خۆ ئه‌گه‌ر ل ه ئێرانه‌و‌ه سهرچاوهی بگرتایه..ئێستا خه‌ڵكانێكی تر ده‌یانداو‌ه ب ه گوێماندا ك ه ئه‌م ئاین ه ل ه فه‌یله‌س���وفێكی وه‌ك (یه‌زجورد ،زه‌راده‌شته‌وه) وهرگیراوه ،ئه‌گه‌ر ل ه هند و چینه‌و‌ه بهاتای ه ده‌وترا ل ه فه‌یله‌س���وفێكی وه‌ك(كۆنفۆشۆسو ،بوزاوه) س���ه‌رچاوه‌ی گرتوه ،یان ل ه فه‌ڵه‌ستینه‌و‌ه بهاتای ه ده‌وترا ئهو جێگای ه هه‌مو خاكی پێغه‌مبه‌ران ه (سه‌المی خوایان لێبێت)..، محمد(صلی لل ه علی ه وسلم) شتێكی تازه‌ی نه‌هێناوه ،زاده‌ی بیر و بۆچونی پێغه‌مبه‌رانی تری هێناوته‌وه ،یان بۆ نمون ه ئه‌م ئاین ه له‌سه‌ره‌تاو‌ه ل ه مه‌دینه‌و‌ه بهاتایه‌ت ه خوار ئه‌وا ده‌وترا ل ه جوله‌كه‌كان وهرگیراوه ،ته‌نانه‌ت ئهو ئایه‌ت و سوره‌تانه‌ی ك ه باس���ی ل ه به‌نی ئیس���رائیل و پێغه‌مبه‌ر موسایان كردوه وه‌ك مێژوی بێجگ ه ل ه ئه‌حكام كه‌به‌سه‌ر ئه‌هلی كیتابدا بسپێنریت.. هه‌مو ئایه‌ته‌كانی ل ه ش���اری مه‌كك��� ه هاتونه‌ت ه خوارهوه ،ك ه یه‌ك خانه‌واده‌ی جوله‌ك ه تێدا نیشته‌جێ نهبوه له‌و سی هه‌زار ماڵه‌ی ل ه مه‌ككه‌دا بوه! ك ه دانیشوتانی خۆی داوه ل ه ()١٠٠٠٠ كه‌س ،یان ل ه نه‌جرانه‌و‌ه بهاتایه ..ده‌وترا ئه‌م ئاین ه ل ه ئاینی مه‌س���حیه‌و‌ه وهرگیراوه ،ل ه هه‌مان كاتدا دیموگرافی مه‌كك ه و جوگرافیاكه‌ی ئه‌وه‌یان ئاش���كرا كردوه ،ك ه خه‌ڵكی مه‌سیحی ل��� ه مه‌ككه‌دا نه‌ژیاون ب ه هۆكاری ئهوهی هه‌مو بت په‌رس���ت ب���ون ،ك ه زۆر جار باس له (وه‌ره‌قه‌ی كوری نه‌وفل)ده‌كرێت ك ه گوای ه مه‌سیحی بووه ئه‌م ه راست نی ه به‌ڵكو له‌سه‌ر ئاینی ئیبراهیم بوه ش���اره‌زا بوه ل ه ت���ه‌ورات .له‌دوای چه‌ند هه‌فت ه یاخود زۆرێك ل ه مێژونوسان ده‌ڵێن :دوو هه‌فت ه هاتنی وه‌حی بۆ پێغه‌مبه‌ر (صلی لل ه علی ه وس���لم) وه‌ره‌قه‌ی كوری نوفل كۆچی دوای كردوه ڕه‌حمه‌تی خوای لێبێت ،ئه‌م پێشه‌كیی ه بۆ ئهوه بو ك ه خوێنه‌ر به‌و‌ه ئاش���نا بكه‌م ك ه ئه‌قاڵنیه‌تی مرۆڤ س���ه‌رچاوه‌كه‌ی ل ه په‌یامێكی خوایی وهرگیراوه ك ه ئاخافتن ه له‌گه‌ڵ بیری مرۆڤدا تا ئه‌قاڵنیه‌تی ئیسالمی دروستكردوه ،ب ه هه‌مو مه‌دره‌سه‌كانیه‌وه.
88
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئازادی و داهێنان له ئه‌قالنیه‌تی ئیسالمیدا له‌باسی پێشودا ئاماژه‌مان به‌و‌ه كرد ،ك ه ئیسالم زاده‌ی بیری م���رۆڤ و ئه‌قاڵنیه‌ت نیه ،به‌ڵكو پێكهات���هی دنیای مادی و دنی���ای رۆحانیه‌ت ه (عاله‌می ش���ه‌هاده‌ت و عاله‌می غه‌یبی)، به‌اڵم لێره‌و‌ه ئهو پرس���یار‌ه خۆی زیت دهكاتهوه ،ك ه ئیسالم ئه‌قاڵنی���هت نیه ؟ ئ���هی چۆن باس ل ه ئه‌قالنیه‌تی ئیس�ل�امی ده‌كرێت؟! سێ سهده ئه‌م ئیسالم ه هه‌مو سه‌رچاوه‌كانی قورئان سوننه‌ت ه���اوه‌اڵن و تابعین بوه ،ك ه ئه‌م ڕه‌وه‌ن���ده به‌رێزان ه هه‌موی ب��� ه خه‌ڵكی (س���ه‌له‌ف) ئاماژه‌ی���ان بۆ ده‌كرێ���ت ل ه مێژوی ئیس�ل�امدا ،له‌دوای كردنه‌وه‌ی دنیا ب ه ڕوی جیهانی ئیسالمیدا به‌رفراوانكردن���ی خاكی موس���ڵمانان ل ه س���ه‌رده‌می ئه‌مه‌وی عه‌باسیه‌كاندا ،ته‌رجوم ه كردنی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی كۆن بیرو بۆچونی خه‌ڵكی و فه‌یله‌سوفه‌كانی ئێران و هندستان و چین ل ه سه‌ده‌ی سێیه‌می كۆچیه‌و‌ه موسڵمانان پێده‌خن ه ناو زانستێك ك ه پێی ده‌وترێت ئه‌قاڵنیه‌ت ،ك ه ب ه (عیلمی كه‌الم ،زانس���تی ته‌وحید) ناس���راوه ،خه‌ڵكانێك پێیان وای ه ك ه ئه‌م ئه‌قاڵنیه‌ت ه ده‌گه‌ڕێت���هوه بۆ س���ه‌رده‌می (موعته‌زیله) و به‌جێهێش���تنی مه‌جلیسی (حه‌سه‌نی به‌سری) ل ه الیه‌ن (واصلیكوڕی عه‌تا) ك ه كاریگه‌ری فه‌لسه‌فه‌ی یۆنان و بیروباوه‌ڕی یه‌هودی هزری ئه‌وانی له‌سه‌ر بو ،ك ه ئه‌قڵ پێش نه‌قل بكه‌وێت! ئه‌م ئوصوله ل ه سه‌رده‌می كۆنه‌و‌ه سهرچاوهی گرتوه ك ه ڕشته‌كه‌ی دهگرێتهوه بۆ (جدعی كوری درهه‌م ،ئابانی كوری سمعان ،ك ه ئه‌میش ل ه گالوتی وهرگرتوه گالوتیش ل ه پوری لوبه‌یدی كوڕی عاس���می وهرگرتوه ك��� ه یه‌هودیه) هه‌مو ئه‌م بیر‌ه له‌س���ه‌ر ئه‌م بنه‌ما فه‌لس���ه‌فی ه ده‌دوێت ،ك ه ده‌ڵێت ( :ئ���ازادی و هه‌بوونایه‌تی ئیراده‌ی مرۆڤ خۆی) (األزلية وحرية اإلرادة اإلنسانية).. كه‌وات ه ك ه ده‌وترێت ئه‌قاڵنیه‌ت مه‌رج نیه له‌س���ه‌ر موعته‌زیل ه هه‌ژمار بكرێت ،به‌ڵكو كه‌س���ێكی وه‌ك ئیمام ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نب���هل كه‌س���ێكی ئه‌قاڵنی ب���وه وه‌اڵم���ی موعته‌زیله‌كانی داوه‌ت���هوه و ب��� ه ئه‌هلی س���ه‌له‌ف دانراوه ،به‌هه‌مان ش���ێوه ئه‌بوبك���ری باقه‌النی و ئیب���ن ته‌یمییه..هتد ،دوایی ب ه درێژی دێم ه سه‌رباسه‌كانیان.
ئه‌قاڵنیه‌ت چیه له ئیسالمدا..
كاتێك ده‌ڵین ئه‌قاڵنیه‌تی ئیس�ل�امی واتا :پێناس ه و ماهیه‌تی ئه‌قڵه ،ك ه ئه‌قڵ خۆی مه‌له‌كه‌یه ،پاشان غه‌ریزه‌یه‌ك ه و نورێك ه ل ه دڵهوه ،ئ���هم ئه‌قاڵنیه‌ت ه مه‌ش���خه‌ڵی ڕێگاكه‌ی ل ه قورئان سونه‌ته‌و‌ه سهرچاوه ده‌گرێت. مه‌له‌ك ه خۆی واتای چی یه؟ بۆ ئهوهی باش���تر ل ه (مه‌له‌كه) تێبگه‌ین پێویستی ب ه شیته‌ڵ كردن هه‌یه ،بۆ نمون ه كاتێك مریشكێك ك ه ڕۆژان ه هێلكه‌كانی ئه‌م دی���واو دیو پێ ده‌كات ،ئه‌م ه مه‌له‌كه‌ی مریش���كێك ه ك ه فێری ئ���هو كاره بووه ب ه به‌رده‌وامی ئه‌یكات ،واتا مریش���ك ئه‌قڵی نی یه به‌ڵكو مه‌له‌كه‌ی هه‌یه. نمون���هی دووه‌م بۆ زیاتر ڕونكردنه‌و‌ه و پێناس���هی مه‌له‌كه.. هه‌نگێك كاتێك ده‌چێت ه س���ه‌رگوڵێك ش���یله‌كه‌ی ده‌مژێت و ده‌یكات ب ه هه‌نگوی���ن ،ئه‌م ه پێی ناوترێت ئه‌قڵ ،به‌ڵكو پێی ده‌وترێت مه‌له‌كه‌ی هه‌نگ. خوای گهوره ل ه ()٤٩جێگادا باسی ئه‌قڵی كردووه ،ل ه قورئاندا ل ه ()٣٠٠جێگادا باسی مورادیفه‌كانی ئه‌قڵی كردوه ،هه‌روه‌ها ئه‌قاڵنیه‌ت ل ه ئیس�ل�امدا سه‌ركه‌ش و سه‌ره‌ڕۆ و یاخی نابێت، چونك��� ه كۆكراوه‌ی نێوان ئه‌قڵ و ده‌ق���ه ،ب ه ئه‌قڵ ده‌قه‌كان ده‌خوێنیته‌وه ،ته‌حه‌كوم كردنی ده‌قه‌كان ه به‌س���ه‌ر ئه‌قڵه‌وه، ئه‌قڵ ب���هو گرنگی و گه‌وره‌یه‌ی خ���ۆی ..مه‌له‌كه‌یه ،هه‌موو مه‌له‌كه‌تی مرۆڤ ل ه دنیای مادی (عاله‌می شه‌هاده‌تدا) هه‌ست پێكردنه ،هه‌موو هه‌س���تێكیش پانتایه‌كی به‌رفراوانی هه‌ی ه ل ه ئه‌قڵ���ی مرۆڤدا ،به‌اڵم ل ه دنیایی ڕۆحانیه‌ت (عاله‌می غه‌یبی) هه‌مو ئه‌قڵ ده‌وس���تێ ل ه به‌رزو كه‌ماڵ و س���یفه‌ت ه‌به‌رزه‌كانی خوای گه‌وره‌دا هیچ هێزو ئه‌قڵێك په‌ی نابات ب ه دنیای ئیمانی (عه‌له‌م���ی غه‌یبی) ،ئه‌م ئه‌قاڵنیه‌تی ئیس�ل�امیی ه به‌ش���ێكی زۆر گرنگ��� ه ل ه پێنج مه‌قاصیده‌كه‌ی ئیس�ل�ام ك ه پارێزگاری كردن ه ل ه ئه‌قڵی مرۆڤ���هكان! ،به‌ره‌وپێش بردنی بیر و هزری ئیسالمییه. تێگه‌یشتن ل ه ئه‌قاڵنیه‌ت :واتا هه‌ست كردن ب ه شتێك ه كه‌له‌م بوونه‌دا هه‌بێت ،ل ه بونیاد و غایه‌ی ئه‌م بوونه‌دا به‌ش���درا بێت به‌شدار بێت له‌هه‌مانكاتدا ل ه خودی ژیانی مرۆڤدا.. ب���ه‌اڵم پێ���وه‌ری ئه‌قاڵنیه‌ت ش���تیكی تره ده‌توانی���ن بڵین: هه‌س���تكردن ه ب ه حیكمه‌ته‌كانی ئه‌م ب���ون و كه‌ون ه و خودی ئه‌قڵ خۆیشی.. 89
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ل ه ئیس�ل�امدا س���ه‌نته‌ری ئه‌قڵ دڵه ،بهڕێ كردن به‌ڕۆشنای قورئان و سوننه‌تدا ئه‌قڵ هه‌نگاو ده‌نێت... وات���ا ..بینی���ن بۆ خ���ۆی بوونی هه‌ی���ه،به‌اڵم پێویس���تی به‌س���ه‌نته‌رێك هه‌ی ه ك ه چاوه ،چاوی پێویستی ب ه روناكی ه بۆ ئهوهی ببینێت.. ل���هم نمونه‌و‌ه ئهو ده‌قه‌مان بۆ ڕوونده‌بێته‌و‌ه كهل ه س���هرهوه ئاماژه‌م���ان پێ كرد ،س���ه‌نته‌ری بونی ئه‌قڵ له‌ن���او دڵدایه، ئه‌قڵیش خۆی هه‌س���ت و نه‌ست و ده‌رك پێ كردنه ،ئه‌م دوو به‌ش ه له‌ڕیگای ڕوناكی قورئان و سونه‌ته‌و‌ه ڕێده‌كه‌ن ،كه‌وات ه بۆمان ده‌ركه‌وت كه‌س���ه‌رچاوه‌ی ئه‌ق���ڵ له‌دڵه‌وه‌یه ،وه خوای گه‌وره‌ش ئاماژه‌ی پێ ده‌كات و دهفهرموێت: َ ون ِب َها أَ ْو َآذ ٌ يس َمع َ وب ي ْع ِقلُ َ ض َف َت ُك َ ون لَ ُه ْم ُقلُ ٌ ُون يس ُ ان ْ أَ َفلَ ْم ِ يروا ِفي األ ْر ِ ب َها َفإنَّ َها ال َت ْع َمى َ ار َولَ ِكن َت ْع َمى ْال ُقلُ ُ ور ﴿﴾٤٦ ْص ُ وب الَِّتي ِفي ُّ األب َ الص ُد ِ ِ ِ
وات���ه( :چونك ه مه‌به‌س���تیان نی ه تێبگه‌ن) ئێم���ه‌ش په‌رد‌ه ده‌نێین به‌سه‌ر دڵیاندا تا هه‌ر تێی نه‌گه‌ن ،گوێشیان سه‌نگین ده‌كه‌ین ،جا كاتێ ك ه ل��� ه قورئاندا ته‌نها ناوی په‌روه‌ردگارت ده‌به‌یت (باسی بت و به‌رنامه‌یان ناكه‌یت) پشت هه‌ڵده‌كه‌ن و ڕو وه‌رده‌گێڕن و بێزاریی ده‌رده‌بڕن و ده‌ڕۆن. كه‌وات ه لێرهدا ئه‌وه‌مان ب���ۆ ده‌رده‌كه‌وێت خه‌ڵكانێك خاوهنی زانیارین ئه‌قڵیان به‌ش���ته‌كان ده‌ش���كێت ،چونك ه ئه‌قڵیان ل ه دڵیانه‌و‌ه سهرچاوهی نه‌گرتوو‌ه وه‌كو مه‌له‌ك ه هه‌ست به‌و چیژ‌ه ئیمانیی ه ناكه‌ن ك ه مرۆڤی موس���ڵمان هه‌یه‌ت���ی ،ئالێره‌وه‌ی ه ده‌توانین ئیمان پێناس ه بكه‌ین ،وه‌ك خوای گهوره ل ه قورئاندا بۆمانی پیناسه كردووه و دهفهرموێت:
ُؤ ِمنُ َ ْ ين ي ْ الَّ ِذ َ ْب.. ون ِبال َغي ِ
ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕ ب ه نه‌بینراوه‌كان ده‌هێنن (وه‌ك خواو فریش���ت ه ئایا ئهوان ه به‌س���ه‌ر زه‌ویدا نه‌ڕۆش���توون ب���ه‌دڵ و ده‌رونێكی و ئه‌وانه‌ی خوا باسی كردون و ئێمه نایان بینین).. هۆشیاره‌و‌ه تا بیرێك بكهنهوه( ...كوان :خه‌ڵكانی ڕابوردوو؟ ئه‌قاڵنیه‌ت الی عه‌لمانیه‌ت.. ئهو ش���اران ه بۆ كاولكران؟ كێ ئێمه‌ی دروست كردوه؟ ئامانج ل ه ژیان چیه؟؟) یان خاوهنی گوێ و ده‌زگای بیس���تن نه‌بون ئه‌قاڵنی���هت الی عه‌لمانی���هكان ل ه ده‌رئه‌نجام���ی كاردانهوهی به‌سه‌رهاته‌كانیان ببستن و لێكی بدهنهوه ،جا وه‌‌نه‌بێت چاوان كه‌هنوتی و الهوتی س���ه‌رچاوه‌ی گرت���وه ،ك ه ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ كوێر بوبێت ،به‌ڵكو ئهو داڵن ه كوێر ده‌بن ك ه وان ل ه سینه‌كاندا (ئه‌قالنیه‌تێكی كاتی و مادی الدینی به‌حت) ك ه سه‌رچاوه‌كه‌ی (چونكه هه‌ر ڕواڵه‌ت ده‌بینن و ناوه‌ڕۆك لێك ناده‌نه‌وه). ی كۆنه ،ك ه ئه‌قڵ ب ه شارس���تانیه‌تی ئغریق و فه‌لسه‌فه‌ی یۆنان أَ َف َرأَي َ ْت َم ِن اتَّ َخ َذ إِلَ َه ُه َه َوا ُه َوأَ َ ضلَّ ُه اللهَُّ َعلَى ِع ْل ٍم َو َخ َت َم َعلَى َس ْم ِع ِه َو َق ْل ِب ِه صر ِه ِغ َشا َو ًة َف َمن ي ْه ِدي ِه ِمن َب ْع ِد هَّ َ َ اللِ أَ َفآل َت َذ َّك ُر َ ون﴿﴾٢٣ َو َج َعل َعلى َب َ ِ
ئای���ا مه‌گه‌ر نه‌تبینیوو‌ه ئهو كه‌س���هی ك ه ئاره‌زو هه‌وه‌س���ی خۆی ده‌كات ه خوای خۆی و شوێنی ده‌كه‌وێت؟! (ههرچهنده) زانستی و زانیاریش���ی هه‌بێت ،هه‌ر خوا گومرای كردووه (ل ه ئه‌نجامی به‌د هه‌ڵوێس���تی خۆیدا) وه مۆری ناوه ب ه ده‌ستگای بیس���تن و دڵ و ده‌رونیدا ،وه پهردهی هێناوه به‌س���ه‌ر چاوو ده‌ستگای بینینیدا ،جا ئیتر كێ هه‌ی ه جگ ه ل ه خوا هیدایه‌ت و ڕێنمونی بكات ،ئایا بیر ناكه‌نه‌وه‌و یاداوه‌ری وه‌رناگرن و هۆش ناكه‌نه‌وه (بۆ ئهوهی شوێن به‌رنامه‌ی خوا بكه‌ون؟). ب���ۆ زیاتر تێگه‌یش���تن لهم چه‌مكانه ،بۆ ئ���هوهی دڵ و ئه‌قڵ له‌یه‌كتری جیا بێته‌و‌ه په‌ن���ا ده‌به‌مه‌و‌ه بۆ ده‌قی قورئانی ك ه ْ َ ُُ وب ِه ْم أَ ِكنَّ ًة زیاتر بۆمان وون ده‌كاته‌وه‌و دهفهرموێتَ :و َج َعل َنا َعلى قل ِ ْ ُْ َ َ َ ََ َ َْ آن َو ْح َد ُه َولَّ ْو ْا َعلَى أن يفقهُو ُه َو ِفي آذا ِن ِه ْم َوق ًرا َوإِذا ذك ْر َت َربَّك ِفي الق ْر ِ َ ورا ﴿﴾٤٦ ار ِه ْم نُ ُف ً أ ْد َب ِ
دور ده‌گرێت ل ه نه‌قڵ ،واتا به‌ڵگ ه س���ه‌رچاوه‌ی ئه‌قڵه ،به‌اڵم ئه‌قڵ سولگان نی ه به‌سه‌ر بهڵگهوه ،به‌ڵكو پێچه‌وانه‌كی ڕاسته، له‌دوایدا ل ه سه‌رده‌می ڕێنسانسدا ئه‌م بیر‌ه زیاتر بره‌وی پێدرا دژی كه‌نیسه‌ی كاتۆلیكی و كه‌هنوت و الهوتی ،چونك ه كڵێسا ده‌یوت (..چاو بنوقێنه‌و دوام بكهوه ،پێویس���ت ه له‌س���ه‌ر تۆ ك ه بڕوابێنیت ب ه مه‌س���یحی ك���وڕی خوا ،بێ ئهوهی بیر له‌و‌ه بكه‌یته‌و‌ه ك ه ئه‌قڵت چیت پێ ده‌ڵێت ،كه‌ئه‌‌مه‌ش ئیمانه ،خودی ئیمان پێویس���تی ب ه عه‌قڵ نیه) ل��� ه ده‌رئه‌نجامی كاردانهوهی بیری كه‌نیس ه ئه‌م ئه‌قاڵنیه‌تی عه‌لمانیه سهرچاوهی گرتوه وا خه‌ڵكیان فێر كردوه كوێرانه دوام بكهوه بێ پرس���یار كردن، ب���ه پیرۆز من رابگره ،وه‌ك (أوغسطین) ده‌ڵێت :بڵین ئیمان دێنین بهوهی ك ه مه‌حاڵ ه و نامه‌عقوله.. ئه‌م ئه‌قاڵنیه‌تی یۆنانی ی ه ك ه س���ه‌رچاوه‌ی گرتوه له‌سه‌ر هیچ به‌هایه‌كی رۆح���ی دا‌نه‌مه‌زراو‌ه ب ه ه���ۆكاری ئهوهی ك ه دژی
90
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
كه‌نیس ه دروس���ت بوه ،عه‌لمانیه‌ت لێره‌و‌ه باس ل ه ئه‌قاڵنیه‌ت ده‌كات و ده‌یه‌وێت هه‌مو ده‌قه‌كانی ئیس�ل�ام ل ه واڵتی ئێمه‌دا له‌س���ه‌ر ئه‌م بنه‌مای ه بخات ه ژێر پرسیاره‌وه ،به‌اڵم ئه‌قاڵنیه‌تی ئیس�ل�امی به‌ڵگه‌ی ئه‌قاڵنی له‌سه‌ر بنه‌مای قورئان و سونه‌ت ئه‌خات��� ه به‌رده‌م خه‌ڵكی ل��� ه بڕوا بون ب ه ئیم���ان ب ه خوای گه‌وره‌و كتێبه ئاسمانیه‌كان و پێغه‌مبه‌ران. لێرهدا هاوكیش���ه‌یه‌ك هه‌ی ه ل ه ئه‌قاڵنیه‌ت���دا ك ه زۆر جیاوازه ل ه هاوكێش���هی ماتماتیكی ،لهههمو ماتماتكیك دا ()٢=١+١ به‌اڵم ل ه ئه‌قاڵنیه‌تدا پرته‌قاڵیك و س���ێوێك ناكات ه دووس���ێو یاخ���ود دوو پرته‌قاڵ ،به‌ڵكو س���ێوێك و پرته‌قاڵێك ده‌كات، هه‌روه‌ها ل��� ه ئاینه‌كاندا وای ه ئیس�ل�ام هه‌رگیز پێوه‌ر ناكرێت له‌گه‌ڵ ئاینه‌كانی ت���ردا بوترێت ئاین هه‌ر ئاینه ،دوایی خۆت چه‌واشه ده‌بیت خه‌ڵكێكی زۆریش چه‌واشه ده‌كه‌یت. ئ���هوهی ،ك��� ه گرنگ ه خه‌ڵكی پێ ئاش���نا بك���هم ئهوهی ه ك ه ئه‌قاڵنیه‌تی ئیس�ل�امی بۆ هاتنه‌كا‌ی ه جه‌ده‌لیه‌تی ئیسالمییه‌و گۆڕین���هوهی بیرو بۆچونی جیاوازه ،چونك ه كاتێك ك ه له‌گه‌ڵ كه‌س���ێكی بێباوه‌ڕ ئاخافتن ده‌كه‌م من ناتوانم ب ه (قال الل ه ، قال الرسول ) وه‌اڵمی بدهمهوه ،چونك ه ئهو ل ه بنه‌چه‌و‌ه بڕوای ن ه به‌خوا و ن ه ب ه پێغه‌مبه‌ره‌كه‌م هه‌یه ،ل ه ڕاس���تیدا خه‌ڵكی موعته‌زیل ه له‌و بواره‌دا س���وارچاكی مه‌یدان بون زۆر به‌رگریان ل ه ئیس�ل�ام كرد ،له‌و ش���ااڵو‌ه دڕندانه‌ی ،ك ه وه‌ك فه‌لسه‌فه‌و فكری رۆژئاوا له‌سه‌ده‌ی سێیه‌مه‌و‌ه كرای ه سه‌ر ئیسالم ،ئهوان توانیان ئیس�ل�ام باڵوبكه‌نه‌و‌ه له‌س���ه‌ر نه‌س���ه‌قێكی فكری و نه‌سه‌قێكی فه‌لس���ه‌فی ،توانیان زۆرێك ل ه بیرو بۆچونه‌كان.. بده‌ن ب��� ه زه‌ویدا ،به‌تایبه‌ت زۆرێك ل ه ئاینه‌كانی هندس���تان وه‌ك زه‌رده‌ش���تی و شوش���ه‌نگی و میترایس���می ،زۆرێك ل ه مه‌زهه‌به‌كان وه‌ك مهزههبی سومانیه‌كان ل ه یه‌مه‌ن ،موعته‌زیل ه توان���ی به‌رگریه‌كی زۆر باش بكات ل ه ئیس�ل�ام و بیروباوه‌ڕی ئیسالمی ل ه سه‌رده‌می كۆن نوێدا واتا مه‌به‌ستم فه‌لسه‌فه‌ی كۆن���ی ئه‌ورپا وه‌ك س���وقراتیات و ئه‌فالتونیات ،وه‌ك بیرو فه‌لسه‌فه‌ی نوێ سه‌رده‌می ڕێنس���انس سه‌رهه‌ڵدانی ده‌ورانی عه‌زه‌مه‌تی فه‌لس���ه‌فه ،بۆ ئهوهی موس���ڵمانان وێنایه‌كی زۆر خ���راپ ل ه موعته‌زیل��� ه وه‌رنه‌گرن ئه‌وانی���ش دوو جۆرن وه‌ك (ئیب���ن ته‌یمیی ه )ل ه كتێبی (در‌ء تعارض العقل والنقل) ك ه ده‌یانكات ب ه موعتزیله‌ی به‌س���ره و به‌غداد ئه‌وانه‌ی به‌س���ره
ب��� ه ئه‌هلی س���وننه‌و جه‌ماع ه ده‌زانێت ئهوان���هی به‌غداد ،ك ه خه‌ڵكانێكی ك���هم بوون له‌وه‌ی ،ك ه ده‌یانوت :قورئان خالق ه نه‌ك مه‌خلوق ،یان ده‌یانوت قورئان خۆی خوایه ،زۆریكی تر ل���هم جه‌ده‌ل ه بێمانای ه كه‌هیچی له‌س���ه‌ر بونیاد نانرێت ،به‌اڵم كاتێك ك ه ئه‌قاڵنیه‌ت ب ه زانس���ت كرا ..س���ه‌ره‌تای به‌زانست كردنی ئه‌قاڵنیه‌ت ل ه ئیس�ل�امدا له‌سه‌رده‌ستی زانای پایه‌به‌رز (ئه‌بوبكری باقه‌النیه) له‌س���اڵی()٤٠٣كۆچی كتێبێكی نوسی ب ه ناوی (التمهید) پاش���ان ئیمامی (غه‌زالی) ل ه ساڵی()٥٠٥ كۆچی زیات���ر په‌ره‌یپێداو له‌چه‌ند كتێبێك���دا كردی ه مه‌عریف ه و وه‌ك زانس���ت كاریپێكرا له‌و كتێبانه(مدارك العقول ،معیار العقول ،محك النظر ،المستصفی) ،هه‌روه‌ها زیاتر ئه‌م ئه‌قاڵنیه‌تی ئیسالمی ه كرای ه مه‌نهه‌ج ب ه هه‌مو دنیادا باڵو بوه له‌سه‌رده‌می (ئیبن روش���د)ی ئه‌نده‌لوسی ل ه س���اڵی()٥٩٥كۆچی توانی مۆنۆپۆڵ���ی بی���رو ه���زری هه‌م���وو ئه‌ورپا ب���كات ،ته‌نانه‌ت ته‌رجوم���هی هه‌مو فه‌لس���ه‌فه‌ی یۆنان بكاته‌وه‌و س���ه‌رله‌نوێ بیخاته‌و‌ه به‌رده‌س���ت مرۆڤایه‌تی! ل ه پاش���اندا ل ه سه‌رده‌می مه‌مالیك ،ك ه زمانی عه‌ره‌بی ورده‌ورد‌ه به‌ره‌و الوازی هه‌نگاوی ده‌نا عه‌قاڵنیه‌تی زیاتر بره‌وی پێدرا ل ه سه‌رده‌ستی كه‌ڵه‌زانای ك���ورد (ئیبن ته‌یمییه) ل ه كتێبێكدا ب��� ه ناوی (در‌ء تعارض العقل والنقل) له‌ساڵی()٧٢٨كۆچیدا ،ل ه ڕێگای ئه‌م زانایانهوه ..بوه هۆكاری ئهوهی ك ه ئجتیهاداتی زۆر گهوره ل ه ئیسالمدا بكرێت ئیس�ل�ام گه‌یشت ه سه‌رده‌می شارس���تانیه‌تی خۆی ل ه ماوه‌ی س���یانز‌ه س���ه‌ده‌دا ،ك ه وش���هی ئازادی به‌رقه‌راربو ل ه هه‌موو مه‌یدانه‌كانی ئیسالمیدا ،ههرچهنده ...ل ه بیرو باوه‌ڕ، ش���ه‌ریعه‌ت ،زمانه‌وانی ،فكر..هتد الی هه‌موان ئاش���كرای ه ل ه ئیسالمدا وشه‌ی ئازادی ب ه مه‌فهومی(الحریة) ده‌ست ناكه‌وێت، به‌اڵم ل ه ئیسالمدا بۆ ئازادی بیرو ڕا وشه‌ی(االختیار) مورادفی ئازادی بوه ،چونك ه وشه‌ی الحری ه ل ه زمانی عه‌ره‌بیدا ب ه مانای خێرو چاك ه هاتووه! وه‌ك ده‌ڵێن( :فالساعي الی الخیر بحری ة هو االنسان المالك لحق االختیار). پاش���ان ل ه س���ه‌رده‌می نوێدا ئهو قوتابخان��� ه ئه‌قاڵنیه‌تانه‌ی ك ه س���ه‌رل ه نوێ دامه‌زرانه‌وه ،له‌سه‌ر ده‌س���تی محمد عبده، جه‌ماله‌ده‌ینی ئه‌فغانی ،كواكبی ،ئیقباڵ..هتد ،به‌اڵم ئه‌م نوێ بون���هوه جیاواز تربوو ل ه س���ه‌رده‌مه‌كانی ت���ر ل ه ئه‌قاڵنیه‌ت، چونك ه داگیركه‌ری ئیستبدادی ب ه هێزی سه‌ربازیه‌و‌ه هات ه ناو 91
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئه‌قاڵنیه‌تێك مه‌رغوب نی ه جیهانی ئیسالمی. گه‌وره‌ترین هه‌ڵه‌ی عیلمانی ئهوهی ه ل ه واڵتی ئێمه‌دا ده‌یه‌وێت ئهو كه‌سانه‌ی ك ه خۆیان ب ه ئه‌قاڵنی ده‌زانن گرنگ ه ل ه كۆتاییدا ب ه چاوی شارس���تانیه‌تی ئه‌ورپا ،ك ه ئێستا دامهزراوه له‌گه‌ڵ ئاله‌م جۆره كه‌سه‌نه نه‌بن.. ير ﴿﴾١٠ شارستانیه‌تی ئیسالمدا به‌خورد بكات!.. َو َقالُوا لَ ْو ُكنَّا َن ْس َم ُع أَ ْو َن ْع ِق ُل َما ُكنَّا ِفي أَ ْ اب َّ ص َح ِ الس ِع ِ له‌سه‌ر ئه‌قاڵنیه‌ت ،بێ ڕه‌چاوكردنی ڕه‌هه‌نده‌كانی شارستانیه‌ت( ،ئینجا ب ه حه‌سره‌ته‌وه) ده‌ڵێن :ئه‌گه‌ر ئێم ه گوێمان بگرتایه‌و مه‌حاڵ ه بتوانرێت ئه‌قاڵنیه‌تی ئه‌ورپا به‌سه‌ر واڵتانی ئیسالمی و بیرو هۆشمان به‌كار بێنایه نه‌ده‌بووینه نیشته‌جێی دۆزه‌خ... اع َت َر ُفوا ب َذنبه ْم َف ُس ْح ًقا أِّ َ خه‌ڵكی موسڵمان په‌خش بكرێت ،چونك ه شۆڕشی گه‌النی تر َف ْ ير ﴿﴾١١ لْ اب َّ ص َح ِ ِ ِِ الس ِع ِ (به‌ناچاری و خه‌جاڵه‌تییه‌وه) دان ب ه گوناهو تاوانی خۆیاندا بۆ ئازادی بیرو باوه‌ڕیان بوه ،به‌اڵم ل ه جیهانی ئیسالمی ده‌نێ���ن ،جا ئیتر نیش���ته‌جێكانی دۆزه‌خ له‌والوه‌تر كێش���ه‌ك ه له‌س���ه‌ر بیرو بۆچون ئاین نهبوه، چن. ئه‌وه‌نده‌ی ك ه شارستانیه‌تی تر ویستویان ه ���ر َ َ ُُ َّر َ ���وب أَ ْق َفالُ َها داگیرم���ان بكه‌ن ئهوان ویس���تویان ه ون ْال ُق ْ أَ َف�ل�آ ي َتدَب ُ آن أ ْم َعلَى قل ٍ ﴿﴾٢٤ بیری خۆیان بچه‌سپێنن ،خه‌ڵكی ئای���ا ئهوه بۆچی ئهوان ه وردبینی ل ه موسڵمان شۆڕش���یان نهكردوه قورئاندا ناكه‌ن و گوێی بۆ ناگرن؟! دژی ئاینی ئیسالم بۆ ئهوهی یا ئهوهی ه دڵه‌كانیان ل ه ئاس���تی داوای ئ���ازادی بیرو بۆچون ڕاستیدا قفڵ دراوه؟! وڕای ئازاد بك���هن ،یاخود كه‌وات ه لێره‌ش���دا ئهوه باش���تر بۆ ئازادی بۆ فه‌رهه‌نگه‌كانی ڕوون ده‌بێت���هوه باخه‌ڵكێكیش ت���ری ژی���ان تێڕابمێنیت ئه‌قڵ���ی هه‌بێت ،ب���ه‌اڵم ئه‌گه‌ر زۆر ب��� ه ده‌گمه‌ن ده‌بینی ل ه له‌دڵی���هوه س���ه‌رچاوه‌ی نه‌گرت جیهانی ئیسالمیدا شۆڕشێك توان���ای ڕاڤه‌كردن���ی قورئانی نی كرابێت بۆ ئازادی بیرو باوه‌ڕ، یه ،ئه‌گه‌رچی زم���ان زانی عه‌ره‌بی ئه‌گه‌ر بڵێم :هه‌ر نهبوه لهوانهی ه بێت و ده‌یان ن���اوی زل و دێی وێران زیاده‌ره‌وییم نه‌كردبێت ،ئه‌گه‌رچی له‌خ���ۆی بنێت ،وه‌ك ده‌ڵێن :پس���پۆڕ و زۆربه‌ی زۆری شۆڕشه‌كانی ناو جیهانی ش���اره‌زا له‌بواری ئیسالمی سیاسی و یاخود ئیسالمی ..ئیسالمیان كردۆت ه پێشه‌نگ و ابن روشد ل ه ئیسالمیات شاره‌زایه‌و یان پرۆفیشوناڵ ه ل ه بیری ئایدۆلۆژیا بۆ به‌ده‌ست هێنانی مافی نه‌ته‌وایه‌تی و سیاس���ی و ئازادیه‌كان به‌گشتی ،به‌اڵم ده‌كرێت ب ه درێژایی ئیسالمی دا ،به‌اڵم له‌ڕاستیدا دڵی قفڵی لێدرابێت ئهوه له‌گه‌ڵ مێژو ل ه ناو جیهانی ئیس�ل�امیدا ملمالنێ ل ه نێوانی ئه‌مه‌وی ئاژه‌ڵ دا به‌راورد ده‌كرێن وه‌ك خوای گهوره پێناسه‌یان ده‌كات و عه‌باس���ی ،موه‌حدین و مورابگین ،عوس���مانی و صه‌فه‌وی ،و دهفهرموێت: َ أْ َ ْ ُون أَ ْو ي ْع ِقلُ َ ْ ُ يس��� َمع َ خواریزمی و غوری ،هه‌بێت بۆ ده‌سه‌اڵت و قه‌ڵه‌مڕه‌وی خۆیان أَ ْم َت ْح َس ُ ام َب ْل ُه ْم ���ب أَ َّن أَ ْك َث َر ُه ْم ْ ون إِن ه ْم إِآل كالن َع ِ ض ُّل َسب اً زیاد بكه‌ن ،هه‌مو هه‌ر هه‌مان ئه‌ده‌بیاتی ئیسالمیان پێشكه‌ش أَ َ يل ﴿﴾٤٤ ِ به‌خه‌ڵكه‌كانیان كردوه بێجگ ه ل ه قورئان و س���وننه‌ت شتێكی ئایا واده‌زانیت زۆربه‌ی ئه‌وانه‌ی ڕاس���تیه‌كان ده‌بیسن ،یا بیرو تازه‌ی���ان نهداوه به‌خه‌ڵكی هه‌مو خه‌ڵكه‌كانیش ڕازی بون به‌و هۆش���یان ده‌خه‌ن ه كار؟ ئهوان ه هه‌روه‌ك م���ااڵت وان ،به‌ڵكو ئیس�ل�امه ،چونك ه له‌گه‌ڵ فیتره‌ت و بی���رو بۆچونیان گونجاو گومڕاتریشن. بوه وه‌اڵمی هه‌مو پرسیاره‌كانی داونهتهوه ل ه ئیسالمدا هه‌مو پاشه‌كشه‌ی ژیار ..یان له بیر چوونه‌وه‌ی خۆمان 92
ذمارة ()2
زستانى 2011
ئیسالم ل ه به‌رده‌م دیموكراسیخوازان و ئه‌قڵگ هراكان
ئهوان���هی ئه‌قاڵنین پێیان وای ه ه���ۆكاری دواكه‌وتنی جیهانی ئیسالم هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئهوهی ،ك ه شوێنكه‌وتوی ئاینن!.. له‌راستیدا ئه‌م ه وته‌یه‌كی زۆر بێمانایه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م ه پێوه‌ر بێت ل ه واڵتێكی وه‌ك هندستان ب ه ملیۆنه‌ها خه‌ڵكی ئه‌قڵی خۆیان ل ه مانگایه‌ك���دا دهبینهوه ،ك ه خوایان ه ل��� ه دایكی خۆیان ب ه پیرۆزتری ده‌زانن ،بێجگ ه له‌و‌ه ب ه خوای داده‌نێن ،ب ه س���ه‌دان ه���ه‌زار زانا و لێهاتووی ل ه بواره‌كانی ئه‌تۆم و زانس���ته‌كانی سروش���ت و به‌رنام���هی كامپیوت���ه‌ری و چهنده���ا بواری تر پێش���كه‌وتون ،نازانم عه‌لمانی���هكان وه‌اڵمیان چیی ه بۆ ئه‌مه؟ به‌هه‌رحاڵ.. دواكه‌وتنی ژیار و شارس���تانیه‌ت ،هۆكاره‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ئهوهی ك ه خه‌ڵكی ده‌ڤه‌رێك ڕاوه‌ستاو نین له‌سه‌ر به‌رنامه‌یه‌ك.. بۆی��� ه دواكه‌وتون ل ه هه‌موالكانه‌وه ،بۆ نمون ه شارس���تانیه‌تی ئیس�ل�امی ،ك ه گه‌ڕاوه‌ت���هوه دواوه ب ه ه���ۆكاری عه‌لمانیه‌ته، چونك ه هه‌تا ئیسالم هه‌بو واڵتانی ئیسالمی زانست و زانیاری ب ه هه‌مو دنیادا ده‌به‌خشیه‌و‌ه و خه‌ڵكانی تر چاوه‌ڕوانی ده‌ستی موس���ڵمانان بون ،به‌اڵم ك ه عه‌لمانیه‌ت روی كرده واڵتی ئێم ه وه‌ك دار تویه‌ك���ی زڕو ئافره‌تێك���ی نه‌زۆك ن ه بۆ خۆی توانی هیچ بكات ،ن ه هێش���تی موس���ڵمانان به‌ره‌و پێش بڕۆن ،تاكو ئیسالم خاوهنی شارستانیه‌ت بوو ل ه ناوچه‌كه‌دا كێ ده‌یتوانی بڵێت ئیسالم دواكهوتوه ،چونك ه خاوهنی ده‌سه‌اڵتی خۆی بو كاتێك بیری الرو داگیركه‌ری دیكتاتۆر و جاش���ی خوار په‌یدا ب���و ،ئیتر جه‌هل روی كرده جیهانی ئیس�ل�امی به‌م ده‌رده‌ی ئێستا ڕۆشتین ،ك ه ده‌یبینن ،هه‌ركه‌س هه‌ڵده‌ستێ شه‌قێكمان سهرچاوه تێهه‌ڵده‌دات.
ڕوه‌كان و تێ���زه‌كان به‌ره‌و مرۆڤگه‌رایی رۆش���تن ،ئه‌م وش��� ه زیاتر چه‌په‌كان ل ه س���ااڵنی ڕاب���ورد به‌كاریان ده‌هێنا ل ه دژی هه‌مو ئاینه‌كان ب ه تایبه‌ت(ئیسالم،مه‌سیحی ،جوله‌كه) .به‌اڵم ئهوهی ،ك ه س���ه‌رنجی منی ڕاكێشا كۆمه‌ڵێك ب ه ناو رۆشنبیر خۆیان ب ه شاره‌زاو پسپۆر ل ه بواری به‌ناو ئیسالمی سیاسیدا.. ئه‌م دوو وشه‌یان تێكه‌ڵ كردوه ،لێرهدا ده‌توانین بڵێن یان بۆ چه‌واشه‌كردنی خه‌ڵكیه ،یاخود له نه‌زانی خۆیانه!. چونك ه وشه‌ی (سه‌له‌فیه‌ت) ك ه له‌بنه‌ڕه‌تدا وشه‌ی سه‌له‌ف ه ئه‌م وشه‌ی ه دهگرێتهوه بۆ ڕه‌وه‌ندیك ك ه ب ه ڕه‌وه‌ندی دوای هاوهاڵنی پێغه‌مبه‌ر(صلی لل ه علی ه وس���لم) بگر‌ه ل ه زۆر تێگه‌یش���تندا هه‌ر ب ه هاوه‌اڵنیش ده‌ڵێن :خه‌ڵكی سه‌له‌ف واتا ئهو كه‌سانه‌ی ك ه (پێش���ین) بون ل ه خزمه‌تی پێغهمبهرهوه(صلی لل ه علی ه وسلم) سهرچاوهی ئاینه‌كه‌یان وهرگرتوه ،پاشان ئه‌م وشه‌ی ه بۆت ه قوتابخانه‌یه‌ك ،واتا هه‌ر باسێك ل ه ئیسالمدا وه‌رده‌گیرێت ده‌بێت له‌س���ه‌ر بنه‌مای به‌ڵگه‌ی قورئان و سونه‌ت بێت هه‌مو بگه‌رێنه‌و‌ه بۆ سه‌رچاوه‌كان كه ئیسالم له‌سه‌ری دامهزراوه.. س���ه‌له‌فیه‌ت بۆت ه مه‌نهه‌ج ب ه خه‌تێكی جیاواز ل ه ئه‌شعه‌ری و ماتوریدی موعته‌زیل ه هتد ..هاتوه ،له‌دوایدا خه‌تێكی بۆ خۆی دروست كردوه ل ه رێگای زانای پایه‌به‌رزی ئه‌م ئیسالمه(ئیبن و ته‌یمییه) ره‌حمه‌تی خوای لێبیت. كه‌وات ه وشه‌ی سه‌له‌فیه‌ت هیچ ماناو مه‌فهومیكی نیه ،ك ه وه‌ك وش���هی رجعی به‌كاربێت ،مه‌گه‌ر وه‌ك ئهو دوو حاڵه‌ته‌ی ك ه باسمان كرد یان بۆ چه‌واش ه یاخود بۆ ناشرین كردنی هاوهاڵنی پێغه‌مبه‌رو شوێنكه‌وتوانی وشوێنكه‌وتووی شونكه‌وتوانی ك ه به‌م سێ ڕه‌وه‌نده بهرێزه ده‌وترێت سه‌له‌ف ،واتا(پێشین).
چه‌واشه‌ی عه‌لمانیه‌ت له نێوانی سه‌له‌فیه‌ت و ره‌جعیه‌ت
1ـ الحری ة و اإلبداعي الفكر اإلسالمي ،محمد زاهد جول. 2ـ معنی العقالنیة‌اإلس�ل�امیة‌و مقوماتها و أهمیتها ،موقع:الجزیر نت. 3ـ پێگه‌ی ئه‌زموون... 4ـ مێژووی ئه‌وروپا ...دكتۆر راغب السرجانی.
ل ه كۆتای ئه‌م باسه‌مدا،ش���یكاریه‌ك له‌س���ه‌ر س���ه‌له‌فیه‌ت و ڕجعیه‌ت ده‌كه‌ین( ،رجعیه) واتا كۆن ه په‌رس���تی ،ئه‌م وشه‌ی ه له‌به‌رانب���ه‌ر كاتۆلی���هكان ب ه كارهاتوه ،چونك��� ه ل ه مهزههبی ئهوان���دا هه‌مو ده‌قێك ل ه سیاس���یه‌ت ژیان گ���ه‌ردون مرۆڤدا ی دكتۆر سه‌فه‌ر حه‌والی... وه‌ك كۆنكریت چه‌قیه‌و‌ه ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك نابێت له‌و دهقان ه 5ـ پێگه‌ی تایبه‌ت البده‌یت ،وشه‌ی رجعیه‌ت له‌و سهردهمهوه سه‌رچاوی گرتوه، هه‌رچه‌ن���ده كۆمه‌ڵێكی تر پێیان وای ه ئه‌م وش��� ه دهگرێتهوه بۆ س���ه‌رده‌می فه‌لسه‌فه‌ی سوفس���تائی له‌به‌ر ئهوهی هه‌مو 93
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆ��یی له نێوان ی قڵ ه ع عه‌قڵی مرۆ��یی له نێوان بیركردنهوهی زانستی و تێگه‌یشتنی خورافیدا بیركردنهوهی زانستی
كامیل مه‌حمود
ی واتاداره‌و ی پر ل ه وش ه ی چروپر ی ههڵگرتووه و په‌خشانێك ی سه‌رسورهێنه‌ر گه‌ردوون ل ه ناو خۆیدا هه‌زاران شت
ی ناو ئهو په‌خشان ه گه‌وره‌و دوور و درێژه ئاشكرا بووه ،مرۆڤیش وشه‌یه‌ك ه ی وشه‌كان ی كه‌م ل ه واتا تا ئێس���تا به‌ش���ێك ، ی پێكهێناوه مرۆڤ ئهو ی ئهو په‌خشانه‌و مانشێته‌ك ه ی ناو گه‌ردوون و به‌شێك ه له‌ناوه‌رۆك له‌و وش��� ه ناوازه به‌رچاوان ه ی ل ه هه‌موو ی گرتووه و چاو ی هه‌موو شته‌كان كائین ه سه‌رسورهێنه‌ره‌ی ه ك ه لهم گه‌ردوون ه پان و پۆرو گه‌وره‌یه‌دا سه‌نته‌ر ی تیایاندا بێنێت ه دی ،به‌م پێی ه ده‌رده‌كه‌وێت ی خۆ ی تره چۆن ده‌سته‌مۆیان بكات و خواسته‌كان هه‌ساره‌كان‌و شته‌كان ی هه‌موو شته‌كانه. ی لهم گه‌ردوونه‌دا هه‌ی ه و سه‌روه‌ر ی ب ه هێز و گرنگ ئه‌م مرۆڤ ه پێگه‌یه‌ك ی ئه‌م تایبه‌تمه‌ندیی ه ناوازه‌ی ه و ئه‌م پێگ ه بااڵ و پر ل ه ئ���هوه ێ سنووردا یب ی داوه‌ت ه مرۆڤ وله‌ناو گه‌ردوون ش���كۆمه‌ندیی ه ی بۆ درووس���ت كردووه ی كردووه‌ته‌وه‌و ئهو س���ه‌نته‌ر‌ه جێگا بیركردنهوه و گوزارشته عه‌قڵییه‌كانی خۆیه‌تی. ێ ی و بایه‌خێكمان پێیه‌و‌ه گر ی ك ه هه‌موو گرنگ��� ئه‌م مرۆڤ ه داوه به‌ش���ێك ه لهم بوونهوهره گه‌وره‌ی���هو هه‌ر ئه‌ویش له‌ناو ی ی كردن ی تێبین ی بوونه‌وه‌ردا توانا ی تر هه‌موو گیانله‌به‌ره‌كان ی ی به‌رهه‌مهێنان ی هه‌ی���هو دارا ی خۆ سروش���ت‌و ده‌ورووبه‌ر ی ی خۆیه‌تی .ئهو له‌یه‌ك كاتدا تاقیگه‌و بابه‌ت بریارو هه‌ڵوێست ێ ی ل تاقیكردنه‌وه‌ش���ه ،بیركردنه‌وه‌ش وه‌ك وشه‌ك ه گوزارشت ی دێنێت و له‌و ی ب ه ده‌س���ت ده‌كات ئ���هو تواناییه‌ی ه ك ه ئاگای ی ی خۆ ی خۆی���هوه و خود ی زات رێگای���هوه ده‌چێت ه ناوه‌رۆك ی بناس���ێ ،به‌ڵكو ده‌كات ه بابه‌تێك ،نه‌ك ته‌نها هه‌ر خۆیش��� ی زانای ه ب��� ه ده‌وروبه‌ریش ،ئه‌گه‌ر ی ده‌زگایه‌ك تێب���گات له‌و‌ه ی خۆی بخات ه كار و بیر بكاتهوه)1(. عه‌قڵ ی ی مرۆڤ له‌س���ه‌ر ئاس���ت له‌گ���ه‌ڵ ئهو هه‌موو رۆڵ و كارایی ه ی هه‌موو بزاڤ ه گ���ه‌ردوون و بوون���ه‌وه‌ر ده‌یبینێت و نێوه‌ن���د ی پر ی ته‌م و مژاو ی گرتووه ،هێشتا هه‌ر كائینێك كه‌ونییه‌ك ه ل��� ه نهێنییه‌و هه‌ر جاره‌و الیه‌نێك ل ه الیه‌ن ه ش���اراوه له‌ژمار‌ه
ی ی سه‌خت و گران ی ئاش���كرا ده‌بێت ،ژماره‌یه‌ك نه‌هاتووه‌كان ی ئێم ه ی به‌رفراوان ه ك ه هه‌موو ئهو ژماران ه ناو هاوكێش���ه‌یه‌ك ی له‌سه‌ر ده‌كه‌ین به‌شدارن تیایدا، ی ژمێریار لهم دنیایه‌دا كار ی هێشتا له‌ناو ئهو هاوكێش���ه‌یه‌دا مرۆڤ به‌و هه‌موو نهێنیی ه ی ی پر ل ه جووڵه‌ی ه و یار ی كارا له‌ناو هه‌گبه‌یدا هه‌ی ه ژماره‌یه‌ك به هه‌موو ژماره‌كانی تر ده‌كات. ی له‌س���ه‌ر ی مرۆڤ ی كاریگه‌ران ه گرنگتری���ن بنه‌مایه‌ك ك ه بزاڤ ێ بهخشیوه عه‌قڵ ه داهێنه‌رو بیر‌ه ی پ راوهستاوه و ئهو رۆڵ ه ی ی بوونه‌وه‌ر ی ته‌مه‌ن گه‌ش���ه‌كردووه‌كه‌یه‌تی ،ك ه له‌گه‌ڵ ره‌وت ی ده‌ژی ،ئهو عه‌قڵ ی له‌س���ه‌ر گ���ه‌وره‌و ئه‌م س���ه‌ر زه‌ویی��� ه ی زیاتر ی هه‌نگاو ده‌نێت‌و به‌ره‌و كامڵبوون و دنیابین وبیره‌ش��� ی راگرتوو‌ه و ی له‌سه‌ر كاره عه‌قاڵنییه‌كان ی خۆ ده‌روات ،بوون ی ی مرۆڤایه‌ت ی ته‌مه‌ن ی قۆناغه‌كان ی خۆ بیركردنهوه مرۆییه‌ك ه ی ی و هه‌رزه‌كار ی و مێرد منداڵ ی منداڵ ێ تێده‌په‌رێنێت ،قۆناغ پ ی كه‌قسه‌و ی و دواجار ئهو چاره‌نووس ه ی تا ده‌گات ه پیر و الو ی له‌سه‌ر ده‌كرێت، ی جۆراوجۆر ی و ئایین ی فه‌لس���ه‌ف بۆچوون ی وه‌ك ی مرۆی ی كۆمه‌ڵگ ه ی مرۆڤ وه‌كو تاكو كۆ ی ژیان ره‌وت ی ی ته‌مه‌ن ی هه‌موویان له‌روو ی كۆكراوه‌و كه‌ڵه‌كه‌بوو ئه‌زموون ی گۆڕان و گه‌شه‌كردنه‌و‌ه یه‌ك جۆر قۆناغبه‌ندی‌‌و یه‌ك شێوه 94
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
یو ی به‌رای ی عه‌قڵ ی خاوه‌ن سه‌ره‌تا و كۆتاییان هه‌یه،مرۆڤایه‌ت ی ی خۆیه‌تی ،هه‌روه‌ك چۆن مرۆڤ ه له‌هاتن ه دنیایه‌و‌ه ته‌مه‌ن منداڵ ێ هیچ ئه‌زموونێك ی ب ه ب ی ژیان ی هه‌ی ه و س���ه‌ره‌تا ی خۆ منداڵ ی كردووه ،له‌وێشه‌و‌ه ی خۆ ی ب ه كاروان ه دوور و درێژه‌ك ه ده‌ست ی ی ته‌واو ده‌كات ،دنیا ی ژیان ی تر ی یه‌كه‌كان قۆناغ ه یه‌ك له‌دوا ێ كردووه و ی به‌ر ی خۆ ی مرۆڤایه‌تیش به‌شێك ل ه ته‌مه‌ن ئه‌مرۆ ی ئه‌م مرۆڤ ه ئهوهی ه ل ه ئێستادا ل ه گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ی ی خۆ ی هه‌مه‌الیه‌ن ه ی ئه‌وه‌دای ه شوناس ك ه هه‌میش ه ل ه هه‌وڵ ی بدات ،بۆ ئه‌مه‌ش ی گشتگیر ب ه خۆ بدۆزێته‌وه‌و پێناس���ه‌یه‌ك ی ه���ه‌ر جار‌ه و دێرێك یان په‌ره‌گرافێ���ك ده‌دۆزێته‌وه‌و هه‌رچ ێ ئاگای ه ی كۆتایی ،مرۆڤ هێش���تا زۆر ب ده‌كات ناگات��� ه خاڵ ی ژیانی ،له‌به‌ر ی ش���اراوه ی و نامۆی ه ب��� ه زۆر الیه‌ن ل ه خ���ۆ ی ناسیوه ،هێشتا ته‌نها ی خۆ ئهوهی ه ناتوانین بڵێین ب ه ته‌واو ی و پێكهات ه ی به‌ش ه جه‌سته‌ییه‌كان ی كه‌م ده‌ربار‌ه ێ شت هه‌ند ی ده‌زانێت ،له‌هه‌مان ی و پاڵن���ه‌ر‌ه غه‌ریزییه‌كان ده‌روونییه‌كان ی جه‌س���ته‌و ی ش���اراوه ی تر ێ ئاگای ه ل ه زۆر الیه‌ن كات���دا ب��� ی خۆی. ی و حاڵه‌ته ده‌روونییه‌كان كه‌سایه‌ت ی ی مرۆڤ ی ماهیه‌ت ی بنه‌ره‌ت ی مه‌عریفه‌دا به‌ش��� گ���ه‌ران ب ه دوا ی ئهو ی مه‌عریفیش ك ه ئه‌وینداریه‌ت پێك هێناوه ،گرنگترین به‌ش ی و نهێنیی ه شاراوه‌كانی .ئه‌م مرۆڤ ه به‌شه‌ی ه كه‌تایبه‌ت ه ب ه خۆ ی ی مه‌عریفه‌دای ه بۆ ئهوه ی به‌ده‌س���تهێنان ی به‌رده‌وام له‌هه‌وڵ ێ دابین بكات ،بۆ ی پ ی خ���ۆ ی و رۆحییه‌كان پێویس���تیی ه ماد ی به‌كار ده‌هێنێت ی عه‌قڵ و بیر ی مه‌عریف ی ب ه مه‌رام گه‌یش���تن ی ی تایبه‌ت ك ه بیریاره پێش���ووه‌كان ی قۆناغبه‌ندییه‌ك ب ه پێ��� ێ ن���اوه (لۆژیك) ،ئه‌مه‌ش شارس���تانیه‌ت ه كۆنه‌كان ناویان ل ی راوه‌س���تاوه و كار له‌سه‌ر ی به‌ڵگه‌كار له‌س���ه‌ر پرۆس���ه‌یه‌ك ی چه‌سپاو ی ش���ته‌كان بكات ه بنه‌ما میتۆدێك ده‌كات ،بۆ ئهوه ی ی واقیع ،هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ك ه مرۆڤ كائینێك له‌سه‌ر زه‌مین ه ی ی جۆر ی ب ه پێ ی ژیان ی گشت ی عه‌قاڵنییه ،ش���ێواز به‌ڵگه‌كار ی پێك ده‌هێنێ���ت ،زۆرجار نه‌ته‌وه‌یه‌ك ی خۆ ی مه‌عریف بزاوت��� ی هه‌ڵ ه ده‌روات و ی و مه‌عریف��� ی به‌ڵگه‌كار له‌س���ه‌ر میتۆدێك ی خۆی ده‌یبات. ئه‌مه‌ش به‌ره‌و پێچه‌وان هی ئامانجه‌كان ی ی له‌گه‌ڵیاندا ده‌ژین و گۆرین ی زۆرێك له‌و هه‌اڵن��� ه چاككردن ی ی ته‌ندروس���ت ب ه پل ه ی نوێ ی تر ئ���هو واقیع ه ب���ۆ واقیعێك ێ ی پ ی ئهو شێواز‌ه هه‌یه‌و بیر ی ب ه ئاشكراكردن یه‌كه‌م پێویست
ی تیایدا ده‌ژین خراپ بوو ،ئه‌م ه ده‌كه‌ینه‌وه ،ئه‌گه‌ر ئهو واقیع ه ی تیای ه و ی بیركردنه‌وه‌مان هه‌ڵ ه ئهوه ده‌گه‌یه‌نێت ك ه ش���ێواز ی ل ه گه‌ڵیدا واقیع ی ب ه راس���تكردنه‌و‌ه هه‌ی ه بۆ ئهوه پێویست ی له‌س���ه‌ر هه‌ڵه‌ش ی پۆزه‌تیڤانه‌دا بگۆرێت ,به‌رده‌وامی ب ه بار ی ئهو گه‌ل و نهتهوهی ه ته‌راكومات دروس���ت ده‌كات ك ه ئایند‌ه ده‌خاته به‌ر مه‌ترسییه‌وه. ی ی بیركردنهوه ئاراست ه ی لهم ه تێده‌گه‌ین ئهوهی ه ك ه میتۆد ئهوه ی ی ژیان ی كۆمه‌ڵگ ه ده‌كات ،زیندووێت ی تاك و كۆ ی ژیان ره‌وت ی ی خۆ ی ژیان ی ئهو بیركردنهوهی ه نه‌ته‌وه‌ش په‌یوه‌ست ه ب ه جۆر ێ رێك ده‌خات ،چه‌ند نهتهوه هه‌ی ه په‌رژوباڵو بوون و ل ه ناو پ ی به‌رایی‌‌و ی بیر ی ناو زۆنگاو‌ه راوه‌ستاوه‌كان چوون كاتێك نغرۆ ی خۆیان بوون ،چه‌ندین گه‌ل و نه‌ته‌وه‌ش هه‌ی ه ی دۆگما عه‌قڵ ی بیركردنه‌وه‌یانه‌و‌ه هه‌س���تاونه‌ته‌وه ،چونك ه ی میت���ۆد به‌هۆ ی دروستی بیركردنهوه بووه. میتۆدێك ی ی گهوره و مێژووی ی و دروست هه‌نگاو ی زانس���ت بیركردنهوه ی ێ و سه‌رسورهێنه‌ر ی نو ی ههڵگرتووه و داهێنان ب ه مرۆڤایه‌ت خولقان���دووه ،به‌رده‌وامیش به‌ره‌وپێش���هوه ده‌چێت و قۆناغ ی خۆی. ده‌داته دوا ی ده‌ڵێن ی ئه‌م هه‌ساره‌ی ه بووه ك ه پێ مرۆڤ ك ه تائێس���تا دیل ی ببه‌زێنێت ،ئه‌مرۆ به‌ره‌و (زهوی) و نه‌یتوانیو‌ه س���نووره‌كان ی تریش ده‌كات و ی هه‌س���اره‌كان س���هرهوه ده‌روات و غه‌زوو ی ته‌نها ب��� ه زه‌وییه‌و‌ه ب���ه‌ره‌و ئ���هوه ده‌روات كه‌چاره‌نووس��� نه‌به‌سرێته‌وه. ی مرۆڤایه‌تیدا هه‌موو ئ���هم وه‌رچه‌رخان و گۆرانه‌ش ل��� ه ژیان ی هاوچه‌رخ ه ك ه گوزارشت ی عه‌قاڵن ی بیر و پرۆسه‌یه‌ك ده‌ره‌نجام ی ی شێوازێك ی ده‌كات و به‌رهه‌م ی مرۆڤایه‌ت ی عه‌قڵ ل ه گه‌ش��� ه ی ك ه دواتر نوێی ه ل ه بیركردنهوه ،جیا له‌و بیركردنهوه به‌رایی ه باسی ده‌كه‌ین. ی ی ئهو كاروان ه دوورودرێژ‌ه ئه‌م بابه‌ته‌ش هه‌وڵێك ه بۆ ناساندن ی مرۆڤ له‌هه‌ر قۆناغێكدا به‌و مێ���ژوو ك ه عه‌قڵ و بیركردنهوه ێ كردووهتهوه، ی ل ی بی���ر ی كردووه ك ه خۆ ئاراس���ته‌ی ه به‌رێ ی قسه‌كردن ه له‌سه‌ر ی سه‌ره‌كیدا چه‌ند ته‌وه‌ره‌یه‌ك ێ به‌ش له‌س ی ل ه نێوان دوو ی مرۆڤایه‌ت ی بیركردنهوه ی مرۆڤ و پرۆس ه بیر ی ی له‌یه‌ك جیا ودژ به‌یه‌ك ك ه بیركردنهوه ی بیركردنهوه شێواز ی ی���ان به‌رایی���ه ،دیدگا ی خوراف��� ی و بیركردن���هوه زانس���ت 95
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی بیركردنهوه له‌یادنه‌كردوو‌ه ئیسالمییه‌كه‌ش���مان بۆ پرۆس��� ه ێ جار مامه‌ڵ ه ئاینییه‌ك ه له‌گه‌ڵ پێشهات‌و رووداوه‌كاندا كه‌هه‌ند ی ی خۆ ی وزانستیان ه ی بابه‌ت ی كراوه به‌خورافه‌و له‌مه‌سار بارگاو ی ئه‌م باسه‌شماندا ده‌كرێت له‌وه‌ش تێبگه‌ین الدراوه ،ل ه میان ه ی ده‌وروبه‌رمان ب ه ی ئێم ه و گه‌الن��� ی بیركردنهوه ك ه پرۆس��� ه ی چۆن ه و دواتر ی بیركرنه‌و‌ه كام ئاراس���ته‌دا ده‌روات و شێواز ی ی خۆمان ی ره‌خنه‌گران ه ده‌توانین له‌و بارهیهوه خوێندن���هوه بۆ بكه‌ین. ()1 ی بیركردنهوه چه‌مك ی مرۆڤ و به‌م بیركردنهوه یه‌كێك ه ل ه تایبه‌تمه‌ندیی ه ناوازه‌كان ی ی بوونه‌وه‌ردا بۆ خۆ ی له‌ناو تێكرا ی ناوه‌ند كرده‌یه‌ش پێگ ه ی ی ل ه شته‌كان ی خۆ گرتووه و له‌و س���ه‌نته‌ر‌ه سیادییه‌و‌ه جیای تر نمایش كردووه. ی ی و ناوه‌ك ی س���ایكۆلۆژ بیركردن���هوه چه‌مك و دیارده‌یه‌ك ی ئاوێته‌ی ه ب ه ی پر ل ه لێكدانه‌و‌ه ی نه‌دید‌ه مرۆڤ ه و پرۆسه‌یه‌ك ی عه‌قڵه‌وه، ی ل ه رێگا س���ۆز و هه‌ڵچوون و پاشان پاڵفته‌كردن ی ی ده‌رده‌كه‌وێت ك ه ل ه روو ئه‌م پرۆسه‌یه‌ش كاتێك ئاكامه‌ك ه مه‌یدانییه‌و‌ه ش���وێنه‌وار بخاتهوه و گۆرانێك بخوڵقێنێت ،هه‌ر ی له‌به‌ر ئه‌م فر‌ه ره‌هه‌ند و جه‌مس���ه‌ر‌ه جۆراوجۆر‌ه ناوه‌كیان ه ی ی مرۆڤ ه ت���ا ئێس���تا چوارچێوه‌یه‌ك ی بیركردن���هوه ك���رد‌ه ی خۆیهوه بۆ دیاری ی پێناس���هو چه‌مك ی ل ه روو س���نووردار ی له‌و رووهوه له‌س���ه‌ر ی جیاجیا نه‌ك���راوه و چه‌ندین قس��� ه یو ی تایبه‌ت كراوه ،هه‌ر بیریار و فه‌یله‌س���وفێك لێكدانه‌وه‌یه‌ك
ی بۆ ههبووه و ی خۆ ی زات تێگه‌یش���تنێك ی بۆ دانه‌نراوه، ی یه‌كگرتوو پێناسه‌یه‌ك ئه‌م فره‌ییه‌ش په‌یوه‌س���ت ه به‌و حاڵه‌ت ه ی مرۆڤ���هوه ك ه هه‌ر یه‌ك ه و ده‌روونیی ه ی ب ه ش���ێوازێك بیر دهكاتهوه و بۆ خۆ ێ ده‌كات ،هه‌ر بۆی ه ی ت ده‌ورووب���ه‌ر كار ی جۆراوج���ۆر دراوه چه‌ندین پێناس��� ه به‌م پرۆس��� ه ئینسانیی ه و هه‌ر یه‌كه‌و ب ه ی مانا و ی خۆ ی بیركردنهوه ی ج���ۆر پێ مه‌به‌ستی پێ بهخشیوه ،له‌و پێناسانه: ی (الوس������یط)دا هاتووه .1له‌فه‌رهه‌نگ ی عه‌قڵ��� ه له‌ناو ك��� ه بیركردن���هوه :كار زانراوه‌كاندا بۆ گه‌یشتن به‌نه‌زانراوه‌كان. ی ههردوو زانا ( كۆس���لین) و (رۆزنبێرگ) ب ه ب���روا .2 بیركردن���هوه بریتیی��� ه ل ه (یاریك���ردن ب ه زانیاریی���هكان ل ه مێشكدا). ی (كۆس���تا) بیركردنهوه بریتیی ه ل ه به‌اڵم ب ه بۆچوون .3 ی عه‌قڵیان هی وروژێنه‌ر و ش���ت ه ی و تاوتوێكردن (ده‌س���كار ی ی دروس���تكردن و پێكهێنان هه‌س���تپێكراوه‌كان ،ب ه مه‌به‌ست ی ش���ته‌كان و بریاردان ل ه بیره‌كان (الفكار) و ده‌رك پێكردن سه‌ریان). ی بریتیی ه ل ه هه‌موو بیركردنهوه ب ه مانا گش���تییه‌ك ه .4 ی هێما ی ك��� ه كه‌ره‌س���ته‌و كه‌لوپه‌له‌كان ی عه‌قڵ��� چاالكییه‌ك��� ی عه‌قڵ مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ش���ت ه ی ئ���هوه بێ���ت ،وات ه ل��� ه جیات ی ـ ده‌رگا ـ مرۆڤ ـ ئاژه‌ڵ ی وه‌ك ( كورس هه‌س���تپێكراوه‌كان ی ی ئهوه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ هێما (رموز) ..هت���د) بكات ،ل ه جیات ئهو شت ه هه‌ستپێكراوانه‌دا ده‌كات ك ه بریتین ل ه (ناو وهێما و ی شته‌كان). ژمار‌ه و مانا ی ی (بارێڵ) بیركردنهوه ب ه مانا س���اده‌ك ه ب ه بیرورا .5 ی ك ه مێش���ك ل ه ی ئه‌قڵ بریتیی��� ه ل���ه( :زنجیره‌ی���ه‌ك چاالك ی هه‌سته‌وه‌ره‌كانه‌و‌ه ی وروژێنه‌ره‌كان ل ه رێگا ی وه‌رگرتن ئه‌نجام به‌رهه‌میان ده‌هێنێ) ،به‌اڵم ب ه مانا به‌رفراوانه‌ك هی بیركردنهوه ی ماناكان ،ئه‌ویش ل ه ی گه‌ران ب��� ه دوا بریتیی ه له( :پرۆس��� ه ی ی و دیارده‌كان ی شاره‌زای ی تاوتوێكردن و شه‌نوكه‌و كردن رێگا ژیان))2( .
96
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی حاڵه‌تێك ی به‌رچاوكه‌وتن ی بیركردنهوه ل ه ساته‌وه‌خت پرۆس ه ی تێرامان‌و ی حاڵه‌ت ێ ده‌كات دوا یان بابه‌تێكه‌و‌ه ده‌س���ت پ��� ی م���رۆڤ ده‌جووڵێنێت بۆ وردبوون���هوه ،بی���ر و ئه‌ندێش��� ه ی و له‌و هه‌لومه‌رجه‌دا چه‌ندین چاره‌سه‌ر و ده‌ره‌نجام چاره‌سه‌ر ی ئهو مرۆڤه‌دا ده‌چه‌سپێنێت ،تا ی به‌س���ه‌ر هۆش���مه‌ندی خۆ ێ ی پ دواجار عه‌قڵ دێت ه مه‌یدانه‌ك ه و یه‌كێك له‌و چاره‌سه‌ران ه ی بیركردنه‌وه‌ك ه قب���ووڵ ده‌بێت و ده‌یكات ه ده‌ره‌نجام بۆ كرده له‌سه‌ر ئاستی دابه‌شكردنه‌كه. ی مرۆڤدا ی ده‌س���ه‌پێنێت به‌سه‌ر عه‌قڵ بیركردنهوه كاتێك خۆ ی دیمه‌ن‌و دیاردهو كێشه‌یه‌كدا ك ه ئهو مرۆڤ ه ل ه به‌رامبه‌ر بوون ی ب ه لێكدانه‌وه‌و چاره‌سه‌ركردن هه‌یه، ده‌وه‌س���تێت و پێویست ی ده‌كات ،كێشه‌كه‌ش سنوورێك ه ی چاره‌سه‌ركردن یان ئاره‌زوو ی ل ه ژیاندا دانراوه ،یان ل ه نه‌زانین ل ه نێوان تاك و ئامانجه‌كان ی ی زانین و ده‌رككردن ی و ئاره‌زوو به‌ربه‌س���تێك ه ل ه نێوان خۆ ی بۆ ئهوهی ه بگات ی ب ه شته‌كان ،هه‌وڵ ه فیكرییه‌كانیش بابه‌تیان ه ی بۆ ی ده‌روون ی ئاسووده‌ی ب ه ده‌ره‌نجام و چاره‌س���ه‌ر بۆ ئهوه ی واقیعیش ی له‌سه‌ر زه‌مین ه ی مسۆگه‌ر بكات ،جگ ه له‌و‌ه خۆ ده‌ره‌نجامێكی به‌رجه‌سته بخاتهوه. ی ئاوێت ه ی حاڵه‌ته‌كانیشدا بیركردنه‌وه‌و كێش ه دوو یه‌ك ه له‌زۆرب ه ێ یه‌كتر ئهو رووداو‌ه ناخولقێت ك ه و پێك���هوه گرێدراون و به‌ب ی ئه‌م باس���ه‌مانه ،چونك ه بیركردنهوه روو نادات ئه‌گه‌ر بابه‌ت ی نه‌بێت ه ی نه‌زانراو نه‌بێت و چاره‌س���ه‌رو زانینیش كێش���ه‌یه‌ك پێویستییه‌ك بۆ مرۆڤ. ی كارادا ی بیركردنهوه ل ه به‌رامبه‌ر كۆمه‌ڵێك دوالیزم ه پرۆس ه راده‌وه‌ستێت‌و به‌سه‌ریاندا دابه‌ش ده‌بێت ،له‌سه‌ر ئه‌م ئاستانه‌دا دوالیزمه‌كان بوونیان هه‌یه: ی ئاڵۆزی له كرد‌هی بیركردنه‌وه‌دا: له‌سه‌ر ئاست - 1بیركردنهوهی ساده. ی ئاڵۆز. - 2بیركردنهوه له‌رووی سرووشتی بیركردنه‌وه‌وه: - 1بیركردنهوهی رێكخراو ،یان پابه‌ندكراو. - 2بیركردنهوهی نارێكخراو ،یان ئازاد و ناپابه‌ند. له‌رووی ئاكام و ده‌ره‌نجامیشه‌وه: - 1بیركردنهوهی به‌رهه‌مدار. ی بێ به‌رهه‌م و بێ ده‌ره‌نجام)3( . - 2بیركردنهوه
ی س���ه‌رنج بێت ل���هم جۆره ئ���ه‌وه‌ش كه‌پێویس���ت ه جێ���گا ی سه‌ره‌وه‌دا ئهوهی ه ك ه به‌و دابه‌شكارییه‌ش ناكرێت دووانه‌ییان ه هی���چ یه‌كێكیان گش���تگیر یان هه‌میش��� ه تایبه‌تمه‌ند بكرێت، ی ی به‌رهه‌مدار بێگومان بیركردنه‌وه‌یه‌ك بۆنموون ه بیركردن���هوه ی رێكخراو رێكخ���راوه ،به‌اڵم مه‌رج نیی ه هه‌موو بیركردنه‌وه‌یه‌ك ی به‌رهه‌مدار بێ���ت ،یان مه‌رج نیی ه هه‌م���وو بیركردنه‌وه‌یه‌ك ێ به‌رهه‌م بێت .به‌هه‌ر ش���ێوه‌یه‌ك بێت نارێكخراو هه‌رده‌بێت ب ی ته‌ندروس���ت ی عه‌قڵ بیركردن���هوه به‌هایه‌ك ه ل ه به‌ها بااڵكان ی ی و به‌ده‌ر له‌و پرۆس���هی ه مرۆڤیش ده‌بێت ه كائینێك ونموونه‌ی ی بوونه‌وه‌ر ی تر ی وه‌ك زۆر ل ه ره‌گه‌زه‌كان ی ناعه‌قاڵن ێ ئیدراك ب ی ك��� ه ل ه جووڵه‌دا له‌ویش كاراترن ،ب���ه‌اڵم خاوه‌ن جووڵه‌یه‌ك ی چه‌سپاون. میكانیك ی ته‌ندروست هه‌میش ه هۆگرو ئالووده‌ی ه ب ه بیركردنه‌وه‌و عه‌قڵ ی زانست و بیركردنهوهی ه ی زانیاری ،وات ه ئه‌ویندار به‌ده‌ستخستن ی یه‌كداهاتن و رێكخستنێك و ئه‌م دوو قیه‌م ه عه‌قڵییه‌ش به‌دوا ی ی و به‌ده‌س���تهێنان ی زانیار له‌نێوانیاندا هه‌یه،خۆشه‌ویس���ت ی ی قیه‌م��� ه عه‌قڵییه‌كان���هو دوا ی په‌یكه‌ر مه‌عریف��� ه ترۆپك��� ێ بۆ بزاوتن و ی بیركردن���هوه د ئه‌ویش راس���ته‌وخۆ پرۆس��� ه ی ئهو توانا عه‌قڵییه ،ئه‌مه‌ش وا ده‌كات دووه‌میان به‌گه‌رخستن ی ی هه‌ڵبگرێت و یه‌كه‌میش���یان گش���ت ی خۆ زیاتر تایبه‌تمه‌ند ی بری ،ئه‌وا ی بیریار بێت ،ئه‌گه‌ر له‌وێش���هوه دابه‌زێت و پل ه ی دروس���ت كردووه ل ه ناو خاوه‌ن ی بۆ خۆ ی تایبه‌ت پێگه‌یه‌ك ی دووه‌م ك ه بیركردنهوهی ه ی تردا ،به‌اڵم ده‌بێت به‌ها عه‌قڵه‌كان ی دابنێین به‌ش���ێوه‌یه‌ك ك ه یه‌كه‌میان ی یه‌كه‌م ب��� ه له‌دایكبوو ی به‌ه���ا دایكه‌ك ه بێت و بیركردنه‌وه‌ش ده‌ره‌نجام و له‌دایكبوو ی زانس���ت و زانیارییه،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش���دا هه‌ردووكیان هه‌وادار ی ی ته‌ندروس���تن و له‌بیركردنه‌وه‌شدا ته‌واو ی عه‌قڵ تایبه‌تمه‌ند به‌ه���ا عه‌قڵیی ه تایبه‌تییه‌كانیش دێن��� ه ده‌ركه‌وتن ،به‌م جۆره ی بۆ زانست ی خۆشه‌ویست سه‌ره‌تا و بنه‌ره‌ت بریتیی ه ل ه به‌ها ی و مه‌عریفه ،به‌اڵم ئهو خۆشه‌ویستییه‌ش هه‌ر ده‌بێت به‌كه‌ناڵ ی خۆی. بیركردنه‌وه‌دا تێپه‌رێت ،ئه‌وسا ده‌گات ب ه ئامانج ی ئایدۆلۆژییه‌و‌ه ده‌گوێزێته‌و‌ه بۆ بیركردنهوه مرۆڤ ل��� ه بریار ی بابه‌تیدا ی ك ه ل ه چوارچێوه‌یه‌ك ی ئه‌بستمۆلۆژیان ه و زانست دید ی حوكم و هه‌ڵوێست ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ شته‌كاندا بكات نه‌ك به‌پێ ی بیركردنه‌وه‌و ی پێش���ین و له‌ده‌ره‌و‌ه ئاماده‌كراوه‌كان و بریار 97
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی عه‌قڵ‌و له‌و رووهوه بریاره‌كان ده‌ربكرێن .مرۆڤ به‌گه‌رخستن ی دیارد‌ه ی ناسین ی هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه هه‌وڵ به‌م خۆناس���ین ه ی داوه ،لێرهدا ی خۆیش سرووشتییه‌كان و بار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه ی گهیاندووه ب ه ی بینیوه و زۆرجار مرۆڤ ی خۆ بیركردنهوه رۆڵ ی حه‌قیقه‌ته گه‌وره‌كان. زانین و دۆزینه‌و‌ه ی ی خۆ بیركردن���هوه به‌واتاو كرده مه‌یدانیی ه ته‌ندرووس���ته‌ك ه ی ی كردنه‌وه‌دا وه‌س���تاوه‌و پرۆس���ه‌یه‌ك له‌به‌رامب���ه‌ر الس���ای ی وه‌ك كۆمه‌ڵ و مرۆڤ وه‌ك تاك داهێنه‌رانه‌ی��� ه و مرۆڤایه‌ت��� ی پێش���كه‌وتن ،چونك ه بیركردنهوه عه‌قڵ ده‌خات ه سه‌ر رێباز ی ده‌بات و ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی زات ده‌جووڵێنێت و به‌ره‌و بنیاتنان ی عه‌قڵه)5(. ی دۆگمابوون و چه‌قبه‌ستووی ی تێپه‌راندن پرۆس ه
ی بیری مرۆڤایه‌تی قۆناغه‌كانی گه‌ش ه ێ ی پ ێ هیچ پێش���ه‌كییه‌ك ده‌س���ت ی مرۆڤ ب ه ب بیركردنهوه ی ی له‌گه‌ڵ زات نه‌ك���ردووه و له‌گه‌ڵ په‌یدابوونیدا ئه‌م مامه‌ڵه‌ی ه خۆیدا نه‌ب���ووه ،به‌ڵكو ئهو گۆران و گه‌ش��� ه و وه‌رچه‌رخان ه ی ئهو كاروان ه دوورودرێ���ژ و پر ل ه ئه‌زموونه‌ی ه ك ه ده‌ره‌نجام��� ی ی له‌سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌یه‌دا پیایدا تێپهریوه،سه‌ره‌تاك ه مرۆڤایه‌ت ێ ك���ردووه ،دواتر به‌و ئه‌زموون ه ی پ ێ بیركردنهوه ده‌س���ت به‌ب ێ حاڵه‌ت و ی له‌هه‌ن���د ی پیایدا رۆیش���تووه رێ س���ه‌ره‌تاییان ه ی ی مرۆی ی عه‌قڵ رووداو كهوتووه ب���ۆ بیركردنه‌وه‌و به‌كارهێنان ی دۆزیوهتهوه و ی كردووه ،بۆ نموون ه ئاگر ی كه‌مه‌ندكێش��� خۆ ی بهێنێت ی به‌و‌ه ههبووه بیربكاته‌و‌ه ك ه چۆن به‌كار پێویس���ت ی به‌و‌ه ی دۆزیوه‌ت���هوه ك ه پێویس���ت و نه‌سووتێت،كش���توكاڵ ی گه‌ران ی ب��� ه حاڵه‌ت ههبووه ب ه الیه‌و‌ه دابنیش���ێت و كۆتای ی بهێنێت و جۆرێك ی خۆ ێ به‌رنام ه ی ب��� ی كۆچره‌وان ه و ژیان ی ی دابین بكات ك ه ئه‌مه‌ش ش���وێن ی ب���ۆ خۆ ل ه س���ه‌قامگیر ی ل ه گه‌رماو ی و وه‌چه‌كان ی ده‌وێت خۆ ێ و النكه‌یه‌ك نیش���ته‌ج ێ بپارێزێت.،زۆرجار ئه‌م مرۆڤ ه ی درنده‌كان پ سه‌رما و په‌المار ێ ش���ت ل ه گیانله‌به‌ران���هوه فێر بووه و خ���اوه‌ن عه‌قڵ ه هه‌ند ی له‌ال دروس���ت كردووه. ی بیركردنهوه ی له‌وان حاڵه‌ت تێرامان ی ی بیركردنهوه ی رێباز ی مرۆڤایه‌ت ی ژیان ئه‌م ره‌وت ه سه‌ره‌تایی ه ی ههڵگرتووه بۆ ی هێناوه‌ت ه كای��� ه و له‌وێو‌ه هه‌ن���گاو به‌رای��� ی عه‌قڵێك ه ی زانیو‌ه ك ه دارا ی و به‌خ���ۆ ی ده‌وروبه‌ره‌ك ه زانین ێ بكاتهوه، ی پ ی بۆ چاره‌س���ه‌ر ده‌كات ئه‌گه‌ر بیر زۆر كێش ه
ێ كرد و بۆ ئه‌مه‌ش مرۆڤ ی پ ی بیركردنهوه ده‌ست بۆی ه قۆناغ یو ی ئهو هۆش���مه‌ند ی خۆیهوه و ب ه پێ یه‌ك���هم جار ل��� ه زات ی ب ه ش���ته‌كان كردووه و ی ده‌رك ی خۆ زانین��� ه كه‌م ئه‌زموون ه ی ی بیركردنهوه به‌ال ی كردووهتهوه ،ئه‌م پرۆس��� ه مرۆیی ه بیر ێ قۆناغدا تێپهریوه ك ه ده‌توانین ێ ل ه زانایانهوه ب ه س��� هه‌ند به‌م شێوه‌یه ریزبه‌ندیان بكه‌ین)6(: ی بیركردنهوهی ه ك ه ئێم ه لهم باس���ه‌دا قسه‌مان له‌سه‌ر پرۆس ه ی درووست ده‌بێت ی بۆ ی خۆ ی ده‌وروبه‌رو زات ی تێرامان مرۆڤ دوا ی ی مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ شته‌كاندا ،كه‌دیار‌ه بیركردنهوه نه‌ك پرۆس ه ی ب ه شت ه به‌رجه‌سته‌كاندا هاتووه‌و ی ئاش���نابوون مرۆڤ به‌دوا له‌بۆشاییه‌وه ده‌ستی پێ نهكردووه. بۆی ه لێ���ردا ناتوانین خۆمان له‌و حه‌قیقه‌ت ه گه‌وره‌ی ه ال بده‌ین ی مرۆڤ لهم س���ه‌ر زه‌ویی���ه‌دا له‌الیه‌ن ك��� ه یه‌ك���هم رێنموون ی راس���ته‌وخۆ یان به‌دیهێنه‌ره‌كه‌ی���هوه ب���ووه به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی س���فركراوه‌و‌ه دابه‌زیی ه سه‌ر ناراسته‌وخۆ ،مرۆڤ به‌عه‌قڵێك ی ی په‌ش���یمانبوونه‌و‌ه ی چۆن كرده زهوی ،ته‌نانه‌ت نه‌یده‌زان ی ی خوادا دووچار ی له‌به‌هه‌ش���ته‌ك ه ی له‌و هه‌ڵ ه گه‌وره‌ی ه خۆ ی ی ش���ۆك و سه‌رسامیدا خوا هات ئه‌دا بكات ،بۆی ه له‌ترۆپك ی فێر كردَ : [ف َتلَ َّقى ی په‌شیمانبوونه‌و‌ه گهوره راسته‌وخۆ وشه‌كان اب َعلَ ْي ِه إِنَّ ُه ُه َو التَّ َّو ُ الر ِحي ُم] البقره.37: اب َّ ات َف َت َ آَ َد ُم ِم ْن َربِّ ِه َكلِ َم ٍ ی ئه‌م ی پێ���ش جێگیربوون ته‌نان���هت ئه‌م قۆناغ ه س���ه‌ره‌تای ه ی گهوره ی پێكردبوو ،خوا ی ده‌س���ت ئاده‌میزاد‌ه له‌س���ه‌ر زه‌و ی له‌گه‌ڵ خوڵقاندنیدا وه‌ك جه‌سته ،ناوه‌رۆك ه مه‌عریفییه‌كه‌ش ی نه‌هێش���ته‌و ه وه‌ك دهفهرمووێتَ [:و َعلَّ َم آَ َد َم أْ َ ال ْس��� َما َء به‌خاڵ��� ض ُه ْم َعلَى ْال َم اَل ِئ َك ِة َف َق َ ���م َع َر َ ال أَ ْن ِبئُو ِني ِبأَ ْس��� َما ِء َه ُؤ اَل ِء إِ ْن ُك ْنتُ ْم ُكلَّ َها ثُ َّ صا ِد ِق َ ْحا َن َك اَل ِع ْل َم لََنا إِ اَّل َما َعلَّ ْم َت َنا إِنَّ َك أَ ْن َت ْال َعلِي ُم ْال َح ِكيمُا] ينَ .قالُوا ُسب َ َ البقره.32-31:
ی بزواند ی ئهو ی ئه‌م مرۆڤ ه له‌سه‌ر زه‌ویدا بیر ی ژیان قۆناغه‌كان ی ی یه‌كه‌كان و پێشهاته‌كان كه‌چۆن له‌گه‌ڵ رۆژگار‌ه یه‌ك له‌دوا ی ی ژیان ی به‌رێكردن ناویدا مامه‌ڵ ه بكات و په‌ر‌ه به‌ئه‌زموونه‌كان ی ی ئه‌زموون و گه‌ش��� ه س���ه‌ر ئه‌م زه‌ویی ه بدات ،مرۆڤ به‌پێ ی ناوه‌و ی به‌ره‌و ئایین���ده هه‌نگاو ی خۆ عه‌ق���ڵ و هه‌ڵس���وران ی ی هه‌نگاوه‌كان ی زۆرب ه ی ئاراست ه ی خۆ ی سنووردار بیركردنهوه ی بووه‌و كردووه ،ئایینه‌كانیش له‌مه‌دا ه���اوكارو رێنموونیكار ی بۆ درووست كردووه ی ژیان ی به‌رێوه‌چوون هێڵ ه گش���تییه‌كان
98
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی خۆی ،قۆناغ ی مرۆی ی بیانكات ه بنه‌ما بۆ بیركردنهوه بۆ ئهوه ی ب ه ئهو كردووهتهوه ی ك ه بیر به‌قۆناغیش ئه‌م عه‌قڵ ه مرۆیی ه ی ئاست و ی كردووه ،ك ه ده‌توانین ئه‌م گه‌ش���ه‌كردن ه گه‌ش��� ه توانا عه‌قڵییه‌كانی له‌ناو ئه‌م قۆناغانه‌دا جێگا بكهینهوه: ی ی خۆی ،ك ه دووتایبه‌تمه‌ند ی زاتی ی بزاوت ی یه‌كه‌م :قۆناغ قۆناغ بنه‌ره‌تی هه‌یه-: ی بوونه‌وه‌ر ی دیارده‌كان مرۆڤ هه‌ستاو‌ه به‌لێكدانه‌و‌ه -1 (بومه‌ل���ه‌رزه -ب���وركان -الفاو -هه‌ور‌ه بروس���كه) ب ه جیا ی ب���هو په‌یوه‌ندییان ه نهكردووه ك ه ی تر ،ده‌رك ل��� ه دیارده‌كان ی ی خوراف له‌نێوان ئهو دیاردانه‌دا هه‌یه ،هه‌ر بۆی ه بیركردنهوه ێ بینیوه‌ته‌و‌ه ی وكارایان پ ی غه‌یب ی هێز ئهو رێبازه بووه بوون كه به‌رپرس بووه له‌و دیاردانه. ی له‌س���ه‌ر ئهو ی خۆ ی دهرهوه ی دنی���ا م���رۆڤ وێنا -2 ی چووه ،چونك ه مرۆڤ ی بۆ ی خ���ۆ هۆكاران��� ه كردووه ك ه زات ی له‌ناودایه، ی نه‌بوو ك ه شته‌كان كاتێك مه‌رجه‌عیه‌تێكی ده‌ره‌ك ی بۆ چووه ئهو ی ده‌كات ه ئهو مه‌رجه‌عه ،بۆی��� ه وا ی خۆ زات��� ی ی له‌سه‌ر هه‌مان شێوه و تایبه‌تمه‌ند ی ده‌وروبه‌ر بوونه‌وه‌ران ه ی ی هاتوونه‌ت ه بوون ،وات ه واتێگه‌یشتوو‌ه ك ه ئهوان ه رواڵه‌تێك خۆ یو ی ناوه‌ك ی ده‌یبینێت و رۆحێك مادییانه‌یان هه‌ی ه ك ه خ���ۆ ی هه‌ی ه ك ه ئهو رواڵه‌ت ه ده‌جووڵێنێت ،ئه‌م شێواز‌ه نادیده‌ش��� ی سرووشتیی ه و هۆكاره‌ك هی ی حاڵه‌تێك ی س���ه‌ره‌تای بۆ مرۆڤ ی دێرین ی پێش���ین و كه‌له‌پوورێك ئه‌وه‌ب���ووه ك��� ه ئه‌زموونێك ێ ببه‌ستێت، ی پ ی نهبووه پش���ت ی كه‌ڵه‌كه‌بوو مه‌عریفه‌گه‌لێك ێ ی پ ی بیركردنهوه و ره‌فتار ی خۆ ی هه‌نووكه‌ییان ه به‌ڵكو زات نوواندووه. قۆناغی دووه‌م :قۆناغی كارلێك (التفاعل) -: ی ی و مه‌عریف ه ال ی زۆر ل ه زانی���ار ل���هم قۆناغه‌دا كۆمه‌ڵێك��� ی م���رۆڤ كۆبوویه‌و‌ه تا بتوانێت ب ه كاری���ان بهێنێت بۆ زانین ی به‌وه‌ش كرد ی نێوان دیارد‌ه سرووشتییه‌كان ،ده‌رك په‌یوه‌ند ی كارلێك ل ه نێوان دیارده‌كاندا زۆر روو ده‌ده‌ن، ك ه پرۆس��� ه ی ی زس���تان ی نێوان هه‌ور و س���ه‌رما ل���هو رووهوه په‌یوه‌ن���د ی ی خان ه ی ب ه دروس���تكردن دۆزیی���هوه و بۆ ئه‌مه‌ش ده‌س���ت ی ی زستان ،په‌یوه‌ند ێ كرد بۆ خۆپاراستن له‌سه‌رما نیش���ته‌ج ی دۆزییه‌و‌ه و له‌و رێگایهوه ئهو ی ئاژه‌ڵ نێوان ئاگ���ر و راكردن ێ ی دڕنده پ ی ل ه ئاژه‌ڵ��� ی خۆ ی داهێنا بۆ ئ���هوه ئامرازان��� ه
ی گه‌وره‌بوو ی وه‌رچه‌رخان ی ئاگریش خاڵ بپارێزێت ،دۆزینه‌و‌ه ی بیركردنهوه ی مرۆڤدا ،به‌م ش���ێوه س���اده‌ی ه پرۆس ه ل ه ژیان ێ كرد، ی پ ی مرۆڤ ده‌ست له‌و په‌یوه‌ندیی ه سروش���تیانه‌و‌ه ال ی كردو مرۆڤ كه‌وت ه لێكدانه‌و‌ه ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ش گه‌ش��� ه و پرس���یاركردن ل ه هه‌موو دیارد‌ه كه‌ونیی���هكان ،بۆ ئه‌مه‌ش ی دیارده‌كان ه هه‌ر یه‌ك ه ی به‌كارهێنا ك ه ناسین ی ش���یكار رێباز ب ه جیا و پاشان په‌یوه‌ندی نێوانیان. ی كاراب���وون -:ئ���هم قۆناغه‌ش تا ی س���ێیه‌م :قۆناغ قۆناغ��� ی مرۆڤ نوێیه ،لهم قۆناغه‌دا ی ته‌مه‌ن راده‌یه‌ك له‌سه‌ر ئاس���ت ی بوونه‌وه‌ر ێ كرد ك ه مرۆڤ ك���ۆ ی پ ئهو س���ه‌ره‌تای ه ده‌س���ت ی به‌و‌ه كرد ی یه‌كتر ببینێت ،ده‌رك ی ته‌واوكه‌ر وه‌ك یه‌كه‌یه‌ك��� ی ی تر شتێك ی دابراو ل ه به‌شه‌كان ك ه لێكۆڵینهوه ل ه به‌ش���ێك ی ی دیارد‌ه كه‌ونییه‌كان به‌دوا مه‌حاڵه ،تیۆره‌كان بۆ لێكدانه‌و‌ه ی نیوتن بوو ك ه ب ه ی ئ���ه‌وه‌ش تیۆره‌ك ه یه‌ك���دا هاتن ،نموون ه ی نێوان كه‌وتن ه ی كێش���كردن) و تایبه‌ت ه ب ه په‌یوه‌ند (یاس���ا ی زهوی ،ب���ه‌اڵم ئه‌م تیۆر‌ه ی ته‌نه‌كان وكێش���كردن خوارهوه ی ب ه ده‌سته‌و‌ه نه‌دا ،ك ه دواتر ی نه‌گۆڕ و چه‌سپاو ده‌ره‌نجامێك ی ئهو كه‌م و ی ئه‌نیشتاین هات و روانین ه رێژه‌ییه‌ك ه بیردۆزه‌ك ه ی پر كردووه ،به‌م شێوه‌ی ه ی نیوتن ی ناو بیردۆزه‌ك ه كورتیان ه ی ی بیركردنهوه ی پرۆس ه ی گه‌ش ه ی كرد ب ه هۆ زانس���ت گه‌ش ه مرۆڤهوه.
ی زانستی چه‌مكی بیركردنهوه
ی یه‌كێك ه ل���هو بابه‌ت ه گه‌رم و ی زانس���ت ی بیركردنهوه رێب���از ی له‌ژیان���دا رووبه‌رومان ی ل ه به‌رامبه‌ر ئهو كێش���ان ه گرنگان ه ی ی س���ه‌ره‌ك ی دێنێت ه پێش و ده‌بێت ه ته‌وه‌ر‌ه دهبنهوه خ���ۆ ی به‌م ی مرۆڤایه‌ت ی هاوچه‌رخ قسه‌و گفتوگۆكان ،شارستانیه‌ت ی ئهو هه‌موو وه‌رچه‌رخان ه سه‌رس���وورهێنه‌رانه‌یه‌و‌ه ده‌ره‌نجام ی داوه و ی به‌خۆ ی زانست ش���ێوازه‌ی ه ل ه بیركردنهوه ك ه مۆرك بووه‌ت ه مانشێت بۆ هه‌موو گۆرانكارییه‌كان. ی زانس���تی‌‌و جیا ل ه بیركردنهوه ی رۆژگارێك له‌بیركردنه‌و‌ه دوا كالس���یكی ه به‌راییه‌كه ،زانایان و بیری���اران توانیان گۆران و ێ و بازێك ی نو ی دنی���ا وه‌رچه‌رخ���ان بكه‌ن ه دوا چاره‌نووس��� ی بده‌ن، ی مرۆڤایه‌ت ی مه‌عریف��� ی زانس���ته‌كان و بار ب ه ته‌واو ی ژیاریان ه ب ه ی خۆیان بازێك��� ی ئه‌وانیش ب ه ده‌ور بۆ ئ���هوه ێ ی نو ی شارس���تانیه‌ت ژی���ان ب���ده‌ن و بیخه‌ن ه س���ه‌ر ره‌وت
99
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ی و دیارد‌ه ی زانی���ار ك ه زانس���ت و ته‌كنه‌لۆژیا و شۆرش��� ی بێت .ئه‌وه‌ش كه‌ئێس���تا گلۆبالزێش���ن پای ه و چوارچێوه‌ك ه ی ی بیركردنهوه ی ئێمه‌دا مه‌س���هل ه ی رۆژ‌ه لهم ناوچه‌ی ه بابه‌ت ی ی ك ه به‌رهه‌م ی كۆمه‌ڵگه‌ی ه به‌و ئاراس���ت ه هاوچه‌رخ ه تاكه‌كان یو ی منداڵ ی قۆناغ ی و تێپه‌راندن ی مرۆڤایه‌ت��� ی عه‌قڵ گه‌ش��� ه ێ ی س ی جیهان ێ ل ه گه‌الن مێردمنداڵییه‌تی ،به‌اڵم هێشتا هه‌ند ێ رانه‌وه‌ستاون و له‌قۆناغ ه سه‌ره‌تاییه‌كانیاندان. له‌سه‌ر پ ی ئهو شێوازه‌ی ه ل ه بیركردنهوه ك ه ده‌درێت ه ی زانست بیركردنهوه ی دروستیش بێت هه‌موو بیركردنه‌وه‌یه‌ك پاڵ زانست ،بۆ ئهوه ی بده‌ین ه پاڵ زانست و به‌و‌ه وه‌سف بكرێت ك ه بیركردنه‌وه‌یه‌ك ی ی زانست و ملكه‌چ زانستیانه‌یه ،ده‌بێت پابه‌ند بێت ب ه رۆح ی ی بێت ،به‌اڵم ئ ه میت���ۆد و بنه‌ما و گوت ه بروا پێكراوه‌كان��� ی كامه‌یه؟ زانست خۆ ی ی پێچه‌وان ه زانس���ت ب ه وات���ا زمانه‌وانیی��� ه به‌رفراوانه‌ك��� ه ی له‌وانه‌دا كورت (جه‌هل) و نه‌زانینه ،به‌اڵم ب ه مانا تایبه‌ته‌ك ه ی و یه‌قی���ن و پارێزراوییان ل ه هه‌ڵه) دهبێتهوه ك ه (دروس���ت ی به‌كارهێنان و زاراوه‌ییه‌و‌ه تیادا ده‌رده‌كه‌وێ���ت ،به‌اڵم له‌روو ی بۆ كرابێت ،به‌ڵكو هه‌ر ی یه‌كگرتوو ێ پێناس���ه‌یه‌ك ێ ناچ پ ی جیاجیایان بۆ ی جۆراوجۆر پێناس��� ه ی فیكر ئاراس���ته‌یه‌ك ی یه‌كتریشن ،به‌اڵم ێ جار پێچه‌وان ه زانس���ت كردووه ك ه هه‌ند ی دیارو زاڵ ه به‌س���ه‌ر گۆره‌پان ه زانس���تییه‌كه‌دا روانگ ه ئ���هوه ی و ئه‌زموونگه‌رییه‌كاندا ی سروشت رۆژئاواییه‌كه‌یه‌و ل ه زانس���ت ی ی ل ه پرۆس ه ی گشت ی به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی دهبینێتهوه .ئهوه خۆ ی ی س���ه‌ره‌كیی ه و مۆرك ی زانس���تیدا بنه‌مایه‌ك بیركردن���هوه ێ ده‌دات بریتیی ه ل ه به‌ڵگه ،به‌ڵگه‌ش به‌و مه‌رج ی پ زانستیان ه ی بێت یاخود ی زانس���ت ده‌یخوازێت ،عه‌قڵ ی خود و ماهیه‌ت ه حسی. ی ته‌نها ی زانست ده‌بێت ئه‌وه‌ش له‌به‌رچاو بگرین ك ه بیركردنهوه ی زانایان نییه ،چونك ه زانایان ل ه كێشه‌یه‌كدا بیر بیركردنهوه ی و شاره‌زاییان تیایدا هه‌ی ه و ل ه زۆر كاتدا دهكهنهوه پس���پۆر ی قسه‌یان له‌سه‌ر بوارێك ه جگ ه له‌خۆیان كه‌س ناتوانێت قس ه تیادا بكات ،هه‌ر بۆی ه ئهو زانای ه ل ه بیركردنهوه و گوزارش���ت ی به‌كار ده‌هێنێت ك ه پسپۆر‌ه تیایدا ی تایبه‌ت لێكردنیدا زمانێك ی له‌سه‌ر بكات ،ئه‌ویش ی تردا دیالۆك و ده‌توانێت له‌گه‌ڵ زانایان ی تایبه‌ت ه ك ه له‌نێوان خۆیاندا ی زانس���ت ی زاراوه و هێما زمان
ی تر له‌قسه‌كردن ی خه‌ڵك ناسراوه و زانراوه و جیای ه له‌و زمان ه و مامه‌ڵه‌كانیاندا به‌كاری ده‌هێنن. ی زانایان و پس���پۆران ل��� ه بیركردنهوه ی بیركردنهوه ئ���هوه مرۆیی ه گش���تییه‌ك ه جیا دهكاتهوه ئهوهی ه كه‌زانا و پسپۆره‌ك ه ی بیركردنه‌وه‌دا ناوه‌س���تێت وزیاتر له‌و س���نوور‌ه ئاس���ایی ه ێ ی ل ی زیاتر ی ئهو ده‌ره‌نجام ی ده‌روات ،بیركردنهوه له‌س���ه‌ر ی تر ی ده‌بێت ه زه‌مینه‌سازییه‌ك دهكهوێتهوه و ده‌ره‌نجامه‌كانیش ی خه‌ڵك ه گش���تییه‌كه ،س���ه‌ره‌تا ئه‌ویش وه‌ك بۆ بیركردنهوه ی ی تر بیر دهكاتهوه ،به‌اڵم دواتر له‌سه‌ر ده‌ره‌نجامه‌ك ه خه‌ڵكه‌ك ه ی له‌سه‌ر ئه‌نجام ی زیاتر ی تر داده‌مه‌زرێنێت و بیركردنهوه بینا ی له‌و جۆره ی زانست ی ئه‌ویش ئاكامێك ده‌دات ،ئهو ده‌ره‌نجام ه ی زانستی هه‌یه. ده‌بێت كه پێویستی ب ه زاراوه و هێما ی ی ده‌وڵه‌مه‌ند ی زانا پش���ت ب��� ه زه‌خیره‌یه‌ك��� بیركردن���هوه ی دوور ی ته‌مه‌ن ی ل��� ه ماوه ی ده‌به‌س���تێت ك ه مرۆڤایه‌ت زانیار ی كردووهتهوه ،به‌اڵم ئهو بیركردنهوه ی رابردوویدا كۆ و درێ���ژ ی زانایان ی لێرهدا زۆر مه‌به‌ستمان ه ته‌نها بیركردنهوه زانستیی ه ی دیاریكراوه‌وه، ی ناكه‌ین ب ه كێش���ه‌یه‌ك نیی ه وبه‌ته‌نها تایبه‌ت ی هه‌بێت ،هه‌روه‌ها ی زانست ی ب ه زاراوه و هێماگه‌ل ك ه پێویست ی مرۆڤ مه‌به‌ستیش���مان ته‌نه���ا ئهوه نیی ه ك ه بیر و مێش���ك ی و راهێنرابێت له‌سه‌ر توێژینه‌وه‌یه‌ك ك ه ئاخنرابێت ل ه زانیار ی و مرۆییه‌كان ك ه ی كێش ه سرووشت بیگه‌یه‌نێت ب ه چاره‌س���ه‌ر ی ی گه‌الن ی گرنگ ه بۆ ئێم ه زانایان پسپۆرن تیایدا ،به‌ڵكو ئهوه ی ی س���ێیه‌م و ئه‌م ناوچه‌ی ه ئهو جۆره‌ی ه له‌بیركردنه‌و‌ه جیهان ی بهێنین، ی رۆژانه‌ماندا ب ه كار ێ ل ه ژیان دیسپلینكراو ك ه ده‌كر ی چاالكییه‌كانماندا كاتێك كاره پیش���ه‌یی ه ی���ان ل ه ئه‌نجامدان ئاس���اییه‌كانمان ئه‌دا ده‌كه‌ین ،یاخود ل��� ه په‌یوه‌ندییه‌كانماندا له‌گه‌ڵ خه‌ڵك و جیهانی ده‌وروبه‌رماندا )7(. ی ی عه‌قڵییه‌ت ی یاخود ب ه واتا فراوانه‌ك ه ی زانس���ت بیركردنهوه ی ناو ی هه‌ر بیركردنه‌وه‌یه‌ك ه ك ه عه‌قڵ كاراكته‌ر ی سیفه‌ت زانست ی ی هاوبه‌ش ه ل ه نێوان زانایان پرۆسه‌ك ه بێت ،ئه‌مه‌ش حاڵه‌تێك ی ئاس���اییدا ،به‌اڵم ئه‌وه‌ن���ده هه‌ی ه زانایان پس���پۆر و خه‌ڵك ی كۆمه‌ڵگه‌كانیانن و ئهو خۆر‌ه ی زانست ی عه‌قڵییه‌ت سهرچاوه ی ی خه‌ڵكه‌ك ه پرشنگداره‌ن ئاسۆكان ل ه به‌رده‌م بینین وسه‌رنج ی داهێنه‌رانه‌ن ی عه‌قڵ خۆیاندا رووناك دهكهنهوه ،ئهوان خاوه‌ن ی ێ و بیركردنهوه ی نو ی جه‌ماوه‌رن به‌ره‌و ژی���ار و پێش���ه‌نگ
100
ذمارة ()2
زستانى 2011
زانستی.
ی زه‌مین ه ی زانستی بیركردنهوه ی ی زانس���ت بیركردن���هوه ی س���ه‌ره‌تا و زه‌مینه‌سازی ی هه‌ی ه ك ه پێش ده‌ست خۆ ی ێ كردن و خس���تنهوه پ ی بۆ ده‌ره‌نج���ام ،رێ���گا ی خۆش ده‌كات و ئاكامه‌ك ه ی و راوه‌ستا ده‌كات ه زانست ی و له‌س���ه‌ر بنه‌ماگه‌لێك��� ی و لۆژیكی ،به‌وه‌ش بابه‌ت ئ���هو پرۆس���هی ه ده‌بێت ه ی خۆی ،له‌وانه )8( : خاوهنی كۆمه‌ڵێك مۆرك و تایبه‌تمه‌ند ی ی ئاكام ی ئینسان كه‌ڵه‌كه‌بوون :زانس���ت و مه‌عریف ه -1 ی ژیان بۆ ی پێشین ه ك ه بزووتنهوه ێ ئه‌زموو ن و قۆناغ كۆمه‌ڵ ی هێناوه ،رۆژگار مرۆڤ ده‌خات ه به‌رده‌م چه‌ندین مرۆڤ به‌رهه‌م ی ئه‌زموون ی جۆراوجۆر و به‌وه‌ش ده‌یكات ه خاوه‌ن تاقیكردنه‌و‌ه ی ی به‌رده‌وام و ئه‌زموونه‌كان ی بیركردنهوه و ده‌یخات ه سه‌ر رێگا ی سه‌رده‌م ،ئه‌ویش ب ه ێ وه‌رده‌گێرێت ه س���ه‌ر زمان ی پ رابردوو گۆران و چاكسازی تیایاندا و پێشخستنیان. ی ئه‌زم���وون و زانیاریان ه وه‌ك بینایه‌ك وای ه ئ���هو كه‌ڵه‌كه‌بوون ك��� ه قات له‌س���ه‌ر قات بنیات ده‌نرێت و له‌گ���ه‌ڵ هه‌ر قاتێكدا ی ێ و ئهوان ه ی نو ی ده‌چن ه س���هرهوه ب���ۆ قات ی ناو خه‌ڵكه‌ك ه ێ ده‌درێت ،ئه‌مه‌ش ئهوه ی بنه‌ما و بناغه‌یان پ خ���وارهوه رۆڵ ی ی ل ه بیرو ده‌ره‌نجامه‌كان ی زانست ده‌گه‌یه‌نێت ك ه بیركردنهوه ی ی پێشین ێ ده‌كات و سه‌رچاوه‌گه‌ل پێش خۆیهوه ده‌س���ت پ ی ی فه‌لس���ه‌ف هه‌یه ،ئه‌م بیركردنه‌وه‌یه‌ش به‌و‌ه ل ه بیركردنهوه ێ ده‌كات ك ه جیا دهكرێتهوه ك ه یه‌كه‌میان له‌وێو‌ه ده‌س���ت پ ێ كردووه ،به‌اڵم فه‌لسه‌ف ه له‌وێو‌ه ده‌ست یپ ی ده‌ست پێش خۆ ی ی تایبه‌ت ب ه خۆ ێ ناكات و هه‌ریه‌كه‌یان ش���ێوه و بنه‌ما پ��� ی و ئه‌زموون ه و فه‌لسه‌فه‌ش ی زانیار هه‌یه ،زانست كه‌ڵه‌كه‌بوون ی پێش خۆی ،به‌ڵكو ی نیی ه ونابێت ه ته‌واوكه‌ر ئهو كه‌ڵه‌كه‌بوون ه ده‌بێت ه ره‌خنه‌گر له دیده پێشووه‌ك هی.
ی ی كه‌ڵه‌كه‌بوون ه ئه‌م حاڵه‌ت ی ئهو ی پیش���انده‌ر زانیار ی راس���تییه‌ی ه ك ه حه‌قیقه‌ت ی ی مه‌س���ه‌له‌یه‌ك زانس���ت رێژه‌ییه ،وات ه زانس���ت و ی ی زانس���ت بیركردن���هوه ی ی ره‌هاو كۆتای حه‌قیقه‌تێك به‌ده‌س���تهوه ن���ادات و تا ی بیركردن���ه‌وه‌و عه‌قڵییه‌ت ی ماوه ،به‌رده‌وام زانس���ت ی ی وه‌ك حه‌قیقه‌ت ئ���هوه ی پیش���ان ده‌درێت زانست ی ترهوه دوات���ر ب ه ئاكامێك ێ دهكاتهوه، ی ن���و خ���ۆ ی پیشان دراوه ی خۆ ی ره‌ها و كۆتای ئه‌وه‌ش ك ه وه‌ك حه‌قیقه‌ت ی ی باز به‌س���ه‌ریدا ده‌دات وبیر ی زانست پێش���كه‌وتن و گه‌ش ه ێ بوار بۆ وه‌س���تان و دۆگمابوون ناهێڵێته‌وه، ی نو زانس���تی ی له‌س���ه‌رده‌مێكدا ی وایان ده‌زان هه‌ر ل���هم رووهوه بوو خه‌ڵك ی راگه‌یاند ئه‌م ه بریار و ی خ���ۆ ی نیوتن ده‌ره‌نجام ك��� ه فیزیا ی ئه‌نیش���تاین هات و ی كۆتاییه ،به‌اڵم دواتر فیزیا ده‌ره‌نجام ی موتڵه‌ق ی ب ه حه‌قیقه‌ت ی خست ك ه ئهوه ی قووت داو ده‌ر ئهو ی كاتدا ی رێژه‌ییه ،ل ه زۆرب ه ن���او ده‌برا ل ه واقیعدا حه‌قیقه‌تێك تیۆر‌ه زانستییه‌كان نابێت ه به‌دیل بۆ كۆنه‌كان و نایانسرێته‌وه، به‌اڵم فراوانی ده‌كات و گه‌ش هی پێ ده‌دات. - 2رێكخس���تن :مرۆڤ له‌هه‌موو كاتێك���دا ل ه بیركردنه‌وه‌دای ه ی ی بیر ی كار ده‌كات ،ب���ه‌اڵم مه‌رج نیی ه هه‌موو ئهوه و عه‌قڵ ی بابه‌تی بێت ،چونك ه ی و بیركردنهوه ێ دهكاتهوه زانس���ت ل ی بارودۆخ ی مرۆڤ ده‌كه‌وێت ه ژێر كاریگه‌ر زۆرجار عه‌قڵ و ئاگای ی ئاراست ه ی عه‌فه‌ویان ه و غهریزه ی و هه‌ڵوێست ی خۆ و عاتیف ه ی ده‌رچوون ی ئهوان ه ده‌كات��� ه خاڵ نه‌ك���راوه‌و‌ه و كاردان���هوه ی له‌س���ه‌ر س���ه‌قامگیر ده‌كات ،لهم حاڵه‌ته‌ش���دا ی خۆ و بیر ی ی نارێكخراون و ل ه حاڵه‌ت ی ره‌ها بیركردن���ه‌وه‌كان ئازادییه‌ك ی ده‌گه‌ن ی پێ ی خۆیاندا نین و ئهوه ی ته‌واو ی و ئاگای ئاس���ای ده‌ره‌نجامێكی نائاسایی ده‌رده‌چێت. ی راوهستاوه له‌سه‌ر ی رێكخراو ی كرده‌یه‌ك ی زانست بیركردنهوه
101
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ی ،چونك��� ه بیركردنهوه ی خۆ ی زانس���تیان ه وبابه‌تی بنه‌ما ی ئه‌ده‌بیان��� ه نییه‌ك ه ی ئه‌ندێش���ه‌ئامێز ی حاڵه‌تێك��� زانس���ت ی بدرێت ه ده‌س���ت خه‌یاڵ و عاتیف ه و له‌و گۆره‌پانه‌دا جڵه‌وه‌ك ه ی ی ئاگای ی تاو بدات،به‌ڵكو ب���ه‌رده‌وام له‌حاڵه‌ت ی خۆ ئه‌س���پ خۆیدایه و پرۆسه‌یه‌كی هۆشیاران هی رێكخراوه. ی مرۆڤ ی ال ی عه‌قڵی ی هۆكاره‌كاندا :چاالك گه‌ران به‌دوا -3 ی ی ل ه تێگه‌یشتن ی ئه‌گه‌ر خۆ ی نابێت ه زانست ب ه واتا دروسته‌ك ه دیارده‌كان و شیكردنه‌وه‌یان البدات ،دیارده‌كانیش تێگه‌یشتن ی هۆكاره‌كاندا نه‌گه‌رێین لێیان ئه‌سته‌م ه ئه‌گه‌ر سه‌ره‌تا به‌دوا ی ێ نه‌كه‌ین ،مرۆڤیش هه‌ر ل ه كۆنه‌و‌ه به‌شێوه‌یه‌ك و ده‌ركیان پ ی ی تیادا بووه ب���ۆ زانین ی تیۆریان��� ه ی ئاره‌زوویه‌ك��� رێژه‌ی��� ی ی دیاردهو رووداوه‌كان ،به‌اڵم ئه‌مه‌شیان ب ه پله‌یه‌ك هۆكاره‌كان یه‌كس���ان نهبووه ل ه ناو گه‌ل و نهتهوه و شارستانیه‌ته‌كاندا، ی س���ه‌ركه‌وتوو یاخود ئهو ی ئاكام هه‌ندێكی���ان ته‌نها ب ه دوا سووده‌دا گه‌راو‌ه له‌و دیاردهو رووداوانه‌دا ده‌ستیان كهوتووه، ی درووستبوون و روودانیان ی ل ه هۆكار و بنه‌ماكان ێ ئهوه به‌ب ی پێشینه‌كانیان بكۆڵنه‌وه ،ئهوان ه زیاتر كاریان له‌سه‌ر ئه‌زموون ی ئهو ی شته‌كانیان نه‌كۆڵیوه‌ته‌وه ،ك ه بۆچ كردووه و له‌كرۆك ئاكام هی بهدهستهوه داوه؟. ی به‌و شێوه‌ی ه بیریان كردووهتهوه وا گومانیان بردووه ئهوان ه ی نیی ه و ی و كاریگه‌ر ی دیارده‌كان گرنگ��� ی هۆكار ك ه زانین��� ی هه‌بێت س���وود و ده‌ره‌نجامه‌كانه ،ئه‌مه‌ش ی بایه‌خێك ئهوه ی تر نییه ،چونك ه ی ش���تێك ی هه‌ڵه‌و نالۆژیك جگ ه ل ه روانینێك ی كۆنترۆڵك���ردن و گۆرانكاریی ه له‌و ی ه���ۆكاره‌كان كلیل زانین ی رۆژانه‌ماندا ی ل ه ژیان ی زانس���ت دیارده‌یه‌دا .بۆی ه بیركردنهوه یو ی زانایانمان له‌گه‌ڵ توێژینهوه زانس���ت یان ل ه مامه‌ڵه‌كردن ی ی س���ه‌ركه‌وتنیان به‌سراوه‌ته‌و‌ه ب ه راد‌ه ئه‌كادیمیه‌كاندا رێژ‌ه ی زانین و دۆزینهوهی هۆكاره‌كانه‌و‌ه و له‌وێو‌ه هه‌نگاو‌ه بابه‌ت و زانستییه‌كان به‌ره‌وپێشه‌وه ده‌نرێن. ی رۆژانه‌ماندا زۆر ی و یه‌كالكردن���هوه :ل ه ژیان��� ورد -4 یو ج���ار كۆمه‌ڵ��� ه ده‌ربرینێك ب��� ه كارده‌هێنین ك��� ه وردبین ی ی ناكرێت و گوته‌یه‌ك ی تیادا ب���ه‌د ی مه‌به‌س���ت یه‌كالكردنه‌و‌ه ی كه‌سێك ده‌ڵێت(:دڵم ی ته‌م و مژاوییه ،وه‌ك ئهوه س���ه‌رپێی ی ی داوه فاڵن شت روو ده‌دات) ،نموون ه ی داوه یان خه‌به‌ر لێ ی رۆژانه‌دا ده‌گونجێ���ت و لهوانهی ه ئ���هم ده‌ربرینان ه ل ه قس��� ه
ی ی بۆ بكرێت ،به‌اڵم ل ه بوار ی ئه‌وه‌ش بێت حس���اب شایس���ت ه ی ێ یه‌كالی یپ زانست و بیركردنه‌وه‌یه‌كدا ك ه بته‌وێت مه‌سه‌له‌یه‌ك ی بكه‌یته‌و‌ه ب ه هپیچ شێوه‌یه‌ك ناگونجێت و ناكرێت ئه‌نجامێك ی ی زانستیان ه بۆ نه‌هێشتن له‌س���ه‌ر بنیات بنرێت ،بیركردنهوه ی ته‌مومژ‌ه له‌س���ه‌ر كێش ه و بابه‌تێك ك ه گومان و نه‌هێش���تن ی ی مرۆڤدا ده‌سه‌پێنێت ،له‌به‌رئه‌و‌ه ئه‌رك ی به‌س���ه‌ر عه‌قڵ خۆ ی جۆرێك ه ل ه یه‌قین ك ه جێگا ب ه ئهو پرۆس���هی ه دروس���تكردن گومان ته‌نگ بكات, لهوانهی ه پرس���یار له‌و‌ه بكرێت ك ه هه‌م���وو حه‌قیقه‌ته‌كان با ی بابه‌تیان ه به‌یان كرابن ،به‌اڵم ی و میت���ۆد ی زانس���ت ب ه رێباز ی ی و ره‌ێژه‌یین و حوكم ئ���هو حه‌قیقه‌تانه‌ش دواجار گریمانه‌ی ی ی نازانس���تییه ،كه‌وات ه ورده‌كار ی به‌رامبه‌ریان بریارێك ره‌های و یه‌قین بۆچی؟ ی ورد وبابه‌تیان ه له‌سه‌ر ئهو لێرهدا قس��� ه له‌س���ه‌ربیركردنه‌و‌ه ی كێشه‌و مه‌سه‌النه‌ی ه ك ه چاره‌و ده‌ره‌نجامه‌كانیان نابێت مه‌ته‌ڵێك ی بن ،به‌ڵك���و ده‌بێت ورده‌كارییه‌ك ه له‌و ی ته‌مومژاو نه‌زان���راو ی ی میتۆد و رێبازێك ئاكام ه رێژه‌یی ه گریمانه‌ییانه‌ش���دا به‌پێ��� زانس���تیان ه بێ���ت و جۆرێك ل ه یه‌قی���ن و یه‌كالبوونه‌و‌ه بدات ی گریمان ه ی بیركردنه‌وه‌ك���ه ،به‌اڵم بۆ رێژه‌ی��� ب��� ه ده‌ره‌نجام ی ال زانس���تییه‌كان ،ئهو كه‌س ه زانس���تیی ه پێشتر ئهو یه‌قین ه ی موتڵه‌ق له‌سه‌ر ی ره‌ها و عه‌قڵ دروس���ت بووه ك ه ده‌ره‌نجام ئه‌م هه‌ساره‌یه‌دا بوونی نییه. كۆسپه‌كانی به‌رده‌م بیركردنهوه ی م���رۆڤ ده‌كات نه‌زۆك و الواز بێت ی وا ل ه بیركردنهوه چ��� وبه‌راییان ه ره‌فتار بكات؟ ی ده‌س���ه‌پێنێت به‌سه‌ر بارودۆخێكدا ئه‌م ه پرس���یارێك ه و خۆ عه‌قڵ تیایدا له‌كار كهوتووه و بیركردنهوه تیایدا راوه‌س���تاوه، بۆی ه لهم جۆره هه‌ل و مه‌رج ه ناته‌ندرووس���تانه‌دا پێویس���ت ه ی ی بیركردنهوه به‌دوواداچ���وون و لێكۆڵینهوه له‌س���ه‌ر میتۆد ی ئ���هو به‌اڵیان ه بدۆزینه‌و‌ه رێگایان ب ه ی بكرێت بۆ ئهوه مرۆی ی عه‌قڵ گرتووه‌و له‌بیركردنه‌وه‌یان خس���تووه. ی ئاس���ای ره‌وت ی كاتێكیش دان به‌وه‌دا ده‌نرێت ك ه ده‌كرێت هه‌ڵ ه له‌شێوازه‌كان بیركردن���ه‌وه‌دا هه‌بێت ،ئهو كات ه یه‌ك���هم هه‌نگاو نراوه به‌ره‌و ێ دهكرێتهوه، ی پ ی به‌هه‌ڵ ه بیر ی ئهو شێواز‌ه ریفۆرم و گۆرین ی لێرهدا ئاماژ‌ه به‌هه‌ندێك له‌و به‌اڵو كۆسپان ه ده‌كه‌ین روبه‌روو
102
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ده‌بنه‌وه‌و ل ه ره‌وت ه ئاس���ایی ه ی مرۆی ی بیركردنهوه پرۆس��� ه ی الی ده‌ده‌ن: ی خۆ ته‌ندروست‌و زانستییه‌ك ه دووه‌م :ده‌مارگیری- : ی ی ب���ه‌رده‌م بیركردنهوه و ه���ه‌ر گۆرانێك گه‌وره‌ترین كۆس���پ ی كۆمه‌ڵگه‌ی ه ل ه هه‌موو رووه‌كانیه‌وه، ی ژیان ی بار پۆزه‌تیڤان ه ێ قیه‌م و ی كۆمه‌ڵ ێ ده‌كات هه‌ڵگر ی وا ل��� چونك��� ه خاوه‌نه‌ك ه ی بكات ی بێت و گشتگیر ی تایبه‌ت ب ه خۆ ی هه‌میش���هی پێوه‌ر ی ژیانداو به‌و گه‌زو ی تر ی دیاردهو رووداوه‌كان به‌س���ه‌ر تێكرا ی هه‌موو شتێك بپێوێت ،ئه‌م پێوهره ئامادانه‌و ی خۆ پێوانه‌ی ه ی به‌م ده‌مارگیری‌‌و پێداگریی ه له‌س���ه‌ریان ده‌یخات ه گۆشه‌یه‌ك ی رۆژگار دایده‌برێت و به‌رته‌سكه‌وه‌و ل ه ژیان‌و گۆرانكارییه‌كان ێ ده‌كات له‌و گۆش��� ه به‌رته‌س���كه‌و‌ه هه‌موو شت ه گهوره یل وا و بچووكه‌كان ببینێت و پاش���ان به‌زۆر له‌و جوگرافیا بچووك ی ئه‌م و به‌رته‌س���كه‌دا جێگایان بكاتهوه ،بۆی ه له‌ژێر رۆش���نای ی پێوه‌رانه‌ی���دا زنجیره‌یه‌ك بریار و هه‌ڵوێس���ت و تێگه‌یش���تن ی ره‌ها ئاماده‌كراو هه‌میش ه بوونیان هه‌یه‌و ده‌كرێن ه حه‌قیقه‌ت و پێداگرییان له‌سه‌ر ده‌كرێت. ی ته‌نها له‌سه‌ر گوزارشت و بۆچوونه‌كان راناوه‌ستێت، ده‌مارگیر ی زانین و ی مرۆڤ و ئاس���ته‌كان ی ژیان ی الیه‌نه‌كان به‌ڵكو زۆرب ه ی ی و خێڵه‌ك ی نه‌ژاد ی دهگرێتهوه ،ل ه ده‌مارگیر هۆشیاریش��� ی و حزبی، ی و مه‌زهه‌ب ی ئایین خێزانییه‌و‌ه تا ده‌گات ه ده‌مارگیر ێ ی ب ه ب ی خۆ ی خێڵه‌ك ه ی ده‌مارگیر تاوانبارێك چۆن كه‌س���ێك ی تردا وێنا ده‌كات و ده‌بێت ه پارێزه‌ری، تاوان ل ه به‌رامبه‌ر ئهوان ی تر بۆ بۆچوون ی ده‌مارگیر ی تر به‌هه‌مان ش���ێوه كه‌س���ێك ی ب ه ی هه‌ڵه‌و بیركردنهوه نازانستییه‌كان ی خۆ تێگه‌یش���تنه‌كان ی هه‌ر ئهو بریار ی داده‌نێت ،چونك ه پێوه‌ره‌كان لۆژیك و زانست و ده‌ره‌نجامانه دهخوێنێتهوه. ی ی منگه‌رایانه‌ی��� ه ل��� ه الیه‌ن كه‌س��� ی باوه‌رێك��� ده‌مارگی���ر ی ره‌های ه ی چاك��� ه و حه‌قیقه‌ت ده‌مارگی���ره‌و‌ه ك ه گوای ه خاوه‌ن ی خۆیان ژیان ی به‌رده‌وام ی له‌س���ه‌ر هه‌ڵ ه و به‌رامبه‌ره‌كانیش ی ئه‌م ده‌مارگیریی ه له‌وه‌دای ه ك ه ی گهوره ێ ده‌كه‌ن ،مه‌ترس به‌ر ی ده‌دا ێ و هان ی مرۆڤ راده‌گر ی ئازاد ی بیركردنهوه پرۆس��� ه ی وئه‌و ی و كۆمه‌ڵگه‌ك ه ی خۆ ی ب���ۆ پێوه‌ره‌كان بۆ ملكه‌چبوون ئایدۆلۆژیای هی باوه‌ری پێیه‌تی. سێیه‌م :داب و نه‌ریت-:
ی پێش���وو ی نه‌وه‌كان داب و نه‌ریت و ئهو قیه‌م ه كۆمه‌اڵیه‌تیان ه ی پێش���هات ه ێ ره‌چاوكردن به‌رهه‌می���ان هێن���اوه ،ئه‌گ���ه‌ر به‌ب ی ی تر ی دروس���ت بكات ،ده‌بێت��� ه فاكته‌رێك نوێیه‌كان پابه‌ند ی بیركردنهوه و له‌كارخس���تنی ،زۆرجار مرۆڤ ئیفلیجكردن��� ێ ی نو ی ده‌كات كاتێك شتێك ی و بێزار هه‌س���ت ب ه ته‌نگه‌تاو ێ ی ده‌به‌زێنێ���ت ،بۆی ه هه‌ند ی تێگه‌یش���تن و قیه‌مه‌كان تۆر ێ بیركردنهوه هه‌ڵده‌س���ێت ب��� ه به‌ره‌نگاربوونه‌و‌ه و كات به‌ب به‌رپه‌رچدانه‌و‌هی. ی له‌به‌ر ئهوهی ه ك ه ئهو ریفۆرمخ���واز و بیریاران هی ره‌خنه‌گر ی كۆمه‌ڵگه‌ن هه‌میش��� ه ی ژیان ی ب���ار ی و توێژه‌ر كۆمه‌اڵیه‌ت��� ی ی زۆر ی جه‌ماوه‌رێك ی نێگه‌تیڤان ه ی كاردانه‌وه‌یه‌ك��� رووبه‌روو ناوه‌ند‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یان دهبنهوه و ئهو پرۆژه چاكسازییه‌یان ی ی عه‌قَڵ ێ ده‌هێنن ،مێژوویش پر‌ه ل ه قوربانییه‌كان شكست پ ی بیریاران ك ه چۆن كۆمه‌ڵ ه ی زانستیان ه ی زانایان و بیر داهێنه‌ر ی ی پرۆژه و داهێنانیان راوه‌ستاون ،نموونه‌كان نه‌ریتییه‌كان دژ ی خورافه‌و ی چه‌رخ ی رۆژگاره‌كان (گالیلۆ) و (كۆپه‌رنیكۆس) ی ل ه مێژوودا تۆمار كراون .ئه‌مرۆش ك ه په‌راوێزێك دواكه‌وتووی ی راوه‌دوونان ی نیی ه ل ه حاڵه‌ته‌كان ی هه‌ی ه خاڵ ی بوون بۆ ئازاد ێ ی دوێن ی زانا و ریفۆرمخوازان ،ئه‌گ���ه‌ر عه‌قڵ و ئاواره‌كردن��� ی ئ���ه‌وان نه‌كردبێت ،ئه‌وا ی ب ه زانی���ن و دۆزینه‌وه‌كان ده‌رك��� ی ی و منگه‌رای ی ئه‌مرۆ وه‌ریان ده‌گرێت ،به‌اڵم به‌رژه‌وه‌ند عه‌قڵ یو ی ئیس���تیبدادیان ه رێگر‌ه له‌به‌رده‌م داهێنان ه زانست و نه‌ریت مه‌عریفییه‌كاندا. یه‌كه‌م :خورافه-: ی بووه‌و ئێس���تاش ی به‌رای ی عه‌قڵ ی بیركردنهوه ئه‌م ه ریب���از ی له‌سه‌ر ی هه‌ی ه و ئاس���ه‌وار ی كاریگه‌ر ی تر حزوور به‌ش���ێواز ی هاوچه‌رخ ماوه‌ت���ه‌وه‌و بووه‌ت ه یه‌كێك ل ه ی مرۆڤ عه‌قڵییه‌ت��� ی زۆر ل ه ی به‌ش���ێك ی بیركه‌ره‌و‌ه ی عه‌قڵ بنه‌م���ا پێكهێنه‌ره‌كان تاكه‌كانی كۆمهڵگه. یو ی ئه‌فس���انه‌ی ی بووه لێكدانه‌و‌ه ی ئاس���ای ی به‌رای بۆ مرۆڤ ی بوون هه‌بووبێت و له‌س���ه‌ر ی بۆ دیاردهو رووداوه‌كان خوراف ی ته‌مه‌ن و ی كردبێته‌وه ،چونك ه س���ه‌ره‌تا ئ���هو بنچینه‌ی ه بیر ی ی بووه‌و ئ���هو قۆناغه‌ش ل ه منداڵ ی مرۆڤایه‌ت ی منداڵ قۆناغ��� ی ی قۆناغ ی و قبووڵكراوه ،به‌اڵم بۆ ئێستا هه‌موو شتێك ئاسای ی ئهو هه‌موو ی و دوا ی مرۆڤایه‌ت��� گه‌وره‌بوون و هه‌س���تانه‌و‌ه
103
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی رۆژگارو ئه‌م هه‌موو ده‌س���كه‌وت ه ئه‌زموون��� ه دوور و درێژه یو ی خوراف زانس���تیی ه هه‌نووكه‌ییه‌ش بیركردنهوه ب��� ه عه‌قڵ ی وه‌ك ئهو منداڵ ه وای ه ك ه ناس���اغ و نه‌خۆش���هو ئه‌فس���انه‌ی ی و جه‌س���ته‌ییه‌و‌ه گهوره نابێت‌و ی عه‌قڵ دكتۆر ده‌ڵێت له‌روو ی و عه‌قڵ و جه‌ست ه منداڵییه‌و‌ه ده‌مێنێته‌وه، هه‌ر به‌و ساده‌ی ی ئه‌م ی دواتر ی سه‌ره‌ك ئه‌م باسه‌مان ب ه درێژتر ل ه ته‌وه‌ره‌یه‌ك
بابه‌ته‌دا باس كردووه. ()2
ی خورافه چه‌مك
ی خوراف ه بریتیی ه له‌و دیدگاو بۆچوون‌و مومارهس���هو نه‌ریتان ه ی چمك ی نابه‌ستێت و مالكه‌چ ی عه‌قڵ پشت ب ه هیچ پاساوێك یو ی تێۆر ی زانس���تیش نابێ���ت له‌ه���ه‌ردوو روو و پێوه‌رێك ی بۆ ی خیاڵ ی نییه‌و عه‌ڵێك ی لۆژیك پراكتیكیی���هوه .بنه‌مایه‌ك ی پرسیاره‌كه‌دا ی ئه‌دا ی پرسیارێك داتاشراو‌ه ك ه له‌كات وه‌اڵم وه‌اڵمه‌ك هی ده‌ست نه‌كه‌وتووه. ی خوراف ه ده‌كات كه: جیمس دریفه‌ر به‌و ش���ێوه‌ی ه پێناس��� ه بریتیی ه ل ه بیروباوه‌رێك ه یان جۆرێك ه له‌بیروباوه‌ر ك ه له‌س���ه‌ر ی له‌نێوان رووداوه‌كانیدا هه‌یه .دۆگالس ی خه‌یاڵ په‌یوه‌ندییه‌ك ی میللییه، ی خوراف ه ده‌كات كه(فۆلكلۆرێك هیل وه‌ها پێناس ه ی ئایینی، ی ناش���ه‌رعیی ه له‌مێژوو ی ئهوه لقێك ك ه ل��� ه روانگ ه
ی و خۆالدان‌و كۆنترۆڵكردن ه ی پێشبین به‌م پێی ه خوراف ه رێباز ی ی ناعه‌قاڵن ی چه‌ند هۆكارێك ێ له‌كێشه‌كاندا له‌رێگا له‌ناو هه‌ند ی سروشته‌وه)()9 و سه‌روو ی عه‌قڵ ه له‌به‌رامبه‌ر ی ده‌سته‌وه‌س���تاندنی خوراف��� ه ده‌ره‌نجام ی ی سرووش���ت و بوون���ه‌وه‌رداو بۆ خۆ دی���ارده‌و حاڵه‌ته‌كان یو ی خۆ ی بااڵت���ر له‌هێزو تواناكان��� ی ئه‌س���وناو جیهانێك��� سرووش���ت ده‌خوڵقێنێت ،ئهوه هێ���ز‌ه بااڵیه‌ش هه‌ژمووندار‌ه به‌س���ه‌ر سرووش���ت و بوونه‌وه‌رداو ی رێنامیی ه ئاس���مانییه‌كاندا ی نهبوون��� له‌حاڵه‌ت ی پرس��� ه مرۆییه‌كاند ده‌كات، خوراف ه چاره‌سه‌ر ی ده‌بێت ه رێنموونیكارو ئهو هێزه ی خۆ وات ه خه‌یاڵ ب���ااڵ به‌هه‌ژموون ه ل ه چه‌ندی���ن رواڵه‌ت ه و رهگهزه ی ناو بوونه‌وه‌ردا به‌رجه‌ست ه ده‌بێت. خوڵقاوه‌كان ی خس���تووه‌ت ه ی بارودۆخه‌كان مرۆڤ زیاد‌ه به‌پێ ی به‌رامبه‌ر ی وه‌ك ب���اوه‌رو دیدگاكان س���ه‌ر ئهوه ی درووست بووه. به‌خۆی و بوونه‌وه‌ر بۆ ی خوراف��� ه و بیروباوه‌ر‌ه بێگوم���ان باڵوبوونه‌و‌ه ی كۆمه‌ڵگ ه له‌و هه‌ڵه‌كان ئاماژه‌ی ه ب���ۆ دواكه‌وتن ێ ی ت الیه‌نانه‌و‌ه ك ه ئهو بیركردن���هوه خورافیان ه ی لهم كاته‌دا بۆ سه‌ره‌تا ده‌كه‌وێت ،باڵوبوونه‌وه‌ش ی ده‌گه‌رێت���هوه ك��� ه گوازراوه‌ته‌و‌ه مێژووییه‌ك��� ه ی ی گرنگ ی تر ،هۆكاره‌كه‌ش��� ل��� ه نه‌وه‌یه‌ك���هوه بۆ نه‌وه‌یه‌ك��� ی ی له‌راڤه‌كردن ێ توانای ی و ب ی زانست نه‌دانبوو‌ه ب ه بیركردنهوه دیارده‌كان. ی مرۆڤ ی ژیان ی هه‌یه‌و به‌هه‌موو بواره‌كان خوراف ه جۆرو شێواز ی به‌جێماو هه‌ی ه ل ه باوباپیرانه‌و‌ه و كۆمه‌ڵگ ه ئاشنایه ،خوراف ه ی ماوهتهوه، ی نه‌و‌ه ب���وون و كاریگه‌رییه‌ك ه ك ه نه‌و‌ه ل���ه‌دوا ی ی جۆراوجۆر هه‌ی ه وه‌ك خوراف ه ی عه‌قائید هه‌روه‌ها خوراف ه ی و رۆژو مانگ په‌رستی ،كه‌هه‌موو مانگاپه‌رستی‌‌و بتپه‌رس���ت ی ك���ردوون ،هه‌روه‌ها ی درووس���ت ی عه‌قائید ئهمان ه بۆش���ای ی كه‌متر له‌وانیتر ی تری���ش هه‌ی ه كه‌روو‌ه خورافییه‌ك ه خوراف ه ی كه‌سێك و ی پێگ ه ی پیرۆزراگرتن ده‌رده‌كه‌وێت ،وه‌ك خوراف ه ی هه‌موو وته‌و كرداره‌كانی ،له‌وان ه شێخ، ی كوێران ه شوێنكه‌وتن سه‌رۆك‌و سهركرده ،باوك و...هتد ی ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی ئایین هه‌موو گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كان داب و نه‌ریت
104
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی خورافیه‌و تا ی بیركردنهوه خۆیان ههبووه ك ه ده‌رهاوێش���ت ه ی مرۆڤه‌كان هه‌ر ماوه‌و ی خوراف ه له‌سه‌ر عه‌قڵ ئێستاش كاریگه‌ر ی خورافیان ه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌كاندا ی دیگا ی رێژه‌ی به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی بۆ ناو ئایینه‌كان، ماوه‌ته‌وه‌و له‌وه‌ش خراپت���ر په‌رینه‌وه‌یه‌ت ی ی نه‌بووه‌و بیركردنهوه ی خوراف ه رزگار ك ه ئیسالمیش له‌په‌تا ی مس���وڵماناندا بووه‌ت ه كلتوورو ی ژیان خورافیان��� ه له‌زۆر بوار ته‌نانه‌ت عهقیدهی ئایینی هه‌ندێكیش. ی ناو كۆمه‌ڵگ ه مس���وڵمانه‌كان ی خورافیان ه دیارتری���ن دیارد‌ه ی سه‌ر مه‌زارو گۆرستان و پیاوچاكان ه ك ه له‌زۆر حاڵه‌تدا خوراف ه ی ی عهقیده ی گ���ۆرو مه‌زاره‌كان هه‌موو س���نووره‌كان به‌ره‌كه‌ت ی ی وه‌حدانیه‌ت و خواپه‌رس���ت راس���ت و درووس���ت و ماهیه‌ت ی وه‌ك ی تر ێ نه‌ریت راس���ته‌قینه‌ش ده‌به‌زێنێت ،جگ ه له‌هه‌ند خوێندنی باڵنده‌و پژمین له‌كاتی ئه‌نجامدانی كارێكداو..هتد. ی ژیاره‌كاندا ی مرۆڤایه‌تیش و ده‌ركه‌وتن ی ژیان له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتن ی ی بواره‌كان ی خوراف ه ده‌ركه‌وت���ن به‌پێ ی تر چه‌ندین ش���ێواز ی كۆمهڵگه(كۆمه‌الیه‌تی ،سیاسی ،ئابووری ،ده‌روونی... ژیان ی هه‌ڵ ه هاتن ه هتد) لهم رووهوه كۆمه‌ڵ ه خورافه‌و بیروباوه‌رێك ی خۆیانن ،وه‌ك قاوه‌گرتنه‌وه‌و ی چه‌مك و واتا كای ه ك ه خاوه‌ن ی ت���ر ،هه‌روه‌ها ل���ه‌پ خوێندن���ه‌وه‌و بورج���هكان و خوراف ه ی مرۆڤ‌و نه‌خۆشكه‌وتنی‌‌و ی تایبه‌ت ب ه ته‌ندرووست خورافه‌كان ی مرۆڤهوه ،وه‌ك ی ب ه له‌شساغ ی وه‌هم ێ هێز ی هه‌ند كاریگه‌ر ی س���ه‌ر مه‌زاره‌كان. ی ئاژه‌ڵ‌و په‌رۆ به‌رد‌ه ناوازه‌كان و ش���اخ ی ی و ئه‌فسان ه ی مێژووی هه‌ر یه‌ك ه لهم خورافانه‌ش سهرچاوه خۆی هه‌یه. ی خوراف��� ه زیاتر ده‌بێت هه‌ركاتێ���ك كۆمه‌ڵگ ه باڵوبوون���هوه ی س���ه‌خت و گرانتر ده‌بێت ،هه‌روه‌ها هه‌ر ی ژیان بارودۆخه‌كان ی كۆمه‌ڵگ ه كاتێك مه‌ترس���ییه‌كان زۆرتر هه‌ره‌ش��� ه له‌قه‌وار‌ه ده‌كات ،وات��� ه خورافه‌و باوه‌ر‌ه هه‌ڵ���هكان زۆرو زیاد ده‌بن و ی خێرات���ر باڵو دهبنهوه هه‌ر كاتێك دڵه‌راوكێ‌‌و ناس���ه‌قامگیر ی ی له‌رووبه‌رووبوونه‌و‌ه و هه‌س���ت به‌فش���ارو ده‌سته‌وه‌س���تان كێشه‌كانی ژیاندا له‌په‌ره‌سه‌ندندابێت )10(. ی خورافی بیركردنهوه ی عه‌ق ڵ له‌س���ه‌ر كێش���ه‌یه‌ك یان بیركردنهوه بریتیی ه ل ه كار بابه‌تێك بۆ گه‌یشتن ب ه ده‌ره‌نجام و چاره‌سه‌رێك ،وات ه عه‌قڵ ی ی سه‌ره‌ك ی هه‌ی ه و كاراكته‌ر ی یه‌كه‌م له‌و پرۆسه‌یه‌دا حزوور
ی خوراف ه و ناو گۆره‌پانه‌كه‌یه ،له‌و كرده‌یه‌ش���دا به‌رامبه‌ره‌ك ه ی به‌رایی ،خۆ ئه‌گه‌ر ته‌س���لیم بوون ه به‌نه‌ریت و بیركردن���هوه ێ هێش���ت، ی به‌ج له‌و زۆرانبازییه‌دا عه‌قڵ دۆرا و گۆره‌پانه‌ك ه ی زانستییه ،چونك ه له‌هه‌ر ی نامێنێت بیركردنهوه ی بوون ئهوه ی دهگرێتهوه و ی نه‌مێنێت خوراف ه جێگا جێگایه‌ك عه‌قڵ بوون به‌كاره‌كانی ئهو هه‌ڵده‌سێت. ی ی نێگه‌تیڤان ه ی عه‌قڵ ل���هو بارودۆخانه‌دا ده‌ره‌نجام��� غیاب��� ی ده‌بێت له‌س���ه‌ر ی دیار ێ دهكهوێتهوه ك��� ه ش���وێنه‌وار ل��� ی م���رۆڤ و كۆمه‌ڵگ ه و ژیانیان ی بیركردنهوه و ره‌فتار ج���ۆر یو ب��� ه ئاراس���ته‌یه‌كدا ده‌ب���ات دوور ل ه ئاراس���ت ه سروش���ت ی زۆر خراپ ی خۆی ،ئهو حاڵه‌ته‌ش دوو ده‌ره‌نجام ئاساییه‌ك ه دهخاتهوه)11(: ی كه‌ش و ی مه‌عریف���هو دروس���تكردن یه‌ك���هم :كه‌مبوون���هوه ی ی میتۆد ی گه‌ن���ده‌ڵ بۆ تێرامان و پاش���ان تێكدان هه‌وایه‌ك بیركردنهوه ،به‌ربه‌ست دروس���ت كردن له‌به‌رده‌م ئاوێته‌بوون ی پێشكه‌وتن و ب ه س���ه‌رده‌م و س���وودوه‌رگرتن ل ه فاكته‌ره‌كان رێبازه‌كانی توێژینهوه. ی به‌س���ه‌ر عه‌قڵ و ی خوراف���هو زاڵبوون دووه‌م :باڵوبوون���هوه ی مامه‌ڵ ه كردن له‌گه‌ڵ یاس���او ی مرۆڤدا و ره‌تكردنه‌و‌ه ویژدان سوننه‌ته‌كانی بوونه‌وه‌ردا. ی كار له‌سه‌ر ئهو یاس���ایان ه ده‌كات ك ه ی زانس���ت بیركردنهوه ی هۆ و هۆكار زانس���ت كاریان له‌سه‌ر ده‌كات ،ئه‌ویش یاساكان ێ ی كار له‌سه‌ر كۆمه‌ڵ ی خوراف و به‌ڵگ ه و ئه‌زموونه ،به‌اڵم بیر ی ی ده‌كات ،ك ه ن ه له‌واقیع ێ به‌ڵگ ه و نالۆژیك ی ب خه‌وارق و شت ی مرۆڤ ی هه‌یه ،وه نه‌له‌ناو عه‌قڵ به‌رجه‌سته‌دا ش���وێنه‌وارێك ی له‌الیه‌ن ی بۆ ده‌دۆزرێته‌وه ،وه‌رگرتنیش خۆیشیدا سه‌لمێنه‌رێك ی مرۆڤهوه ته‌نها له‌و حاڵه‌ت و بارودۆخانه‌دا ده‌بێت ك ه پرۆس ه ێ ی ته‌سلیم ب ه كۆمه‌ڵ بیركردنهوه راده‌وه‌س���تێت و مرۆڤ خۆ ی ی پێشین ده‌كات ك ه نه‌وه‌كان ی ئاماده‌كراو ئه‌فس���انه‌و روانین ی به‌رهه‌میان هێناوه، ی مرۆڤایه‌ت ی به‌رای ی و عه‌قڵ��� پێش خۆ ی ی یان نازانس���ت ی خوراف ێ كه‌س بیركردنهوه هه‌ر بۆی ه هه‌ند به عه‌قڵی به‌رایی ناو ده‌به‌ن. خوراف��� ه ل ه پێناس��� ه زانس���تییه‌كه‌یدا بریتیی ه ل���ه :باوه‌ر و ی بابه‌تیدا پێك نه‌یه‌ته‌و‌ه و بگر‌ه بۆچوونێ���ك ك ه له‌گه‌ڵ واقیع ی بووه‌س���تێتهوه ،به‌اڵم مه‌رج نیی ه هه‌موو باوه‌رێكیش دژیش
105
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی زانستییه‌و‌ه ی بابه‌تیدا پێك نه‌هاته‌و‌ه ل ه روو ك ه له‌گه‌ڵ واقیع خوراف ه بێ���ت ،به‌ڵكو ئه‌وه‌ش به‌مه‌رج گیراو‌ه ك ه له‌و باوه‌ر و ی ی تێپه‌ر ی هه‌بێت ،نه‌ك ته‌نها بیرۆكه‌یه‌ك بۆچوونه‌دا به‌رده‌وام ی ،به‌ڵكو ی هه‌نووكه‌ی له‌ناكاو بێت بۆ هه‌ڵوێس���ت و رووداوێك ی ی پێ ی باوه‌ر ی ئهوه ی ئه‌ركێك بێت ل��� ه ژیان ده‌بێ���ت خاوه‌ن هه‌یه(.)12 ی توێژینهوه ئه‌نسرۆپۆلۆژییه‌كان ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌كه‌ن ك ه مرۆڤ ی به‌و ش���ێوه‌ی ه بووه ی یه‌كه‌م ی بیركردنهوه ی ش���ێواز به‌رای��� ی نهكردووه ل ه نێوان خ���ه‌ون و واقیعدا ،به‌اڵم ب ه ك��� ه جیاواز یو ی بۆ س���ه‌قامگیر ی دواتر ی هۆش و ئاره‌زوو گه‌ش���ه‌كردن ی ی ده‌ست ی كشتوكاڵ ی ل ه جێگایه‌كدا ك ه به‌شۆرش جێگیربوون ی ی خۆ ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی ل ه ره‌فتارو هه‌ڵسوكه‌وت ێ كرد ،تێرامان پ ی ی وه‌رگرت ،چونك ه شۆرش ی تر ی ئاراس���ته‌یه‌ك و ده‌ورووبه‌ر ی ی گه‌وره‌و گرنگ بوو بۆ پێشڤه‌چوون ی داهێنانێك كش���توكاڵ ی ی س���اد‌ه ی مرۆڤایه‌تی ،ك ه وه‌رچه‌رخانێك ی كۆمه‌ڵگ ه ره‌وت��� ی ی خواردندا ل ه رێگا ی به‌ده‌سهێنان ی بوو ل ه شێواز س���ه‌ره‌تای ی ی خۆراك���هوه ،به‌ره‌و به‌رهه‌مهێنانێك راوكردن و كۆكردنه‌و‌ه ی به‌رنامه‌یه‌ك ك��� ه جێگیرب���وون و بیركردنهوه ێ ب ه پێ��� نو ی ده‌خوازێ���ت ،ب���ۆ ئه‌مه‌ش ئاماژ‌ه به‌و‌ه ده‌درێت ك ه شۆرش��� ی ی مرۆڤایه‌تیدا و ده‌ره‌نجام ی شۆرشێك بوو ل ه ره‌فتار كشتوكاڵ رێكه‌وتێك نهبووه.
ئه‌فسان ه و خورافه
ی مێژوو ،یان ئه‌فس���ان ه له‌روو‌ه مێژووییه‌كه‌یه‌و‌ه ب��� ه ده‌رواز‌ه ی داده‌نرێت، ی مرۆڤایه‌ت ی ته‌مه‌ن��� ی منداڵ به‌س���ه‌ره‌تا و قۆناغ ی ئهو گه‌الن ه چونك ه ئه‌فس���ان ه كۆنه‌كان گوزارش���ت ل ه بیرورا ی ههبووه به‌رامبه‌ر ب ه سروش���ت و ده‌كات ك��� ه باوه‌ری���ان پێ ی گه‌ردوون ب ه گشتی ،به‌م پێی ه ئه‌فسان ه هه‌موو لێكدانه‌وه‌كان ی ی ب ه ئه‌ستۆ گرتبوو ،فه‌رهه‌نگ ل ه سه‌ر مرۆڤ و ژیان و گه‌ردوون ی هه‌موو شته‌كان ی بینین ی یه‌كه‌م ی و روانگ ه ی مرۆڤایه‌ت به‌رای بووه. ی نێوان ئه‌فس���ان ه و خوراف ه تا ی س���نووره‌كان جیاكردن���هوه ی نێو ی ك ه هه‌ردووكیان ئاوێت ه راده‌یه‌ك گرانه ،به‌و حوكم��� ه ی ی بینین و بیركردنهوه ی س���ه‌ره‌تای ی كار و رێبازێك گۆره‌پان مرۆڤ بووه ،به‌اڵم ئه‌گ���ه‌ر هه‌ندێك وردیان بكهینهوه ده‌بێت ی ی بریتیی ه ل ه بیركردنهوه ی ئه‌فسانه‌ی بڵێین كه :بیركردنهوه
ی ك ه هێشتا زانست ب ه ده‌رنه‌كه‌وتووه ،یان به‌و ئهو سه‌رده‌مان ه ی كاریگه‌ربێت له‌سه‌ر ژیان شێوه‌ی ه باڵونه‌بووه‌ته‌و‌ه ك ه هێزێك ی بوونه‌وه‌ر ل ه الیه‌ن مرۆڤهوه، ی بیركردنهوه و ناسین و شێواز ی ك ه ئه‌مرۆ زانست چونك ه ئه‌فسان ه هه‌ستاو‌ه به‌و ئه‌رك و رۆڵ ه ی دیارده‌كان ی لێكدانه‌و‌ه ی سرووش���تی ده‌یبینێ���ت و هۆكارێك ی زانست و زانیاریدا، ی پێش ده‌ركه‌وتن بووه له‌س���ه‌رده‌مه‌كان ی ئهو رێبازه‌ی ه ل ه بیركردنهوه ك ه ی خوراف به‌اڵم بیركردن���هوه ی ی میتۆده‌كان له‌سه‌ر باوه‌رنه‌بوون ب ه زانس���ت و ره‌تكردنه‌و‌ه ی زانست و زانیاریدا دهگهرێتهوه راوه‌س���تاوه ،یاخود له‌چه‌رخ ی نێوان بۆ ش���ێواز‌ه پێشووه‌كان ،كه‌پێناچێت ئه‌م جیاكاریی ه ی بێ���ت ،به‌اڵم به‌هه‌ر ئه‌فس���ان ه و خوراف��� ه زۆر ورد و بابه‌ت ی ههردوو زاراوه‌ك ه ئهوه ب ه ده‌سته‌و‌ه شێوه‌یه‌ك بێت ناس���ین ی خه‌ڵكدا ئاوێت ه ده‌دات ك ه هه‌ردووكیان زۆرجار له‌بیرو هۆش��� ی تر ببینینه‌وه، ده‌ب���ن ،ده‌توانین جگ ه له‌وه‌ش جیاوازییه‌ك��� ی ی كات���دا خاوه‌ن ئهوی���ش ئهوهی ه ك ه ئه‌فس���ان ه ل��� ه زۆرب ه ی دیارده‌كانی، ی هه‌مه‌گیر‌ه ب���ۆ جیهان و تێكرا لێكدانه‌وه‌یه‌ك ی تیادا نیی ه وپه‌یوه‌س���ت ه ب ه ب���ه‌اڵم خوراف ه ئهو هه‌مه‌گیریی ه ته‌نها دیارده‌یه‌ك یان رووداوێكه‌وه(.)13 ی گشتگیر بووه ی به‌راییدا ئه‌فسان ه سستمێك له‌س���ه‌رده‌مه‌كان ی له‌ناو خۆیدا ل��� ه روانین و لێكدانه‌وه‌كانیدا و هه‌موو ش���تێك ێ یپ ی نالۆژیك ی ئاماده ێ كردووهتهوه و هه‌میش��� ه وه‌اڵمێك ج ێ ی م���رۆڤ و ئهو مرۆڤه‌ش به‌ب بووه بۆ هه‌موو پرس���یاره‌كان ی ی و مه‌عریف ه ی زانیار ی كردووه و سهرچاوه بیركردنهوه قبوڵ ئهو كات هی بووه. ی له‌س���ه‌ر راوه‌س���تاوه ،ئهو گرنگترین بنه‌مایه‌ك ئه‌فس���ان ه ی سروشت ـ ئه‌نیمیسم ـ) ناسراوه، بنه‌مایه‌ی ه ك ه ب ه ( زیندووێت ی ل ه ی ئه‌فس���انه‌ی ی ئهوهی ه ك ه بیركردنهوه ك ه مه‌به‌س���ت پێ ی دیارد‌ه سروشتیی ه نازیندووه‌كان بنه‌ره‌تدا له‌س���ه‌ر وێناكردن ی زین���دوو ،ب ه ش���ێوه‌یه‌ك ك ه ئهو راوه‌س���تاوه ب��� ه وێنایه‌ك ی خاوه‌ن ی زیندوو دیاردان ه وه‌ه���ا ببینرێن ك ه بوونه‌وه‌رگه‌لێك هه‌ست و سۆز و هه‌ڵچوونن ،ئه‌گه‌ر ل ه هه‌موو ئه‌فسانه‌كانیش ی به‌م ی پیش���ت ی بنه‌ره‌ت ورد ببینه‌و‌ه ده‌بینین ب ه ش���ێوه‌یه‌ك ی نێوان ئه‌م روانین ه بنه‌مای ه به‌س���تووه.بۆ ئه‌وه‌ش ك ه جیاواز ئه‌فس���انه‌یی ه و روانین ه زانستیی ه نوێیه‌كه‌مان بۆ ده‌ربكه‌وێت، ی ی زانست بده‌ین ك ه پێچه‌وان ه ی كار ده‌بێت ئاماژ‌ه ب ه ئاراست ه
106
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ئه‌فس���انه‌یه ،ل ه كاتێكدا ك ه ئه‌فسان ه زیندوو ل ه ی كار ره‌وت ی زیندووه‌و‌ه ته‌فس���یر ده‌كات ،به‌اڵم زانس���ت زیندوو ل ه رێگا ی نا زیندووه‌و‌ه راڤ ه ده‌كات ،وات ه زانس���ت هه‌وڵ ده‌دات رێگا ی ئه‌دا ی خۆ ی و كیمیاییه‌كانه‌و‌ه كار ی پرۆس��� ه فیزیای ل ه رێگا بكات. ی ی مرۆڤایه‌ت ی منداڵ��� ی س���ه‌رده‌م ی ئه‌فس���انه‌ی لێكدان���هوه ی ئهو رۆژگار و بارودۆخ ه بووه ی و سروشت ی ئاس���ای حاڵه‌تێك ك��� ه مرۆڤ تیایدا ژیاوه،ل ه كاتێكدا ك ه ئهو مرۆڤ ه هه‌س���ت و ی ی مه‌عریف ه و لێكدانه‌وه‌كان ی سهرچاوه س���ۆز و هه‌ڵچوونه‌كان ی روانیوه، ی خۆیهوه بۆ هه‌م���وو مه‌وزوعه‌كان ب���ووه و ل ه زات ی بووه ئهو ( زات و مه‌وزوعه) به‌و شێوه‌ی ه تێكه‌ڵ سروش���ت ی تر ببینێت ،چونك ه سۆز ی خۆیهوه شته‌كان بكات و ل ه خود ی خۆمانن و ئاسایی ه ی ناو ده‌روون و هه‌ڵچوونه‌كان ش���تگه‌لێك ی له‌و ئه‌گه‌ر ته‌نها له‌و روانگه‌یه‌و‌ه شته‌كان ببینرێت و لێكدانه‌و‌ه ی ده‌وروبه‌ر و دیارده‌كان به‌و ی بۆ بكرێت ،چونك ه بینین جۆره ێ دهكهوێتهوه ك ه ی ل ی مه‌عریفه‌یه‌ك ئهوه ێ بوون هه‌ستان ه ب ه ب ی هه‌سته‌كان ێ بدات گوزارشت ل ه ماهیه‌ت ی وامان پ ئه‌نجامێك ی بكات ،هه‌ر له‌به‌ر ئهوه بووه مرۆڤ ی دنیابینییه‌كان و شێواز ی به‌و جۆره لێكداوه‌ته‌و‌ه ك ه خۆر تووڕ‌ه ب���ۆ نموون ه خۆرگیران ی ون كردووه ،به‌هه‌مان ش���ێوه مانگیران و دیارد‌ه بووه و خۆ ی به‌هه‌مان ئهو پێوه‌ران ه ته‌فسیر كراوه ك ه ل ه سروش���تییه‌كان ی ئهو بیرورا و هه‌ڵوێس���ت ه م���رۆڤ خۆیدا هه‌یه ،ب ه پێچه‌وان ه ی ش���تراوس یه‌كه‌م كه‌س ه ك ه ئه‌م به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌فس���انه،لیف ی ی عه‌قاڵن ی داوه بونیادێك ی تێپه‌راندوو‌ه و هه‌وڵ��� روانگه‌ی��� ه ی ی ئه‌فس���انه‌یی ،كاتێك س���ه‌رنج بدات ب ه ئه‌فس���ان ه و بیر ی ی ئه‌فسانه‌ی ی ب ه كۆمه‌ڵگ ه ی داوه ك ه ئهو كۆمه‌ڵگه‌یان ه ئهوه ی ده‌وڵه‌مه‌ند و ی فیكری��� ی مه‌نزومه‌یه‌ك��� داده‌نرێ���ن خاوه‌ن��� ی ی شتراوس ل ه لێكدانه‌و‌ه ی خۆیانن ،لیڤ ی ئه‌خالق دیسپلینكراو ی ی كۆمه‌ڵگ��� ه نائه‌وروپییه‌كاندا ئهوه ی ئه‌فس���انه‌كان بونیاد ی نین، ی خوراف روونكردووه‌ت���هوه ك ه ئهوان ه ئه‌فس���انه‌گه‌لێك ی مه‌عریفین )14(.ئه‌مه‌ش به‌ڵكو كۆمه‌ڵ ه بنه‌ما و سس���تمێك ی جه‌وهه‌ریی ه ل ه نێوان ئه‌فس���ان ه ی جیاكه‌ره‌و‌ه ی ت���ر خاڵێك ی و خورافه‌دا ،ك��� ه مه‌رج نیی ه هه‌موو ئه‌فس���انه‌یه‌ك هه‌ڵگر ی ی بێت ،ههرچهنده ش���تراوس حوكمێ ی خوراف��� ناوه‌رۆكێك ره‌های له‌و بارهیهوه داوه.
ك��� ه ده‌وترێت ئه‌فس���ان ه خوراف ه نییه ،مه‌به‌س���ت ئهوه نیی ه ی ئه‌م���رۆ ،به‌ڵكو زیاتر كه‌عه‌قاڵنیی ه به‌و پێوهره زانس���تیان ه ی ئهو ی بیركردن���هوه مه‌به‌س���ته‌ك ه له‌وه‌دای ه ك��� ه ده‌ره‌نجام ی ی مرۆڤایه‌تیی ه ب��� ه پێوهره عه‌قڵییه‌كان ی س���ه‌ره‌تا قۆناغان ه ی ی ئه‌فس���ان ه خۆیان ،خ���ۆ ئه‌گه‌ر گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك خاوه‌ن ی ئهو راس���تییه‌ی ه ك ه ئهو ی نه‌بێت ،ده‌رخه‌ر تایب���هت ب ه خۆ ی خۆی���ان نهبوون، ی بیركردنهوه گ���هل و نه‌ته‌وان ه خاوه‌ن��� ی نه‌یانتوانیو‌ه شارس���تانیه‌تیش پێك بێنن و ئه‌مه‌ش خاڵێك ی ب ه ئێستا و ئاینده‌یانه‌و‌ه ی مێژووی ه ك ه ئاس���ه‌وار نێگه‌تیڤان ه هه‌ر ده‌مێنێته‌وه.
خورافه و ئیستیبداد ی ی دروستبوون ی هه‌ر ل ه سه‌ره‌تا ئیستیبداد یه‌كێك ه له‌و به‌اڵیان ه ی ی و كۆبوونه‌وه‌ی���ان ل��� ه جوگرافیایه‌ك ی مرۆڤایه‌ت��� كۆمه‌ڵ��� ی دیاریكراودا بووه‌ت ه به‌ش���ێك ل ه چاره‌نووسیان و ره‌نگدانه‌و‌ه ی ی و كلتوور ی و ئابوور ی سیاس ی ژیان ی به‌سه‌ر زۆر بوار مه‌یدان ی زۆر له قۆناغه‌كانی ژیانیانه‌وه ههبووه. به‌شێك ی ئیستیبداد(دیسپۆتیزم) ل ه به‌رامبه‌ر زۆر حاڵه‌ت و بارودۆخ ی خه‌ڵكدا داده‌نرێت و زۆر پێناس ه ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی ژیان نێگه‌تیڤ و ه���او واتا هه‌ڵده‌گرێ���ت ك ه هه‌ریه‌كه‌ی���ان له‌ویتر خراپتره، ی ی له‌هه‌ر كار وكرده‌وه‌یه‌ك و به‌تایبه‌ت ل ه مومارهس ه تاكره‌و ی خۆسه‌پاندن ی سیاسیدا،دكتاتۆریه‌ت و شێوازه‌كان ده‌س���ه‌اڵت ی هه‌موو هه‌ڵس ی خه‌ڵك ول ه قاڵبدان به‌سه‌رژیان و چاره‌نووس ی ژیانیان له‌ناو ئهو چوارچێوه‌یه‌دا ك ه و ك���ه‌وت و چالكییه‌كان ی ده‌سه‌اڵت ی سیاس دكتاتۆر ده‌یه‌وێت ،توغیان و سه‌ركه‌ش��� ی ی و نه‌زان ی له‌سه‌ر توندوتیژ ی خۆ ی ده‌سه‌اڵت كاتێك پایه‌كان ی بنیات ده‌نێت ،ئه‌مانه‌و جگ��� ه له‌مانه‌ش ئهو وكۆنه‌په‌رس���ت یو ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی ژیان��� چه‌مك و حاڵه‌ت ه به‌رجه‌س���ته‌بووان ه ی ئیستیبداددا ی مرۆین ،ك ه له‌ناو فه‌رهه‌نگ ی كۆمه‌ڵگ ه سیاس��� جێگایان بووهتهوه. ده‌س���ه‌اڵت ه ئیس���تیبدادییه‌كان ده‌یانه‌وێ���ت گه‌له‌كانی���ان شوێنكه‌وته‌یان بن ل ه هه‌موو ئهو شتانه‌دا ك ه خۆیان ده‌یانه‌وێت، ی و په‌راوێزێك باوه‌ریان به‌وان ه هه‌بێت ك ه خۆیان باوه‌ریان پێیه‌ت نه‌هێڵنه‌و‌ه بۆ س���ه‌رنج و ره‌خن ه و قس���ه‌كردن ،بیروبۆچوون ی ئهو و هه‌ڵوێس���ته‌كانیان بگۆرن ئه‌گه‌ر ویس���ت و ئ���اره‌زوو
107
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی خواست و له‌و رووهوه ئیستێك نه‌كه‌ن بۆ ده‌سه‌اڵتان ه ئهوه بیركردنه‌وه‌و پرسیارێك نه‌كه‌ن ه ده‌سپێك بۆ هیچ جۆره گۆران و وه‌رچه‌رخانێك،گرنگ ئهوهی ه به‌و ئاراسته‌یه‌دا بیر بكرێتهوه ك ه ده‌س���ه‌اڵت بیرده‌كاته‌و‌ه و ئه‌وه‌ش چه‌سپاو‌ه ك ه ده‌سه‌اڵت ی ی ده‌ستوور و خواسته‌كان ی سه‌ر زه‌ویی ه و گوێرایه‌ڵ (خوا) به‌شێكه له باوه‌ری ئایینی! . ێ ئاكام یه‌كێك��� ه ل ه چه‌ك ه ی ب��� ی پروپووچ خوراف��� ه و بی���ر ی ده‌سه‌اڵت ه ئیس���تیبدادییه‌كان و له‌و ی ده‌س���ت كاریگه‌ره‌كان ی خۆیان تۆمار رێگایهوه گه‌وره‌ترین س���ه‌ركه‌وتن ب���ۆ مانه‌و‌ه ی عه‌ق ڵ و دوورخستنه‌وه‌یان له‌و پرۆس ه ده‌كه‌ن ،ده‌سته‌مۆكردن ی له‌س���ه‌ر بنیات ی خۆ ی ژیان ی هه‌نگاوه‌كان چاره‌نووسس���از‌ه ی ئهوان ه ،ئه‌مه‌ش ترسناكترین ی سه‌ره‌تا و كۆتای ده‌نێت پالن ی ی ئیس���تیبدادگه‌راكان ه ك ه به‌هۆیه‌و‌ه بارودۆخ ی ده‌ست چه‌ك ی تاكره‌وان ه مانه‌و‌ه بۆ خۆیان ده‌ره‌خسێنن و درێژه ب ه ده‌سه‌اڵت ی ی خۆیان ده‌ده‌ن ،كاتێكیش عه‌ق ڵ بوو ب ه یار و دكتاتۆران��� ه ی ماندووشیان ژێربار ی ده‌سه‌اڵتداران ،ئهو كات ه جه‌ست ه ده‌ست ی ده‌سه‌اڵت و ی كورس��� ی ده‌بن ه پارێزه‌ر ده‌خرێت و به‌ئاس���ان ئایدۆلۆژیا ئیستیبدادییه‌كان و ئهو جه‌سته‌یه‌ش هه‌ست ب ه هیچ ێ بكهوێتهوه ی ل ئازار و ژانێك ناكات ت���ا دواتر كاردانه‌وه‌یه‌ك وچاره‌نووسی ده‌سه‌اڵته دكتاتۆره‌كان بخات ه مه‌ترسییه‌وه. ی ی گه‌الن ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی سیاس ئیستیبداد وه‌ك به‌شێك ل ه ژیان ی ناوه ی ناوه‌راستدا هه‌میش ه به‌و ئاراسته‌یه‌دا هه‌نگاو رۆژهه‌اڵت ی ئه‌م ناوچه‌ی ه بیرنه‌كه‌نه‌و‌ه و ئاوێت ه ب ه ك��� ه گه‌ل ونه‌ته‌وه‌كان ی هاوچه‌رخ نه‌بن، ی و ژیار ی زانست ی و ره‌وت ی شارستان كاروان ی زانس���ت و هه‌ربۆی ه ده‌بینین دواكه‌وتووترین جێگا ل ه چه‌رخ ی ی نه‌خوێنده‌وار ی ئێمه‌ی ه و رێژ‌ه ته‌كنه‌لۆژی���ادا ئه‌م ناوچه‌ی ه ی ی بووه‌ت ه س���یما و نه‌زانی���ن لهم گون���ده بچووك ه جیهانی ه ی واڵتانی ناوچه‌كه‌یه. هه‌نووكه‌ی ی سیحر و ی و ئیسالمیدا كتێبه‌كان ی عه‌ره‌ب ێ ل ه واڵتان ل ه هه‌ند ێ ده‌درێت ی پ ی به‌رباڵو ره‌واج خورافه‌و شه‌عوه‌ز‌ه به‌شێوه‌یه‌ك ی بۆ ره‌خسێنراوه ،باڵم سانسۆر له‌سه‌ر ی ئازاد و كه‌ش و هه‌وا ی و زانس���تییه‌كان داده‌نرێت و رێگا ل ه چاپ و كتێب ه مه‌عریف ی ئهو كتێب و نووسینان ه ده‌گیرێت ك ه راسته‌وخۆ باڵوبوونه‌و‌ه باس له واقیعی كۆمه‌ڵگه‌ی هاوچه‌رخی ئه‌م ناوچه‌یه ده‌كات. ئ���هم ئازادیبه‌خش���ین ه ب��� ه خوراف��� ه له‌الی���هن ده‌س���ه‌اڵت ه
ی له‌الی���هن ده‌زگا ئیس���تیبدادییه‌كانه‌و‌ه و ره‌واج پێدان��� ی ی كۆمه‌ڵگ ه ره‌س���مییه‌كانیه‌وه ،ته‌نها بۆ ئهو ئامانجه‌ی ه عه‌قڵ ی بیركردنهوه ل ه ی بخاتهوه ل ه پرۆس��� ه ێ به‌نج بكات و دوور پ ی دنیا ،ك ه ی تر ی پێش���كه‌وتوو ی و گه‌الن ی خۆ ی ژیان واقیع��� ی بۆ دروس���ت ده‌كات ب ه ی بابه‌ت ئه‌مه‌ش حاڵه‌تێك ل ه به‌راورد سوودی ده‌سه‌اڵته ئیستیبدادییه‌كان ته‌واو نابێت. ی ل ه بیركردنه‌وه‌دا ی نازانس���ت ی خوراف ه و ش���ێواز به‌رده‌وامی ی له‌س���ه‌ر ی ده‌ره‌نجام ه خراپه‌ك ه به‌م ش���ێوه به‌رباڵوه‌و بینین ی كۆمهڵگه ،ئهو راستیی ه به‌رجه‌ست ه ی ژیان هه‌موو ئاس���ته‌كان ی ئهو كێش���هی ه ناكات، ده‌كات ك ه ته‌نها خوێندن چاره‌س���ه‌ر ی ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی و ئاب���وور ی سیاس��� به‌ڵك���و ده‌بێت واقیع یو ی كۆمه‌ڵگ ه بگۆردرێت،ك ه ئه‌مانه‌ش ئاماده‌س���از و كلتوور ی تاكدا ی بیركردنهوه ی وه‌رچه‌رخان و گۆرانن له‌شێواز زه‌مین ه ی و ئاسایی خۆیدا. ی زانست ب ه ئاراست ه ی ئه‌وه‌دان رژێم ه دكتاتۆر‌ه خۆس���ه‌پێنه‌كان هه‌میش ه ل ه هه‌وڵ ی گه‌له‌كانیان به‌شێوه‌یه‌ك خه‌ریك بكه‌ن ك ه ئاگایان ل ه بارودۆخ ی ی ئهوان نه‌بێت ،یان ب ه باڵوكردنه‌و‌ه ی و سته‌م و ناداد سیاس ی ی دواكه‌وتووان���ه ،یان به‌رپاكردن ی پوچگه‌رای خوراف���هو بیر جه‌ن���گ و هه‌را ئه‌م ئامانجه‌ی���ان ده‌هێننه‌دی ،ئه‌فالتوون لهم ی هێزه‌و‌ه ی ل ه رێگا ی ئیستیبداد بارهیهوه ده‌ڵێت (:ده‌سه‌اڵت ی توندوتیژیشه‌و‌ه ده‌سه‌اڵت ده‌گرێت ه ده‌ست ،هه‌روه‌ها ل ه رێگا ی ئهوه هه‌و ڵ ده‌دات یه‌كه‌م ئهو ده‌س���ه‌اڵت ه پیاده ده‌كات ،دوا ی رزگار بكات ،ده‌كه‌وێت ه ی ل ه مه‌ترسیدارترین نه‌یاره‌كان جار خۆ ی ی زۆر و ده‌ست ده‌كات ب ه دابه‌شكردن ی به‌ڵێنگه‌لێك هه‌ڵرشتن ی جه‌ماوه‌ریش خۆشه‌ویست بێت، ی له‌سه‌ر ئاست ی بۆ ئهوه زه‌و ی گه‌ل هه‌میش ه پاشان كۆمه‌ڵ ه جه‌نگێك ده‌خولقێنێت بۆ ئهوه ی ی ب ه س���ه‌ركرده‌یه‌ك هه‌بێت ،ئه‌م جه‌نگانه‌ش بار پێویس���ت ی ی ئهو باج ه گرانان ه ی هاوواڵتیان ه���ه‌ژار ده‌كات ب ه هۆ بژێو ی ی سه‌عاته‌كان ده‌یده‌ن ،ئه‌مه‌ش ناچاریان ده‌كات ب ه زیادكردن ێ ده‌كات كاتێكیان ب ه ده‌سته‌و‌ه نه‌مێنێته‌و‌ه كاركردن ك ه وایان ل بۆ بیركردنهوه وهه‌ڵگه‌رانه‌و‌ه ل ه ده‌سه‌اڵت ه ئیستیبدادییه‌كان) ( )15 ی ئیس���تیبدادگه‌راكان ده‌یخولقێنن كه‌ش و ئ���هم بارودۆخ��� ه ی ب ه پیت س���از ده‌كات بۆ خوراف ه ی له‌بار و خاكێك هه‌وایه‌ك��� ی پروپووچ و دواكه‌وتووانه.ئه‌وه‌ش زیاتر مه‌ترس���یداره‌و و بیر
108
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی قوڵت���ر دهكاتهوه ی به‌رای ی خوراف��� ه و عه‌قڵییه‌ت كاریگ���ه‌ر ی ی ئایین ی مێژوویدا خوراف��� ه مۆرك ئهوهی ه ك ه ل���ه‌زۆر قۆناغ ی له‌به‌ر ك���راوه ،رۆژئاواییه‌كان لهم ی پیرۆز پێ���دراوه و به‌رگ ی ی تاڵیان هه‌یه‌و ده‌سه‌اڵت ه ئیستیبدادییه‌كان رووهوه ئه‌زموونێك ی ی ئایین ی كه‌نیس���ه‌دا ك ه پیاوان ی خورافه‌كان ئه‌وروپا ل ه په‌نا ی ی ده‌سه‌اڵت ی مه‌س���یح و مه‌س���یحیه‌ته‌و‌ه مومارهس ه ب ه ناو ی خودایی( الحق ی ماف ی خۆیان ده‌ك���رد ،پاپاكان تیۆر ره‌ها اإللهي) یان دارش���ت ك ه به‌و پێی ه ده‌سه‌اڵتدار له‌الیه‌ن خوداو‌ه ی ی خودان و ب ه ئاره‌زوو ی ده‌كرێت و ئه‌وانیش نوێن���ه‌ر دی���ار ی تریان ی ده‌كه‌ن ،پاشان تیۆرێك خۆیان ده‌سه‌اڵتداره‌كان دیار ی ده‌كات و ده‌یخات ه ی یه‌كێك دیار داهێنا ك ه گوای ه خودا خۆ ی پاپا،ئه‌مه‌ش ێ ده‌ستتێوه‌ردان ی ده‌س���ه‌اڵت ب ه ب سه‌ر كورس ی كهل���هو كاته‌دا ل ه ی جه‌بر ب ه پشتبه‌س���تن ب��� ه فه‌لس���ه‌ف ه ی خودا پێشتر ئه‌وروپا باوبووه ،ك ه ده‌ڵێت ویس���ت و ئیراد‌ه ی نیی ه دواتر ی ره‌خس���اندووه و كه‌س بۆ ی خه‌ڵك كاروباره‌كان ویست و قسه‌یه‌كی تیایدا هه‌بێت)16(. ی ئومه‌یی ه ل ه هه‌ر ئه‌م بیروبۆچوون ه به‌ناو فه‌لس���ه‌فییه‌بوو به‌ن ی ی شه‌رعیه‌ت ی خۆیان بۆ ئهوه ی ئیسالمیدا كردیان ه رێباز مێژوو ی ێ بده‌ن ه ده‌س���ه‌اڵت ه سیاس���ییه‌كه‌یان و بیرۆك ه ی پ��� ئایین جه‌برییه‌تیان كرده ئا ید ۆ لۆ ژ ی���ا ی خۆیان ،بیرۆكه‌یه‌ك ك��� ه ده‌ڵێت :مرۆڤ ی به‌س���ه‌ر توان���ا هه‌م���وو ش���تێكدا ناش���كێت ،به‌ڵكو ئهو ناچار كراوه ل ه هه‌موو كرداره‌كانیدا ی ی توانا و خاوه‌ن��� ئاره‌زوومه‌ندان���هی ی نیی��� ه و ل ه خ���ۆ ئاس���مانه‌و‌ه هه‌موو ی ی ژیان الیه‌نه‌كان��� ی كراوه خاڵبه‌ن���د ی له‌سه‌ر وچاره‌نووس
ی تریشدا ی كراوه ،وه‌ك چۆن ل ه گیانله‌به‌ره‌كان ئه‌م زه‌ویی ه دیار ئهو خیار و ژیان ه ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه نییه!. یو ی سیاس��� ی ژیان راس���ت ه م���رۆڤ ل��� ه زۆر كات و قۆناغ��� ی واقیع ،به‌اڵم ی ئه‌مر كۆمه‌اڵیه‌تیدا ناچار كراوه ب ه قبووڵكردن ی ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت و ملكه‌چ ئهوه خودا نیی ه ئهو واقیع ه ی ده‌سه‌اڵت ه ئیستیبدادییه‌كان ه ی ده‌كات ،به‌ڵكو خود ئیستیبداد ی داسه‌پاویان ئهو ی و ده‌سه‌اڵت بۆ ش���ه‌رعییه‌تدان ب ه تاكره‌و ی بۆ ی خودا و ئایینه‌و‌ه داده‌هێنن و مرۆڤه‌كان خورافه‌ی ه به‌ناو ماوه‌یه‌ك پێو‌ه خه‌ریك ده‌كه‌ن. ()3
ئیسالم و ئه‌ركی بیركردنهوه
ی ی هه‌میش��� ه له‌هه‌وڵ ی خۆ ی ئهو فیتره‌ت ه ی مرۆڤ به‌پێ عه‌قڵ ی ئه‌وه‌ش ی ئه‌وه‌دای ه ك ه له‌ده‌وروبه‌ریدا روو ده‌دات ،دوا زانین��� ی ی به‌رێت ب ه ئه‌ودیو هه‌ر به‌رده‌وام بیرده‌كاته‌وه‌و ده‌یه‌وێت پ ه ی ی ژیان و كۆتای ی له‌دوا ی نادیارو چاره‌نووس��� بوون و جیهان ی ناو ئه‌م دونیای���ه ،ده‌یه‌وێت له‌هۆكارو ده‌ره‌نجامه‌كان ته‌مه‌ن بگات‌و له‌مه‌شدا هه‌موو كات هه‌سته‌كان نایگه‌یه‌نێت به‌وه‌اڵمێك، ی ی ئه‌م ویست و ئارهزووه لێرهدا ئایین دێت ه پێشهوه بۆ ئهوه ی درووس���ت بۆ هه‌موو ی عه‌قاڵن مرۆڤ بێنێته‌دی‌‌و لێكدانه‌و‌ه
109
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی رێگری���ش بێت له‌به‌رده‌م گه‌ران‌و ێ ئهوه ئهوان��� ه بكات ،به‌ب ی تر ده‌وتوانین ی مرۆڤه‌كه‌شدا .به‌شێوه‌یه‌ك ی زات به‌دواداچوون ی ته‌واو ده‌به‌خشێت ه ی دروست‌و وه‌اڵم بڵێین كه :دین مه‌عریف ه عه‌قڵ دهربارهی(نادیارو حاڵه‌ته غه‌یبییه‌كان)(.)17 ی ی پێویس���ت ه بۆ په‌ره‌پێدان و گه‌ش���ه‌پێدان ئایی���ن خۆراكێك ی ی راست و دروستیش رۆڵ ی ئاسمان توانا عه‌قڵییه‌كان ،ئایین
هیچ ئایین و فه‌لسه‌فه‌یه‌ك ی به‌ئه‌نداز‌هی ئیسالم بایه‌خ ی به‌كاری عه‌قڵ نهداوه ،مه‌نهه‌ج ش بیركردنهوهی عه‌قاڵنی ی له‌ئیسالمدا له‌سه‌ر بنه‌ماگه‌ل خوراف ه و وه‌هم و ئه‌فسان ه رانه‌وه‌ستاوه
ی ی رێنموونیكار ببینێ���ت ،هه‌نگاو ی ژیاندا رۆڵ��� بزووتن���هوه ی مرۆڤ ه بۆ ی ئیس�ل�امیش هاندان��� ی ئه‌م رێنموونیی ه یه‌كه‌م��� یو ی عه‌قاڵنیان ه له‌گه‌ڵ خۆ بیركردنه‌وه‌و تێرامان و مامه‌ڵه‌یه‌ك ی و هه‌روه‌ها ی ئه‌م بوون ه دنیایی ه ی دوا ده‌وروبه‌رو چاره‌نووس ی هه‌موو ئهمانهَ [ :ولَ ُه ی سه‌ره‌تاو كۆتای به‌دیهێنه‌رو خوڵقێنه‌ر
الس��� َما َو ِ أْ َ ض ُك ٌّل لَ ُه َقا ِنتُ َ ونَ .و ُه��� َو الَّ ِذي يبْدأُ ْال َخ ْل َق ثُ َّم َم ْن ِفي َّ ات َوال ْر ِ الس��� َما َو ِ أْ َ يُ ِعي ُد ُه َو ُه َو أَ ْه َو ُن َعلَ ْي ِه َولَ ُه ْال َم َث ُل أْ َ ض َو ُه َو ال ْعلَى ِفي َّ ات َوال ْر ِ ض َر َب لَ ُك ْم َم َث ً ْال َعز ُ يز ْال َح ِكي ُمَ . ال ِم ْن أَ ْن ُف ِس ُك ْم َه ْل لَ ُك ْم ِم ْن َما َملَ َك ْت أَ ْي َمانُ ُك ْم ِ َ َ ْ ُ ُ ُ ُ ُ ���ر َكا َء ِفي َما َر َزق َناك ْم َفأ ْنتُ ْم ِفي ِه َس��� َوا ٌء َت َخافو َن ُه ْم َك ِخي َف ِتك ْم أ ْن ُف َسك ْم ِم ْن ش َ ونَ .بل اتَّ َب َع الَّ ِذ َ َ َ َ ُ ْر َك َذلِ َك نُ َف ِّ يات لِ َق ْ ص ُل آْال ِ ���و ٍم ي ْع ِقل َ ِ ين ظلمُوا أ ْه َوا َء ُه ْم ِب َغي ِ ِع ْل ٍم َف َم ْن ي ْه ِدي َم ْن أَ َ اص ِر َين] روم.29-26: ض َّل اللهَُّ َو َما لَ ُه ْم ِم ْن َن ِ
ی ی ته‌ندروس���ت ی عه‌قڵ ده‌بینێت و به‌ره‌و بیركردنهوه رێنموون ده‌بات بۆ تێرامان له‌بوونه‌وه‌رو ژیان ،په‌یام ه ئاس���مانییه‌كان عه‌قڵه‌كان راده‌هێنێت و له‌وێشه‌و‌ه ئهو ده‌رواز‌ه داخراوه‌یان بۆ دهكاتهوه كه‌ده‌ره‌وه‌ی ئهوان و جیهانه‌ك هی تریش بدۆزنه‌وه. ی بیركردنهوه ی ب ه پرۆس��� ه ێ نموون ه ی ب��� ئیس�ل�ام بایه‌خێك ی بینین و ی له‌رێگایه‌و‌ه مرۆڤ بریارو ده‌ره‌نجام داوه ب���ۆ ئهوه ی بكه‌وێت ه ده‌ست، ی خۆ تێرامان و به‌گه‌رخس���تن ه عه‌قڵییه‌كان ی له‌هه‌موو بواره‌كاندا هه‌بێت، هه‌روه‌ها ئه‌فراندن و داهێنانیش ی مرۆڤ بۆ گه‌یش���تن ه ب ه مه‌جهوله‌كان ،هه‌روه‌ها بیركردنهوه ی دروس���ت بۆ مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ مه‌حسوس‌و ی میكانیزم داهێنان ی مرۆڤه‌كان ی بیركردنهوه مه‌علومه‌كاندا ،به‌واتایه‌كیتر پرۆس ه ی و قیامه‌تی ،فیزیك���یو میتافیزیكی- ی -دونیای��� ره‌هه‌ندێك��� ی به‌پیت ه بۆ تێگه‌یشتن له‌دووه‌میان هه‌یه‌و یه‌كه‌میان كێڵگه‌یه‌ك ی ی بخرێت ه كارو پرۆس ه ئه‌گه‌ر عه‌قڵ به‌ش���ێوه ته‌ندروسته‌ك ه بیركردنهوهی به‌دوادا بێت. ی ئهو ی ئاس���مانیی ه بۆ س���ه‌ر زه‌و ئیس�ل�ام ك��� ه دواپه‌یام��� ی رۆژگارو ی له‌خۆ گرتووه ك ه ده‌بێت له‌گه‌ڵ ره‌وت تایبه‌تمه‌ندیی ه
ی ی به‌كار ی ئیسالم بایه‌خ هیچ ئایین و فه‌لسه‌فه‌یه‌ك به‌ئه‌نداز‌ه ی ی گه‌یشتن به‌حه‌قیقه‌ت و وه‌اڵم ی له‌پێناو عه‌قڵ و ته‌وزیفكردن ی دروست ی عه‌قاڵن ی بیركردنهوه پرسیاره‌كاندا نهداوه ،مه‌نهه‌ج ی خوراف ه و وه‌هم و ئه‌فسان ه له‌ئیس�ل�امدا له‌س���ه‌ر بنه‌ماگه‌ل ێ رانه‌وه‌ستاوه ،به‌ڵكو له‌حه‌قیقه‌ت ه به‌رجه‌سته‌كانه‌و‌ه ده‌ست پ ی دهبێتهوه ی مرۆڤدا جێگا ی عه‌قڵ ی له‌چوارچێو‌ه ده‌كات و ئهوه ی ده‌ستپێك ،ته‌نانه‌ت له‌هه‌ستپێكراوه‌كانیشه‌و‌ه ده‌یكات ه خاڵ ی تێرامان به‌ره‌و ناهه‌س���تپێكراوه‌كان ده‌روات و ده‌یكات ه بابه‌ت و شرۆڤه‌كاری. ی عه‌قڵ ئهوهی ه ك ه له‌و ش���تان ه راده‌مێنێت له‌تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ی ی و شاراوه‌كان ی پێ ده‌كات ،پاش���ان ناواخن ه نهێن ك ه ده‌رك ی له‌س���ه‌ر بنیات ده‌رده‌هێن���ێو بریارو ده‌ره‌نجام ه كۆتاییه‌كان ی و ئه‌فس���انه‌ییه‌كان له‌نادیاره‌و‌ه ده‌نێت( ،)18دیدگا خوراف ی ی ده‌كێشن و به‌ره‌و دنیا ی وه‌هم ده‌ست پێده‌كه‌ن و وێنایه‌ك خۆی���ان و ده‌وروبه‌ر هه‌نگاو هه‌ڵده‌گ���رن ،ك ه دواجار حوكم و ی بابه‌تی‌‌و ی ده‌درده‌چ���نو بنه‌مایه‌ك بریاره‌كانی���ان ناعه‌قاڵن��� واقیعییان نابێت.
قورئان‌و پرۆس هی راهێنانی عه‌قڵ ی ی عه‌قاڵن ی بۆ مرۆڤه‌كان له‌س���ه‌ر بنه‌مایه‌ك ی قورئان خیتاب��� ی بریاردان ،چونك ه عه‌قڵ راوه‌ستاوه‌و عه‌قڵ كراوه‌ت ه سه‌نته‌ر ی گهوره ئهو به‌خشش ه ی ته‌كلیف و پابه‌ندییه‌و ئه‌گه‌ر خوا بنه‌ما ی س���ه‌نده‌و‌ه هه‌موو حوكم و ی خۆ ی ل��� ه به‌نده‌یه‌ك گه‌وره‌ی��� ه ی ی له‌س���ه‌ر هه‌ڵده‌گرێت‌و له‌گش���ت ده‌ره‌نجامه‌كان پابه‌ندییه‌ك
110
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
كارو هه‌ڵسورانه نائاساییه‌كانی ده‌یبه‌خشێت. ی س���ه‌ره‌كی ه ل ه كیان ه ی ك ه ته‌وه‌ر‌ه ئ���هم عه‌قڵ ه ئینس���انیی ه ی ی دهبێتهوه ئه‌رك ی رووب���ه‌روو ی ئیاله مرۆییه‌ك���ه‌داو خیتاب ی گ���هوره ده‌یه‌وێت ێ س���پێردراوه ،بۆیه‌خوا ی پ بیركردنهوه ی ئه‌م ئه‌رك ه گه‌وره‌یه‌و ی بدات بۆ به‌جێهێنان گه‌ش ه به‌تواناكان یو ی ده‌كات ب���ۆ گه‌یش���تن ب ه راس���ت ب���ه‌رده‌وام رێنموون��� ی ئایه‌ت ه ی حوه‌قیقه‌ت .بۆی ه ده‌بینین زۆرب ه گه‌یش���تن به‌رێباز ی عه‌قائیدییان ی و به‌تایبه‌ت ی رێنموون قورئانییه‌كان ك ه ئامانج هه‌ی ه عه‌قڵ بانگهێش���ت ده‌ك���هن بۆ وردبوون���ه‌وه‌و تێرامان ی ناوازه‌و ی م���رۆڤ وه‌ك كائینێك ی ده‌وروبه‌رو خود له‌جیهان��� ی و زانستی ی بابه‌ت ده‌یه‌وێت له‌س���ه‌ر بیركردنه‌وه‌و لێكدانه‌و‌ه ی ی كارا ی عه‌قڵێك رایبهێنێ���ت ،قورئان ده‌یه‌وێت مرۆڤ خاوه‌ن هه‌ڵس���وراوبێت له‌ناو ئه‌م بوونهوهره به‌رفراوانه‌داو هه‌میش��� ه ی درووس���ت و ی تێرامان و بیركردنهوه ی ده‌ره‌نجام بریاره‌كان زانستیان ه بێت. ی ی میكانیزمێك ی بۆ ئه‌م راهێنان��� ه گرتنه‌به‌ر ی قورئان میتۆد ی واقیع ه ی و زانس���تیی ه ك��� ه بریتیی��� ه له‌نمایش���كردن بابه‌ت ی ی ناو به‌رجه‌سته‌كه‌و الیه‌ن ه سه‌یرو سه‌رسورهێنه‌رو ناوازه‌كان ی عه‌قڵ كه‌مه‌ندكێش بكات بۆ بیركردنهوه ل ه الیه‌ن‌و ب���ۆ ئهوه ی ی ئهو ره‌هه‌ندو الیه‌ن ه نادیاران ه ی تری ،به‌تایبه‌ت ره‌هه‌نده‌كان ی ورد ك ه به‌و بیركردنه‌وه‌و تێرامان ه ده‌رده‌كه‌ون ،باس���ه‌رنجێك له‌مه‌غزاو مه‌به‌ستی ئه‌م ئایه‌ته پیرۆزانه بده‌ین. ی ی قورئاندا بۆ ئه‌دا ی بانگه‌ش ه له‌ناو س���یاق ه جۆراوجۆره‌كان بیركردنهوه ده‌بینین چه‌ندین شێواز بهكارهاتووه ،دیارترینیان ی دیاردهو س���وننه‌ت ه ی باس���كردن فه‌رمان ه ب ه بیركردنهوه دوا ی به‌س���ه‌رهات و ی گێرانه‌و‌ه كه‌ونیی���هكان ،هه‌روه‌ها ل���ه‌دوا ی زیاتر ی گه‌ل ه پێش���ینه‌كان ،ب���ه‌اڵم ئهوه ی ژیان رووداوه‌كان ی عه‌قڵه‌كان ی بۆ كه‌مه‌ندكێشكردن ی قورئانی بووه‌ت ه به‌رنامه‌یه‌ك ی ی بیركردنهوه ،بریتیی ه ل ه پێشاندان ی ئه‌داكردن ب ه مه‌به‌س���ت ی و ئینس���انیی ه به‌رجه‌س���ته‌و بینراوه‌كان و مه‌ش���هه‌د‌ه كه‌ون ی و الیه‌ن ه سه‌رسورهێنه‌ره‌كانیان: ئاماژه‌دان به ناوازه‌ی ْص ُر َ ون]الذاريات.21: [ َو ِفي أَ ْن ُف ِس ُك ْم أَ َفال تُب ِ ُ الث َذلِ ُك ُم اللهَُّ ْ ُُ ُ ات َث ٍ ون أُ َّم َها ِت ُك ْم َخ ْلقاً ِم ْن َب ْع ِد َخ ْل ٍق ِفي ُظلُ َم ٍ [يخلقك ْم ِفي بُط ِ َرب ُ ص َر ُف َ ون]الزمر.6: ُّك ْم لَ ُه ْالم ُْل ُك ال إِلَ َه إِ اَّل ُه َو َفأَنَّى تُ ْ الس��� َما َو ِ أْ َ ض َو ْ الف اللَّي ِ َّ ار َو ْال ُف ْل ِك الَِّتي [إِ َّن ِفي َخ ْل ِق َّ اخ ِت ِ ات َوال ْر ِ ْل َوالن َه ِ
الس َما ِء ِم ْن َما ٍء َفأَ ْحيا اس َو َما أَ ْن َز َل اللهَُّ ِم َن َّ َت ْج ِري ِفي ْال َب ْح ِر ِب َما ي ْن َف ُع النَّ َ ب ِه أْ َ ال ْر َ اب يف ِّ ض َب ْع َد َم ْو ِت َها َو َب َّث ِفي َها ِم ْن ُك ِّل دَابَّ ٍة َو َت ْ ياح َو َّ ص ِر ِ الس َح ِ ِ الر ِ أْ َ يات لِ َق ْو ٍم ي ْع ِقلُ َ ُس َّخ ِر َبي َ ون]البقرة.164: ْن َّ ض آَل ٍ ْالم َ الس َما ِء َوال ْر ِ اخ ِت اَل ُ يت َولَ��� ُه ْ ف اللَّي ِ َّ ُح ِيي َويُ ِم ُ ���ار أَ َف اَل َت ْع ِقلُ َ ون] [ َو ُه َو الَّ��� ِذي ي ْ ْل َوالن َه ِ المؤمنون.80 ِّن أَ ُنف ِس ُ [ َو ِم ْن آيا ِت ِه أَ ْن َخلَ َق لَ ُكم م ْ اجا لَِّت ْس ُكنُوا إِلَ ْي َها َو َج َع َل َب ْي َن ُكم ���ك ْم أَ ْز َو ً آليات لَِّق ْو ٍم ي َت َف َّك ُر َ ات ونَ .و ِم ْن آيا ِت ِه َخ ْل ُق َّ َّم َو َّد ًة َو َر ْح َم ًة إِ َّن ِفي َذلِ َك ٍ الس َما َو ِ َ اخ ِت ُ ض َو ْ آليات لِّْل َعالِ ِم َ ينَ .و ِم ْن الف أَْل ِس َن ِت ُك ْم َوأَْل َوا ِن ُك ْم إِ َّن ِفي َذلِ َك ٍ َواأل ْر ِ آيا ِت ِه َم َنام ُ ُكم ِباللَّي ِ َّ ار َوا ْب ِت َغا ُؤ ُكم مِّن َف ْ آليات لَِّق ْو ٍم ضلِ ِه إِ َّن ِفي َذلِ َك ٍ ْل َوالن َه ِ ُونَ .و ِم ْن آيا ِت ِه يُر ُ يس��� َمع َ الس َماء َماء يك ُم ْال َب ْر َق َخ ْو ًفا َو َط َمعًا َويُ َن ِّز ُل ِم َن َّ ْ ِ ُحيي ب ِه َ األ ْر َ آليات لَِّق ْو ٍم ي ْع ِقلُ َ ونَ .و ِم ْن آيا ِت ِه ض َب ْع َد َم ْو ِت َها إِ َّن ِفي َذلِ َك ٍ َفي ْ ِ ِ َع َو ًة م َ َ األ ْر ُ َ الس َماء َو َ َع ُ اك ْم د ْ ض إِ َذا أَنتُ ْم ْر ِه ثُ َّم إِ َذا د َ أَن َت ُقو َم َّ ِّن األ ْر ِ ض ِبأم ِ
الس��� َما َو ِ َ ض ُك ٌّل لَّ ُه َقا ِنتُ َ َت ْخ ُر ُج َ ونَ .و ُه َو الَّ ِذي ونَ .ولَ ُه َمن ِفي َّ ات َواأل ْر ِ يبْ���دَأُ ْال َخ ْل َق ثُ َّم يُ ِعي ُد ُه َو ُه َو أَ ْه َو ُن َعلَ ْي ِه َولَ ُه ْال َم َث ُل َ ات األ ْعلَى ِفي َّ الس��� َما َو ِ َ َّث ً ض َر َب لَ ُكم م َ ض َو ُه َو ْال َعز ُ يز ْال َح ِكي ُمَ . ال ِم ْن أَ ُنف ِس ُك ْم َهل لَّ ُكم مِّن َواأل ْر ِ ِ ���ر َكاء ِفي َما َر َز ْق َن ُ اك ْم َفأَنتُ ْم ِفي ِه َس َواء َت َخ ُافو َن ُه ْم مَّا َملَ َك ْت أَ ْي َمانُ ُكم مِّن ُش َ اآليات لِ َق ْو ٍم ي ْع ِقلُ َ ون]الروم.28-21: ص ُل َك ِخي َف ِت ُك ْم أَ ُنف َس ُك ْم َك َذلِ َك نُ َف ِّ ِ ون ِم ْن ُدون هَّ اللِ َما ال ي ْن َفع ُ اليض ُّر ُك��� ْم أُ ٍّ ُك ْم َش���يْئاً َو ُ [أَ َف َت ْعبُ��� ُد َ ف لَ ُك ْم َولِ َما ِ ون ِم ْن ُدون هَّ اللِ أَ َفال َت ْع ِقلُ َ َت ْعبُ ُد َ ون]األنبياء.67: ِ ات َو أْ َ ال ْر َ ض َو َما َب ْي َن ُه َما إِ اَّل [أَ َولَ ْم ي َت َف َّك ُروا ِفي أَ ْن ُف ِس ِه ْم َما َخلَ َق اللهَُّ َّ الس َما َو ِ ِب ْال َح ِّق] سورة الروم.8 َ [ك َذلِ َك يُ َبي ُ اآليات لَ َعلَّ ُك ْم َت َت َف َّك ُر َ ون]البقرة.219 : ِّن اللهَُّ لَ ُك ُم ِ َْ صص َ ص لَ َعلَّ ُه ْم ي َت َف َّك ُر َ ون]األعراف.176 : ص َ الق َ [فاق ُ ِ الس��� َم َو ِ أْ َ ض َو َما َخلَ َق اللهَُّ ِم ْن َش ْي ٍء] وت َّ [أَ َولَ ْم ي ْن ُظ ُروا ِفي َملَ ُك ِ ات َوال ْر ِ األعراف .185 َ أْ َ [أَ َولَ ْم َ َ ُ ْ ض ْال ُج ُر ِز َفنُ ْخ ِر ُج ِب ِه َز ْرعاً َت ْأ ُك ُل ير ْوا أنَّا َن ُس���وق ال َما َء إِلى ال ْر ِ ْص ُر َ ون] السجدة.27 ِم ْن ُه أَ ْن َعا ُم ُه ْم َوأَ ْن ُف ُس ُه ْم أَ َفال يُب ِ أْ صبًّا ُث َّم َش َق ْق َنا أْ َ َ ال ْن َس ُ ال ْر َ ض َشقًّا ص َب ْب َنا ْال َما َء َ ان إِلَى َط َعا ِم ِه أَنَّا َ [ف ْلي ْن ُظ ِر ِ ال َحدَا ِئ َق ُغ ْلباً َفا ِك َه ًة َوأَبّا َم َتاعاً ً َْ ً ُ ً ْ ً ََْ ْ َ فأن َبت َنا ِفي َها َحبًّا َ ِع َنبا َوقضبا َ َزيْتونا َو َنخ َ لَ ُك ْم َو َ ل ْن َعا ِم ُك ْم] أِ أْ ���ق ْق َنا َ َ ْ ْ ُ إْ صبًّا .ثُ َّم َش َ ال ْن َس ُ ال ْر َ ض ص َب ْب َنا ْال َما َء َ ���ان إِلَى َط َعا ِم ِه .أَنَّا َ [فلينظ ِر ِ َش ًّ ���قاَ .فأَ ْن َب ْت َنا ِفي َها َحبًّاَ .و ِع َنبًا َو َق ْ ضبًاَ .و َزيْتُو ًن���ا َو َن ْخ اًلَ .و َحدَا ِئ َق ُغ ْلبًا. اعا لَ ُك ْم َو َ َو َفا ِك َه ًة َوأَبًّاَ .م َت ً ل ْن َعا ِم ُك ْم]عبس.32-24: أِ
ی پیرۆز ئ���هو حه‌قیقه‌ت ه ی تر ب���هم ئایه‌تان���هو ده‌یان ئایه‌ت��� ی ئیس�ل�امیی ه به‌رجه‌ست ه ده‌بێت ك ه بیركردنه‌وه‌و به‌گه‌رخستن
111
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ئاینییه ،له‌به‌رامبه‌ر ی گهوره ی راگه‌یه‌نراو عه‌ق���ڵ فه‌ریزه‌یه‌ك ی و زانس���تیدا دۆگمابوون ی عه‌قاڵن ی و بیركردنهوه عه‌قڵگه‌رای ی خوایی‌‌و و گومرایی‌‌و سه‌رلێشێوان دێت ،پاشان لێپێچینه‌و‌ه ی ئهو ی به‌دوادا دێ���ت ،جگ ه له‌و‌ه ی ئاخیره‌تیش��� ی رۆژ س���زا ی خۆیان ناكه‌ن و بیركردنه‌وه‌و رووانینیان ی كار به‌عه‌قڵ كه‌سان ه بۆ هیچ پێشهات و حاڵه‌تێك نیی ه ب ه خراپتر له‌ئاژه‌ڵ وه‌سفیان ده‌كات.
ئیجتیهاد به‌رهه‌می بیركردنهوهی زانستییه
ی ی به‌و‌ه نهكردووه ك ه مرۆڤ ته‌نها له‌كاروباره‌كان ئیسالم فه‌رمان دنیای���دا بیر بكات���هوه ،به‌ڵكو ل���ه‌وه‌ش زیاتر رۆیش���تووه‌و ی له‌به‌رده‌م بیركردنه‌وه‌دا وااڵ كردووه‌و ی ئاینیش��� ده‌روازه‌كان ی كرده عه‌قڵییه‌كانه‌و‌ه ئهو پرۆس��� ه فیقهیی ه به‌رهه‌م له‌رێ���گا ی ی له‌زانست ی وبنه‌ماكان ی ئیسالم ی ده‌وترێت فیقه هاتووه ك ه پێ ی كراون ،وات ه زانایان ب ه بیركردنهوه له‌ده‌الله‌ت ئوسوڵدا دیار ی خوێندنه‌وه‌یان ی ده‌ق ه پیرۆزه‌كان دوا و مه‌به‌س���ت و مه‌غزا ی مه‌سه‌ل ه شه‌رعییه‌كانیان دۆزیوهتهوه ،ئیسالم ئهو چاره‌سه‌ر ی ده‌كه‌ن، ئوسولیه‌ت ه كۆنكریتیی ه نیی ه ك ه عه‌لمانییه‌كان باس ی حاڵه‌ته‌كاندا بنه‌ماو مه‌رجه‌عێك هه‌ی ه زانایان راست ه له‌زۆرب ه ی قورئان و فه‌رمووده‌یه، ی ده‌گه‌رێنه‌و‌ه ك ه ده‌ق ه پیرۆزه‌كان بۆ ی بیركردنه‌وه‌و ب���ه‌اڵم حوكم و بری���ار‌ه دینییه‌كان به‌فلت���ه‌ر ێ ده‌په‌رێت ،به‌م پرۆس���ه‌یه‌ش ی زاناكان له‌و دهقان ه ت تێرامان ده‌وترێت (ئیجتیهاد). ی ئیسالم (موحه‌ممه‌د ئیقباڵ) ی گهوره ئیجتیهاد وه‌ك بیریار ی حه‌ره‌كه‌ت ه له‌ئیسالمداو ی مه‌بده‌ئ ده‌ڵێت بنه‌ماو چه‌سپێنه‌ر ی ئه‌م جوڵ ه ئیقب���اڵ ئهوه دووپ���ات دهكاتهوه ك ه راوه‌س���تان ی شكست ی رابردوودا هۆكار ی چه‌ند سهده ئیجتیهادیی ه له‌ماو‌ه و راوه‌ستانی گه‌ش هی ژیارییه له‌ژیانی مسوڵماناندا( .)19 ی بیركردنهوه ل���هم ئایین ه پیرۆزه‌دا ل���ه‌وه‌دا زیاتر بایه‌خ��� ی زانس���تیانه‌یدا له‌گه‌ڵ ده‌رده‌كه‌وێت ك ه موجته‌هید له‌مامه‌ڵ ه ی ده‌ق و ئوس���وڵ ه دینییه‌كاندا ئه‌گه‌ر ئامانج ه ش���ه‌رعییه‌ك ه ی ده‌س���ت ده‌كه‌وێت ،ب���ه‌اڵم ئه‌گه‌ر پێكا ئه‌وا دوو پاداش���ت ی ماندویوون و ی هه‌ر هه‌ی ه ك ه پاداش���ت نه‌یپێ���كا پاداش���تێك ی چاره‌س���ه‌ر و ی ل ه بیركردنه‌وه‌و گه‌رانیدا به‌دوا جوهده‌كه‌یه‌ت ی شه‌رعیدا. بریارێك ی مێژوو توێژینهوه ی ئیجتیهاد ل ه ئیس�ل�امدا به‌درێژای پرۆس ه
ی ده‌وڵه‌مه‌ند كردووه‌و لهم رووهوه چه‌ندین ی و فیقیهییه‌كان ئایین ی دروس���ت بووه ،جگ��� ه له‌و هه‌موو فیرقه‌و ی فیقه قوتابخان ه ی ی ئیسالم و شارستانیه‌ته‌ك ه ی ناو مێژوو تایف ه جۆراوجۆران ه ی ی بیركردنه‌وه‌و مومارهس��� ه ك ه ئهوه ده‌س���ه‌لمێنێت ئ���ازاد ی ته‌واو ی ئیسالمیدا به‌شێوه‌یه‌ك ی له‌كۆمه‌ڵگ ه ده‌ره‌نجامه‌كانیش ده‌سته‌به‌ر كراوه. ی زمان ه س���امییه‌كان ل ه ی زانس���ت ی بوار (هۆرتن) پس���پۆر یو ی ئیس�ل�ام ی بیرو هزر ی (بۆن) دهربارهی گه‌ش��� ه زانكۆ ی ی ئیسالمیدا ئاماژ‌ه بۆ راستییه‌ك ی له‌ناو ژیار به‌رجه‌سته‌بوون ی مس���وڵمانان ده‌كات، ی و فه‌رهه‌نگ ی فیكر ی ناو ژیان بابه‌ت��� ی ی ئاینیی ی س���ه‌د فیرق ه ی نزیك ه ی بوون ل���هو رووهوه نموون ه ی نێوان ساڵی800تا ساڵی 1100دروست ده‌هێنێته‌و‌ه ك ه له‌ماو‌ه ی ی له‌فیكر ی مرون���هت و نه‌رم ب���وون ،ئه‌مه‌ش ده‌كات ه به‌ڵگ ه ی داوه‌ت��� ه بیركردنه‌وه‌و ئیس�ل�امیدا ك ه تا ئ���هو راده‌ی ه ئازاد مومارهس هی دیدگاو بۆچوونه‌كانی ئه‌وانه( .)20
ئیسالم له‌به‌رامبه‌ر خورافه‌دا
ی ی ئیسالم(صلی الله علی ه وسلم) دوا په‌یام كاتێك پێغه‌مبه‌ر ی ی عه‌ره‌بدا راگه‌یان���د رووبه‌روو ی له‌نیوه‌دوورگ��� ه ئاس���مانی ی ژینگه‌ی���ه‌ك بوویه‌و‌ه ك��� ه هه‌م���وو بنه‌م���ا عه‌قائیدییه‌كان له‌س���ه‌ر خوراف ه راوه‌س���تابوو ،ئهوان زه‌لیل و سه‌رشۆربوون ی تر دایانتاشی بوو، له‌به‌رده‌م بتێكدا ك ه خۆیان له‌به‌ردو ش���ت له‌كاتێكدا عه‌ق���ڵ و بیركردنهوه مرۆییه‌كه‌ش���یان له‌به‌رامبه‌ر ی ی بوونه‌وه‌رو ش���ێوه رێكخراوه سه‌رسورهێنه‌ره‌كه‌ش گه‌وره‌ی ی به‌توانا هه‌ی ه ی گه‌یاندبوون ك ه به‌دیهێنه‌رێك ب���هو ده‌ره‌نجام ه ی درووست ی و ئاس���مانه‌كان ی گه‌وره‌ی ه و ئه‌وان‌و زه‌و ك ه خوا كردووه، ات َو أْ َ ال ْر َ َ ُ ُ َ َ ُن ْال َعز ُ يز ْال َعلِي ُم] [ َولَِئ ْن َسأَ ْل َت ُه ْم َم ْن َخلَ َق َّ الس َما َو ِ ض ليقول َّن َخلقه َّ ِ
الزخرف.9: ���ل لِ َمن أْ َ [ق ْ ُ ُونَ .س ُ ال ْر ُ ���يقولُ َ ض َو َم ْن ِفي َه���ا إِ ْن ُك ْنتُ ْم َتعْلَم َ ون للِهَِّ ُق ْل أَ َف اَل ِ السبْع َو َر ُّب ْال َع ْر ْ يمَ .س ُيقولُ َ َت َذ َّك ُر َ ون ونُ .ق ْل َم ْن َر ُّب َّ الس َما َو ِ ِ ش ال َع ِظ ِ ات َّ ِ ونُ .ق ْل َم ْن بي ِد ِه َملَ ُك ُ ُ ِّ للِهَِّ ُق ْل أَ َف اَل َتتَّ ُق َ ار ُج ُ ُج ُ ير َو اَل ي َ وت كل َش ْ���ي ٍء َو ُه َو ي ِ ِ ُونَ .س ُ ون للِهَِّ ُق ْل َفأَنَّى تُ ْس َح ُر َ ���يقولُ َ َعلَ ْي ِه إِ ْن ُك ْن ُت ْم َتعْلَم َ ون]المؤمنون-84: .89 ات َو أْ َ ���خ َر َّ ض َو َس َّ ال ْر َ ْس َو ْال َق َم َر [ َولَِئ ْن َس���أَ ْل َت ُه ْم َم ْن َخلَ َق َّ الشم َ الس��� َم َو ِ الر ْز َق لِ َم ْن َ لَ ُيقولُ َّن اللهَُّ َفأَنَّى ي ْ ُؤ َف ُك َ يشا ُء ِم ْن ِع َبا ِد ِه َو ْيق ِد ُر ْس ُ���ط ِّ ون .اللهَُّ يب ُ
112
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا لَ ُه إ َّن هَّ اللَ ِب ُك ِّل َش ْ���ي ٍء َعلِي ٌمَ .ولَِئ ْن َسأَ ْل َت ُه ْم َم ْن َن َّز َل ِم َن َّ ی ی و به‌تاڵیان تێپه‌راند ،توانییان ره‌وت ی خوراف��� الس َما ِء َما ًء َفأَ ْحيا بیركردنهوه ِ أْ ب ِه َ ال ْر َ ض ِم ْن َب ْع ِد َم ْو ِت َها لَ ُيقولُ َّن اللهَُّ ُق ِل ْال َح ْم ُد للِهَِّ َب ْل أَ ْك َث ُر ُه ْم اَل ي ْع ِقلُ َ ی بگۆرن‌و شارس���تانیه‌تێكیان بنیات نا ك ه ی مرۆڤایه‌ت ون] مێژوو ِ العنكبوت.63-61: ی داهێنه‌ران ه ی و بیركردنهوه ی زانس���ت ی عه‌قڵ له‌س���ه‌ر بنه‌ما ی موش���ریكه‌كان ئه‌وه‌بوو ك ه بیركردنه‌وه‌یه‌ك به‌اڵم كێش��� ه ی دامه‌زرا. ده‌ره‌نجام و وت هی كۆتایی: ی دابراو ل ه عه‌قڵ و لۆژیكیان بۆ ئ���هو خوا به‌توانای ه خوراف��� هه‌ب���وو كه‌نادیاره‌و ب یو ی ئه‌وه‌دای ه ل ه خۆ ێ ش���ه‌ریكه ،ئه‌م دوو س���یفه‌ته‌ش ك ه مرۆڤ به‌و‌ه ناسراوه ك ه هه‌میش ه ل ه هه‌وڵ ی ئهوان وه‌ك كه‌موكورت ی په‌روه‌ردگارن ال ی گه‌وره‌ی نیشان ه ی ێ بگات ،لهم پێناوه‌شدا تێكۆشاو‌ه و به‌پێ ی ت ی ده‌ورووبه‌ره‌ك ه ی ئ���ه‌وان ئهو نادیار ی خوراف وه‌رگیراب���وو ،بۆی ه عه‌قڵیه‌ت ی ناوه ،ده‌توانین بڵێین ی هه‌ن���گاو ی خۆ ی و توان���ا مه‌عریفییه‌كان ێ هاوه‌ڵییه‌یان به‌داتاش���ین ب ی ی قۆناغ��� ه مێژووییه‌كان ی ب ه تێپه‌راندن ی ب ه گش���ت ی بتێك له‌به‌رچ���اودا بۆ خۆیان مرۆڤایه‌ت چاره‌سه‌ر كردبوو ك ه شه‌ریك ی ی ژیان ی یه‌كه‌كان ی ئه‌زموون ه یه‌ك ل��� ه دوا ی و بینین ی خوایه‌و له‌و نزیكیان دهكاتهوه .ته‌مه‌ن��� [ َما َن ْعبُ ُد ُه ْم إال لِي َُق ِّربُو َنا إلَى هَّ اللِ ُز ْل َفى] الزمر.3: ی بۆ ی زانستیان ه ی زۆر به‌ره‌و پێشهوه چووه و بینین سه‌ر زه‌و ِ ِ ی ژیان و بوونه‌وه‌ر په‌یدا كردووه ،له‌گه‌ڵ له‌به‌رامب���ه‌ر ئه‌م بیركردن���هوه خورافیه‌دا قورئان هه‌میش��� ه زۆرێك ل ه رواڵه‌ته‌كان ی ده‌كردن‌و به‌به‌ڵگ ه ی دادگای ی و زانست ی عه‌قاڵن به‌شێوه‌یه‌ك ی بۆ ی زانست ی ئه‌م پێش���كه‌وتن ه به‌رچاوه‌دا جۆرێك ل ه هۆشیار ی ئهوان ی خوراف ی بیرۆك ه ی و بابه‌ت لۆژیك ی دروست بووه و ئهو هۆشیاریی ه ته‌نها په‌یوه‌ست ی ئاسای ی پووچه‌ڵ دهكردهوه ،مرۆڤ هه‌موو جه‌نگ و ملمالنێك ه ی ئیسالم له‌وه‌دا كورت كرابوویهوه نهماوهتهوه به زانا و پسپۆره‌كانه‌وه. ێ هاوه‌ڵ ی تاك و ته‌نه���او ب ك��� ه ئهوان دان بنێ���ن به‌به‌بوون ی ی كۆمه‌ڵگ ه دواكه‌وتووه‌كان به‌د ی ئه‌م هۆشیاریی ه هێش���تا ال خالیقداو بڵێن(الال��� ه االالله) ،بۆ ئ���هوه ی ی بیركردنهوه به‌و ش���ێوه كالسیكیان ه ی له‌دونیاو دوا رۆژدا نه‌هاتوو‌ه و رێبازه‌كان رزگاری���ان ببێت[يا أَُّي َها النَّ ُ اس ُ ،قولُوا َ :ال إِلَ��� َه إِ َّال اللهَُّ تُ ْفلِ ُحوا] رواه قۆناغ ه كۆنه‌كان ماوهتهوه ،له‌س���ه‌ر سۆز و هه‌ڵچوون و به‌ده‌ر احمد. ێ ده‌كه‌ن ،ده‌توانین ی زانس���تیان ه ژیان به‌ر ل ه بیركركردنه‌و‌ه رزگاربوون ی بریاردان ی ئهوان له‌دونی���ادا گه‌رانه‌وه‌ی ه بۆ عه‌قڵ و لۆژیك‌و ئه‌م ه راس���ته‌وخۆ ل ه په‌روه‌رده‌و سیاسه‌ت و شێواز ی تێپه‌راندن ده‌ره‌نجامه‌ك ه ی خورافه‌ی ه ك ه به‌س���ه‌ر بیركردنهوه و پرۆژه بازرگانییه‌كانیشدا ببینینین. ی پێغه‌مبه‌ر ی و دنیاییه‌كانیاندا زاڵ بووبوو ،پێداگ���ر دین��� ی س���یێیه‌م ی جیهان ی كوردیش وه‌ك به‌ش���ێك ل ه گه‌الن ی ئێم ه ئیسالم(صلی الله علی ه وسلم) له‌سه‌ر ته‌وحیدو ره‌تكردنه‌و‌ه ێ قهواره ،له‌گه‌ڵ ئهو قه‌یران ه ی ب��� ی په‌راوێزخراو ی ونه‌ته‌وه‌یه‌ك ی گرتبوو ك ه ته‌وحید وه‌رچه‌رخان ش���یرك ،له‌وێو‌ه سهرچاوه ی بیركردنه‌وه‌م���ان ل ه هه‌موو ی فیكریی���ه‌دا ده‌ژی���ن ك ه ئاس���ت ی ئهوان���دا درووس���ت ده‌كات و ئاس���ۆكان گ���هوره له‌ژیان��� ی كردووه، ی و كلتوورییه‌و‌ه دروس���ت ی كۆمه‌اڵیه‌ت��� ی روویه‌ك��� بیركردنه‌وه‌یان به‌جۆرێك رووناك و فراوان ده‌كات ك ه كاریگه‌ر ی بیركردنه‌وه‌دا له‌و زاكیر‌ه مێژووییه‌و‌ه ی ئێم ه له‌ئاس���ت ی قه‌یران ی ژیان ی له‌س���ه‌ر ره‌وت ته‌واو ێ ده‌كات ك ه ل ه زۆر رووهوه خاڵیی ه له‌و كه‌ڵكه‌بوون ه ی ئهوان و كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان هه‌بێت ،ده‌ست پ ی ئاس���ان نه‌بوو ،چونك ه كلتوور ئه‌مه‌ش كارێك ی له‌سه‌ره‌تاو‌ه باس���مان كرد و ده‌بێت ه بنه‌مایه‌ك ی باوباپیران و ئه‌زموونیی ه ی عه‌قاڵن ی ئهوان رێگربوو له‌به‌رده‌م بانگه‌واز ی دۆگما عه‌قڵ��� ی ی و هاوچه‌رخانه،چونك ه بیركردنهوه ی زانست ی بۆ بیركردنهوه ی ده‌وڵه‌مه‌ند ل ه ی ب ه زاكیره‌یه‌ك پێغه‌مبه‌ردا(صلی الله علی ه وسلم) ،ئه‌وه‌بوو به‌هه‌موو شتێك بابه‌تیان ه و زانستیان ه پێویست ی زهنیی ه ی پێش���ین هه‌یه ،زاكیره‌ش بوونێك رازیبوون ته‌نها به‌و وش���هو ده‌ربرین��� ه عه‌قائیدیی ه نه‌بێت ك ه ئه‌زموون و زانیار ی هه‌م���وو بۆچوون ه وه‌س���هن ی هه‌ڵوه‌ش���اندنه‌و‌ه بنه‌م���ا ی و ك��� ه عه‌قڵ تیایدا ئه‌زموون و تاقیكردنه‌وه‌كان رێك ده‌خات و خورافییه‌كانیان بوو. ی زانیارییه‌كان و دواتر كاریان ده‌یكات ه بانكێك بۆ هه‌ڵگرتن��� ی راس���ت كاتێكیش رازیبوون‌و عه‌قڵیان به‌روو ی و حه‌قیقه‌تدا له‌سه‌ر ده‌كرێت له پرۆس هی بیركردنه‌وه‌دا. كرای���ه‌وه‌و باوه‌ری���ان به‌ته‌وحی���دو په‌یام��� ی زۆر كار له‌س���ه‌ر س���ۆز ی تا راده‌یه‌ك ی رۆژهه‌اڵت ی ئیس�ل�ام هێناو به‌اڵم عه‌قڵ
113
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی نامێنێت ،هه‌ر بۆی ه ده‌كات ك ه لهم نێوه‌نده‌شدا عه‌قڵ حزوور ی ی زانیارییه‌كان ی بیركردنه‌وه‌دا ناگه‌رێته‌و‌ه بۆ بانك ل ه حاڵه‌ته‌كان ی خاوه‌ن ناوه‌رۆك ه ب ه ئه‌زموون ه كه‌ڵه‌ك ه ی مێژووی ك ه زاكی���ره ی و كۆمه‌ڵگه‌ك هی،چونك ه ل ه بنه‌ره‌تدا ی خۆ ی رابردوو بووه‌كان ی ی هه‌یه .قبووڵكردن و ره‌تكردنه‌و‌ه ی خاڵ ئهو زاكیره‌ی ه بوونێك ی بارودۆخ ه هه‌نووكه‌ییه‌كان و ێ بیركردنه‌وه‌و هه‌ڵس���ه‌نگاندن ب ی پێوهره كۆنه‌كان و مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ پێشهات ه نوێیه‌كان ،به‌پێ عه‌قڵییه‌تی بیركردنهوهی به‌رایی بهرێوه ده‌چێت. ی ی كاتێك باس ل��� ه بونیاد ی كۆمه‌ڵناس��� زۆرێ���ك ل ه زانایان ی ئێم ه ده‌كه‌ن ،ئاماژ‌ه به‌و راستیی ه ی ئه‌م ناوچه‌ی ه كۆمه‌اڵیه‌ت ی ی كۆمه‌ڵگ��� ه خاوه‌ن ی ده‌س���ته‌جه‌مع ده‌ده‌ن ك��� ه عه‌قڵیه‌ت ی ی هه‌ڵگر ی س���اد‌ه و س���ه‌ره‌تایی ه و ناوه‌رۆكه‌ك��� ه بونیادێك محمد اقباڵ الهوری
ی بیركردنهوه ی شێواز ی خێڵه‌كیانه‌یه ،به‌و مانای ه تایبه‌تمه‌ند ی ژیان لهم كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا له‌س���ه‌ر ی بزووتنهوه و به‌رێوه‌چوون ی بیركردنهوه ی پرۆس��� ه ی خێڵه ،ئهو عه‌قڵ ه ی عه‌قڵ��� بنه‌ما ی ی س���ه‌رۆك خێڵ و تاك ته‌نها رۆڵێك تیایدا دراوه‌ت ه ده‌س���ت ی ی په‌راوێز خ���راوه و بیركردنهوه ی هه‌ی��� ه و عه‌قڵ میكانیك��� ی ی ژیان راگیراوه ،هه‌ر له‌س���ه‌ر ئ���هو بنچینه‌ی���ه‌ش بواره‌كان كۆمهڵگه دارێژراوه‌ته‌وه. ی ی و ئیس�ل�ام ی عه‌ره‌ب ی دنی���ا ئه‌م حاڵه‌ت ه له‌س���ه‌ر ئاس���ت ی ئاش���كرا و به‌رجه‌س���ت ه ده‌بینرێت و هه‌رئه‌مه‌ش ه به‌ش���ێوه ی ریفۆرمخوازانه‌دا، بووه‌ت ه رێگ���ر له‌به‌رده‌م ه���ه‌ر هه‌وڵێك��� ی مۆدێرن ی ده‌وڵه‌ت ی گهوره و فۆرم ده‌وڵه‌ت بریتیی ه ل ه خێڵێك ی ی وهرگرتووه ،س���ه‌رۆك سه‌رده‌س���ت ه و كارێزما و هاوچه‌رخ ێ به‌رامب���ه‌ر‌ه و كاتێك ئهو وتی ،ئه‌وا هه‌موو گه‌ل ب ی به‌عس ی رژێم ده‌بێت هه‌ر ئهوه بڵێ���ت ،لۆژیكه‌ك ه ی ی سیاس دیارترین نموونه‌ی ه ك ه كرابووی ه فه‌لسه‌ف ه ی عێراق ی بۆ هه‌موو گه‌الن ی رۆش���نبیر و كۆمه‌اڵیه‌ت كاتێك ده‌یانوت(:اذا قال صدام قال العراق). ل��� ه ده‌وڵه‌تیش���هوه وه‌ر‌ه خ���وارهوه ب���ۆ رێكخراوه سیاسییهكان ب ه حزب ه مودێرن و موحافیزكاره‌كانه‌وه، ی ی رێژه‌یش بێ���ت هه‌ریه‌كه‌یان خێڵێك به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی تیادا ل ه ی مونته‌مییه‌كان گهوره یان بچووكن و عه‌قڵ ی سه‌رۆك خێڵ( سه‌رۆك قاڵب دراوه به‌و چوارچێوه‌ی ه حزب) دایرشتووه .ده‌زگاو دامهزراوه ره‌سمییه‌كانیش ی ده‌كات و ی ئاراست ه ی س���ه‌ره‌تای هه‌مان عه‌قڵییه‌ت ی ی بیركردنهوه ی ك ه به‌ره‌نجام ی ده‌س���ته‌جه‌مع عه‌قڵ ی نییه ،له‌وێشه‌و‌ه داده‌به‌زێت بۆ ی حزوور تاكه‌كانیه‌ت ی ده‌وترێت خێزان، ی پێ ئهو ئۆرگان��� ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه هه‌مان بارودۆخ تیایدا به‌رجه‌سته بووه. ی ی به‌راییدا پرۆس��� ه ی خێڵه‌كیان��� ه ل��� ه بارودۆخ��� ی تاكه‌كان گه‌ش��� ه ناك���هن و به‌مه‌ش بیركردن���هوه كۆمه‌ڵگ��� ه پێش���كه‌وتن و گۆران و ریف���ۆرم ب ه هیچ بارێكدا ب��� ه خۆیهوه نابینێت ،ل ه بارودۆخێكیش���دا عه‌قڵه‌كان ده‌گه‌رێنه‌و‌ه بۆ ش���ێوه به‌راییه‌ك ه و په‌نا ی و ئه‌فس���انه‌ییه‌كان بۆ ده‌به‌نه‌و‌ه به‌ر رێبازه خوراف چاره‌سه‌ری كێشه‌كانیان.
114
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ی هێش���تا بیركردنهوه ی كۆمه‌اڵیه‌ت هه‌ر بۆی ه له‌س���ه‌ر ئاست ی كۆمه‌ڵگه‌دا و ی بیركردن���هوه ی زاڵ ه به‌س���ه‌ر ش���ێواز خوراف ی كۆمه‌ڵگ ه ی به‌رجه‌ست ه ی حاڵه‌تێك ی گشت ئه‌مه‌ش به‌شێوه‌یه‌ك ی ئێمه‌ش ل���هو بارودۆخ ه رۆژهه‌اڵتییه‌كان��� ه و ئ���هم ناوچه‌ی ه ی هاوچه‌رخدا ی زانس���ت و ته‌كنه‌لۆژیا دانه‌ب���راوه ،ل ه رۆژگار ی شه‌عوه‌ز‌ه ی فراوان ئه‌فسان ه و مومارهس ه هێشتا به‌شێوه‌یه‌ك یو ی وه‌ك قاوه‌گرتن���هوه و هه‌روه‌ه���ا جادووگه‌ر و ده‌جه‌ل��� ێ ی مردوو ،له‌گه‌ڵ هه‌ند ی نادروس���ت ب ه پیاوچاكان بیروباوه‌ر ی ی له‌گه‌ڵ جنۆك���هو زیاده‌ره‌و ی ناواقیع بۆچوون و مامه‌ڵ��� ه ل��� ه ب���وون و كاریگه‌رییان،ل��� ه بالوبوونه‌وه‌دای��� ه ك��� ه ئه‌م یو حاڵه‌ته‌ش ته‌نها په‌یوه‌س���ت نیی ه ب ه كۆمه‌ڵگ ه س���ه‌ره‌تای ی ش���ار و گوندنش���ینه‌كانه‌وه ،به‌ڵكو تێپهریوه بۆ كۆمه‌ڵگ ه ی هه‌ی ه ی خراپ خه‌ڵك��� ه خوێنده‌واره‌كه‌ش ،ئه‌مه‌ش ئاس���ه‌وار ی و بیركردنهوهی ،چونك ه خوراف ه چاره‌سه‌ر له‌سه‌ر هۆش���یار ی ی ده‌دات ب ه ده‌س���تهوه ب���ۆ ئهوان ه ی نازانس���ت و ده‌ره‌نجام ی ته‌فسیر و روونكردنه‌وه‌یان كێشه‌كانیان ده‌هێنن ه الیان و داوا ی له‌سه‌ر دیارد‌ه ی نازانست ێ لێكدانه‌و‌ه ێ ده‌كه‌ن ،وه‌ك هه‌ند ل ی باڵو ێ په‌تا و نه‌خۆش و كاره‌س���ات ه سروشتییه‌كان و كۆمه‌ڵ ك ه زۆرجار له‌به‌رگی ئایندا ئه‌مه‌ش ده‌كرێت. ی س���ێیه‌مدا ئه‌م بونیاد‌ه ی جیهان له‌ناو واڵت ه دوواكه‌وتووه‌كان ی ی بواره‌كان ی ب���ۆ مۆنۆپۆلكردن ی كۆمه‌ڵگ ه رێگا خێڵه‌كیی��� ه ی فیكر و مه‌عریف ه خۆش���كردووه ی و ناوه‌نده‌كان رووناكبی���ر له‌الی���هن ده‌س���ه‌اڵت ه سیاس���ییه‌كانه‌وه ،له‌به‌ر ئ���هوه ئه‌گه‌ر ی ی سیاس��� ی بۆ هه‌ر جوگرافیایه‌ك ی مه‌یدن��� به‌دواداچوونێك��� ی ی ئێمه‌دا بكه‌یت ،ده‌بینیت كلتوور س���ه‌ربه‌خۆ لهم ناوچه‌ی ه یو ی جه‌ماوه‌ر ی ش���ه‌قام باو له‌و ش���وێنانه‌دا و له‌سه‌ر ئاست ی ی كۆمه‌ڵگه‌ش ئهو كلتووره‌ی ه ك ه بیركردنهوه ی تر ئۆرگانه‌كان ره‌سمی ئهو قهواره سیاسییه به‌رهه‌می هێناوه. ی بیركردنهوه تیایدا ئیفلی���ج كراوه و عه‌قڵ ئ���هم بارودۆخ��� ه ی ی خوراف ی بۆ بیركردن���هوه خراوه‌ت ه په‌راوێ���زه‌وه ،زه‌مین ه ی بیرێك به‌س���ه‌ر خۆش���تر ك���ردووه ،خوراف��� ه ب���هو واتای ه ی واقیعێكدا ده‌درێت ك ه ده‌س���تكرد و نابابه‌تیی ه و ته‌فسێرێك ی ی عه‌قڵ ،ئه‌م ش���ێواز‌ه ل ه بیركردنهوه نالۆژیكیی ه ل ه دهرهوه ێ یل ی زۆر ی خراپ ی ئێمه‌دا ده‌رهاوێش���ت ه ی له‌كۆمه‌ڵگ ه خوراف ی ی واقیع بۆچوون و فه‌توا كه‌وتووه‌ته‌و‌ه ك ه له‌س���ه‌ر زه‌مین ه
ی و كۆمه‌اڵیه‌تی هێناوه‌ته كایه. سیاسی و ئایین ی ی بیركردن���هوه رێگا ی پرۆس��� ه ی عه‌قڵ و راوه‌س���تان غیاب ی ی وه‌ك ئهوه ی سیاس��� ێ خوراف ه خۆش���كردووه بۆ كۆمه‌ڵ��� ی ی ئێمه‌دا له‌س���ه‌ر ئاس���ت ی رۆژهه‌اڵت رۆژان ه لهم به‌ش��� ه دنیا ی ی سیاس ی مومارهس��� ه ده‌كرێت و رژێم ی و ناره‌سم ره‌س���م ی زۆرێك ی باوه‌ر ی له‌سه‌ر راوهستاوه و ده‌بێت ه جێگا ناوچه‌ك ه ل ه جه‌ماوه‌ریش و رایه‌كی گشتی بۆ دروستا ده‌بێت. ی ی ده‌سگیركردن هه‌ر بۆ نموون ه له‌و كات وساتانه‌دا ك ه هه‌واڵ ی ێ ناوه‌ند ی پڕ ل ه ئازار بوو بۆ هه‌ند سه‌دام راگه‌یه‌نرا و شۆكێك ی ی خورافیان ه ی سیاس��� ی عه‌ره‌بی ،بۆچوون وقس ه ش���ۆڤین ی ێ ك���ه‌وت ك��� ه ده‌یویس���ت لێكدانه‌وه‌یه‌ك زۆرم���ان به‌ر گو ی ده‌یانویست ی خورافیان ه بۆ رووداوه‌ك ه بكات ،ئهوان ه ناواقیع ی جه‌ماوه‌ره‌كه‌یان ب ه وه‌هم و خورافه‌چه‌واش��� ه بكه‌ن ،وێنه‌یه‌ك ی ده‌كێش���ا و ی عه‌ره‌ب ی ئه‌فس���انه‌ییان بۆ كۆمه‌ڵگ ه پروپووچ ی ی ده‌س���گیركراو‌ه س���ه‌دام نیی ه و ئهو كه‌س ه ده‌یانوت ئهوه ی تره‌و ی ته‌له‌فزیۆن پیش���ان دراوه كه‌سێك له‌س���ه‌ر شاش��� ه ی و ئیس���رائیلییه ،یاخود یه‌كێك ه ل ه ی ئه‌مریك س���یناریۆیه‌ك ی بڵێن یه‌كێك ل ه ی سه‌دام،كار گه‌یش���ت ه ئهوه هاوش���ێوه‌كان ی نزیك تكریت رایگه‌یاندوو‌ه ك ه ده‌توانێت بیست گوندنشینه‌كان ی له‌و شێوه‌ی ه بهێنێت ك ه ئه‌مریكییه‌كان گرتوویانه ،هه‌موو پیاو ی ئیعالمییه‌و‌ه ی و كه‌ناڵ ی ره‌س���م ئه‌م قس���ان ه ل ه زۆر ناوه‌ند ی ئه‌وه‌ش ی عه‌ره‌بیدا و ته‌نان���هت دوا ی ش���ه‌قام درا ب��� ه گوێ ی ی س���ه‌دام خرای ه ژێر ئازمایش ی له‌ش��� ماد‌ه ش���له‌مه‌نییه‌كان پزیش���كییه‌و‌ه و ب ه شێوه زانستییه‌كه‌ش ده‌ركه‌وت سه‌دام ه و ی ی سیاس ی ئهو دكتاتۆر‌ه سه‌لمێنرا ،هێشتا خوراف ه كه‌سایه‌ت ی ی مای���هوه تا ئهو كات ه ی خۆ ی هه‌ر له‌س���ه‌ر بۆچوون عه‌ره‌ب ی بۆ نه‌هێش���تنهوه .تا ئهو كاته‌ش ی ره‌تكردنه‌و‌ه رۆژگار بوار ی ك ه ی عه‌ره‌ب ی ئهو گوندنش���ین ه تكریتیی ه بۆ شه‌قام قسه‌كان ی تاقیگ ه له‌س���ه‌ر خوراف ه راهێنراو‌ه ل ه پشكنین ه زانستییه‌كان ی ی س���ه‌دامیش ب ه كه‌سایه‌ت ی خود ئه‌مریكییه‌كان و دانپیانان یو خۆیدا زۆر كاریگه‌رتربوو ،چونك ه ئه‌م ش���یكاریی ه زانس���ت پزیشكییان ه نامۆی ه ب ه عه‌قڵییه‌تێك له‌سه‌ر خوراف ه پهروهرده كرابێت. ی وه‌ك نموون ه هێنامانه‌و‌ه ته‌نها په‌یوه‌ست ئه‌م شێواز‌ه عه‌ره‌بیی ه ی ی گه‌الن ی بیركردنهوه ی عه‌ره‌بییه‌و‌ه و رێباز نیی ه ب ه كۆمه‌ڵگ ه
115
ذمارة ()2
زستانى 2011
عه‌قڵ ی مرۆ��ی ی ل ه نێوان بیركردنه‌و ه ی زانست ی و تێگه‌یشتن ی خورافیدا
ی ی ته‌ندروس���ت و ئ���هو كات ه به‌یه‌ك پێوه‌ر پێوان��� ه ده‌كات ك ه ئه‌ویش پێوه‌ر ی بیركردنهوه ی ئێمه‌ی ه و نهبوون ئه‌م ناوچه‌ی ه زانستییه به‌و شێوه‌یه عه‌قڵی كۆمهڵگه ده‌كه‌وێته قه‌یرانه‌وه .عه‌قڵ ه و هه‌ر به‌مه‌ش ئهو جیهانگیریی ه سرووشتیی ه دێت ه كای ه ی مێژووییان ده‌كه‌وێت ه كه مرۆڤایه‌تی پێكهوه كۆ دهكاتهوه. له‌ناو ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌یانه‌دا رۆشنبیران ئه‌رك سه‌ر و به‌رپرس���یارن به‌رامبه‌ر ب ه كاراكردنه‌و‌ه ی عه‌قڵ ی تاك په‌راوێزه‌كان: ی س���ه‌رده‌م ،ژمار‌ه – 26شوباتی ی زانس���ت ی ژیاریان هی ،له‌گه‌ڵ ( )1گۆڤار ی بیركردنهوه ی پرۆس��� ه و خستنه‌وه‌گه‌ر ی زانستی ،كامیل مه‌حمود ،الپهره .147 ی -2006بیركردنهوه ی پۆزه‌تیڤان ه ده‌بینێت ئه‌گه‌ر ره‌وت ئه‌وانیشدا قوتابخان ه رۆڵ ی ی دووه‌م ی سه‌رده‌م ،ژمار‌ه 25تشرین ی زانست ی به‌و ئاراسته‌یه‌دا برد ك ه زانستیان ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ( )2گۆڤار بیركردنهوه ی. ی ژیاندا بكات ل ه چاره‌سه‌ركردن و به‌دواداچوونیاندا :2005سایكۆلۆژیای بیركردنهوه ،د.شه‌ریف قه‌ره‌چه‌تان كێشه‌كان ی ،1998ل.189: ی التوحید ،ژمار‌ه 93ئازار ی نیی ه ( )3گۆڤار پش���ت ب ه خوراف ه نه‌به‌ستێت .قوتابخانه‌ش ته‌نها بریت ی ی سه‌رده‌م ،ژمار‌ه - 26بیركردنهوه ( )4گۆڤاری زانس���ت ی ئاماده‌ك���راو ،به‌ڵكو له‌وه‌ش ی پر ل ه زانس���ت ل ه خه‌زێنه‌یه‌ك زانستی ،كامیل مه‌حمود ،الپهره 148 ی خوێندكار گرنگتر ئهوهی ه ك ه ئهو زانستان ه به‌و شێوه‌ی ه فێر ( )5هه‌مان سهرچاوه. ی ل ه به‌رده‌مدا ف���راوان و رووناك ی بیركردنهوه بكات ئاس���ۆ ( )6س���ايكولوجية التغي���ر والتجدي���د ،د .فاروق الس���يد ی بكات ل ه هه‌ڵسه‌نگاندن ی زانس���تیان ه ی میتۆد بكاتهوه و فێر عثمان،الپهره .53 ی ی دیاردهو حاڵه‌ت و پێش���هاته‌كاندا ،به‌ها و بودواداچوون��� ( )7هه‌مان سهرچاوه ،الپهره .54 ی بێت ل ه كۆمه‌ڵێك حه‌قیقه‌ت زانسته‌كان له‌وه‌دا نیی ه ك ه بریت ( )8بروان ه كتێبی:التفكير العلمي ،د .فؤاد زكريا ،ل.17 : ی ئه‌زموون و توێژینهوه و ی چه‌س���پاو ك ه ل ه رێگا و دۆزینه‌و‌ه ( )9األفكار الخرافية واالعتق���ادات الخاطئة،آمنة مفتاح أبو گه‌ڕانه‌و‌ه به‌ده‌ست هاتوون ،به‌ڵكو گرنگییه‌ك ه له‌و میتۆده‌دای ه جازية http://www.ibtesama.com/vb/showthread : دنیای ئه‌مرۆی به‌و ده‌ره‌نجامه زانستیانه گهیاندووه. ( )10هه‌مان سهرچاوه. ی نێوان گه‌الن ی په‌یوه‌ند ی كه‌ناڵ ی به‌هێزكردن ی زانست بیركردنهوه ( )11سايكولوجية التغير والتجديد ،د .فاروق السيد عثمان و تێكرا ی مرۆڤایه‌تییه ،چونك ه ئه‌گه‌ر عه‌قڵه‌كان ته‌ندروستان ه الپهره.55 و به‌ش���ێوه زانس���تییه‌ك ه ی بیر بكهنهوه ل ه یه‌ك جێگادا یه‌ك ( )12كتێبی:التفكير العلمي ،د .فؤاد زكريا ،الپهره .61 ده‌گرنه‌وه‌و دواجار به‌یه‌ك ده‌ره‌نجام ده‌گه‌ن .كه‌وات ه به‌رهه‌م و ( )13هه‌مان سهرچاوه ،الپهره .61 ی مێژوو ی به‌درێژای ی زانست ی بیركردنهوه ئامانج ی درێژخایه‌ن و ( )14مغامرة المنطق البنيوي ،ابراهیم محمود،الپهره.228 ی مرۆڤایه‌ت ی و یه‌كخستن ی یه‌كێت ی خۆ گران ی النهج ،ژ ، 23الپهره .17 ی بووه ،ههرچهنده ( )15گۆڤار ده‌زانین ك ه ئه‌م ئاكام ه تا ئێستاش دوور‌ه ل ه به‌دیهاتن ،به‌اڵم ( )16هه‌مان سهرچاوه و الپهره. هه‌موو ئهو كۆس���پ و به‌ربه‌ستان ه ی له‌به‌رده‌م مرۆڤایه‌تیدا ل ه ( )17وظيفة الدين في الحياة ،د.محمد الزحيلي ،ل.60 ئارادایه ،بریتین ل ه هه‌مان ئهو كۆسپ و ته‌گه‌ران ه ی ی له‌به‌رده‌م (( )18التفكير فريضة إسالمية ،عباس محمود العقاد ،چاپ زانس���ت و بیركردنهوه ی زانس���تیدایه ،به‌اڵم ده‌توانین بڵێین شه‌شه‌م،ل.)4 ی زانس���ت و بیركردنهوه ك ه جیهان به‌هۆ ی زانستیانه‌و‌ه به‌ره‌و ( )19بروان���ه :تجدی���د التفكیر الدیني فی اإلس�ل�ام ،محمد یه‌كگرت���ن ده‌روات ،ئه‌وه‌ش ئهو یه‌كگرتنه‌وه‌ی ه ره‌ت دهكاتهوه إقبال ،چاپی دووه‌م ،الپهره.175: ته‌نها عه‌قڵ��� ه دۆگما و ب ه ئایدۆلۆژی���ا داخراوه‌كانه ،ئه‌وه‌ش ( )20بروانه :هه‌مان سهرچاوه ،الپهره.194 ی ی جیهان زانس���تیان ه بیر دهكاتهوه ،هه‌میش ه ب ه عه‌قڵییه‌تێك ی مرۆڤ له‌هه‌ر ش���وێنێكدا بێت ی به‌رژه‌وه‌ند و له‌چوارچێو‌ه ی ره‌فت���ار ده‌كات ،چونك ه كاتێك مرۆڤ له‌و پرۆس��� ه ژیاریی ه ی كرد، ی و زانستیان ه مامه‌ڵ ه ی بابه‌ت بیركردنه‌وه‌دا ب ه ش���ێوه 116
ذمارة ()2
زستانى 2011
هزرى سياسى
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
ده‌روازه‌یه‌ك. سهركرده ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن؟ ئه‌ركی سهركرده ئیسالمییه‌كان. كه‌موكورتییه‌كانیان. قسه‌یه‌ك دهربارهی دروستكردنی سهركرده.
ئیكرام كه‌ریم
ئه‌م ژماره‌یه‌ی (رێگای هزر) ژمار‌ه ()2هو ل ه ژمار‌ه ()1دا به‌ناوی (ئایا ئیس�ل�ام هه‌ڕه‌ش���هی لێده‌كرێت یان هه‌ڕه‌ش��� ه ئه‌كات؟) وتارێكمان باڵوكرده‌وه‌و تێیدا ب ه بهڵگهوه ڕۆش���نمان كردهوه ك ه ئیس�ل�ام ن ه وه‌ك (فیكر) ن ه وه‌ك (خه‌ڵكه‌كه‌ش���ی) هه‌ڕه‌ش��� ه نین بۆ س���ه‌ر كۆمه‌ڵگاكان ،به‌ڵكو له‌مڕۆدا ئه‌هلی ئیس�ل�ام و فیكری ئیسالمیش له‌ژێر هه‌ڕه‌ش���ه‌دان ،هه‌ڕه‌ش���ه‌یه‌كی جیددیش و نیازی ئهوه ئه‌كرێت ك ه ئیس�ل�ام و ئه‌هله‌كه‌شی عه‌زل بكرێن و ل ه ئاڕاس���ته‌كردن دوور بخرێنهوه..لهم وتاره‌شدا باسێكی سه‌ركرده‌ی ئیسالمی ده‌كه‌ین ك ه چۆن ئه‌بێت له‌به‌رده‌م ئهو هه‌ڕه‌شانه‌دا بوه‌ستێت و بیسه‌لمێنێت ك ه ئیسالم نه‌ك هه‌ر هه‌ڕه‌ش ه نی ه به‌ڵكو به‌ره‌كه‌تی خوای ه و سه‌ربه‌رزی دین َاي َف َ ض ُّل َو َ ال َي ْش َقى * َو َم ْن أَ ْع َر َ ض َعن ِذ ْك ِري َفإِ َّن و دونیا به‌و په‌یامه‌وه‌ی ه وه‌ك خوای گه‌ور ه ئهفهرموێَ (:ف َم ِن اتَّ َب َع ُهد َ ال َي ِ ضً لَ ُه َم ِع َ يش ًة َ نكا َو َن ْح ُش ُر ُه َي ْو َم ال ِق َيا َم ِة أَ ْع َمى)..
سه‌ركرده‌ی ئیسالمی كامه‌یه؟
ئه‌وانه‌ی له‌س���ه‌ر كه‌سی س���هركرده نوسیویانه ،جیاوازییان كردووه ل ه نێوان سه‌ركرده‌ی سیاسی و سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌یی و سه‌ركرده‌ی فیكری و سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی و سه‌ركرده‌ی زانستیدا.
سه‌ركرده‌ی زانستی
س���ه‌ركرده‌ی زانستی كاری س���ه‌ره‌كی بریتی ه ل ه زیندوو ڕاگرتنی زانست و سهرچاوه ڕه‌سه‌نه‌كانی زانست و گه‌رمو گوڕ كردنی هه‌ڵقه‌كانی خوێندنی زانسته‌كان و وتنه‌وه‌و نوسینه‌وه‌و گه‌یاندنی بنه‌ماكانی زانست. ئه‌ركی س���ه‌ره‌كی ئه‌م س���ه‌ركردان ه بریتی ه ل ه پێناس ه كردنی زانست و ته‌قس���یمبه‌ندی ل ه زانسته‌كاندا ،ئه‌م ه زانستی ئایینیه‌و ئهوه زانستی دونیاییه ،ئه‌م زانستان ه (زانستی به‌كه‌ڵكن)و ئه‌وانی تر (زانستی بێكه‌ڵكن) ئه‌مانه‌ش (زانستی زیانبه‌خشن) ئه‌م زانس���تان ه (فه‌رزی عه‌ینی)ن و پێویست ه هه‌موو موس���ڵمانێك بیانزانێت و ئه‌مانه‌ش (فه‌رزی كیفائی)ن و پێویست ه سهركرده ئیس�ل�امییه‌كان بیانزانن ،ئه‌مانه‌ش (زانس���تی موس���ته‌حه‌ب)ن و چاك وای ه هه‌ركه‌س ل ه الی خۆیهوه (ب ه گوێلی) خۆی لێی بخواته‌وه..
117
ذمارة ()2
زستانى 2011
(زانست) چیه؟
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
وشه‌ی زانست (یان عیلم) وشه‌یه‌ك ه ل ه قورئاندا و ل ه سوننه‌ت و سیره‌دا زۆر باسكراوه‌و ئه‌م ده‌ربڕین ه زۆر وتراوه.. ( َق َ ال الَّ ِذ َ ين أُوتُوا ْال ِع ْل َم... َو ُق ْل َر ِّب ِز ْد ِني ِع ْلماً...
ين آ َمنُوا ِم ْن ُك ْم َوالَّ ِذ َ ير َف ِع اللهَُّ الَّ ِذ َ ات... ْ َر َج ٍ ين أُوتُوا ْال ِع ْل َم د َ ()1 من تعلم العلم ليباهي به العلماء أو يماري به السفهاء .. من سأل عن علم فكتمه (....)2 ()3 علموا ويسروا وال تعسروا .. ()4 .. مثل الذي يتعلم العلم ثم ال يحدث به ()5 من سلك طريقا يلتمس فيه علما .. ()6 .. إن المالئكة لتضع أجنحتها لطالب العلم ()7 إن اهلل ال يقبض العلم إنتزاعا .. يحمل هذا العلم من كل خلف عدوله)...
زانایان���ی (پێش���ین)یش ده‌یان و س���ه‌دان قس���هی جوان و نه‌س���ته‌قیان هه‌ی ه له‌س���ه‌ر (عل���م)و پله‌و پای���هی (علم).. (حه‌زره‌ت���ی عه‌لی) ئه‌فه‌رم���وێ ( :العلم خير م���ن المال ،العلم يحرسك والمال أنت تحرسه) (( .. )8موعازی كوڕی جه‌به‌ل)یش ده‌فه‌رموێ( :تعلموا العلم فإن تعلمه خش���ية وطلبه عبادة ومدارسته تسبيح والبحث عنه جهاد
()9
) ..
عبدالل���ه ی كوڕی موباره‌ك ئه‌فه‌رموێ (:م���ن بخل بالعلم ابتلي ()10 بثالث :أما أن يموت فيذهب علمه ،أو ينسى ،أو يتبع السلطان) (پێش���ه‌وا شاتیبی)یش ئه‌فه‌رموێ (:أقس���ام العلم ثالثة :صلب ()11 .. العلم ،وملح العلم ،وما ليس من صلبه وال ملحه)
ئه‌بێ مه‌به‌س���ت ب ه وش���هی (عل���م) ل ه ئایه‌ته‌كان���ی قورئان و حه‌دیس���ه‌كانی پێغه‌مب���ه‌رو وت���هی ئه‌صح���اب وتابعین و زانایان���ی ئیس�ل�امدا ،چی بێت؟ ئایا هه‌موو زانس���تێكه ،یان زانس���تێكی تایبه‌ته ،ئایا زانس���ت ه ئایینیه‌كان ه یان زانس���ت ه دونیاییه‌كانیشه؟ سهركرده زانستیه‌كان ئهوه ب ه ئه‌ركی خۆیان ئه‌زانن ك ه رۆشنی بكهنهوه مه‌به‌ست به‌و زانست ه چی ه ك ه خواو پێغه‌مبه‌ری خواو زانایان���ی پێش���ین و هاوچه‌رخیش ئهوهنده ب��� ه گهوره بۆی ئه‌ڕوانن..
خاوهنی كتێبی (التوحيد والوس���اطة في التربية الدعوية)دا پاش ئهوهی ك ه قۆناغه‌كانی گه‌اڵڵ ه بوونی ئه‌م زانست ه ل ه سه‌رده‌می پێغه‌مب���ه‌ردا (صل ى الله علیه وس���لم) باس ئه‌كات و ئه‌یكات ه سێ قۆناغ: - 1قۆناغی ئه‌رقه‌می. - 2قۆناغی مینبه‌ری. - 3قۆناغی زانستی. جا ل ه به‌رگی یه‌ك و الپهڕه ()104دا باس ل ه قۆناغی سێیه‌م ئه‌كات و ئه‌ڵێت: (ئه‌م قۆناغه‌ی بانگه‌وازی ئیس�ل�امی به‌و ئاكام ه گه‌یشت ك ه په‌روه‌رده‌ی ئیس�ل�امی تێیدا له‌س���ه‌ر ئهو بنه‌مای ه رائه‌وه‌ستا ك��� ه ئه‌بێ ده‌قه‌كانی ئیس�ل�ام بگه‌یه‌نرێت ه خه‌ڵكی :یه‌كه‌مجار قورئان و پاش���ان ئهو ده‌قانه‌ی ك ه وه‌ك تێگه‌یش���تنێك وان بۆ قورئان و مه‌به‌س���ته‌كانی رۆش���ن ئه‌كه‌ن���هوه ك ه ئه‌وه‌یش بریتی ه ل ه حه‌دیس��� ه پیرۆزه‌كان���ی پێغه‌مبه‌ر (صل ى الله علیه وس���لم) ،تا وای لێهات توێژینه‌وه‌ی خه‌ڵك���ی بۆ (قورئان و حه‌دیس���هكان) –وه‌ك وه‌رگرت���ن و دان���هوهی -بریتی بوو ل ه (په‌روه‌رده‌ی ئیس�ل�امی) ،خه‌ڵكیش ك ه ش���تێك فێر ئه‌بوون كاریان پێئه‌كرد ،بۆی ه پرۆسه‌ی گواستنه‌وه‌ی ده‌ق ه ئاینییه‌كان و پهروهرده كردنی خه‌ڵكی به‌و ده‌قانه‌و گه‌شه‌كردنیان له‌سه‌ر ئ���هو بنه‌مایان ه ناونرا (علیم) و ئه‌م زاراوهی ه ڕه‌واجێكی زۆری لهم قۆناغه‌دا په‌ی���دا كرد زیاد ل ه قۆناغه‌كانی تری پێش ئه‌م قۆناغه.. مه‌دلوالتی (علم) ته‌نیا بریتی بوو ل ه ش���اره‌زا بوون ل ه ده‌ق ه شه‌رعییه‌كانداو ئهو ئیجتیهادانه‌ش ك ه له‌و ده‌قانه‌و‌ه وه‌رگیراون، خه‌ڵكی وای���ان لێهات هه‌موو ئهو ش���تانه‌ی ك ه ل ه ئه‌صحابی پێغهمبهرهوه بگوازرایه‌ته‌و‌ه و بدرایه‌ت ه پاڵ پێغه‌مبه‌ر (صل ى الل���ه علیه وس���لم) ناویان ئه‌نا (علم)و ئ���هم زاراوه‌یه‌ش به‌م مانای ه تا قۆناغی (تابعین) و ش���وێنكه‌وته‌كانی (تابعین)یش هه‌ر ه���ات« ،به‌قییه‌ی كوڕی وه‌لی���د» ئه‌ڵێت« :ئه‌وزاعی» پێی وتم :يا بقية! العلم ما جاء عن أصحاب محمد (صل ى الله علیه ى الله علیه وسلم) فليس وسلم) وما لم يجئ عن أصحاب محمد (صل بعلم
()12
.
له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌ش���دا (علم) پاش ئه‌م سه‌رده‌م ه زێڕینان ه لق و
118
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
پۆپی زیات���ری لێبویه‌وه‌و دره‌ختی زانس���ت ده‌یان خه‌ڵف و ئادابی بحث و مونازه ره..هتد). لقی تری ده‌رك���ردو هه‌ریه‌كه‌یان ناوێكی لێنرا ،به‌میان ئه‌وترا س���هركرده زانس���تیه‌كان ئه‌وه‌ش ب ه ئه‌ركی خۆیان ئه‌زانن ك ه (زانسته‌كانی قورئان)و به‌ویان ئه‌وترا (زانسته‌كانی فهرموده) و به‌م���ی تریان ئه‌وترا (زانس���ته‌كانی ئوصولی فیقهـ)و ئه‌وانی تر ناونران (زانس���ته‌كانی ئالیه‌ت) ك��� ه هه‌موو لقه‌كانی نحو، صرف ،بالغه ،فقهی لوغه‌یان پێ مه‌به‌ست بوو.. كار گه‌یش���ت ه ئهوهی ك��� ه ئه‌وترا -علم -ی���ان -ئه‌هلی علم - مه‌به‌ست ب ه هه‌موو ئهو زانایان ه بوو ك ه له‌و زانستانه‌دا ده‌ستی بااڵیان هه‌بوو ،لێیان تێگه‌یشتبوون و ئه‌یانتوانی خه‌ڵكیش ل ه هه‌موو ئهو زانستان ه تێبگه‌یه‌نن و حاڵییان بكه‌ن ..نه‌ك ئێستا ك ه س���ه‌رقاڵ بوون ب ه (پس���پۆڕی)یهوه ل ه (لقێكی) تایبه‌تی زانس���تدا وای كردووه زانای شاره‌زا ل ه هه‌موو ئهو زانستانه‌دا خه‌ریك ه بوونی نامێنێ! وه‌ك شێخ شه‌نقیتی ئه‌فه‌رموێت... سهركرده زانستیه‌كان ،زانس���ت ه ئیسالمیه‌كان ئه‌كه‌ن ه حه‌وت ده‌سته‌ی سه‌ره‌كی: - 1زانسته‌كانی عهقیده (پایه‌كانی ئیمان). - 2زانسته‌كانی قورئان ( ك ه پێنج زانستی سه‌ره‌كییه: قوتابیان ب ه زانس���ت ه ئاس���ان و بچوكه‌كان رابهێنین تا سازو ئاماده بین بۆ زانست ه ئاڵۆزو گه‌وره‌كان. -1زانستی ته‌جوید. هه‌ندێ لهم س���هركرده زانس���تیان ه هه‌موو زانسته‌كان ئه‌كه‌ن ه -2قیرائات. -3ته‌فسیر. چوار جۆر (زانس���تی ته‌فسیرو عه‌قیده‌و حه‌دیس و فیقهـ) ك ه -4ره‌سم و نوسین. ب ه زانست ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی دائه‌نێن و -و بڕوایان وای ه ك ه ئه‌بێ -5لقه‌كانی زانس���تی قورئان ك ه ئه‌می���ش زیاتر‌ه ل ه حه‌وت هه‌موو كه‌سێك ئاش���نایی و ئاگاداریی هه‌بێت له‌و زانستانه- ئه‌وانی تر هه‌موو ناو ئه‌نێن زانس���ت ه هاری���كاره‌كان (العلوم زانستی سه‌ره‌كی. - 3زانس���ته‌كانی فهرموده (كتێبه‌كانی فه‌رم���وده ،زاراوهی المس���اعدة) ( ، )13بۆ نمون ه زانسته‌كانی قورئان هاریكارن بۆ فهرموده ،جه‌رح و ته‌عدیل ،زانس���تی فهرموده جیاوازه‌كان ،ته‌فس���یر ،زانسته‌كانی فهرموده ناسی هاریكارن بۆ فه‌رموده‌و ناسیخ ومه‌نس���وخ ،كتێبه‌كانی توێژی زانایان ،ژیاننامه‌كان ..زانس���ته‌كانی ئوصول و (نحو) و (ص���رف) و (فقهی لوغه) هاریكارن بۆ فقه. هتد). - 4زانس���ته‌كانی فقه و ئوصولی فقه ك ه له‌ناو خۆیاندا ئه‌بن ه زان���ای تریش هه‌ی ه پۆلێنی ئاس���انتر ی���ان ئاڵۆزتری هه‌یه‌و مه‌به‌س���ت ل ه هه‌مموو ئهو پۆڵێنكردنانه‌ش بریتی ه ل ه ناساندن (ده) جۆر. - 5زانسته‌كانی ناس���ینی فیرقه‌كان و بنه‌ماكانی فیكرییان و و سه‌لماندن و پاراستنی زانست ه شه‌رعیه‌كان تا ل ه نه‌و‌ه دوای یه‌كه‌كان���دا بمێنێته‌وه‌و بگوازرێته‌و‌ه ..بۆ نمون ه س���ه‌یری ئه‌م كه‌سه دیاره‌كانیان و..هتد. - 6زانسته‌كانی ئالیه‌ته‌كان (علوم االله) ك ه بریتین ل ه (نحو ،پۆڵێنكردنانه‌ی خوارهوه بكه: زانسته‌كانی قورئان ك ه پێنج زانستی سه‌ره‌كییه: صرف ،بالغه..،هتد). - 7زانس���ت ه عه‌قڵیه‌كانی ك ه بریتین ل��� ه (كه‌الم و مه‌نتیق و س���هركرده زانس���تیه‌كان ئه‌وه‌ش ب ه كاری خۆی���ان ئه‌زانن
ئه‌وانه‌ی له‌سه‌ر كه‌سی سهركرده نوسیویانه ،جیاوازییان كردووه ل ه نێوان سه‌ركرده‌ی سیاسی و سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌یی و سه‌ركرده‌ی فیكری و سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی و سه‌ركرده‌ی زانستیدا.
119
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
ك ه زانس���تخوازان فێر بكه‌ن ب ه رێگ ه دروس���ته‌كان
120
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
(زانس���تی ئیسالمی) ب ه ده‌ست بهێنن ،واته :چۆك له‌به‌رده‌م - 1ناسین و خۆشه‌ویستی هه‌ق و چێژبردن ل ه هاوڕێیه‌تی هه‌ق زانایاندا دابده‌ن و ل ه ده‌می ئه‌وانه‌و‌ه (زانست) وهربگرن نه‌ك و هه‌قبێژان.. ل��� ه كتێبه‌وه ،چونك ه وه‌ك ئه‌فه‌رم���ون :العلم في الصدور ال في - 2قه‌بوڵكردنی هه‌ق ل ه هه‌ركه‌س���ێكه‌و‌ه ده‌ربچێت و دروشمی بریتی بێت له‌و قسه‌یه‌ی حه‌زره‌تی عه‌لی ك ه ئه‌فه‌رموێ (انظر السطور) یان ئه‌ڵێن (من أعظم البلية تشيخ الصحيفة).. كاری س���هركرده زانس���تیه‌كان ب���ۆ په‌رژینكردن���ی دی���ن و الي ما قيل وال تنظر الي من قال)( .. )14سه‌یری ئهو قسه‌ی ه بك ه ك ه ئه‌كرێت ،س���ه‌یری ئهو كه‌س ه مه‌ك ه ك ه پاراس���تنی ل ه الدان ل ه دونیاو ل ه ئاخیر‌ه س هربازیی هكان تیش���دا هاوتا ئه‌وه‌ستێته‌و‌ه قسه‌كه ئه‌كات! س هركرده - 3ه���ه‌ق ئه‌گێ���ژی ج���ا له‌گه‌ڵ كاری شه‌هیداندا،وه‌ك ك هسان هی ك ه پێغه‌مب���ه‌ر (صل������ ى الله علیه بریتین ل هو ئه‌یبێژێ ،بێ ئهوهی ل ه لۆمه‌ی دڵێكی قایم و لۆمه‌كه‌ران بترس���ێت .ئیمامی وس���لم)ل ه فه‌رمووده‌یه‌ك���دا خاوهنی جیهادی فراوان ئه‌حم���ه‌د ریوایه‌ت ئ���ه‌كات ك ه ئه‌فه‌رموێت(:يُ���وزن ي���وم القيامة ی ك ه ی مداد العلماء ودماء الشهداء ،فيرجح رۆشنبیری پێغه‌مبه‌ر (صل ى الله علیه وسلم) كی ئ هوتۆن ل ه مداد العلماء على دماء الشهداء) !! ...و مومارهس هی ه فه‌رمویه‌ت���ی :ال يمنع���ن أحدا منكم یانپاڵێوێت بۆ مخافة الناس أن يتكلم بالحق إذا راه او ئه‌گه‌ر شه‌هیدان به‌خوێنی گه‌شیان ه ئ ه ك دا ت نیش���تمانی ئیس�ل�امی ئه‌پارێ���زن خ هبا علمه) (.)15 هرشتی كای هی و نایه‌ڵ���ن كه‌س ده‌س���ت وه‌ربدات ه ئ هوهی س هرپ - 4وازهێن���ان و دابه‌زین ل ه هه‌ڵه‌و ه (شۆڕش)دا ربازی بك هن ل ناهه‌ق���ی ه���ه‌ر كاتێك ب��� ه به‌ڵگ ه خاكی ئیسالم ،ئهوه زانایانیش ب ه ه س ت)دا ،تا گیانی بۆیان رۆش���ن ك���رده‌وه ،چونك ه زانست ه ڕه‌سه‌نه‌كه‌یان ئاینی ئیسالم ان ل ه (دهوڵ ه ئه‌پارێزن و نایه‌ڵن كه‌سی نه‌فام یان ی ی و قه‌بوڵنه‌كردن���ی هه‌ق لوتبه‌رزی ه و فیكری جیهاد جیهادی و كه‌س���انی لوتبه‌رزیش ب ه ئاسانی كه‌سی ناهه‌ق یان كه‌سی تووندڕه‌و ن ز ێ جاهیدان ه بپار ناچنه به‌هه‌شته‌وه. الدان بخات��� ه ن���او دین ((يحمل رهوشتی مو خوای گه‌ور ه ئه‌فه‌رموێ( :وإذا هذا العلم من كل خلف عدوله ،ينفون قيل له اتق اهلل أخذت���ه العزة باإلثم
عن���ه تحريف الغالين ،وانتحال المبطلين
،وتأويل الجاهلين ).هه‌روه‌ها ڕیوایه‌ت كراوه ى الله علیه وسلم)فه‌رموویه‌تی (:علماء أمتي ك ه پێغه‌مبه‌ر(صل كأنبياء بني إسرائيل)!.
سهركرده سه‌ربازییه‌كان
(.. )16 فحس���به جهنم!! ى الله علیه وس���لم) ئه‌فه‌رموێ( :ال يدخل پێغه‌مبه‌ریش (صل
الجن���ة من كان في قلبه مثقال ذرة من كبر)( ..الكبر بطر الحق وغمط الناس) (. )17
س���هركرده س���ه‌ربازییه‌كان بریتین له‌و كه‌سانه‌ی ك ه خاوهنی - 5نه‌ترسان ل ه مردن ئه‌گه‌ر له‌به‌رده‌م سته‌مكارێكی زۆرداریش دڵێكی قایم و رۆشنبیرییه‌كی جیهادی فراوان و موماره‌سه‌یه‌كی بێت،خوای گه‌ور ه ئه‌فه‌رموێت( :يجاهدون في سبيل اهلل وال يخافون ()18 ( .فلما كتب عليهم القتال إذا فريق منهم يخشون الناس ئه‌وتۆن ل ه خه‌باتدا ك ه ئه‌یانپاڵێوێت بۆ ئهوهی سه‌رپه‌رش���تی لومة الئم) كایه‌ی س���ه‌ربازی بكه‌ن ل ه (شۆڕش)دا یان ل ه (ده‌وڵه‌ت)دا ،كخشية اهلل أو أشد خشية) (. )19 تا گیانی جیهادی و فیكری جیهادی و ره‌وش���تی موجاهیدان ه پێغه‌مبه‌ریش (د .خ) ئه‌فه‌رموێ( :سيد الشهداء حمزة ورجل قام ()20 .هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رمویَ ( :أفضل الى امام جائر فأمره ونهاه فقتله) بپارێزن! ()21 الجهاد كلمة حق عند سلطان جائر) . گیانی جیهادی بریتیه له: 121
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
- 6حه‌زكردن ل ه شه‌هیدی تا سنوری عاش���ق ب���وون بۆی! با له‌س���ه‌ر جێگه‌ش بێ���ت و بواری بۆ نه‌ڕه‌خسێت ،پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله علیه وسلم) ئه‌فه‌رموێ: (م���ن مات ولم يغزو ولم يحدث نفس���ه بالغزو مات ميتة جاهلية) ( . )22ل ه له‌فزێكی تردا ئه‌فه‌رموێ ...( :ومن لم يحدث نفس���ه بالغزو مات علي شعبة من النفاق) ( .)23رواه مسلم. فیكری جیهادی بریتیه له: رووپه‌ڕێك���ی رۆش���ن و باش ل��� ه فیكرو1 رۆشنبیریی جیهادیی له هزریدا هه‌بێت. - 2زانیارییه‌كی ئه‌وتۆی البێت دهربارهی جیه���ا د و جیهادخ���وازان .چ وه‌ك مێ���ژوو چ وه‌ك حاڵه‌تی ئیسالمی.. - 3ل ه رۆش���نبیریی جیهادیی ئه‌م س���ه‌ركردانه‌دا سنوره‌كانی (جیهادی حوججه‌و به‌یان)و (جیهادی سه‌یف و سینان)ی لـێ تێكه‌ڵ نابێت ،ئه‌میان له‌به‌ر ئه‌ویان ناسڕێته‌وه‌و ئه‌ویان له‌به‌ر ئه‌میان چز ناكات! - 4سه‌كرده‌ی س���هربازیی به‌رده‌وام بۆ فراوانكردنی زانیاریی ه س���ه‌ربازییه‌كانی ئه‌خوێنێته‌وه‌و س���ه‌ری زانیاریی ه ده‌گمه‌ن و گرنگه‌كان هه‌ڵئه‌داته‌وه.. - 5س���ه‌ركرده‌ی س���هربازیی جیاوازیی رۆشن و ورد ل ه نێوان هه‌رس���ێ كایه‌ی گ���ه‌وره‌ی (به‌رگری ئیس�ل�امیدا) ئه‌كات ك ه برییتی���ن له( :دعوه)و (حس���بة)و (جه���اد)و وه‌ك خه‌ڵكی رۆشنبیری ئاسایی نیه ،ئهو كایانه‌ی لـێ تێكه‌ڵ ببێت.. - 6س���ه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی ل ه رێس���اكانی ئینكاری مونكه‌ردا (قواعد إنكار المنكر) شاره‌زایه‌و پێڕه‌ویشیان لێ ده‌كات.
رهوشتی سه‌ربازیی (یان رهوشتی شۆڕشگێڕانه):
رهوشتی شۆڕشگێڕانه‌ی سه‌ركرده‌یه‌كی سه‌ربازیی لهم خااڵنه‌دا زیاتر ده‌رده‌كه‌وێت: - 1ل��� ه ناخی دڵهوه ب���ڕوای وای ه ك ه گیانی جیهادی و فیكری
(لو أرادوا الخروج ألعدوا
جیه���ادی خۆ ئاماده‌كردن ئه‌خوازێت له عدة)..التوبه.46: - 2به‌رده‌وام ل��� ه چاودێریكردنی به‌ره‌ی ئیس�ل�امی و به‌ره‌ی نائیس�ل�امیدایه‌و غه‌مباری���ی یان دڵش���ادیی ئ���هو په‌یوه‌ند‌ه ب ه هه‌ڵكش���ان و داكش���انی هه‌ریه‌ك له‌و دوو به‌ره‌یه‌وه ،ئهو هه‌ڵكشان و داكشانان ه كارای ئه‌كه‌ن بۆ زیندوو راگرتنی گیانی جیهادی و هزری جیهادی له‌ناو خه‌ڵكیدا. - 3به‌هێزكردن و موماره‌سه‌كردنی به‌رده‌وامی پرۆسه‌ی جیهادی حوججه‌و به‌یان و ملمالنێكردنی رۆشنبیریی و سیاسیی له‌گه‌ڵ ئه‌هلی جه‌هلدا.. - 4خ���وای گهوره ئه‌فه‌رم���وێ( :وجاهدهم به جه���ادا كبیرا).. (الفرق���ان ) :ب ه بیرۆك��� ه قورئانیی���هكان جیهادێكی گهوره به‌رپ���ا بك ه ل ه رووی دوژمن���ان و ناحه‌زانی ئه‌م دینه‌دا ..هه‌ر ئ���هم مومارهس���ه‌كردنه‌ی (جیهادی گهوره) ب���وو ك ه به‌ره‌ی (كۆچب���ه‌ران)ی توندوت���ۆڵ و مه‌حكه‌م كرد ك ه ل ه پاش���اندا هه‌موو بوون ه مامۆس���تای (پش���تیوانان)و ئه‌هل���ی مه‌دینه! ژیان و هه‌ڵس���وڕاندنی ئهو ملمالنێ رۆشنبیریی و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاس���ییانه‌ی ناو مه‌كك ه بوو ك ه ب���ه‌ره‌ی (كۆچبه‌ران)ی ئهوهنده قه‌دقایم كرد. - 5سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی به‌رده‌وام ل ه خولیای دروستكردنی رێبه‌رانی جیهادیدای ه شانبه‌ش���ان له‌گه‌ڵ دروستكردنی رێبه‌ر‌ه سیاس���ی و فیكری و ته‌نزیم���ی و په‌روه‌رده‌ییه‌كان و رێبه‌ر‌ه زانستیه‌كانیدا ..جا ئه‌گه‌ر هه‌ل گونجاو بوو ئهوه: مه‌فره‌زه‌و كه‌تیبه‌و یه‌كه‌ی س���ه‌ربازییان لێ دروست • ئه‌كات و شۆڕشیان پێ هه‌ڵده‌گیرسێنێت. ئه‌گ���ه‌ر هه‌لیش گونجاوت���ر بوو ئ���هوه خیێوه‌تگه‌و • س���ه‌ربازگه‌یان بۆ ئه‌كاته‌وه‌و مه‌شقیان پێ ئه‌كات ب ه پێی ئهو هه‌لومه‌رجه‌ی له‌به‌رده‌س���تیدایه ،ل��� ه رووی (مه‌عنه‌وی)و ل ه رووی (ماددی)یهوه ئاماده‌یان ئه‌كات. خوای گ���ه‌ور ه ئه‌فه‌رموێ( :وأع���دوا لهم ما اس���تطعتم من قوة) (األنف���ال ،) :پێغه‌مبه‌ریش (صل ى الله علیه وسلم) ئه‌فه‌رموێ: (أال أن الق���وة الرمي ،أال أن القوة الرمي ،أال أن القوة الرمي) (.)24 هه‌روه‌ها ئه‌فه‌رموێ( :ال يجتمع غبار في س���بيل اهلل وال دخان جهنم في جوف عبد أبدا ،وال يجتمع الشح واإليمان في قلب أبدا)
122
ذمارة ()2
()25
زستانى 2011
رواه
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟ النسائي.
- 6سروش���ت و رهوشتی سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی روون ه له‌وه‌دا ك ه الئحه‌ی وه‌زاره‌ت یان نوس���ینگه‌ی س���هربازیی كۆمه‌ڵێك بڕگه‌و ماده‌ی ده‌س���توریو یاسایی تێدای ه ك ه زۆر جیاوازه له‌و بڕگه‌و ماددانه‌ی ك ه ل ه الئحه‌ی وه‌زاره‌ت یان نوس���ینگه‌ی بیرو هۆش���یاریی یان په‌روه‌رده‌و فێركردندا هه‌یه‌و تێكه‌ڵ كردنیان ل ه الیه‌ن هه‌ركه‌س���ێكه‌و‌ه بێت ،یان (مه‌رامه) یان (نه‌زانینه) یان س���ه‌ره‌تای (پیالنێكه)و به‌و شێوه‌ی ه به‌رخوردی له‌گه‌ڵدا ئه‌كرێت. - 7سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی ئه‌وه‌ش ب ه ئه‌ركی خۆی ئه‌زانێت ك ه به‌رده‌وام ئێشك بگرێت بۆ پاراستنی گیانی جیهادی و هزری جیهادی و رهوشتی موجاهیدانه‌و نه‌یه‌ڵێت بمرێت له‌ناو گه‌لداو به‌رده‌وام بۆ گه‌ش���كردنه‌وه‌ی كار ب���كات ،چونك ه (مه‌نه‌عه) و (مه‌ناعه) په‌رژینن بۆ گ���هل ،ئه‌میان قهواره مه‌عنه‌ویه‌كه‌و ئه‌ویشیان قه‌وار‌ه‌سیاسییه‌كه ئه‌پارێزن.
سه‌ركرده‌ی فیكری س���هركرده فیكرییه‌كانیش بریتین له‌و كه‌سانه‌ی ك ه ل ه كایه‌ی فیكری ئیس�ل�امیدا كار ده‌كه‌ن و ب ه ئه‌ركی سه‌رشانی خۆیانی ئه‌زان���ن ك ه راڤه‌و ش���رۆڤ ه بك���هن بۆ هه‌موو ئ���هم خااڵنهی خوارهوه: یه‌كه‌م /ناس���اندنی فیكری ئیس�ل�امی و جیاكردن���هوهی ل ه (زانستی شه‌رعی) و (رۆشنبیریی ئیسالمیی).. بیرمه‌ندی ئیس�ل�امی ڕوون ه الی ك��� ه (بیرمه‌ند) و (زانا) دوو ش���تن نه‌ك یه‌ك و ئه‌ركی هه‌ریه‌كه‌یان له‌ئه‌ویتریان جیای ه و ئه‌میان به‌دیلی ئه‌ویان نیه‌و(بیرمه‌ند)مه‌رج نیی ه (زانا) بێت و ب ه پێچه‌وانه‌شه‌وه( ،اللهم) مه‌گه‌ر ل ه حاڵه‌ت ه ناسروشتییه‌كاندا نه‌بێت. دووه‌م :ناساندنی سه‌رچاوه‌كانی فیكری ئیسالمی. س���ێیه‌م :ناس���اندنی قۆناغه‌كان���ی گه‌اڵڵ��� ه بوون���ی فیكری ئیسالمی. چواره‌م :حوجییه‌تی فیكری ئیسالمی له ژیانی ئیسالمیدا. پێنجه‌م :ناساندنی قوتابخانه‌كانی فیكری ئیسالمی: - 1له كۆندا ،كه سێ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌كین:
أ -قوتابخانه‌ی (ته‌عتیل). ب -قوتابخانه‌ی (ته‌فویز). ت -قوتابخانه‌ی (ته‌ئویل). - 2له ئێستادا ،كه سێ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌كین: أ -عیرفانیی. ب -بورهانیی. ت -به‌یانیی. شه‌شه‌م :ناساندنی قوتابخانه‌كانی تری ئیسالم: أ -قوتابخان��� ه فیقهیه‌كان :ك��� ه بریتین ل ه ( )13قوتابخانه‌ی سه‌ره‌كی: - 1قوتابخانه‌ی حه‌س���ه‌نی به‌صری ل ه (به‌س���ره)دا-21( .. )102كۆچی. - 2قوتابخانه‌ی ئه‌بو حه‌نیفه‌ی نوعمان ل ه (كوفه)دا-84( .. )150كۆچی. - 3قوتابخان���هی ئهو عه‌مری ئه‌وزاعی ل ه (ش���ام)دا-88( .. )157كۆچی. - 4قوتابخانه‌ی سوفیانی سه‌وری ل ه (كوفه)دا)161 -97( .. كۆچی. - 5قوتابخانه‌ی له‌یس���ی كوڕی سه‌عد ل ه (میصر)دا-94( .. )175كۆچی. - 6قوتابخانه‌ی مالیكی كوڕی ئه‌نه‌س ل ه (مه‌دینه)دا-93( .. )179كۆچی. - 7قوتابخانه‌ی س���وفیانی كوڕی عویه‌ین��� ه ل ه (مه‌ككه)دا.. ( )198 -107كۆچی. - 8قوتابخانه‌ی ئه‌بو ئیدریس���ی ش���افیعی ل��� ه (عێراق)دا.. ( )204 -1500كۆچی. - 9قوتابخانه‌ی ئیسحاقی كوڕی راهه‌وه‌یهی ل ه (نه‌یسابور)دا.. ( )238 -161كۆچی. - 10قوتابخانه‌ی ئه‌بو سه‌وری به‌غدادی ل ه (بغداد)دا-170( .. )240كۆچی. - 11قوتابخان���هی ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نب���هل ل ه (بغداد)دا.. )241 -164(0كۆچی. - 12قوتابخان���هی داودی زاهیری ل ه (بغداد)دا ()270 – 200 ()26 كۆچی.
123
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
- 13قوتابخان���هی ئیبن جه‌ریری ته‌به‌ری ل ه (بغداد)دا (-224 )310كۆچی. ب -قوتابخان ه س���لوكیه‌كان ك ه بریتین ل ه س���ێ قوتابخانه‌ی سه‌ره‌كی: - 1قوتابخانه‌ی (ته‌زكیه‌ی شه‌رعی). - 2قوتابخانه‌ی (ته‌سه‌وفی ته‌ریقه‌تی). - 3قوتابخانه‌ی (باتنیه‌تی فه‌لسه‌فی). پ -قوتابخان ه حه‌ره‌كی���هكان ك ه بریتین ل ه پێنج قوتابخانه‌ی سه‌ره‌كی: - 1حه‌ره‌كاتی سه‌له‌فی. - 2حه‌ره‌كاتی ئیخوانی. - 3حه‌ره‌كاتی جیهادی. - 4حه‌ره‌كاتی ته‌صه‌وفی. - 5حه‌ره‌كاتی خێرخوازیی. هه‌ریه‌ك لهم قوتابخانهو بزاڤ ه ئیس�ل�امییانه‌ش له‌ناو خۆیاندا لق و پۆپی تری���ان لێئه‌بێته‌وه‌و ره‌نگی جیاتر هه‌ڵده‌گرن ،بۆ نموونه :بزاوت ه سه‌له‌فیه‌كان دابه‌ش ئه‌بن بۆ: (سه‌له‌فی زانس���تی ،سه‌له‌فی سیاسی ،س���ه‌له‌فی جیهادی، سه‌له‌فی سوڵتانی..).. هه‌روه‌ها بزاڤ��� ه جیهادییه‌كانیش دابه‌ش ئه‌بن بۆ ( :جیهادی فیكری ،جیهادی په‌روه‌رده‌یی ،جیهادی سه‌ربازیی). بزاڤه‌كانی سۆفیزمیش دابه‌ش ئه‌بن بۆ ده‌یان ره‌نگ: (قادری ،نه‌قشی ،عه‌ده‌وی ،شازلی)...، ب ه هه‌مان ش���ێوه بزاوت��� ه خێرخوازییه‌كانیش ده‌نگ و ره‌نگی زۆری���ان تێدای���ه ،وه‌ك (ته‌بلیغیی���هكان ،مه‌كته‌بیی���هكان، ناحیزبییه‌كان.).. حه‌وته‌م :هه‌ڵوێس���ت ل ه هه‌ڕه‌شه‌و ترسناكییه‌كانی قوتابخان ه فیكرییه‌كانی به‌رانبه‌ر: أ -له كۆندا وه‌ك (ماركسیزم ،فرۆیدیزم ،دۆركایزم.).. ب -ل ه ئێس���تادا وه‌ك (فۆكۆیامایی���هكان ،هه‌نتگتۆنیه‌كان، ئه‌ره‌گۆنیه‌كان.).. هه‌شته‌م :ناساندنی بیریاره گه‌وره‌كانی ئیسالم و به‌رهه‌مه‌كانیان و «بنه‌ما فیكرییه‌كانی روانینیان»: أ -بیریاره ئیس�ل�امییه‌كان ل ه كۆندا.وه‌ك»غه‌زالی،رازی،ئیبن
حه‌زم ،ئیبن ته‌یمییه.»....، ب -بیریاره ئیس�ل�امییه‌كانی سه‌رده‌م.وه‌ك»مه‌ودودی،مالیك بن نه‌بی،سه‌ید قوتب،ئه‌نوه‌رلجوندی،موحه‌ممه‌د عه‌بده».... نۆیه‌م :دیاریكردنی هه‌ڕه‌ش���ه‌كانی سه‌ر (فیكری ئیسالمی)و (كۆمه‌ڵگه‌ی ئیس�ل�امی) ل ه سه‌رده‌می خۆیانداو ئاماده‌كردنی وه‌اڵمی گونجاو له به‌رانبه‌ریاندا ،وه‌ك: أ -هه‌ڕه‌شه‌كان له‌سه‌ر بیروباوه‌ڕی ئیسالمی. ب -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر شه‌ریعه‌تی ئیسالمی. ت -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر قورئانی په‌روه‌رده‌گار –جل جالله.- پ -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر حه‌دیسه‌كانی پێغه‌مبه‌ر (د .خ). ج -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر مێژووی ئیسالمی. ح -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر بزاڤه ئیسالمییه‌كان. خ -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر كه‌سایه‌تی و ره‌مزه ئیسالمییه‌كان. د -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر كۆمهڵگه ئیسالمییه‌كان. ژ -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ده‌سه‌اڵته ئیسالمییه‌كان. ر -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر میتۆدی دروست بۆ خوێندنه‌وه‌ی دین. ز -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر الوان. س -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر بازاڕه‌كان. ش -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر مهزههبی ئه‌هلی سوننه‌ت و جه‌ماعه‌ت. ص -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ئافره‌تان و خێزانه ئیسالمییه‌كان. ط -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ڕه‌وه‌نده ئیسالمییه‌كان. ظ -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر ناساندنی چه‌مك ه مه‌عریفیه‌كان. و -هه‌ڕه‌شه له‌سه‌ر به‌رنامه‌كانی په‌روه‌رده‌و خوێندنگاكان. ع -هه‌ڕه‌ش��� ه له‌س���ه‌ر ش���وێنه‌وار‌ه ئیس�ل�امییه‌كان و كوێركردنه‌وه‌یان.. ده‌ی���هم :گه‌اڵڵ ه كردنی پرۆژه‌یه‌كی تۆكم ه بۆ دروس���تكردنی «قوتابخانه‌یه‌كی فیكریی ئیس�ل�امی» ك ه ب ه زه‌روره‌ت ئه‌بێ دوو توخمی سه‌ره‌كی تێدا بێت: - 1ره‌سه‌نایه‌تی (األصالة). - 2هاوچه‌رخی (المعاصره). بنوس���ی ئه‌م وتار‌ه ل ه كتێبێكدا پێش���نیاری پرۆژه‌یه‌كی لهم شێوه‌یه‌ی ل ه (بیس���ت خاڵدا) نووسیوه‌و وه‌ك فه‌سڵێكی ناو كتێبی (المدارس اإلسالمی ه بین اإلجحاف واإلنصاف) پێشكه‌شی كۆلێ���ژی (إمام أعظ���م) ی كردووه بۆ به‌ده‌س���تهێنانی پله‌ی
124
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
(به‌كالۆریۆس) كه به پله‌ی (نایاب) وه‌ریان گرت.. دروس���ت بكرێت تا به‌و به‌رنامه‌ی���هوه گه‌ردنگیری بكات ك ه ب ه هه‌رحاڵ س���هركرده فیكرییه‌كان س���ه‌رقاڵی داڕێژانه‌وه‌ی ب���ڕوای پێی هه‌ی ه و ببێت ه ش���ایه‌تێكی زیندوو بۆ ڕاس���تی و كه‌لتوری ئیس�ل�امین تا ل��� ه به‌رانبه‌ر كه‌لتوری نائیس�ل�امیدا به‌كه‌ڵكی ئهو په‌یامه‌ی هه‌ڵیگرتووه.به‌مه‌ش ئه‌وترێت(طور بناء رایبگ���رن و ره‌هه‌نده‌كانی ئهو فیكر ه فراوان ه رۆش���ن بكه‌نه‌و ه الشخصية االسالمية) بۆ هه‌موو دونیا و بیكه‌ن ه مه‌ودایه‌ك بۆ ڕۆش���نبیری ئیسالمی پاش���ان ئه‌بێ هێزی ئیش���كردنی تێدا دروست بكرێت تا كار ب���كات بۆ ئهو په‌یامه‌ی ك ه بڕوای پێیه‌تی..ئه‌مه‌ش ناو ئه‌نێن راسته‌قینه ...سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌یی (طور اإلنخراط في التنظيم) قۆناغی به‌شداریكردن ل ه رێكخستنی س���هركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كانیش بریتین لهوانهی ك ه ل ه هه‌ناوی ئیسالمیدا(..)27 كتێب ه زانستی و جیهادی و فیكرییه‌كانه‌و‌ه به‌رنام ه هه‌ڵده‌گۆزن سهركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كان كه‌له‌پوری (زانایان)و (بیرمه‌ندان) و (موجاهیدان) ئه‌كه‌ن ه س���ه‌رچاو‌ه بۆ خۆیان و بۆ ش���اگردو بۆ پهروهرده كردنی (تاك) و (خێزان)و (كۆمهڵگه).. س���ه‌كرده‌ی په‌روه‌رده‌یی ئه‌وه‌نده‌ی ریزبه‌ندی و قۆناغبه‌ندی قوتابیه‌كانیش���یان و به‌و ش���یر‌ه حه‌اڵڵ و پاك ه خۆش���یان و ب���ۆ په‌روه‌رده‌كردن���ی تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیس�ل�امی ئه‌وانیش گۆش ئه‌كه‌ن.. ب ه كاری خۆی���ان ئه‌زانن ،ئهوهنده تیۆریزه‌كردنی زانس���ت و مه‌به‌ستی سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌یی ئهوهی ه خه‌ڵكی فێر بكات خه‌بات و فیكر ب ه كاری خۆیان نازانن و ئهمان له‌و كه‌ره‌س��� ه و په‌روه‌رده‌یان بكات و مه‌شقیان پێ بكات و پاشان ل ه بازنه‌ی خ���اوه زۆره‌ی (زانایان) و (موجاهیدان) و (بیریاران) بۆیان كارێكی ئیسالمی به‌رچاوڕووندا باڵویان بكاتهوه به‌ناو خه‌ڵكی كۆكردوونه‌ته‌و‌ه ئه‌یانه‌وێت به‌رنامه‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی ڕه‌سه‌ن خوادا تا به‌ره‌و خوایان بهێننهوه ب ه س���ۆزو خۆشه‌ویستیه‌وه و هاوچه‌رخ بنوس���ن ك ه قۆناغ ب��� ه قۆناغ یارمه‌تی (تاك) و بیانكه‌نه‌وه به به‌نده‌ی په‌روه‌ردگاریان نه‌ك هی ئه‌م و ئهو!. (خێزان) و (كۆمهڵگه) بدات ب���ه‌ره‌و ئهو لوتكه‌ی ه بچێت ك ه - 2كردنه‌وه‌ی خولی پێگه‌یاندن ،تا له‌و خوالنه‌دا وانه‌ی چڕو پڕ پێویس���ت ه موسڵمانی له‌سه‌ر ڕابوه‌ستێت ب ه (باوه‌ڕێكی پاك) بده‌ن ب ه قوتابیان دهربارهی سێ بنچین ه گه‌وره‌كه‌ی ئیسالم ب ه (دڵێكی س���اغ) و ب ه (وره‌یه‌كی گهوره)و ب ه (ره‌وشتێكی كه بریتین له: به‌رز)هوه تا لێ���وه‌ی بڕوانن بۆ كۆمه‌ڵگه‌و خه‌میان هه‌ڵگرن و أ -خوای په‌روه‌رده‌گارو چۆنێتی مامه‌ڵه كردن له‌گه‌ڵی. بیانخه‌ن ه ناو كاروانی پڕش���كۆی پێغه‌مبه‌رانه‌وه ،ك ه ئه‌گه‌ر ل ه ب -پێغه‌مبه‌ری نازدارو چۆنێتی شوێنكه‌وتنی. ت -ئیس�ل�امی ره‌س���هن و چۆنێتی س���ه‌لماندن و گه‌یاندن و دونیادا ئه‌رزش���ێك هه‌بێت ته‌نیا بۆ ئهو كاراوانه‌ی ه ك ه ئاده‌م و نوح و ئیبراهیم و موس���او عیس���او محه‌مه‌دی ل ه پێشه‌وه‌ن چه‌سپاندنی. س���هركرده په‌روه‌رده‌یی���هكان داهێن���ان ل��� ه ئالیه‌ته‌كان���ی (د .خ). سهركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كان سێ شت ب ه كاری سه‌ره‌كی خۆیان خولكردن���ه‌وه‌دا ب ه ئه‌رك���ی خۆیان ئه‌زانن ،جارێ ده‌رس���ی گش���تی مزگه‌وته‌كان پێڕه‌و ده‌ك���هن و جارێ خولی هاوینه‌ی ئه‌زانن: - 1ریزكردنی ئهو زانس���تانه‌ی ك ه (تاك)ێكی موس���ڵمان یان خێوه‌تگه‌كان و جارێ جێبه‌جێكردنی یاسای كه‌تیبه‌ی برایان (خێزانێك���ی موس���ڵمان) ی���ان (كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ئیس�ل�امی) و جارێ سیستمی (خطوط)ی شۆڕشگێڕان..هتد. پێویستی پێی هه‌یه بۆ (دین)و بۆ (دونیای) ..بۆیه ئه‌ڵێن- 3 :نووسینه‌وه‌و ب ه چاپ گه‌یاندنی به‌رنام ه په‌روه‌رده‌ییه‌كان تا • س���ه‌ره‌تا ئه‌بێ عه‌قیده‌یه‌كی ب���اش بخوێندرێت و (ئیمان) ل ه الیه‌ك سه‌المه‌تی بۆ (تاك) و (خێزان) و (كۆمهڵگه) دابین ی بۆ دابمه‌زرێنرێت ..ئه‌م���ه‌ش ناو ئه‌نرێ (طور بناء العقیده) بكه‌ن و وه‌ك ده‌رمانس���ازێك هه‌موو ئهو ده‌رمانان ه بنوسن بۆ نه‌خۆش���هكان و ل ه الیه‌كیش سه‌رگه‌ردانی بانگخوازان نه‌هێڵن قۆناغی دامه‌زراندنی بیروباوه‌ڕ. • پاش���ان ئه‌بێ ره‌وش���تێكی به‌رزو عیباده‌تێكی س���اغی بۆ كه ل ه بوونی زۆری سه‌رچاوه‌دا بۆیان دروست ئه‌بێت.. 125
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
سهركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كان به‌رنامه‌كانی په‌روه‌رده‌ی ئیسالمی ب ه چاپكراوی ئه‌خه‌ن ه به‌رده‌س���ت موسڵمانان تا (یه‌كدیدی) و (یه‌ككاری) دروس���ت بكه‌ن له‌ناو بزاوت و كاری ئیسالمیدا، نه‌ك (بیروڕای جیا)و (هه‌ڵوێس���تی جیا) قه‌واره‌ی مه‌عنه‌وی موسڵمانان و قه‌واره‌ی تاكه تاكه‌یان له‌رزۆك بكات..
سهركرده سیاسیه‌كان س���هركرده سیاس���ییه‌كانیش بریتین ل ه ئهو كه‌س���انه‌ی ك ه ئه‌یانه‌وێت به‌ری ره‌نج و زه‌حمه‌تی س���ه‌ركرده‌ی زانس���تی و فیكری و په‌روه‌رده‌یی و سه‌ربازییه‌كان بگوشن و به‌كاری بهێنن له ملمالنێكانیاندا بۆ دروستكردنی (ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی).. سهركرده زانس���تیه‌كان په‌رژینن بۆ (زانس���ت ه شه‌رعیه‌كان) و س���هركرده سه‌ربازییه‌كان په‌رژینن بۆ (نیشمانی ئیسالمی) و س���هركرده فیكرییه‌كانیش په‌رژینن ب���ۆ (تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی) و س���هركرده سیاسییه‌كانیش په‌رژینن بۆ (ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی).. (زانست ه شه‌رعیه‌كان) و (هزری ئیسالمی)و (تاك)و (خێزان) و (كۆمهڵگه)و (ده‌س���ه‌اڵت)و (نیش���تمان)ی ئیس�ل�امی ب ه سهركرده ئیسالمیه‌كان و شاگردانی ئهوان پارێزراو ئه‌بن.. سهركرده سیاسییهكان سێ شت ئه‌ركی سه‌ره‌كیانه: یه‌كه‌م :یه‌كخستنی هه‌ڵوێستی موسڵمانان. دووه‌م :گه‌اڵڵه‌ك���ردن و تیۆریزه‌كردنی (زانس���ت)و (بیر)ی ئیسالمی. سێیه‌م :ملمالنێی سیاسی له‌گه‌ڵ هێزه عه‌لمانیه‌كاندا. ئه‌گه‌ر هه‌ڵوێس���تی موس���ڵمانان یه‌كگرتوو بێت و ب ه كۆمه‌ڵ ملمالنێ بكرێت و بزاوت ل ه (بیر)و (زانست)دا بوونی هه‌بێت، سه‌ركرده‌ی سیاسی به‌هێزو پشت قایم ئه‌بێت.. مه‌به‌ست به یه‌كخستنی هه‌ڵوێست سێ شتی سه‌ره‌كیه: - 1موس���ڵمانان ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا حولحولی مه‌زهه‌ب نه‌بن، مۆڵ���هت ب ه خۆیان نه‌ده‌ن ك��� ه ده‌نگه‌كانیان بده‌ن ب ه به‌ره‌ی عه‌لمانی. - 2ئهوهنده لیس���ت دانه‌مه‌زرێ ك��� ه ده‌نگه‌كان په‌رش و باڵو ببێته‌و‌ه و به زیان بشكێته‌وه بۆ به‌ره‌ی دین. س���ه‌ركرده‌ی سیاس���ی ل��� ه هه‌موو ك���ه‌س باش���تر ئه‌زانێ
یه‌كهه‌ڵوێس���تی و یه‌كلیستی چهنده شمش���ێرێكی به‌كار‌ه ل ه ملمالنێ سیاسیه‌كاندا.. - 3له‌ناو سه‌نته‌ره‌كانی بڕیاردا یه‌ك ده‌نگ بن بۆ سه‌رخستنی پرۆژه ئیسالمیه‌كان و سازش نه‌كرێت له‌سه‌ر ئهو پرۆژانه. مه‌به‌ستیش ب ه تیۆریزه‌كردنی زانست و بیری ئیسالمی ئهوهی ه ك ه سه‌كرد‌ه سیاسییهكان پێویست ه له‌سه‌ریان ك ه رێنمونیه‌كانی ئیس�ل�ام ل ه قاڵبی مادده‌و بڕگه‌ی (ده‌ستوری)و (یاسایی)دا دابڕێژنه‌وه‌و بیكه‌ن ه پرۆژهی ئیس�ل�امی ل ه ملمالنێكانیانداو ل ه كاتی گه‌یشتن به ده‌سه‌اڵتیشدا.. ئهوهی نرخی ئه‌م ب ه ده‌س���تورو یاس���ا كردنه‌ی رێنماییه‌كانی ئیسالمی الی ه زیاتر سه‌كرده‌و كادری سیاسییه! ئه‌وانن ئه‌زانن چه‌ند گرنگ ه پرۆژهی ده‌س���تورێكی ئیس�ل�امی بنوسرێته‌وه، پرۆژه یاسا ئاماده بكرێت له‌ژێر رۆشنایی قورئان و فه‌رموده‌و ئیجتیهادی زانایانی متمانه‌داری ئیسالمدا.. مه‌به‌س���ت ب ه به‌ڕێوه‌بردنی ملمالنێی سیاس���یش له‌گه‌ڵ هێزه عه‌لمانیه‌كاندا ئهوهی ه ك ه س���هركرده سیاس���ییه‌كان ل ه رووی (ده‌روون���ی)و (فیك���ری)و (سیاس���ی)یهوه ئاماده‌ب���ن بۆ زۆرانبازیی له‌س���ه‌ر مافه‌كانی (تاك)و (خێزان)و (كۆمهڵگه) ی ئیس�ل�امی ..به‌رنامه‌یان هه‌بێت بۆ داڕێژانه‌وه‌ی ئیس�ل�ام ل ه قاڵبێكی ده‌س���توری و یاس���اییداو به‌رنامه‌یان هه‌بێت بۆ ئاماده‌كردنی پرۆژه یاس���اییه‌كان تا رێگ ه ل ه سوكایه‌تیكردن ب��� ه مافی خولقێن���ه‌رو خولقاو بپارێ���زن و داد بۆ ناو خه‌ڵك و ره‌وش���ت بۆ ناو سیاسه‌ت و هاوس���ه‌نگی بۆ ناو ده‌ستورو یاساكان بگێڕنه‌وه... ئه‌مه‌ی رابورد بریتی بوو ل ه ناس���اندنی س���هركرده زانستی و فیك���ری و س���هربازیی و په‌روه‌رده‌یی و سیاس���ییه‌كان و ب ه كورتی ئه‌ركه‌كانی هه‌ر یه‌كه‌یانمان باس كرد.. كه‌موكورتییه‌كانی سه‌ركرده‌كان: ئێم ه لهم وتاره‌دا ته‌نیا باس���ی ی���ه‌ك كه‌موكورتی ئه‌كه‌ین ك ه ل ه هه‌موو كه‌موكورتییه‌ك ب ه گه‌وره‌تری ئه‌زانین و بواریش بۆ توێژینهوه ئه‌كه‌ینه‌وه بۆ هه‌ركه‌سێك بیه‌وێت پێی هه‌ستێت. یه‌كه‌م :كه‌موكورتی سهركرده زانستیه‌كان: سه‌كرد‌ه زانستیه‌كان ل ه كوردستاندا تاكو ئێستا نه‌یانتوانیو‌ه كتێبێكی ناس���اندن (كتاب تعریفی) بۆ زانست ه بنچینه‌ییه‌كان
126
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
و زانست ه هاریكاره‌كان دابنێن و قۆناغبه‌ندی بۆ ئهو زانستان ه بكه‌ن تا زانس���تخوازان ئامێزی بۆ بكه‌نه‌وه‌و ئهو كتێب ه بخه‌ن ه ده‌ستیان و بچن ل ه زانایه‌ك بالڵێنه‌و‌ه ك ه وه‌ریان بگرێت و ئهو كتێبه‌یان پێ بڵێته‌وه.. راست ه یه‌كێكی وه‌كو (عبدالقادر عبدالعزیز) كتێبی (جامع علم الشریف)ی داناوه‌و هه‌وڵێكی زۆر پیرۆزیشه ،به‌اڵم ئهو كتێب ه ل��� ه هه‌لومه‌رجێكی تایبه‌تدا دان���راوه‌و خاوه‌نه‌كه‌ی ل ه هه‌ندێ پرسدا هێڵ ه گش���تییه‌كانی زانست ه ئیسالمییه‌كه‌ی به‌زاندووه‌و به‌مال یان به‌والدا رۆیش���تووه‌و سیاس���هت و فیكرو سه‌ربازی هه‌موو ل ه یه‌ك ئااڵندووه‌و به‌وه‌ش ل ه ئامانج ه س���ه‌ره‌كیه‌كه‌ی كه ئێم ه مه‌به‌ستمانه دووركه‌وتۆته‌وه.. هه‌روه‌ه���ا كۆمه‌ڵێك ل ه زانایانی (كوه‌ی���ت) كتێبی (الجداول الجامعه فی العلوم النافعة)یان داناوه ك ه ب ه راس���تی جێگه‌ی رێزو مایه‌ی نزای خێریشه ،به‌اڵم هه‌ندێكیان زیاد ل ه سنور لق و پۆپی بۆ دروست كراوه‌و ل ه س���ه‌رده‌م دوورخراوه‌ته‌وه‌و ل ه واڵتی ئێمه‌ش���دا گرنگیه‌كی وای پێنه‌دراو‌ه ك ه یان وه‌ك خۆی وه‌ریگرێت یان رێك بخرێت. هه‌ندێ زانای تر چه‌ند مه‌وسوعه‌ی نوسیو‌ه وه‌ك مه‌وسوعه‌ی (هل يس���توي الذين يعلمون والذين ال يعلمون) ك ه باس���ی هه‌موو زانست ه بنه‌ڕه‌تییه‌كای ئه‌كات و الش ئه‌دا بۆ باسكردنی هه‌ندێ ل ه زانس���ت ه هاریكاره‌كان ،هه‌روه‌ها زانای به‌ڕێز (محمد مختار الش���نقیطی)یش هه‌وڵێكی لهم ش���ێوانه‌ی داوه ،به‌اڵم زانایانی هه‌رێمی كوردستان ئهو ئه‌ركه‌یان له‌سه‌ر شان ه ك ه ب ه كارێكی له‌و ش���ێوه‌یه هه‌ڵبس���تن و سنورێك بۆ ئهو س���ه‌رگه‌ردانی ه دابنێین ك ه دروس���ت بووه له‌ناو خه‌ڵكی موسڵماندا ك ه نازانن كام ه زانس���ت ه بنه‌ڕه‌تیه‌و (أصول) و (فروع)ه‌كانی كامانه‌ن و كام ه زانس���ته‌ش بنه‌ڕه‌تی نیه‌و ئ���ه‌وه‌ش (أصول) و (فروع) ه‌كانی تا نه‌وه‌ی نوێی ئه‌م ئیس�ل�ام ه به‌رچاو روون بن ئه‌گه‌ر ویستیان بچن ه ناو كاروانی زانایان و له‌و ریزه‌دا خۆیان تۆمار بكه‌ن (.)28 دووه‌م :كه‌موكورتی سهركرده سه‌ربازییه‌كان:
سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی به‌رده‌وام له خولیای دروستكردنی رێبه‌رانی جیهادیدای‌ه شانبه‌شان له‌گه‌ڵ دروستكردنی رێبه‌ر‌ه سیاسی و فیكری و ته‌نزیمی و په‌روه‌رده‌ییه‌كان و رێبه‌ر‌ه زانستیه‌كانیدا
سهركرده زانستیه‌كان په‌رژینن بۆ (زانست‌ه شه‌رعیه‌كان) و سهركرده سه‌ربازییه‌كان په‌رژینن بۆ (نیشمانی ئیسالمی) و سهركرده فیكرییه‌كانیش په‌رژینن بۆ (تاك و خێزان و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمی) و سهركرده سیاسییه‌كانیش په‌رژینن بۆ (ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی)
له‌به‌رئه‌وه‌ی گۆڕه‌پانی كوردستان ئێستا خاڵی ه ل ه سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی و موسڵمانان ل ه هه‌رێمه‌كه‌دا ب ه گشتی وه‌ك (پارت ه 127
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
سیاس���یه‌كانیان) و وه‌ك (جه‌م���اوه‌ر‌ه ئیس�ل�امییه‌كه‌ش) ب ه هه‌ی ه له‌گه‌ڵ تێبینی وردیشدا ،به‌اڵم خۆ یه‌كالنه‌كردنه‌وه‌یان بۆ جۆرێك ل ه یه‌كده‌نگی ش���ێوازی ملمالنێی سیاسی و فیكری و فیك���رو به‌رهه‌مهێنانی فیكرو پرۆژه فیكرییه‌كان ،وای كردووه زانستیان هه‌ڵبژاردووه‌و وه‌ك خیارێكی ستراتیژی كاری له‌سه‌ر ك ه گۆڕه‌پانی هه‌رێمی كوردستان وه‌ك ئهوه وای ه ك ه بیرمه‌ندی ده‌كه‌ن-ههرچهنده ئه‌م ه یانی نا ك ه ئیس�ل�امیه‌كان یان پارت ه ئیسالمی تێدا نه‌بێت! كوردیه‌كان بڕوایان ب ه تیۆری شۆڕش���كردن نه‌مابێت و دونیا له‌ناو عه‌ره‌بدا ئه‌توانی ده‌یانی وه‌ك سید قوتب و ئه‌نوه‌رلجوندی الیان بووبێت ه سه‌رده‌می موحه‌ممه‌دی مه‌هدی و ده‌رگای زوڵم و مال���ك بن نبی و كه‌واكب���ی و كێ و كێ بژمێری ك ه كاریان و سته‌م داخرابێت و هه‌ڕه‌ش ه له‌سه‌ر میلله‌ت و دین نه‌مابێت و (صناعة الفكر) بووه ،به‌اڵم له‌ناو كورددا ئه‌مس���ه‌رو ئه‌وسه‌ر ئه‌م و ئهو ب ه شێوه‌یه‌ك ل ه شێوه‌كان ته‌سلیم به‌و‌ه بووبن ك ه ئه‌كه‌ی تاقو ته‌را ئه‌بینی (بالقوه) بیرمه‌ندن ،به‌اڵم (بالفعل) (دین تلیاكی گه‌النه)!! -له‌به‌ر ئهوه ئێم ه هیچ جۆره پێشنیارو نه‌هاتوونه‌ت ه مه‌یدانی كاره‌كه.. ره‌خنه‌یه‌كم���ان لهم كای���ه‌دا نیه‌و لۆژیكی تێ���دا نی ه باس ل ه مامۆس���تا علی باپیر و مامۆس���تا كرێ���كارو كاك عبدالرحمن كه‌موكورتی شتێكی نه‌بوو بكه‌ی (اللهم) مه‌گه‌ر له‌سه‌ر مهزههبی صدي������ق و دكتۆر عبدالكریم أحمد و دكتۆر صباح به‌رزنجی و (ذكر العيش نصف العيش) شت بوترێت و ئهو مه‌زهه‌به‌ش كۆڵی دكتۆر ئازاد گه‌رمیانی..هتد چیان كه‌متر‌ه ل ه (ئه‌نوه‌رلجوندی) بۆ نموون ه ئه‌گ���ه‌ر ب ه (جیددی) زۆر كه‌سی كوتا!! له‌گه‌ڵ ئهوهی ئه‌زمونی چه‌ند ده‌ست بده‌ن ه به‌رهه‌مهێنانی فیكرو س���ێیه‌م: بیكه‌ن ه پیش���هو خولیایان ل ه بری موكورتییه‌كان���ی ساڵه‌ی پارتی و یه‌كێتی له‌به‌رده‌میاندا هه‌ی ه كه هه‌ندێ شه‌ڕی البه‌ال ك ه خۆشیان س���ه ر كر د ه ك ه هه‌موو جارێك ب ه یه‌ك لیست دائه‌به‌زن ه و ئیس�ل�ام و موس���ڵمانان تێیدا فیكرییه‌كان: زه‌ره‌رمه‌ند ئه‌بن و هیچی تر.. ناو هه‌ڵبژاردنه‌كان و ئه‌وه‌ش بووه ب ه یه‌كێك ل��� ه گه‌وره‌ترین (باوك) بۆیان و زۆر سوودمه‌ند بوون تێیدا ،چوار هم:كه‌موكورتییه‌كان���ی كه‌مو كو ر تییه‌كا ن���ی سهركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كان: س���هركرده فیكرییه‌كان كه‌چی سهركرده سیاسییه‌كانی به‌ره‌ی ل ه كاتی نووس���ینی ئه‌م بڕگه‌یه‌دا ل ه هه‌رێمی كوردستاندا بۆ ه یانناو ه ن ه چی نگاوێك ه ه ئێستا تا دین ده‌یان سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌ییم ل ه ئهوهی��� ه ك��� ه خۆی���ان هه‌رێمی كوردستاندا دێت ه به‌رچاو ی���ه‌كال نه‌كردۆت���هوه بۆ ئهو مه‌به‌سته ،جارجاره‌و بۆ ئاهی سوێند ل ه الوو پیر،ل ه ئاستی یه‌ك و دوو به‌رهه‌مهێنانی (فیكر).. و ریابازی باس له‌و‌ه ئه‌كه‌ن ك ه ئێم ه و س���ێدا ،به‌اڵم هه‌موو هاوبه‌شن پێیان خۆش نی ه خه‌ڵك هه‌وڵماندا ،به‌اڵم الیه‌نی به‌رانبه‌ر نه‌هات ه له‌وه‌دا ك ه پێكهوه یان دان ه دان ه ب ه (سیاسه‌تمه‌دار) یان بیر بده‌ن ه ئهوهی ك ه ئه‌كادیمیایه‌كی (زانا) یان (موجاهید)یان پێشهوه په‌روه‌رده‌یی لۆكاڵی دروست بكه‌ن نه‌زانێت ،ده‌ستبه‌رداری له‌قه‌بی (بیرمه‌ند) ئه‌بن ئه‌گه‌ر له‌قه‌بی سیاسه‌تمه‌داری و و مه‌نهه‌ج و مامۆس���تاو بینای گونجاوی بۆ دروست بكه‌ن ك ه زاناییان لێبكرێته‌وه ،ناڕه‌حه‌تن ل ه ریزی (بیرمه‌ندان)دا ناویان ستراتیژێكی روون پیاده بكات.. بنوسرێ و ل ه ریزی سیاسه‌تمه‌داراندا تۆمار نه‌كرێن ( !! )29بۆچ���ی برایان���ی (نوور) بتوان���ن له‌و واڵت��� ه دووره‌و‌ه بێن و ل ه راستیدا ل ه كوردستاندا كه‌سی باش هه‌ی ه بتوانی ل ه لیستی ئه‌كادیمیایه‌كی س���ه‌ركه‌وتووی وه‌ك (كۆلێژه‌كانی ئیش���ق و بیرمه‌ندانی ئیسالمیدا تۆماریان بكه‌ی ،به‌رهه‌می فیكری باشیان صه‌الحه‌دین) دروس���ت بكه‌ن له‌ناو ك���ورددا و به‌رده‌وامیش ل ه 128
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
داهێنان و هه‌ڵكشاندا بن ،كه‌چی سهركرده په‌روه‌رده‌ییه‌كانی ناو هه‌رێمی كوردستان نه‌توانن له‌گه‌ڵ بوونی ده‌یان كارت ل ه ده‌س���تیاندا وه‌ها كارێك بكه‌ن ..هۆكاری نه‌بوونی ئه‌م جۆره پرۆژان ه جاری وا هه‌ی ه ئه‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ ته‌سكی ئاسۆی بیریان، په‌رته‌وازه‌یی خۆیان ،متمان ه نهبوون ب ه خود ،ترس ل ه وه‌هم، وه‌همێك به‌رهه‌می بیر ته‌سكی و په‌رته‌وازه‌یی و بڕوا نهبوون ه به خود!! ل ه مه‌جلیس���ێكدا بووم باس���مان ل ه وه‌ه���ا پرۆژه‌یه‌ك ئه‌كرد ك��� ه ئه‌زمونێك دابمه‌زرێت ل ه كوردس���تاندا ك ه ب ه كردنه‌وه‌ی قوتابخانه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی ده‌ست پێ بكات و بكرێت ه بناغ ه بۆ دروس���تكردنی به‌ره‌یه‌كی تازه‌و ناوازه ل ه كوردستانداو سوود ل ه ئه‌زمونی برایانی (نوور) یان (كۆمه‌ڵگه‌ی نوور)ی ش���ێخ ئه‌حم���ه‌د كوفتارۆ وه‌ربگیرێت ،به‌اڵم ئه‌فس���وس ئهو هه‌موو‌ه (جه‌ڕو به‌حس���ه)ش ه���ه‌روا چوو ب ه هه‌واداو هه‌ڵوێس���تێكی عه‌مه‌لی لێو‌ه دروست نه‌بوو.
پێنجه‌م :كه‌موكورتییه‌كانی سهركرده سیاسییهكان: گه‌وره‌ترین كه‌موكورتی سهركرده سیاسییه‌كانی ئێم ه بریتی ه له‌وه‌ی ك ه تا ئێستا و له‌گه‌ڵ ئهو هه‌موو‌ه ئه‌زمونه‌دا هیچ جۆره پرۆژه‌یه‌كیان ال گه‌اڵڵ ه نهبووه بۆ دروستكردنی یه‌كلیستی ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كان���دا تا جه‌ماوه‌ر بخه‌ن ه به‌ر دووڕیانه‌یه‌ك و رێگ ه له په‌رته‌وازه بوون و فه‌وتانی ده‌نگی ئیسالمخوازان بگرن.. له‌گ���ه‌ڵ ئ���هوهی ئه‌زمونی چه‌ند س���اڵه‌ی پارت���ی و یه‌كێتی له‌به‌رده‌میاندا هه‌ی ه ك ه هه‌موو جارێك ب ه یه‌ك لیست دائه‌به‌زن ه ن���او هه‌ڵبژاردنه‌كان و ئه‌وه‌ش ب���ووه ب ه (باوك) بۆیان و زۆر سوودمه‌ند بوون تێیدا ،كه‌چی سهركرده سیاسییه‌كانی به‌ره‌ی دین تا ئێس���تا هه‌نگاوێك چی ه نه‌یانناو‌ه بۆ ئهو مه‌به‌س���ته، جارجاره‌و بۆ ئاهی س���وێند و ریابازی -به‌ڵێ ریابازی -باس له‌و‌ه ئه‌كه‌ن ك ه ئێم ه هه‌وڵماندا ،به‌اڵم الیه‌نی به‌رانبه‌ر نه‌هات ه پێشهوه!! ئاخر به‌ڕێزه‌ك���هم! هه‌موو ده‌رگایه‌ك كلیل���ی تایبه‌تی خۆی هه‌یه ،هه‌موو هه‌ڵوێس���تێك باجی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌و ئه‌بێ ئ���هو باج ه بدرێت ،ت���ۆ ك ه ل ه كه‌متری���ن مافه‌كانی خۆت بۆ خاتری براكه‌ت یان په‌یامه‌كه‌ت یان گه‌له‌كه‌ت دانابه‌زی ،چۆن
شه‌ره‌فی یه‌كبوون و یه‌ك لیستی حه‌اڵڵ ئه‌كه‌ی بۆ خۆت. سهركرده سیاسییهكان ل ه هه‌مووان زیاتر ئه‌زانن یه‌ك لیستی چهنده پێویسته ،چهنده هه‌ڵوێستیان به‌هێز ئه‌كات ،چه‌نده‌ها چانس���ی ده‌ست ب ه ده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵت كاراتر ئه‌كات و ل ه ئیسالمیه‌كانیشی نزیك ئه‌كاته‌وه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا هه‌ر بێخه‌من ،بێ منه‌تن ل ه هاوپه‌یمانی ،ل ه یه‌ك لیستی ل ه برایه‌تی و یه‌كڕیزی.. ئهمان��� ه ب��� ه كورتی بریتی ب���وون ل ه زه‌قتری���ن كه‌موكورتی س���ه‌ركرده‌ی ئیس�ل�امیه‌كان ك��� ه ئه‌گه‌ر دڵ و مێش���كیان بۆ نه‌كرێته‌وه‌و به‌رنامه‌ی چاكسازی و گۆڕانكاری دانه‌نرێت بۆیان ئ���هوه ب ه دڵنیاییه‌و‌ه ئه‌م بهره ئیس�ل�امی ه ل ه به‌ره‌ی داهاتوو ئه‌بچڕێت و دوور ل ه ئه‌زمون و بیری ئهمانهوه دروست ئه‌بن و ئهو كات هه‌ر خوایان یه‌ك ئه‌بێت ،ئهو كات ه ئهوان بێ ریش��� ه ئه‌بن و ئه‌مانیش بێ لق و پۆپ !!
قسه‌یه‌ك دهربارهی دروستكردنی سهركرده:
ل ه كۆتایی ئه‌م وتاره‌دا ب ه باش���ی ئه‌زانم قسه‌یه‌كی زۆر كورت دهربارهی دروستكردنی سهركرده بكه‌م. دروستكردنی سه‌ركرده‌ی سیاسی یان فیكری یان سه‌ربازی یان په‌روه‌رده‌یی یان زانستی كارێكی ئاسان نیه ،میلله‌تانی دونیا ب ه چاوی رێزه‌و‌ه ئه‌ڕوانن ه سه‌ركرده‌كانیان و ب ه سه‌رمایه‌یه‌كی گه‌وره‌ی میللی خۆیانی ته‌ماش���ا ئه‌ك���هن ،چونك ه ئه‌زانن تا سه‌ركرده‌یه‌كیان بۆ دروس���ت ئه‌بێت خوێنیان ئه‌بێت ب ه ئاو، بۆی��� ه ده‌وریان ئه‌گرن ب ه خۆیان و م���اڵ و مناڵیانه‌وه‌و وه‌ك چاویان ئه‌یانپارێزن و رێزی زێریش الی زه‌ره‌نگه‌ره. ئیسالمخوازانی كورد چه‌ندێكی تریان ئه‌وێ تا سه‌ركرده‌یه‌كی زانستی تری وه‌ك (مامۆستا مه‌ال عوسمان و مامۆستا شێخ له‌تیفی به‌رزنجی و مامۆستا موسته‌فای زه‌ڵمی.....هتد)یان بۆ دروست ئهبێتهوه یان سه‌ركرده‌یه‌كی فیكری وه‌ك (مامۆستا عه‌لی باپیرو مامۆس���تا كرێكار و مامۆستا پاڕه‌زانی ....هتد) یان بۆ دروست ئهبێتهوه یان سه‌ركرده‌یه‌كی په‌روه‌رده‌یی وه‌ك (مامۆس���تا نه‌شئه‌ت و مامۆستا ش���ه‌ماڵ موفتی و مامۆستا ش���ێرزاد....هتد)یان بۆ دروست ئهبێتهوه یان سه‌ركرده‌یه‌كی س���هربازیی وه‌ك (مامۆس���تا مه‌ال عه‌لی هه‌ڵه‌بج ه و مامۆستا
129
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
عه‌لی بیار‌ه و مامۆس���تا بابه‌ش���ێخ....هتد)یان بۆ دروس���ت ئهبێتهوه،یان سه‌ركرده‌یه‌كی سیاسی وه‌ك (مامۆستاى صه‌الح و مامۆستاصدیق و كاك عبدالرحمن عبدالرحیم ....هتد)یان بۆ دروس���ت ئهبێتهوه؟ ...نابێ ئێمه‌ش وه‌ك ئهوان ه بین ك ه نالی بلیمه‌ت ده‌رباره‌یان ئه‌ڵێ: دیاره قه‌دری صه‌نعه‌تكار له‌ناو قه‌ومی به‌سیتا وه‌ك عه‌كسی قه‌مه‌ر وایه له‌ناو حه‌وزێكی لیخندا ڕاست ه سهركرده دروستكردن له‌سه‌ر چوار پای ه رائه‌وه‌ستێ: • ب��� ه جه‌وه���ه‌ری كه‌س���ه‌كه * .به‌رنامه‌یه‌ك���ی تۆكمه* . هه‌لومه‌رجێكی گونجاو * .وه‌ستایه‌كی شاره‌زا. به‌الم كواو كه‌ی هه‌لومه‌رجی گونجاوی وا زوو ده‌ڕه‌خس���ێ بۆ سهركرده دروس���تكردن ،یان كوا ئهو به‌رنام ه تۆكمه‌یه‌ی ك ه كارگه‌ی سه‌ركرده‌كان ئه‌خات ه گه‌ڕ!! تا كه‌س ه ب ه جه‌وهه‌ره‌كان خۆی���ان له‌وێدا ناون���وس بكه‌ن و هه‌ریه‌كه‌یان بچێت ه به‌ش��� ه پس���پۆڕییه‌كه‌ی خ���ۆی و دڵی خ���ۆی و ئیمكاناته‌كانی خۆی ته‌سلیمی وه‌ستای شاره‌زا بكات. پێم باش��� ه هه‌ركه‌س���ێك وا ئه‌زانێ خ���وا چاكه‌یه‌كی زیاتری له‌گه‌ڵدا كردووه‌و هه‌ندێ س���یفاتی س���ه‌ركرده‌ی تێدا دروست ك���ردووه و زانیاریه‌كی له‌و ب���واره‌دا ال كۆ بووهتهوه با پێش ئ���هوهی كه دونیا به‌جێ بهێڵێ ی���ان ئهو زانیاریانه‌ی له‌بیر بچێتهوه یان بكه‌وێت ه ش���وێن سوڵتانێك!وه‌ك ئیبنولموباره‌ك ئه‌یفه‌رموێ���ت ،با هه‌ر هیچ نه‌بێ ش���تێك هه‌ی��� ه بیكات ،ئ ه‌ویش ئهوهی ه زانیارییه‌كانی خۆی له‌و بواره‌دا بنوس���ێته‌وه‌و تێك���ه‌ڵ ب ه ئه‌زمونه‌كانی ژیانی بكات ..و چه‌ند باش��� ه ئه‌گه‌ر ل ه رووی پالنێكی لهم ش���ێوه‌یه‌و‌ه ئهو زانیاری و ئه‌زموونان ه بنوسێته‌وه.. • سه‌كرده‌ی( ).......كێیه؟ • چۆن دروست ئه‌كرێت؟ • سیفاته پێویستیه‌كانی سه‌ركرده‌ی(.)...... • به‌رنامه‌یه‌ك���ی پێش���نیاركراو ب���ۆ دروس���تكردنی سه‌ركرده‌ی(.)....... • كاری سه‌ركرده‌ی(.)...... • هه‌ڵه دووباره‌بووه‌كان له پێگه‌یاندنی سه‌ركرده‌ی()...دا. چهنده به‌س���وود ئه‌بێت ئهو س���هركرده ئهوهنده گرنگی به‌و
نووسین ه بدات بشێ بۆ ئهوهی ئهو نووسین ه ببێت ه -مه‌رجه‌ع- بۆ به‌ره‌ی دوای خۆی. ئاگادارم ك ه كاتی خۆی جاس���م مهلهل یاسین پرۆژه‌یه‌كی وای نووسی و ب ه هه‌ڵق ه ل ه گۆڤاری –المجتمع -دا باڵوی ئه‌كردنه‌و‌ه به‌ناونیش���انی –القی���اد‌ة الذاتية ،-عبدالحمی���د الباللیش ب ه هه‌مان شێوه‌و ئێستاش مه‌وسوعه‌كه‌ی به‌ڕێز (طارق السویدان) به‌ناونیش���انی (صناعة القائد) مه‌ش���خه‌ڵێك ه لهم باسه‌دا ك ه ئێم ه لێی ئه‌دوێین ... پێ���ش ئهوهی كۆتایی به‌م وتار‌ه بهێنین ب ه هه‌قی ئه‌زانین ك ه ئهوه بڵێین خراپ نی ه ك ه سهركرده ئیسالمیه‌كان ب ه رێگه‌یه‌ك یان زیاتر س���وود ل ه جگ ه ل ه خۆیان ببینن وه‌ك كه‌س���ایه‌تی و وه‌ك س���ه‌رچاوه‌ش بۆ په‌یداكردنی زانیاری و س���یفه‌ته‌كان دهربارهی س���ه‌ركرده‌و س���ه‌ركردایه‌تیكردنی خه‌ڵكی ..به‌ڵكو پێغه‌مبه‌ریش (صلى الله علیه وسلم) بۆ ئه‌م شتان ه فه‌رمویه‌تی (خذوا الحكمة من أي وعاء خرجت) (.)30 له‌به‌رئه‌وه‌ی س���ه‌ركرده‌ی زانستی كاری ته‌نیا ب ه نوخبه‌یه‌كی كه‌م���ی ناو موس���ڵمانان هه‌ی ه بۆی ه بی���ری زۆر الی ئهوه نی ه ك ه گرنگی ب ه هه‌موو موس���ڵمانان بدات ،سه‌ركرده‌ی فیكریش ب ه هه‌مان ش���ێوه زیاتر نوخب��� ه له‌به‌رچاو ئه‌گرێت و كاری ب ه هه‌موو خه‌ڵك ه موسڵمانه‌كه‌و‌ه نیه ،سه‌ركرده‌ی په‌روه‌رده‌ییش كاری ته‌نه���ا الی خه‌ڵك���ی موس���ڵمانه ،ب���ه‌اڵم س���هركرده سیاس���ییه‌كان جگ ه ل���هوهی كاریان ب ه هه‌موو موس���ڵمانان هه‌یه ،كاریش���یان ئه‌كه‌وێت ه الی هه‌موو گه‌ل ب ه موس���ڵمان و غه‌یر‌ه موسڵمانیشه‌وه ،بۆی ه له‌سه‌ریان ه ك ه دڵی گشت الیه‌ك رابگ���رن و فێری س���ه‌ركردایه‌تیكردنی هه‌موو جه‌ماوه‌ر ببن و گوێ بۆ خواس���ت و داواكارییه‌كانیان بگرن و بچوكی خه‌ڵكی بكه‌ن ،ئه‌گه‌ر نا ئهوه س���ه‌ركرده‌ی بست ه بااڵ ئه‌بن و په‌یامی خۆ ده‌وڵه‌مه‌ن���د كردن و خۆقوتاركردن ل��� ه به‌ندی حیزب و جه‌ماوه‌ر-پاش گه‌یش���تن ه پاره و نان -ئه‌بێت ه په‌یامیان! س���ا بێفه‌ڕ له‌و س���ه‌ركردانه‌و بێفه‌ڕ له‌و په‌یام ه پوچه‌ش ك ه كاری بۆ ده‌كه‌ن...مامۆستا راشید غه‌نوشی ده‌ڵێت»:ل ه هه‌ندێ ل ه سه‌ركرده‌كانی به‌ره‌ی ئینقازی سودانم پرسی:ڕاستم پێ بڵێن ئێوه په‌یوه‌ندیتان له‌گه‌ڵ جه‌ماوه‌ردا ئێستا ك ه ده‌سه‌التتان ل ه چنگدای ه به‌هێزتر‌ه یان كاتی خۆی ك ه ده‌سه‌اڵتتان ل ه ده‌ستدا
130
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌ركرد ه ئیسالمییه‌كان كامانه‌ن و ئه‌ركیان چیه؟
نه‌بوو؟وتیان:ئهو كاته‌ی ك ه ده‌س���ەاڵتمان ل ه ده‌ستا نه‌بوو!! وت���م :جا كه‌وات ه ئێوه ده‌س���كه‌وتتان چی بووه ل ه وه‌رگرتنی ئه‌م ده‌سه‌اڵته‌دا؟ ته‌نها ئهوه نه‌بێت هه‌ندێك بوونه‌ت ه خاوه‌ن مارسی دس و سه‌یاره‌ی مۆدێل به‌رز و پاره و خانووی باش!! جا ئهوه كه‌ی په‌یام ه مرۆڤی موسڵمان بۆی تێبكۆشێت!!
سه‌رچاوه‌كان -1ص ج ص 6158 /اڵ‌لبانی. -2ص ج ص 6284 /اڵ‌لبانی. -3ص ج ص 4027 /اڵ‌لبانی. -4ص ج ص 5835 /اڵ‌لبانی. -5مسلم . -6ص .ج ص .6297 / -7متفق علیه. -8مفتاح دار الس������عادة /ابن القی������م ،ي ،123ابن القیم لێرهدا نزیكه‌ی په‌نجا به‌ڵگ ه دێنێتهوه بۆ به‌رزی پله‌ی (علم) به‌س������ه‌ر (سه‌روه‌ت و ساماندا). -9أحیاء علوم الدين /الغزالي.)11/1( / -10تدریب الراوي /السیوطي (.)146 /1 -11الموافقات /الشاطبي (.)93 ،77 /1 -12جامع بیان العلم وفضله /ابن عبدالبر (.)39 /2 -13یه‌كێك له‌وان ه زانای به‌ناوبانگی س������ه‌رده‌م (محمد مختار شه‌نقیطی)یه. -14وته‌ی ئیمامی عه‌لی -15رواء احمد . -16البقرة(.)206 -17السلس������لة الصحیحة ( ،)168/4اب������و داود -كتاب اللباس، مسلم ( )275باب تحریم الكبر وبیانه. -18المائدة (.)54 -19النساء (.)77 -20الحاك������م في المس������تدرك والطبراني فی المعجم الوس������یط والكبیر. -21الحاكم والطبراني وأبو داود وابن ماجه والترمذي والبیهقي وابن حبان وأحمد.
-22مسلم والحاكم والبیهقی. -23مسلم من حدیث ابن المبارك. -24مسلم والبیهقي والترمذي والحاكم وأبوداود. -25البخاری فی األدب المفرد ،البیهقي ،الحاكم ،النسائي. -26سه‌یری (األس������س الفكریة والشرعیة للعمل اإلسالمی) ل ،175بۆ راس������تكردنه‌وه‌ی مێژووه‌كانیش س������وود له (سیر أعالم النبالء)ی ئیمامی زه‌هری وهرگیراوه. -27س������وود له كتێبی (كیف ندعو إلی اإلس���ل��ام)ی مامۆستا (فتحی یكن) وهرگیراوه. -28كاتی خۆی كاك ناسری سوبحانی به ره‌حمه‌ت بێت هه‌وڵێكی لهم ش������ێوه‌ی دا ،به‌اڵم ل ه راس������تیدا نه‌بووی ه پرۆژه‌یه‌كی گه‌اڵڵ ه كراو» بزووتن������هوهی راپه‌ڕینیش بۆ قوتابخانه ش������ه‌رعییه‌كانی نووسینگه‌ی فه‌تواو دیراساتی شه‌رعی بزووتنه‌وه‌كه‌ی هه‌وڵێكی وه‌های دوبار‌ه كردهوه ،به‌اڵم هه‌ر س������ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست نه‌هێنا، مامۆستا كرێكاریش ل ه هه‌وڵی شتێكی وه‌هادا بوو بۆ په‌یمانگا ئه‌لیكترۆنیه‌كه‌ی ،نازانم ئهو تا چ راده‌یه‌ك سه‌ركه‌وتووه. -29محمد المزالی (كه‌چه‌ند س������اڵ س������ه‌رۆك وه‌زیرانی تونس بوو) ك ه چه‌ند ساڵ دۆاڵبی ده‌سه‌اڵتی سیاسی هه‌ڵده‌سوڕان ل ه چاوپێكه‌وتنێكدا ل ه به‌رنامه‌ی (بال حدود)ی كه‌ناڵی (الجزیرة) ئه‌یوت :من پێم خۆش������ ه كه كاتێك خه‌ڵكی پۆڵێن ئه‌كه‌ن من ل ه ریزی (بیرمه‌ندان)دا دابنێن نه‌ك ل ه ریزی سیاسه‌تمه‌داراندا!! -30ئه‌م حه‌دیس������ه مه‌وقوف ه له‌س������ه‌ر (ابن عباس) و ل ه (كنز العم������ال)دا (ب ه ژمار‌ه )29538هات������ووه كه ئه‌فه‌رموێ (خذوا الحكمة ممن سمعتموها ،فأنه قد یقول الحكمة غیر حكیم وتكون الرمیة من غیر رام.).
131
ذمارة ()2
زستانى 2011
هزرى سياسى
بزاڤی ۆئپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر خالد ڕه‌نجده‌ر له‌و ده‌وڵه‌ت و ناوچانه‌ی ده‌س���ه‌اڵتێكی سیاس���ی كاروباری خه‌ڵكه‌كه‌ی ده‌بات بهڕێوه ،گومانی تێدا نیه ك ه هه‌ڵه‌ی ئیداری و سیاسی ،بگر‌ه هه‌ڵه‌ی ستراتیژیش ده‌بێت ،زوو بێت یان دره‌نگ ناڕه‌زایی خه‌ڵكی لێ دهكهوێتهوه ،بۆ ئاڕاسته‌كردن و كۆنترۆڵ كردنێكی پۆزه‌تیڤانه‌ی ئهو ناره‌زایی ه بونی ئۆپۆزیسیۆن له‌به‌رژه‌وه‌ندی میلله‌ت و ده‌سه‌اڵتیشه ،به‌اڵم ده‌سه‌اڵتی خۆسه‌پێنه‌ر هه‌میش��� ه پێی وایه ،ك ه هه‌ر ئهو ڕاس���ته ،میلله‌ت ئه‌گه‌ر ناره‌زایی هه‌بێت ناحه‌قی لێ ده‌كات ،بۆی ه هه‌وڵ ده‌دات ل ه الیهكهوه باریك ه ڕێگه‌كانیش ل ه هاتنی ئۆپۆزیس���یۆن بگرێت ،ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه به‌به‌ڵێنى زه‌ردو سوور خه‌ڵكه‌ك ه بخافڵێنێت ،یان ب ه چاوسوركردنه‌وه‌ی ده‌زگاكانی ئاسایش ناڕه‌زاییه‌كانیان پێ بخاتهوه ناو سنگیان.
س���ه‌رانی ئهو جۆره ده‌س���ه‌اڵت ه ده‌توانن له‌سه‌ر پیاده‌كردنی ئهو سیاسه‌ت ه تا ماوه‌یه‌ك بڕ بكه‌ن ،به‌اڵم ل ه كۆتاییدا هیچ به‌ربه‌ستێك ناتوانێت لێشاوی میلله‌ت بوه‌ستێنێت ،ل ه سێبه‌ری ڕژێمی (زه‌ینوالعابدین بن عه‌لی) تونسدا ،ك ه نزیكه‌ی 23ساڵی خایاند ،خه‌ڵكی ئهو واڵت ه ل ه ژێر زه‌بر و زه‌نگی ده‌زگاكانی ئهو ڕژێمه‌دا بون ،گوش���اره‌ك ه ب ه جۆرێك بو ،ك ه پاس���ه‌وانه‌كانی ڕژێ���م ل ه گه‌ڵ فه‌جردا چاودێ���ری ماڵی هاواڵتیان ده‌كرد ،هه‌ر ماڵێك ڕوناكی هه‌ڵكردبێت مانای وای ه نوێژ ده‌كات و توش���ی سزای سه‌خت ده‌بو ،هه‌روه‌ها ناسنامه‌ی تایبه‌تی بۆ نوێژكه‌ره‌كان دروست كردبو ،ده‌بو ته‌نها ل ه مزگه‌وتی گه‌ڕه‌كانی خۆیاندا نوێژ بكه‌ن ،ل ه گه‌ڵ هه‌ر نوێژێكی جه‌ماعه‌تدا ناسنامه‌كانیان نیشانی ئیمامه‌ك ه بده‌ن ،له‌سه‌ر ئاستی پارت ه سیاسیه‌كانیشه‌و‌ه ئۆپۆزیسیۆن بونی نه‌بو ،بونێكی الوازیش ،ك ه هه‌بوبێت ل ه دهرهوهی تونس بو ،بن عه‌لی ئاسمانی تونسیشی ل ه شه‌پۆله‌كانی ئێنته‌نێت ته‌نی بو ،سه‌دان پێگه‌ی داخستبو ،ئیتر وای ده‌زانی ب ه ته‌واوی كۆنترۆڵی جه‌ماوه‌ری ل ه ده‌ستدایه ،به‌اڵم تا ده‌هات س���نوری نێوان خه‌ڵك و ده‌س���ه‌اڵت ل ه یه‌كتر دوور ده‌كه‌وته‌وه ،كاتێك شه‌قامی تونس جواڵ ،خۆی نه‌گرت و ل ه چاوتروكانێدا خۆی و فڕۆكه‌كه‌ی ل ه ئاسمانی ئه‌وروپا بینیه‌وه ،كه‌سیش ئاماده نه‌بو پێشوازی نیشتنه‌وه‌ی لێ بكات ،ئه‌وه‌بو ل ه سعودیه، ك ه واڵتی (ئه‌مر ب ه مه‌عروف و نه‌هی ل ه مونكه‌ره!!) باوه‌شیان بۆ گرته‌وه ،له ئاسمان هێنایه‌ن ه خوارهوه. هه‌ریه‌كێك ل ه ئێمه‌ی كوردیش ئه‌گه‌ر خه‌مخۆری میلله‌ته‌كه‌مان بین ده‌بێ ئهو ئهو ئه‌زمونه‌ی تونس و چاره‌نوسی بن عه‌لیمان له‌به‌رچاو بێت ،ب ه تایبه‌تی ده‌سه‌اڵت ،ده‌بێ زۆرباش درك به‌و‌ه بكه‌ین تێپه‌ڕاندنی یاسا و ڕێسای ناكۆك ل ه گه‌ڵ سروشت و داب و نه‌ریتی خه‌ڵكی هاوش���انی ئهو گه‌نده‌ڵی ه ئیداری و دارایی ه هه‌ی ه س���نوره‌كانی نێوان میلله‌ت و ده‌سه‌اڵت ل ه یه‌كتر دور دهخاتهوه. ئێم ه میلله‌تێكمان هه‌ی ه ناسكیی قۆناغه‌كه‌ی له‌به‌رچاوه ،له‌سه‌ر كه‌موكوڕیه‌كان ئارام ده‌گرێت بۆ ئهوهی ئهو ئه‌زمونه‌ی هه‌ی ه تێك نه‌چێت ،جارێكی تر كوردس���تان نه‌كه‌وێته‌و‌ه بن ده‌س���تی دوژمن و ناحه‌زه‌كانی ،به‌اڵم ئارامگرتنیش س���نوری هه‌یه، 132
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر كورد واته‌نی ،كه‌ج���ام پر بو لێی ده‌ڕژێت ،من پێم وای ه هیچ ش���ه‌رم نیه ،بگر‌ه دڵسۆزیشه ،كه‌ده‌سه‌اڵت گوێ بۆ میلله‌ت و ئۆپۆزیسیۆن بگرێت ،ئه‌گه‌ر بێزاریه‌ك دروست بو زو بچێت ب ه ده‌میه‌و‌ه و چاره‌ی بۆ بدۆزێت���هوه پێش ئهوهی ده‌رگاكان ل ه گرێژه‌نه ده‌رچن و به هیچ كه‌سێك چاك نهبنهوه. ئێم ه میلله‌تێكی ماف خوراوین و ل ه ناوچه‌یه‌كدا ده‌ژین ،كه‌هه‌مو نه‌ت���ه‌وه‌كان خاوهنی ده‌وڵه‌ت���ی خۆیان���ن، دان ب ه بونیاندا نراوه، ئه‌مڕۆ ،كه‌كوردستانی عێراق ل ه ژێر س���ته‌م و داپلۆس���ین ڕزگاری بوه ،ده‌سه‌اڵتێك هه‌ی ه كاروب���اره‌كان ده‌بات بهڕێوه ،جێی خۆیه‌تی، كه‌ب ه س���ه‌ركردایه‌تی و میلله‌ت���هوه قه‌دری ئهو ڕزگاربون ه بزانین، هه‌م���و پێكهوه كار بۆ به‌رژ هو ه‌ندییه‌كان���ی خۆمان بكه‌ین و گوێ بۆ ڕا و دیدوبۆچونه‌كانی یه‌كتر بگری���ن ،ئێم ه ل ه هه‌مو كاتێك زیاتر ئه‌مڕۆ پێویستمان ب ه بونی ئۆپۆزیسیۆنێك هه‌یه ،كه‌وه‌ك ئاوێن ه كه‌مو كو ر تیه‌كا ن���ی ده‌سه‌اڵت دڵس���ۆزان ه سه‌رۆكی هه‌اڵتووی تونس ڕه‌نگ پێ بداتهوه،
پێداویستی بونی ئۆپۆزیسیۆن
زاراوهی "ئۆپۆزیسیۆن" ل ه فه‌رهه‌نگی سیاسیدا نازناوی پارتێكی سیاسیی ه یان كۆمه‌ڵ ه پارتێكی سیاسی هاوپه‌یمانه ،كه‌ئه‌ركی چاودێری كردنی ده‌سه‌اڵتی ڕاپه‌ڕاندنی گرتۆت ه ئه‌ستۆی خۆی،
ل ه به‌رنامه‌ی كار و پرۆژه و سیاس���هت و س���تراتیژیه‌تی ئهو ده‌سه‌اڵت ه ده‌كۆڵێته‌وه ،هه‌وڵ ده‌دات كه‌موكورتیه‌كانی ڕاست بكاتهوه ،ئۆپۆزیسیۆن پایه‌یه‌كی گرنگی كۆمه‌ڵگ ه و ده‌وڵه‌ته، ده‌بێ ل ه هه‌مو جموجوڵێكیدا به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی میلله‌ت پێش به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی خۆی بخات. ئۆپۆزیس���یۆن مان���ای وانی��� ه ه���ه‌ر ده‌بێ ل��� ه بارودۆخێكدا بمێنێت���هوه ،ته‌نه���ا كاری چاودێری كردن���ی حكومه‌ت بێت، به‌ڵكو بۆی هه‌ی ه هه‌وڵی گرتن ه ده‌س���تی ده‌س���ه‌اڵتیش بدات، چونك ه ئه‌گه‌ر وا نه‌بێت ده‌ستاوده‌ست كردنی ده‌سه‌اڵت بونی نابێت ،ئهو ده‌سه‌اڵته‌ی ،كه‌هه‌ی ه ڕه‌گ داده‌كوتێت ،ب ه پیریش ده‌ستبه‌رداری ده‌سه‌اڵت نابێت. ل ه واڵت ه س���ه‌قامگیر و دیموكراسیه‌كاندا ئۆپۆزیسیۆن ل ه ڕێی به‌رنامه‌ی سیاس���ی و ئهو پرۆژانه‌ی ده‌یانخات ه ڕو جه‌ماوه‌ر بۆ خۆی په‌یدا ده‌كات ،به‌ره‌و س���ندوقه‌كانی ده‌نگدانیان ده‌بات، به‌اڵم ل ه واڵتێكی وه‌ك واڵتی ئێم ه ڕابوردو‌ه شۆڕش���گێڕیه‌ك ه و خه‌باتی ش���اخ چارۆك���هی كۆكردن���هوهی ده‌نگه‌كان ه پێش سندوقه‌كانی ده‌نگدانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن، ئۆپۆزیس���یۆن ،كه‌قه‌واره‌یه‌كی یاسایی و ده‌ستوری فه‌رمییه، ل ه گه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵت ل��� ه ملمالنێدایه ،ئاس���اییه ،كه‌ناڕه‌زایی و بێزاری جه‌ماوه‌ر ل ه ده‌سه‌اڵت بۆ خۆی بقۆزێته‌وه ،ل ه الیهكهوه جه‌ماوه‌رێتی خۆی پێ فراوان بكات ،ل ه الیه‌كی ترهوه بیكات ه گوشارێك بۆ سه‌ر ده‌سه‌اڵت ،جا یان بۆ ئه‌وه‌یه ،كه‌ده‌سه‌اڵت زیات���ر خزمه‌ت ب ه خه‌ڵك بكات ،یان بۆ زیاتر الواز كردنی ئهو ده‌سه‌اڵته‌یه ،ل ه ههردوو حاله‌ته‌كه‌دا ئۆپۆزیسیۆن خه‌رمانه‌كه‌ی خۆی سور ده‌كات. كاركردنی ئۆپۆزیس���یۆن ل ه ده‌وڵه‌تێك���ی دیموكراتی ،یان ل ه كه‌شوهه‌وایه‌كی ئازاد دا ئاسانتره ،وه‌ك ل ه ده‌وڵه‌تێكی خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتی خۆس���ه‌پێنه‌ردا ،ل ه واڵتانی ڕۆژئاوادا ئۆپۆزیسیۆن ب ه پێی ده‌ستور ئازادان ه جموجوڵی خۆی ده‌كات ،ل ه واڵتانی جیهانی س���ێیه‌مدا ،ب��� ه تایبه‌تی له‌و واڵتانه‌دا ،ك ه س���ه‌رۆك یان حیزبه‌كه‌ی ده‌س���تی گرتوه به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتدا و جۆره‌ها تاكتی���ك بۆ مانهوهی خۆی ده‌كات ،ئۆپۆزیس���یۆن ماندوه و هه‌میش��� ه به‌ربه‌ست و ئاسته‌نگی بۆ دروست ده‌كرێت و گه‌ش ه ناكات ،ب ه پێچهوانهوه ده‌پوكێنرێته‌و‌ه هه‌ر ،كه‌پێشكه‌وتنێكی
133
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر به‌خۆی���هوه بینی ب ه لكان ب ه بێگان���هوه تۆمه‌تبار ده‌كرێت و په‌راوێز كردن و لێدانی ئاس���ان ده‌بێت ،تا ڕاده‌یه‌ك جه‌ماوه‌ر له‌س���ه‌ری هه‌ڵناداتێ ،ل ه هه‌ندێك له‌و واڵتانه‌دا ئۆپۆزیسیۆن هێند‌ه ده‌خرێت ه ژێر گوش���اره‌وه ،كه‌ناچار ده‌بێت په‌نا به‌رێت بۆ هاندانی جه‌ماوه‌ر بۆ ڕژان ه س���ه‌ر جاده‌كان و هه‌ڵگه‌ڕانه‌و‌ه ل ه ده‌سه‌اڵت ،زۆرجاریش س���ه‌ر ده‌كێشێت بۆ شه‌ڕی ناوخۆ، س���ه‌ركه‌وتنی شۆڕش���ی ئیس�ل�امی ئێران ل ه ڕێی خرۆشانی جه‌ماوه‌ر‌ه بو ،ل ه س���اڵی هه‌ش���تاكاندا لوبنان توشی قه‌یرانی شه‌ڕی ناوخۆ بو ،عێراقیش ل ه دوای ئیحتیالل شه‌ڕی مهزههبی بهخۆوه بینی ،ل ه نێوان توندوتیژی ئه‌مریكا و گروپ ه چه‌كدار‌ه عێراقیه‌كاندا بونی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی ئه‌گه‌رێكی زۆر دور بو.
ئۆپۆزیسیۆن ل ه بیرو هزری خه‌ڵكیدا
ل��� ه زۆربه‌ی واڵت��� ه عه‌ره‌بییه‌كان و ل ه كوردس���تانی ئێمه‌ش، خه‌ڵكی دوو وێنه‌یان له‌س���ه‌ر ئۆپۆزیس���یۆن ال دروست بوه، وێنه‌ی یه‌كه‌م :ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیس���یۆن نه‌چو ب ه گژ ده‌سه‌اڵتدا و توندوتی���ژ نه‌بو به‌رامبه‌ری هیچ هیوایه‌كیان پێی نییه ،وێنه‌ی دووه‌م :ل ه هه‌مو گۆڕانكارییه‌كاندا ئۆپۆزیسیۆن ب ه ئه‌ڵته‌رناتیڤی ده‌س���ه‌اڵت ده‌زانن ،پێیان وایه ،كه‌كلیلی چاره‌س���ه‌ری هه‌مو كێش���ه‌كانی له‌گیرفاندایه ،هه‌ر هێند‌ه ئه‌س���ته‌م ه تا ده‌گات ه ده‌س���ه‌اڵت ،كه‌گه‌یش���ت ه ده‌سه‌اڵت ئیتر س���ه‌رده‌م ده‌بێت ب ه س���ه‌رده‌می موحه‌م���ه‌دی مه‌هدی ،گورگ و م���ه‌ڕ پێكهوه ئاو ده‌خۆنه‌وه ،میلله‌ت به ئاواته‌كانی خۆی ده‌گات. من لێرهدا مه‌به‌ستم كه‌مكردنه‌وه‌ی توانای ئۆپۆزیسیۆن و نرخ و به‌هاك���هی نییه ،به‌ڵكو مه‌به‌س���تم جه‌ماوه‌ر‌ه كاتێك ،كهل ه ده‌سه‌اڵت بێ هیوا ده‌بێت ،سنوره‌كه‌ی ل ه گه‌ڵ سنوری ده‌سه‌اڵتدا دوور دهكهوێتهوه ،خۆی و ئامانج و ئاوات و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ل ه ئۆپۆزیس���یۆندا دهبینێتهوه ،بێ بیركردنهوه ل ه ڕابوردو و كه‌سایه‌تییه‌كانی ئۆپۆزیسۆن چاوه‌ڕێی ڕۆژی ده‌نگدان ده‌كات ت���ا ب ه په‌ل ه خۆی بگه‌یه‌نێت ه س���ه‌ر س���ندوقه‌كانی ده‌نگدان، ده‌نگ بدات ب ه كاندیده‌كانی ئۆپۆزیس���یۆن ،ئیتر له‌و كاته‌ی، كه‌كارته‌ك���هی ده‌خات ه ناو س���ندوقه‌كه‌و‌ه الیه‌ن ه باش���ه‌كانی ده‌س���ه‌اڵت و پرۆژه خزمه‌تگوزاریه‌كانی له‌بیر ده‌كات ،گومانی تێدا نی ه و الی هه‌مومان ئاشكرایه ،كه‌بزاڤی گۆڕان خه‌ڵكێكی
له‌خۆ گرتوه ،كه‌خاوه‌نی ڕابوردویه‌كی توندوتیژن ،به‌اڵم له‌به‌ر ئهوهی تا ڕاده‌یه‌كی زۆر نه‌وشیروان مسته‌فا كۆنترۆڵی كردون، ب��� ه گۆڕانه‌و‌ه دیار نیی���ه ،جه‌ماوه‌ریش ل ه قۆناغی ئێس���تادا ترس���ی لێیان نیه ،ئه‌وانه‌ی ،كه‌ده‌نگیان ب ه گۆڕان دا ،ئه‌ندام و الیه‌نگری خۆی نه‌بون ئهوان ه بون ،كهل ه ده‌س���ه‌اڵتی پارتی و یه‌كێتی بێزار بون ،هه‌مو هیوایه‌كیان ئه‌وه‌بو ،كه‌گۆڕان ئهو ده‌سه‌اڵت ه ڕابماڵێت. له‌سه‌ر ئاستی دهرهوهی كوردستان ده‌بینین ل ه هه‌ندێك واڵتدا، بۆ نمون ه ل ه كوه‌یت و س���ودان و فه‌له‌س���تین ،ئۆپۆزیسۆن مان���ای قیڕان���دن و هاواركردنی ناو په‌رله‌مان ،خس���تنه‌ڕوی كه‌موكورتییه‌كان���ی ده‌س���ه‌اڵت ه ب���ێ ئ���هوهی به‌رنامه‌یه‌كی ئه‌ڵته‌رناتیڤی چاالكیان هه‌بێت. ئهوهی ،كه‌ده‌یبیستین زیاتر به‌ڵێنی دوای پێكهێنانی زۆرینه‌ی ه ل ه په‌رله‌ماندا ،ل ه واڵتێكی وه‌ك میس���ر ئۆپۆزیس���یۆن مانای ده‌ركردنی به‌یاننام��� ه و لێدوانی ڕۆژنامه‌وانی ه دژ ب ه مۆنۆپۆڵ كردنی ده‌س���ه‌اڵت و چاالكییه‌كان���ی كۆمه‌ڵگ ه ل ه الیه‌ن پارتی فه‌رمانڕه‌واوه ،ل ه واڵتی س���عودی ه وئیمارات و قه‌ته‌ر وسوریا و لیبیا و تونس و جه‌زایر ئۆپۆزیس���ۆن بونی نییه ،ئهوهی ك ه هه‌ی ه ئهو ڕێكخراو‌ه مه‌ده‌نییانه‌یه ،كهل ه دهرهوهی ئهو واڵتان ه هه‌ن ،ل ه مه‌راكیش و یه‌مه‌ن هه‌موو عه‌لمانییه‌كان خۆیان له‌ناو ده‌س���ه‌اڵتدا كۆكردۆته‌وه ،ئهوهی ك ه هه‌ی ه ئۆپۆزیس���یۆنێكی ئیسالمی سه‌له‌فی یان سه‌له‌فی جیهادییه ،كه‌ب ه هه‌مویان هه‌وڵی كه‌مكردن���هوهی جه‌ماوه‌رێت���ی ده‌ده‌ن ،هه‌رچی پێیان بكرێت ده‌یكه‌ن بۆ دورخس���تنه‌وه‌ی ڕێگای گه‌یشتنیان ب ه ده‌سه‌اڵت، ل ه ئێران ئۆپۆزیسیۆنی س�ڵ�انی پێش ،كه‌موجاهیدنی خه‌ڵك و حیزب ه كوردیه‌كان بو جموجوڵ���ی چه‌كدارییان گرتبوه‌به‌ر، له‌و چه‌ند س���اڵه‌ی ڕابوردوش���دا هه‌ر له‌ناو ده‌سه‌اڵت خۆیهوه ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی سه‌ری هه‌ڵدا ،ل ه ماوه‌یه‌كدا توانی خۆی گه‌اڵڵ��� ه بكات ،به‌اڵم لێی درا و فه‌ت���وا دژیان ده‌ركرا ،ئه‌گه‌ر بێده‌ن���گ نه‌بونای ه دور نه‌بو ب ه تۆمه‌تی (فس���اد فی االرض) دادگای���ی نه‌كرانای���ه ،ل ه توركی���ای ئه‌مڕۆدا ،كه‌ئیس�ل�امیی ه ئۆپۆزیسیۆنه‌كه‌ی پێشو ده‌سه‌اڵتی گرتۆت ه ده‌ست ،عه‌لمانیی ه خاوه‌ن ده‌س���ه‌اڵته‌كه‌ی پێشو تا ئێس���تا الواز‌ه و نه‌یتوانیو‌ه خۆی ل ه چوارچێوه‌ی ئۆپۆزیسیۆندا كۆبكاته‌وه ،ل ه ئیسرائیل
134
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر پارت��� ه دینییه‌كان���ی ناو په‌رله‌مان به‌هێزن و گوش���اری توند له‌سه‌ر حكومه‌ت دروست ده‌كه‌ن و ئه‌گه‌ر حكومه‌ت گوێیان بۆ نه‌گرێت ده‌توانن هه‌ڵیبوه‌شێننه‌وه. ل ه عێراقی ئه‌مڕۆدا ئۆپۆزیس���یۆن بون���ی نییه ،ئهوهی ،كهل ه به‌غداد هه‌ی ه ملمالنێی ه بۆ دابه‌ش���كردنی ده‌س���ه‌اڵت ل ه نێوان هه‌م���و الیه‌نه‌كاندا ،پارت و كوتله‌كانی ش���یع ه هه‌مو هاوڕان، كه‌ده‌بێ ده‌س���ه‌اڵت ل ه ده‌ست خۆیاندا بێت ،سونن ه بااڵده‌ست نه‌بێت ،كاتێك ده‌بینین ك ه ڕه‌وتی سه‌در دژ ب ه نوری المالكی ده‌وه‌س���تێتهوه مانای وانییه ،كه‌سیاسه‌تی گشتی مالیكی ب ه دڵ نییه ،به‌ڵك���و له‌به‌ر ئه‌وه‌یه ،كه‌نوری المالكی به‌ڵێنه‌كانی خۆی نه‌هێناوه‌ته‌دی به‌رامبه‌ر ب ه ڕه‌وتی سه‌در ،یان بۆ ده‌سكه‌وتی سیاس���ی زیات���ره ،عه‌ره‌ب���ی س���وننه‌ش ،كه‌هێنایانن���هوه ناو ده‌سه‌اڵت و بون ب ه به‌شێك لێی، ئێس���تا هه‌وڵی مانهوهی خۆیان له‌و ده‌سه‌اڵته‌دا ده‌دن. بزوتن���هوهی گۆڕان ل��� ه عێراقدا ئۆپۆزیسیۆن نییه ،گۆڕان هه‌وڵی دا ،كه‌وه‌زاره‌ت���ی ل��� ه حكومه‌تی مالكیدا هه‌بێت ،ب���ه‌اڵم كاتێك مالك���ی ل ه گه‌ڵ پارتی و یه‌كێتی به‌ره‌وڕوی كردنهوه ،گۆڕان ره‌تی كردهوه ،ك���ه‌وه‌زاره‌ت ل ه پارتی و یه‌كێت���ی وه‌ربگرێ���ت ،ئه‌گه‌ر گۆڕان ه���ه‌وڵ بدات ل��� ه الیه‌ن ه عێراقیه‌كان نزیك بێت���هوه ،ببێت ه هاوپه‌یمان ل ه گه‌ڵیاندا یان ل ه گه‌ڵ هه‌ندێكیاندا ،مانای وای ه ئه‌ویش ده‌بێت ه به‌ش���ێك ل ه دابه‌ش���كردنی ده‌سه‌اڵتی عێراق ،ئیتر ل ه به‌غداد ئۆپۆزیسیۆن نامنێت. ل��� ه هه‌رێمی كوردس���تانی عێراقی���ش له‌وه‌ت���ای ژماره‌یه‌ك په‌رله‌مانتاری گۆڕان گه‌یشتونه‌ت ه په‌رله‌مان جموجوڵ و ده‌نگ ه ده‌نگێك له‌وێ دروس���ت بوه ،هه‌ندێك پرۆژه یاسا ب ه ئاسانی تێناپه‌ڕێنرێت ،كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی و یه‌كگرتوی ئیسالمیش،
كه‌پێشتر به‌ش���ێك بون ل ه ده‌سه‌اڵت ،ههرچهنده تا ئێستاش خه‌ڵكی هه‌ر ب ه به‌شێك ل ه ده‌سه‌اڵتیان ده‌زانێت ،به‌اڵم خۆیان ب ه ئۆپۆزیس���یۆن له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن ،چاالكی ئه‌وانیش لێدوانی ڕۆژنامه‌وانی و نیشاندانی ئهو شوێنانه‌یه ،كه‌خزمه‌تگوزارییان كه‌م ه یان هه‌ر نییه ،هه‌روه‌ها چاوپێكه‌وتنی ئهو هاواڵتیانه‌یه، كه‌له‌ب���ه‌ر نه‌بونی خزمه‌تگوزاری ل ه ده‌س���ه‌اڵت بێزار بون ،ل ه دانیشتن و گفتوگۆكانی به‌غدادیش هاوڕان ل ه گه‌ڵ سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌تی پارتی و یه‌كێتی. ب ه كورتی ،له‌و واڵتانه‌ی ده‌سه‌اڵت ل ه الیهكهوه خۆی سهپاندوه و ل ه الیه‌كی تریش���هوه بانگه‌ش���هی دیموكرات���ی ده‌كات ،تا
ئه‌وه‌ن���ده‌ی كۆنترۆڵ���ی هه‌بێت ڕێگ ه ب ه بونی ئۆپۆزیس���یۆن ده‌دات ،ه���ه‌وڵ ده‌دات س���نوره‌كانی خۆی نزیك ب ه س���نوری جه‌م���اوه‌ر بكاتهوه ،كاتێ���ك كلیلی خه‌زێن��� ه و ئابوری الی ده‌س���ه‌اڵت ده‌بێت خه‌ڵكێكی زۆر ل ه خ���ۆی كۆده‌كاته‌وه ،ل ه ڕێی میدیاكه‌ش���یهوه كارتێكردنی له‌س���ه‌ر جه‌ماوه‌ر ده‌بێت، پانتایی كاركردنی ئۆپۆزیس���یۆن ته‌س���ك دهبێتهوه ،ل ه زۆر بواریشدا ئۆپۆزیسیۆن ده‌سته‌وسان ده‌وه‌ستێت ،ده‌سه‌اڵت ئهو الوازییه‌ی ئۆپۆزیس���یۆن ،كه‌خۆی دروستی كردوه ،بۆ خۆی
135
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ده‌قۆزێت���هوه و ه���ه‌وڵ ده‌دات قه‌ناعه‌ت ب��� ه جه‌ماوه‌ر بكات، كه‌بونی ئۆپۆزیسیۆن هیچ نرخێكی نییه ،جگ ه ل ه سهرچاوهی كێشه و گیروگرفت هیچی تر نییه بۆ ئهوان.
گۆڕان داهێنانێكی نوێ بو ،به‌اڵم!!
كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی ب ه گشتی ،مامۆستا عه‌لی باپیری ئه‌میری كۆمه‌ڵی ئیسالمی ب ه تایبه‌تی ده‌ڵێن ،كه‌ئه‌وان ئۆپۆزیسیۆنیان ل ه كوردستانی عێراق دروست كردوه ،ل ه گه‌ڵ ڕێزمدا بۆ كۆمه‌ڵی ئیس�ل�امی و خودی مامۆس���تا عه‌لی باپیر ،من وای ده‌بینم، ك ه ئۆپۆزیسۆن له‌و كاتهوه س���ه‌ری هه‌ڵداوه ،ك ه بزوتنه‌وه‌ی گۆڕان ل ه یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان جیابوه‌وه ،ب ه كردهوه سه‌لماندی ،ك ه ناكۆك ه ل ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت ،خۆی ئۆپۆزیسیۆنه، ئێستاش ههرچهنده كۆمه‌ڵی ئیسالمی بانگه‌شه‌ی ئۆپۆزیسیۆن بون���ی خ���ۆی ده‌كات ،به‌اڵم ه���ه‌ر چاوێكی ل ه ده‌س���ه‌اڵته، یه‌كگرتوی ئیس�ل�امییش هه‌ر ل ه س���ه‌ره‌تای دروست بونیه‌و‌ه تای ته‌رازوی ده‌س���ه‌اڵتی قورس كردوه ،هه‌میش ه ل ه گه‌ڵ ئهو بارودۆخه‌دا بوه ،ك ه ده‌س���ه‌اڵتی یه‌كێتی و پارتی دروستیان كردوه ،جاروبارێك هه‌وڵ ده‌دات س���نوری جه‌ماوه‌ریی خۆی فراوان بكات ،ب���ه‌اڵم ده‌هێنرێت���هوه دواوه ،جگ ه ل ه لێدوانی ڕۆژنامه‌وان���ی هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كیان نیه ،ئۆپۆزیس���یۆن بونی كۆمه‌ڵی ئیسالمی و یه‌كگرتوی ئیسالمی ئۆپۆزیسیۆنی ڕۆژنام ه و سه‌ر شاش���هی كه‌ناڵ ه ئاسمانییه‌كانی خۆیانه ،كه‌موكورتی ده‌سه‌اڵت ،نه‌بونی خزمه‌تگوزارییه‌كان ڕه‌نگ پێده‌ده‌نه‌وه ،ل ه واقیعدا به‌رنامه‌یه‌كی سیاس���یان له‌سه‌ر ئاستی كوردستان و عێراق نییه. ده‌ركه‌وتنی گۆڕان و جموجوڵی خودی نه‌وش���یروان مسته‌فا داهێنانێك���ی نوێ بو ل ه هه‌رێمی كوردس���تاندا ،به‌اڵم دره‌نگ ده‌ستی پێكرد ،نه‌وشیروان مس���ته‌فا ساڵنێكی زۆر مایهوه و هه‌ر هیوای وابو ،ك ه ده‌توانێت یه‌كێتی نیش���تمانی كوردستان گورباچۆف ئاسایی له‌ناو‌ه ب ه پیروستریكایه‌ك بگۆڕێت ،به‌اڵم له‌به‌ر ئهوهی س���ه‌رده‌مه‌ك ه نزیك بو ل ه س���ه‌رده‌می ش���اخ و شۆڕشه‌وه ،هێشتا بریجنێف ئاسایی سایه‌ی مام جه‌الل به‌سه‌ر یه‌كێتییه‌و‌ه مابو ،هاوش���انی مام جه‌الل ئهو س���ه‌ركردانه‌ش مابون ،ك��� ه ئهو گۆڕانكارییانه‌یان ب��� ه الواز بون یان نه‌مانی ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان ده‌زانی ،بۆ نه‌وشیروان
مسته‌فا ئاسان نه‌بو به‌رنامه‌ی گۆڕانكاریی زه‌ق و ڕه‌ق بخاته‌ڕو ئێستاش ،ك ه گۆڕان جیابوه‌ته‌و‌ه سه‌ركرده‌كانی یه‌كێتی ترسی ئه‌وه‌یان هه‌ر ماوه ،كه ببێته ئه‌ڵته‌رناتیڤی ئهوان. ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه له‌به‌ر ئهوهی هه‌رێمی كوردستان به‌شێك ه ل ه عێراق ،ئهو پانتاییه‌ی ،ك ه گۆڕان و نه‌وشیروان مسته‌فا بزاڤی له‌سه‌ر ده‌كه‌ن دوو گۆڕه‌پانه ،كوردستان و به‌غداد ،گۆڕان ل ه كوردستان كاری تا ڕاده‌یه‌ك پێده‌كرێت و به‌ربه‌سته‌كان هێند‌ه بڵند نی���ن له‌به‌رده‌میدا ،به‌اڵم ل ه به‌غ���داد پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتی نیش���تمانی كوردستان هاوكاری ناكه‌ن ل���هو داواكارییانه‌دا ،ك ه ته‌نها به‌رژه‌وه‌ندی سیاس���ی گۆڕانی تێدایه ،هه‌ندێك ل ه كوتل ه سیاس���ییه‌كانی عێراق و حكومه‌تی نوری المالكی���ش ،ك ه هاوپه‌یمانی یه‌كێت���ی و پارتین جارێ ترسیان له گۆڕان نییه. بورهان غه‌لی���ون ل ه بابه‌تێكدا ،ك ه باس ل ه ئۆپۆزیس���یۆن و ئه‌ركه‌كانی ده‌كات ده‌ڵێ" :گۆڕانكاری ل ه سیستمی به‌ڕێوه‌بردندا ب ه یه‌كگرتنی دوو كۆڵك ه ده‌بێت ،یه‌كه‌م :جۆری ئهو سیستم و سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌ی فه‌رمانڕه‌وا پیاده‌ی ده‌كات ،دووه‌م: گۆڕان���كاری نێوده‌وڵه‌ت���ی و دووری و نزیكی ئهو ده‌س���ه‌اڵت ه لێیهوه ،گۆڕانكاری نێوده‌وڵه‌تی و دروست بونی هاوپه‌یمانێتی نوێ ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆر و خۆسه‌پێنه‌ر ڕاده‌ماڵێت". ئه‌م بۆچونه‌ی بورهان غه‌لیون ب ه ڕونی ل ه سیستمی به‌ڕێوه‌بردنی عێراقی سه‌دام حس���یندا ده‌رده‌كه‌وێت ،سیستمێكی دیكتاتۆر و نه‌بونی ئۆپۆزیس���یۆنی سیاس���ی هاوش���انی گۆرانكاریی ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئهو ڕژێمه‌ی���ان ڕوخاند ،له‌جێی ئهو ئه‌مڕۆ ئهو بزاڤ ه سیاس���یی ه ل ه عێراقدا هه‌یه ،ك ه جارێ سه‌رگه‌رمی دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵته. س���ه‌باره‌ت ب ه نرخ و به‌ه���ای ئۆپۆزیس���یۆن وه‌ك ئامێرێكی گۆڕانكاری با سس���تیش بێت بوره���ان غه‌لیون پێی وایه ،ك ه له‌و حاڵه‌ته‌ش���دا ڕۆڵی ل ه گۆڕانكاری���دا هه‌یه ،تاك ه هیوایه‌ك ه ده‌زگاكان���ی ده‌وڵه‌ت ل��� ه گه‌نده‌ڵی و مش���ه‌خۆری و داڕمان بپارێزێت ،بۆی ه ده‌ڵێ" :ئۆپۆزیسیۆن شه‌رعیه‌تی خۆی ته‌نها ل ه توانای دروست كردنی گۆڕانكاری و خستنی ڕژێمدا نابینێته‌وه، به‌ڵكو له‌و كارانه‌دا ده‌یبینێته‌وه ،ك ه ده‌یانكات و چاویشی هه‌ر له‌س���ه‌ر گۆڕینی ده‌سه‌اڵته ،بۆ نمونه :كار ل ه بواری چاودێری
136
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر داموده‌زگاكانی حكومه‌ت و سیاس���هت و س���تراتیژییه‌تی ئهو ده‌سه‌اڵته‌دا ده‌كات، به‌وه‌ش جۆره پارس���ه‌نگێك ده‌سته‌به‌ر ده‌كات ،بونی ئۆپۆزیسیۆنیش گوزارش ه ل ه بونی خودی سیاسه‌ت خۆی". ئه‌گ���ه‌ر ئ���هم دیدوبۆچون��� ه دابه‌زێنین ه س���ه‌ر گۆڕه‌پانی كوردس���تان ده‌بینین، ك ه گۆڕان نایه‌وێت ش���ه‌رعیه‌تی خۆی ل ه خستنی ده‌س���ه‌اڵتی كوردیدا ببینێته‌وه، به‌ڵك���و ده‌یه‌وێت ئهو ش���ه‌رعیه‌ت ه له‌و گۆڕانكاریی���ه‌دا ببینێت���هوه ،ك ه توانای به‌سه‌ریدا ده‌ش���كێت ،گۆڕان ده‌توانێت كار بۆ خستنی ده‌سه‌اڵتی كوردی بكات، به‌اڵم ئه‌ویش وه‌ك میلله‌ت بیر دهكاتهوه، پێی وای ه خستنی ده‌سه‌اڵت لهم قۆناغه‌دا جه‌ماوه‌ر كه‌متر دهبێتهوه ،جه‌ماوه‌ر سه‌باره‌ت ب ه دواكه‌وتنی شه‌ڕی ناو په‌رله‌مان ب ه زیانی هه‌مو ك���ورد ته‌واو ده‌بێت ،بۆی ه ل ه حاڵی ئێستادا زیاتر جه‌خت له‌سه‌ر چاكسازی و گوشار خستن ه خزمه‌تگوزاری���هكان ل��� ه الیه‌ن ده‌س���هاڵتهوه ماوه‌یه‌كی زیاتر سه‌ر ده‌سه‌اڵت دهكاتهوه بۆ گۆڕانكاری و چاكسازی. ئ���ارام ده‌گرێت و بیانوه‌كانی ده‌س���ه‌اڵت قب���وڵ ده‌كات ،له‌و زیره‌كی ئۆپۆزیسۆنی سیاسی له كاركردندا حاڵه‌ته‌ش���دا چاالكی ئۆپۆزیسیۆن و بواری داكۆكی كردنی له ده‌سه‌اڵت ل ه هه‌ر ده‌وڵه‌تێكدا بو ،هه‌ژار بێت یان ده‌وڵه‌مه‌ند ،جه‌ماوه‌ر ته‌س���ك دهبێتهوه ،ئا لێرهدا ده‌بێ ئۆپۆزیسۆن زۆر گ���هوره بێت یان بچوك ،ب ه هه‌ڵبژاردن بێت یان ب ه زۆره‌ملی ،ب��� ه وریاییه‌و‌ه مامه‌ڵ ه ل ه گه‌ڵ پێش���هاته‌كان بكات ،نه‌هێڵێت ه���ه‌وڵ ده‌دات هاواڵتیانی خۆی پابه‌ند بكات به‌و سیس���تم ه ده‌س���ه‌اڵت ل ه په‌نا ئازادییه‌كی روكه‌ش���دا ئه‌ویش و جه‌ماوه‌ر سیاس���ییه‌ی خۆی پیاده‌ی ده‌كات ،مه‌رجیش نییه ،ك ه هه‌مو هه‌ڵبخه‌ڵه‌تێنێت ،هه‌روه‌ها ده‌بێ ده‌س���ه‌اڵتیش ئاگاداری ئهوه ده‌سه‌اڵتێك ،بگر‌ه ل ه دهوڵهتی دیموكراتیشدا ،الی هاواڵتیان بێت ئه‌گه‌ر س���ه‌ر ڕاس���تان ه مامه‌ڵ ه ل ه گ���ه‌ڵ میلله‌تدا نه‌كات س���ه‌د ل ه سه‌د قبوڵ بێت ،قه‌واره‌ی ئهو قبوڵ نه‌بون ه چاالكی ده‌نگ یان زو ئاشكرا ده‌بێت ،پانتایی كاركردنی ئۆپۆزیسیۆن ئۆپۆزیس���یۆن ده‌رده‌خات ،هه‌ندێك پێیان وای ه تا ده‌س���ه‌اڵت ب ه ده‌ستی خۆی فراوان ده‌كات ،هه‌وڵدانی دواییتری بۆ ڕازی ب���واری ئازادی فراوان بكات ،ئۆپۆزیس���یۆن بواری كاركردنی كردنی ئۆپۆزیسیۆن دادی نادات. له‌بارتری ب���ۆ هه‌ڵده‌كه‌وێت ،به‌اڵم من پێ���م وایه ،ئه‌زمونی ئاستی ڕۆشنبیری سیاس���ی میلله‌ت ڕۆڵێكی گرنگی هه‌ی ه ل ه زۆرێك ل��� ه واڵتانیش ،ب��� ه تایبه‌تی واڵتانی ڕۆژئ���اوا ،وایان بونی ئۆپۆزیسیۆن و چاالكیه‌كانیدا ،لهم سه‌رده‌مه‌ی ئه‌مڕۆی نیش���ان داوه ك ه كردنه‌وه‌ی بواری ئازادی ب���ۆ جه‌ماوه‌ر ،ب ه ئێمه‌دا زۆر ل ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی ده‌وڵه‌تان هه‌وڵ ده‌ده‌ن ئه‌گه‌ر تایبه‌تی ئازادی سیاسی و ڕاده‌ربڕین و دروستكردنی ساندیكا ئۆپۆزیس���یۆن بونی نه‌بو خۆیان دروس���تی بكه‌ن ،كاتێكیش و ڕێكخراوه‌كان���ی ت���ری كۆمه‌ڵگ���هی مه‌ده‌نی س���نوره‌كانی ئۆپۆزیسیۆن خۆی دروست نابێت و ده‌سه‌اڵت دروستی ده‌كات نێوان ده‌س���ه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ل ه یه‌كتر نزی���ك دهكهنهوه ،تا گومانی تێدا نییه ،ك ه هه‌ر ده‌س���ه‌اڵت شێوه و ناوه‌ڕۆكی ئهو ئهو س���نورانه‌ش ل��� ه یه‌كتر نزیك ببن���هوه گله‌یی و ڕه‌خنه‌ی ئۆپۆزیس���یۆن ه دیاری ده‌كات ،ناتوانین بڵێین ،ك ه ڕاسته‌وخۆ 137
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر
گۆڕان داهێنه‌ری به‌ره‌یه‌كی ئۆپۆزسیۆنی جدی له‌كوردستاندا
به‌رنامه‌ی كاری ئۆپۆزیسیۆن ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌و‌ه دێت ،به‌اڵم ده‌توانین ئهوه بڵێین ،ك ه ده‌س���ه‌اڵت كه‌س���ایه‌تییه‌كانی ئهو ئۆپۆزیسیۆن ه ناڕاسته‌وخۆش بێت ده‌ستنیشان ده‌كات ،ئه‌وه‌ش ناڕاسته‌وخۆ دروست كردنی ئۆپۆزیسیۆنه ،له‌و واڵتانه‌شدا ،ك ه ئۆپۆزیسیۆن بونی هه‌ی ه جموجوڵ و چاالكی ئۆپۆزیسیۆن ل ه گه‌ڵ ئاس���تی ڕۆشنبیری میلله‌تدا به‌رز و نزم ده‌كات ،میلله‌تی ڕۆشنبیر و چاوكراو‌ه ئاگای ل ه چۆنیه‌تی هه‌ڵسوڕانی كاره‌كان هه‌ی ه ل ه الیه‌ن ده‌س���هاڵتهوه ،زو سس���تی ئهو ده‌سه‌اڵت ه یان چاورشاركێی ئهو ده‌سه‌اڵته‌ی ل ه گه‌ڵ پرۆژه خزمه‌تگوزاریه‌كاندا بۆ ده‌رده‌كه‌وێت ،ب ه پێچه‌وانه‌شه‌وه ،كاتێك ڕۆشنبیری میلله‌ت
ل ه ئاس���تێكی باشدا نابێت ده‌سه‌اڵت ده‌توانێت زۆر ب ه ئاسانی گه‌نده‌ڵیه‌تی خۆی په‌رده‌پۆش بكات ،ب ه دوو لێدوانی به‌رپرس ه زمان لوسه‌كانی چاوبه‌ست ل ه میلله‌ت بكات ،ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دواكه‌وتوی چاونه‌كراوه‌دا ئۆپۆزیسیۆن هه‌میش ه ماندوه ،ده‌بێ كاتێكی زۆر ته‌رخان بكات بۆ ڕۆشنبیركردنی جه‌ماوه‌ر . یه‌كێ���ك له‌و خاڵ��� ه گرنگانه‌ی ،ك��� ه زیره‌كی ئۆپۆزیس���یۆن ده‌رده‌خات ،متمانه‌ی جه‌ماوه‌ر ب ه ئۆپۆزیس���یۆن پته‌و ده‌كات ئهوهی���ه ،ك��� ه ئۆپۆزیس���یۆن ،ئه‌گه‌ر ته‌نه���ا پارتێك بو یان هاوپه‌یمانێتی نێوان كۆمه‌ڵێك پ���ارت بو ،ئهو ئازادیی ه له‌ناو خۆیاندا پیاده بكه‌ن ،ك ه ل ه ده‌س���ه‌اڵتی داوا ده‌كه‌ن ،كاتێك جه‌ماوه‌ر ده‌بینێت له‌ناو ئۆپۆزیسیۆندا خۆسه‌پاندن و سهركرده په‌رس���تی هه‌یه ،ئهو ترس و دڵه‌ڕاوكه‌ی ال دروس���ت ده‌بێت، ك ه ئه‌گه‌ر گه‌یش���تن ده‌سه‌اڵت ئه‌زمونه‌كانی ناو ئۆپۆزیسیۆن، ب ه تایبه‌تی نه‌ریتی خۆس���ه‌پاندن و س���هركرده په‌رس���تی ل ه ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌ت و له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا پیاده بكه‌ن ،ئه‌وانیش ده‌س���ه‌اڵتی پێش خۆیان ئاس���ایی چاالكییه‌كانی ده‌وڵه‌ت و كۆمهڵگه بۆ خۆیان پاوان بكه‌ن. خاڵێكی دیك���هی گرنگ ئه‌وه‌یه ،ك ه ئۆپۆزیس���یۆن نابێ له‌و كاته‌ی ،ك ه ل ه گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی ناوخۆدا ل ه ملمالنێدای ه بكه‌وێت ه داوی ده‌ره‌كییه‌وه ،بۆ زیاتر خ���ۆ توندوتۆڵ كردن بچێت ه ناو ئ���هو گوش���ار‌ه ناوچه‌یی و نێوده‌وڵه‌تیانه‌ی ،ك ه له‌س���ه‌ر ئهو ده‌س���ه‌اڵته‌یه ،ك ه ئهو به‌رامبه‌ری وه‌ستاوه‌ته‌وه ،چونك ه ده‌بێ ئهوه زۆر باش بزانێ ،ك ه س���ه‌ره‌داوی ئهو گوشاران ه له‌ده‌ست ئه‌ودا نابن ،له‌به‌رامبه‌ر هاوكاریكردنی ل ه پرۆس���هی گوش���ار خستن ه س���ه‌ر ده‌س���ه‌اڵتی واڵته‌كه‌یدا بێالیه‌نی خۆ له‌ده‌ست ده‌دات ،له‌س���ه‌ر ئاس���تی ناوه‌و‌ه و جه‌ماوه‌ری واڵته‌كه‌شیه‌و‌ه متمان ه له‌ده‌ست ده‌دات ،ئه‌گه‌ر گه‌یشتیش ه ده‌سه‌اڵت ناتوانێت ل ه سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌تی ئهو الیه‌ن ه ده‌ره‌كیانه‌ی هاوكارییان كردوه ده‌ربچێت،
ڕه‌وشتی ئۆپۆزیسیۆن
ناوهێنانی ئۆپۆزیس���یۆن ل ه گه‌ڵ ناوهێنانی میلله‌ت دێت ،به‌و مانایه‌ی ،ك ه ئۆپۆزیس���یۆن ل ه میلله‌ته‌و‌ه نزیكه ،ڕێز ل ه داب و نه‌ریت ه جوانه‌كانی میلله‌ت ده‌گرێت ،خۆش���ی ب ه به‌ش���ێك له‌و داب و نه‌ریتان ه ده‌زانێت ئۆپۆزیس���یۆنێك ،ك ه هه‌ڵقواڵوی
138
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ن���او میلله‌تی خۆی بێ���ت ،گومانی تێدا نیی���ه ،ك ه ڕه‌نگ و ب���ۆی ئهوان ده‌گرێت ،ئه‌گ���ه‌ر باكگراوندی كه‌س���ایه‌تیه‌كانی بزاڤ���ی گۆڕان لێك بدهینهوه ده‌بی���ن زۆربه‌یان باكگراوندێكی ماركسیستیان هه‌یه ،ده‌بێ بڕوایان ب ه دین نه‌بێت و بواریشی ب���ۆ نهكهنهوه ،به‌اڵم ده‌بینین گۆڕان ل��� ه جموجوڵ و بزاڤیدا أو يا معش���ر قريش :ما تظنون أني فاع���ل بكم ؟ قالوا :خيرا أخ كريم خه‌ڵك ه موس���وڵمانه‌كه‌ی له‌بیر نهكردوه ،هه‌ندێك كه‌سایه‌تی واب���ن أخ كري���م) ،پێتان وای ه من چیتان ل���ێ ده‌كه‌م؟ وتیان: لێمان خۆش ده‌بیت ،چونك ه برایه‌كی خاوه‌ن كه‌ره‌می گ���ۆڕان داب و نه‌ریتی كورده‌واری���ان تێدایه ،ك ه زۆربه‌ی و كوڕی برایه‌كی خاوه‌ن كه‌ره‌می ئێمه‌ش���ی. ئهو داب و نه‌ریتان ه ل ه ئیسالمهوه سه‌رچاوه‌یان ناوهێنانی (ق���ال :اذهب���وا فأنت���م الطلق���اء) ئه‌وه‌بو گرتوه ،من ناڵێم گۆڕان بزاڤێكی ئیسالمیه، ئۆپۆزیسیۆن ل ه گه‌ڵ فه‌رموی :بڕۆن ئێوه ئازادن" ،جۆرج به‌اڵم لهم قۆناغه‌ی ئێس���تادا (ئیتر بۆ كلیمه‌نسۆ"ی س���ه‌رۆك وه‌زیرانی تاكتیك بێت یان سودی ل ه ئه‌زمونی ناوهێنانی میلله‌ت دێت ،به‌و فه‌ره‌نسای كاتی جه‌نگی جیهانی واڵت���ان وه‌رگرتبێ���ت) زۆرێك ل ه كه‌س���ایه‌تیه‌كانی خۆیان ل ه داب مانایه‌ی ،ك ه ئۆپۆزیسیۆن ل ه میلله‌ته‌و‌ه یه‌كه‌م ده‌ڵێ" :جه‌نگ ئه‌ركێكی ه جوانه‌كانی جیددی��� ه وناب���ێ به‌هه‌ن���د و نه‌ریت و ئهو ڕه‌وش���ت ه به‌دور نزیكه ،ڕێز ل ه داب و نه‌ریت نه‌گیرێت ،به‌اڵم ناشبێ وازی نه‌گرت���وه ،ك ه له‌ن���او خه‌ڵكیدا باون ،كه‌وات ه ئۆپۆزیس���یۆن بۆ میلله‌ت ده‌گرێت ،خۆشی ب ه به‌شێك له‌و لێبهێنرێت بۆ جه‌نه‌ڕاله‌كانی ه ده‌زانێت ئۆپۆزیسیۆنێك ،سوپا" ،وات ه ده‌بێ سیاسیی ه ئهوهی بتوانێت له‌ناو جه‌ماوه‌ردا داب و نه‌ریتان ژیرمه‌نده‌كانیش قسه‌یان تێدا بزاڤی خۆی ب���كات و الیه‌نگری بێت، خۆی تی ه میلل ناو ڵقواڵوی ه ه ه ك هه‌بێت ،له‌و كاته‌ی پێویس���تی هه‌بێت ده‌بێت خاوهنی كۆمه‌ڵێك ه ڕه‌نگ و بۆی ب ه خاوكردنه‌و‌ه و ئاشتی ه ئهوان داب و ڕه‌وش���ت بێ���ت ،ك��� ه به‌الی گومانی تێدا نییه ،ك قسه‌ی تێدا بكه‌ن. خهڵكهكهوه گرنگن ،له‌وانه: گرێت ه د وان ه ئ دوه‌م :ڕه‌چاوكردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی یه‌كه‌م :ئۆپۆزیسیۆنێكی ئاشتیخواز :ده‌بێ میلل���هت :به‌رژه‌وه‌ندی میلله‌ت پێناس���هی ئۆپۆزیسیۆن هه‌ڵگری په‌یامێكی ئاشتیخوازان ه جۆراوجۆری هه‌یه ،ب ه پێی سه‌قامگیریی میلله‌تان و بێ���ت ،خۆی به‌دور بگرێت له‌و وه‌س���یالنه‌ی توندوتیژی دروس���ت ده‌كه‌ن ،نابێ ڕێگ���ه‌ش بدات ڕایبكێش���ن ه مه‌یدانی قۆناغی خه‌باتیان دیاری ده‌كرێت ،به‌اڵم ب ه گشتی به‌رژه‌وه‌ندی ملمالنێ���ی توندوتی���ژی و ده‌س���ته‌ویه‌خه‌بونه‌وه ،ههرچهنده نه‌ته‌وه‌یه‌ك ل ه س���ه‌روه‌ری یاس���ا و س���ه‌ربه‌خۆیی سیاسی و به‌ربه‌س���ته‌كان زۆر بن ،نابێ ئۆپۆزیسیۆن ببێت ه هه‌ڕه‌ش ه بۆ ئابوری و س���ه‌ربازی و ڕۆش���نبیری و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌ر ئاش���تی میلله‌ت ،نابێ وابزانێ ،ك ه میلله‌ت ب ه هه‌ڕه‌ش ه چاره‌ی خۆنوسیندا خۆی دهبینێتهوه ،ده‌بێ هه‌مو ئهو خااڵن ه نه‌بێت الیه‌نگری ئهو نابێت ،یان ده‌توانێت ب ه هه‌ڕه‌ش ه میلله‌ی ڕون و ئاش���كرا ل ه به‌رنامه‌ی كاری ده‌سه‌اڵت و ئۆپۆزیسیۆندا ل ه ده‌سه‌اڵت دور بخاتهوه ،ته‌نانه‌ت ل ه كاتی جه‌نگ و پشێوی ڕه‌نگ بداتهوه. ئێم���هی ك���ورد ب ه خۆم���ان و خاكه‌و‌ه دابه‌ش���كراوین ،هه‌مو واڵته‌كه‌یدا نابێ كاركردنی ئاشتیانه‌ی له‌بیر بچێتهوه. پێغه‌مبه‌ری خوا محمد (صلی الله علی ه وس���لم) له‌و كاته‌ی ،پارچه‌كانی كوردستان ناتوانن پێكهوه خه‌باتی ڕزگاری بكه‌ن. ك ه ل ه مه‌كك ه و تایف ئازاریان ده‌دا و به‌ربه‌س���تیان بۆ خۆی ئه‌مڕۆ ،ك ه ل ه كوردستانی عێراقدا ده‌سه‌اڵتێكی خۆیی كوردی و یاوه‌ره‌كان���ی دروس���ت ده‌كرد و بایكۆتی���ان ده‌كرد ،وازی هه‌ی ه پێناس���هی به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان جیاوازت���ره ل ه پارچه‌كانی ل ه بانگكردنی ئاش���تیانه‌ی خۆی بۆ س���ه‌ر دینه‌كه‌ی نه‌هێنا، هه‌رچه‌ن���ده ئه‌لبان���ی ب ه روایه‌تێكی الوازی دان���اوه ،به‌اڵم ل ه چركه‌كان���ی س���ه‌ركه‌وتن و گه‌ڕانه‌وه‌دا ب���ۆ مه‌كك ه پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علی ه وس���لم) ڕوه‌و قوره‌یش فه‌رموی( :يا أهل مكة
139
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ت���ر ،ئه‌گه‌ر ل ه پرۆس���ه‌یه‌كی ئازاد دا ده‌س���ه‌اڵت له‌و هه‌رێم ه ده‌ستاوده‌س���ت بكات ،هه‌ر كه‌سێك ده‌سه‌اڵت بگرێت ه ده‌ست ده‌بێ ببێت ه خاوهنی ئهو داموده‌زگایانه‌ی ،ك ه هه‌ن ل ه ئاسایش و پۆلیس و ده‌زگا مه‌ده‌نی���هكان ،ل ه ڕێی ئه‌وانه‌و‌ه ده‌توانێت س���ه‌روه‌ری و ئاسایش���ی ئهو به‌شه‌ی كوردس���تان بپارێزێت، به‌اڵم ل ه پارچه‌كانی تری كوردستان ده‌بێ ڕژێمه‌كانی ناوه‌ند سه‌روه‌ری و ئاسایش���یان بپارێزن ،ئاسایشی ئهو پارچان ه ل ه گه‌ڵ ئاسایشی گشتی ئهو واڵتانه‌دا گرێدراوه، له‌به‌ر ئهوه ده‌بێ ئۆپۆزیسیۆن ل ه هه‌مو بزاڤ و چاالكییه‌كانیدا ه���ه‌وڵ بدات ل��� ه چوارچێ���وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان���ی میلله‌ت و نیش���تمان نه‌چێت��� ه دهرهوه ،نابێ ئۆپۆزیس���یۆن له‌س���ه‌ر به‌رژه‌وه‌ندیه‌كان���ی میلله‌ت س���ازش بكات ،ته‌نه���ا ئامانجی به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت و ڕوخاندنی بێت ،هه‌ر بۆ ئهوهی پێی بڵێن ئۆپۆزیس���یۆن ه جموجوڵ بكات ،ئاماده بێت ل ه گه‌ڵ الیه‌نه ده‌ره‌كیه‌كاندا با به كوردیش ناحه‌ز بن ،كار بكات. س���ێیه‌م :ئامانجی ئۆپۆزیس���یۆن :ده‌بێ ئهو ئامانجانه‌ی ،ك ه ئۆپۆزیس���یۆن هه‌یه‌تی به‌رز و پڕ به‌ها بن ،ب ه الی هه‌ندێكه‌و‌ه ئۆپۆزیسیۆن ده‌توانێت هه‌وڵی گۆڕینی ده‌سه‌اڵت بدات ،به‌اڵم نابێ ئ���هو گۆڕین ه گۆڕینی سیس���تمی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌وڵه‌ت بێت ،ئه‌م مه‌رج ه الی ئیسالمییه‌كان قبوڵ نییه ،چونك ه ئهوان ده‌یانه‌وێ ل ه بناغه‌و‌ه سیس���تمی ده‌س���ه‌اڵت ل ه عه‌لمانییه‌و‌ه بگۆڕن بۆ سیس���تمێكی ئیس�ل�امی ،به‌اڵم ئ���هوهی من لێی س���ه‌رچاو‌ه ڕونم ئه‌وه‌یه ،ك ه ئیسالمییه‌كان ب ه هیچ شێوه‌یه‌ك هه‌وڵ ناده‌ن زیان ب��� ه واڵته‌كه‌یان بگه‌یه‌نن ،چونك ه ئه‌وانیش وه‌ك الیه‌نه‌كانی تری ئۆپۆزیس���یۆن ده‌زان���ن بونی خۆیان و سه‌قامگیری میلله‌ت و ئاش���تی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی به‌ند‌ه ب ه بونی واڵتێكی پارێ���زراوه‌وه ،نابێ واڵت بكرێت ه گۆڕه‌پانی توندوتی���ژی نێوان الیه‌ن��� ه ناكۆكه‌كان ،چونك��� ه توندوتیژی ل ه گه‌ڵ هه‌س���تی نیشتمان ویس���تیدا نایه‌ته‌وه ،بگر‌ه ده‌بێت ه مه‌ترسییه‌كی گه‌وره‌ش له‌سه‌ری. ده‌سه‌اڵت ههرچهنده خاوه‌ن بونێكی مه‌شروع بێت ،قبوڵ نابێت ئه‌گه‌ر ئهو بونه‌ی خۆی بۆ پارێزگاری ل ه نیشتمان و هاواڵتیانی خۆی،ب ه چاك و خراپیانه‌وه ،ته‌رخان نه‌كات ،ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵت ل ه ڕێی ئهو هێزه‌ی ،ك ه هه‌یه‌تی بكه‌وێت ه س���ه‌پاندنی خۆی و
تێپه‌ڕاندنی ئهو یاسایانه‌ی ،ك ه ته‌نها ئامانجی پارێزگاریكردن بێت ل ه خۆی ،ئه‌وا ش���ه‌رعیه‌تی خۆی له‌ده‌ست ده‌دات ،هیچ گله‌یی و ڕه‌خنه‌یه‌ك ڕو ناكات ه ئۆپۆزیس���یۆن ئه‌گه‌ر داوای ل ه جه‌ماوه‌ر كرد بۆ گۆڕینی ده‌سه‌اڵت. له‌سه‌ر ئاستی ئۆپۆزیسیۆنیشه‌وه ،ك ه ده‌بێ ب ه پێی ده‌ستور ماف���ی ڕاده‌ربڕین و خۆنیش���اندان و ڕێ پێ���وان و مانگرتن، به‌ش���داریكردنی سیاس���یانه‌ی هه‌بێت ،نابێ ئ���هو مافان ه بۆ خس���تنه‌وه‌ی توندوتیژی به‌كاربێنێت ،ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیس���یۆن ڕاكێش���رای ه مه‌یدانی توندوتیژی مانای وای ه بو ب ه به‌شیك ل ه تێكدانی سه‌قامگیریی واڵت ،ئاشتی هاواڵتیان ،هه‌ڵوه‌شاندنی بنه‌ماكانی پێكهوه ژیان ل ه یه‌ك ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌دا ،سۆماڵ و شه‌ڕی ناوخۆی خێڵ ه س���ۆماڵیه‌كان ل ه ساڵی ()1991هوه باش���ترین نمونه‌ی دژایه‌تی سیاس���یه ،ك ه س���ه‌ری كێشا بۆ توندوتیژی و زیان گه‌یاندن ب ه واڵت و هاواڵتیان. چواره‌م :دوركه‌وتنه‌و‌ه ل ه گه‌مه‌ی سیاسی :ل ه جموجوڵی سیاسی خۆیدا ده‌بێ ئۆپۆزیس���یۆن زیاتر ل ه هه‌مو پارت و الیه‌نه‌كانی تر پابه‌ند بێت ب ه ده‌ستور و یاسا و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی میلله‌ت و نیش���تمانه‌وه ،خۆی دوره‌په‌رێز بگرێ���ت ل ه هه‌ڵخه‌ڵه‌تاندنی جه‌م���اوه‌ر ،باڵوكردنه‌وه‌ی ه���ه‌واڵ و پڕوپاگه‌نده‌ی بێ بناغه، نابێ هه‌وڵ بدات گه‌م ه ب ه هه‌س���تی جه‌ماوه‌ر بكات ،ك ه ڕوی كرده چینی ڕۆشنبیر قسه‌یه‌ك بكات ،ك ه ڕوی كرده عه‌شایه‌ر قس���ه‌یه‌كی تر بكات ،ب ه كوردی و ب��� ه كورتی نابێ ب ه ناوی تاكتیكی سیاسییه‌وه هه‌ر ڕۆژه‌ی له‌سه‌ر په‌تێك یاری بكات، بهداخهوه له‌ناو خه‌ڵكیدا باوه ،ك ه سیاس���هت باوكی نیه ،یان سیاس���هت مانای درۆ كردنه ،دیاره مه‌به‌س���تی ئهو خه‌ڵكان ه له‌و قس���هی ه ئه‌وه‌یه ،ك ه بڵێن ل ه سیاس���ه‌تدا ڕه‌وش���ت نیه، سیاس���ه‌تمه‌دار ده‌بێ هه‌ر ڕۆژه‌ی له‌سه‌ر په‌تێك یاری بكات، ڕاس���ت ه هه‌ندێك كه‌س سیاس���هت ب���ۆ به‌رژه‌وه‌ن���دی خۆی به‌كاردێنێت ،به‌اڵم سیاس���هت خۆی بریتی ه ل ه ڕاس���تگۆیی و ده‌س���ت و ده‌م و دوێن پاكی و دڵس���ۆزی ،ب ه گش���تی هه‌مو ڕه‌وش���تێكی ج���وان ،ل ه گه‌ڵ ف���راوان بون���ی په‌یوه‌ندیه‌كان و دنی���ای سیاس���ه‌تدا گۆڕانكاریش ل ه بواری هه‌ڵس���وكه‌وتدا دروس���ت بوه ،هه‌ڵسوكه‌وتی الر و ناپه‌س���هند ل ه ده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تدا ،ته‌نانه‌ت ل ه كۆمپانیا و ڕێكخراو‌ه ناحكومیه‌كانیشدا
140
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر بۆت ه كێش���ه‌یه‌كی گهوره و كارتێكردنی نێگه‌تیڤانه‌ی له‌سه‌ر ملی نابو ،به‌وه‌ش مه‌یدانی هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی حوسییه‌كانی خۆش خزمه‌تگوزاری و به‌رهه‌م هێنان هه‌یه ،ل ه واڵتێكی وه‌ك عێراقدا كرد ،هه‌نگاو هه‌ڵهێنانه‌وه‌ی حوسیه‌كانیش به‌ره‌و هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌ی بونی ده‌س���ته‌یه‌ك ب ه ناوی ده‌سته‌ی نه‌زاه ه ده‌یان لێكدانه‌و‌ه جه‌ماوه‌ریی بیانوی دای ه ده‌ست ده‌سه‌اڵت ،ك ه لێیان بدات ،ل ه هه‌ڵده‌گرێ���ت ،س���اده‌ترین لێكدانه‌و‌ه ئهوهی���ه ،ك ه گه‌نده‌ڵی هه‌مان كاتیشدا ل ه ڕێی هۆیه‌كانی ڕاگه‌یاندنیه‌و‌ه ڕای گشتیان سیاسی و ئیداری و دارایی سه‌ری كردوه ،ئه‌وانه‌ی ده‌سه‌اڵتی لێ پڕ بكات ،ڕاست ه حوسیه‌كان گرنگی ب ه خۆیان و ناچه‌كانیان سیاسی ده‌به‌ن بهڕێوه و ده‌بێ سیاسه‌تمه‌دارێكی سه‌ر ڕاست نهدراوه ،ده‌س���ه‌اڵت ب ه دواكه‌وتویی هێش���تونیه‌ته‌وه ،به‌اڵم بن ،ل ه ئاس���تی ئهو به‌رپرسێتی و متمانه‌یه‌دا نین ،ك ه میلله‌ت گوێگرتنیان ل ه الیه‌ن ه ده‌ره‌كیه‌كان بزاڤه‌كه‌ی لێ ش���ێواندن و پێی به‌خش���یون ،ل ه گه‌ڵ میلله‌تی خۆیان بیانوی زیاتری دای ه ده‌س���ت ده‌سه‌اڵت ،ك ه لێیان گه‌مه‌ی سیاس���ی ده‌ك���هن ،ل ه گه‌ڵ بدات. بێگان ه س���ه‌ر ڕاستن ،بۆ نمون ه گومان���ی تێدا نیی���ه ،ك ه بزاڤی ئهو سه‌ر ڕاس���تیه‌ی ئهوان گۆڕان ل ه هه‌رێكی كوردستانی ل ه گه‌ڵ ئه‌مریكایان هه‌یان ه عێ���راق ئ���اگای ل���هو جۆره مه‌گه‌ر هه‌ر ل ه ئه‌فغانستان ئه‌زمونان ه هه‌ی���ه ،ده‌توانم هه‌بێت. بڵێم سودیشی لێوه‌رگرتون، پێنجه‌م :نیشتمانپه‌روه‌ریی له‌و قۆناغه‌ی نه‌وش���یروان ئۆپۆزیسیۆن :ههرچهنده هه‌ن���گاوی مس���ته‌فا به‌ر ه‌نگا ر بو ن���هو هی جیابون���هوهی ل ه یه‌كێتی ئۆپۆزیس���یۆن ل��� ه گ���ه‌ڵ نیش���تمانی كوردس���تان ده‌س���ه‌اڵتدا بگات ه كۆتا ده‌ن���ا ،یه‌كێتی توندوتیژ بو پل���هی گ���رژی ،ناب���ێ به‌رامبه‌ری ،ب ه ئاش���كرا كه‌وت ه ئۆپۆزیسیۆن پێی دابخزێت بۆ نانبڕین���ی الیه‌نگره‌كان���ی ،به‌اڵم هه‌ڵگه‌ڕانه‌و‌ه ل ه نیشتمان و پرینسیپه‌كانی نه‌وش���یروان پێی دانه‌خزای ه ن���او ئهو جۆره كارك���ردن بۆ نیش���تمان و میلله‌ت ،ده‌بێ توندوتیژییه‌وه ،ئارامی ب ه الیه‌نگره‌كانی گرت بورهان غلیون ملمالنێك ه ل ه چوارچێوه‌ی ئاشتیانه‌ی خۆی نه‌چێت ه دهرهوه ،تا كاردانه‌وه‌یان نه‌بێت و ڕانه‌كێش���رێن ه ناو ئهو دژایه‌تییه‌و‌ه به‌ش���ی ئهوهی تێدا بمێنێت ،ك ه هه‌ردووال بگه‌ڕێنه‌و‌ه س���ه‌ر ل���هو قۆناغ ه ناس���كه‌ی ئه‌وانی پێدا تێده‌پ���ه‌ڕی ،ل ه كۆتاییدا مێزی گفتوگۆ ،نیش���تمان ن ه موڵكی ده‌س���ه‌اڵت ه و ن ه موڵكی گره‌وه‌كه‌ی برده‌وه. ڕۆشنبیریی ئۆپۆزیسیۆن ئۆپۆزیسیۆنه ،نابێ ده‌سه‌اڵت وابزانێت ،ك ه خاوهنی ده‌زگاكانی به‌ڕێوه‌بردن بو ئیتر خاوهنی نیشتمانیش ه و ده‌توانێت سه‌ودا بیركردنهوهی مرۆڤه‌كان و ئاستی ڕۆشنبیریان ب ه پێی كراوه‌یی و مامه‌ڵ���هی پێو‌ه بكات ،نابێ ئۆپۆزیس���یۆنیش ،ك ه خاوهنی و داخراوی كۆمه‌ڵگه‌كانیان ب���ه‌رز و نزمی به‌خۆیه‌و‌ه بینیوه، جه‌ماوه‌ر ب���و و خه‌ڵكێكی زۆری لێ كۆب���وه‌و‌ه وابزانێت ،ك ه ئهو به‌رز و نزمیه‌ش كارتێكردنی له‌سه‌ر ملمالنێی و ڕوداوه‌كان ههبوه ،ب ه تایبه‌تی ل ه بواری پێكهوه كاركردنی سیاس���یان ه و نیشتمان ته‌نها موڵكی ئهوه و ده‌توانێت بیدات به ئاودا. نمونه‌ی یه‌مه‌ن ل ه شه‌ڕی حوسیه‌كاندا :پێش ئهوهی دژایه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی ده‌سه‌اڵتدا ،ب ه پێی هه‌مو یاسا و ڕێسا ئاسمانی نێوان ده‌سه‌اڵتی یه‌مه‌ن و هاواڵتی ه حوسییه‌كانی بگات ه شه‌ڕی و ده‌س���تكرده‌كان تێك���ڕای مرۆڤه‌كان مافی به‌ش���داربونیان سه‌ربازی ،ده‌سه‌اڵت به‌ره‌و خۆسه‌پاندنی سیاسییه‌نه‌ی خۆی ل ه به‌ڕێوه‌بردنی ده‌س���ه‌اڵت و كۆمه‌ڵگه‌ك���هی خۆیاندا هه‌یه، 141
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر له‌ب���ه‌ر ئ���هوهی ناتوانرێ هه‌م���و خه‌ڵكی واڵت ل��� ه جێیه‌كدا كۆبكرێته‌و‌ه و هه‌ر یه‌كه‌یان جڵه‌وی كارێك بگرێت ه ده‌س���ت، هه‌ندێك وه‌ك نوێنه‌ری خه‌ڵكه‌ك ه ده‌ستنیش���ان كراون بۆ ئهو به‌ڕێوه‌بردنه ،له‌سه‌رو ئه‌وانیش���هوه ڕابه‌رێك ،یان سه‌رۆكێك دیاری كراوه ،لهم س���ه‌رده‌مه‌ی ئێمه‌دا حیزبی ده‌سه‌اڵتدار و بنه‌ماڵه‌ی ده‌سه‌اڵتدار و تاكی فه‌رمانڕه‌وا ل ه زۆر واڵتدا خۆیان ل ه كورس���ی ده‌س���ه‌اڵت توند كردوه ،هیچ كه‌سێك ل ه خۆیان داناتر نابیننه‌و‌ه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت ،هه‌وڵی هه‌میش���ه‌ییان مانهوهی ه ل ه ده‌سه‌اڵتدا ،ئهو جۆره بیركردنهوه و نه‌ریت ه سه‌ری كێشاو‌ه بۆ خۆسه‌پاندن و دروست بونی دیكتاتۆریه‌ت ،ته‌سك بونه‌وه‌ی پانتایی كاركردنی ئهو كه‌س���انه‌ی ڕه‌خن ه و گلیه‌یان له ده‌سه‌اڵت هه‌یه تا بواری كاركردنی سیاس���ی ته‌س���ك بكرێت���هوه و خه‌ڵكی ده‌مبه‌س���ت بكرێن ،دهوڵ���هت و كۆمه‌ڵگ ه یه‌ك ڕه‌نگ ده‌گرن، سیس���تمێكی كۆگیر/ش���مولی دروس���ت ده‌بێ���ت ،ك ه هه‌مو چاالكییه‌كانی كۆمه‌ڵگ ه بۆ خۆی پاوان ده‌كات ،بواری كاكردنی ئۆپۆزیس���یۆن نامنێت ،كۆمه‌ڵگه‌ش یه‌ك جۆره بیركردنهوه و ڕۆش���نبیری به‌س���ه‌ریدا زاڵ ده‌بێت ،ك ه ئه‌ویش بیركردنهوهی و ڕۆش���نبیریی حیزبو ،یان بنه‌ماڵه ،یان تاكی فه‌رمانره‌وایه، ئه‌م ده‌س���ه‌اڵتدار‌ه به‌هۆی ده‌س���تگرتنیه‌و‌ه به‌س���ه‌ر ئابوری واڵت ،دروس���تكردنی ده‌ی���ان ده‌زگای داپڵۆس���ێنه‌ر ،ب ه پێی ڕۆش���نبیریه‌كه‌ی خۆی نه‌و‌ه ل ه دوای نه‌و‌ه پێده‌گه‌یه‌نێت ،ل ه ڕێی ملكه‌چیانه‌وه به‌رده‌وامی به ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆی ده‌دات. ل���هم جۆره ده‌واڵتانه‌دا ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیس���یۆن دروس���ت بو تا ڕاده‌یه‌ك هه‌مان توندوتیژی ل��� ه كاركردنیدا ڕه‌نگ دهداتهوه، ك ه ده‌س���ه‌اڵت هه‌یه‌تی ،كاتێكیش ئۆپۆزیس���یۆن ده‌س���ه‌اڵت ده‌ڕوخێنێ���ت ناتوانێت كۆنترۆڵی خۆی بكات ،له‌بری لێبوردن و بیانو هێنانه‌و‌ه بۆ بێ ده‌س���ه‌اڵتی جه‌ماوه‌ر ل ه بن ده‌س���تی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی پێشودا ،بكوژ و ببڕ ده‌كه‌وێت ه گیانی هاواڵتیان، هه‌مان بیركردنهوه و ڕۆش���نبیری ده‌سه‌اڵت ل ه هه‌ڵسوكه‌وتیدا دووبار‌ه دهبێتهوه ،تۆڵ ه سه‌ندنه‌و‌ه و بكوژ و ببڕه‌كه‌ی عێراقی دوای س���ه‌دام حسین ،زنجیر‌ه له‌سێداره‌دانه‌كه‌ی دوای كۆدیتا سه‌ربازییه‌كانی واڵتانی جیهانی سێیه‌م نمونه‌ی ئهو توندوتیژی و ڕۆشنبیری ه میراتیه‌ن ،ك ه بهداخهوه ئۆپۆزیسیۆنیش ناتوانێت
خۆی لێ بپارێزێت. ب ه پیچه‌وانه‌وه ،كاتێك ئۆپۆزیسیۆن ده‌بێت ه خاوهنی ڕۆشبیری لێبوردن هه‌زاران خه‌ڵكی دڵسۆزی لێ كۆده‌بێته‌وه ،ده‌توانێت ب��� ه جوانترین ش���ێوه خزمه‌تی كۆمه‌اڵنی خه‌ڵ���ك و به‌رنام ه سیاسیه‌كه‌ی خۆی بكات ،باشترین شێوازی به‌ڕێوه‌بردن پێاد‌ه بكات ،خۆی ئاس���ای ئۆپۆزیسیۆنه‌كه‌ی خۆی مه‌حروم ناكات ل ه چاالكی سیاس���ی ئازاد و كاركردنی ناو جه‌ماوه‌ر ،به‌وه‌ش كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی ف���ره حیزبی و فر‌ه ڕۆش���نبیری و به‌خته‌وه‌ر دروست ده‌كات. بیركردنهوهی كۆمه‌ڵێك خه‌ڵك ل ه بون ب ه ئۆپۆزیسیۆن خۆی ل��� ه خۆیدا مانای بونی دیدوبۆچونی جیاوازه ل ه كۆمه‌ڵگه‌دا با ده‌س���ه‌اڵتیش قبوڵی نه‌كات ،به‌اڵم بونی دیدوبۆچونی جیاواز مانای وا نییه ،ك ه هه‌تا هه‌تای ه جه‌مسه‌ره‌كان ب ه یه‌كتر ناگه‌ن، بواری گفتوگۆ داخراوه. ئێم ه كاتێك باس ل ه كه‌ش���وهه‌وای ئازاد و ئیدعای ده‌سه‌اڵت ده‌كه‌ی���ن ،ك ه دیموكراتی پیاده ده‌كات ،ئه‌گه‌ر بۆ بانگه‌ش��� ه و خۆبردن��� ه پێش���ه‌وه‌ش بێت جۆرێك ل ه ئۆپۆزیس���ۆن ڕێگ ه پ���ێ ده‌دات ،ئهو ڕێگ��� ه پێدان ه بوارێك بۆ فر‌ه ڕۆش���نبیری دهكاتهوه. له‌به‌ر ئ���هوهی مامه‌ڵ��� ه و هه‌ڵس���وكه‌وتی ئۆپۆزیس���یۆن و فه‌رمانڕه‌وا سیاسیانه‌ی ه و بریتی ه ل ه به‌خشین و وه‌رگرتن ،ده‌بێ ئۆپۆزیس���یۆنیش خاوهنی نه‌رمییه‌كی وه‌ها بێت ،ك ه بتوانێت ل ه گه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵتدا دانیش���تن بكات ،چونك ه خۆدور گرتن ل ه دیال���ۆگ ل ه گه‌ڵ فه‌رمان���ڕه‌وا زیاتر بواری ناش���یرین كردنی ئۆپۆزیس���یۆن له‌به‌رچاوی جه‌ماوه‌ر بۆ ده‌س���ه‌اڵت دهكاتهوه. ههرچهنده ئۆپۆزیس���یۆن و ده‌سه‌اڵت ل ه الیه‌نی ڕۆشنبیریه‌و‌ه دوربن ل ه یه‌كتر ده‌بێ ل ه كه‌ش���وهه‌وایه‌كی سه‌ربه‌ست و ئازاد دا مامه‌ڵ ه ل ه گه‌ڵ یه‌كتر بكه‌ن ،ب ه تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ده‌س���ه‌اڵت به‌هێزتر بو ،كوردستان ئاسایی ئۆپۆزیسیۆن ل ه هه‌نگاوه‌كانی یه‌كه‌می كاركردنیدا بو. ئۆپۆزیسیۆن ،ك ه هێشتا ده‌س���تی نه‌گه‌یشتو‌ه ب ه ده‌سه‌اڵت، ڕۆڵ���ی چاودێری و وردبون���هوه و پێداچون���هوه ده‌بینێت ل ه كار و پرۆژه‌كانی ده‌س���ه‌اڵتدا ،ل ه هه‌وڵی ڕاست كردنه‌وه‌یاندا ده‌بێت ،كه‌وات ه ده‌توانین بڵێین ،ك ه ئۆپۆزیس���ۆن به‌و جۆره
142
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ڕۆش���نبیریه‌و‌ه هاوكاری ده‌س���ه‌اڵت ده‌بێت ب���ۆ به‌ره‌وپێش بردن���ی خزمه‌تگوازارییه‌كان تا ئه‌وه‌نده‌ی ،ك��� ه گۆڕه‌پانه‌ك ه ل��� ه الیه‌ن ه سیاس���یه‌كان ،ب ه ئۆپۆزیسیۆنیش���هوه ،ته‌س���ك نه‌كراوه‌ت���هوه ،هه‌مویان كار بۆ به‌رژه‌وه‌ندی گش���تی ده‌كه‌ن، كاتێك ئۆپۆزیسیۆن له‌و‌ه سهرچاوه ڕون بو ،ك ه فه‌رمانڕه‌وا ل ه ڕێی نامه‌ش���روعه‌و‌ه هه‌وڵی الوازكردنی نادات ،زنجیر ل ه ده‌می ئه‌ندام و الیه‌نگره‌كانی نادات هه‌ر له‌س���ه‌ر ڕۆشنبیری ه نه‌رم و نیانه‌كه‌ی خۆی ده‌مێنێته‌وه ،لێره‌شدا مه‌به‌ستمان ئهوه نییه، ك ه ئه‌گه‌ر ده‌س���ه‌اڵت بواره‌كه‌ی لێ ته‌سك كردنهوه و زنجیری ل ه ده‌م و قه‌ڵه‌میان دا ئیتر ئه‌وانیش ڕۆشنبیری خۆیان بگوڕن و ڕو بكه‌ن ه هه‌مان توندوتیژی ،ك ه ده‌سه‌اڵت گرتویه‌تیه‌به‌ر ،چونك ه ل ه حاڵه‌تی وادا كه‌وشوهه‌وای كۆمه‌ڵگ��� ه ب��� ه گش���تی ده‌ش���ێوێت و دوری���ش نییه ،ك ه ئۆپۆزیس���یۆن جه‌ماوه‌ره‌ك���هی خۆی نه‌دۆڕێنێت فه‌رمان���ڕه‌وا ده‌ب���ێ ئهو ڕاس���تی ه باش درك پێبكات، ك ه درێ���ژ بونه‌وه‌ی ته‌مه‌نی خۆی و نه‌بون���ی ئۆپۆزیس���یۆنێكی چ���االك هاوسه‌نگی ڕۆش���نبیری كۆمه‌ڵگ ه ده‌ش���ێوێنێت ،هیچ مانایه‌ك بۆ بونی تاك ه حیزبێك ل ه ده‌س���ه‌اڵتدا بۆ ماوه‌یه‌كی توالن���ی نامێنێت ،ل ه س���اڵی 1964دا كۆمه‌ڵگ���هی به‌ریتانی هاواری���ان لێ ب���ه‌رز بوه‌و‌ه كاتێك هه‌س���تیان كرد ،ك ه دوای 13س���اڵ ل ه مانهوهی حیزبی پارێزگاران ل ه ده‌س���ه‌اڵتدا هه‌ر ب ه نیاز‌ه بوار بۆ چاالكیه‌كانی ئۆپۆزیس���یۆن نه‌كاته‌وه ،له‌به‌ر ئهوه حیزبی كرێكاران س���ه‌رله‌نوێ وه‌ك ئۆپۆزیسیۆن سه‌ری هه‌ڵدای���هوه ،به‌ڕای ئینگلی���زه‌كان كۆمه‌ڵگه‌كه‌یان بوژانه‌وه‌ی بهخۆوه بینیه‌وه ،ئهو بواركردنه‌وه‌ی ه بۆ ئۆپۆزیس���یۆن مانای وانیی ه ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیسیۆن خۆشی چاالك نه‌بێت هه‌ر بواری بۆ بكرێتهوه ،ب ه پێچهوانهوه ،ده‌بێ ئۆپۆزیس���یۆن خۆی خاوهنی چاالكی بێت و ب ه چاالكی و به‌رنامه‌كه‌ی خۆی بێته‌و‌ه پێشهوه
نه‌ك ب ه به‌زه‌ی���ی پێداهاتنه‌وه‌ی فه‌رمانره‌وا ،به‌اڵم گوش���ار خس���تن ه س���ه‌ر فه‌رمانره‌وا بۆ كردنه‌وه‌ی بواری كاركردن بۆ ئۆپۆزیس���ۆن بۆ ئه‌وه‌یه ،ك ه ده‌س���ه‌اڵت به‌ره‌و خۆسه‌پاندن نه‌ڕوات و كۆمه‌ڵگه‌ش خۆی له یه‌ك ڕه‌نگ هه‌ڵنه‌كێشێت. ده‌س���توری ئه‌ڵمانیا چاالكی ئۆپۆزسیۆنی كردۆت ه مه‌رجێك و حكومه‌ت ئاماده‌ی ه ده‌ست ل ه كاركێشانه‌وه‌ی خۆی پێشكه‌ش ب���كات ،ن���ه‌ك داوای لێبكرێت ،ك ه بوار بۆ ئۆپۆزیس���یۆنێكی سس���ت بكاتهوه ،ئه‌ڵمانی���ا ڕێگ ه نادات ب ه ئۆپۆزیس���ۆنێك ملمالنێ ل ه گه‌ڵدا حكومه‌تدا بكات و بیڕوخێنێت ،ك ه ده‌س���ت ل ه گ���ه‌ڵ ئهو ڕاس���تڕه‌و و چه‌پان ه تێك���ه‌ڵ بكات ،ك ه بواری ده‌س���توریان ههبوه بۆ كاركردن ل��� ه یه‌ك حوكمه‌ت���دا ،به‌اڵم هه‌ر حه‌زیان ب ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌ی���ه، حكوم���هت ده‌یانه‌وێت ته‌نها خۆیان جڵه‌وی ده‌سه‌اڵتیان ل ه ده‌س���تدا بێت ،ل ه هیچ واڵتێك���ی دیموكراتی���دا ناب���ێ حكومه‌ت ئهو هه‌ڵ ه گه‌وره‌ی ه ب���كات و مل بدات، ك ه پارتی توندڕه‌و بیروخێنێت یان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه ،له‌به‌ر ئهوهی ه ده‌بینین، ك ه پارت ه ڕاس���ت ره‌وه‌كان و ئهو پارتانه‌ش ،ك ه له‌سه‌ر دژایه‌ت���ی چینێكی كۆمه‌ڵگ ه یان بێگان ه خۆیان به‌هێز ده‌كه‌ن به‌رده‌وام كێشه‌ی ڕه‌وشت و ماشینه‌وه‌ی پاره وماڵی ده‌وڵه‌ت و ڕه‌گه‌زپه‌رستیان بۆ زیندو دهكهنهوه و ل ه جه‌ماوه‌رێتیه‌كه‌یان دێنن ه خوارهوه ،چونك ه نابێ كۆمه‌ڵگ ه كه‌شوهه‌وای ئازادی و فر‌ه ڕۆش���نبیری خۆی له‌ده‌ست بدات ،ده‌بێ ئۆپۆزیسیۆنیش ڕه‌نگ و ڕۆشنبیری كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆی وه‌ربگرێت. به‌و پێی ه ده‌بێ ده‌س���ه‌اڵته‌كه‌ی هه‌رێمی كورس���تان درك ب ه پێداویس���تی بون���ی ئۆپۆزیس���یۆن بكات ،بزانێ���ت ك ه ڕۆڵی ئۆپۆزیس���یۆن بۆ پارس���ه‌نگ راگرتنی هاوكێشه‌ی سیاسی و به‌ره‌وپێش چونی ژیانی سیاسی ل ه كوردستاندا گرنگی خۆی هه‌یه ،ئه‌گه‌ر ده‌س���ه‌اڵتی كوردستان هه‌ر بۆ ئهوهی بڵێن ،ك ه
ئه‌گه‌ر باكگراوندیكه‌سایه‌تیه‌كانی بزاڤی گۆڕان لێك بدهینهوه ده‌بین زۆربه‌یان باكگراوندێكی ماركسیستیان هه‌یه، ده‌بێ بڕوایان به دین نه‌بێت و بواریشی بۆ نهكهنهوه ،به‌اڵم ده‌بینین گۆڕان له جموجوڵ و بزاڤیدا خهڵكه موسوڵمانه‌كه‌ی له‌بیر نهكردوه
143
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ئۆپۆزیسیۆن هه‌ی ه ڕێگه‌ی دا ب ه پارتێك یان كۆمه‌ڵ ه پارتێكی سیاسی ڕۆژانه‌دا كار ده‌كه‌ن. هاوپه‌یمان ،ك ه ڕۆڵی ئۆپۆزیس���ۆن ببین هیچ ل ه مه‌س���ه‌له‌ك ه هه‌روه‌ها ده‌ڵێ :ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی فر‌ه حیزبیدا بوار ل ه دهرهوهی ناگۆڕێت ،كۆمه‌ڵگه‌ش ئهو كااڵی ه ده‌پۆش���ێت ،ك ه ده‌س���ه‌اڵت حكومه‌تدا بۆ ئۆپۆزیس���ۆن ده‌ڕه‌خس���ێت ،ك ه س���ه‌ركه‌وتوی ب ه بااڵی ده‌بڕێت ،ئه‌گه‌ر ده‌س���ه‌اڵت ب��� ه وه‌زاره‌تێك یان دوو هه‌ڵبژاردن نهبوه بۆ ئهوهی به‌رده‌وام بێت ل ه كاری سیاس���ی وه‌زاره‌ت خه‌ڵك��� ه ناره‌زاك ه قه‌ناعه‌ت پێبكات ئیتر كێ ده‌بێت ه خ���ۆی و ملمالنێی���دا ل��� ه گه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵت ،هه‌ر ب��� ه فه‌رمی چاودێر به‌س���ه‌ر ئه‌دای ده‌س���هاڵتهوه ،ده‌ب���ێ دوا ڕۆژی ئهو ده‌منێته‌وه ،ده‌توانێت ل ه هاوكێشه‌ی سیاسیدا چاالكان ه كاری دیموكراتیه‌ی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كرێت چۆن بێت؟ خ���ۆی بكات ،ئه‌ویش ل��� ه ڕێگای نوس���ین و دانانی كتێب و به‌هه‌رحاڵ ،بونی ئۆپۆزیسۆن پێویس���ته ،هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك مێزگردی سه‌ر شاشه‌ی كهناڵهكانی ته‌له‌فیزیۆن ،یان چون ه ناو نهبوه خاوهنی ئۆپۆزیسۆن كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مردوه ،فه‌رمانره‌وا ئهو ڕێكخراوانه‌ی سه‌رگه‌رمی كاری سیاسی گشتین، ب ه ئاسانی به‌رنام ه و پرۆژه‌كانی خۆییان به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت ،ئ���هم دیدوبۆچون��� ه س���ه‌باره‌ت ب��� ه ده‌ستاوده‌س���ت كردنی ده‌بێ بیانه‌وێ و نه‌یانه‌وێ ڕۆشنبیری ده‌سه‌اڵت قبوڵ بكه‌ن ،خۆ ده‌س���ه‌اڵت ،ڕازی بونی دۆڕاو ب ه س���ه‌ره‌نجامی جیاكردنه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر ب ه باری گه‌شبینیدا ته‌فسیرێك ب���ۆ هه‌ڵه‌كان���ی ده‌نگ���هكان ناوه‌ڕۆكی ئازادی و دیموكراس���یه ،به‌اڵم لێرده‌ا ده‌سه‌اڵت بكه‌ین و بڵێین ،ك ه وه‌زیر با پرس���یارێك ل ه خۆم���ان بكه‌ین ،ئایا و گزیره‌كان���ی مرۆڤ���ن و مرۆڤی���ش حیزبی فه‌رمانره‌وای كوردستان هه‌روا ب ه هه‌ڵ��� ه ده‌كات ،خۆ ئهو ده‌س���ه‌اڵت ه ئاسانی واز ل ه ده‌سه‌اڵت ده‌هێنێت ئه‌گه‌ر پێویس���تی ب ه خه‌ڵكانێك هه‌یه ،ك ه ل ه هه‌ڵبژاردندا س���ه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هه‌ڵه‌كان���ی له‌بیر بێنێته‌و‌ه و به‌رچاو نه‌هێنا؟ ئایا حیزب���ی فه‌رمانره‌وا دوای ڕونی بكات بۆ ڕاس���ت كردنه‌وه‌یان، دۆراندن ل��� ه هه‌ڵبژاردندا ده‌چێت ه ڕیزی ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیس���ۆن ل ه هیچ بوارێكدا ئهو ڕێكخراوانه‌ی كاك ش���ێرزاد باسیان پێویس���ت نه‌بێت ،خۆ ل���هو بواره‌دا ده‌كات؟ بونی پێویست ه ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵت خۆی ئه‌گ���ه‌ر من ڕێگا ب ه خۆم بده‌م و وه‌اڵمی به دڵسۆزی میلله‌ته‌كه‌ی بزانێت. ئهو ئه‌ندێش ه و پرسیاران ه بدهمهوه ده‌ڵێم ل��� ه ژماره‌یه‌ك���ی كۆن���ی ڕۆژنامه‌ی "نه‌خێر" ،چونك ه هه‌مو گۆڕانكارییه‌كانی جۆرج كلیمه‌نسۆ سه‌رۆك وه‌زیرانی فه‌ره‌نسا (التآخي) عه‌ره‌بی زماندا ش���ێرزاد احمد ئه‌مڕۆ ئهوه نیش���ان ده‌ده‌ن ،ك ه ده‌سه‌اڵت تا بابه‌تێك���ی به‌ناوی ڕه‌وش���تی دیموكراتی و ئۆپۆزیس���ۆنێكی كۆتا توانای خۆی هه‌وڵ ده‌دات ل ه ده‌س���ه‌اڵتدا بمێنێتهوه ،تا دڵسۆزدا نوسیو‌ه و ئاماژه‌ی بۆ خاڵێكی گرنگ كردوه سه‌باره‌ت ئهو ڕاده‌ی توانای به‌سه‌ریدا بشكێت هه‌وڵ ده‌دات ئۆپۆزیسۆن ب ه ئۆپۆزیسیۆن ،دوای ئهوهی باسی گه‌شه‌كردنی كردنهوه ب ه به‌هێز نه‌بێت ،ده‌سه‌اڵتێك ك ه ئه‌مڕۆ ل ه ڕێی زۆرینه‌ی خۆیهوه ل ه ڕوی ڕۆش���نبیریی و ڕاگه‌یاندنی ئازاد ل ه سێبه‌ری دیموكراتیدا په‌رله‌ماندا یاسای سنورداركردنی خۆپیشاندان تێده‌په‌ڕێنێت، ده‌كات ،دێت ه س���ه‌ر باس���ی ئۆپۆزیس���یۆن و ده‌ڵێ :كاتێك ئایا ئاماده‌ی��� ه دوای دۆڕاندن بچێت ه ن���او ڕێكخراوێكه‌وه ،ك ه هه‌ڵبژاردن ته‌واو ده‌بێ���ت و دۆڕاوه‌كان ڕازی ده‌بن ب ه بڕیاری ئه‌مڕۆ چاوه‌ڕێی ده‌ستی ئهو ده‌سه‌اڵته‌یه ،ك ه كۆمه‌كی ئابوری ده‌نگ���ده‌ران ،یان كاتێك حیزبی فه‌رمان���ڕه‌وا ل ه هه‌ڵبژاردندا بكات ،بواری كاركردنی بۆ بكاتهوه؟ ده‌دۆڕێنێت ب ه ئاس���انی ده‌س���ه‌اڵت ڕاده‌س���تی ئۆپۆزیسۆن ئێم��� ه ده‌بێ ئهو ڕاس���تی ه بزانین ،ك ه كوردس���تانه‌كه‌ی ئێم ه ده‌كات ،هه‌ردوال له‌س���ه‌ر یه‌كالكردنه‌وه‌ی مه‌س���ه‌له‌كان ڕێك به‌ش���ێك ه ل ه عێ���راق و ل���هو ناچه‌یه‌ش ،ك��� ه دیموكراتی بۆ ده‌كه‌ون ،ئۆپۆزیس���ۆن و ده‌س���ه‌اڵتی نوێ پێكهوه ل ه ژیانی ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵت قبوڵ ناكات ،كوردستانی ئێم ه 144
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر به‌شێك نی ه ل ه ئه‌وروپا ،ده‌سه‌اڵتی لێكه‌وتو بتوانێت سه‌رله‌نوێ خۆی بۆ هه‌ڵبژاردن���ی داهاتو ئاماده بكاتهوه ،ل ه ناوچه‌یه‌كدا ده‌ژی���ن هه‌ركه‌س كه‌وت هه‌س���تانه‌وه‌ی ئاس���ان نیه ،چونك ه ئهو الیه‌نه‌ی ده‌س���ه‌اڵتی ده‌كه‌وێت ه ده‌س���ت هه‌روا ب ه ئاسانی ده‌س���تبه‌رداری نابێت ،ئه‌گه‌ر ئۆپۆزیس���یۆنه‌كه‌ی كوردستان دوای گه‌یشتن ه ده‌س���ه‌اڵت نه‌رمونیانیه‌كه‌ی ئێستای له‌ده‌ست بدات ،ناهێڵێت جاریكی تر ئه‌م حیزبی فه‌رمانڕه‌وایه‌ی ئێستا جارێكی تر ده‌ستی له ده‌سه‌اڵت گیربێته‌وه.
ئه‌زمونی میسر و به‌راوردێك
ده‌بێ ئۆپۆزیس���یۆن خاوهنی به‌رنامه‌یه‌ك بێت بۆ گه‌یشتن ب ه ده‌س���ه‌اڵت ،ده‌بێ ئهو وه‌سیالنه‌شی هه‌بێت ،ك ه ده‌یگه‌یه‌نێت به‌و ئامانجه ،ل ه واڵتێكی وه‌ك میسر ،ك ه دانیشتوانێكی زۆری هه‌یه ،كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی كراوه‌ی ه ب ه ڕوی ڕۆش���نبیری جیاوازدا، بزاڤێكی سیاس���ی چاالكی ل ه ساڵی سی و چله‌كاندا تێدابوه، ده‌بو ئه‌مڕۆ خاوهنی ئۆپۆزیسیۆنێكی چوست و چاالك بوایه. ب���ه‌ڕای م���ن ورد بون���هوه و لێكۆڵینهوه له‌س���ه‌ر بارودۆخی سیاس���ی میس���ر و ئهو ده‌سته‌وس���انیه‌ی ئۆپۆزیسۆنی ئهو واڵته‌ی تێكه‌وتو‌ه گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه ،ب ه تایبه‌تی بۆ ئهو ئۆپۆزیس���یۆنانه‌ی به‌ربه‌ستی زۆریان ل ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی واڵته‌كه‌یانه‌و‌ه بۆ دروست ده‌كرێت. دوای شۆڕش���ی ته‌مموزی س���اڵی 1952ب ه دوو س���اڵ هه‌مو پارت و ساندیكا و كۆمه‌ڵ ه سیاس���ییه‌كان هه‌ڵوه‌شێنرانه‌وه، وه‌ك یه‌كێك ل ه واڵتانی تاز‌ه پێگه‌یش���توی س�ڵ�انی په‌نجا و شه‌س���ته‌كانی س���ه‌ده‌ی ڕابوردو قۆناغی فه‌رمانڕه‌وایی تاك ه حیزب ده‌ستی پێكرد ،له‌و دوو ده ساڵه‌دا حیزبی فه‌رمانڕه‌وا به‌رگێكی پیرۆزی كرد ب ه بااڵی ده‌س���ه‌اڵتدا ،میلله‌تی له‌سه‌ر پیرۆزی ده‌س���ه‌اڵت ڕاهێنا ،هه‌مو ئهو هێزانه‌ی الواز كرد ،ك ه بۆنی ئۆپۆزیس���یۆنیان لێده‌هات ،ته‌نان���هت وای لێهات بونی ئۆپۆزیس���یۆن ب ه كه‌مكردنه‌وه‌ی هه‌یبه‌تی ده‌وڵه‌ت ل ه قه‌ڵه‌م ده‌درا ،لكاندنی ئۆپۆزیس���یۆن ب ه هێ���ز‌ه ده‌ره‌كییه‌كانه‌و‌ه ب ه ئاسانی ل ه بیروهزری جه‌ماوه‌ردا جێی ده‌بوه‌وه ،ئیخوانولمسلمین قوربانیی ده‌ستی ئهو پیرۆزی دان ه بون ب ه فه‌رمانره‌وا ،زۆر ب ه ئاسانی لكێنران به ئه‌مریكاوه. هاواڵتیانی میس���ر هه‌ر خۆیان مه‌یلی ڕێزگرتنیان ل ه یاس���ا و
س���ه‌روه‌ری یاسا هه‌یه ،زۆر له‌وانه‌ش ،ك ه فه‌رمانڕه‌وا بون ئهو س���ۆزه‌ی میلله‌تیان قۆستۆته‌وه ،ئۆپۆزیس���یۆنیان خستۆت ه قاڵب���ی خیانه‌ت كردن و ده‌س���ت تێكه‌ڵكردن ل ه گه‌ڵ بێگانه، بۆی ه هه‌ر ئۆپۆزیس���یۆنێك ،ك ه ل ه میسردا دروست بوبێت زۆر ماندو بوه ،كات و وزه‌یه‌كی زۆری ته‌رخان كردوه تا قه‌ناعه‌ت به میلله‌ت بكات و ڕیسه‌كه‌ی ده‌سه‌اڵت بكاتهوه ب ه خوری. ل ه سااڵنی هه‌شتاكان به‌دواو‌ه پارت ه ئۆپۆزیسیۆنه‌كان كاریان بۆ ئهوه كردوه ببن ه ئه‌ڵته‌رناتیڤی ده‌س���ه‌اڵت ،به‌اڵم تا ئیستا سه‌ركه‌وتو نه‌بون ،هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ساڵی 2010كاره‌سات بو بۆ ئۆپۆزیسۆن ،ئهوهی بنیاتیشیان نابو لێیان ڕوخایه‌وه. من پێم وایه ،ك ه ده‌بێ ئۆپۆزیسیۆنه‌كه‌ی كوردستانی ئێمه‌ش ئ���اگای له‌و ئه‌زمونه‌ی میس���ر بێت ،ئه‌گه‌ر ه���ه‌ردوو حیزبی فه‌رمانره‌وای كوردستان ویستیان سود له‌و ئه‌زمونه‌ی حیزبی فه‌رمانڕه‌وای میسر وهربگرن ،ئه‌وا ل ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتودا دور نیی ه ئۆپۆزیسیۆن توشی هه‌مان كاره‌ساتی ئۆپۆزیسیۆنی میس���ر نه‌بێت ،حیزبی فه‌رمانڕه‌وا ل ه میسر سۆزی هاواڵتیانی بۆ یاس���ا قۆس���تهوه ،دور نیی ه فه‌رمانڕه‌وای كوردس���تانیش س���ۆزی خه‌ڵكی كورد بۆ ماف ه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان نه‌قۆزێته‌وه، ئۆپۆزیسیۆن ب ه خیانه‌تكردن له‌و مافان ه تاوانبار بكات ،ئه‌گه‌ر بزاڤی گۆڕان ناچار بو ببێت ه هاوپه‌یمانی لیس���تی العراقی ه بۆ ئهوهی ل ه به‌غداد بتوانێت بزاڤی خۆی بكات ،دور نیی ه تۆمه‌تی هاوكاریكردنی پاش���ماوه‌ی حیزبی به‌عسی بۆ دروست نه‌كه‌ن، له‌و ڕێیه‌وه ل ه كوردستانیش الوازی بكه‌ن. گومانی تێدا نییه ،ك ه ئۆپۆزیس���یۆنی میس���ر خۆی به‌شێك ه له‌و كاره‌س���اته‌ی به‌سه‌ریدا هات ،چونك ه ئه‌ویش ب ه ئیسالمی و غه‌یری ئیسالمییه‌و‌ه ته‌نها هه‌وڵی ده‌سه‌اڵتیان دا ،خۆشیان و حیزب���ی فه‌رمان���ڕه‌وا خه‌ڵكی���ان وا تیگه‌یان���د ،ك ه ئهوان ئه‌ڵته‌رناتیڤی داموده‌زگاكانی ده‌س���ه‌اڵتن نه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤی سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌تی ئهو بن. ل ه میسر زۆری و بۆری ل ه بونی ئۆپۆزیسیۆندا هه‌یه ،نزیكه‌ی 15پارتی ئۆپۆزیس���ۆن هه‌یه ،ب ه هه‌مویان ناتوانن گۆڕانكاری بكه‌ن ،بونی هه‌ندێكیان ته‌نها كه‌له‌پورێكی مێژویه ،پاشماوه‌ی بزاڤێكن ،ك ه ل ه رابوردودا ڕۆڵی ههبوه ،تا ئێستا نه‌یانتوانیو‌ه خۆیان گه‌نج بكهنهوه ،بۆ نمونه :پاتی وه‌فد و پارتی عه‌ره‌بی
145
ذمارة ()2
زستانى 2011
بزاڤی ئۆپۆزیسیۆن ،سنوری نێوان ده‌سه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر ناس���ری و پارتی هه‌ماهه‌نگی نیش���تمانی پێش���كه‌وتنخوازی وه‌ح���ده‌وی و پات���ی ئ���ازاده‌كان ل���هو پارتان���هن ،ك ه وه‌ك كه‌له‌پورێك���ی میللی ماونه‌ته‌وه ،ن ه ئهوهی ه ب ه ته‌واوه‌تی له‌ناو بچن ،نه ئه‌وه‌یه وه‌ك پێویست بژیه‌نه‌وه، ل ه كوردس���تانی عێراق ئه‌گه‌ر بارودۆخه‌ك ه به‌و جۆره‌ی ئێستا بڕوات ،ئیسالمیه‌كان سیاسه‌ت و ستراتیژییه‌تی خۆیان نه‌گۆڕن دور نیی��� ه وه‌ك ئهو پارت ه میس���ریان ه نه‌بن ه كه‌له‌پور ،چونك ه گۆڕانكاری و بون ه ئه‌ڵته‌رناتیڤی ده‌سه‌اڵت هه‌ر ب ه قس ه نابێت، ده‌بێ ئۆپۆزیس���یۆن خاوهنی به‌رنامه‌یه‌كی ڕون و ڕاش���كاو و به‌هێزتر بێت له به‌رنامه‌ی ده‌سه‌اڵت. الی هه‌ندێك پارتی ئۆپۆزیسۆنی میسر بونیان وه‌ك سه‌لماندنی ب���ون وایه ،ك ه عه‌ره‌ب پێی ده‌ڵێ ئیس���بات وجود ،ته‌نها بۆ ئهوه هه‌ن ،ك ه ناویان هه‌بێت و بڵێن بونیان هه‌یه ،هه‌ندێكیان ڕاس���ت ه خۆیان ب ه ئۆپۆزیسۆن ده‌زانن ،به‌اڵم ده‌سه‌اڵت زاڵ ه به‌س���ه‌ریاندا ،ل ه قس���هی ده‌س���ه‌اڵت ده‌رناچن و ل ه گه‌ڵ ئهو بارودۆخ���هن ،ك ه حیزب���ی فه‌رمانڕه‌وا دروس���تی ده‌كات ،ئا لێرهدا من ترس���ی ئ���ه‌وه‌م هه‌یه ،ك ه ل��� ه داهاتویه‌كی نزیكدا ههردوو پارتی فه‌رمانڕه‌وای كوردستانی عێراق ئیسالمییه‌كان بخه‌ن ه قاڵبێكی له‌و جۆرهوه ،من لێرهدا بۆی ه ته‌نها ئاماژ‌ه بۆ ئیسالمیه‌كان ده‌كه‌م چونك ه لێم ڕونه ،ك ه گۆڕان سه‌ره‌تایه‌كی به‌هێزی هه‌بو ،ده‌سه‌اڵتی هه‌رێم ناتوانێت بیخات ه ئهو قاڵبه‌وه، ك ه خۆی ده‌یه‌وێت. یه‌كێك ل ه هۆكاره‌كانی تری الواز بونی ئۆپۆزیسیۆن ل ه میسر ئه‌وه‌یه ،ك ه حیزبی فه‌رمانڕه‌وا باوه‌ڕی ب ه ده‌ستاوده‌ست كردنی ده‌س���ه‌اڵت نییه ،ماندو بون و هه‌ڵسوڕانی ئۆپۆزیسیۆن وه‌ك ئاو كێاڵنه ،ههردوو پارتی فه‌رمانڕه‌وی كوردس���تانیش ئه‌گه‌ر وه‌ك پارتی فه‌رمانڕه‌وای میس���ر ده‌س���ه‌اڵت بۆ خۆیان قۆرخ بكه‌ن ،باوه‌ڕیان ب ه ده‌ستاوده‌س���ت كردنی ده‌سه‌اڵت نه‌بێت، ئه‌وا ل ه الیهكهوه بناغ���هی دیكتاتۆریه‌ت داده‌نێن ،ل ه الیه‌كی تریش���هوه ئۆپۆزیسیۆن الواز ده‌كه‌ن ،من پێم وای ه هیچیان ب ه قازانجی میلله‌تی كورد نایه‌ته‌وه. له‌سه‌رو هه‌مو ئهو به‌ربه‌ستانه‌و‌ه توندوتیژی حیزبی فه‌رمانڕه‌وا هه‌یه ،ده‌سه‌اڵتی میسر ب ه ئاشكرا پێش هه‌مو هه‌ڵبژاردنێك بۆ نمون ه كه‌سایه‌تیه‌كانی ئیخوان ده‌گرێت و ب ه تۆمه‌تی كاركردن
ل ه پارتێكی قه‌ده‌غه‌كراودا یان ب ه تۆمه‌تی هه‌وڵدان بۆ كۆدیتا به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتدا ل ه زیندان توند ده‌كرێن ،هه‌روه‌ها ب ه به‌رچاوی هه‌مو جیهانه‌و‌ه پۆلیس و ئاسایشی میسری ب ه لێدان مامه‌ڵ ه ل ه گه‌ڵ خۆپیشاندان ده‌كه‌ن ،تێپه‌ڕاندنی یاسای خۆپیشاندان ل ه په‌رله‌مانی كوردس���تان و ئهو ناره‌زایی جه‌ماوه‌رییه‌ی لێی كهوتهوه نیش���انه‌ی هه‌وڵدانی ههردوو پارتی فه‌رمانڕه‌وای ه بۆ خۆ قایم كردن ل ه ده‌س���ه‌اڵتدا ل ه ڕێی ئهو جۆره یاسایانه‌وه، پێده‌چێت ده‌س���ه‌اڵتی كوردستان په‌له‌ی بێت و ده‌یان پرۆژه یاسای هه‌بێت بۆ تێپه‌ڕاندن پێش به‌هێزبونی ئۆپۆزیسیۆن. ل ه كوردستان ده‌توانین بڵێین گۆڕان بونی خۆی سه‌لماند ،به‌اڵم ئیس�ل�امییه‌كان بونیان بۆ ڕه‌خس���اندن ،ل ه په‌نا بارودۆخێكدا س���ه‌ریان هه‌ڵدا ،ك ه كوردس���تانی پێدا تێده‌پ���ه‌ڕی ،ههردوو پارت���ی فه‌رمانڕه‌وا له‌و كاته‌ش���دا ،ك ه ناك���ۆك و دژ ب ه یه‌ك ب���ون ،هاوڕا بون له‌س���ه‌ر ڕێگه‌دان ب ه بونی ئیس�ل�امێكی ل ه قاڵب درا ،هه‌روه‌ك چۆن ل ه س���اڵی 1977دا ئه‌نوه‌ر ساداتی سه‌رۆكی پێش���وی میسر بیروهزری "مینبه‌ر"ی پیاده‌كرد ،ك ه دواییتر بوه به‌ردی بناغه‌ی دروس���ت بون���ی هه‌ندێك پارتی سیاس���ی ،گومانی تێدا نیی ه هه‌ر كاتێك حیزبی فه‌رمانڕه‌وا ل ه پشت دروست كردنی پارتێكه‌و‌ه بێت ،ئهو پارت ه ل ه الیهكهوه جه‌ماوه‌ری كه‌م ده‌بێت ،ل ه الیه‌كی تریشه‌و‌ه به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی پێناكرێت. ڕاس���ت ه كوردستانی عێراق وه‌ك میسر خاوهنی ده‌وڵه‌ت نییه، به‌اڵم جێی خۆشحاڵی ه ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتی كوردی بناغه‌ی ته‌بایی و كه‌ش���وهه‌وای ئازاد و ڕێز ل ه یه‌كت���ری گرتن ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی كورده‌واریدا دابمه‌زرێنێت ،كوردس���تان ل��� ه ڕوی ئاوه‌دانی و بیناسازی و دروس���ت كردنی پرۆژهی جیاوازه‌و‌ه پێشكه‌وتنی بهخۆوه بینیوه ،به‌اڵم گفتوگۆكانی ناو په‌رله‌مان و ئهو پرۆژه یاسایانه‌ی ده‌رده‌چن ترس و دڵه‌ڕاوكێیان له‌ناو میلله‌تدا دروست كردووه ،ل ه الیهكهوه ئۆپۆزیس���یۆن پرۆژه یاسای بنه‌بڕكردنی له‌شفرۆش���ی ده‌خات ه به‌رده‌م په‌رله‌مان ،ل ه الیه‌كی ترهوه هه‌ر ئهو په‌رله‌مان ه پرۆژه یاس���ای "جێن���ده‌ر" تێده‌په‌ڕێنێت ،به‌و مانای ه ل ه په‌رله‌مان���دا خوێندنه‌وه‌ی بۆ كراوه ،ك ه ماره‌كردنی هاوره‌گه‌زییه ،نه‌ك بهوهی مانای یه‌كس���انی نێوان ژن و پیاو ده‌به‌خشێت ل ه ماف و ئه‌ركه‌كاندا.
146
چ ه
ذمارة ()2
زستانى 2011
چ
چ ه م ك � ی�
هزرى سياسى
م ك� �
ر ێ چهك‌مكخی‌سرێكخستن و هزری كاری رێكخراوه��یی � � ت ك ن اری ر و ێ ه � ك � خ ز ر ر ا وه��یی ی
ی
سه‌ربه‌ست سه‌ربه‌ست سه‌ربه‌ست سه‌ربه‌ست سه‌ربه‌ست
گه‌رمیان ی گه‌رمیانی گه‌رمیانی گه‌رمیانی گه‌رمیانی
ی رێكخستن ی مۆرك ی ئێم ه زاڵبوون ی س���ه‌ر ئه‌م هه‌س���اره‌ی ه ی ئه‌مرۆو جمووڵه‌كان ی رۆژگار یه‌كێك له‌هه‌ر‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ی كۆمه‌ڵگه‌دا ،به‌جۆرێك ئهو قه‌ناعه‌ته‌مان بۆ دروس���ت ببێت ك ه ئه‌م ی ژیان ی رێكخراوه به‌س���ه‌ر هه‌موو الیه‌نه‌كان ی كار و ش���ێواز ی ئه‌م ی رابردوو له‌گه‌ڵ ئه‌م ده‌ی ه رابردوو‌ه ی دیسپلینكراو .چونك ه سهده ی و جووڵ ه ی رێكخراوه‌ی ی بزاوت سه‌رده‌م ه بووه‌ت ه سه‌رده‌م ی له‌رابردوو زیاتر بێت ،بێگومان ئه‌م حاڵه‌ته‌ش گۆرانكاریی ه ی كردووه ك ه نموونه‌كان ی رێكخراو گه‌ش ه سه‌ده‌یه‌شدا به‌شێوه‌یه‌ك كار ی ژیانی هاوچه‌رخیدا سه‌پاندووه. ی و ئابووری و كارگێرییه خێراكان به‌سه‌ر بزووتنهوه ی و كۆمه‌اڵیه‌ت سیاس ب���ه‌اڵم ده‌بێ���ت ئ���ه‌وه‌ش بڵێی���ن ك ه رێكخ���راوه‌كان ی ژیانییه‌و‌ه ێ نین و مرۆڤ هه‌ر له‌س���ه‌ره‌تا ی نو دیاره‌ده‌یه‌ك��� ی ههبووه ،بچووك بووبێت ی بۆ كاره‌كان جۆرێك له‌دیسپلینكاری ی ئهو راستییه‌مان بۆ به‌رجه‌ست ه ی مرۆڤایه‌ت یان گهوره ،مێژوو ی ده‌كات ك��� ه شارس���تانیه‌ت ه دێرینه‌كان چه‌ندی���ن رێكخراو ی ئامانجه‌كانی���ان دامه‌زراندووه، جۆراوجۆریان بۆ هێنان���ه‌د ی رێكخراویان پێكهێنا بۆ ی میسر چه‌ند بازنه‌یه‌ك فیرعه‌ونه‌كان ی ئه‌هرام ه گ���ه‌وره‌و به‌رزه‌كانیان بهرێوه ی خێراتر كار ئ���هوه ی چین ی مه‌زن ی دیوار بچێت ،چینییه‌كانیش بۆ درووس���تكردن ی و پرۆژه ئاودێریی ه به‌رفراوانه‌كانیان پش���تیان ب ه رێكخستن كاره‌كانیان به‌س���ت بوو ،هه‌روه‌ه���ا رۆمانییه‌كانیش بۆ كاره بازرگانییه‌كانیان. ی به‌رهه‌مهێناو ی بۆ مرۆڤایه‌ت ئیسالمیش گه‌وره‌ترین شارستانیه‌ت ی بەو ی ئهو ژیاره ی رێكخراوه‌ی قۆناغ به‌قۆناغ رێكخستن و كار ی ی سه‌ره‌تا ی قۆناغ ئاس���تەی گەیاند ،كۆبوونهوه نهێنییه‌كان ی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علی ه ی چاره‌نووسساز مه‌ككه ،هیجره‌ت ی وسلم) له‌مه‌ككه‌و‌ه بۆ مه‌دینه‌و ئهو رێوشوێن ه دیسپلینكراو‌ه
ر ێ ك خ
ی ل���هو كۆچ ه به‌ناوبانگ ه مێژووییه‌دا گیرای ه به‌ر ك ه له‌كتێبه‌كان ی مزگه‌وت بۆ عیباده‌ت سیره‌دا هاتووه ،له‌مه‌دینه‌دا دروستكردن ی ی خه‌ڵك و دانان ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی سیاس��� ی ژیان و رێكخستن ی جه‌نگ و ئاشتی..هتد. پالن ی ی ئه‌مرۆش بایه‌خه‌كان ێ و ئه‌م دنیا پێشكه‌وتوو‌ه ی نو سه‌رده‌م ی رێكخ���راو چ���ر كردووه‌ت���ه‌وه‌و له‌ن���او هه‌موو له‌س���ه‌ر كار ی نیی ه له‌س���ه‌ر ی هاوچه‌رخدا كایه‌یه‌ك بوون ی ژیان روواڵه‌ته‌كان ی ی تایبه‌ت ل ه رێكخستن رانه‌وه‌س���تابێت ،به‌تایبه‌ت ش���ێوازێك ی كرده ته‌نزیمییه‌كان له‌ناو كای ه سیاس���ییه‌كه‌دا به‌شێوه‌یه‌ك ی ئێمه‌دا ی سیاس��� به‌رچاوتر چ���ڕ بووهتهوه ك��� ه له‌ناو ژیان ی خه‌ریك ه ده‌بێت ه بنه‌ما بۆ هه‌موو ی سیاس��� ته‌نزیم و رێكخراو روواڵه‌ته‌كانی تری ژیانمان. ی سیاسیدا ی له‌ناو ژیان ی رێكخراوه‌ی ی و كار ی سیاس��� ته‌نزیم ی ئێمه‌ی ه یه‌كێك��� ه ل ه دیارد‌ه هه‌ر‌ه ی ئه‌م باس��� ه ك ه ناوه‌رۆك ی گۆڕانكارییه‌كانیش ی زۆرب ه ی ئه‌م رۆژگاره‌و سه‌رداو به‌رباڵوه‌كان ی ئ���هو رێكخراوان ه ك ه خۆی���ان له‌حزب و كه‌وتووه‌ت ه ده‌س���ت ی كارادا ده‌بیننه‌وه، ی سیاس��� ی گ���ه‌وره‌و بچووك��� ته‌نزیمات���
147
س ت ن و ذمارة ()2
زستانى 2011
ه ز ر ی
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك یو ی رێكخراوه‌ی ی ئه‌مرۆدا بووه‌ت ه كار سیاسه‌ت له‌س���ه‌رده‌م ی وه‌ك مۆدیل و ی سیاس ی ته‌نزیمێك ێ جار درووستكردن هه‌ند ی له‌گه‌ڵ���دا ده‌كرێت و ته‌نها بۆ خۆبردن ه ی باو مامه‌ڵ ه حاڵه‌ت ی سوڵته‌گه‌ریش ه نه‌ك گۆڕانكار ی نه‌زع ه پێش���ه‌وه‌و به‌دیهێنان پۆزه‌تیڤ له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا. ی ێ به‌ره‌و ئهوه ده‌چێت هه‌ڵس���وران ی نو ی كۆمه‌اڵیه‌ت بارودۆخ ی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌رته‌سك بكاتهوه ئه‌گه‌ر ی گشت تاك له‌ناو ژیان ی رێكخراودا نه‌بینێته‌وه، ی به‌كۆمه‌ڵ ی له‌ناو كارێك ی خ���ۆ بوون ی ی سیاس ێ ئینتیما بۆ ئۆرگانێك ی حاڵه‌ته‌كاندا تاك به‌ب له‌زۆرب ه ی ی چاالكییه‌كان ی و فه‌رهه‌نگ��� ی ی���ان ئابوور یان كۆمه‌اڵیه‌ت ی ی نابن ه جێگا ی به‌رچاویان نابێ���ت و هه‌وڵه‌كان به‌رهه‌مێك ی خۆی. سه‌رنجی ده‌وروبه‌ره‌ك ه ی كۆمه‌ڵگ��� ه هاوچه‌رخه‌كان ناتوان���ن ئاوێت ه ی ێ ببن و له‌گه‌ڵ ره‌وت ی نو ی ژیان كاروان��� ی س���ه‌رده‌مدا هه‌ن���گاو گه‌ش���ه‌كردوو هه‌ڵبگ���رن ئه‌گه‌ر بیانه‌وێ���ت به‌ته‌نها ی ی تاك و پاڵه‌وانێت پش���ت به‌توانا كه‌سه‌كان ببه‌ستن ،چونك ه قه‌واره‌و ی ی پێویس���تیی ه هه‌مه‌جۆره‌كان رێژ‌ه ی له‌و‌ه ی مرۆی ی كۆمه‌ڵگ��� ه تاكه‌كان ی ی ده‌سته‌جه‌مع زیاتر‌ه ك ه جگ ه له‌كار ی ی رێكخستنێك و رێكخراو له‌چوارچێو‌ه ی بكات .ك ه ئه‌م تایبه‌تیدا ده‌س���ته‌به‌ر رێكخستنه‌ش كار ده‌كات له‌سه‌ر پێكهێنان و ی ی چه‌مك و تێگه‌یشتنه‌كان و شێواز دارشتنه‌و‌ه ی ی بریارو نه‌خشه‌س���از ی و درووس���تكردن په‌یوه‌ن���د ی و گۆران و ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی بیروراو پله‌به‌ن���د بۆ ئاراس���ته‌كان وه‌رچه‌رخان و گه‌ش���ه‌پێدان و ته‌ركیزخستن ه سه‌ر (دۆزه‌كه- ی ی پێشخستن ی هه‌وڵه‌كان ئامانج) ،به‌ش���ێوه‌یه‌ك یارمه‌تیده‌ر ی بێت. ی مرۆی ی ژیار كۆمه‌ڵگه‌و بنیاتنان ی رێكخستن و كاری رێكخراوه‌یی دیارد‌ه ی (رێكخس���تن) له‌چوارچێو‌ه سیاس���ییه‌كه‌یدا بریتیی ه چه‌مك ی ی بۆ ده‌چێت ك ه كۆمه‌ڵگ ه ی (بارس���ۆن) وا ی رۆژئاوای ی ل ه زانس���ت ه كارگێرییه‌كاندا ب ه (رێكخراو) ناو ده‌برێت ،بیریار له‌و‌ه ی پیشه‌س���ازییه‌و‌ه ی شۆرش��� ی یان له‌س���ه‌رده‌م ی له‌دوا ی (رێكخستن) و (رێكخراو) مرۆی بۆی ه لێرهدا ئێم ه ههردوو زاره‌و‌ه ی به‌خۆیه‌و‌ه بینیوه ،به‌شێوه‌یه‌ك ك ه ی رێكخس���تنه‌كان ی ته‌نزیمی) بۆ یه‌ك واتا به‌كار ده‌هێنین ،گه‌ش ه و هه‌روه‌ها(رێكخراو
ی رێكخستن لهم رووهوه تیش���ك ده‌خه‌ین ه سه‌ر چه‌ند الیه‌نێك ی ی رێكخراوه‌ی���ی ،ئه‌مه‌ش له‌ب���ه‌ر ئهو بایه‌خ ه به‌رچاو‌ه و كار ی رێكخراو ی رێكخستن و یاساو كرده دراوه ب ه كادیرو په‌یكه‌ر ی ی كار ی رێكخس���تن و پرۆس ه ك ه به‌هه‌موویانه‌و‌ه ره‌گه‌زه‌كان رێكخراوه‌یی پێك ده‌هێنن. ی ئه‌م���رۆ به‌راده‌یه‌ك ئاڵ���ۆزه‌و دۆزه‌كان ئاوێت ه به‌یه‌كتر ژیان ی و خۆرێكخستن ی رێكخراوه‌ی ێ پالن و نه‌خشه‌و كار بوون ،به‌ب ی ی تیادا سه‌خت و گران ده‌بێت ،جگ ه له‌و‌ه ی ئامانجدار هه‌نگاو ی و فه‌رهه‌نگییه‌كان ب ه ی و كۆمه‌اڵیه‌ت كارو چاالكیی ه سیاس��� ی ی ده‌بێت ،به‌و پێی ه ی خۆ ی به‌رهه‌م ی ده‌س���ته‌جه‌مع ش���ێوه ی ی عه‌قڵه‌كان ده‌ره‌نجام و ده‌رهاوێشت ه كۆبوونهوه ی ده‌خه‌نه‌وه ،ب���ه‌اڵم ده‌بێت ئه‌م عه‌قاڵن��� ی كۆبوونه‌وه‌ی��� ه له‌س���ه‌ر بنه‌مایه‌ك��� ی رێكخراو بێت ك ه سه‌ره‌تاو كۆتای ی دیارو كارو دواجار ئامانجه‌كان ئاش���كرابێت ،ك ه ئه‌مه‌ش لهم ی س���ه‌رده‌مه‌دا بووه‌ت ه ئه‌رك رێكخستنه‌كان به‌گشتی. ی مێژوو ئه‌وه‌یان رووداوه‌كان س���هلماندووه ك��� ه هی���چ ی ی جه‌ماوه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌ك��� له‌ن���او هی���چ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك���دا ی نابێت بهره���هم و ده‌ره‌نجامێك ئه‌گه‌ر له‌ناو چوارچێوه‌یه‌ك و له‌سه‌ر ی هاوبه‌ش كۆمه‌ڵێك قه‌ناع���هت و خاڵ ی یه‌كت���ر كۆنه‌بووبنه‌وه‌و خۆیان رێك له‌ده‌ور ی له‌هه‌موو كاتێكدا ی ف���ه‌وزه‌و ی نارێكخراو نه‌خس���تبێت ،كار ی گ���ه‌الن و بزووتنه‌وه‌كانیان گه‌یاندووه‌و ی ره‌وا ی به‌دۆز زیان ی خه‌باتی ئه‌وانی له‌بار بردووه. به‌ر
ی رووداوه‌كان مێ���ژوو ئهوهی���ان س���هلماندووه ك��� ه هی���چ ی ی جه‌م���اوه‌ر بزووتنه‌وه‌یه‌ك��� له‌ن���او هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك���دا به‌رهه‌م ی نابێ���ت ئه‌گه‌ر له‌ناو و ده‌ره‌نجامێك��� چوارچێوه‌یه‌ك و له‌س���ه‌ر كۆمه‌ڵێك ی ی هاوبه‌ش له‌ده‌ور قه‌ناعه‌ت و خاڵ یه‌كتر كۆنه‌بووبنه‌وه‌و خۆیان رێك نه‌خستبێت
148
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ی خه‌ڵك. ی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌ت ل ه ئه‌وروپا چه‌ندین رێكخس���تن و رێكخ���راو به‌ده‌ركه‌وتن ك ه - 4ئاڵۆزتربوون ی و فێركار ی بازرگان ی چاالك تایبه‌تمه‌ندب���وون له‌بوواره‌كان یو ی ئه‌رك��� ه ئابوور ی گرووپ���هكان ب��� ه ئه‌دا ی و - 5بایه‌خدان��� ئایینی و كارگێریدا. ی و سیاسییهكان. كۆمه‌اڵیه‌ت ی له‌ن���او هزر ب���ه‌اڵم رێكخس���تن به‌ش���ێوه به‌رفراوانه‌ك��� ه ێ و ركابه‌ری له‌نێوان كۆمه‌ڵ و گرووپه‌كاندا . ی - 6كێبه‌رك ی ههبووه ،با به‌ش���ێوه ی (چین)ی كۆن���دا بوون بیرۆكراتی��� ی ی له‌س���ه‌ر بنه‌مایه‌ك تایبه‌تمه‌نده‌كه‌ش نه‌بووبێت و زیاتر كار ی رێكخستن (رێكخراو) چه‌مك وپێناس ه ی كردبێت ،به‌ش���داریكردنیش ی ئه‌ده‌ب ی و توانایه‌ك فه‌لس���ه‌ف ی جیاواز ی رێكخستن چه‌ند رووگه‌و ئاراسته‌یه‌ك ل���هو رێكخراوانه‌دا ل��� ه توێژ‌ه خاوه‌ن ش���كۆو بااڵكاندا كورت بۆ پێناسه‌كردن ی ههبووه ل��� ه به‌هێزكردن و له‌ئارادا هه‌یه كه لێرهدا هه‌ندێكیان ده‌خه‌ین ه روو: كرابوویهوه ،رێكخس���تنیش رۆڵ ی كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ك ه ل ه ی پێناس هی(لیته‌رز) :رێكخس���تن بوونێك ی شارستانیه‌ته‌كاندا ،له‌وان ه شارستانیه‌ت ی مانه‌و‌ه به‌رده‌وامی ی شتانێك ی چه‌ند تاكێك پێك هاتووه بۆ هێنانه‌د كۆبوونهوه بابلی و فیرعه‌ونی. ی ك ه به‌و ش���ێواز‌ه نه‌بێت نایه‌ته‌دی .تاك و تواناو كه‌ره‌س���ت ه ی رێكخراوه‌ی��� چه‌ندی���ن ئاینی���ش له‌س���ه‌ر ش���ێواز ی له‌ناو په‌یكه‌رو سس���تمێكدا رێك ده‌خرێت ك ه ببن ه ی خاوه‌كان ی ل ه ئایین پله‌به‌ندیكراو(مت���درج) بنیات ن���راوه ،وه‌ك ئهوه ی ته‌واوكه‌ری یه‌كتر. ی چینایه‌تیان ه ی رێكخراوه‌ی هیندۆس���یدا هه‌ی ه كه‌ش���ێوازێك ی ره‌گه‌زه‌كان: ی خۆ بهخۆوه گرتووه‌و هه‌ر چینه‌و ئه‌رك و به‌رپرس���یاریه‌ت ی ی هاتن ه ناوه‌وه‌و ده‌رچوون ی - 1رێكخستن سستمێك ه ده‌روازه‌كان ی وه‌ك مه‌س���یحیه‌ت رێكخستنێك ههبووه.له‌كاتێكدا ئایینێك ی هه‌ی ه ك ه ده‌س���ت پێ ده‌كات له‌قه‌شه‌كانه‌وه‌و پاشان تیایه‌و وه‌ك حاسیبه‌و ده‌زگاكانی كۆمپیوته‌ر وایه. هه‌ره‌م ی ده‌س���ازێنێت به‌و ی كۆمه‌اڵیه‌ت ئه‌س���قوفه‌كان و پاش���ان مه‌تارن���هو دوات���ر كاردیناڵه‌كان و - 2رێكخس���تن په‌یوه‌ندییه‌ك حوكم هی تاك ه جۆراوجۆره‌كان له‌خۆ ده‌گرێت. له‌كۆتاییدا پاپا. ی پێویس���تییه‌كان به‌و ی - 3رێكخس���تن هۆكارێك ه بۆ تێركردن ی ده‌سه‌اڵت ی سه‌رده‌مه‌كان ی ئیسالمیشدا به‌درێژای له‌كۆمه‌ڵگ ه ی پێی هی یه‌كه‌یه‌كی پێكهوه گرێدراوه. ی ئیس�ل�امیدا چه‌ندین رێكخستن مسوڵمانان و شارستانیه‌ت ی - 4رێكخستن په‌یكه‌رێكی هه‌یه. ی پێكهێنراو‌ه ك ه چه‌ند فاكته‌رێك ی و ئیقلیم ی و سیاس ئایین ی ب��� ه نه‌یارو - 5په‌یوه‌ندییه‌كان له‌ناو رێكخستندا ته‌واوكه‌ری یه‌كترن. ی كردبوون ی و ئاب���وور ی و كۆمه‌اڵیه‌ت��� سیاس��� ی ی فه‌رهه‌نگ ه سیاسییه‌كاندا به‌و شێوه‌ی ه پێناس ه ی تریشدا له‌ناو زۆرب ه ی ده‌سه‌اڵت ،ئه‌م ه ل ه شارس���تانیته‌كان ئۆپۆزس���یۆن ی ك ه رێكخس���تن ده‌كات كه :بریتیی ه ل ه كۆمه‌ڵێك له‌و تاكان ه به‌هه‌مان شێواز بووه. ی هاوبه‌ش���یان هه‌یه‌و له‌سه‌ر بنه‌مایه‌ك كار ی ئامانج و ئایدیایه‌ك ی دیارد‌ه ی له‌ئه‌وروپا گه‌شه‌و پێشكه‌وتن ی پیشه‌ساز سه‌رده‌م ی ی رێككه‌وتوون و هه‌ڵده‌س���تن ب ه كارێك ی ب ه خۆو‌ه بینی ،ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ده‌كه‌ن ك ه له‌س���ه‌ر ی رێكخراوه‌ی رێكخستن و كار ی ی خۆی���ان و په‌یكه‌رێك هاوب���ه‌ش بۆ گه‌یش���تن ب��� ه ئامانج چه‌ند هۆكارێك ،له‌وانه: ی رێكخستنیان هه‌یه. ی ل ه رۆڵ و پێگ ه و ئه‌دا ی بااڵ له‌جیاواز ی ئاس���تێك - 1بوون ره‌گه‌زه‌كان: كاردا. ی - 1كۆمه‌ڵێكی یه‌كگرتوو به‌چه‌ند مه‌رجێكی دیاریكراو. ی رۆڵ ه سه‌ره‌كییه‌كان به‌پێ - 2كاركردن له‌س���ه‌ر دیاریكردن ی كار كه له‌سه‌ری پێكهاتوون. - 2هێڵه گشتییه‌كان ی دیارو رێكخراو. پێوه‌ر ی هه‌موو - 3كاری هاوبه‌ش. ی كۆمه‌ڵگ ه له‌سه‌روو ی به‌رژه‌وه‌ند - 3دووپاتكردنه‌و‌ه ی رێكخراو. - 4په‌یكه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ترهوه. 149
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك
پێناسه‌یه‌كی تری رێكخستن:
- 5توانای كارلێك له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ردا.
ی ئاوێته‌بوون یان كۆبوونه‌وه‌ی كه‌سانێك ه رێكخستن پرۆس��� ه ی بیروبۆچوون یان كۆمه‌ڵ ه ئامانجێك ب ه قه‌ناعه‌ت���هوه له‌ده‌ور ی یان به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان ،له‌ن���او ئهو رێكخراوه‌دا له‌په‌یوه‌ند ی ی و به‌پێ ی پله‌به‌ن���د ی زنجیره‌یه‌ك به‌رده‌وام���دا ده‌بن به‌پێ��� ی سیس���تمێك كاریان بهرێوه ده‌چێت و ل ه ژینگه‌یه‌كدا زاتیه‌ت ی ی ئامانجێك ی به‌دیهێنان��� ی پێ ده‌به‌خش���ن له‌پێناو خۆیان��� ستراتیژیدا.. ی رێكخستن: ره‌گه‌زه‌كان - 1كۆبوونهوه له‌ده‌وری بیروباوه‌ر. - 2كه‌سانی خاوه‌ن قه‌ناعه‌ت به‌كاركردن. ی ی په‌یوه‌ند ی رێكخراو.بوون��� - 3چوون��� ه ن���او زنجیره‌یه‌ك��� به‌رده‌وام. - 4كۆمه‌ڵه یاسایه‌ك ئه‌ندامه‌كان كاری له‌سه‌ر بكه‌ن. - 5بارودۆخی كاركردنی فه‌راهه‌مهێنراو. - 6ستراتیژیه‌تێك ی ئامانج ه گش���ت و تایبه‌تیی���هكان به‌دی بهێنێت. ی - 7ژینگه‌یه‌ك��� ك���راوه (كارو كارلێ���ك له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ریدا).
ی ی سیاس��� ی چه‌ند ئامانجێك دووه‌م :ئ���هم كۆمه‌ڵ ه خاوه‌ن��� ی تیۆرییه ،وات ه مه‌به‌س���تێك هاوب���ه‌ش و كۆمه‌ڵ��� ه چه‌مكێك ی ی دۆزێك(قضية) ده‌كات و ئه‌مه‌ش كۆمه‌ڵ ه ئه‌مانجێك حوكم ێ دهكهوێتهوه ،مه‌به‌س���تیش ل ه چه‌مگ ه تیۆرییه‌كان بریتیی ه ل له: ی سیاسی. تیۆر ی سیاسی. به‌رنامه ی ئه‌مانه‌دا سهرچاوه ده‌گرێت(:ئامانجه‌كان، ئه‌مه‌ش له‌دیاریكردن ی ی قۆناغه‌كان ،ناسین فیكر ،بیروباوه‌ر ،هۆكاره‌كان ،سیاسه‌ت ی په‌یوه‌ندییه‌كان له‌گه‌ڵ ژینگ ه دۆس���ت و دوژمن ،سرووش���ت ته‌نزیمی و ده‌ره‌كییه‌كاندا. ی ی كار بهرێوه ی گشت سێیه‌م :رێكخستن كۆمه‌ڵێك یاساو هێڵ ده‌بات له‌وانه: ی رێكخستن - 1بنه‌ماكان و شێوازه‌كانی كاركردنی. ی - 2شێوه‌و ئاست و په‌یكه‌ر رێكخراوه‌یی(ته‌نزیمی). ی ی په‌یوه‌ند - 3سروشت نێوان پارچه‌كانی. ی - 4بنه‌م���او چۆنیه‌ت��� بری���ارو ی ده‌ركردن��� د ه‌ر ب���ا ر هی چاره‌سه‌ری كێشه‌كان. ر ێكخس���تنی ی چ���وواره‌م :تاكه‌كان��� سیاسی ی ن���او رێكخس���تن كارێك ی یه‌كگرتوو‌ه ل ه هاوبه‌ش ئه‌نجام ده‌ده‌ن بۆ هێنانه‌دی: ی ك ه رێكخس���تن كۆمه‌ڵێك یه‌ك���هم :به‌و پێی ه ی رێكخستنه‌كه‌و بانگه‌ش ه ی سیاس��� ی دیدگا ی دیاریكراو ،ئه‌مه‌ش به‌و واتایه‌ی ه - 1باڵو كردنهوه تاك���هكان ب ه چه‌ند مه‌رجێك بۆكردنی. كه خاوهنی: ی پش���تیوان و دۆس���ت بۆ ی ئه‌ندام و زیادكردن - 2راكێش���ان ی روون و ئاشكرایه. ی سیاس - 1پالنێك ی راوێژو رێكخستنه‌كه. ی هه‌ی ه له‌روو ی درووس���ت ی رێكخراوه‌ی - 2بونیادێك��� ی ئهوان له‌و ی تێگه‌یشتن ی جه‌ماوه‌رو هێنانه‌د - 3جۆش���دان ی و رۆڵه‌كان و پابه‌ندییه‌كانه‌وه. هاوكار رێكخستنه. ی خه‌ڵك. ی كاریگه‌ر له‌سه‌ر ئاماده‌كردن - 3توانایه‌ك ی ی و رۆشنبیر ی سیاس ی تاكه‌كان و په‌روه‌رده‌كردن - 4بنیاتنان - 4توانای به‌رێوه‌بردنی رووداو و كۆنترۆڵكردنی. 150
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك و ته‌نزیمییان. یو ی ده‌عه‌و ی و چاالك ی رێكخراوه‌ی��� - 5هه‌س���تان به‌ئه‌رك��� ی تایبه‌ت، ی ك���ۆرو كۆبوونهوه ،كۆنگ���ره جیهادی(س���ازدان ی خه‌ڵ���ك و هاوكاریكردنیان، ی كۆمهڵگه ،پش���تگیر خزمه‌ت ی زوڵم ،رێپێوان و ی داگیركه‌ر ،به‌رهه‌ڵس���ت به‌ره‌نگاربوونه‌و‌ه خۆپیشاندان)... ی خۆگونجان���دن و كارلێك(تفاعل) له‌گه‌ڵ پێنج���هم :توان���ا یو ی و ئاب���وور ده‌وروب���ه‌ردا :وات��� ه ده‌وروب���ه‌ر‌ه سیاس��� كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه له‌سه‌ر ئاستی ناوخۆو ئیقلیم و جیهانی.
گرنگی و بایه‌خی رێكخستن
ی هه‌یه، ی خۆ ی و بایه‌خ رێكخس���تن له‌چه‌ند روویه‌كه‌و‌ه گرنگ له‌وانه: ی ی بناغ ه - 1رێكخس���تن و رێكخ���راوه‌كان بریتین ل ه ب���ه‌رد ی گه‌ش���هو ی فاكته‌ر ی ن���وێ ،به‌و پێی��� ه ژی���ارو مه‌ده‌نیه‌ت��� ی به‌ره‌وپێشه‌وه‌چوون و تازه‌بوونه‌وه‌ی ه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌داو بنه‌ما ی شارستانیه‌ته. درستبوون ی ی پێشخستن ی بنه‌ره‌ت - 2رێكخراوه‌كان بریتین ل ه چه‌ند یه‌كه‌یه‌ك ی ئه‌رك و ی به‌كارده‌هێنرێن ل ه دابه‌شكردن كۆمهڵگه ،به‌و پێی ه ی ی ئهوان ی توانا داهێنه‌ره‌كان و گه‌شه‌دان ب ه توانا رێكخس���تن تر به‌جۆرێك كه‌پێویس���تیی ه مرۆییه‌كان ده‌س���ته‌به‌ر ده‌كات به‌شێوه‌یه‌كی پێشكه‌وتوو. ی كۆمه‌ڵگه‌و ی بزاوت - 3رێكخس���تنه‌كان س���ه‌رچاوه‌و هۆكار ی ژیاره‌كانن. ی شۆرشه‌كان و بنیاتنان به‌رپاكردن ی ی ئاراسته‌كان ی درووس���تكردن - 4رێكخس���تنه‌كان سه‌نته‌ر بیركردنه‌وه‌و بریاردانن. ی ی چاالكیی ه كۆمه‌اڵیه‌ت ی زه‌مین��� ه - 5رێكخس���تن خوڵقێنه‌ر ی و رۆشنبیرییه‌كانه(شارستانیبوون ،په‌یوه‌ندیكاری، و سیاس ی ده‌س���ه‌اڵت، ی واتاو چه‌مك ه نوێیه‌كان .مومارهس��� ه داهێنان به‌دیهێنانی ئمانجه‌كانی كۆمهڵگه.).. ی كارلێك���ردن و فش���ار‌ه له‌ن���او - 6رێكخس���تن ئام���راز كۆمه‌ڵگه‌دا. ی غه‌ریزه‌وپێویس���تیی ه ی تێركردن��� - 7رێكخس���تن ئام���راز ی به‌كۆمه‌ڵ���هو مرۆڤیش ی ك��� ه كارێك مرۆییه‌كان��� ه به‌و پێی ه سرووشتێكی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه.
ی بۆچوون ی و ئاس���انكاریی ه بۆ گه‌یاندن ی په‌یوه‌ند - 8ئامراز ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان. و دیدگا سیاس ی ی كۆمه‌ڵگ ه ده‌كه‌ن به‌و پێی ه - 9رێكخستنه‌كان پێشه‌نگایه‌ت ی ی تاكه‌كان ی و هۆش���یاركردنه‌وه‌و رێكخس���تن ی چاودێر ئه‌رك ی ئایینده‌ی���ان له‌به‌رده‌م���دا رووناك له‌ئه‌س���تۆیه‌و ئاس���ۆكان دهكاتهوه. ی تر ی تاكه‌كان ده‌دات كاتێك كه‌س���ان - 10گه‌ش��� ه به‌تاوانا ده‌كاته هاوكارو پشتیوانی.
ی سیاسی گرنگی رێكخستن ی بیروباوه‌رو یه‌ك���هم :رێكخس���تن ه���ۆكاری باڵوكردن���هوه ی تایبه‌ت ی و ه���ه‌ر دیدگایه‌ك ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی سیاس��� بۆچوون به‌و رێكخراوه‌یه. ی به‌توانا بۆ ی مرۆڤ��� دووه‌م :هۆكارێك��� ه ب���ۆ درووس���تكردن ی نوێ و تایبه‌ت به‌رێكخراوه‌ك هی ،پاشان ی بیروباوه‌ر هه‌ڵگرتن یو ی ل ه ئاگای ی ترو به‌رجه‌سته‌كردن ی بۆ كه‌س���ان گواستنه‌و‌ه ره‌فتاریاندا. ی جه‌م���اوه‌رو به‌گه‌رخس���تنیان ه ی بزوێنه‌ر س���ێیه‌م :ئام���راز ی رێكخراو. به‌شێوه‌یه‌ك ی ی به‌كۆمه‌ڵ و به‌هێزكردن ی كار چواره‌م :هۆكارێك ه بۆ بنیاتنان گیانی كۆمه‌ڵكاری له‌ناو جه‌ماوه‌ردا. ی ی گۆرانكار ی ده‌روازه‌كان پێنج���هم :رێگایه‌ك ه بۆ دۆزین���هوه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا. ی ی كۆن و هێنانه‌كای ه ی سستم شه‌شه‌م :ئامرازێك ه بۆ دارماندن ی ی به‌ره‌و پێش���ه‌وه‌بردن ی تاز‌ه له‌پێناو ی چه‌مك ێ و داهێنان نو ی كارو بانگه‌وازدا. پرۆس ه ی كۆمه‌ڵگ ه ی و یه‌كریز ی رێكخستنهوه یه‌كێت حه‌وته‌م :له‌رێگا ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ده‌پارێزرێت.
ی رێكخستن و كاری رێكخراوه‌یی: فه‌لسه‌فه رێكخس���تن و رێكخراو كاتێك ده‌توانین بڵێن درووس���ت بووه ی رێكخراو ی هه‌موو تواناكانیان به‌ش���ێوه‌یه‌ك ك��� ه ئه‌ندامه‌كان ی دیاریكراو ،ئه‌مه‌ش ی ئامانجێك��� یه‌كخس���تبێت بۆ هێنانه‌د ی به‌رده‌وام هه‌ی ه له‌نێوان ئهو ئه‌ندامانه‌دا ی ب ه په‌یوه‌ند پێویست
151
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ی به‌كۆمه‌ڵ ئه‌نجام ی كار ی ئه‌ركه‌كانیان به‌ش���ێوه بۆ ئ���هوه ی ی هه‌ی ه ك ه فه‌لس���ه‌ف ه ی س���ه‌ره‌ك ب���ده‌ن ،لێرهدا دوو بنه‌ما هه‌موو رێكخستنێكی له‌سه‌ر راوهستاوه: ی ی پێویستییه‌كان و پاراستن یه‌كه‌م :تێركردن و ده‌سته‌به‌ركردن به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان. ی ی ب���ه‌رده‌وام و گه‌ش���ه‌كردوو له‌رێ���گا دووه‌م :به‌رهه‌م��� ی ل ه ی ره‌گه‌زه‌كانی به‌رهه‌مهێنان���هوه ك ه خۆ ده‌س���ته‌مۆكردن خاك و كارو س���ه‌رمایه‌دا دهبینێتهوه ،دیاره ئه‌مه‌ش بهشێوه رێكخراو و كارگێرییه‌ك هی. ی رێكخستنه‌ك ه بنیات ی سیاسیشدا فه‌لس���ه‌ف ه ل ه رێكخس���تن روواڵه‌ت و تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی رێكخستن ده‌نرێت له‌سه‌ر: ی كه‌سانێك به‌و ی ك ه بریتیی ه له‌كۆبوونه‌و‌ه رێكخراو به‌و حوكم ه - 1هێنانه‌دی ئامانجه‌كان - 2 .كاری به‌كۆمه‌ڵ. ی كاری رێكخراوه‌یی و تیۆر ی ی پێكهاتوون و ئامانجه‌كانیان دیار ی خۆیان له‌سه‌ر مه‌رجان ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی رێكخستن ی ی تایبه‌ت به‌كاره‌كه‌یان ك���ردووه ،هه‌ر خۆیان چه‌مك و وات���ا ی سیاس���یدا به‌شێوه‌یه‌ك ی ل ه رێكخس���تن ی رێكخراوه‌ی تیۆر ی بۆ دروست ده‌كه‌ن ك ه ێ ده‌به‌خشن و ئهو تایبه‌تمه‌ندییان ه ی پ ی عه‌قاڵن ی بریتیی ه ل��� ه كۆمه‌ڵێك بۆچ���وون و چه‌مك گش���ت ی ی له‌گ���ه‌ڵ كارو ئامانجه‌كانیاندا بگونجێت ،وات ه ش���ێوازو جۆر ی رێكخس���تنه‌ك ه دیار ی ئهو رێكخ���راوه‌و كار كه‌سرووش���ت ی رێكخراوه‌كه‌شیان ده‌بێت، ی سروش���ت ی كاره‌كه‌یان پێكهێنه‌ر ی رێكخراوه سیاس���ییه‌كان و به‌تایبه‌ت ده‌كات ،له‌ن���او زۆرب ه ی ده‌ره‌وه‌و ی هه‌ی ه ك��� ه روواڵه‌ت ی به‌اڵم كۆمه‌ڵێ���ك تایبه‌تمه‌ند بزووتنهوه ئیسالمییه‌كاندا به‌م شێوه‌یه‌یه: ی هه‌موو رێكخس���تن و رێكخراوه‌كان ی زۆر ی به‌ش���ێك ناوه‌و‌ه ی درووستكردن - 1كار به‌راوێژ(ش���ورا) :ئه‌مه‌ش میكانیزم ی كۆده‌كاته‌وه .له‌وانه: بریار‌ه له‌ناو رێكخستن و رێكخراوه‌كاندا ،هه‌روه‌ها جێبه‌جێكردن ی كۆمه‌اڵیه‌تییه :چونك ه كۆمه‌ڵ ه ی یه‌كه‌م :ریكخراو پێكهاته‌یه‌ك ی سه‌ركردایه‌ت ی ده‌ست ه ی دیاریكردن ئهو بریارانه ،جگ ه له‌و‌ه ی له‌نێوانیاندا ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی كه‌س���ێك له‌خۆ ده‌گرێت ك ه كارلێك ی ده‌نگدان ی ناو ئه‌ندامه‌كان ه له‌رێ���گا ی گش���ت به‌ش���ورا ی پێویستیی ه ی ئامانجه‌كانیان و ده‌سته‌به‌ركردن ی ناو هه‌ی ه بۆ هێنانه‌د كۆنگره‌كانه‌وه‌و پاشان لێپرسینه‌وه‌شیان به‌هه‌مان ئالیه‌ت. ی ی هاوكار ی خود له‌رێگا ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و سه‌لماندن ژیار ی به‌كۆمه‌ڵ و ره‌تكردن���هوه - 2س���ه‌ركردایه‌ت ی ئه‌رك و ی كارو دیاریكردن ی دكتاتۆریه‌ت و پێكه‌وه‌گونج���ان و دابه‌ش���كردن له‌سه‌ر هه‌موو ئاسته‌كانی بزووتنه‌وه‌و ئۆرگانه‌كانی. به‌رپرسیاریه‌تیه‌وه. - 3پرانس���یپ ی ی مرۆییه ،به‌واتا ی ئه‌ندامیه‌تی :له‌ناو بزووتنهوه سیاسییه‌كاندا دووه‌م :رێكخس���تن و رێكخراو پێكهاته‌یه‌ك ی په‌س���ه‌ندكراو به‌و مه‌رجان ه ده‌بێت ك ه له‌په‌یره‌و و پرۆگرام ی ئهوهی ته‌نها په‌یوه‌سته به بوونه‌وه‌ری مرۆییه‌وه. كۆنگره‌دا دیاری كراون. سێیه‌م :رێكخستن پێكهاته‌یه‌ك ه مه‌به‌ستێك هه‌ی ه له‌پێكهێنانیدا، - 4بونی���اد ی ئامانجی دیاریكراوه‌و به‌ئاگاییه‌وه رێكخراوه. ی رێكخراوه‌یی(ته‌نزیمی) :ك��� ه تیایدا پروه‌رده‌و چونكه خاوه‌ن ی هۆش���یاركردنه‌و‌ه رۆش���نبیركردن و پرۆس��� ه ی پێویسته :چونك ه كارو به‌رهه‌م ی ئه‌ن���دام چواره‌م :رێكخستن قه‌واره‌یه‌ك ی ئیسالمیان ه ده‌بێت له‌سه‌ر هه‌موو ئاست ه رۆح به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی و ده‌سته‌به‌ركردنی پێویستییه‌كان له‌خۆ ده‌گرێت. ی و ئه‌خالقییه‌كان. و ده‌روون ی ی تواناكانه‌و رۆڵ ی گه‌شه‌پێده‌ر پێنجه‌م :رێكخراو قه‌واره‌یه‌ك ی كۆنكریت - 5بنه‌مایه‌ك ی بۆ حزب و رێكخراوه سیاس���ییه‌كان هه‌ی��� ه ل ه ئه‌فراندن و داهێنان و ئاوێته‌ب���وون ب ه گۆرانكاریی ه
ی قه‌ی���ران و ته‌نگه‌ژه‌كاندا ل ه دروس���ت ده‌كات ك��� ه له‌كات��� هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و له‌ناوچوون بیانپارێزێت. - 6په‌یوه‌ندیی ه ته‌نزیمییه‌كان ك ه كورت دهكرێتهوه له‌كاركردن ل ه رێگای: أ -كۆنگره‌كان. ب -كۆبوونهوه تایبه‌تی و ده‌ورییه‌كان. ی راپۆرت. ت -به‌رزكردنه‌و‌ه ی مه‌ركه‌زی بهشێوهی ته‌عمیمكراو. پ -باڵوكراو‌ه ج -ئه‌رك و چاالكییه رێكخراوه‌ییه‌كان.
152
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك جیهانییه نوێیه‌كان. ئامانجه‌كان. شه‌ش���هم :رێكخستن و رێكخراو ئامراز‌ه نه‌ك ئامانج ،بۆی ه كار دووه‌م :ئه‌ندامه‌كان(كه‌سه‌كان): بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌كان له‌رێگای ئه‌م ئامرازه‌وه ده‌بێت. ی ناو ی ناو رێكخس���تن بریتین ل ه ره‌گ���ه‌ز‌ه گرنگه‌كان تاكه‌كان ی بزاوت و داهێنان و ی ته‌نزیمی ،چونك ه ئهوان رۆح رێكخ���راو رهگهزه پێكهێنه‌ره‌كانی رێكخستن ی بانگه‌وازو ی كارن بۆ ئهو رێكخراوه .هه‌روه‌ها ئهوان هه‌ڵگر ئه‌دا ی ئاماژه‌مان بۆ كرد له‌چه‌ند ره‌گه‌زێك رێكخستن به‌و پێناسان ه پێكهاتووه: ی سیاس���یدا - 1ئامانجه‌كان(فیكروئایدۆلۆژیا ل ه رێكخس���تن به‌تایبه‌تی) . - 2ئه‌ندامه‌كان. - 3په‌یكه‌ری رێكخراوه‌یی(ته‌نزیمی). - 4په‌یوه‌ندیكردن. - 5یاساكان. - 6كار. ی ده‌وروبه‌ریدا). - 7سیسته‌م(كراوه یان داخراو له‌گه‌ڵ ژینگ ه
شێوازی دووه‌می پێكهێنه‌ره‌كانی رێكخستن:
رێكخستن و رێكخراوه‌كان ی ی بناغ ه بریتین ل ه به‌رد ی نوێ ،به‌و ژیارو مه‌ده‌نیه‌ت ی گه‌شه‌و ی فاكته‌ر پێی ه به‌ره‌وپێشه‌وه‌چوون و تازه‌بوونه‌وه‌ی ه له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌داو ی شارستانیه‌ته. ی درستبوون بنه‌ما
یه‌كه‌م :ئامانجه‌كان: ی ئامانجه‌كانی���ش به‌و‌ه پێناس��� ه ده‌كرێ���ت كه(ده‌ره‌نجامێك ی دیاریكراودا بێته‌دی. دیاریكراو‌ه پێویس���ت ه ل ه كات و ساتێك تایبیه‌تمه‌ندییه‌كانی ئامانجیش له‌ناو رێكخستندا بریتین له: ی ی ئهوه ی رێكخستن :به‌واتا - 1رێنموونیكار‌ه بۆ چاالكییه‌كان ی و جموجووڵێك ده‌بێ���ت خزمه‌ت ب ه ئامانج ك ه ه���ه‌ر چاالك بكات و به‌پێچه‌وانه‌وه به‌ری تواناو كاره‌كان به‌زایه ده‌چن. ی ده‌كات :وات��� ه ی رێكخس���تنه‌ك ه دی���ار - 2چاالكییه‌كان��� ی خۆیدا ی چاالكییه‌كانیش به‌دوا ی ئامانجه‌كان جیاواز جیاواز ده‌هێنێت. ی ش���ه‌رعیه‌ت و ره‌وایه‌تیی��� ه ب���ۆ رێكخراوه - 3س���ه‌رچاو‌ه ته‌نزیمییه‌كه. ی كاره‌كانه. - 4پێوه‌ری ئه‌دا ی تاكه‌كان��� ه به‌رێكخ���راوه ی په‌یوه‌س���تبوون - 5پاڵن���ه‌ر ته‌نزیمییه‌كه‌وه. - 6رێبه‌ری بریاردان و رێنموونییه ته‌نزیمییه‌كانه. ی ی سیاسیدا پێگه‌یه‌ك - 7فیكر(یان ئایدۆلۆژیا) له‌ناو رێكخراو ی ی هه‌یه‌و ده‌بێت��� ه رێبه‌رو رێنموونیكارو س���ه‌رچاو‌ه گ���هوره
ی فیكرو بیروباوه‌رن ب ه جه‌ماوه‌رو كاریگه‌رییان له‌سه‌ر گه‌یه‌نه‌ر ی ی ده‌بن ه سهرچاوه ی بیركردنه‌وه‌یان هه‌یه ،به‌كورت ئاراسته‌كان كارو جووڵه‌و بایه‌خیان لهم رووانهوه ده‌رده‌كه‌وێت: ی ئهندامهكانهوه كارو ی و هاوبه‌ش ی به‌شدار - 1رێكخستن له‌رێگا ی ی و لێوه‌شاوه‌ی ی بهرێوه ده‌چێت(هه‌وڵ و شاره‌زای چاالكییه‌كان و دڵسۆزی له‌به‌جێهێنانی ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تییه‌كاندا). ی ی داده‌رێژێ���ت و سرووش���ت ی رێكخراوه‌ی��� - 2په‌یك���ه‌ر ی كاره‌كان دادهرێژێت بۆ راپه‌راندن په‌یوه‌ندییه‌كان و نه‌خش ه له‌الیه‌ن ئهندامهكانهوه. ی ئۆرگانه‌كان(نه‌خشه‌و ی ئامانجه‌كان و به‌رێوه‌بردن - 3به‌دیهێنان ی و س���ه‌ركردایه‌تیكردن ،چاودێری) ك ه پالندانان ،ئارسته‌كار ئه‌مانه به‌ئه‌ندامه‌كان ده‌كرێن. ی له‌الیه‌ن تاكه‌كانه‌و‌ه مومارهس ه - 4ده‌سه‌اڵت و به‌رپرسیاریه‌ت ده‌كرێت. ی ی كار ی به‌رده‌وام - 5كه‌س��� ه ئه‌ندام���هكان ده‌بن ه زه‌مانه‌ت��� ی رێكخراوه ته‌نزیمییه‌ك ه ی بوون و مانه‌و‌ه رێكخراوه‌كه ،به‌رده‌وام له‌مانه‌و‌هی ئه‌ندامه‌كان له‌ناویدا خۆی دهبینێتهوه. ی ئه‌ندامان ی پێویس���تییه‌كان ب���ه‌اڵم رێكخس���تن ده‌س���ته‌به‌ر
153
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ده‌كات(كار ،په‌یوه‌ندیی��� ه كۆمه‌اڵیه‌تیی���هكان ،ئینتیم���ا، ی ی بوون ی تر ،رێزگرتن ،پێگه ،س���ه‌لماندن پشتبه‌س���تن به‌وان خود ،رازیكردنی ویژدان.).. سێیه‌م :په‌یكه‌ری رێكخراوه‌یی: ی په‌یوه‌ندیی���هكان له‌نێوان ی دیاریكراو بریتیی��� ه له(ش���ێواز ی ی رێكخراوه‌ی ی رێكخراوه ته‌نزیمییه‌كه‌دا) ،په‌یكه‌ر به‌ش���هكان ی مرۆڤ وایه ،دیاره ئهو ی ئێسك رێكخس���تنیش وه‌ك په‌یكه‌ر ی رێكخستنه‌ك ه ب ه یه‌كه‌و‌ه په‌یكه‌ره‌ی ه ك ه به‌ش��� ه جیاوازه‌كان ی كارو ئه‌ركه‌كانه‌وه ،هه‌ر به‌و ی ئه‌داكردن ده‌به‌ستێته‌و‌ه له‌رێگا ی ده‌كرێت، ی و س���ه‌اڵحیه‌ته‌كان دیار پێیه‌ش به‌رپرس���یاریه‌ت ی ئه‌م ئامانجان ه له‌خۆ ی رێكخراوه‌ی��� ده‌توانی���ن بڵێین په‌یكه‌ر ده‌گرێت : ی ئه‌ندام ه تاك و ی ئه‌رك ی كاره‌كان و دیاریكردن - 1دابه‌شكردن كۆكان له‌ناو رێكخستندا(شانه‌كان ،رێكخراوه‌كان ،ناوچه‌كان، مه‌ڵبه‌نده‌كان)... ی ده‌كات ی كه‌س و گرووپه‌كان دیار ی ته‌نزیم - 2ئاست و پل ه (سه‌ره‌وه‌و خوارهوهی رێكخستنه‌كه دادهرێژێت). ی ی نێوان به‌ش ه پێكهێنه‌ره‌كان ی مامه‌ڵ ه ی و شێواز - 3په‌یوه‌ند ی دواجار رێكخستنه‌ك ه وه‌ك ی ده‌كات بۆ ئهوه رێكخستن دیار یه‌كه‌یه‌كی یه‌كگرتوو كاره‌كانی بهرێوه بچێت. ی په‌یوه‌ندیكردن و مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ زانیارییه‌كان - 4كه‌ناڵه‌كان و بزاوتی ناو رێكخستنه‌ك ه دیاری ده‌كات. ی ی تاكره‌و ی ده‌بێت له‌كۆنترۆڵكردن ی رۆڵ ی ته‌نزیم - 5په‌یكه‌ر ی ته‌زیمیدا ی یاساو پرانسیپ ئه‌ندامه‌كان و كاره‌كان له‌چوارچێو‌ه ی ی ده‌كات ل ه ئیجتیه���ادو بۆچوون به‌رێ���وه ده‌چن و رێگ���ر شه‌خسی كه دواجار په‌رته‌وازه‌یی و لێكترازان ده‌خوڵقێنێت. ی ی رێكخستنه‌ك ه پێك ده‌هێنێت و جوگرافیا ی ناوخۆ - 6نه‌خش ه ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تییه‌كانی تیادا ده‌رده‌كه‌وێت. ی ل ه ناو رێكخس���تنه‌كاندا ل ه ی و رێكخراوه‌ی ی ته‌نزیم په‌یك���ه‌ر ی ده‌ست پێ ده‌كات ،بۆ قه‌واعیده‌و‌ه بۆ لوتكه‌و س���ه‌ركردایه‌ت نموون ه به‌م شێوه‌یه(:شانه ،پۆل ،رێكخراو ،ناوچه ،مه‌ڵبه‌ند، ی سیاسی). ی شورا ،مه‌كته‌ب مه‌كته‌ب ،ئه‌نجومه‌ن چواره‌م :په‌یوه‌ندییه‌كان: ی ی بێت ل ه ئاڵوگۆر ی ك ه بریت��� په‌یوه‌ندیكردن به‌و ش���ێوه‌ی ه
ی بێت بیروبۆچوون و پێشنیازو سۆز‌ه شه‌خسییه‌كان ،یان بریت ی ی شه‌راكه‌ت له‌درووستكردن ل ه هاوبه‌شیكردن به‌هه‌موو مانایه‌ك ی ی كادیر بریاردا ،ئه‌م���ه‌ش بریتیی ه له‌داننان ب ه ئینس���انیه‌ت ی گوزارشت ل ه رۆح و ی خۆ رێخس���تندا ك ه پێویست ه به‌شێواز ی له‌ناو رێكخستندا داننان ه ی بكات .په‌یوه‌ند ی خۆ زات و ویژدان ی ی هه‌س���ت و خوڵقاندن ی تاكدا له‌بیركردنه‌وه‌و ده‌ربرین به‌ماف ی له‌گه‌اڵڵ ه ی به‌ش���دار ی وه‌اڵم و ماف پرس���یارو گه‌ران ب���ه‌دوا ی و روونكردنه‌و‌ه ی بریارو راس���پارده‌دا له‌گ���ه‌ڵ ورده‌كار كردن له‌سه‌ریان. پێنجه‌م :كارو ئه‌ركه‌كان: ی ئ���هو ی رێكخس���تن(هه‌موو رێكخس���تنێك) ئه‌ركه‌كان��� كار ێ بكرێن چاالكیان ه به‌رجه‌س���ت ه ده‌كات ك ه پێویس���ت ه جێبه‌ج ی له‌س���ه‌ر راوهستاوه ،ئه‌مه‌ش ئامانج ی رێكخستنه‌ك ه و بوون ی ت���اك و ی و پێویس���تییه‌كان ی ده‌هێنێت���ه‌د و خواس���ته‌كان
حزب ك ه بریتیی ه ل ه ی ی و خاوه‌ن ی سیاس رێكخستنێك ی ی تایبه‌ت میتۆدو به‌رنامه‌و پالن ی بۆ گه‌یشتن به‌ده‌سه‌اڵت، خۆیه‌ت یو حزبه‌كانیش یان عه‌قائید ی ئایدۆلۆژین خاوه‌ن ره‌وتێك وه‌ك حزب ه ئیسالمییه‌كان و ئایدۆلۆژییه‌كانیش وه‌ك حزب ه چه‌پ و شیوعییه‌كان
كۆمه‌ڵگه‌ش ده‌سته‌به‌ر ده‌كات ،چاالكییه‌كانیش ئه‌م روواڵه‌تان ه له‌خۆ ده‌گرێت: ی و داراییه‌كان. چاالكیی ه كارگێر چاالكییه ئیعالمییه‌كان(راگه‌یاندن). ی ی راهێنان و رۆشنبیركردن و پرۆسه‌كان چاالكییه‌كان -
154
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ی سه‌ركرده‌كان بۆ كۆنگره. - 3ملكه‌چ هۆشیاركردنهوه. ی خوارهوه بۆ ئاس���ت ه بااڵكان و ی ئاس���ته‌كان - 4گوێرایه‌ڵ��� چاالكییه‌كانی داهێنان و راگۆرینه‌وه. ی مه‌راجیع) له‌مه‌ڵه‌و ی پله‌به‌ندییه‌كان(زنجی���ره په‌یره‌وكردن��� ی و سیاسییهكان. چاالكیی ه فیكر ئه‌دای كاردا. چاالكییه‌كانی چاودێری و به‌دواداچوون. چاالكیی��� ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان(كه‌رنه‌ڤاڵ ،پێش���انگا ،یه‌كسانی هه‌موو الیه‌ك له‌به‌رده‌م یاساو په‌یره‌وی كاردا سه‌ردان و به‌سه‌ركردنه‌وه‌كان).. جۆره‌كانی رێكخستن چاالكیی ه ژینگه‌ییه‌كان. ی كارو شێوازه‌وه: خه‌باتگێرییه‌كان(روبه‌رووبوون���هوه ،یه‌كه‌م :له‌رووی ئه‌دا چاالكیی��� ه (له‌ناو ئیسالمییه‌كاندا): مانگرتنه‌كان ،رێپێوان و خۆپیشاندانه‌كان).. ی ی ئیس�ل�ام أ -رێكخس���تن ه جیهادییه‌كان .وه‌ك بزووتنهوه چاالكیی ه سه‌ربازییه‌كان له‌كاتی پێویستدا. له‌كوردستان ،بزووتنهوهی به‌رگری ئیسالمی(حه‌ماس).. ی ناوخۆ): شه‌شه‌م :یاساكان(په‌یره‌و ی و ده‌عه‌وییه‌كان .وه‌ك رێكخستن ه ب -رێكخستن ه پروه‌رده‌ی ی كۆمه‌ڵێك یاساو راسپارده‌و رێكخس���تنه‌كان له‌س���ه‌ر بنه‌ما ی بهرێوه دچێت ك ه ئیخوانییه‌كان، ی كاره‌كان ی تایبه‌ت به‌خۆ ی ته‌نزیم پرانسیپ ی گش���تی :رێكخس���تن ه كوده‌تایی���هكان، ت -به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی ی یاخود الئیح ه ی بنه‌ره‌ت ی ده‌وترێت(ده‌ستوور یان یاسا پێ ناوخۆ یان په‌یره‌و و پرۆگرام) ك ه له‌ناوه‌رۆكدا بریتیی ه ل ه ئهو رێكخس���تن ه دیموكراس���ییه‌كان ،رێكخس���تن ه ئایینیی���هكان، ی له‌سه‌ر رێكخستن ه سیكۆالره‌كان. ی رێكخستنه‌ك ه كار ی و تایبه‌تیان ه بنه‌ماو هێڵ ه گشت دووه‌م :له‌رووی ئامانجه‌وه: ێ رێك ده‌خات. ده‌كات و په‌یوه‌ندییه‌كانی ناو‌هی پ أ -رێكخستن ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان :وه‌ك كۆمه‌ڵ ه خێرخوازییه‌كان، ی ناوخۆی رێكخستن تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی یاساو په‌یره‌و ئابووریی���هكان ،هه‌روه‌ه���ا رێكخراوه ناحكومیی���هكان ك ه كار ی نێوان رهگهزه جیاو هه‌ڵسوراوه‌كان ی په‌یوه‌ند - 1سرووشت ی كۆمه‌ڵگ ه ی پێویستیی ه جۆراوجۆره‌كان ی له‌سه‌ر ده‌سته‌به‌ركردن ناو رێكخستن و سه‌ره‌و‌هی خۆیان دیاری ده‌كات. ده‌كات. ی درووس���ت ده‌كات له‌رێگا - 2له‌ن���او ئه‌ندامه‌كاندا پابه‌ند ب -رێكخس���تن ه سیاس���ییه‌كان :حزب و به‌ره‌و بزووتنه‌وه‌و ی ی خاڵه‌كانییه‌وه. ی و جێبه‌جێكردن گوێرایه‌ڵ ی ی كوردس���تان و یه‌كێت ی دیموكرات كوتل���هكان ،وه‌ك پارت ی له‌یاس���اكاندا بكرێت و په‌یره‌و خۆ - 3ده‌كرێت گۆرانكار ی ی دیموكرات ی گه‌ل��� ی وه‌فد ،ی���ان بهره ی وحزب��� ی نیش���تیمان میكانیزمی گۆرانكارییه‌كان دیاری ده‌كات. ی ی كۆنگره ی دیالۆگ ،یاخ���ود رێكخراو ی و بهره فه‌له‌س���تین - 4ده‌بێت��� ه س���ه‌رچاوه‌و مه‌رجه‌ع ی ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان یان كۆمكار ی یان رێكخراو ی یه‌كه‌م بۆ رێكخس���تن و ئیسالم ی كێشه‌و جیاوازییه‌كاندا بۆ له‌كات ی ده‌گه‌رێینه‌وه‌و رێكخستنه‌ك ه عه‌ره‌بی. ی الده‌دات ،ده‌سته‌و ئۆرگان ی شه‌خس له‌بۆچوون و ئیجتیهاد ی ی ئیس�ل�ام ت -رێكخراوه ئیس�ل�امییه‌كان :وه‌ك بزووتنهوه ی تایبه‌تیش بۆیان هه‌ی ه ته‌فسیرو لێكدانه‌و‌ه بۆ به‌ندو خاڵه‌كان ی ی ئیسالم ی كار ی و بهره ی عێراق ی ئیسالم ی له‌كوردستان و حزب بكات. ئه‌رده‌نی.. ی رێكخراوه‌ی ی كار ی یاس���ا جێبه‌جێكردن یو ی ته‌ندروس���ت پ -رێكخس���تن ه تایبه‌ت���هكان به‌كاروب���ار ی له‌ن���او بزووتنهوه سیاسییه‌كاندا به‌م شێوه‌یه ده‌بێت: فێركاری.. - 1كۆنگره بااڵترین ده‌سه‌اڵته له‌حاڵه‌تی سازدانیدا. سێیه‌م :له‌رووی بنه‌ماو یاساكانی كاره‌وه: - 2سه‌ركردایه‌تی به‌كۆمه‌ڵ له‌رێگای لیژنه‌و ئۆرگانه‌كانه‌وه .أ -رێكخ���راوه فه‌رمییه‌كان(ره‌س���مییه‌كان) :ك��� ه بریتی���ن 155
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ی ی له‌س���ه‌ر بنه‌ماو سس���تم و یاساگه‌لێك له‌و رێكخس���تنان ه ی كار ده‌كه‌ن. بریارله‌سه‌ردراوی فه‌رم ب -رێكخراوه نافه‌رمییه‌كان :ك ه بریتین له‌و جۆره په‌یوه‌ندیی ه ی رێكخراوه فه‌رمییه‌كاندا ی له‌ناو جه‌ست ه ی و كوتل ه شاراوان ه نهێن بوونیان هه‌یه. ی شه‌رعییه‌ت و ره‌وایه‌تییه‌وه: چوواره‌م :ل ه روو أ -رێكخستن ه شه‌رعیی ه رێگه‌پێدراوه‌كان. ب -رێكخراوه نایاساییه‌كان. ی سه‌ركردایه‌تییه‌وه: ی جۆر پێنجه‌م :ل ه روو رێكخستنه بیرۆكراتییه‌كان. رێكخستنه مه‌ركه‌زیی ه دیموكراسییه‌كان. رێكخستنه ئیستیبدادییه‌كان. رێكخستنه دیموكراسییه‌كان. شه‌شه‌م :له‌رووی پانتایی جوگرافییه‌وه: رێكخراوه نیشتیمانییه‌كان. رێكخراوه ئیقلیمییه‌كان(زیاتر ل ه واڵتێك). رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان. ی كاری نهێنییه‌وه: حه‌وته‌م :ل ه روو رێكخستنه نهێنییه‌كان. رێكخستنه شێوه نهێنییه‌كان. رێكخراوه ئاشكراكان. هه‌شته‌م :ل ه رووی سوودو قازانجه‌وه: ی مادیدا ی س���وودو قازانج ی به‌دوا ئهو رێكخراوان��� ه ی تری���ان ،وه‌ك دامه‌زراوه‌و ده‌گه‌رێن ،جه‌گ ه ل��� ه ئامانجه‌كان كۆمپانیاو بازارو كۆمه‌ڵ ه بازرگانییه‌كان. ی قازانج���دا ناگه‌رێن ،وه‌ك ی به‌دوا ئ���هو رێكخراوان ه یو ی دهوڵ���هت و رێكخ���راوه میلل دام���ه‌زراو‌ه ره‌س���مییه‌كان جه‌ماوه‌ریی���هكان و رێكخ���راوه ناحكومییه‌كان و رێكخس���تن ه ی ی س���ه‌ره‌ك ی بابه‌ت��� ی دوای��� سیاس���ییه‌كان .ك��� ه ئه‌م��� ه باسه‌كه‌مانه.
جۆری رێكخستنه سیاسییهكان:
ئایدۆلۆژی���ن وه‌ك حزب ه ئیس�ل�امییه‌كان و ئایدۆلۆژییه‌كانیش وه‌ك حزب��� ه چه‌پ و ش���یوعییه‌كان .یان ئ���هو حزبان ه غه‌یر‌ه ی ی كرێكاران ی و دابراو ل��� ه ئایدۆلۆژیایه‌ك وه‌ك حزب عه‌قائید یو ی كۆمار ی و حزب ی هین���د ی موئته‌مه‌ر به‌ریتانی���ا و حزب��� دیموكراتی له ئه‌مریكا. ی ده‌وترێت رابیته‌و ئیئتیالف و به‌ره‌و دووه‌م :كوتله ،ك ه پێیش ی ی سیاس���یی ه له‌روو ی رێكخس���تن دوانگ ه ك ه بچوكترین جۆر ی ل ه كوتله‌كه‌دا ی و ئهو گرووپان ه ی نێوان ئه‌ندامه‌كان په‌یوه‌ند ی ئه‌وانه‌ش به‌رژه‌وه‌ندیی ه ی یه‌كگرتن��� بوونی���ان هه‌یه ،فاكته‌ر سیاسییه‌كانه. س���ێیه‌م :بزووتنهوه(جواڵنهوه)بریتیی ه ل ه رێكخس���تنێك ك ه ی و خاوه‌ن ی دۆزێكی(قضیه) سیاس��� یه‌كیان گرتووه له‌ده‌ور ی گش���تگیر‌ه ب���ۆ نه‌ته‌وه‌و نیش���تیمان .مه‌رج نیی ه ره‌هه‌ندێك ی ئایدۆلۆژیایه‌ك بن یان ك��� ه بزاڤ و بزووتن���ه‌وه‌كان خاوه‌ن��� ی ی جواڵنه‌وه‌كان نه‌رم به‌رنامه‌و پالنێكیان هه‌بێت ،تایبه‌تمه‌ند ی ئه‌وه‌ش���یان ی قۆناغبه‌ندی ،توانا و مامه‌ڵه‌كردن ه به‌عه‌قڵیه‌ت ی ی بۆ ده‌سه‌اڵت گه‌اڵڵ ه بكات له‌قۆناغ ی خۆ هه‌ی ه ك ه تێروانین گونجاودا. ی ی ك��� ه بریتیی ه ل��� ه هاوپه‌یمانیه‌ت ی سیاس��� چواره‌م :بهره ی هاوبه‌ش رێك چه‌ند رێكخس���تنێك ك ه له‌س���ه‌ر به‌رنامه‌یه‌ك ی تر بهره بریتیی ه ل ه كۆمه‌ڵێك كوتل ه كه‌وتوون ،به‌ش���ێوه‌یه‌ك ی ی سیاس���یی ه ك ه ده‌توانێ���ت به‌پارێزگار یان رێكخس���تنێك ی ی یه‌كگرتوودا كار ی خۆیان له‌چوارچێوه‌یه‌ك��� له‌تایبه‌تمه‌ند خۆیان بكه‌ن. زۆرێ���ك ل ه رێكخراوه‌كان ناوێك له‌خۆی���ان ده‌نێن ك ه له‌گه‌ڵ ناوه‌رۆكیان���دا ناگونجێت،بۆ نموون ه بهره فه‌له‌س���تینییه‌كان ێ ل ه بزووتنه‌وه‌و ل��� ه واقیعدا بریتین له‌حزب ،هه‌روه‌ه���ا هه‌ند ی حزبن ،وه‌ك جوواڵنه‌وه‌كانی���ش هه‌ر حزبن یان درێژك���راوه ی ی و بهره ی عه‌ره‌ب ی رزگاریخواز ی حه‌ماس و بهره بزووتنهوه ی جه‌زائیر.. ی رزگار كاری ئیسالمی ئه‌رده‌ن و بهره
شۆرش و ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تی رێكخستن
ی ی و خاوه‌ن ی سیاس یه‌كه‌م :حزب ك ه بریتیی ه ل ه رێكخستنێك ی شۆرشگێر. ێ رێكخستنێك ی بۆ گه‌یش���تن • شۆرش به‌رپا ناكرێت به‌ب ی خۆیه‌ت ی تایبه‌ت��� میت���ۆدو به‌رنام���هو پالن ی رێكخس���تن ی ك��� ه یه‌كێك ل��� ه وه‌زیفه‌كان ی • له‌ب���ه‌ر ئ���هوه ی و خاوه‌ن ره‌وتێك به‌ده‌س���ه‌اڵت ،حزبه‌كانیش یان عه‌قائید 156
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك
زۆرێك ل ه رێكخراوه‌كان ناوێك له‌خۆیان ده‌نێن ك ه له‌گه‌ڵ ناوه‌رۆكیاندا ناگونجێت،بۆ نموون ه بهره فه‌له‌ستینییه‌كان ل ه واقیعدا ێ بریتین له‌حزب ،هه‌روه‌ها هه‌ند ل ه بزووتنه‌وه‌و جوواڵنه‌وه‌كانیش ی حزبن، هه‌ر حزبن یان درێژكراو‌ه ی ی حه‌ماس و بهره وه‌ك بزووتنهوه ی ی كار ی و بهره ی عه‌ره‌ب رزگاریخواز ی ی رزگار ی ئه‌رده‌ن و بهره ئیسالم جه‌زائیر
ی ی شۆرش و راپه‌رینه‌كانه ،بۆی ه ئهو ده‌بێت ه هێز ئاراسته‌كردن ی ی ئهوان له‌كات ی گه‌رانه‌وه‌و په‌ناگا ی جه‌ماوه‌رو هێڵ جوڵێنه‌ر شكست و كێشه‌و گه‌مارۆكاندا ،هه‌روه‌ها رێكخستن ئامرازێك ه بۆ سه‌ركه‌وتن. به‌م پێیه رێكخستن له‌ناو شۆرشدا ده‌بێته: ی سه‌ركه‌وتن. ی سه‌ره‌ك - 1ئامراز ی ش���ۆرش و ی ئاراس���ته‌كردن و س���ه‌ركردایه‌ت - 2ئام���راز ی دیاری ده‌كات. ئامانجه‌كان ی ش���ۆرش و ی جه‌ماوه‌ر‌ه له‌ناو كۆڕ ی ئاوێته‌كردن - 3ئام���راز خه‌باتدا. ی شۆرش���ه ،نه‌خش ه داده‌نێت و ئاراسته‌و ی رێكخه‌ر - 4عه‌قڵ سه‌ركردایه‌تی ده‌كات و چاودێری گۆره‌پانه‌كه‌یه. ی ی ته‌وزیف ی خۆ ی رووداوه‌كانه‌و بۆ به‌رژه‌وه‌ند - 5دروستكه‌ر ده‌كات. ی گیانفیداو ی كه‌س���ان ی پێگه‌یاندن - 6رێكخس���تن ناوه‌ن���د تێكۆشه‌ره. ی ی رێكخ���راوه‌كان و ئامانجه‌كان ی له‌نێوان ئامانج - 7ئه‌رك و به‌رپرسیاریه‌تییه‌كان به‌سه‌ر ئه‌ندامه‌كاندا دابه‌ش هاوس���ه‌نگ كۆمه‌ڵگه‌دا. ده‌كات. ی ل���ه‌دوو الیه‌ن���دا ی كۆمه‌اڵیه‌تی���ش خ���ۆ به‌رپرس���یاریه‌ت ی شۆرش و قه‌اڵی پارێزه‌ری ئامانجه‌كانیه‌تی. - 8ویژدان دهبینێتهوه: به‌رپرسیاریه‌تییه‌كانی رێكخستن * :كاریگه‌ری رێكخراوه ته‌نزیمییه‌كه له‌سه‌ر كۆمهڵگه: ی أ -ره‌فتاری ئیجابی رێكخراوه‌كه ك ه خۆی دهبینێتهوه له: رێكخ���راوه‌كان ل ه ن���او كۆمه‌ڵگه‌دا له‌وان ه رێكخراوه سیاس��� ی پابه‌ندب���وون ب��� ه بنه‌م���او ره‌فت���ارو نه‌ریته‌كان��� ی - ی كار ی و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ش���ان ه س���ه‌ره‌كییه‌كان و كلتوور ی و جه‌م���اوه‌ری پێك ده‌هێنن ،بۆی��� ه له‌به‌رامبه‌ر كۆمهڵگهوه. جسیاس��� ی ئهو ره‌فتاران��� ه له‌ناو رێكخس���تندا ك ه خوڵقاندن��� ی گشتییان له‌ئه‌ستۆیه‌و - ژینگه‌و كۆمه‌ڵگه‌و گه‌لدا به‌رپرسیاریه‌ت ی ناو كۆمه‌ڵگه‌یه. ی رهفتاره باشه‌كان ێ پاڵپشت ی خۆیان له‌دوو به‌ره‌و‌ه هه‌ند جگ ه ل ه به‌رپرس���یاریه‌تییه‌كان ی رهفتاره هه‌ڵه‌و خراپه‌كان. راستكردنه‌و‌ه پابه‌ندنی تریان لهسهره: ی ی كۆمه‌ڵگ ه به‌ئاراسته‌یه‌ك ی ره‌وت هه‌روه‌ها ئاراسته‌كردن ی بوون و مانهوهی. - 1مانهوهی كۆمه‌ڵگه‌و به‌رده‌وام ی وزه‌و تواناكانییه‌و‌ه ل ه راست و درووستدا. ی كۆمه‌ڵگ ه ل���ه‌روو - 2گه‌ش���ه‌پێدان ی دهبینێتهوه ی رێكخس���تن :ك ه خ���ۆ ی س���ه‌لب ب -ره‌فت���ار پێناوی ئهو مانه‌وه‌و به‌رده‌وامییه‌دا. ی و خراپ له‌ن���او كۆمه‌ڵگه‌دا ك ه ی س���ه‌لب ی ره‌فتار ی رێكخستنه‌كان به‌رامبه‌ر ل ه نواندن هه‌ر بۆی ه كارو ئه‌رك و چاالكییه‌كان ی ره‌وش���ت و رهفتاره نادروس���ت و ش���ازو ی له‌به‌رپرسیاریه‌تییه‌كانیه‌و‌ه ده‌بێت ه پاڵپش���ت ی سهرچاوه كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وروبه‌ره‌ك ه یو ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی ناو كۆمه‌ڵگه‌و ئه‌م���ه‌ش كاریگه‌ر خراپه‌كان وهرگرتووه كه ئه‌مانه‌یه: ی له‌و كۆمه‌ڵگه‌ی���ه‌دا ده‌بێت ،وه‌ك جموجوڵ ه الدراو و ی ئابوور ی ك ه بریتیی ه له‌به‌دیهێنان ی كۆمه‌اڵیه‌ت یه‌كه‌م :به‌رپرسیاریه‌ت 157
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك ی بۆ فرۆشیارو ی س���ه‌یاره ،ئاسانكار به‌دره‌وشتییه‌كان(دزین ی دوژمن و مامه‌ڵه‌چییه‌كان ب ه ماد‌ه هۆشبه‌ره‌كانه‌وه ،ستایش ی و نامس���وڵمان له‌و شتانه‌دا ی بیان هاوكاریكردنی ،چاولێگه‌ر شه‌رع قبوڵی نییه)... ی ی ل ه پاڵپشتیكردن ی ته‌نزیم ی رێكخراو یه‌كه‌م :به‌رپرسیاریه‌ت ره‌وتی ژیاریان هی كۆمه‌ڵگه‌دا وه‌ك: - 1پابه‌نبوون به‌یاساو سستمی كۆمه‌ڵگه‌وه‌و تێنه‌په‌راندنیان. ی ی ئاداب و نه‌ریت���هكان له‌كات - 2رێزگرت���ن و ره‌چاوكردن��� ی چاالكییه‌كان له‌الیه‌ن رێكخستنهوه. ئه‌نجامدان ی - 3گه‌ش���ه‌دان ب ه ره‌فتارو ئ���اكار‌ه ئیجابییه‌كان(پارێزگار ی ی ژینگه ،جگه‌ر‌ه نه‌كێش���ان ،پاراس���تن ل��� ه پ���اك و خاوێن ی ی وته‌و ده‌ربرین دارودره‌خ���ت ،رێزگرتن له‌گه‌وره ،به‌كارهێنان شایسته)..هه‌روه‌ها سنووردانان بۆ رهفتاره سه‌لبییه‌كان. ی ی و فێركار ی چاالكیی ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ته‌ندروست - 4پشتگیر و ئه‌منی و رۆشنبیرییه‌كان كه كۆمهڵگه پێش ده‌خه‌ن. ی - 5پارێزگاریكردن ل ه دامهزراوه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و پشتیوان لێكردنیان. ی تاك و ی پێویس���تیی ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان - 6ده‌س���ته‌به‌ركردن ی باش و به‌رده‌وام. كۆی كۆمهڵگه به‌شێوه‌یه‌ك ی ی یاس���ایی :ب���هم ش���ێوه‌ی ه دیار دووه‌م :به‌رپرس���یاریه‌ت ده‌كرێت: ی چاالكییه‌كانیدا ی ئه‌نجامدان ی رێكخستن له‌كات - 1پابه‌ندبوون به یاساو ده‌ستووری كۆمهڵگهوه. ی دهوڵ���هت و ده‌زگاو - 2پابه‌ندب���وون ب��� ه رژێ���م و یاس���ا دامه‌زراوه‌كانیه‌وه. ی له‌مه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ی دادپه‌روه‌ر - 3پابه‌ندبوون ب ه بنه‌ماكان خه‌ڵكانی تردا. ی ب���ۆ پابه‌ندبوون ی ئه‌ندامه‌كان - 4پابه‌ندب���وون ب ه هاندان��� به‌یاساو ئادابه‌كانه‌وه. ی و جیهانییه‌كانه‌و‌ه - 5پابه‌ندب���وون ب ه یاس���ا نێوده‌وڵه‌ت��� به‌تایبه‌تی له‌ناو رێكخراوه نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا. ی ك ه ره‌وشت ی ئه‌خالقی :به‌تایبه‌ت س���ێیه‌م :به‌رپرس���یاریه‌ت ی ره‌فتارو كردار‌ه له‌ناو رێكخس���تن و كۆمه‌ڵگه‌دا ،بۆی ه پێوه‌ر ی رێكخراوه‌ك ه ته‌باو رێك بێت له‌گه‌ڵ ده‌بێت ره‌وشت و ئه‌خالق
ئاكاری گشتی كۆمه‌ڵگه‌دا: ی رێكخراو به ئه‌خالقی كۆمهڵگهوه. أ -پابه‌ندبوون ی ی پیش���هی ی رێكخ���راو ب��� ه ئه‌خالق��� ب -پابه‌ندبوون��� رێكخراوه‌كه‌وه. ی ی ئه‌خالق ی ئه‌دایه‌ك ت -گه‌ش���ه‌دان به‌ئه‌ندامه‌كان ك ه خاوه‌ن ی رۆژانه‌دا. بن له هه‌ڵسوكه‌وت ی كۆمه‌ڵگ���هو هاواڵتی���ان بۆ ی مافه‌كان��� پ -تێنه‌په‌راندن��� به‌رژه‌وه‌ندی رێكخراوه ته‌نزیمییه‌كه. ی مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ی ئهو الیه‌نان��� ه ی به‌رژه‌وه‌ن���د ج -پاراس���تن رێكخراوه ته‌نزیمییه‌كه‌دا ده‌كه‌ن. یو ی تایبه‌ت ی رێكخس���تنه‌ك ه بۆ به‌رژه‌وه‌ند ح -به‌كارنه‌هێنان له‌ناو ناكۆكیی ه الوه‌كییه‌كاندا. ی زاتی(خودی): چواره‌م :به‌رپرسیاریه‌ت ی خۆبه‌خش���ان ه بۆ ی خزمه‌تگ���وزار پێشكه‌ش���كردن ی ده‌وروبه‌ر ی كۆمهڵگه(.پاككردنه‌و‌ه په‌ره‌پێدان و پێشخستن ی ی ل ه هه‌ڵمه‌ته‌كان ی و هاوبه‌ش ل ه زبڵ و خاش���اك ،پش���تگیر ی واڵت).. ی ژینگه‌دا ،پاراستنی شوێنه‌واره‌كان پاكراگرتن ی ب���ۆ توێژ‌ه ی و ه���اوكار ی كۆمه‌ك��� پێشكه‌ش���كردن ی ناو كۆمهڵگه. موحتاجه‌كان ی رووداو‌ه ی له‌كات ی فریاگوزار ی ل ه هه‌ڵمه‌ته‌كان به‌شدار سرووشتی و له‌ناكاوه‌كاندا. ی ی گه‌شه‌و په‌ره‌پێدان گه‌شه‌دان ب ه كۆمه‌ڵگ ه ل ه رێگا ی و كارپێكراوه‌كانیه‌وه(بۆ نموون ه كه‌ره‌سته‌و ئامێر‌ه ته‌كنه‌لۆژ ی ئه‌له‌كترۆنی ،رێزگرتن ی حكومه‌تێك ی درووس���تكردن پشتگیر ی و میللی).. ی جه‌ماوه‌ر ل ه شه‌قام ی ی تاكه‌كان ی و مه‌عنه‌و ی ماد ی و هاوكاریكردن پشتگیر ی خزمه‌تی ده‌كه‌ن. كۆمه‌ڵگه‌و ئهو رێكخراوان ه له‌ناو رێكخس���تن ه ئیس�ل�امییه‌كاندا ئه‌وه‌ش ده‌بێت ه ی ی فه‌رمان به‌چاك���هو به‌رگیر ی ك ه پرۆس��� ه به‌رپرس���یاریه‌ت ی جه‌ماعه‌یه‌ك ه ی تاكیش��� ه وه‌ك چۆن ئه‌رك��� له‌خراپ��� ه ئه‌رك له‌مسوڵمانان له‌ناو رێكخستن و دهرهوهی رێكخستندا. ی ی خود له‌س���ه‌ر خۆراگر زوه���دو ته‌ق���واو راهێنان��� ی ئه‌ممار‌ه وه‌ك چۆن له‌به‌رامبه‌ر ی نه‌فس له‌به‌رامبه‌ر خواسته‌كان دوژمندا خۆراگری پێویسته.
158
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی كاری رێكخراوه‌یی ی رێكخستن و هزر چه‌مك
ی كاری رێكخستن ژینگ هی تایبه‌ت
- 8حكومه‌ت و رێكخستن ه ركابه‌ره‌كانی تر. - 9هۆكاره ته‌كنه‌لۆژی و زانستییه‌كان ی دابه‌ش���بوونیان ی دانیش���توان و جوگرافی���ا - 10ق���ه‌وار‌ه له‌واڵتدا.. ی ناوخۆی رێكخستن پێكدێت له: دووه‌م :ژینگ ه ی رێكخس���تن :توێ���ژ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیان، - 1ئه‌ندامه‌كان��� ی به‌شدارییان ل ه رێكخستنه‌كه‌دا، تواناو بیركردنه‌وه‌یان ،راد‌ه ی ی بیرورا چاالكییه‌كانی���ان ،جموجوڵی���ان بۆ باڵوكردن���هوه ی نوێ. رێكخستنه‌كه‌یان و راكێشانی ئه‌ندام ی فراوانتر‌ه ل ه - 2پش���تگیرو دۆس���تان :ئه‌ویش بازنه‌یه‌ك ی ی جه‌ماوه‌ری ی رێكخستنه‌كه‌و‌ه به‌ره‌یه‌ك ئه‌ندامه‌كان و له‌پشت ی بۆ درووست ده‌كه‌ن. به‌هێز ی ی سه‌ركردایه‌ت ی پێگ ه ی س���ه‌ركردایه‌تی :بایه‌خ - 3نموون ه ی ی ئه‌ندامان ی به‌س���ه‌ر كۆ له‌وێدای ه ك ه هه‌ژموون و ده‌س���ه‌اڵت ی ئهوان رێكخستندا هه‌یه‌و به‌رپرس���یار‌ه ل ه به‌رامبه‌ر ئایینده ی كار و رێكخراوه‌ك���ه‌دا ئهو س���ه‌ركردایه‌تییه‌ش كه‌ش و هه‌وا ده‌ره‌خس���ێنێت(به‌ئیجابی ،به‌شورا ،توندره‌وانه ،پیالنگێرانه، بیرۆكراتیانه).. ی رێكخراوه ته‌نزیمییه‌كه :ك ه ده‌بێت ته‌بابێت - 4ره‌فتاره‌كان��� ی بۆ ی كار ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی���داو ژینگ ه له‌گه‌ڵ كلت���وورو نه‌ریت ده‌ره‌خسێنێت. ی هه‌ی ه بۆ هه‌ر ی خ���ۆ ی و بایه‌خ ب���هم پێی ه ژینگ��� ه گرنگ ی ژینگ ه ی ئیس�ل�ام رێكخس���تنێك ،ب���ۆ نموون ه بۆ بزووتنهوه ده‌بێته: - 1سهرچاوهی زانیارییه‌كان. - 2سهرچاوهی كه‌ره‌سه خاوه‌كان(ئه‌ندام ،دارایی...هتد. ی ی داخواز ی كاردا ،به‌هۆ ی ل ه ئه‌دا ی هه‌مه‌جۆر - 3سه‌رجاو‌ه و كاریگه‌رییه‌كانیه‌وه. ی ی ناو سایت ی ئه‌م بابه‌ت ه سوود ل ه توێژینه‌وه‌یه‌ك *بۆ ئاماده‌كردن ی وهرگیراوهhttp:// : ی فه‌له‌س���تین ی فه‌تح ی بزووتنهوه فه‌رم
ی ی رێكخراو ژینگه‌و ده‌وروبه‌ر بریتیی ه له‌و چوارچێوه‌و پانتایی ه ی كاریش به‌و‌ه پێناس��� ه ی تیادا ده‌كات ،ژینگ ه ی كار ته‌نزیم��� ی و گرووپ ه ده‌كرێت ك��� ه بریتیی ه له(ئهو هۆكاره سرووش���ت ی ی ده‌وروبه‌ر ی یاس���او رێس���او پێوهره كۆمه‌اڵیه‌تیان��� ه مرۆی ی ی دهرهوه رێكخس���تنه‌كه‌یان پێكهێن���اوه) ئه‌مه‌ش ژینگ��� ه ی ناوه‌وه‌ش رێكخ���راو ده‌گه‌یه‌نێت ك ه ل ه به‌رامبه‌ری���دا ژینگ ه هه‌یه ،وات ه ژینگ هی كاركردن له‌ناو رێكخستندا. یه‌كه‌م :ژینگ هی دهرهوه پێك دێت له: ی به‌هاو ی پێشكه‌وتن - 1هۆكاره كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان :ئاست و پل ه نه‌ریت و ئاداب و سستم ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ه باوه‌كان(عه‌شایه‌ری، خێڵه‌كی ،خێزانی ،دامه‌زراوه‌یی.).. - 2هۆكاره كلتوورییه‌كان(رۆشنبیری) :بیروبۆچوون و فیكرو ی رۆش���نبیری(به‌رز ،ناوه‌ند ،نزم ،نه‌بوو ،خورافی).. ئاس���ت ی باو(ك���راوه ،داخراو هه‌مه‌چه‌ش���ن)، ی رۆش���نبیر مه‌نزوم ه ی ناو كۆمهڵگه. هه‌روه‌ها پێكهاته كلتوورییه‌كان ی فێركردن ی سستم - 3هۆكاره فێركارییه‌كان(تعلیمی) :جۆر ی خوێندن ،ده‌ره‌نجامه‌كانی ،قه‌واره‌و ی پرۆس ه و رێوشوێنه‌كان ی خوێندن ی سس���تم ی خوێن���ده‌وار له‌كۆمه‌ڵگه‌دا ،ئهوه رێژ‌ه ی ی ده‌كات ل ه زانس���ت و مه‌عریفه ،ئاست و رێژ‌ه ده‌س���ته‌به‌ر نه‌خوێنده‌واری.. ی و ئه‌خالقیی���هكان :وه‌ك بنه‌ماو نه‌ریت ه - 4ه���ۆكار‌ه قیه‌م ی و گشتییه‌كان، ی كار ،ئاكارو رهفتاره شه‌خس باوه‌كان ،ئه‌خالق ی و ئه‌ده‌بی له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا. ئاستی پابه‌ندی ئه‌خالق ی باو ،ئیسالمی، ی رژێم - 5هۆكاره ئابوورییه‌كان :وه‌ك جۆر ی ی ئابوور سه‌رمایه‌داری ،سۆشیالیستی ،مه‌ركه‌زی ..بارودۆخ ی خه‌ڵك. باو یان ئاستی بژێو ی ی حوكم ی ل ه فه‌لسه‌ف ه - 6هۆكاره سیاس���ییه‌كان :ك ه خۆ ی ده‌س���ه‌اڵتدار(حزبی، ی رژێم باودا دهبینێتهوه ،له‌گه‌ڵ جۆر ی www.palvoice.com/forums/showthread. ی ده‌ستتێوه‌ردان كۆمۆنیستی ،دیموكراس���ی ،هه‌روه‌ها ئاست 21389=php?t حكومه‌ت له‌كاروباری ئابووریدا. یو ی یاسا مه‌ده‌ن - 7هۆكاره یاس���اییه‌كان :ك ه س���ه‌رجه‌م قه‌زاییه‌كان دهگرێتهوه. 159
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینه‌و ه له‌بار‌ه ی فه‌رموود ه
و .سەالم عبدالکریم
ی نوێ‌وهاوچه‌رخ ی مێژوو ی زانكۆو قوتابی دكتۆرا له‌بوار مامۆستا
سه‌رنج: ی بهڕێ���ز ..ئ���هم نوس���ین ه بریتی��� ه له‌به‌ش���ێك خوێنه‌ران��� ی ی منهوهره بۆتوێژینه‌و‌ه ی مه‌دین ه ی ماڵپه‌ڕ له‌توێژینه‌وه‌یه‌ك��� ی ئاینی‌‌و ئیس�ل�امیانه‌و‌ه رۆژهه‌اڵتناس���یی ،ك��� ه به‌میتۆدێك��� ی رۆژهه‌اڵتناس���یی‌و رۆژهه‌اڵتناسان‌و توێژینه‌وه‌كانیان ده‌ربار‌ه ی ی ئیس�ل�امی‌‌و قورئ���ان‌و كولتور ی ئیس�ل�ام‌و مێژوو ده‌ربار‌ه ی زانستی‌‌و ی خستۆته‌ڕوو ،ئێم ه وه‌ك هه‌وڵێك ی زانیار ئیسالم ی توێژینه‌وه‌ك ه بۆسه‌ر ی ته‌واو وه‌ك ئه‌ركێك به‌پێویس���تمانزان ی ی پرس ی وه‌ربگێڕین ،چونك ه له‌بار‌ه ی وه‌ك خۆ ی كورد زمان ی ئیسالمی‌‌و رۆژهه‌اڵتناسیی له‌هیچ روانگه‌یه‌كه‌وه ،ن ه له‌ڕوانگ ه ی دیدو تێڕوانین‌و نوسین ی زانستی‌‌و عه‌لمان ئاینی‌‌و ن ه له‌ڕوانگ ه ی كوردی���دا كه‌مه‌‌و بوونیه‌‌و ی له‌كتێبخان ه به‌مانا زانس���تیه‌ك ه ی ده‌ست تێناپه‌ڕێت، ته‌نانه‌ت وه‌رگێڕانیش له‌وباره‌و‌ه له‌په‌نج ه ی رۆژهه‌اڵتناسیی ی دیارد‌ه ی كوردی ی من گرنگ ه روناكبیر به‌بڕوا له‌هه‌موو بوارو ئاسته‌كان هه‌م بخوێنێته‌وه‌‌و شیبكاته‌وه ،هه‌م ی وه‌رگێڕانیش به‌رهه‌م بهێنێ���ت ،چونك ه ئه‌م بابه‌ت ه پرۆس��� ه ی ی به‌مێژوو كولتور ی پته‌و‌و هه‌ستیار ی په‌یوه‌ند ی ئهوه سه‌ره‌ڕا نه‌ته‌وه‌كه‌مانه‌و‌ه له‌رابرود‌و ئێس���تادا ههبووهو هه‌یه ،هاوكات
ی كوردستان ده‌خوێنرێت، ی زانستیش���هو له‌زانكۆكان ماده‌یه‌ك ی ی له‌به‌رده‌س���ت ی كورد ی ئه‌وتۆ به‌زمان له‌كاتێكدا س���ه‌رچاو‌ه ی كورددا نی���ه ،به‌رهه‌حاڵ ل���هو ڕوانگه‌و‌ه ئێم ه خوێندكاران��� ی خوێنه‌واران‌و ی ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ه پێشكه‌ش به‌پێویس���تمانزان ی ئیسالمی‌‌و ی كورد بكه‌ین ،ك ه س���ه‌ر به‌قوتابخان ه خوێندكاران ی رۆژهه‌اڵتناس���یی ،ههرچهنده ی پرس��� ئاینی ه بۆخوێندنه‌و‌ه ی تون���د ده‌كه‌ین ،به‌اڵم له‌هه‌ندێ ش���وێندا هه‌س���ت به‌زمانێك ی رێگه‌م���ان به‌خۆمان نهداوه ی زانس���ت ئێم ه وه‌ك ئه‌مانه‌تێك ی كه‌سیتر لهم قوتابخانهو ی ئهوه ده‌س���تكاری بكه‌ین ،به‌هیوا ی ی كتێبخان ه له‌قوتابخانه‌كانیتریش زانیاری‌‌و مه‌عریف ه پێشكه‌ش ی ی پرۆس ه ی بكات ،ئیتر چ به‌نوسین بێت یاخود له‌رێگ ه كورد ی توێژینه‌وه‌ك ه وه‌رگێڕانه‌وه .پێویست ه ئه‌وه‌ش بوترێ ،كه‌خود ی ی یه‌كه‌م ئه‌مه‌ی��� ه كه‌ده‌ربار‌ه له‌دوو به‌ش پێكهاتوه ،به‌ش��� ی ی فه‌رموده‌وه ،به‌ش��� رۆژهه‌اڵتناس���یی‌و توێژینه‌وه‌ی ه له‌بار‌ه ی ده‌كه‌ینه‌وه ،تایبه‌ت ه ی داهاتودا باڵو دووه‌م ،ك��� ه له‌ژماره‌كان به‌رۆژهه‌اڵتناسی‌و توێژینهوه له‌سه‌ر قورئانی پیرۆز) .وه‌رگێڕ پێشه‌كی: رۆژهه‌اڵتناس���ان تیره‌كانی���ان یاخ���ود تی���ری توێژین���ه‌وه‌و
160
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده ره‌خنه‌كانیان ئاراسته‌ی سوننه‌تی پاكی په‌یامبه‌رێتی كردووه‌و بردۆت ه به‌ر ده‌ستكاریكردنی فهرموده ،هه‌روه‌ك په‌ره‌سه‌ندنی تیایدا تان ه له‌به‌ڵگه‌و له‌كۆششی زانا مسوڵمانه‌كان له‌پێشینی بارودۆخ���ی كۆمه‌اڵیه‌تی و هاتن ه ناوه‌وه‌ی رۆش���نبیریی تر بۆ ئه‌م ئوممه‌ت ه له‌پاراس���تنی فه‌رم���وده‌و تۆماركردنی ده‌ده‌ن .نێو ژیانی مس���وڵمانان ،وه‌ك كاریگه‌ریی فارس و رۆمه‌كان و گهوره رۆژهه‌اڵتناسانی نمونه‌ی وه‌كو رۆژهه‌اڵتناسی جوله‌كه‌ی رۆش���نبیریی یۆنانی و مه‌سیحی و جوله‌ك ه سه‌ری كێشاو‌ه بۆ مه‌جه‌ری ئیگناس���یۆ گوڵدس���یهرو جۆزیف شاخت و جیمس هاتنه ناوه‌وه‌ی زۆر له‌بیروڕا بۆ نێو فه‌رموده‌ی په‌یامبه‌ر. رۆبس���ۆن و جگ ه له‌وانیش س���ه‌ركردایه‌تی ئه‌م تان ه گه‌وره‌ی ه هه‌روه‌ها رۆژهه‌اڵتناس���ان ئه‌وه‌ش ده‌ڵێن ك ه ده‌ستكاریكردنی له‌فه‌رموده‌ی پیرۆز ده‌كه‌ن. فه‌رم���وده كاریگه‌ر بووه به‌په‌ره‌س���ه‌ندنی ژیان و پێویس���تی نوسینه‌وه‌و تۆماركردنی فهرموده(سوننه‌ت): مسوڵمانان بۆ به‌رنامه‌گه‌لێك ك ه رووبه‌ڕووی ئهو په‌ره‌سه‌ندنان ه دیارترین���ی ئهو تانان���هی لهم بواره‌دا ده‌درێ���ت ،ئهوهی ه ك ه ببنهوه ،بۆی ه په‌نایان بردۆت ه به‌ر ده‌س���تكاریكردنی فهرموده، رۆژهه‌اڵتناسان له‌ته‌نیش���تی ئهو رایه‌و‌ه وه‌ستاون ك ه ده‌ڵێت هه‌روه‌ها دیسان ئه‌وه‌ش ده‌ڵێن ك ه فه‌رموده‌ی پیرۆز به‌ڵگه‌ی فه‌رموده‌و س���وننه‌تی پێغه‌مب���ه‌ر (صلی الله علی ه وس���لم) ته‌واوی نهبووه له‌سه‌ره‌تای دهوڵهتی ئیسالمیهوه ،به‌شێوه‌یه‌ك به‌هیچ جۆرێك نه‌نوس���راوه‌ته‌وه‌و تۆمارنه‌كراوه ،به‌ڵگه‌ش���یان ك ه مسوڵمانان پشتیان به‌قورئانی پیرۆز بهستووه ،به‌اڵم ئهو له‌مه‌دا ئهوهی ه ك ه هه‌ندێ فهرموده رێگه‌یداو‌ه به‌نووس���ینهوهو په‌ره‌سه‌ندنان ه وایان لێكردن ك ه په‌نا بۆ فهرموده ببه‌ن ،بۆی ه تۆماركردن��� ی فهرموده ،له‌هه‌مان كاتدا هه‌ندێك فه‌رموده‌ی تر لهم كاته‌شدا ئه‌گه‌ر گێڕانه‌وه‌ی فه‌رموده‌یه‌كیان بۆ ئهو بواره‌ی دژی ئه‌م نوسینه‌و‌ه ده‌وه‌س���تێتهوه ،بۆی ه زانایانی مسوڵمان خۆیان ده‌یانویس���ت نه‌دۆزیایه‌ته‌و‌ه ئه‌وا هه‌ڵده‌ستان به‌دانان گه‌یشتونه‌ت ه ئهوهی ك ه رێگری كردن له‌نوسینه‌وه‌ی فهرموده و ده‌ستكاریكردنی فه‌رموده‌كه .هه‌ندێ له‌رۆژهه‌اڵتناسان ئه‌م له‌سه‌ره‌تاكانی بانگه‌وازی ئیسالمیدا بووه بۆ ئهوهی فهرموده دان���ان و ده‌س���تكاریكردنه‌ی فه‌رم���وده زۆربه‌ی كات بۆ زانایانی تێك���ه‌ڵ به‌قورئانی پیرۆز نه‌بێ���ت ،هه‌روه‌ها ئامانجه تاكه كه‌سیه‌كان دهگێڕنهوه. ده‌توانی���ن وه‌اڵم���ی ئ���هم قس���انه‌ی رێگه‌دان به‌نوسینه‌و‌ه س���ه‌ركه‌وتوتره‌و مسوڵمان گه‌یشتونه‌ت ه زۆر ه���اوه‌ڵ ل���هم رووهوه ب���ه‌دی رۆژهه‌اڵتناس���ان ل���ه‌دوو رووهوه ده‌كرێ���ت ك ه هه‌س���تاوه به‌كاری ئ���هوهی ك��� ه رێگ���ری ك���ردن بدهینهوه: ه له‌سه‌ره‌تاكانی -1رونكردنه‌وه‌ی كۆشش���ی زانا نوس���ینهوهو ژماره‌یه‌ك په‌ڕاوو له‌نوسینه‌وه‌ی فه‌رمود مس���وڵمانه‌كان بۆ پاراستنی كتێبی���ش دۆزراوه‌ت���هوه ك ه بانگه‌وازی ئیس�ل�امیدا بووه ب���ۆ ئهوهی ژماره‌یه‌كی گهوره فه‌رموده‌ی فه‌رموده‌ی په‌یامبه‌ر. فه‌رمود له‌خۆگرتووه. هه‌ن���دێ ه تێكه‌ڵ به‌قورئان���ی پیرۆز نه‌بێت-2 ،باس���كردنی ه سه‌ركه‌وتوتره‌و توێژین���هوهی ن���وێ ب���ۆ رۆژهه‌اڵتناس���ان هۆكارێكی هه‌روه‌ها رێگه‌دان به‌نوسینه‌و تریان زیاد كردووه بۆ ونبوونی وه‌اڵمدان���هوهی گومان���ی ه ك كرێت ه د دی ه ب ه و ه روو م ه ل��� ڵ ه هاو زۆر فه‌رم���وده یان ده‌س���تكاری رۆژهه‌اڵتناس���ان له‌سه‌رده‌می كردن���ی فه‌رم���وده یاخ���ود هه‌ستاو ه به‌كاری نوسینه‌وه‌و ژماره‌یه‌ك نوێدا. ه به‌اڵم كۆششی زانایانی فهرموده ساخته‌كردنی ،ئه‌ویش ئهوه ك ه پ���ه‌ڕاوو كتێبی���ش دۆزراوه‌ته‌و‌ه ك ده‌ڵێن ملمالنێی سیاس���ی له‌نێوان بۆ پارێزگاری فه‌رموده‌كانی پێغه‌مبه‌ر گروپه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا به‌شێوه‌یه‌ك بووه ژماره‌یه‌كی گهوره فه‌رموده‌ی (صلی الله علی ه وس���لم) له‌كتێبه‌كانی له‌خۆگرتووه ك ه هه‌ندێ گروپ -ههرچهنده رۆژهه‌اڵتناسان زانستی فه‌رموده‌دا هاتووه‌و باسكراوه ،بۆی ه ده‌ڵێن هه‌موو گروپه‌كان ئه‌وه‌یان كردووه-و په‌نایان لێرهدا ئهوهنده به‌س ه ك ه ناوی ئهو زانستان ه بهێنین 161
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده ك ه زانایانی ئه‌م ئوممه‌ت ه تایبه‌ت به‌فه‌رموده‌ی پیرۆز دایانناوه، له‌وان ه زانس���تی زاراوهی فهرموده ،زانس���تی پیاوان ،جه‌رح و ته‌عدیل ،زانس���تی گرفتی فهرموده ،هۆكاری هاتنی فهرموده، هه‌ڵوه‌شێنه‌ره‌وه‌و هه‌ڵوه‌شێنراو‌ه له‌فه‌رموده‌ی پیرۆزداو جگ ه له‌وانیش ئهو زانستان ه ك ه له‌كتێبخانه‌كانماندا به‌به‌رگی قه‌به‌و گهوره بوونیان هه‌یه ،به‌ڵگه‌یه‌كی روون و ئاش���كرای ه له‌س���ه‌ر كۆششی نایاب و سه‌رسوڕهێنه‌ر‌ه ك ه مسوڵمانان به‌خه‌رجیان داوه بۆ پارێزگاریكردن له‌فه‌رموده‌ی پیرۆز. به‌اڵم مه‌سه‌له‌ی له‌به‌ركردنی ئهو ماوه درێژه ،ئه‌وا له‌و باره‌و‌ه نازناوی ش���اژنی له‌به‌ركردن به(عه‌ره‌ب) دراوه ،به‌شێوه‌یه‌ك به‌هه‌زاره‌ها دێڕ‌ه هۆنراوه‌یان له‌به‌ر ده‌كرد له‌گه‌ڵ له‌به‌ركردنی
ره‌چه‌ڵه‌ك ،رۆژانی خۆیان و مێژووه‌كانیان ،ئه‌م شاژن ه له‌گه‌ڵ به‌كارهێن���ان و راهێناندا به‌هێز ده‌ب���وو ،له‌به‌رئه‌وه‌ی عه‌ره‌ب نه‌ته‌وه‌یه‌ك بوون ك ه زۆربه‌یان نه‌خوێنده‌وار بوون ،بۆی ه په‌نایان ی له‌بواری فهرموده ب���ۆ له‌به‌ركردن ده‌برد ،مێژوو ئ���هم كاره به‌ش���ێوه‌یه‌كی تایبه‌ت و تا رۆژگاری ئه‌مڕۆ س���هلماندووه ،بۆ نموون��� ه ژماره‌ی ئهو مه‌س���یحیانه‌ی كتێب���ی پیرۆزی خۆیان (ئینجیل)ی���ان له‌به‌رك���ردووه له‌به‌رامبه‌ر ئ���هو ژمار‌ه زۆره‌ی مس���وڵماناندا چهنده ،ك ه قورئانی پیرۆزو فه‌رموده‌ی پیرۆزی په‌یامبه‌ر (صلی الله علیه وسلم )یان لهبهركردووه. به‌اڵم له‌رابردوودا زانای فهرموده ك ه نازناوی له‌به‌ركه‌ر (حافظ)
ی به‌ده‌ستهێنا ك ه زۆر بوو ژماره‌یان ،ئه‌وا له‌رێگه‌ی سه‌نه‌دی فه‌رموده‌كانه‌و‌ه به‌هه‌زاره‌های له‌به‌ر ده‌كرد ،ئه‌گه‌ر بگه‌ڕێینه‌و‌ه بۆ ئهو تاقیكردنه‌وان���هی ك ه هه‌ندێ زانای فهرموده ده‌چوون ه نێویه‌و‌ه له‌مه‌س���ه‌له‌ی له‌به‌ركردندا ،ئه‌وا س���ه‌رمان له‌و توانا مه‌زن ه س���وڕده‌مێنێ ،بۆ نموون ه سه‌د فه‌رموده‌یان به‌سه‌نه‌دی هه‌ڵگێڕاو‌ه به‌س���ه‌ر ئیمامی بوخاری (صلی الله علی ه وسلم)دا خوێندۆته‌وه ،توانیویه‌تی هه‌ر فه‌رموده‌یه‌ك بۆ س���ه‌نه‌ده‌كه‌ی خۆی بگێڕێته‌وه ،هه‌روه‌ها دهگێڕنهوه پێشه‌وا ئه‌حمه‌دی كوڕی حه‌نب���هل كوڕه‌كه‌ی وا لێكردوو‌ه ك ه فهرموده هه‌ڵبه‌س���تراوو دانراوه‌كان له‌به‌ر بكات ،پاش���ان پێی فه‌رموو‌ه ئێستا ده‌ست بكه به‌له‌به‌ركردنی فهرموده راسته‌كان. ه���ه‌ر به‌نیس���به‌ت ئ���هم توانا مه‌زنه‌و‌ه له‌ب���واری له‌به‌ركردندا مه‌س���ه‌له‌یه‌كی تر هه‌ی ه ئه‌ویش بریتیه‌له‌په‌یوه‌سته‌گی مسوڵمانان به‌ئایینه‌كه‌یان و خۆشه‌ویستیان بۆ فه‌رموده‌كان���ی پێغه‌مبه‌ری خودا (صلی الله علی ه وسلم)، به‌ڵگه‌ش له‌سه‌ر ئه‌م ه ئهوهی ه ك ه زۆرێك له‌زانایانی بواری فهرموده ته‌مه‌نی خۆی���ان له‌توێژینه‌وه‌ی فه‌رموده‌و گه‌شتكردن له‌فێربوونی فه‌رموده‌دا به‌خش���یوه ،هه‌ندێ له‌رۆژهه‌اڵتناسانیش دانیان به‌و كۆشش���ه‌دا ناوه ،ئیتر چۆن مس���وڵمانان له‌سه‌ر فه‌رموده‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علی ه وسلم) وسلم) سورنابن! ك ه بریتی ه له‌بنه‌چه‌ی دووه‌م له‌بنه‌ماو بنه‌چه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسالمی ،ك ه فه‌رموده‌ش بۆ خۆی بریتی ه له‌وته‌ی پێغه‌مبه‌ر(صلی الله علی ه وسلم). هه‌روه‌ها ئهو بانگه‌ش���ه‌یه‌ی ك ه ده‌ڵێن مه‌سه‌له‌ی په‌ره‌سه‌ندن و پێش���كه‌وتنی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی له‌ده‌وڵه‌تی ئیسالمیدا بووه به‌هۆی ئهوهی ك ه مس���وڵمانان ئاتاجی���ان به‌فه‌رمود‌ه ببێت، بۆی ه مس���وڵمانان ده‌س���تیان كردووه به‌گه‌ڕان به‌دوای دانانی به‌رنام ه له‌قورئانی پیرۆزدا ئه‌گه‌ر نه‌یاندۆزیبێته‌وه ،ئه‌وا به‌دوای
162
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده فه‌رموده‌دا گه‌ڕاون ،ئه‌گه‌ر فه‌رموده‌یان ده‌ست نه‌كه‌وتبێت ،ئه‌وا خۆیان دایانناوه ،ئه‌مه‌ش ئه‌وپه‌ڕی پڕوپوچی رۆژهه‌اڵتناسانه، چونك ه هه‌میش ه فهرموده هه‌ربووه ،راستی و رێكیش له‌گه‌ڕان ب���ه‌دوای به‌ڵگه‌ی ئه‌حكامه‌كاندا ،ئ���ه‌وا به‌گوێره‌ی رێكی بووه له‌بایه‌خی ئهو به‌ڵگانه‌دا ،بۆی ه ئه‌گه‌ر فهرموده نه‌بووبێت ،ئه‌وا ئهو فه‌رموده‌یه‌مان نه‌ده‌زانی ك ه دهفهرموێت(:عليكم بكتاب اهلل وس���نتي ،اليزيغ عنهما إال هالك) ،له‌فه‌رموده‌یه‌كی تردا هاتووه: (عليكم بس���نتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين من بعد عضوا عليها بالنواج���ذ) .ئهو پڕوپاگه‌ندانه‌ی تری رۆژهه‌اڵتناس���ان لهبارهی فه‌رموده‌ی پیرۆزه‌و‌ه ئهوهی ك ه ده‌ڵێن زانایانی بواری فهرموده زیاتر بایه‌خیان به‌س���ه‌نه‌د (وات ه گێ���ڕه‌ره‌وه)ی فه‌رموده‌ك ه داوه ،تاوه‌ك���و ده‌ق���ی فه‌رموده‌كه ،ئه‌وه‌ش���یان زیادكردوو‌ه له‌مه‌دا ،ك ه كارێكی ئاس���ان ه بۆ هه‌ركه‌سێك سه‌نه‌دێك بهێنێ ك ه خۆی ئاره‌زوو خواس���تی لێیه‌تی‌و هه‌ر قسه‌یه‌كی پێ باش بێ���ت و ئاره‌زووی لـێ بێت بی���كات و دواتر وه‌ك فه‌رموده‌ی په‌یامبه‌ر ئه‌ژمار بكرێت .بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پڕوپاگه‌نده‌یه‌ی رۆژهه‌اڵتناسان (ساسی سالم ئه‌لحاج) ده‌ڵێت(:له‌چركه‌ساتی یه‌كه‌م���هوه گوای ه توێژه‌ر بایه‌خی به‌س���ه‌نه‌دی فهرموده داوه زیاتر له‌وه‌ی بایه‌خ به‌ده‌قه‌كه‌ی بدات ،به‌اڵم راستی پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌یه) ئهوان كاتێك فه‌رموده‌كانیان بۆ (صحیح و حس���نه) دابه‌ش���كردووه ئه‌وا له‌راس���تیدا پێكهوه دهربارهی س���ه‌نه‌دو ده‌قی دواون ،یان دهربارهی سه‌نه‌د به‌بێ ده‌ق دواون ،یاخود دهربارهی ده‌ق به‌س���ه‌نه‌د .الی قس���هی زانایانیش دهربارهی فه‌رموده‌ی نه‌خۆش���یدار یان هۆدار ،ئه‌وا ئهوان شیكردنه‌وه‌و نه‌خۆش���یداریه‌كه‌ی ده‌قه‌كه‌یان پشتگوێ و النه‌بردووه ،به‌ڵكو وتویان���ه :نابێت بڕیاری راس���تی فه‌رموده‌یه‌ك بدرێت ،ماده‌م نه‌خۆشی و كێشه‌یه‌ك له‌ده‌قه‌كه‌یدا هه‌یه ،به‌ڵگه‌ی زۆریشمان له‌سه‌ر ئهوه هێناوه‌ته‌وه)).
دیارده‌ی رۆژهه‌اڵتناسی:
رۆژهه‌اڵتناس���ان و فیقه :رۆژهه‌اڵتناس���ان توێژینه‌وه‌ی فیقهی ئیس�ل�امیان به‌ئامانجی ناسینی ژیانی مس���وڵمانان كردووه، مه‌عریفه‌یه‌كی قوڵ ،چونك ه فیقهـ ئاراس���ته‌ی ژیانی مسوڵمان ده‌كات و له‌وردترین باس و خ���واس ده‌دوێ ،له‌هه‌موو چرك ه ی ژیان ،له‌ماوه‌ی له‌دایك بوون یان پێشترو تا دوای س���اتێك
مردنیشی. هه‌ندێ له‌توێژه‌رانی مسوڵمان ده‌ركه‌وتن و هه‌ستان به‌پشكنین له‌نوس���راوو كتێبه‌كانی رۆژهه‌اڵتناس���انداو تیای���دا ئه‌وه‌یان الروونبوویه‌و‌ه ك ه هه‌ڵه‌ی میتۆدی و هه‌ڵه‌ی شێواندنی ئه‌نقه‌ست یان به‌دحاڵیبوون به‌دی ده‌كرێت ،له‌وانه‌ش (د.عه‌بدولحه‌میدی مته‌وه‌ل���ی) ك ه توێژینه‌وه‌ی���ه‌ك یان زیات���ری ئاماده‌كردووه‌و وه‌اڵمی زۆر پڕوپاگه‌نده‌و تۆمه‌تی رۆژهه‌اڵتناس���انی داوهتهوه له‌وان ه توێژینه‌وه‌یه‌كیه‌تی به‌ناونیشانی(شه‌ریعه‌تی ئیسالمی و هه‌ڵوێستی زاناو رۆژهه‌اڵتناسه‌كان). لێره‌و‌ه دیارترینی ئهو خااڵنهی باسیكردوو‌ه لهم توێژینه‌وه‌یه‌دا ده‌خه‌ین ه روو: د .عه‌بدولحه‌می���د پێ���ی له‌س���ه‌ر دوو هه‌ڵوێس���تی گرن���گ له‌هه‌ڵوێس���ته‌كانی ره‌خنه‌گرتن یان تۆمه‌تباركردن له‌به‌رامبه‌ر شه‌ریعه‌تی ئیسالمیدا گرتووه ئه‌وانیش: -1تۆمه‌تباركردنی ش���ه‌ریعه‌تی ئیس�ل�امی به‌راوه‌س���تاویی و مردووی���ی ،وات ه ره‌چاونه‌كردنی پێداویس���تیه‌كانی بارودۆخی ژینگه یان به‌رژه‌وه‌ندی گشتی. -2كاریگه‌ر بوونی شه‌ریعه‌تی ئیسالمی به‌یاسای رۆمانی. د .عه‌بدولحه‌مید به‌به‌ڵگه‌ی قه‌ناعه‌ت پێكه‌ر دووری شه‌ریعه‌تی ئیس�ل�امی له‌راوه‌ستاوی روونكردۆته‌وه ،جه‌ختیشی كردۆتهوه ل���هوهی دوورترین ش���ه‌ریعه‌ت ه له‌راوه‌س���تاوییه‌وه‌‌و زۆرترین نه‌رمی و شایس���ته‌یی بۆ گونج���ان و خۆگونجان هه‌یه ،ئه‌گه‌ر راوه‌ستاویی یان كه‌موكورتیه‌كیش له‌نه‌رمیدا هه‌بووبێت ،ئه‌وا كارێك ه ده‌كرێ هه‌ندێ له‌زانایانی مس���وڵمانی پێ به‌رپرسیار بكرێ���ت ،هه‌روه‌ه���ا ده‌ڵێت((:تۆمه‌تباركردن���ی ش���ه‌ریعه‌ت به‌هه‌ڵه‌ی گروپێ���ك له‌پیاوانی ،وه‌ك���و تۆمه‌تباركردنی ئایین به‌هه‌ڵه‌ی گروپێك له‌پیاوانی ،بریتی ه له‌و نه‌ریته‌ی ك ه چه‌ندین ساڵه لهبارهی زانا رۆژهه‌اڵتناسه‌كانه‌و‌ه زانیومه.)).. د .عه‌بدولحه‌می���د له‌وه‌اڵمدان���هوهی رۆژهه‌اڵتناس���ان درێژه‌ی پێده‌دات و له‌س���ه‌ر ئه‌م دوو تۆمه‌ت��� ه ده‌بێژێ :چۆن ده‌كرێ له‌قورئانی پیرۆزدا ئایه‌تی ئه‌حكامی تێدا بێت یاخود بهشێوهی گشتی به‌بێ ئهوهی بایه‌خی به‌پارچه‌و به‌ش نه‌دابێت .هه‌ندێ ئایه‌تیشی باسكردووه ك ه زۆر به‌روونی داوای مرونه‌ت ونه‌رمی ده‌كه‌ن ،لهوانهی وته‌ی خوای گهوره«(وما أرس���لناك إال رحمة
163
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده للعالمين) األنبياء.107/
كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ژێركه‌وتوو هه‌یه.
رۆژهه‌اڵتناسی و ژیاننامه‌ی پێغه‌مبه‌رایه‌تی:
(وما جعل عليكم في الدين من حرج) الحج.78/
(يريد اهلل بكم اليسر وال يريد بكم العسر) البقرة.185 / مێژووی نهتهوهی ئیسالمی به‌ژیاننامه‌ی پیرۆزی پێغه‌مبه‌رایه‌تی هه‌روه‌ها مێژووی ته‌شریعی ئیسالمی راستیی نه‌رمی گهوره ی ده‌س���ت پێده‌كات .ئه‌وه‌ش بریتی ه له‌یه‌ك���هم جێبه‌جێكردنی له‌یاس���ا دانانی ئیس�ل�امیدا روونكردۆته‌وه‌و گومانی تێدا نی ه كرده‌یی بیروباوه‌ڕو به‌رنامه‌و ئاكارو رهوشتی ئایینی ئیسالم، هه‌ن���دێ مه‌س���ه‌له‌ی جێگیر هه‌م ش���ه‌رعزان و ه���هم مرۆڤی بۆی ه پێویس���ت ه مسوڵمانان ش���انازی به‌ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر‌ه مسوڵمانیش ناتوانێ تێیپه‌ڕێنێت ،به‌اڵم مه‌سه‌له‌ی گۆڕاوه‌كان به‌ڕێزه‌كه‌یان���هوه بك���هن (صلی الله علی ه وس���لم) ،ئه‌وانیش زۆرن و بواری قسه تێداكردنی هه‌یه. ئه‌مه‌یان كردووه‌و ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌رێكی نێردراو یان پادشا به‌نیسبه‌ت پڕوپاگه‌نده‌و تۆمه‌تی دووهمهوه ك ه رۆژهه‌اڵتناسان یاخود گه‌وره‌ی هۆزێكیان نه‌نوسیوه‌ته‌وه .هه‌روه‌ك ژیاننامه‌ی ده‌ڵێن(:شه‌ریعه‌تی ئیسالمی به‌یاسای رۆمانی كاریگه‌ر بووه) ،كه‌س���ێكی هه‌ڵبژێردراوی���ان نوس���یوه‌ته‌وه ،بۆی��� ه زۆربه‌ی ئ���ه‌وا د .عه‌بدولحه‌مید له‌چه‌ند الیه‌نێكه‌و‌ه وه‌اڵمی داونهتهوه ،رووداوكانی نێ���و ژیاننامه‌ی په‌یامب���ه‌ر له‌په‌ڕاوه‌كانی بواری له‌وانه‌ش: فه‌رموده‌دا ده‌دۆزیته‌وه ،جگ ه له‌مه‌ش قورئانی پیرۆز زۆر له‌و -1ئه‌گه‌ر له‌نێوان ش���ه‌ریعه‌تی ئیس�ل�امی و یاس���ای رۆمانیدا رووداوانه‌ی نێو ژیاننام���هی په‌یامبه‌ری به‌ورده‌كاری هێناوه‌و لێكچونێ���ك بین���را ،ئه‌وا ئه‌م��� ه به‌ڵگ ه نی ه له‌س���ه‌ر كاریگه‌ر باسكردووه ،ئه‌م ه سه‌ره‌ڕای هه‌ندێ ئاماژ‌ه به‌دۆخی ده‌روونی بوون،به‌ڵكو به‌ڵگه‌ی ه له‌س���ه‌ر ئهوهی زۆرێ���ك له‌و دۆخانه‌ی په‌یامبه‌ر (صلی الله علی ه وس���لم) ،ك ه هیچ یه‌كێك ناتوانێت نێو ئه‌م دوو كۆمه‌ڵگه‌ی ه ك ه ئه‌م دوو سیس���تمه‌یان زانیاری پێی هه‌بێت ،جگ ه له‌خوای گهوره ك ه نهێنی به‌سه‌ردا جێبه‌جێ ده‌كرێت له‌رووی ئاست و شاراوه‌كان ده‌زانێت ،باسكردووه. له‌به‌رئه‌وه‌ی و مه‌ده‌نیه‌ته‌وه له‌یه‌ك ده‌چن. كاتێ���ك مه‌س���یحیه‌كان بایه‌خیان عه‌ره‌ب نه‌ته‌وه‌یه‌ك بوون ك ه -2هه‌ندێ له‌رۆژهه‌اڵتناس���ان به‌ئیسالم دا ،یه‌كه‌م كارێك ك ه ده‌ڵێ���ن ئ���هم كاریگه‌ریی ه زۆربه‌یان نه‌خوێنده‌وار بوون ،بۆی ه په‌نایان دوای وه‌رگێڕان���ی ماناكانی رووی���داوه له‌به‌رئه‌وه‌ی بۆ له‌به‌ركردن ده‌برد ،مێژوو ئه‌م كاره ی له‌بواری قورئان���ی پی���رۆز پێی كۆمه‌ڵگ���هی رۆمان���ی فهرموده به‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت و تا رۆژگاری ئه‌مڕۆ هه‌س���تان ،بریت���ی بوو له‌نوسینه‌وه‌ی ژیاننامه‌ی زۆر پێش���كه‌وتو راقی س���هلماندووه ،بۆ نموون ه ژماره‌ی ئهو مه‌سیحیانه‌ی بووه ،بۆی��� ه بێگومان په‌یامب���ه‌ر (صلی الله شارس���تانیه‌ت ه نزمه‌ك ه كتێبی پیرۆزی خۆی���ان (ئینجیل)یان لهبهركردووه علی ه وسلم) ،بۆی ه زۆر (مه‌به‌س���ت پێ���ی له‌به‌رامبه‌ر ئهو ژمار‌ه زۆره‌ی مسوڵماناندا چهنده ،نوسراوو په‌ڕاو ده‌ركه‌وتن ه قورئان���ی پیرۆزو فه‌رم���وده‌ی پیرۆزی و زۆربه‌یان له‌س���ه‌ره‌تاو‌ه شارستانیه‌تی ئیسالمیه -ك وه‌رگێڕ) پێی كاریگه‌ر بووه، مه‌به‌س���ت ب���ێ ئه‌ده‌ب���ی و . ه ركردوو ه ب ه ل خ)یان (د. ر ه یامب ه پ وه‌اڵمی ئه‌م قس���ه‌یه‌ش ئهوهی ه پڕوپوچ���ی ب���وو ك��� ه ناتوانین كه‌یه‌كه‌م -فیهی ئیس�ل�امی كاریگه‌ری لێرهدا پێنوسه‌كه‌مان بینوسێت ،بۆی ه روونی له‌سه‌ر ئهو یاسایان ه داناوه ك ه له‌یاسای هه‌ندێ له‌رۆژهه‌اڵتناس��� ه هاوچه‌رخه‌كان هاتن و رۆمانیه‌و‌ه وه‌رگیراون ،دووه‌م -مس���وڵمانان نه‌ته‌وه‌یه‌كی زاڵ ره‌خنه‌یان لهوانهی پێش خۆیان گرت ،له‌وانه‌ش رۆژهه‌اڵتناس و س���ه‌ركه‌وتوو بوون (ل���ه‌رووی رووبه‌ڕوبوونه‌وه‌و ملمالنێوه( -ریچارد سازرن) له‌كتێبه‌كه‌یدا به‌ناونیشانی (وێنه‌ی ئیسالم وه‌رگێڕ) ،بۆی ه به‌گوێره‌ی رێساكه‌ی ئیبن خه‌لدون سه‌ركه‌وتوو له‌سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا) ،هه‌روه‌ها كتێبی (ئیسالم ورۆژئاوا)
164
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده ی نۆرمان دانیال. نووس���ینه‌وه‌ی ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر له‌الیه‌ن رۆژهه‌اڵتناسانه‌و‌ه له‌سێ تهوهرهوه باسكراوه: -1كه‌سایه‌تی و رهوشتی په‌یامبه‌ر. -2رووداوه‌كان���ی ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر له‌هه‌ردوو س���ه‌رده‌می مه‌كه‌و مه‌دینه. -3راڤه‌ی رووداوه‌كانی ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر. له‌و سێ تهوهرهوه هه‌ڵه‌ی میتۆدی له‌نوسراو‌ه رۆژهه‌اڵتیه‌كاندا زۆر بووه ،زۆرێك له‌زانا نامس���وڵمان ه هاوچه‌رخه‌كان به‌ره‌خن ه باس���یان له‌نوس���راوه رۆژهه‌اڵتناس���یه‌كان كردووه ،ده‌توانین كۆی هه‌ڵه‌ی رۆژهه‌اڵتناس���هكان به‌م جۆره كورت بكهینهوه: گومانك���ردن له‌رووداوه‌كان���ی ژیاننام���هی په‌یامبه‌رێتی به‌بێ به‌ڵگه .بۆی ه هه‌ڵوێس���ته‌كانی پێشوو وایكردوو‌ه رۆژهه‌اڵتناس ی هه‌ر پاشماو‌ه یان به‌ڵگه‌یه‌كدا ئه‌گه‌ر چی الواز بگه‌ڕێت به‌دوا یان هه‌ڵبه‌س���تراویش بێت بۆ پاڵپش���تیكردنی ،له‌گه‌ڵ بایه‌خ نه‌دان بهوهی ك ه زانایانی موسڵمانی بواری فهرموده لهبارهی رووداوه‌كانه‌و‌ه س���ه‌لماندوویانه ،ب���ه‌اڵم هه‌ڵه‌ی دووه‌م بریتی ه له‌هه‌وڵدان بۆ راڤه‌كردنی رووداوه‌كانی نێو ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر به‌گوێ���ره‌ی ئاره‌زووه‌كانی���ان ،یاخود به‌گوێره‌ی هه‌ڵوێس���ت ه خراپه‌كانی پێش���وویانه‌وه ،هه‌ڵه‌ی سێیه‌میش نه‌فیكردنه‌وه‌ی چۆنێت���ی رووداوه‌كانی نێو ژیاننام���هی پێغه‌مبه‌رایه‌تی به‌بێ به‌ڵگه یاخود به‌رچاو روونی. له‌ناو‌ه به‌ناوبانگه‌كانی نێو جیهانی رۆژهه‌اڵتناسی (گوستاڤ فی���ل) ك��� ه پ���ه‌ڕاوی (محه‌م���ه‌د و ژیانی) س���اڵی 1843و رۆژهه‌اڵتناس (ئه‌لیوس سبرنجر) ساڵی ،1861له‌گه‌ڵ تیۆدۆر نۆڵدكه‌ی رۆژهه‌اڵتناس���ی ئه‌ڵمانی ك ه له‌ب���واری توێژینه‌وه‌ی قورئانی پی���رۆزدا تایبه‌تمه‌ندێتی وه‌رگرتووه‌و له‌ش���وێنێكدا ده‌بێژێ((:پێغه‌مبه‌ر محه‌مه‌د توشی لێدانی توندی هه‌ڵچوون ب���ووه ،ك ه وایلێك���ردووه وا گومان به‌خۆی بب���ات ك ه له‌ژێر كاریگه‌ریی خواوه‌ندیدا بووه‌و وا گومانی به‌خۆشی بردووه ك ه سروش و نیگای پێده‌گات)) .هه‌روه‌ها رۆژهه‌اڵتناسی جوله‌ك ه (س���امۆیڵ مرگلیوس) له‌په‌ڕاوه‌كه‌یدا (محه‌مه‌د و ده‌ركه‌وتنی ئیس�ل�ام) له‌گه‌ڵ رۆژهه‌اڵتناس (ولیام م���ۆر) و (ماكدۆناڵد) و رۆژهه‌اڵتن���اس (هامڵت���ۆن جب) له‌كتێب���ی (محه‌مه‌دیزم)
ك ه جارێكی تر به‌ناونیش���انی (ئیس�ل�ام)هوه چاپیكردۆته‌وه، هه‌روه‌ه���ا رۆژهه‌اڵتن���اس (مونتگم���ری وات) له‌كتێبه‌كه‌یدا به‌ناونیش���انی (محه‌م���ه‌د له‌مه‌ك���هو محه‌م���ه‌د له‌مه‌دینه)و (محه‌مه‌د پیاوی ده‌وڵه‌ت) ،له‌گه‌ڵ (فیلیپ حتی) لوبنانی ك ه وتویه‌تی((:مس���وڵمانان ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ریان به‌و شێوه‌ی ه نوس���یوه ،ك ه خۆیان ویس���تویان ه ئهو ژیاننام��� ه بخه‌نه‌ڕوو، نه‌ك ئهوهی له‌واقیع و راس���تیدا چ���ۆن بووه ،له‌دامه‌زرێنه‌ری ئایینه‌كه‌یان داڕنیوه‌و سه‌روه‌ره‌ییه‌كانیان له‌ئاستی خۆی زیاتر م���ه‌زن و گهوره كردووه ،بۆ ئه‌وه‌ش وته‌یان دروس���تكردووه‌و كرداریان باسكردووه ،ك ه هی ئهو نهبووه)). بێگومان ده‌بێ باس���ی رۆژهه‌اڵتناس���ی زۆر ده‌مارگیر(هنری المان���س) بكرێ ،به‌ج���ۆرێ ژیانی بۆ تان���ه‌دان له‌ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر به‌خش���یوه‌و بووه‌ت ه به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ رۆژهه‌اڵتناسانی جگ��� ه له‌خۆی لهم رووهوه ،به‌ش���ێوه‌یه‌ك ده‌بێژن((:بڕوانن ه المان���س ،ئێم��� ه ن���ه‌وه‌ك ئهو ن��� ه چاره‌كێكی ئهو ش���تمان نه‌وتووه)) ،رۆژهه‌اڵتناس���ی فه‌ره‌نس���ی (مه‌كسیم رۆدنسۆن) له‌باره‌یه‌و‌ه وتویه‌تی((:هنری المانس پڕ بووه له‌رق و كینه‌ی تۆقێنه‌ر به‌رامبه‌ر ئیسالم و سه‌روه‌ریی ه ساخته‌كانی ،په‌یامبه‌ر فاس���قه‌و ،به‌رامبه‌ر عه‌ره‌بی بیابان ،ئه‌وانه‌ی ك ه له‌خه‌ماڵندنی ئه‌ودا ترسنۆك بوون و ...تاد).
رۆژهه‌اڵتناسیی و مێژووی ئیسالمی:
ه���ه‌روه‌ك چ���ۆن رۆژهه‌اڵتناس���ان له‌ب���اره‌ی ژیاننام���هی پێغه‌مبه‌رایه‌تیه‌و‌ه نوس���یویانه ،به‌هه‌مان شێوه‌ش دهربارهی مێژووی ئیسالمی له‌هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان تاوه‌كو كاتی ئێستا نوسیویانه ،زیاتریش سه‌رده‌می خه‌الفه‌تی راشیدینیان تایبه‌ت كردووه ب���ۆ زۆرێك له‌تۆمه‌ته‌كانی���ان ،له‌به‌رئه‌وه‌ی بیروڕایان وابووه ،ئه‌گ���ه‌ر هاتوو تانه‌دانیان له‌ژیاننامه‌ی په‌یامبه‌ر به‌س نه‌ب���وو ،ئه‌وا تانه‌ش له‌كه‌س���ایه‌تی هاوهاڵنی په‌یامبه‌ر بده‌ن، الش���یان وابووه ئه‌گ���ه‌ر بتوانن گومان له‌ئ���هو هاوه‌اڵنه‌ی ك ه ئیس�ل�امیان گواستۆتهوه بۆ س���ه‌رده‌مه‌كانی دواتر ،ئه‌وا ئه‌م ئایینه ده‌ڕوخێنن. هه‌ندێ له‌رۆژهه‌اڵتناس���ان باس له‌و‌ه ده‌ك���هن ك ه به‌ر له‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر (صلی الله علی ه وس���لم) به‌خ���ودای گهوره بگات، سیان له‌هاوه‌ڵه‌كانی پالنیان داناوه بۆ ئهوهی ده‌سه‌اڵت به‌سه‌ر
165
ذمارة ()2
زستانى 2011
رۆژهه‌اڵتناسی و توێژینهوه لهبارهی فهرمووده خۆیاندا دابه‌ش بكه‌ن و ببن ه میراتگری ،رۆژهه‌اڵتناسی ناودار (تۆماس ئه‌رنۆڵد) له‌په‌ڕاوه‌كه‌یدا به‌ناونیش���انی (جێنشینی- الخالفه) دهربارهی زۆر له‌مسوڵمانان دادپه‌روه‌ران ه نوسیویه‌تی، به‌نیسبه‌ت رۆژهه‌اڵتناسی ئیتاڵی(كایتانی) به‌شێوه‌یه‌ك په‌سنی داوهتهوه بهوهی ك ه له‌مه‌زنترینی مێژوو نووس ه هاوچه‌رخه‌كانه، كاتێكیش ئهو ده‌مارگیران ه دهربارهی وااڵكاری ئیسالمی دواون، هه‌وڵیانداو‌ه له‌پێگه‌ی مێ���ژووی ئه‌وروپی خۆیان و تێڕوانین ه ماددییه‌كانه‌و‌ه بۆ كاروباره‌كان راڤه‌ی بكه‌ن ،به‌جۆرێ وااڵكاری ئیسالمی له‌روانینی ئه‌واندا گه‌ڕان بووه به‌دوای ده‌ستكه‌وت و پله‌و پایه‌ی مادیدا ،هه‌روه‌ك رۆژهه‌اڵتناسێكی تر وا شرۆڤه‌ی وااڵكارییه‌كان ده‌كات بهوهی ك ه (دوایین ش���ه‌پۆلی كۆچوڕه‌و بووه له‌نیمچ ه دورگه‌ی عه‌ره‌بیه‌وه ،ك ه نمونه‌ی ئه‌م كۆچوڕه‌وان ه له‌پێش���تردا وا زانراوه‌و ناسراوه ك ه به‌روبوم و كه‌ره‌سته‌كانی ژیان كه‌م بوونه‌ته‌وه). رۆژهه‌اڵتناس ئهوه ناخات ه ئه‌ستۆی خۆی ك ه له‌توێژینه‌وه‌كه‌یدا به‌راس���تی ئهو پاڵنه‌رانه‌ی وای له‌مسوڵمانان كردووه وااڵكاری ئیس�ل�امی ئه‌نجام بده‌ن ،ك ه بریتی ه له‌باڵوكردنه‌وه‌ی په‌یامی ئیس�ل�ام ك��� ه داوای ئازادكردنی م���رۆڤ له‌به‌ندایه‌تی كردنی ئیمپراتۆریه‌ته‌كانی رابردوو ده‌كات ،به‌ڵكو رزگار بوون له‌هه‌موو جۆره‌كانی په‌رس���تش و كردنه‌وه‌ی رێگ ه له‌به‌رده‌م بانگه‌وازی خودای گ���هوره ،وااڵكاری خۆی م���ه‌ودای ره‌هه‌ندی زۆرینه‌ی مه‌زن له‌سوپای ئیسالمی لهبارهی چاوبڕین ه ده‌ستكه‌وته‌كان، ئهوه س���ه‌ربازێكی نێو سوپای ئیسالمی بووه ،ك ه ئاڵتوون و خشڵ و گه‌نجینه‌كانی كیسرای بۆ شاری مه‌دین ه ده‌گواسته‌وه‌و راده‌ستی ده‌س���ه‌اڵتدارانی دهوڵهتی ئیس�ل�امی ده‌كرد ،بۆی ه عومه‌ری كوڕی خه‌تتاب سه‌ری لهم ئه‌مانه‌ت پارێزیی ه سوڕماوه. (سه‌رباز‌ه مسوڵمانه‌كان به‌شه‌ودا راهیب و به‌رۆژدا سوارچاك بوون) ،هه‌روه‌ك یه‌كێك له‌سه‌ربازانی سوپای دژی مسوڵمانان شرۆڤه‌ی كردوون. رۆژهه‌اڵتناس���ان له‌بواری بیروباوه‌ڕی نادیاره‌و‌ه له‌پرۆس���هی وااڵكاری ئیس�ل�امیدا گومان دروست ده‌كه‌ن و ده‌ڵێن :ههردوو دهوڵهتی فارس���ی و رۆمانی له‌وپه‌ڕی پل���هی الوازیدا بوون و سوپای مس���وڵمانان خاوهنی هێزو كه‌ره‌سته‌ی جه‌نگی بوون هێنده‌ی س���وپای ههردوو ده‌وڵه‌ته‌كه ،ئه‌م ه سه‌ره‌ڕای ئهوهی
عه‌ره‌ب ش���اره‌زای بیابان گرفت و رێگه‌ی هاتوچۆكانی بوون، به‌اڵم ئه‌م رۆژهه‌اڵتناس ه چه‌ند نه‌شاره‌زا بووه ،ك ه ئه‌م هه‌موو گێڕان���هوه مێژووییه‌ی دهربارهی ژماره‌ی س���ه‌ربازانی ههردوو س���وپای رۆمی و فارس���ی و توانای س���ه‌ربازییان قه‌ناعه‌تی پێنه‌كردووه ،به‌نیسبه‌ت ش���اره‌زایی بیابانیشه‌و‌ه ك ه لهبارهی جه‌نگی قادس���ی ه له‌دڵ���ی واڵتی فارس���ه‌كاندا یاخود جه‌نگی پرده‌ك ه یاخ���ود یه‌رموك ،ئه‌وا كێ زیاتر ش���اره‌زای واڵته‌ك ه ب���ووه؟ ئایا ئهو روبارانه‌ی له‌و ناوچه‌یه‌دا بوون به‌بیابانه‌كاندا تێده‌په‌ڕین؟ ه���اوكات رۆژهه‌اڵتناس���ان ده‌رب���اره‌ی قۆناغه‌كان���ی مێژووی ئیسالمی شتیان زۆر نوس���یوه ،زیاتریش بایه‌خیان به‌گروپ ه الده‌رو سه‌رلێش���ێواوه‌كان داوه‌و زۆرتر نوس���ینیان دهربارهی ش���یعه‌و ئیس���ماعیلیه‌و حه‌شاش���یه‌كان نوس���یوه ،هه‌ندێك له‌رۆژهه‌اڵتناس���ان ،به‌تایب���هت دووڕووه‌كانی���ان به‌پارتێكی به‌رهه‌ڵس���تكار له‌ده‌وڵه‌ت���ی مه‌دینه‌ی س���ه‌رده‌می په‌یامبه‌ر (صلی الله علی ه وس���لم)دا ئه‌ژم���ار كردووه .ته‌نانه‌ت یه‌كێك له‌رۆژهه‌اڵتناس���ان داخ و حه‌س���ره‌تی ئهوه هه‌ڵده‌كێش���ێ ك ه په‌ی به‌و سهرچاوهی ه نه‌بردوو‌ه ك ه بلیمه‌تی سیاسی و فیكری سه‌ركرده‌ی گروپی حه‌شاشیه‌كان روون ده‌كاته‌وه‌و به‌پاڵه‌وان په‌س���نیان دهداتهوه ،هه‌روه‌ك ده‌باره‌ی شۆڕش���ی زنجیه‌كان ش���تیان نوس���یوه ،تاوه‌كو له‌نوێگه‌ره‌كان له‌ش���وێنكه‌وتوانی ئه‌دۆنیس (مه‌به‌س���تی ئه‌دۆنیسی شاعیری گه‌وره‌ی عه‌ره‌به- وه‌رگێ���ڕ) خۆی���ان به‌قه‌رامیت���هو زنج���ی و جگ��� ه له‌وانیش له‌رابه‌رانی فیكری الده‌ر له‌مێژووی ئیس�ل�امیدا دهبهستنهوه. بێگومان مێژووی ئیس�ل�امی هه‌مووی الپه‌ڕه‌ی سپی و پاك و بێگه‌رد نی���ه ،به‌ڵكو ئهوه مێژووی مرۆڤه ،به‌جۆرێك ده‌پێكن و هه‌له‌ده‌كه‌ن ،به‌اڵم س���ه‌باره‌ت به‌و ش���تانه‌ی ك ه ده‌یانخه‌ن ه پاڵی���ان له‌كاتێكدا ئه‌نجامیان ن���ه‌داو‌ه یاخود هه‌ندێ تۆمه‌تی ناڕاست ك ه ده‌خرێت ه ئه‌ستۆیان ،ئهمان ه كۆمه‌ڵ ه شتانێكن ك ه ناچن��� ه چوارچێوه‌ی عه‌قڵ و لۆجیك���هوه ،هه‌روه‌ها بابه‌تیش نین ،له‌كاتێكدا رۆژهه‌اڵتناسان خۆیان بانگه‌شه‌ی بابه‌تی بوون و رابه‌رایه‌تی كردنی ده‌كه‌ن ،هه‌روه‌ك بانگه‌شه‌ی توێژینه‌وه‌ی زانستی و بابه‌تی ده‌كه‌ن كه پێویسته لێیانه‌وه فێر بین. ی رۆژهه‌اڵتناسیی. ی منهوهره بۆتوێژینه‌و‌ه ی مه‌دین ه سهرچاوه :ماڵپه‌ڕ
Salam_80jornalist@yahoo.com
166
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورس ی و پرۆژه ی كاركردن
سه‌عید نورس ی و
پرۆژه ی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵ ی تاك و هۆشیاركردنهوه ی كۆمه‌ڵگ ه باوکی ژیار
ی به‌ئیسالم گه‌لێك زاناو ی ئاوێته‌بوون ی خۆیداو دوا ی رابردوو گه‌لی كورد له‌مێژوو ی به‌خشیوه‌و لهبواره جۆراوجۆره‌كاندا ی ئیسالم ی ب ه جیهان ی دڵسۆز سه‌ركره‌ده‌و پیاو ی ی پر بایه‌خ بوون بۆ كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وروبه‌ره‌كه‌یان و دوا ی به‌خشش و به‌رهه‌م خاوه‌ن ێ ی داهاتووه‌و‌ه به‌ج ی كارو زانست و به‌خشینه‌كانیان به‌سه‌ر نه‌وه‌كان خۆیان ئاسه‌وار هێش���تووه ،زاناو عه‌لالمه‌و خاوه‌ن بیر به‌دیعولزه‌مان س���ه‌عید نورس���ی یه‌كێك ه ل ه ی ی و شۆرش دژ ی زانست و مه‌عریفه‌و ئایینپه‌روه‌ر ی ئاسمان ئه‌ستێر‌ه پرشنگداره‌كان ی دژوارو پر له‌نائارامیدا به‌ده‌ركه‌وت ی زه‌مه‌نێك ی ك ه له‌س���یاق س���ته‌م و داواكه‌وتووی ی ی و وه‌رچه‌رخانه‌كان ی گۆران���كار و له‌ن���او جوگرافیایه‌كدا ده‌س���ت به‌كار بوو ،چه‌ق بهخۆوه گرتبوو. ی بنده‌س���ت ی ناوچه‌یه‌ك ی چه‌وس���اوه‌و له‌دایكبوو ی گه‌لێك ی رۆڵ ه س���ه‌عید نورس��� ی زانس���ت و خوێندن ،ئهو عه‌قڵ��� ه كاراو به‌هره‌و و ش���اخاویی ه دوور له‌ناوه‌نده‌كان��� ی به‌دیعولزه‌مان دواتر بوو به‌مۆركی دره‌وشاو‌ه به‌كه‌سایه‌تیی ه دیاره‌كه‌یه‌وه، سه‌لیقه‌ی ه ی ی و ده‌ره‌نجام ی خ���ۆ ی رووانی���ن و قووڵبوونه‌و‌ه ی بوو له‌ه���ه‌وڵ و به‌رهه‌م بریت��� ێ له‌دایك بووه‌و تیایدا ی ل��� ی نورس��� ی بوو ،ئهو جێگای ه بیركردن���هوه داهێنه‌رانه‌ك ه ی دابراوبوو‌ه ل ه ناوچ ه ئاوه‌دانیی ه به‌رباڵوه‌كان ی كردووه نه‌ك ته‌نها ناوچه‌یه‌ك گه‌ش��� ه ی ی له‌گه‌ڵ ده‌وروبه‌ره‌كه‌یدا توول ه رێگا پر له‌ئاس���ته‌نگه‌كان ی نێوان ی په‌یوه‌ند ك ه پرد 167
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه یو ی خزمه‌تگوزار ی شاخ و كێوه‌كان بووه ،به‌ڵكو له‌روو بنار ی وپاشان ی عوسمان بایه‌خ پێدانیش���هوه له‌الیه‌ن ئیمپراتۆریه‌ت ی په‌راوێزخراوبووه‌و ی كه‌مالییه‌و‌ه ناوچه‌یه‌ك ی توركیا ده‌وڵه‌ت ی پل ه ی كورد بوون ،وه‌ك هاواڵت ی له‌به‌ر ئهوه دانیش���توانه‌ك ه خوار ته‌ماشا كراون و مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵدا كراوه. ی (نۆرس) ی (1877ز) له‌گوند لهم بارودۆخ ه دژواره‌داو ساڵ ی كوردستان ی ئه‌نازۆڵ و باكوور ی رۆژهه‌اڵت ی به‌تلیس ی والیه‌ت ی و زانستپه‌روه‌ر ل ه دایك بووه، ی ئایین سه‌عید ل ه بنه‌ماڵه‌یه‌ك ی ی منداڵییه‌و‌ه به‌هره‌و س���ه‌لیقه‌و تواناكان ه���ه‌ر ل ه س���ه‌ره‌تا ی هێمن و ی راكێش���اوه‌و منداڵێك��� ی ده‌وروبه‌ره‌ك��� ه س���ه‌رنج ی مه‌الو زانا ی به‌رز بووه ،له‌حوجره‌و به‌رده‌س���ت خاوه‌ن ئاكار ی كردووه‌و ی ئایین ی به‌خوێندن ی كورده‌واریدا ده‌ست ئاینییه‌كان ی ی له‌به‌ركردووه‌و گه‌لێك له‌زانس���ت ه ئاینییه‌كان ی پیرۆز قورئان ی ی نورس��� ی ل���هو خوێندنگه‌یان ه وهرگرتووه ،ژیان ئ���هو كات ه ی زانس���ت و مه‌عریف���ه‌داو له‌نێوان بریتیی��� ه ل ه گه‌ران به‌دوا ی ماندوونه‌ناس ب���ووه‌و له‌و ش���ارو ناوچه‌كاندا گه‌ریده‌یه‌ك��� ی به‌س���ه‌ر پێناوه‌داو له‌هه‌ر جێگایه‌ك رۆژێك ژیابێت كاریگه‌ر ی ی ته‌واو ده‌وروبه‌ره‌كه‌یه‌و‌ه به‌جێهێش���تووه‌و ن���او و ناوبانگ ی ی به‌رز ی ئاس���ت ی گرتبنوویه‌وه ،ك ه دواتر ب ه هۆ ناوچه‌ك��� ه ی ی (به‌دیعولزه‌مان) ی و به‌هره‌و تواناكانیه‌و‌ه نازن���او زانس���ت به‌سه‌ردا دابرا. ی بخه‌ین ه ی خێرا ی لهم بابه‌ته‌دا مه‌به‌س���تمان ه تیش���كێك ئهوه ی ی وه‌ك پێشه‌وایه‌ك ی ئایینی نورس س���ه‌ر بریتیی ه ل ه ئایدیا ی ی بنده‌ست و ژێرده‌سته‌و كاریگه‌رییه‌ك ه ی ناو گه‌لێك هه‌ڵكه‌وتوو ی ی ئیسالمی ،ك ه ناوبراو دامه‌زرێنه‌ر له‌س���ه‌ر ناوچه‌كه‌و جیهان ی ی ئیسالم ی جیهان یه‌كێك ل ه گه‌وره‌ترین بزووتنهوه ئاینییه‌كان ی نوێیه ،ك ه ی توركیا ی ناو ده‌وڵه‌ت ی ئیسالم و یه‌كه‌مین بزاوت ئه‌ویش (بزووتنهوهی نوور)ه. ی ی ژیانی���دا به‌چه‌ندین قۆناغ ی گه‌ش���ت به‌دیعولزه‌مان له‌ماو‌ه ی ی كردووه‌و رۆژگاره‌ك ه ی هه‌ستیاردا گوزه‌ر ی و كۆمه‌اڵیه‌ت سیاس ی گۆران و وه‌رچه‌رخ���ان و رووداو‌ه گه‌وره‌كان بووه س���ه‌رده‌م ی گۆرانه‌كانیش ئهو ی ئیس�ل�امیداو س���نته‌ر ی جیهان ل ه مێژوو ی ی ناوه‌ند ی تیادا ژیاوه ،به‌و حوكم ه ناوچه‌یه‌بوو‌ه ك ه سه‌عید ی بووه‌و دواتر كه‌مالییه‌كان ی عوس���مان خه‌الفه‌ت و ده‌س���ه‌اڵت
ی ب ه ی و ئایینییه‌ی���ان گۆر ئ���هو ده‌زگاو دام���ه‌زراو‌ه سیاس��� ی ی و سستم ی نهتهوهی ی توركیا له‌سه‌ر بنه‌مایه‌ك ی نوێ ده‌وڵه‌ت خهالفهتیان كۆتایی پێ هێنا. ی ئه‌م گۆران و دۆخ ه نوێی ه بۆ س���ه‌عید وه‌ك پێشه‌واو زانایه‌ك ی ی نورس ی سه‌خت و قبووڵنه‌كراو بوو ،ب ه را ی پێشهاتێك ئایین ی ی ئیسالم ی جیهان ی كوش���نده‌یه‌و ل ه جه‌س���ت ه ئهوه زه‌برێك دراوه‌و پێویست ه موسڵمانان كاردانه‌وه‌یان له‌به‌رامبه‌ریدا هه‌بێت، ی كاردانه‌وه‌ك ه ی بۆ شێواز ی تیۆر ی بنه‌مایه‌ك ئالێره‌و‌ه نورس��� ی هه‌ڵوێس���ت له‌بی���رو زیهنیدا گه‌اڵڵ ه ده‌كات ،ئهو پێش ئهوه ی ی ره‌خنه‌گران ه ێ ده‌ربرێت خوێندنهوه ی نو له‌س���ه‌ر ره‌وش��� ی ی و بارودۆخ ی عوس���مان ی ده‌وڵه‌ت ی دژوار هه‌ب���ووه بۆ دۆخ ی ی ئیس�ل�ام ی جیهان ی مس���وڵمانان و بێ ئاگای دواكه‌وتووان ه ی ی شارس���تانی ،له‌س���ه‌ر بنه‌مایه‌ك و دواكه‌وتنی���ان له‌كاروان ی ب���ۆ روبه‌رووبوون���ه‌وه‌و كاردانه‌وه‌كان واقیعبینان ه نه‌خش��� ه ی دارش���تووه‌و پێش ده‌ستخستن ه س���ه‌ر نه‌خۆشییه‌ك ه ئاماژ‌ه به‌چاره‌سه‌ر نهداوه. ی ی بووه له‌كار ی نورس���یدا بریت ی دوورو درێژ له‌ژیان قۆناغێك ی له‌و ی و هه‌وڵدان ب���ۆ گۆرانكار ی مه‌یدان ی و خه‌بات سیاس��� ی كۆن) ی (س���ه‌عید ی كار رێگایهوه ،ك��� ه ئه‌مه‌ش ب ه قۆناغ ی ئیسالم و ی ئوممه‌ت ی كێش��� ه ناو ده‌برێت ،به‌اڵم دواتر كه‌زان ی ی ژیاری ی نییه‌و بریتیی ه ل ه كێشه‌یه‌ك ی موسڵمان سیاس گه‌الن ی ی و دواكه‌وتنه‌و نهبوون ترس���ناك ك ه نه‌زانین و نه‌خوێنده‌وار ی ی تاك ی و هۆش���یاریی ه له‌س���ه‌ر ئاس���ت ی بابه‌ت بیركردنهوه ی سیاسه‌ت و ی ل ه مه‌یدان ی خۆ ی دا خه‌بات موس���ڵمان ،بریار ی ی رۆشنبیر ێ بێئاكامه‌كانیه‌و‌ه بگوێزێته‌و‌ه بۆ گۆره‌پان ملمالن ی موسڵمان و ریفۆرم ی تاك و زنس���ت و كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵ ی ك ه ئاراست ه ی ئیس�ل�امیدا به‌و شێوه‌ی ه ل ه بینین و جیهانبین ی ی ژیان ی دووه‌م قورئانییه‌ك��� ه ده‌یخوازێ���ت ،ئه‌مه‌ش قۆناغ��� ی نوێ) ناو نراوه. ی (سه‌عید ی كار نورسییه كه به قۆناغ ی ئه‌م ی زیات���ر به‌رهه‌م ی نورس��� ی و ئایین ی فیكر قوتابخان ه ی ده‌وڵه‌مه‌ند‌ه ل ه نوسین ی زه‌خیره‌یه‌ك قۆناغه‌یه‌و ده‌ره‌نجامه‌ك ه ی ك ه ل ه زنجیر‌ه ی و ئیمانییه‌كان ی بینین ه ئایین��� و تۆماركردن ی ده‌نوێنێت ،ئهو ی ن���وور)دا خۆ رێنموونییه‌كانی(په‌یامه‌كان یو ی بزووتنه‌وه‌ك ه ی دواتر بوون ه مانیفێست په‌یام ه نووسراوان ه
168
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی ی بره‌ویان به‌بیروراكان ی قوتابییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌ماو ئاراسته‌كان ی ی بززوتنه‌و‌ه ی كار ی گشت داو پاشان بوون ه چوارچێوه‌و هێڵ نوور. ی په‌یامه‌كان بریتیین ل ه زیاتر ل ه 130په‌یام ك ه له‌نێوان سااڵن ی نووسیویه‌تی ،له‌و په‌یامانه‌دا ی تورك 1926بۆ 1950به‌زمان ی ی رۆشنبیر ی و بار ی و ئیمان ی رۆح ی له‌سه‌ر الیه‌ن ی كار نورس ی ی بهكارهێناوه ل ه موخاته‌ب ه ی ناوازه تاك كردووه‌و شێوازێك ی سه‌لمێنه‌ر ی نموون ه ی موسڵمانداو ب ه به‌ڵگه‌و هێنانه‌و‌ه عه‌قڵ ی له‌گه‌ڵ خوێنه‌رو قوتابییه‌كانیدا درووست كردووه، جه‌ده‌لێك ی ئ���هو په‌یامانه‌و‌ه نه‌وه‌یه‌ك له‌س���ه‌ر ی داوه له‌رێ���گا هه‌وڵ��� ی پهروهرده بكات ك ه ی و خۆشه‌ویس���ت لێبوورده‌ی ی راس���تگۆبن و ی ره‌خنه‌گر ی ئاوێنه‌یه‌ك بۆ یه‌كتر هه‌ڵه‌كانی یه‌كتر راست بكهنهوه. ی ی كاركردن له‌س���ه‌ر عه‌ق���ڵ و زیهنیه‌ت نورس��� ی ی ژیان ی ئاراس���ت ه ی موس���ڵمان و گۆران��� تاك��� یو ی قورئان ی درووس���ت ی بیركردنه‌وه‌یه‌ك به‌ب���ار ی كارلێك له‌گه‌ڵ پێشهات ه ی بااڵ له‌كات هۆشیارییه‌ك ی دنی���او ناوچه‌كه‌دا به‌ده‌س���تپێك و نوێیه‌كان��� ی ی راسته‌قین ه ده‌زان ی گۆران و چاكس���از ده‌رواز‌ه ی ی ده‌یانه‌وێ���ت ل ه ده‌رواز‌ه ی وابوو ئهوان ه و پێ��� ی راسته‌قین ه ی ریفۆرم سیاس���ه‌ته‌و‌ه ته‌ق ه ل ه ماڵ ی خۆیان ی ئامانج ی پێچه‌وان��� ه بده‌ن ،ل���هو هه‌وڵه‌یاندا ئاكام ی ی ناخوڵقێنن و بارودۆخ ده‌ست ده‌كه‌وێت و گۆران و چاكساز ی ئیس�ل�ام ی دنیا ی ئیس�ل�ام خراپتر ده‌كه‌ن ،كێش��� ه نهتهوه ی و خه‌له‌ل ه ل ه بیروباوه‌ر و بیركردنه‌وه‌یدا، زانین و هۆش���یار ی ی لهم جۆره ،به‌را ی ناته‌ندرووست سیاسه‌ت له‌سه‌ر زه‌مینه‌یه‌ك ی ی خۆیدا ده‌هێڵێته‌وه‌و ئهوه ی كۆمه‌ڵگ ه له‌دۆخ پێشه‌وا نورس ی كارو ده‌یهێنێت��� ه كای ه كۆمه‌ڵێك سیاس���ه‌تمه‌دار‌ه ك ه بنه‌ما ی ی دابراو‌ه له‌قییه‌م و ئاكار هه‌ڵس���وكه‌وتیان به‌رژه‌وه‌ندییه‌ك ی خۆمان. ژیاری ی ی به‌زووی ی نورس��� ی و مه‌عریفیی ه ئه‌م روانین و ئایدیا ئایین ی توركیادا باڵو بوویه‌وه‌و له‌ناو نه‌وه‌یه‌ك ل ه الوان و رۆشنبیران ی ترهوه له‌گه‌ڵ كه‌مالییه‌كاندا ی خس���ت ه ناو ملمالنێیه‌ك ناوبراو ی زاناو بیرمه‌ند ی سیاس���ی ،سعید ك ه كه‌متر نه‌بێت له‌ملمالنێ
ی ی سیاسه‌تیش��� ی ملمالنێداب���وو ،ك ه بوار له‌گ���ه‌ڵ مه‌بده‌ئ��� ێ بدزێته‌وه، ی له‌ملمالن به‌جێهێشت به‌و مه‌به‌س���ت ه نه‌بوو خۆ ی ی ملمالنێكه‌دا نه‌بوو ك ه زیاتر مۆرك به‌ڵكو ئهو له‌گه‌ڵ شێواز ی ئهو بهالیهوه باشترو سیاسه‌ت تیایدا تۆخ بووبێته‌وه‌و ئهوه ی ی و جیهان ی خۆ ی ناوچه‌ك ه ی گشت كاریگه‌رتربوو بۆ ره‌وش��� ی ژیانیدا ب ه ی دووه‌م ی ئهو ناوه‌رۆك ه بوو ك ه له‌قۆناغ ئیس�ل�ام ی خۆی به‌خشی له‌گه‌ڵ پێشهاته نوێیه‌كه‌دا. كارو ملمالنێك ه ێ ده‌چوواند، ی به‌پارچه‌یه‌ك له‌ملمالن ی ژیان س���ه‌عید نورس��� ی ملمالنێكه‌و ی ئ���ه‌وه‌و‌ه گرنگ بوو ج���ۆر ی به‌ال بۆی��� ه ئهوه ی ك ه دواتر ی بوو ،پاشان میكانیزم ه پیاده‌كراوه‌ك ه ئامانجه‌كان
مه‌كتوباتی مامۆستا سه‌عید نوورسی
ی پێچه‌وان ه بخاتهوه، ی بپێكێت ن���ه‌ك ده‌ره‌نجام ی خۆ ئامانج ی ی كاركردن له‌س���ه‌ر عه‌قڵ ی نورس���ییه‌و‌ه میكانیزم بۆی ه به‌ال ی قییه‌م ه موس���ڵمان و هۆش���یاركردنه‌وه‌و و زیندووكردنه‌و‌ه ی گۆران و ی یه‌كه‌م هه‌نگاو بوو به‌ئاراست ه ی و ژیارییه‌كان ئایین ی راسته‌قینه. چاكساز ی ئهو ی بۆ ره‌وش ی س���ه‌عید نورس��� ئهو بینین ه واقیعبینانه‌ی ه ی ی ئیسالم و ته‌رح ه بابه‌تییه‌كان ی نهتهوه س���ه‌رده‌مه‌و دواتر ی بزووتنهوه لهم���ه‌ر ئهو بارودۆخ ه بوو به‌قه‌ناع���هت بۆ زۆرب ه ی ی و هه‌وڵ ه په‌روه‌رده‌ییه‌كان ی ئیسالم ی جیهان ئاینیی ه كاراكان ی ی كۆمه‌ڵگ ه درێژكراو‌ه ئهو بزووتنه‌وانه‌و كاركردنیان له‌سه‌ر تاك ی ژێر ی ب���وو ،له‌ناوچه‌كان ی به‌دیعولزه‌مان نورس��� بۆچوونه‌كان ی ی نورس ی توركیش���دا دیدگا ئایینییه‌كان ی ده‌وڵه‌ت ده‌س���ه‌اڵت
169
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی له‌و واڵته‌داو ی ئیسالم ی بته‌و بۆ جوواڵنه‌و‌ه بووی ه بناغه‌یه‌ك ی ناوچه‌كه‌یان خس���ت ه ناو ی ئایین ی ن���وور حاڵه‌ت��� قوتابیان ی بێت بۆ ی مه‌ترس ێ و هه‌س���تیاره‌و‌ه ك ه جێگا ی نو قۆناغێك ی تورك و دهوروبهره ئیقلیمییه‌ك هی. دهوڵهتی كه‌مالیست ی نه‌بوو به‌و ی سیاس ی سه‌عید نورس��� راس���یت ه بزووتنه‌وه‌ك ه ی بهخۆوه گرتبێت ،به‌اڵم ی ئاش���كرا ی سیاس ی ئامانج مانای ه ی ره‌خس���اند بۆ ی له‌بار ی ئایین ی زه‌مینه‌یه‌ك��� ی خۆ ب���ۆ دوا ی جواڵنهوه ی و له‌هه‌ناو ی سیاس��� ی ئیسالم ی بیر گه‌ش���ه‌كردن ی ی ئیسالم ی سه‌عید نورسیدا هه‌موو ئهو بزووتنه‌وان ه ئاینییه‌ك ه ی به‌هێزدان له‌گه‌ڵ ی هاتن ه كای ه ك ه ئێستا ل ه ملمالنێیه‌ك سیاس ی ی ناو جواڵنهوه ی ئه‌نقه‌ره‌دا ،كه‌سایه‌تیی ه كاراكان كه‌مالییه‌كان ی له‌و‌ه ناكه‌ن ی له‌توركیا تا ئێستاش نكول ی ئیسالم هاوچه‌رخ ی هه‌یه ،به‌اڵم ی نورس��� ك ه ئینتیمایان بۆ قوتابخان ه ئاینییه‌ك ه ی ی ده‌ست ئهوان پێیان وای ه بازیان به‌و قۆناغ ه داوه ك ه نورس��� ی ی بار ی و گۆرین ی په‌روه‌رده‌ی پێكردووه‌و له‌سه‌ره‌تاو‌ه كاره‌ك ه ی موسڵمان ی تاك ی باوه‌ر ی كۆمه‌ڵگه‌و نه‌وژه‌نكردنه‌و‌ه هۆشیار ی ئهو گه‌یش���تووه‌ت ه ئاستێك ك ه بووه ،ئێس���تاش هه‌وڵه‌كان ی سیاسیدا ی مه‌یدانییه‌وه‌و له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت كاره‌ك ه دابه‌زێت ه بار بكه‌وێت ه ركابه‌ری و ملمالنێیه‌كی سیاسییه‌وه . ی ی له‌توركیا ی سیاس ی دیار بۆ گۆره‌پان ی بووه‌ت ه مۆركێك ئهوه ی ی ح���زب و رێكخراوه‌كان ی و خۆپارێز ئێس���تادا پش���وودرێژ ی ی مه‌یدان ی سیاس���یی ه له‌هه‌ر روبه‌رووبوونه‌وه‌یه‌ك��� ئیس�ل�ام ی ی پارت له‌گ���ه‌ڵ ده‌س���ه‌اڵتدا له‌و واڵت���ه‌دا ،ل ه درووس���تبوون ی نیش���تیمانییه‌و‌ه تا ده‌گات ه ره‌ف���او فه‌زیله‌و دادو س���هالم ه ی ئهو دیدگا نورسییه‌یان ی ئۆردۆگان ،كاریگه‌ر گه‌ش��� ه پێدان له‌س���ه‌ره‌و تائێس���تاش ئهو بزووتنه‌وان ه كار له‌سه‌ر گۆرین و ی ی جه‌ماوه‌ر ده‌كه‌ن و ده‌یانه‌وێت ش���ه‌قام هۆش���یاركردنه‌و‌ه ی گ���ۆران له‌واڵته‌كه‌دا ی به‌ئارس���ته‌یه‌كدا به‌رن ك ه خۆ تورك��� ی هه‌ر درووس���ت بكات ،بۆی��� ه له‌به‌رامبه‌ر هه‌ڵوه‌ش���اندنه‌و‌ه ی وه‌ك حزبێك���دا ئهو كاردانهوهی ه نابینیت بۆ نموون ه له‌واڵتێك ی ی ئینفاز ی بهره ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ی دا كه‌دوا جوزائیردا روو ی كرده پارچه‌یه‌ك ی ئهو حزب ه ئهو واڵت ه ئیسالمی ،كاردانه‌و‌ه له‌نائارامی. ی ئه‌گه‌ر وه‌ك ی سه‌عید نورس ی نوورو بزووتنه‌وه‌ك ه په‌یامه‌كان
ی نمایش نه‌كردبێت، ی توركیادا خۆ ی ل ه ئه‌مرۆ ی سیاس هێزێك ی ی به‌س���ه‌ر ره‌وش��� ی خۆ ی له‌و‌ه ناكرێت ك ه هه‌ژموون نكول��� ی راسته‌وخۆو ی ئهو واڵته‌و‌ه له‌ده‌س���ت نه‌داوه‌و بهشێوه ئایین ی ی كه‌مالی���دا تا ئێس���تا حزوور ناراس���ته‌وخۆ ل��� ه توركی���ا یو ی هه‌یه ،ئه‌مه‌ش سهركرده سیاسیی ه عه‌لمان ی خۆ كاریگه‌ر ی پێ ده‌كه‌ن، ی تورك و كورد له‌و واڵتهدا ئاماژ‌ه ئیسالمییه‌كان ی ی بریتیی ه له‌و بوون ه به‌رباڵو‌ه ی بوونه‌ك ه ی راسته‌وخۆ شێوه ی ی توركیادا ،وه‌ك واڵتان ی نوور له‌توركیاو دهرهوه بزووتنهوه ی ی دیدگاكان ی كاریگه‌ر ی میانه ،شێواز‌ه ناراسته‌وخۆك ه ئاسیا ی ی و فیكری ی ویژدان ی ل ه توركیادا بریتیی ه له‌هه‌ژموون نورس��� ی به‌دیعولزه‌مان به‌سه‌ر ی نوورو پرۆژه ئیسالحییه‌ك ه په‌یامه‌كان ی ئیسالمیی ه له‌و واڵتهدا ،یه‌كێك ی سیاس ی بزاڤ س���ه‌ركرده‌كان ی ی له‌ناو پارت له‌وان��� ه ره‌جه‌ب ته‌یب ئ���ۆردۆگان و هاوه‌اڵنیه‌ت ی ی مێژوو ی چاودێران و نووسه‌ران دادو گه‌ش���ه‌پێداندا ،زۆرب ه ی ی توركیا ئهوه دووپات دهكهنهوه ك ه بزووتنه‌وه‌ك ه هاوچه‌رخ ی ئهو ی گش���ت بزووتنهوه ئیسالمییه‌كان ی دایك سه‌عید نورس ی هه‌موویان له‌و قوتابخان ه فیكریی ه ی ده‌رچوون واڵته‌یه‌و خاڵ��� ی و په‌یامه‌كانیه‌و‌ه ی رێنموون ی له‌رێگا ئاینییه‌وه‌ی ه ك ه نورس��� بنه‌ماكانی دارشتووه. ی ئه‌م���رۆدا روو ده‌دات كاركردن ه له‌س���ه‌ر ی له‌توركیا ئ���هوه ی له‌سه‌ر ی جه‌خت ی س���ه‌عید نورس��� هه‌مان ئهو گۆرانكاریان ه ی ی سیاس دهكردهوه ،راس���ت ه ملمالنێك ه له‌ئێس���تادا مۆركێك ی ی بزووتن���هوه ئاینییه‌كان له‌ده‌ره‌و‌ه پێ���دراوه ،به‌اڵم ئامانج ی ده‌سه‌اڵته‌وه‌یه‌و هه‌موو ئهوان ه سیاسه‌ت و بهدهستهوه گرتن ی ی گۆرانێك وه‌ك ئالیه‌ت و هۆكارێك به‌كارهاتوون به‌مه‌به‌س���ت ی تاك و كۆمهڵگه ،ره‌نگ ه باشترین ی له‌س���ه‌ر ئاس���ت ریش���هی ی بزووتنهوه سیاس���یی ه ئیس�ل�امییه‌كان بێت به‌ڵگه‌ش بێباك ی له‌هه‌ڵوه‌ش���اندنه‌وه‌و قه‌ده‌غه‌كردنیان كاتێك ده‌گه‌ن ه لوتك ه ده‌س���ه‌اڵت ،چونك��� ه ئهوان ح���زب و هۆكاره سیاس���ییه‌كان ی له‌گه‌ڵدا ناكه‌ن، ی س���تراتیژو پیرۆز مامه‌ڵ��� ه وه‌ك حاڵه‌تێك ی و ریش���ه‌ییه‌ی ه ی ده‌یانه‌وێت ئهو گۆران ه بنه‌ره‌ت به‌ڵكو ئهوه ی له‌راب���ردوودا هه‌وڵیان بۆ داوه‌و ی و قوتابییه‌كان ك ه نورس��� ی ی تر ی تریان دان���اوه له‌بواره‌كان ی س���ه‌ركه‌وتنه‌كان به‌كلیل��� ی وه‌ك ژیاندا ،به‌ب���وار‌ه سیاسییه‌كه‌ش���هوه ،ده‌كرێت حزبێك
170
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی ی روبه‌رووبوونه‌وه‌دا شه‌رێك دادو گه‌شه‌پێدان له‌پرۆس���ه‌یه‌ك ی كه‌مالییه‌كان رابگه‌یه‌نێت ئه‌گه‌ر ل ه ئایینده‌دا ی له‌دژ خوێناو ی ی ئهو حزب ه درا ،به‌اڵم سه‌ركرده‌كان ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه بریار
ی زۆرو ی ناوێك���دا ناوه‌رۆكێك ئ���هو حزب ه نایانه‌وێ���ت له‌پێناو ی بده‌ن، ی توركیای ه له‌ده‌س���ت ی خه‌ڵك به‌رباڵو ك ه جه‌م���اوه‌ر ی دوورو درێژه هه‌یه‌و ل ه س���ه‌عید ی مێژوویه‌ك ئهو جه‌ماوه‌ر‌ه ی ئۆردۆگان ی له‌سه‌ر ده‌كرێت تا ده‌گات ه ئێستا نورسییه‌و‌ه كار ی ی فه‌رمانره‌وا ی داد ،ئه‌م ئالیه‌ت ه س���ه‌ركه‌وتووه‌‌ه پارت و پارت توركیاش له‌ئه‌م���رۆدا هه‌مان ئهو رێچكه‌و پرۆژه ژیارییه‌ی ه ك ه نورسی ئه‌ندازیاری یه‌كه‌میه‌تی. ی بزووتنهوه ی زۆرب��� ه یه‌كێ���ك له‌و هه‌ڵه‌و ئیش���كال ه گه‌وران ه ی له‌ناو ی ده‌ك���ه‌ون به‌تایبه‌ت سیاس���یی ه ئیس�ل�امییه‌كان تێ��� ی پیرۆزیی ه به‌و چوارچێو‌ه ی مۆرك ی عه‌ره‌بدا ،به‌خش���ین دنیا ی حزب ی ناو و شوهره‌ت ی ناونراو‌ه حزب و پاراستن سیاس���یی ه ی ناوه‌رۆك ه چاالك وهه‌ڵسوراوه‌كه‌وه‌یه، ی پاراس���تن له‌پێشه‌و‌ه ی ی ئیسالم و موسڵمانانیشه‌و‌ه لێ ی به‌رژه‌وه‌ند بگر‌ه له‌سه‌ره‌و‌ه ده‌روانرێت.
ی له‌و ی و پرۆژه‌ك ه ی بۆ گ���ۆران و چاكس���از ی نورس��� دیدگا ی بكرێت ه كارنامه، بارهیهوه له‌هه‌موو كاتێكدا شایسته‌ی ه به‌و‌ه ی بۆ بزووتنهوه سیاس���یی ه ئیسالمییه‌كان كورتترین به‌تایبه‌ت رێگای ه بۆ گه‌یش���تن به‌ئامانج ،ئه‌گ���ه‌ر ئامانجه‌ك ه گۆران بێت یو ی سیاس ی هه‌موو كۆمه‌ڵگ ه نه‌ك ته‌نها نوخب ه له‌سه‌ر ئاست ی بریارو ده‌سه‌اڵت له‌واڵته‌كانیاندا ،پێ ده‌چێت پرۆژه دامهزراوه ی ی ئه‌گه‌ر ل ه سه‌ركرده‌و پێشه‌وایه‌ك ی سه‌عید نورس ژیارییه‌ك ه ی له‌گه‌ڵدا ی بااڵدا مامه‌ڵ ه كورده‌و‌ه نه‌بووای ه ئێس���تا له‌ئاستێك ده‌ك���راو نه‌ك ته‌نها بزووتنهوه ئایینییه‌كان ،به‌ڵكو هه‌موو ئهو ی و ئایدۆلۆژیی ه غه‌یر‌ه ئاینییانه‌ش به‌بایه‌خه‌و‌ه هێزه سیاس��� ێ ی خۆیاندا س���وودیان ل ی كار ده‌یاننرخان���دو ل��� ه ئه‌زموون��� ی ی بۆ گه‌لێك ی ئهو پێشه‌وایه‌و ئینتیما ده‌بینی ،به‌اڵم كوردبوون ی له‌س���ه‌ر ته‌ش���هن ه نه‌كردن و ێ قه‌واره‌و ده‌وڵه‌ت كاریگه‌ر ب ی ئهو ی شایسته‌ی ی هه‌بوو به‌ئه‌نداز‌ه ی رێبازه‌ك ه باڵونه‌بوونه‌و‌ه رێبازه. ی ده‌وڵه‌مه‌ند‌ه بۆ نوێبوونه‌وه‌و ی پرۆژه‌یه‌ك ی بۆ خۆ ی نورس فیكر ی ی پێش���ین ه ی و ئهو فاكته‌ران ه ی زانس���ت گه‌رانه‌و‌ه بۆ عه‌قڵ ی ئهو زاناو پێشه‌وا ێ چووی ه پێش���هوه ،له‌ال ی پ ئه‌م ئوممه‌ت ه ی ی ئهوه ی دین هه‌ستانه‌وه‌ی ه دوا ئیسالمیی ه گه‌رانه‌و‌ه بۆ كرۆك ی ئیس�ل�ام مان���دوو ده‌كات ،بۆی ه ی نهتهوه ی جه‌س���ت ه الواز ی ده‌توانین بڵێین ك ه به‌دیعوزه‌مان هه‌س���تانه‌وه‌و پێش���كه‌وتن ی كردبووی ه ئامانج ،به‌اڵم پێش���كه‌وتن ی مس���وڵمان كۆمه‌ڵگ ه به‌پێوه‌ری ئیسالم و گه‌رانه‌و‌ه بۆ ره‌سه‌نایه‌تی نهتهوه.
پرسی هه‌ستانه‌وه‌و پێشكه‌وتن الی به‌دیعوزه‌مان ی ك ه ت���ا ئهو كاته‌ش ی عوس���مان ی خه‌الفه‌ت ی داروخان��� دوا ی بوو ك ه ی ئیسالم ی سیاس ی شارس���تانیه‌ت و ده‌سه‌اڵت ره‌مز ی ی مس���وڵمان به‌ره‌و لیكترازان و درووستكردن پاش���ان گه‌الن ی جیاجیا رۆیش���تن، ی و نهتهوهی ی سیاس��� چه‌ند قه‌واره‌یه‌ك زان���او بیری���ار‌ه ئیس�ل�امییه‌كان و كه‌س���ایه‌تیی ه ئاینییه‌كان ی ئه‌م شكست ه بارودۆخێكیان بۆ هات ه پێش بیر ل ه هۆكاره‌كان ی ی و رێكخستنهوه ی ئیسالم ی نێوماڵ گه‌وره‌یه‌و یه‌كخستنه‌و‌ه ی ری���زه‌كان بكهنهوه ،هه‌ندێكیش���یان خه‌ونی���ان به‌گێرانه‌و‌ه ی جاران���هوه ده‌بینی ،به‌اڵم ی ش���كۆ خه‌الفه‌ت و بنیاتنانه‌و‌ه
171
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی دۆخ ه نوێیه‌كه‌یان ده‌كرد له‌و‌ه ی واقیعبینان ه ش���رۆڤ ه ئهوان ه ی ی خه‌الف���هت ره‌هه‌ندێك ی ده‌وڵه‌ت دڵنیابووبوون ك��� ه كه‌وتن ی ی هه‌یه‌و نابێت ئه‌م كێش���هی ه ل ه الیه‌ن ه سیاس���ییه‌ك ه ژیاری كه‌وتنه‌كه‌دا كورت بكرێتهوه. ی ی ره‌وشه‌ك ه پرس ی و تێرامان و ش���رۆڤه‌كاریی ه ئه‌م نیگه‌ران ی هێنای ه ئ���اراوه ،ك ه ی شكس���ته‌ك ه هه‌س���تانه‌وه‌و تێپه‌راندن ی بیركردنهوه له‌نێوه‌ند‌ه ئیسالمییه‌كه‌دا له‌مه‌شدا دوو ش���ێواز ی هێ���زو گه‌رانه‌و‌ه بۆ ی هه‌ڵدا ،یه‌كێكی���ان به‌كارهێنان س���ه‌ر ی ب���وو ،ئهو ی میدان ی چ���ه‌ك و رووبه‌رووبوون���هوه جیه���اد ی ی له‌رێگا ی ئاشتیانه‌و مه‌ده‌ن ی بوو له‌هه‌وڵ ی تر بریت دیدگاك ه ی ی و پیش���اندانه‌و‌ه ی ئیس�ل�ام ی كۆمه‌ڵگ ه هۆش���یاركردنه‌و‌ه ی ی پیاده‌كردن ی ئیسالم ،ئه‌زموون روو‌ه راس���ته‌قین ه ژیارییه‌ك ه ی ی شێخ سه‌عید ی شۆرشه‌ك ه ی یه‌كه‌م ب ه شكستپێهێنان بیرورا ی مای���هوه وه‌ك تاك ه پیران به‌بنبه‌س���ت گه‌یش���ت و ئ���هوه یو ی ئاشتیانه‌و هه‌وڵ ه رۆشنبیر ی گونجاو رووانین چاره‌س���ه‌ر ی ئامۆژگاری‌‌و نووسینه‌و‌ه ی وتارو كۆر مه‌عریفییه‌كه‌بوو له‌رێگا ی ی نه‌بوو له‌كۆسپ و به‌ربه‌ست ی ئه‌مه‌ش���یان خاڵ ك ه ئه‌داكردن گهوره. ی ی هه‌ستانه‌و‌ه زانا ی ئاش���تیان ه له‌مه‌ر پرس ی بیرورا پێشه‌نگ ی بوو ی كورد ی زه‌مان ش���ێخ س���ه‌عید ی كورد به‌دیع گ���هوره ی ده‌ركردب���وو ،ك ه ناوبراو ی ناوبانگ ك ه ب ه س���ه‌عید نوورس��� ی ده‌س���ه‌اڵت و ی و شكس���ت ه ی ئ���هم گۆرانكار هاوس���ه‌رده‌م قهواره ئیس�ل�امییه‌كه‌بوو ،له‌هه‌موو كه‌سێكیش زیاتر خه‌مبارو ی ی چاره‌س���ه‌رو فاكته‌ره‌كان ئالووده‌ب���وو به‌گ���ه‌ران ب���ه‌دوا یو ی عوسمان ی ده‌وڵه‌ت هه‌س���تانه‌وه‌دا ،ته‌نانه‌ت پێش كه‌وتن ی خه‌الفه‌تیش كۆمه‌ڵێك پێشنیارو ی سس���تم هه‌ڵوه‌شاندنه‌و‌ه ی رێگرتن له‌و ی به‌مه‌به‌ست ی عوس���مان ی دای ه سوڵتان رێنموون ی ده‌كردو ی عوسمان ی ده‌وڵه‌ت ی چاوه‌رێ ئایینده مه‌ترس���یداره ی مه‌ترسییه‌كان ی داناو شاره‌زا پێشوه‌خت له‌سرووشت نوورس ی بۆ ئه‌م پێشه‌وا ی گوێ ی عوسمان به‌ئاگابوو ،به‌اڵم ده‌س���ه‌اڵت ئاینییه نه‌گرت. ی له‌سه‌ر دهكردهوه ی ته‌ئكید ی له‌و پێشنیاران ه سه‌عید نوورس ی ك ه ی ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌بوو به‌زانس���ت و زانیار بایه‌خدان��� ێ ماوه‌و ی ئیس�ل�ام زۆر له‌كاروان به‌ج ی ده‌كرد نهتهوه هه‌ست
ی هاوچه‌رخدا ناته‌بایه‌و هه‌نگاو ی زانست و مه‌عریف ه له‌گه‌ڵ ره‌وت ی زۆر به‌گرنگییه‌و‌ه هه‌ڵناگرێت ،بۆی��� ه یه‌كێك له‌و داواكاریان ه ی ی عوسمان ی ده‌وڵه‌ت ی كاربه‌ده‌س���تان چه‌ند جارێك ئاراست ه ی ی گه‌وره‌بوو ل ه رۆژهه‌اڵت ی ئیسالم ی زانكۆیه‌ك كرد دامه‌زراندن ی زه‌هرا) ك ه ئه‌نه‌زۆڵدا ك ه ده‌كات ه كوردس���تان به‌ناوی(زانكۆ ی میسر ،بۆ ی ئه‌زهه‌ر بێت له‌واڵت ی گهوره ی زانكۆ هاوش���ێوه ێ كه‌وت و ی 1907به‌ره‌و ئه‌سته‌مبوڵ به‌ر ئه‌م مه‌به‌سته‌ش ساڵ پرۆژه‌ك هی پێشكه‌شی سوڵتان عه‌بدولحه‌میدی دووه‌م كرد. ی ی راستییه‌كان ی باڵوكردنه‌و‌ه ی ده‌یویست زانكۆك ه كار نوورس ئیس�ل�ام بێت و زانس���ت ه ئاینییه‌كان له‌گه‌ڵ زانس���ت ه مرۆیی ه ی خوێندن ،لهم نوێیه‌كان���دا ئاوێت ه بكرێن و بكرێن��� ه به‌رنام ه ی داڵن ل ه زانست ه رووه‌ش���هوه به‌دیعولزه‌مان ده‌یوت(:رووناك ی عه‌قڵیش ل ه زانست ه ی گرتووه ،رووناك ئاینییه‌كانه‌و‌ه سهرچاوه نوێیه‌كانه‌وه ،به‌ئاوێته‌بوونیشیان حه‌قیقه‌ت به‌رجه‌ست ه ده‌بێت، به‌جیاكردنه‌وه‌شیان گومان و ده‌مارگیری دێته كایه). ی ی عوسمان ی كاره‌سات روو بدات و ده‌وڵه‌ت ی پێش ئهوه نوورس ی ئهو ی دواكه‌وتن و الواز ی به‌هۆكاره‌كان هه‌ره‌س بێنێت ده‌رك ی ی كردبوو ،ده‌یزان ی ئیس�ل�ام ده‌وڵه‌ت��� ه گه‌وره‌یه‌و كۆمه‌ڵگ ه ی ی شارستانیه‌ت ه جیهانییه‌كان پاشه‌كش ه ی له‌سه‌ر ئاست ئهوه ی زانست ب ه شارستانیه‌ت ه ئیسالمییه‌ك ه كردووه پشتگوێخستن ی مسوڵمانه ،بۆی ه ی گه‌الن ی هۆشیار ی ئاس���ت ی و نزم و زانیار ی ئهو ی ده‌وڵه‌ته‌ك ه تووش��� ی ئه‌وه‌ش به‌ته‌واو له‌و كاته‌داو دوا ی ده‌س���تپێك ی وابوو ك ه ده‌بێت خاڵ شكس���تانه‌بوو قه‌ناعه‌ت ی ی و تێگه‌یشتن له‌حه‌قیقه‌ت بایه‌خدان بێت به‌زانس���ت و زانیار ی ئیسالم و گه‌رانه‌و‌ه بۆ پابه‌ندیی ه ئاینییه‌كان ،درووستكردنه‌و‌ه ی ئیسالم ،نه‌ك ی ئینتیما بۆ نهتهوه ی مسوڵمان له‌سه‌ر بنه‌ما تاك ی و حزب و ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی نه‌ژاد و توێژ ئینتیما به‌رته‌س���كه‌كان ی ی ناته‌با له‌گه‌ڵ یه‌كتردا ،به‌اڵم به‌ره‌چاوكردن ی سیاس ئاراست ه ی هه‌ر گه‌ل ی و ئاساییه‌كان تایه‌به‌تمه‌ندیی ه كلتوریی ه سرووشت و نه‌ته‌وه‌یه‌ك. ی ی ئه‌فغان ی له‌گه‌ڵ شه‌كیب ئه‌رس���ه‌الن و جه‌ماله‌دین نوورس��� ی الهوریدا هاورابوو ك ه ی و موحه‌مه‌د ئیقباڵ و مالی���ك بن نه‌ب ی ی و ماد ی و زانست ی و ئه‌خالق ی ئایین ی پاشه‌كش��� ه ته‌نگه‌ژ‌ه ی ی رووبه‌رووبوونه‌و‌ه ی دواكه‌وتنن ،به‌اڵم له‌میكانیزم هۆكاره‌كان
172
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی بارودۆخه‌كه‌و كارلێ���ك له‌گه‌ڵیداو هه‌نگاو‌ه س���ه‌ره‌تاییه‌كان ی له‌گه‌ڵیاندا ێ جی���اواز ی ئه‌وله‌ویاتدا هه‌ند چاره‌س���ه‌رو فیقه هه‌بوو. ی زه‌مان ی به‌دیع ی له‌تێروانین و بۆچوونه‌كان ی به‌باش بۆ ئهوه ی هه‌س���تانه‌وه‌و پێش���كه‌وتن تێبگه‌ین پێویست ه له‌مه‌ر پرس��� ی ی نوورسی ،به‌تایبه‌ت ی ژیان ی بگه‌رێینه‌و‌ه بۆ قۆناغه‌كان به‌ورد ی ی كۆن و سه‌عید ی س���ه‌عید ی ب ه س���ه‌رده‌م ئهو دوو قۆناغ ه
ی ل ه بنه‌ما چه‌س���پاو‌ه ێ ن���اوزه‌د كراوه ،ئه‌مه‌ش بۆ ئهوه نو ی ی نهتهوه ی ئهو له‌مه‌ر هه‌س���تانه‌و‌ه ی بیركردنهوه نه‌گۆره‌كان ی مس���وڵمان له‌هه‌ردوو قۆناغه‌كه‌دا تێبگه‌ین، ئیسالم و گه‌الن ی ی ئه‌ولویات���دا ناوبراو له‌هه‌موو قۆناغێك ی له‌فیقه وه‌ك ئهوه ی كردووه .دیارترین بنه‌ما ی كارو بانگه‌وازیدا ره‌چ���او مێژووی ی بوون ی ناوبراو بریت ی بیركردنهوه ی ئاراس���ت ه پێكهێنه‌ره‌كان له: ی ی ئه‌وه‌بوو ك ه له‌هه‌موو قۆناغه‌كان یه‌ك���هم :كارو بیركردنهوه ی خۆی چه‌س���پاند بوو ك ه ده‌بێت ی ال ژیانیدا ئهو قه‌ناعه‌ت ه
ی رێنموونیی ه ی هه‌ر هه‌ستانه‌وه‌و حه‌ره‌كه‌تێك له‌سه‌ر بناغ ه بینا ی ك ه ئه‌م كتێب ه پیرۆزه قورئانییه‌كان بنیات بنرێت به‌و شێوه‌ی ه فاكته‌ره‌كانی هه‌ستانه‌وه‌و سه‌رفرازی ده‌ستنیشان كردووه. ی له‌گ���ه‌ڵ ئ���هم كتێب��� ه ئاس���مانییه‌دا ی نوورس��� مامه‌ڵ��� ه ی بۆ ی ب���وو ،خوێندنهوه ی و پراكتیك ی مه‌یدان��� مامه‌ڵه‌یه‌ك��� ی وه‌رنه‌گرتبوو ك ه ی كالسیك ئایه‌ت ه پیرۆزه‌كانیش ش���ێوازێك ی بۆ ی نه‌بێت ،بانگه‌وازه‌كه‌ش��� ل��� ه گۆره‌پانه‌كه‌دا ره‌نگدانه‌و‌ه ێ ی پ ی درووش���ماو ی به‌رێنموونییه‌كانییه‌و‌ه فۆرمێك پابه‌ن���د نه‌دابوو ،به‌ڵكو ئهو له‌گه‌ڵ هه‌ر وته‌و ئاراس���ته‌یه‌كیدا به‌ڵگه‌و ی په‌یام ه ی ده‌هێنایه‌وه‌و له‌گ���ه‌ڵ حه‌قیقه‌ت ی گونجاو نموون��� ه ی ی نوێ قورئانییه‌كه‌ش���دا ده‌یگونجان���د ،ك ه ئه‌م ه ش���ێوازێك راڤه‌كاری بوو بۆ قورئان. ی ی بریت ی نوورس ی هه‌ستانه‌و‌ه ال دووه‌م :یه‌كێكیتر فاكته‌ره‌كان ی ی پێغه‌مبه‌ر ی پیرۆزو ئهو ش���ێوازو رێره‌و‌ه بوو له‌فه‌رموود‌ه ی ی كردووه له‌ژیان ی له‌س���ه‌ربێ) پیاده ی خوا ئیس�ل�ام(درود ی له‌هه‌نگاوه‌كانیداو ی پله‌به‌ن���د كارو بانگه‌وازی���دا ،به‌تایبه‌ت��� ی ی خوڵقاندن ی و موعجیز‌ه وه‌سه‌تیه‌ت و میانه‌ره‌ویی ه ناوازه‌ك ه ی ئهو له‌و ناوچ ه ی به‌س���ه‌ركردایه‌ت ئهو گۆرانكاریی ه مێژوویی ه ی ی هات له‌ماوه‌یه‌ك ی عه‌ره‌بدا به‌د ی نیوه‌دوورگ ه دواكه‌وت���ووه ی ی مه‌نهه‌جێك ی پیاده‌كردن ی كورت���دا ،ك ه هۆكاره‌ك��� ه زه‌مه‌ن ی ئهو ی گونجاوبوو له‌گه‌ڵ بارودۆخ��� ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه واقیع��� ناوچه‌یه‌دا. ی بۆ هه‌س���تانه‌وه‌یه‌كیتر ئه‌وه‌بوو ك ه ی نوورس س���ێیه‌م :بیر ی له‌نێوان ی دووپات دهكردهوه ته‌وفیق و ته‌بای هه‌میش ه ئهوه ی بوونه‌وه‌ردا ی بین���راو ی قورئان و په‌راو ی نووس���راو پ���ه‌راو ی گه‌وره‌یه. ی هه‌ردووكیان خوا بسازێنرێت ،چونك ه سهرچاوه ی ی به‌گرنگ زانی���وه بۆ ئهوه ی بوونه‌وه‌ر ی به‌رفراوان��� پ���ه‌راو ی س���ه‌رو عه‌قڵ بخوێنرێته‌وه‌و حه‌قیقه‌ته‌كانیان ئاوێته‌و به‌چاو ی پیرۆزدا هاتووه ،وات ه ی ل��� ه قورئان ته‌با بكرێن له‌گه‌ڵ ئهوه ی گه‌یشتن ی گهوره ی دوو پاڵپشت ی نوورس��� نه‌قڵ و عه‌قڵ ال ی هه‌س���تانه‌وه‌و ی و تێگه‌یش���تن له‌ماهیه‌ت ب���وون ب ه راس���ت ی گه‌یش���تن به‌م ئامانجه‌ش زانست ه ك ه پێش���كه‌وتن ،ده‌رواز‌ه ی ی كارو هه‌ڵس���وورانیدا بایه‌خ و گرنگ له‌هه‌م���وو قۆناغه‌كان��� زانست و زانیاری دووپات دهكردهوه.
173
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی له‌ناو نووس���ین‌و ی به‌رفراوان ئه‌م بنه‌ما گرنگه‌یان پانتاییه‌ك ی ی سه‌عید نوورسیدا گرتووه ،له‌زۆر جێگادا ئهوه به‌رهه‌مه‌كان ی ناوازه‌ن روون كردووهتهوه ك ه قورئان و بوونه‌وه‌ر دوو كتێب ی ی مه‌خلوقاته‌كان ی درووس���تكردن ی حیكمه‌ته‌كان بۆ راڤه‌كردن ی ی گهوره ل ه س���پاردن ی خوا په‌روه‌ردگار ،هه‌روه‌ها مه‌به‌س���ت ی به‌مرۆڤ، ی سه‌ر زه‌و ی و ئاوه‌دانكردنه‌و‌ه ی جێنشینایه‌ت ئه‌رك ی ئیسالم كردووه ی نهتهوه ی ئاراس���ت ه پاش���ان ره‌خنه‌كانیش ی له‌گه‌ڵ ئه‌م دوو كتێب ه خواییه‌دا ك ه ناهاوس���ه‌نگان ه مامه‌ڵ ه ێ خستووه ،لێره‌وه‌ی ه كردووه‌و زانست ه ماتریالییه‌كانیان پشتگو ی ی ئیسالم ی رێنیسانسێك ی زه‌مین ه ی ره‌خساندن ی داوا نوورس ی ئه‌م ی هاوچه‌رخ و پێشكه‌وتن ه مادییه‌ك ه ده‌كات ك ه زانس���ت ی بێت. سه‌رده‌مه پاڵپشت ی به‌خشش��� ه ی له‌رێ���گا ئ���هم زان���ا گه‌وره‌ی��� ه ویس���توویه‌ت ی پیرۆزی���ش زانس���تییه‌كانه‌وه‌و به‌پشتبه‌س���تن به‌قورئان��� ی بخوڵقێنێت و س���وننه‌ت ه كه‌ونییه‌كان ی زانست رێنیسانس���ێك ی بكات ه بنه‌مایه‌ك بۆ هه‌س���تانه‌وه‌و پێش���كه‌وتن ،ئهو بایه‌خ ی بوونه‌وه‌ر داوه‌و ته‌نانه‌ت ی ب ه سوننه‌ت و سرووشت پێویس���ت وتوویه‌تی(وه‌ك چۆن گوێرایه‌ڵی‌‌و یاخیبوون هه‌ی ه به‌رامبه‌ر ب ه ی و یاخیبوون فه‌رمان ه شه‌رعییه‌كان ،به‌هه‌مان شێوه گوێرایه‌ڵ به‌رامبه‌ر به فه‌رمانه كه‌ونییه پێكهێنه‌ره‌كانیش هه‌یه). ی خوێن���دن و فێركردن و ی له‌به‌رنام��� ه چ���واره‌م :چاكس���از ی و هاوچه‌رخایه‌تیدا، ی له‌نێوان ره‌سه‌نایه‌ت ی هاوسه‌نگ راگرتن ی س���عید نوورس���ی، ئه‌م���ه‌ش یه‌كێكیترب���وو ل ه ئامانجه‌كان ی دۆگمابوون ی قۆناغ ی ئیس�ل�ام له‌مه‌ش���دا ده‌یویست نهتهوه ی نوێ���دا بكرێتهوه، ی دنیا و داخ���ران تێپه‌رێنێت و ب���ه‌روو ی ی ئاینی ی زانایان ی ئاراست ه له‌مه‌دا نوورسی زیاتر ره‌خنه‌كان ی زانس���ت ه ده‌كرد ،ئه‌مه‌ش گوزارش���تێك بوو له‌و ته‌نگه‌ژه‌ی ه ی له‌گه‌ڵ ی ك ه نه‌یده‌توان ی تێدابوو ،به‌و حوكم ه ئیس�ل�امییه‌كان ی له‌گه‌ڵ ی بابه‌ت ی سه‌رده‌مدا حه‌ره‌كه‌ت بكات و گونجانێك ره‌وت ی ئایینه‌ك ه پێشهات ه نوێیه‌كاندا بسازێنێت ،له‌گاتێكدا سرووشت به‌و شێوه‌یه‌ی ه نه‌س���از نیی ه له‌گه‌ڵ به‌خشش ه زانستییه‌كان و بزووتنهوهی مێژوودا. ی ی زاناو بیریار ده‌یویس���ت روانینێك لهم بارودۆخه‌دا نوورس��� گش���تگیر ب���ۆ ره‌وش���ه‌ك ه بخوڵقێنێ���ت ك ه له‌س���ه‌ر بنه‌مای
ی پێشینه‌و‌ه ی و كلتوور ی مێژووی پشتبه‌ستن ب ه ره‌س���ه‌نایه‌ت ی كۆمه‌ڵگ ه بسازێنێت و پاشان هه‌نگاو زه‌مین ه بۆ هه‌س���تاوه ی ب���ۆ ئایینده‌ش هه‌ڵبگیرێت ،هه‌م���وو ئه‌مانه‌ش له‌چوارچێو‌ه ی سه‌رده‌مدا. پێشهات و به‌خشش ه مه‌عریفی و زانستییه‌كان ی ی به‌رپاكردبوو له‌پێناو ی ره‌خنه‌گرانه‌ش ی بزووتنه‌وه‌یه‌ك نوورس ی نه‌گونجاو له‌گه‌ڵ ێ چه‌مك و تێروانین ی هه‌ند راس���تكردنه‌و‌ه ی ی ده‌دا رووئیایه‌ك ی ئیسالمدا ،لهم رووه‌شه‌و‌ه هه‌وڵ حه‌قیقه‌ت ی ریفۆرمخوازان ه بدات ه كاره زانستیی ه ئاینییه‌كان ،ك ه مه‌به‌ست ی ی بوو له‌و زانستانه‌دا ك ه په‌یوه‌ندییان ب ه ته‌فسیر چاكس���از ی عه‌قیده‌و ره‌وانبێژی و ئه‌وانیتره‌و‌ه هه‌بوو، قورئ���ان و بابه‌ت ی و سوننه‌ت ه به‌شێوه‌یه‌ك په‌یوه‌ست بكرێنه‌و‌ه ب ه زانست ه مرۆی كه‌ونییه‌كانه‌وه.
ی سیاسه‌ت میتۆدێكی نوورسیان ه بۆ مومارهس ه ی ی له‌س���ه‌ر دی���دگاو بۆچوونه‌كان یه‌كێ���ك له‌و مش���تومران ه ی ده‌كرێت تایبه‌ت ه ی كورد به‌دیعولزه‌مان شێخ سه‌عید نوورس ی ناوب���راو به‌رامبه‌ر به‌سیاس���هت ك ه ل ه ی توند به‌هه‌ڵوێس���ت مه‌قول هی(اعوذبالله من الشيطان و من السياسة) دا ره‌نگ دهداتهوه، ی ێ ئه‌مه‌یان به‌و ش���ێوه‌ی ه لێك داوهتهوه ك ه نوورس��� هه‌ن���د ی ل ه موماره‌سه‌و ی ره‌ت كردووه‌ته‌وه‌و خۆ ی سیاس���هت به‌ره‌های ی دهبهستنهوه ی تریش ئهو وته‌ی ه ی الداوه ،هه‌ندێك تێكه‌اڵوبوون به‌و بارودۆخه تایبه‌تییه‌وه كه قسه‌ك هی تێدا كراوه. ی كارو بانگ���ه‌وازو میتۆد‌ه ی ل ه ره‌وت��� ب���ه‌اڵم ئه‌گه‌ر ب���ه‌ورد ی ی نوورس��� ی گهوره س���ه‌عید ی عه‌لالم��� ه په‌روه‌رده‌ییه‌ك��� ه ی ئهو ورد ببینه‌و‌ه ی نه‌پساو‌ه ی بزاوت بكۆڵینه‌وه‌و له‌ئامانجه‌كان یو ی بۆ گۆرانكار ی هه‌وڵ به‌و ده‌ره‌نجام ه ده‌گه‌ین كه‌نوورس��� ی خۆیداو ی ئیسالمی‌‌و جوگرافیاك ه ریفۆرم داوه له‌ناو كۆمه‌ڵگ ه ی ناوه‌و گۆران له‌سه‌ر له‌ناوه‌ند‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌شه‌و‌ه هه‌نگاو ی هه‌موو ی ب ه بنه‌م���ا ی خه‌ڵك ی باوه‌رو بیركردن���هوه ئاس���ت ی ی هه‌ڵسوراوێك گۆرانكارییه‌ك داناوه ،لهم رووه‌شه‌و‌ه نوورس ی ی كارو بانگه‌وازه‌ك ه خاوه‌ن پ���رۆژ‌ه بووه ك ه دواتر میت���ۆد ی ی وه‌رگرت‌و بووی��� ه ره‌وتێك ی به‌رفراوان ی فیك���ر مه‌ودایه‌ك��� ی و شوێنكه‌وتووه‌كانی. ی كار بۆ قوتاب تایبه‌ت ی ی میانه‌ره‌و ی ئیسالمیان ه ی بیرێك ی خاوه‌ن به‌دیعولزه‌مان نوورس
174
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه ی مه‌ده‌نیان ه ی بووه ك ه ده‌یویس���ت ب ه رێره‌وێك��� ناتوندوتی���ژ ی ی له‌كۆمه‌ڵگه‌كه‌یدا درووس���ت بكات ،هه‌میش ه ئهوه گۆرانكار ی ی و ش���ه‌ر ی خوێنرێژ دووپات دهكردهوه ك ه ناكرێت له‌رێگا ی مسوڵمانهوه هه‌وڵ بۆ گۆڕان‌و ی ئیسالم و گه‌الن نێوان نهتهوه ی بدرێت. چاكساز ی ی گیراو‌ه ك ه هاوكار ی ئه‌وه‌ش له‌س���ه‌عید نوورس��� ره‌خن ه ی ی نهكردووه ك ه له‌ساڵ ی پیران ی ش���ێخ س���ه‌عید شۆرشه‌ك ه ی مسته‌فا كه‌مال ی ده‌س���ه‌اڵت ی دیاربه‌كر دژ 1925دا له‌ناوچ ه ی ك���ردو كه‌مالییه‌كان به‌توندترین ش���ێوه ئه‌تات���ورك به‌رپا ی بوونه‌وه‌و شۆرشه‌كه‌یان سه‌ركوت رووبه‌روو ی ل ه ی نوورس كرد ،ئه‌م هه‌ڵوێس���ت ه ی بۆچوون و دیدگا تایبه‌تییه‌ك ه ی خۆی���هوه س���ه‌رچاو‌ه ی وابوو گرتب���وو ك ه پێ شۆرش ده‌بێت له‌ناخ ی كۆمه‌ڵگه‌و و هه‌ناو ی ده‌روون��� دڵ تا كه‌كا ن���هو ه ێ بكات ده‌س���ت پ ی ل��� ه و چاكس���از ی باوه‌رو پابه‌ندییه‌كان خه‌ڵك���هوه س���ه‌رچاو‌ه ی ئه‌مه‌ش��� بگرێ���ت، ی نه‌ف���س) ناوزه‌د به(جیه���اد ده‌كرد. ی بوێرو ی شۆرش���گێرێك شیخ س���ه‌عید نوورس ی ێ ژیارییه‌كه‌بوو ،ك ه له‌رێگا ی ملمالن ی تر ی به‌ره‌یه‌ك��� ماندوو ی له‌ده‌وروبه‌ره‌كه‌یدا خوڵقاند، ی نووره‌و‌ه شۆرش���ێك په‌یامه‌كان ی و رووداوه‌كان بوو، ی گۆرانكار ی ك ه ناوه‌ند ئهو ده‌وروب���ه‌ر‌ه ی لهم میانه‌یه‌دا ده‌یویست گۆران به‌سه‌ر گۆرانكاریی ه نوورس��� ی كۆمه‌ڵگه‌ش���دا بێنێت، نوێیه‌كه‌و به‌ش���ێك ل ه دیدگا كۆنه‌ك ه ی ی سیاس���ه‌ته‌و پاڵه‌وانه‌كه‌ش ی س���ه‌ره‌ك ك ه ئه‌مه‌ش وه‌زیف ه ی موحه‌ننه‌ك و ش���اره‌زای ه ب���ا ب ه روواڵه‌ت سیاس���ه‌تمه‌دارێك ی به‌سیاس���ه‌تمه‌دار له‌قه‌ڵه‌م ی به‌سیاس���ه‌ت‌و خۆش��� كاره‌ك ه
نه‌دات. ی دبلۆماتكارانه‌و ی هه‌ر ئهوان ه نین ك ه به‌روواڵه‌تێك��� سیاس��� ێ ده‌كه‌ن، ی نه‌یار‌ه سیاس���ییه‌كانیاندا رۆژ به‌ر ل ه به‌رامبه‌ركێ ی بێزه‌نتییانه‌یه‌و ی ئه‌م ه جه‌ده‌لێك ی كاتیش ده‌ره‌نجام��� زۆرب ه ی ی سیاس ی زرق و برق ی خه‌ڵك ه ب ه درووشم و قس ه خه‌ریككردن ی ی مه‌رام و به‌رژه‌وه‌ن ی خه‌ڵك ه له‌پێناو و س���ه‌راب پیش���اندان ی فیئ���هو حزب و توێژو نوخبه‌یه‌ك ،ب���ه‌اڵم كارو بانگه‌وازه‌ك ه ێ ی سیاسه‌ت بوو ب ی روو‌ه جوانه‌ك ه ئهو زانا ئاینیی ه پیشاندان ی بكات. ی سیاسه‌تیشدا بیخات ه روو یان ئه‌دا ئهوهی له‌فۆرم ی سیاس���هت گۆرانكاریی��� ه به‌ره‌و وه‌زیه‌ف��� ه ی بێگومان شێخ سعید باش���تر ،ده ی ئه‌نجام نورس���یش هه‌ر ئهوه ی له‌س���ه‌ر دهداو و كار ی كۆمه‌ڵگه‌و گۆران���كار ی مس���وڵمان تاك��� ده‌كردو ده‌یویس���ت ی ی بناغ��� ه ب���ه‌رد ی ئ���هو كۆمه‌ڵگه‌ی ه با و ه‌ڕ ه‌ك���هی ئ���هو ده‌یخوازێ���ت ی چاك���ه‌كارو تاكێك��� ی ئایین و خزمه‌تگ���وزار گه‌ل و نهتهوه بێت ،ئه‌مه‌ش كرۆك���ی سیاس���ه‌ته ،پاش���ان ی ئه‌م تاك ه چاكه‌ویس���تانه‌و‌ه له‌هه‌ناو ی ده‌س���ه‌اڵتێك به‌رهه‌م بێت ك ه وه‌ك س���ێبه‌ر ی ئیسالم له‌شیوێك و كۆمه‌ڵگ ه نموونه‌ییه‌ك ه وابێت و نهتهوه ده‌سه‌اڵت له‌شیوێكی تر نه‌بێت. ی و كۆبوونهوه ی ئاشت ی له‌س���ه‌ر بنه‌ما ی نوورس��� بیركردنهوه ی ی رژان له‌سه‌ر خاڵ ه هاوبه‌ش���هكان بینا كرابوو ،ئهو ته‌حریم ی ده‌كرد ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ی ناوخۆ ی مسوڵمان و ش���ه‌ر خوێن ی ی و پیاده‌كردن ی ئیسالم ی خه‌الفه‌ت ی گێرانه‌و‌ه خوێنه‌ك ه له‌پێناو ی دووپات شه‌ریعه‌تیش���دا بووبێت ،به‌ڵكو هه‌میش��� ه ئ���هوه ی ی و گه‌رانه‌و‌ه بۆ باوه‌رو ره‌س���ه‌نایه‌ت دهكردهوه ك ه گۆرانكار
وه‌زیه‌فه‌ی سیاس���هت گۆرانكاریی��� ه ی بێگومان ش���ێخ به‌ره‌و باش���تر ،ده ی ئه‌نجام دهداو و سعید نورس���یش هه‌ر ئهوه ی مسوڵمان ی كۆمه‌ڵگه‌و تاك ی له‌سه‌ر گۆرانكار كار ی ی ئهو كۆمه‌ڵگه‌ی ه ی بناغ ه ده‌كردو ده‌یویست به‌رد ی چاكه‌كارو ی ئهو ده‌یخوازێت تاكێك باوه‌ڕه‌ك ه ی ئایین و گه‌ل و نهتهوه بێت، خزمه‌تگوزار ئه‌مه‌ش كرۆكی سیاسه‌ته
175
ذمارة ()2
زستانى 2011
سه‌عید نورسی و پرۆژهی كاركردن له‌سه‌ر عه‌قڵی تاك و هۆشیاركردنه‌و‌هی كۆمهڵگه یو ی فیكر ی ده‌بێت ،شۆرشێك ی سپ ی شۆرشێك ب ه به‌رپاكردن ی له‌هه‌نگاوه‌كاندا ی پله‌به‌ند ی و زانستی ،به‌ره‌چاوكردن مه‌عریف ی ژیاریانه‌دا ی ملمالنێیه‌ك ی ئیس�ل�ام له‌ئاست ی نهتهوه بۆ ئهوه ی سیاس���ی ،چونك ه له‌و‌ه دڵنیابوو ك ه بێت نه‌ك ته‌نها ركابه‌ر ی ناوخۆ له‌و روو‌ه ژیارییه‌و‌ه ی و هه‌ستانه‌و‌ه ی ژیار پێشكه‌وتن نهتهوهی ئیسالمی ده‌باته پێشهوه. ی بۆ ی ورد ی ده‌ناو پالن ئ���هو زۆر ب ه حه‌زه‌رو ویاییه‌و‌ه هه‌نگاو ی كه‌مالییه‌كان ی بۆس��� ه ی داده‌رش���ت ،چونك ه ده‌یزان كاره‌كان ی هه‌ڵه‌یه‌ك بكات و له‌ناو یه‌كێك له‌و هه‌میش ه كراوه‌ی ه بۆ ئهوه ی ی ناو دادگاكانیش بۆسانه‌دا بگیرسێته‌وه ،رووبه‌روبوونه‌وه‌كان ی ی بۆ هه‌ر ئه‌گه‌رێك زیره‌كانه‌بوون كه‌پێشوه‌خت هه‌موو وه‌اڵمێك ی ناوزه‌د نه‌ده‌كرد ی به‌سیاس ئایینده ئاماده ده‌كرد .ئهو ك ه خۆ ی له‌گه‌ڵ پێش���هات و ی سیاس���ییه‌و‌ه مامه‌ڵ ه به‌اڵم به‌عه‌قڵێك رووداوه‌كاندا ده‌كردو لێیان ده‌هاته دهرهوه. ی سیاس���ییه‌و ره‌هه‌ن���ده م���رۆڤ له‌خۆی���دا كائینێك��� ی به‌سه‌ردا ده‌سه‌پێنێت، ی سیاس ی ئه‌دایه‌ك كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ش ی كاراو به‌هه‌ژموون بووه به‌سه‌ر شیخ سه‌عید یش هه‌ڵسوراوێك ی به‌س���ه‌ر ی خۆیه‌وه‌و كاریگه‌ر ده‌وروب���ه‌ر‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه ی كه‌س���انێك ك ه ی رووداوه‌كانه‌و‌ه ههبووه .ناكرێت ژیان ره‌وت ی كۆمهڵگهوه ی ژیان به‌ئاشكرا جێ ده‌ستیان به‌سه‌ر بزووتنهوه دیاره له‌سیاس���هت داببریت و وه‌ك گۆشه‌گیر وێنا بكرێت ،ك ه ی ی قۆناغ ه جۆراوجۆره‌كان ئه‌مه‌ش دوور‌ه ل ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كان ژیانی نوورسییه‌وه. ی ی دابراوبوو‌ه له‌سیاسه‌ت بۆچ ی كه‌سێك ئه‌گه‌ر سعید نوورس ی ی پر‌ه ل��� ه رووبه‌رووبوونه‌و‌ه ی پر له‌كارو هه‌ڵس���وران ته‌مه‌ن ی ی و دادگاییك���ردن و زیندان هاورێ ده‌س���ه‌اڵتداران‌و چاودێر ی ئه‌م زانا گه‌وره‌ی ه ی ژیان ی ناو كاروان ی دیار ته‌مه‌ن و به‌شێك ی ی گۆشه‌گیرو دابراو له‌سیاسه‌ت هه‌میش ه جێگا بووه؟ كه‌سان ی ئێم ه له‌هیچ كاتێكدا ی ده‌سه‌اڵتداران بوون‌و شێخه‌ك ه ره‌زامه‌ند ی تورك و كه‌مالییه‌كان نهبووه. ی حكومه‌ت ی ره‌زامه‌ند جێگا ی زیندان و دوورخس���تنهوه بووه بۆ چه‌ندی���ن جار دووچ���ار ی له‌ناوخۆدا، ی توركیا ،جگ��� ه له‌دوورخس���تنه‌وه‌كان دهرهوه ێ نه‌كردو یپ ی له‌بڕواو بۆچوونه‌كان هه‌موو ئه‌مانه‌ش پاشه‌كش ه ی وتارو ی هه‌ب���وو له‌رێگا ی پێ ی قه‌ناعه‌ت ی خۆ به‌و ش���ێوه‌ی ه
كۆرو كۆبوونه‌وه‌كانییه‌وه به‌رگری له ئایینی ئیسالم ده‌كرد، ی ی خۆ ی كاریگه‌ر ی سه‌عید نوورس��� ی كار ی ئاش���تیان ه ره‌وت ی ی و شارستانیان ه ی مه‌ده‌ن هه‌بوو له‌ناو توركیاداو نموونه‌یه‌ك ی ی باوه‌رو راس���تییه‌كان ی گه‌یاندن كارو بانگه‌وازب���وو له‌پێناو ی ی ئاراسته‌یه‌ك ی نوورس ی ئیسالم ب ه جه‌ماوه‌ر ،ره‌وته‌ك ه ئایین ی ی پۆزه‌تیڤان ه ی س���ه‌رنج ی وه‌رگرتبوو ك ه جێگا میانه‌ره‌وان ه ی و ناوه‌ن���ده فیكرییه‌كان بوو، زۆرێ���ك ل ه رێكخ���راوه مه‌ده‌ن ی ی توركیا ل ه سیمینارێك ی له‌س���ته‌ملێكراوان ی به‌رگر كۆمه‌ڵ ه ی ی كارو بانگه‌واز ی میت���ۆد ی 2008ده‌رب���ار‌ه خۆی���دا س���اڵ ی ی ئهو پیاوه‌ی ه ب ه دیارییه‌كان به‌دیعولزه‌مان ده‌ڵێت :نوورس��� ی كه‌مال ئه‌تاتورك س���وڵتان عه‌بدولحه‌میدو كارپێسپاردنه‌كان هیچ مساوه‌مه‌یه‌كی له‌سه‌ر ئازادی نه‌كرد. ی ل ه وت هی(اعوذبالله ی نوورس ماوهتهوه س���ه‌ر هۆكارو مه‌به‌ست ی لێك ده‌ده‌نه‌و‌ه من الش������يطان و من السياس������ة) ك ه هه‌ندێ���ك وا ی سیاسی، ی به‌دیعولزه‌مان ه له‌سیاس���هت و كار ئه‌م ه به‌رائه‌ت ی بارودۆخێك ه ك ه سیاس���هت له‌كاتێكدا ئه‌م وته‌ی ه له‌دایكبوو ی ی تیایدا مومارهس��� ه ك���راوه‌و هۆكار به‌ش���ێوه نێگه‌تیڤه‌ك ه ی ی نێوان مس���وڵمانان و گه‌الن ی و ناته‌بای ی ناكۆك��� س���ه‌ره‌ك ی ك ه ی بووه ،په‌ناگرتن بووه به‌خ���وا له‌و‌ه ی ئیس�ل�ام جیهان ی گرووپ ی به‌كار بهێنرێت و به‌رژه‌وه‌ند ی سیاس ئایین بۆ مه‌رام و حزب و تاقمێكی پێ بهێنرێته‌دی. ی ل ه مس���ته‌فا كه‌ماله‌و‌ه یه‌كه‌مجاریش ئه‌م به‌كارهێنان ه خراپ ه ی ی نیش���تیمانیدا بۆ كۆكردنه‌و‌ه ی ئازاد ی جه‌نگ ی له‌قۆناغ بین ی جه‌ن���گ و خۆبردن ه ی ناو گۆره‌پان ه���ه‌وادارو هاوس���ه‌رنگه‌ر ی وه‌ك نوورسی ،دواتریش هه‌ر ی ئاییندار پێشهوه له‌كه‌س���ان ی هه‌موو درووش���م و ی دژ ی خۆ ئه‌تاتورك ب���وو هه‌ڵمه‌ته‌كان ی ی خه‌الفه‌تیش ێ كردو سس���تم دیارد‌ه ئاینییه‌كان ده‌س���ت پ ی ی سیاسه‌ت له‌و قۆناغ ه هه‌ستیار‌ه هه‌ڵوه‌شانده‌وه ،جگ ه له‌و‌ه ی مسوڵمانان ی ریز ی تێكدان ی ئیسالمدا فاكته‌ر ی نهتهوه مێژوو ی ی نوورس ی بوو ،ك ه به‌بۆچوون ی په‌رته‌وازه‌ی ی بشێو و نانه‌و‌ه ی جارێكیتر ش���كۆو ی و ته‌بای ی ئیس�ل�ام به‌یه‌كری���ز نهتهوه ی ئاینییش ئهو ئامانج ه ی بۆ ده‌گه‌رێته‌وه‌و باوه‌رو پابه‌ند هێ���ز ده‌هێنێته‌دی .
176
ذمارة ()2
زستانى 2011
جیهانگیر یو
سۆران حه‌سه‌ن
به‌جیهانیكردن یشه‌ڕو ملمالن ێ ناوچه‌ییه‌كان ی ل ه ی ئه‌مرۆ له‌گه‌ڵ ئهو گه‌ش���هو پێش���كه‌وتن ه فراوان ه دنی���ا ی ی كۆمه‌ڵگ ه ی هۆش���یار ی و ته‌كنه‌لۆژیا و بار ی زانس���ت روو ی ی ئهو مرۆڤایه‌تیی ه مرۆڤایه‌تیی���هوه ب ه خۆیهوه بینیوه و كۆ ی به‌رته‌س���كدا و ل ه ناو گه‌یاندووه‌ت ه قۆناغێك ك ه ل ه پانتاییه‌ك ی بچوكدا كۆیان بكاتهوه ،و گلۆبالزیم ببێت ه ی گه‌ردوون گوندێك ی و سیاسییهكان ی سنوور‌ه مێژووی ئهو حاڵه‌ت ه به‌رجه‌سته‌ی ه ی بیرورا له‌به‌رده‌میدا كاڵ ببێته‌وه‌و گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كان ب ه جیاواز و ره‌گه‌ز و ئایین و زمانیانه‌و‌ه ئاوێت ه بكات ،له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌م ی گۆران و وه‌رچه‌رخان ه گه‌وره‌و سه‌رسوورهێنه‌رانه‌ش���دا ئهوه ی ئه‌م دنیا هاوچه‌رخ���ه ،بریتیی ه ل ه بووه‌ت��� ه مۆرك و س���یما ی ی مرۆڤه‌كان ،ئه‌مه‌ش ده‌ره‌نجام ی و ترس و دڵه‌راوكێ نائارام ئهو شه‌رو هه‌را به‌رفراوانانه‌ی ه ك ه له‌گه‌ڵ گۆرانه‌كه‌دا ئه‌وانیش ی ی جیهانییان وهرگرتووه و بوونه‌ت ه به‌شێك ل ه ناوه‌رۆك فۆرمێك دنیا گلۆباله‌كه. ی ب ه خۆیهوه ی گهوره و به‌رچاو ێ گۆران ی نو وه‌ك چ���ۆن دنیا ی و مرۆییه‌كان سنوور و جوگرافیا بینیوه و تیایدا حاڵه‌ت ه ژیار ناناسن ،ش���ه‌ر و نائارامییه‌كانیش له‌گه‌ڵ ئهو وه‌رچه‌رخانه‌دا ێ هاتووه یل ی ئه‌وانی���ان وهرگرتووه و وا هه‌م���ان تایبه‌تمه‌ند ی ئه‌م جیهانه‌دا جه‌نگ و پێكدادانێك نابینرێت له‌هه‌ر گۆشه‌یه‌ك ی له‌و سنووره‌دا گه‌مارۆ بدرێت ك ه ی و ده‌ره‌نجامه‌كان كاریگه‌ر 177
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی شه‌ڕو ملمالنێ ناوچه‌ییه‌كان ی و به‌جیهانیكردن جیهانگیر ی داوه و ئه‌میش حاڵه‌ت تیایدا روو ی ی و چه‌كساز ی سه‌رباز ی به‌جیهانیبوون وه‌رنه‌گرێت ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئهوه نیی ه ك ه ته‌كنه‌لۆژیا ی ئه‌م گوند‌ه بچووك ه و تێكرا ی كارلێك ه ی ئێم ه نه‌خات ه به‌رده‌م حاڵه‌تێك زیاتر به‌ره‌و پێش���هوه چووه ،به‌ڵكو له‌به‌ر ئ���هوه ی و بارودۆخ ل��� ه نائارام��� ی پێش���هات ه گه‌ردوونییه‌كه‌و‌ه ی و جیهانییه‌ك ه به‌هۆ ی نائاس���اییه‌و‌ه و هه‌ریه‌ك ه ل ه ئێم ه نێوده‌وڵه‌ت ی له‌شوێنێك ی ئهو دووكه‌ڵ ه نه‌كات ك ه ئاگره‌ك ه هه‌ست ب ه بۆن ی ی ملمالنێكان ی پێكدا دهداو بازن ه ی زیاتر كاراكته‌ر‌ه شه‌ڕكه‌ره‌كان دوورتر هه‌ڵگیرساوه . ی وه‌ك ئهو دوو جه‌نگ ه له‌ناو ی گهوره فراوانتر ده‌كرد ،شه‌ڕێك ی تر ی و حاڵه‌ت ه نائاساییه‌كان ش���ه‌رو نائارام ی زۆره له‌گه‌ڵ ی ئه‌مرۆدا جیاواز ی وه‌ك ئه‌م ه ی بچووك ی ناو ئه‌م گوند‌ه جیهانێك ی واڵت و جوگرافیا نزیكه‌كان ی ئێمه‌ش شه‌ر گه‌ردوونیی ه بچووك ه ی وه‌ك ی پان و به‌رین ی له‌ن���او دنیایه‌ك ی روودان و هه‌ڵگیرس���ان ی ل��� ه رووبه‌روبوونه‌و‌ه یه‌كت���ر نیی ه و ته‌نها خۆ ی سه‌ر ئه‌م هه‌ساره‌ی ه ێ گۆشه‌و كه‌نار ی دوێنێدا ك ه هه‌ند ی دوو واڵت و ئهوه ی نه‌یار ده‌وڵه‌ت ێ و جه‌نگێك ی یه‌كتردا نابینێته‌وه ،ئه‌گه‌ر وه‌هاش بێت ته‌نها نه‌كه‌وتبوون��� ه ژێر كاریگه‌رییه‌كانی ،به‌اڵم ملمالن ی ده‌سپێك جوگرافیا ی دنیا ی زۆر ی شه‌ره‌ك ه په‌یوه‌ست ه به‌و دوو دهوڵهتهوه له‌لوبنان یان عێراق یان كه‌نداودا روو ده‌دا به‌شێك ی تر ی ئهو هه‌رای ه دوورای و هۆكارو ئامانجه‌كان ی بزنسكاره‌كان و ی كار ی هه‌ی ه و دواتر به‌خۆیه‌و‌ه خه‌ریك ده‌كات و بازاره‌كان ی شه‌ره‌ك ه و ل ه ئاسه‌واره‌كان ی سیاسییهكان كۆبوونهوه ی پاشان كاریگه‌ریی ه ئیقلیم ده‌شێوێنێت. و نێوده‌وڵه‌تییه‌كانیی���هوه ی جه‌ن���گ و جۆرێكیت���ر ده‌رده‌كه‌وێ���ت ك��� ه ئه‌م��� ه ملمالنێ جیهانییه‌كان ی فاڵن ده‌وڵه‌ت له‌گه‌ڵ شه‌ر ی ی نزیك وتمان ل ه مێ���ژوو ی ت���ردا نیی���ه ،هه‌ر ئ���هو ی ئێم���ه‌دا ته‌نها دووش���ه‌ر یو ئ���هم دوورایی ه سیاس��� ی هه‌ی ه ی گه‌ردوون گ���هوره ی شه‌ره‌كانیش ه ستراتیژیان ه ی جیهانییان ك ه تایبه‌تمه‌ند ی پێكدادان زۆرجار به‌تیۆر هه‌ی��� ه و كۆمه‌ڵ��� ه واڵت و شهڕه گه‌وره‌كانی ناو دونیا بچوكه‌كه‌ی ئێمه ی ژیاره‌كان ته‌فسیر و جه‌نگ ی ی سیاس��� جوگرافیایه‌ك��� كراوه. ی له‌سه‌ر هه‌موو جیهان دروست كردبێت، گرتبێته‌و‌ه و كاریگه‌ر ی پێش جیهانگیری ی سه‌رده‌م شهره جیهانییه‌كان ی ی ئ���هو دوو ش���ه‌ر‌ه جه‌نگ و پێكدادانێك نیی ه س���یفه‌ت دوا ی س���ه‌د‌ه ی ك ه له‌س���ه‌ره‌تاكان ی جیهان ی گهوره دوو جه‌نگ��� ی تر ل ه جیهانیه‌ت دراوه ی وه‌رگرتبێت ،به‌اڵم جۆرێك ی جیهانیه‌ت ی به‌جۆرێك ی دنیا ی و ژیار ی سیاس ی دا نه‌خش ه رابردوودا روو ی ئهو ی دوا ی ش���ه‌ره‌كان ی تر ێ ل ه ش���ه‌رو ملمالنێكان ی به‌هه‌ند تر ی جی���ا له‌رابردوو گۆری ،ئه‌م دوو ش���ه‌ر‌ه گه‌وره‌یه‌ش ك ه دوو شهره گه‌وره‌یه ،له‌و رووهوه ك ه كاریگه‌رییه‌كه‌یان به‌سه‌ر ی ئهو كات ه به‌ش���دارییان تێدا كرد له‌سه‌رده‌م هه‌موو زلهێزان ی زۆرێك ی وكۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ی و ئاب���وور ی بارودۆخ��� ه سیاس��� پێ���ش ئه‌م عه‌وله‌م ه كه‌ون ی دنیاو‌ه كه‌مت���ر نهبووه ل ه دوو جه‌نگ��� ه جیهانیی ه ی و ته‌كنه‌لۆژییه‌دا بوو ،بۆی ه ئه‌گه‌ر له‌واڵتان��� ێ شه‌رو ملمالنێ ی بكه‌ین له‌گه‌ڵ هه‌ند به‌راورد ی س���ه‌رده‌م به‌ده‌گمه‌ن ی ئه‌م سه‌رده‌م ه پێش���ووه‌كه ،جگ ه له‌وه‌ش ش���ه‌ره‌كان ی ونێوده‌وڵه‌تییه‌ك ه گلۆباله‌دا ك ه ده‌رهاوێش���ت ه جیهان��� ی جوگرافیدا گه‌مارۆ ی به‌رته‌س���ك ی به‌و رێك ده‌كه‌وێت ل ه پانتاییه‌ك ی ی كهمهوه ئیقلیم ی یان به‌ال ی جیهان ش���ێوه‌یه‌ی ه ده‌یبینین ،ئه‌وا به‌و قه‌ناعه‌ته‌مان ده‌گه‌یه‌نێت ك ه درابێ���ت و كاریگه‌رییه‌ك ی جیهانگیریی ه ئه‌گه‌ر دوو جه‌نگ ه جیهانییه‌ك ه لهم س���ه‌رده‌م ی نه‌بێت ،ئه‌مرۆ ش���ه‌ره‌كان ب ه كاریگه‌رییه‌كانیان س���نووره‌كان ی بدای ه زۆر له‌و‌ه زیاتر تراژیدیا ئێس���تاماندا روو ی تر ی بۆ شوێنه‌كان ی نائاس���ای ی و حاڵه‌ت ی ده‌خوڵقاند ده‌به‌زێنن و نائارام كه ئهو كات ه خوڵقاندی. ی ی شهره نوێیه‌كانیش له‌ژێر حوكم درووست ده‌كه‌ن ،سروشت 178
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی شه‌ڕو ملمالنێ ناوچه‌ییه‌كان ی و به‌جیهانیكردن جیهانگیر ی جیهانگیریدان و به‌هه‌مان شێوه كاراییان له‌سه‌ر دنیا كرده ی خۆیان بگرێتهوه ،له‌گه‌ڵ پرۆس��� ه سه‌ربازییه‌كه‌ش���یدا شهره ێ هه‌یه ،هه‌ر وه‌ك چۆن كۆمپانیا ف���ره رهگهزه ئابوور ن���و ی ترهوه و پاش���ان ی بكه‌وێت ه نێوان ده‌یان واڵت ی سیاس���ییه‌ك ه ی سنووره‌كان ی جیهانگیر ی ئه‌مرۆ ی سه‌رده‌م و بازرگانییه‌كان ی واڵتانیان خس���تووه‌ت ه ژێر هه‌ژموون و ناناسن و س���ه‌روه‌ر ی به‌رینی���ان كردووه‌ت ه ی خۆیانهوه و هه‌م���وو دنیا مامه‌ڵ��� ه ی و ئه‌منییه‌كانیش ی گچك ه بۆ خۆیان .حاڵه‌ت ه سیاس بازارێك ی ش���ه‌ره‌كان ل���هوه تێپهریوه ته‌نها گۆره‌پان ه س���ه‌ربازییه‌ك ه بگرێتهوه و ئه‌وانی تر بێالیه‌ن و چاودێربن له‌دووره‌وه. ی وبچوكیش ل ه ئه‌مرۆدا بووبێت و ببێت ی ته‌قلید ده‌كرێت شه‌ر ی نێوان دوو واڵت بگرێتهوه و ی ته‌نها س���نوور ك ه گۆره‌پانه‌ك ه ی نه‌بێت، ی و جیهانییه‌ك ه ی له‌سه‌ر دهوروبهره ئیقلیم كاریگه‌ر به‌اڵم ئه‌م ش���ه‌ر‌ه ده‌گمه‌نان��� ه ئه‌وانه‌ن ك ه زیاتر ل ه نێوان دوو ی ی ئابوور ی بایه‌خ ی بچووك���دا روو ده‌ده‌ن ك ه ل��� ه روو واڵت��� ی و جیۆپۆلۆتیكیی���هوه ئهو گرنگییه‌یان نیی��� ه و به‌رژه‌وه‌ند ده‌وڵه‌ت ه گه‌وره‌و زلهێزه‌كان و كۆمپانیاكانیان ل ه ده‌ستێوه‌ردان ی ش���ه‌ر و پێكدادان ه له‌و ش���ه‌رانه‌دا نیی ه و به‌و هۆیه‌و‌ه بازن ه ی ی و ئابوورییه‌ك ه سنوور‌ه به‌رته‌سكه‌ك ه ی و سیاس��� سه‌رباز خۆی نابه‌زێنێت. ی شه‌ره‌كان ی گشت به‌اڵم ب ه شێوه‌یه‌ك ی ئاس���ایش بێت ه مه‌یدان و ی ئه‌م سه‌رده‌م ه له‌گه‌ڵ ئهو نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان و ئه‌نجومه‌ن ی ژیان ی هه‌موو رواڵه‌ته‌كان به‌جیهانیبوون ه ی ی تریشه‌و‌ه جه‌نگ ه ئابوورییه‌ك ه ی ئهو ته‌راتێنه،له‌الیه‌ك ی گرتووه‌ته‌و‌ه هه‌مان شانۆ تایبه‌تمه‌ن���د ی ی نه‌وت و بۆرس ه گه‌وره‌كان ی وهرگرتووه و هاوته‌ریب له‌گ���ه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندیی ه بكه‌وێت ه ناو ئۆپێك و بازاره‌كان ی ل ه به‌رژه‌وه‌ند ی و ئابوورییه‌كاندا ده‌روات ك ه ئه‌مرۆ خۆ سیاس ی ئابووریش له‌ش���ه‌ره‌كه‌دا به‌كار بهێنرێت و ی جیهانه‌و‌ه و چه‌ك ی جیهان ی شه‌رێك زلهێزه‌كاندا دهبینێتهوه،ده‌كرێت قورس���ای ی ل ه پێكدادان ه سه‌ربازییه‌ك ه كه‌متر نه‌بێت، ی كاریگه‌رییه‌كه‌ش��� ی جوگرافیایه‌ك بكه‌وێت ه سه‌ر رووبه‌ر ی هاوچه‌رخ ی هه‌موو ئه‌مانه‌شه‌و‌ه راگه‌یاندن و میدیا ی دیاریكراو ،به‌اڵم ناكرێت له‌سه‌روو كاریگه‌رییه‌كان ی بۆ هه‌موو ی جیهان ی ئهو ش���ه‌ر‌ه له‌و ش���وێنه‌دا گه‌مارۆ بدرێت و ب ه ته‌كنه‌لۆژیا پێشكه‌وتووه‌كه‌یه‌و‌ه چه‌ترێك ی و نێوده‌وڵه‌ت ی جیهان ئاستێك ێ و رووبه‌روبوونه‌وه‌كان دروس���ت ی ملمالن ی وه‌رنه‌گرێت و كۆمه‌ڵێك واڵت بوار و ش���ێوازه‌كان نه‌خاته قه‌یرانه‌وه. ی زیاتر تیادا تۆخ بكاتهوه .دواجار ی جیهانگیر بكات و سیفه‌ت ی ئه‌مرۆدا گۆره‌پانه‌كان ی بچووك شه‌ر ل ه دنیا ی واڵتاندا ی جه‌ماوه‌ری ی ل ه شه‌قام ی دابه‌ش ده‌كرێت ئاسه‌وار‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌ش ی به‌چ���وار ده‌ور ێ تونده‌ك ه ی ملمالن��� و الیه‌نه‌كان��� ێ ی ل ی خۆیدا و ره‌نگ بداتهوه و ب ه خۆپیش���اندان و رێپێوان گوزارش���ت بۆ دووراییه‌ك ی به‌ری���ن په‌رژ و باڵو دهبێتهوه ،ده‌كرێت الیه‌ن بكرێت. ی تر بن ی ش���ه‌ر ل ه چه‌ند ش���وێنێك و جه‌مس���ه‌ر‌ه فیعلییه‌كان ی و كاریگه‌رییه‌كی جیهانی جه‌نگێكی ناوچه‌ی و له‌وێو‌ه نه‌خش��� ه ب���ۆ جه‌ن���گ و رووبه‌روبوونه‌وه‌ك ه دابنێن ی ئه‌م س���ه‌رده‌م ه لێمانه‌و‌ه ك ه به‌و ی جه‌نگ ی نێوان نزیكتری���ن نموون ه ی س���نوور و گۆره‌پان ه س���هربازیی ه خوێناوییه‌كه‌ش��� ی ی تیادا جیاكرابێته‌وه ،شه‌ر ی ملمالنێ ی دوور ل ه ش���ێوه‌ی ه گۆره‌پانه‌كان ی واڵتێكی ت���ر دوو واڵت ی���ان ن���او چوارچێ���وه
وه‌ك چۆن دنیا ی نو ێ گۆران ی گهوره و به‌رچاو ی ب ه خۆیهوه بینیوه و تیایدا حاڵه‌ت ه ژیار ی و مرۆییه‌كان سنوور و جوگرافیا ناناسن ،شه‌ر و نائارامییه‌كانیش له‌گه‌ڵ ئهو وه‌رچه‌رخانه‌دا هه‌مان تایبه‌تمه‌ند ی ئه‌وانیان وهرگرتووه
179
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی شه‌ڕو ملمالنێ ناوچه‌ییه‌كان ی و به‌جیهانیكردن جیهانگیر ی نێوان ی ش���ه‌ر ی لوبنان بوو ك ه جگ ه له‌و‌ه ی 2006 ته‌م���وز ی وه‌ك ئیس���رائیل و ی به‌هێ���ز ی خاوه‌ن س���وپا ده‌وڵه‌تێك��� ی ی ده‌وڵه‌ت ه ره‌سمییه‌ك ه ی ئیراد‌ه ی دهرهوه ی چه‌كدار رێكخراوێك ی ی سه‌ربازی ی شه‌ره‌ك ه و رووبه‌روبوونه‌و‌ه ی بوو ،جوگرافیا خۆ ی ی گرتبوویه‌وه ،به‌اڵم كاریگه‌ر ی به‌رته‌س���ك تیایدا پانتاییه‌ك ی دنی���ادا باڵو ی گۆش��� ه و كه‌ناره‌كان ش���ه‌ره‌ك ه ب��� ه زۆرب��� ه
ی هه‌ر واڵتێكت بووبووی���هوه و رۆژنامه‌و میدیا جۆربه‌جۆره‌كان ی لوبنان ده‌كرد ی شه‌ر ی ل ه كاریگه‌ر به‌سه‌ر دهكردهوه باس��� ی ی واڵته‌ك ه ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی و ئاب���وور ی سیاس��� له‌س���ه‌ر بار ی و مه‌یدانییه‌كان زۆربه‌یان قسه‌یان خۆی ،لێكدانه‌و‌ه سیاس��� ی له‌س���ه‌ر ئهوه ده‌كرد ك ه الی���هن و جه‌مس���ه‌ر‌ه فیعلییه‌كان ی نیی ه ل ه ئیسرائیل و حزبواڵ ،به‌ڵكو شه‌ره‌ك ه ش���ه‌ره‌ك ه بریت ی ی ئه‌مری���كا و كۆمار ی نێ���وان واڵت��� ه یه‌كگرتووه‌كان ش���ه‌ر ی رووبه‌روبوونه‌وه‌ك ه لوبنانه‌و ی ئێران���ه ،جوگرافی���ا ئیس�ل�ام نوێنه‌رایه‌تیی��� ه جێبه‌جێ���كاره مه‌یدانییه‌كه‌ش ئیس���رائیل و ی ی خۆ ی لوبنانییه ،شهره دبلۆماسییه‌كانیش ی حزبواڵ رێكخراو ی و ئه‌مریكییه‌كاندا ی واڵت��� ه ئه‌وروپ له‌و پرۆژه جۆراوجۆران ه ی ش���ه‌ره‌ك ه ك ه زۆربه‌یان له‌گه‌ڵ پرۆژه ده‌بینییه‌و‌ه بۆ راگرتن ی ی و ناره‌سمییه‌كاندا تێك ده‌گیران و گه‌رم ه لوبنانیی ه ره‌سم ی له‌گۆره‌پان ه دبلۆماس���یی ه ێ و روبه‌رووبونه‌وه‌ك ه خۆ ملمالن��� نێوده‌وڵه‌تییه‌ك���ه‌دا ده‌بینیی���هوه ك��� ه هه‌ریه‌ك ه ل��� ه الیه‌ن و ی ل ه جه‌مسه‌ر و هه‌روه‌ها هێزه شه‌ركه‌ره‌كان ده‌یانویست ئهوه
ی ی سه‌ربازییه‌و‌ه ب ه ده‌ست ی هێز ی جه‌نگه‌كه‌دا ل ه رێگا مه‌یدان ی و دانوستان ه نێو ده‌وڵه‌تیی ه نه‌هێناوه ،ل ه ناو پرۆژه سیاس��� ی بهێنێت ،ل ه ی شه‌ره‌ك ه به‌ده‌ست دبلۆماس���ییه‌كاندا بۆ راگرتن ی ی یه‌كه‌م روو‌ه ئابوورییه‌كه‌ش���هوه هه‌موومان له‌گ���ه‌ڵ رۆژان ی ی بازار ی ش���ه‌ره‌كه‌دا شپرزه‌بوون و ش���ێواوی ده‌س���تپێكردن ی گه‌یش���ت ه ی پترۆڵمان بین ی نرخ ی خێرا نه‌وت و هه‌ڵكش���ان كوێ ،ل ه روو‌ه ئیعالمییه‌كه‌شه‌و‌ه كه‌ناڵ ه ی شه‌ره‌كه‌یان ئاس���مانییه‌كان ورده‌كار ی و زۆرجار راس���ته‌وه‌خۆ بۆ ی خۆ له‌كات ی و دیمه‌ن ه ده‌گواس���تینه‌و‌ه و كاول���كار ی ی ناو شار و شارۆچكه‌كان خوێناوییه‌كان ی لوبنانیش���ان ب ه ش���ێوه تراژیدییه‌كان خۆیان بۆ نمای���ش ده‌كردین ،ئه‌م رۆڵ ه ی راگه‌یاندنیش نمایش���گه‌ر‌ه جیهانیی��� ه ی جیهان���دا چه‌ندین ی واڵتان ل ه زۆرب��� ه ی هێنای ه س���ه‌ر شه‌قام ی جه‌ماوه‌ر بزاوت ی رێپێ���وان و و زۆربه‌ی���ان ل��� ه رێ���گا ی ی راگرتن خۆپیش���اندانه‌كانیانه‌و‌ه داوا ی ئهو ناوچه‌یه‌و جیهانیان ی ئاسایش��� ش���ه‌ره‌ك ه و پاراس���تن ده‌كرد. ی ئ���هو وه‌رچه‌رخان ه مێژوویی ه لێ���ره‌و‌ه ده‌توانین بڵێین :به‌هۆ ی ئێم ه ب ه خۆیهوه ی ئه‌م هه‌ساره‌ی ه گه‌وره‌و سه‌رس���وورهێنه‌ر‌ه ی یه‌كتر ی له‌ده‌ور ی و مرۆڤایه‌تیی ه كۆن ه لێكدابراوه‌ك ه بینیویه‌ت ی بچكۆله ،ناكرێت ی بۆ كردوون ب ه گوندێك كۆكردووه‌ته‌و‌ه و دنیا ی ناو ئه‌م گونده‌ش ی نوێ ی ژیان ی بزاوت ه مرۆییه‌ك ه و ره‌وت تێكرا ی ی بهرێوه بچێت و پانتای هه‌ر ب ه ش���ێوه كۆن و كالسیكییه‌ك ه ی نێوان گه‌ل و نهتهوه و جوگرافیا جیاجیاكان هه‌ر به‌و فراوانیی ه ی ناو ی به‌كۆمه‌ڵ ج���اران بمێنێتهوه ،ل��� ه كاتێدا باس ل ه ژیان��� ی هاوچه‌رخ و بارودۆخ ه ی بچوك ده‌كه‌ین،دنیا ی گه‌ردوون گوندێك ی نه‌هێشتووه‌ته‌و‌ه ئیراده‌و ئیختیارمان جیهانییه‌ك ه ئهو ده‌رفه‌ت ه ی ئێم��� ه وه‌ربگیرێت گۆرانه‌ك ه ی را ێ ئهوه ل���ه‌وه‌دا هه‌بێت و ب ی ناو هه‌ر ی و ناخۆش ی و خۆش��� دروس���ت بووه و شه‌رو ئاشت ی ئێم ه به‌هه‌ر ش���ێوه‌یه‌ك بێت ی ئه‌م گوند‌ه بچوك ه گۆش���ه‌یه‌ك ی ده‌بێت. ی تر ی له‌سه‌ر گۆشه‌و شوێنه‌كان ی به‌رچاو كاریگه‌ر
180
ذمارة ()2
زستانى 2011
چه‌مكی ائزادی و میدیای ائزادو ائزادی رۆژنامه‌وانی گۆران شاره‌زووری ی و ماڵییان بۆ داوه ی گیان ی زۆر ی دنیا ل ه پێناویدا نرخێك ی گه‌ل و نه‌ته‌وه‌كان ی ئهو داخوازیی ه مه‌زنه‌ی ه ك ه زۆرب ه ئازاد ی ی ئازاد ی درێژخایه‌نیان له‌پێناودا كردووه ،هیچ گه‌ل و نه‌ته‌وه‌یه‌كیش نیی ه ك ه ب ه ه ه نرخێك بێت ده‌ستبه‌ردار و خه‌بات ی ئهو چوارچێو‌ه سروش���تیی ه ئینس���انییه‌ی ه ك ه هه‌موو ی بووبن ،چونك ه ئازاد ی راز ی و كۆیالیه‌ت خۆیان بووبن و ب ه زه‌لیل ی و به‌ختیاری و داهێنان و پێشكه‌وتنێكی له ناوه‌رۆكیدا جێ كردووهتهوه. خۆش ی سه‌ربه‌ست ی و ژیان ی ئازاد ی نرخ ته‌نها ئهو گه‌الن ه ب ه ته‌واو ی ژیانیان ب���ا زۆر كورتیش ی راب���ردوو ده‌زان���ن ك ه قۆناغێك ی و چه‌وسانه‌و‌ه هاتبن ی ژێر ده‌س���ته‌ی بووبێت ،تیایدا دووچار ی و له‌و بارودۆخه‌دا ئازار و ئه‌ش���كه‌نجه‌یان بۆ كرابێت ه هاوده‌م ی ئهو ئازار ی كوردس���تانیش یه‌كێك ه ل���هو گه‌الن ه رۆژانه .گه‌ل ی ی بینیوه و تا ئێس���تاش پێ و چه‌وس���انهوه و دیلیه‌تیی��� ه ی ئایند‌ه ی به‌رده‌وام و دوور ل ه مه‌ترس ی ئازاد له‌س���ه‌ر زه‌مین ه ی خۆیدایه، ی ئازادیخوازان ه ی خه‌بات نه‌چه‌س���پیو‌ه و ل ه قۆناغ ی ی پر‌ه ل ه خه‌بات و قوربانیدان بۆ به‌دیهێنان ئێستا و رابردوو ی خۆی ،ئه‌م ی سه‌ربه‌س���ت و ئینس���ان ی ژیان ی و ماف ئ���ازاد ی خه‌بات ی گه‌وره‌ی ه له‌و به‌رهه‌م ئه‌زموون هی ئێستاش به‌شێك و قربانیدانه ،كه پێویستی ب ه پاراستن و گه‌شه‌پێدانه. ێ هه‌وڵ و ی هیچ گ���هل و نه‌ته‌وه‌یه‌ك ب��� ه ب ی ئازادان ه ژیان��� ی نه‌هات���ووه و ل ه هه‌موو ی به‌د ی رۆڵه‌كان خه‌بات و خواس���ت ی ی دكتاتۆریه‌ت و ده‌سه‌اڵت كات و س���ه‌رده‌مێكدا مرۆڤ ل ه دژ
ی ئازاد گه‌راو‌ه پشووی ی تێكۆشاو‌ه و بۆ په‌ناگه‌یه‌ك ئیستیبداد ی ی تیادا بدات و ب ه ش���ێوه‌یه‌ك ی خۆ ی و جه‌س���ته‌ی ده‌روون��� ی ی ژیان ی تر مومارهس ه ی كه‌سان دوور ل ه پاڵه‌په‌ستۆ و فشار ی بكات. ی خۆ ئازادان ه ی ئهو حاڵ���هت و كه‌ش و هه‌وا لهبارهی��� ه ك ه ته‌نها ل ه ئ���ازاد ی دكتاتۆری���هت و ی نهبوون��� ب���ارودۆخ و كات و س���اته‌كان ی به‌رجه‌ست ه ێ ده‌كرێت وده‌بێت ه واقیع ی پ چه‌وسانه‌وه‌دا هه‌ست ی فراوانه‌و‌ه و به‌رچاو ،بارودۆخێك ك ه هه‌موو الیه‌ك به‌سنگێك ی ده‌وێت ی بۆ خۆ ی قبووڵ ب���كات و وه‌ك ئازاد به‌رامبه‌ره‌ك ه ی تری���ش له‌به‌رچاو بگرێت ،وه‌ك ی به‌رامبه‌ر و خه‌ڵكان ئ���ازاد ی تریش به‌كه‌م ی ئهوان ی ده‌گرێت بیرورا ی خ���ۆ رێز ل ه بیرورا سه‌یر نه‌كات. ی ی وه‌ك هه‌موو به‌خشش و به‌ها به‌رز و جوان ه ئینسانییه‌كان ئازاد تر و وه‌ك حاڵتێكیش بۆ مومارهس��� ه و پیاده‌كردن چه‌مك و ی ی هه‌ی���ه ،ههرچهنده یه‌كێك ل ه قه‌یران ه گه‌وره‌كان ی خۆ واتا
181
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك ی چه‌مك و واتا ی پێناس��� ه و دیاریكردن ی ئه‌مرۆ نهبوون دنیا ی و نه‌ریت ه ی س���وود و به‌رژه‌وه‌ن���د ی ول ه چوارچێ���وه ی خ���ۆ ی موف���ره‌د‌ه و زاراوه‌كانه ،ب��� ه تایبه‌ت ئاش���كرا و دی���ار ی ی دیار ی خۆیدا س���نووره‌كان ی و نه‌ته‌وه‌ییه‌كان��� ی بۆ كۆمه‌اڵیه‌ت��� ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی سیاس ی په‌یوه‌س���تن ب ه ژیان زۆرێك له‌وان ه ی ی كهل ه جێگایه‌ك ی ده‌كرێت ،بۆی ه لهوانهی ه ئهو شێواز‌ه ل ه ئازاد ئینسانه‌كانه‌وه. ی ی و سته‌م ی تر پێشێلكار ی پیاده ده‌كرێت بۆ شوێنێك تایبه‌ت ی كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ب ه ی و ده‌روون ی كۆمه‌اڵیه‌ت ێ بكهوێتهوه ،بار ل ی ئازادی چه‌مك و پێناس ه جۆرێك ل ه مامه‌ڵه‌و مومارهس��� ه ئاسووده و دڵنیا ده‌بێت ك ه ئازادی���ش وه‌ك زۆر ل��� ه موف���ره‌د‌ه و زاراوه‌كان ی و دڵ ه ی تر بشێو ێ ده‌چێت هه‌مان شێواز بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ی تر چه‌مك و پ ی تایب���هت و دیایكراو واتایه‌ك��� ێ بۆ ئهو كۆمه‌ڵگ ه بخاتهوه ،ل ه به‌ر ئهو ناكرێت چاو ل ه ی بۆ ده‌ستنیش���ان نهكراوه و راوك��� ی پالستیك بووه‌ت ه زاراوه‌یه‌ك ی ی كۆمه‌ڵگه‌كان دابخه‌ین و ل ه دهرهوه ی تایبه‌تمه‌ند ی و هه‌ر كه‌س و گروپ و تاقمێك حه‌قیقه‌ت ی پ ێ ده‌هێنێت و واتا ی پ��� ی كێش��� بۆ خۆ ی ی ژیان دیار ی به‌رێوه‌چوون ێ ده‌به‌خش���ێت ،ئ���هو تایبه‌تمه‌ندییانه‌و‌ه میكانیزم ی و پاڵنه‌ر‌ه سیاسییهكان رۆڵ ئایدۆلۆژیاو ئارهزووه شه‌خس ی بكه‌ین. كاریگه‌ری���ان ل���هو رووهوه هه‌ی���ه ،ك ه ی ی ئازادان ه ئه‌توانی���ن مومارهس��� ه ی ی به‌یه‌كگه‌یش���توو ی س���ه‌ره‌ك خاڵ ی مرۆڤ و ئهو سلوك و گوتاران ه ی تایبه‌تی ئهو هه‌موویان به‌رژه‌وه‌ند رۆژان ه ده‌ینوێنێت بكه‌ین ب ه دوو كه‌س و گروپ و ده‌س���ه‌اڵت ه خاوه‌ن بهشهوه ،یاخود دوو ره‌هه‌ندیان ی ئایدۆلۆژیانه‌ی��� ه ن���ه‌ك به‌رژه‌وه‌ند ی بكه‌ین: بۆ دیار ی چه‌مك ی كۆمه‌ڵگ ه و پێدان گش���ت ی له‌نێوان یه‌كه‌م :ئ���هو ئازادیی ه ی بابه‌تیانه،ك��� ه ده‌بوو و واتایه‌ك��� ی خۆتدای��� ه و خ���ۆت و زات��� ی له‌گه‌ڵدا ب��� ه پێچهوانهوه مامه‌ڵ��� ه ی ترهوه نییه، ی به‌كه‌س په‌یوه‌ند بكرایه. ب���ۆ نموون ه كاتێك ئاره‌زووت ل ه ی ی ل ه چوارچێو‌ه راست ه ده‌بێت ئازاد ی خواردنێكه ،ئازادیت ل ه خواردن ی كۆمه‌ڵگ ه خواست و پێویستییه‌كان یاخود ب��� ه پێچه‌وان���هوه ،یان ی زه‌مین ه و پرانس���یب ه گش���تییه‌كان ی ك ه ی تایبه‌ت ی به‌رگێك پۆش���ین ی له‌گه‌ڵدا مه‌یدانییه‌ك���ه‌دا مامه‌ڵ��� ه خۆت پێت خۆش���ه ،ئ���اره‌زووت ی ئازادیی���هوه ل ه بكرێ���ت و ب ه ن���او ی ل ه خه‌وتن ل ه خه‌و‌ه و ئازادیش��� جان جاك ڕۆسۆ ی كۆمه‌ڵگ��� ه نه‌درێت و چوارچێو‌ه ئازاد یان نه‌خه‌وتن .ئه‌م به‌ش ه تایبه‌تیی ه ی كردبن نه‌ك ی كۆمه‌ڵگ ه دروست و پرانس���یبه‌كان واقیع ی تێوه‌ر ی مرۆڤ كه‌س ده‌ست ی ئازادان ه ل ه س���لوك ی ی ده‌سه‌اڵته‌كان .به‌اڵم ئهوه خواست و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ی ی ده‌بێت ه كۆێخا و ده‌مراس���ت نادات و مرۆڤ خۆ ی س��� ی جیهان ی گه‌الن ی ئه‌مرۆ و به‌تایبه‌ت زیاتر ل��� ه دنیا ێ و خۆی. ی پ ی ناوه‌راستدا هه‌ست ی رۆژهه‌اڵت به‌تایبه‌ت ی تردا ی ل ه نێ���وان خ���ۆت و خه‌ڵك ێ ده‌كرێت ئهوهی ه دووه‌م :ئ���هو ئازادیی��� ه ی ئازاد ك ه چه‌مك و چوارچێوه‌كان ی ناو پرۆسه‌ك ه ی ده‌كه‌یت و خۆت به‌ته‌نها الیه‌نێك ی له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵت و رژێم ه مومارهس ه سیاسییه‌كانه‌و‌ه دیاری ده‌كرێت نه‌ك كۆمه‌ڵگه‌كانیان. ی خه‌ڵك و ی شه‌خس���ی ی تایبه‌تمه‌ند نیت ،لێ���ره‌دا رووبه‌روو ی به‌رێوه‌چوون ی میكانیزم ئازاد ی ده‌بیته‌و‌ه و ده‌بێت ی گشت ی كۆمه‌ڵگه‌و ئیراد‌ه ی ژیان ه و هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كیش یاسا و نه‌ریت ی ژیان ی ره‌وت ی هه‌ی ه بۆ به‌رێوه‌چوون ی خۆ ی تایبه‌ت ش���ێواز ی و ته‌بایت ل ه گه‌ڵیاندا هه‌بێت، ی ره‌چاویا بكه‌یت و هاوس���ه‌نگ 182
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك ی تیایدا ل ه ئهو كات ه ئازادییه‌ك ه سنووردار ده‌كرێت ب ه گۆرانكار ی ئه‌گه‌ر ی رێگا لێگرتن ی موماره‌سه‌كه‌یدا یان به‌یه‌كجار شێواز ی ی ئازاد ی و پێشێلكردن ی گش���ت ناته‌با بوو له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ند ی تیادا بوو .بۆ نموون ه ناكرێت ب ه كه‌سێك بڵێیت ی تر كه‌سان تۆ سه‌روچاوت ل ه میموون ده‌چێت با راستیش بكه‌یت ،چونك ه ی ئهو ی تیای ه و هه‌ست ی تر ی كه‌سان ی ماف ئه‌م وته‌ی ه تێپه‌راندن ی ی ره‌فتار و كرداره‌كان ێ بریندار ده‌بێت ،زۆرترین ی پ كه‌س��� ه ی ل ه ناو كۆمه‌ڵگه‌دا ی دیار ی و ش���وێنه‌وار مرۆڤ ك ه كاریگه‌ر ی یاسا ده‌رده‌كه‌وێت هه‌ی ه لهم بواره‌دای ه و هه‌ر لێره‌ش���دا رۆڵ ی هه‌ڵس و كه‌وته‌تاكه‌كان به‌و ئاراسته‌یه‌دا ل ه دیس���پلین كردن ی ك ه پێك���دادان ل ه نێوانیاندا روو ن���ه‌دات و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ی ئازادییه‌و‌ه پێشێل ی یه‌كتر به‌ناو یه‌كتر بپارێزن و ئازادییه‌كان نه‌كه‌ن. ی ته‌ندروس���ت ه ك ه مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ ی حاڵه‌ت و بارودۆخێك ئازاد ی مرۆڤه‌كاندا ده‌كات ،ئه‌مه‌ش جه‌س���ت ه و ده‌روون و هه‌س���ت ی مه‌یدانیدا ده‌رده‌كه‌وێت و به‌هه‌ر زیاتر ل ه مومارهس ه و واقیع ی ی بۆ زۆرین ه ی پۆزه‌تیڤان ه و دڵنیای��� بارێكدا ده‌رهاوێش���ت ه ێ كه‌وت���هوه ،ئهو ئازادیی ه ل ه ن���او كه‌ش و هه‌وا كۆمه‌ڵگ��� ه ل ی ی ژیان ته‌ندرووس���ته‌كه‌یدا به‌ره‌و پێشهوه ده‌روات و الیه‌نه‌كان ی و هاوچه‌رخانه‌ش ی ئاسای كۆمه‌ڵگه‌ش گه‌ش ه ده‌كه‌ن و گۆڕان ی دروست ده‌بێت. ی خۆ بهشێوه سروشتییه‌ك ه به‌اڵم ل ه گه ڵ ئه‌وه‌ش���دا بیریار و كۆمه‌ڵناس���هكان پێناس ه ی داوه و ل ه زۆر روو‌ه وه ی جۆراوجۆریان ب ه ئ���ازاد و چه‌مك��� ی مرۆڤایه‌تییان پێو‌ه قس���ه‌یان له‌سه‌ر كردووه و چاره‌نووس��� یو ی ئاراس���ت ه و رووگ ه فیكر به‌ند كرووه ،ك ه له‌گه‌ڵ جیاواز ی ی ل ه زۆرب ه ی هاوبه‌ش و جه‌وهه‌ر فه‌لسه‌فییه‌كانیشیاندا خاڵ ی خێرا بۆ هه‌ندێكیان پێناس���ه‌كاندا هه‌یه ،كه‌لێره‌دا ئاماژه‌یه‌ك ده‌كه‌ین: ی به‌و‌ه پێناس��� ه ی ناودار (بێرتراند رس���ل) ئازاد فه‌یله‌س���وف ی به‌ربه‌س���ته‌كان ل ه به‌رده‌م ده‌كات ك��� ه بریتیی ه ل ه ( نه‌مان ی ی راده‌ربرین ی ئاره‌زووه‌كاندا) ،هه‌روه‌ها پرۆس��� ه به‌دیهێنان��� ی ێ ده‌دات ك ه (بریتیی ه له‌و‌ه ئازادیش به‌و ش���ێوه‌ی ه ئاماژ‌ه پ ئازادی له‌سایه ده‌سه‌اڵته دكتاتۆره‌كاندا ی ێ ده‌كه‌ین ل ه دایك بوو ی پ��� ك ه ئهو ئیراده‌ی هی گوزارش���ت یو ی عه‌ره‌ب ی واڵتان��� ی دكتات���ۆران و رژێم ه ده‌س���ه‌اڵتداره‌كان ی هێزێك ی خۆم���ان بێت ن���ه‌ك له‌دایك ب���وو ئاره‌زووه‌كان���
ێ سه‌پێنه‌ر ك ه ناچارمان بكات ئهوه بكه‌ین ك ه خۆمان نامانه‌و ی به‌و‌ه له‌قه‌ڵه‌م داوه ك ه بیكه‌ین)(( .)1جون لوك) یش ئازاد ێ داوه) ، ی پ ی هه‌ر ش���تێك ه ك ه یاسا رێگا ی گوێزانه‌و‌ه (ماف ی ی بریتیی ه ل ه گوێرایه‌ڵ جان جاك رۆس���ۆش ده‌ڵێت ( :ئازاد ی كۆمه‌ڵگه‌یه. ی گشت ی را ی ) ( ،)2ك ه مه‌به‌ست ی گشت ئیراد‌ه ێ ی پ ی (ئهو مافه‌ی ه یاسا رێگا ی وای ه ئازاد مۆنتس���كیۆش را ی ی ساڵ ی فه‌ره‌نس ی مافه‌كان ی گشت داوه) ( ،)3ل ه راگه‌یه‌نراو ی ی تاك ل ه كردن ی بریتیی ه ل ه ( ماف 1789دا هاتووه ك ه ئازاد هه‌ر شتێكدا ك ه زیان به‌كه‌سانی تر ناگه‌یه‌نێت)(.)4 ی ی و ئازاد زیاتر له‌وه‌ش له‌الیه‌ن بیریارانه‌وه قس ه له‌سه‌ر ئازاد ی فراوانی ل ه بیر و ئه‌ندێش���ه‌یان راده‌ربرین كراوه و پانتاییه‌ك ی ی بوون داگیر كردووه ،هه‌موو ئهوان ه كۆكن له‌سه‌ر زه‌رووره‌ت ی ی بۆ كۆمه‌ڵگ ه له‌و چوارچێوه‌یه‌دا ك ه یاس���ا و ئیراد‌ه ئ���ازاد ی ی ده‌كات ،ك ه یاساش ل ه ئه‌مرۆدا و به‌تایبه‌ت ی ئاراست ه گشت ی گشتییه. ی ئیراد‌ه ی دیموكراس���یدا ده‌رهاوێش���ت ه ل ه واڵتان ی تریش���هوه ی لهم پێناس��� ه و راوبۆچوونانه‌وه‌و زۆرێك ئهوه ی ده‌رده‌كه‌وێت ئهوهی ه ك ه ئه‌م ماف ه ئینسانیی ه ی ئازاد ده‌ربار‌ه ی ی هه‌بێت ك ه هه‌ڵقواڵو ی تایبه‌ت ده‌بێت چوارچێو‌ه و پرانسیب ی ێ بانگه‌ش��� ه ی هه‌ند ی كۆمه‌ڵگ ه بێت .وات ه ئهوه ی گش���ت را ێ قه‌یدو ش���ه‌رت و ی ب ی ره‌ها و ئازاد ب���ۆ ده‌كه‌ن ل ه ئ���ازاد ی ژیان ،ل ه ی نامۆ ب ه سروش���ت ی تر چه‌ندی���ن دروش���م و داوا ی راس���ته‌قینه‌دا ی ئازادیخواز ی هیچ بیریار و مرۆڤێك فه‌رهه‌نگ نیی ه و جێگای نه‌بووه‌ته‌وه. ی ی گشت ی خۆیدا ك ه به‌رژه‌وه‌ند ی ل ه چواچێو‌ه یاساییه‌ك ه ئازاد ی ی تی���ادا بێت كۆت و به‌ند نیی ه له‌ب���ه‌رده‌م ژیان هاوواڵتیان��� ی ی خه‌ڵكدا ،مه‌گه‌ر یاس���او سنووره‌كان ده‌رهاوێشت ه ئازادان ه ی كۆمه‌ڵگ ه نه‌بن ،یاخود یاساكان خواست و پێویس���تییه‌كان ب��� ه دوو پێوان ه مامه‌مه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ���دا بكرێت و وه‌كو یه‌ك ی ئێستا ێ نه‌كرێت .وه‌ك ئهوه به‌س���ه‌ر هه‌موو الیه‌كدا جێبه‌ج ی پیاده ی و نێوده‌وڵه‌ت ی جیهان ل ه زۆر رووهوه له‌س���ه‌ر ئاست ی سێیه‌میش���دا ی جیهان ی دواكه‌وتوو ده‌كرێ���ت و له‌ناو واڵتان له‌سه‌ر ئاستێكی فراوانتردا ده‌بینرێت.
183
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك ئیس�ل�امیش یاسا و سنووره‌كانیان ی ئیراده‌و ب ه پێ��� به‌ر ژ هو هن���د ی رژێمه‌كانیان داناوه و ئهو یاسایانه‌یان به‌ربه‌س���تن ل��� ه ی ب���ه‌رده‌م ژیان��� ئا ز ا د ا ن���هی گه‌له‌كا نیا ن���د ا . ی ی فه‌رمی گوت���ار خۆیش���یان وا ر ا د ه‌گه‌یه‌ن���ن ك ه یاس���اكانیان په‌یوه‌س���تن ب��� ه تا یبه‌تمه‌ن���د ی كۆمه‌ڵگه‌كانیانه‌وه و ئ���هو به‌هانه‌ی ه ی ده‌ده‌ن ب���ه‌روو ی ه���ه‌ر ده‌نگێك��� بێرتراند رسل ریفۆرمیس���ت و ی نێو ده‌وڵه‌تیش���دا ل ه به‌رامبه‌ر ئازادیخوازدا.له‌س���ه‌ر ئاس���ت یو ی دووفاق ی زۆرێك له‌گه‌الندا سیاس���هت ی ئازادان ه خواس���ت به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی پیاده ده‌كرێت. ی له‌ناو كۆمه‌ڵگ ه ژێرده‌سته‌كاندا نمایش ده‌كرێت ئهو ئازادیی ه ی خه‌ڵك ،ههرچهنده په‌راوێزێك ه بۆ هه‌ناسه‌دان و خۆخاڵیكردن ی ئهو په‌راوێ���زه‌ش له‌هه‌م���وو جێگایه‌كدا نییه‌و نه‌بوونیش��� ی هه‌ر به‌راگه‌یاندنه‌كان���هوه دی���اره‌و ب���وار‌ه رۆژنامه‌وانییه‌ك ه واڵتێك پێوهره بۆ پانتایی ئهو ئازادییه. ی ئهو ئازادیی ه گه‌زوپێو ی له‌هه‌ر واڵتێك���دا جوگرافیا بۆ ئهوه ی بۆ ی مه‌یدان بكه‌ین ك ه دابی���ن كراوه ،پێویس���ت ه رووانینێك ی له‌و واڵتهدا ئه‌نجام ی رۆژنامه‌نووس��� ی راگه‌یاندن و كار ب���ار ی هه‌بوو ،پاش���ان ی میدیای ی ئازادو ئازاد بده‌ین ،ئه‌گه‌ر میدیا ی بیروراو ره‌خن ه ی نهبوون ل ه سه‌ربه‌ست ی ئهوان ه خاڵ ناوه‌رۆك
ی ئازادو ی وادا ده‌كرێت بڵێین ژیانێك له‌ده‌سه‌اڵت ،ل ه حاڵه‌تێك ی هه‌یه‌و به‌ڵگه‌ی ه له‌س���ه‌ر ی و ئیعالم ی رۆژنامه‌وان جموجوڵێك ی ی دهرهوه ی ب���ه‌ڕوو ی سیاس��� ی ده‌س���ه‌اڵت و رژێم كرانه‌و‌ه خۆیدا. ی ی داخ���ران و دكتاتۆری���هت له‌قۆرخكردن ب���ه‌اڵم س���یماكان ی راگه‌یاندندا ده‌رده‌كه‌وێت له‌الیه‌ن ده‌س���ه‌اڵت و هۆكاره‌كان��� ی ی واڵته‌كه‌وه ،ك ه ئه‌م���ه‌ش له‌ناوچه‌ك ه ی فه‌رمان���ره‌وا رژێم��� ی هه‌یه‌و تا ئێستاش حاڵه‌ته‌ك ه ی دوورو درێژ ئێمه‌دا مێژوویه‌ك به‌هه‌ندێ زیادو كهمهوه ماوهتهوه. ێ ی راگه‌یاندن لهم كاته‌دا به‌ب به‌اڵم ئه‌م ره‌وش��� ه ناته‌ندروست ه ی ی دنیا ی ناوچه‌كه‌و به‌تایبه‌ت كاردانه‌و‌ه نه‌ماوه‌ته‌وه‌و گه‌الن��� ی ی رۆشنبیر ێ كاردانه‌و‌ه نه‌ماونه‌ته‌وه ،ئه‌مرۆ نوخب ه عه‌ره‌ب به‌ب ی چاره‌نووسس���ازدان له‌گه‌ڵ رژێم ه ئ���هم واڵتان ه له‌ملمالنێیه‌ك ی ی ئهو پانتایی ه به‌رته‌سك ه ی فراوانكردن ره‌سمییه‌كاندا له‌پێناو ی رۆژنامه‌گه‌ری و میدیایی. دراوه به‌ئازادی راده‌ربرین و كار ی ی نزیك له‌ده‌س���ت ئه‌گ���ه‌ر راگه‌یاندن���هكان ت���ا دوێنێیه‌ك��� ی ده‌سه‌اڵته‌كاندا بووبن و هه‌موو كاره‌كانیان ستایش و ماكیاج ی زۆریان ی رژێمه‌كان بووبن ،ل ه ئێستادا به‌شێك ی ناشیرین ڕوو ی ی رژێم ه فه‌رمانره‌واكانیان تێپه‌راندووه‌و به‌ئاراست ه ژێرده‌سته‌ی ی راب���ردوودا كاریان ئه‌دا ده‌كه‌ن ،ك��� ه بریتیی ه ل ه پێچه‌وان��� ه ده‌رخستنی ناشیرینییه‌كانی ئهوان. ی هه‌یه‌و زۆر ی مێژووی ئ���هم حه‌ره‌كه‌ت ه میدیایی ه پێش���ینه‌یه‌ك ی ئێمه‌دا ی جیهان��� ه دیواربه‌ندو داخراوه‌ك ه ده‌مێك ه له‌ده‌ره‌و‌ه ی ی لێكه‌وتووه‌ته‌وه ،رۆژئاوایی���هكان له‌دوا ی باش��� ده‌ره‌نجام ی خۆیانهوه شه‌قیان ل ه ی رێنیسانس و ڕۆش���نگه‌ر س���ه‌رده‌م ی ده‌سه‌اڵتداره‌كان ی ده‌ست ی دیل و یه‌خسیر رۆژنامه‌و راگه‌یاندن ی ی تریان ل ه كار ی ئ���ازاددا مۆدیلێك هه‌ڵداوه‌و له‌ژێر فه‌زایه‌ك ی ی داهێناوه ،ك ه خۆیان به(ده‌سه‌اڵت راگه‌یاندن و رۆژنامه‌گه‌ر چواره‌م) ناوی ده‌به‌ن. ی ی حه‌ڤد‌ه و هه‌ژده‌و‌ه ك��� ه ئیتر جوواڵنه‌و‌ه ی س���ه‌د‌ه ل ه دوا ی ی ب ه خۆیهوه بین ی فراوان ی ئاس���تێك ی و كۆمه‌اڵیه‌ت سیاس��� ی و ئهو بروای ه دروس���ت بوو ك ه ده‌بێت جه‌ماوه‌ر به‌شدارییه‌ك ی واڵته‌كانیاندا هه‌بێت، ی سیاس ی و دۆخ ی گش���ت ی له‌ژیان كارا ی ی رێكخراو ب ه گش���ت ی راگه‌یاندن ی و كار ی رۆژنامه‌گه‌ر بزاڤ���
184
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك ی ی و ل ه ش���ێوه كارێك ی ب ه خۆیهوه بین ی به‌رچاو هه‌نگاوێك��� ی گواسته‌و‌ه بۆ ناو خه‌ڵك و ی ره‌س���مییه‌و‌ه خۆ ئاراسته‌كراو ی شه‌قام بوو. ئاوێته هه‌ر چهنده ل ه به‌رامبه‌ر ئه‌م وه‌رچه‌رخان ه گهوره و ژیارییه‌شه‌و ی ب ه ی به‌ش��� ه ئه‌وروپیی ه رۆژئاواییه‌ك ه ك ه رۆژئاواو ب ه تایبه‌ت ی خۆیهوه بینی ،راگه‌یاندن ه كالس���یكیی ه باوه‌ك ه ب ه شێوه‌یه‌ك ی ل ه به‌رامبه‌ر ئ���هو حاڵه‌ته‌دا راس���ت كردهوه و نوێتر خ���ۆ ی ئه‌ویت���ر درێژه پێدا، ی ت���ه‌واو پێچه‌وان ه ی خۆ ی كار ئ���ه‌دا ی به‌و شێوه ی راگه‌یاندن و رۆژنامه‌گه‌ر ی ئه‌م ره‌وت ه پێش���ه‌نگ ی ی تر ی س���ۆڤیه‌ت واڵتان ئاراس���ته‌كراو‌ه ره‌سمییه‌ش ،یه‌كێت ی ی رۆژهه‌اڵت ی رۆژهه‌اڵت و پاشان رژێم ه دكتاتۆره‌كان ئه‌وروپا ی سێ بوو. ناوه‌راست و جیهان ی ئهو به‌م پێی��� ه راگه‌یاندنه‌كان دابه‌ش���بوون به‌س���ه‌ر جۆر سیستم ه ره‌سمیی ه سیاسیانه‌دا ك ه كاریان ل ه په‌نایدا ده‌كرد، ی و تۆتالیتاره‌كان، ی و سیستم ه دكتاتۆر سیستم ه دیموكراس ی دیاریكراو ك��� ه جوگرافیا سیاسییه‌كه‌ش���یان ب ه ش���ێوه‌یه‌ك ی رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا. دابه‌شكرابوو بۆ دوو بهره ی ل���هم دوو جوگرافیایه‌دا دوو ی رۆژنامه‌وان راگه‌یان���دن و كار ی ی ب ه خۆو‌ه گرتبوو ك ه هه‌ر ئهو شێوازان ه جۆر ی كار ش���ێواز ی به‌رجه‌س���ت ه ی ئهو واڵت و ناوچه‌یه‌ش��� ی سیاس��� سیس���تم ی ی ئاراسته‌كراو دوو هێڵ ی ئازاد و راگه‌یاندن ده‌كرد ،راگه‌یاندن ی ئازاد و ی ئهو دوو دنی���ا جیاوازه بوو ،چاپه‌مه‌ن جیاكه‌ره‌و‌ه ی ی ره‌نگده‌ره‌و‌ه ێ به‌سراو دوو رواڵه‌ت ی ده‌س���ت و پ چاپه‌مه‌ن ی ی رۆژنامه‌وان ئهو بارودۆخ ه جیهانیی��� ه بوو.راگه‌یاندن و بزاڤ ی و كراوه‌كاندا به‌شێك بوو ل ه حاڵه‌ت ه ل ه ناو واڵت ه دیموكراس��� یو ی سیاس ی نێوان ده‌سه‌اڵت ی په‌یوه‌ند كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ك ه و پرد ی ی ئهو پرده‌ش ل ه جه‌ماوه‌ره‌و‌ه ده‌ست جه‌ماوه‌ر بوو ،سه‌ره‌تا ی ئاراسته‌یه‌ك كرابێت، ی رۆژنامه‌وان ی كار ێ كرد و ئه‌گه‌ر بزاڤ پ ئهو ئاراس���ته‌ی ه ل��� ه خه‌ڵكه‌و‌ه بووه بۆ ده‌س���ه‌الت ،به‌اڵم ل ه ی بزاوت ه رۆژنامه‌وانییه‌كه‌دا راست ه راگه‌یاندنه‌ك ه ی دووه‌م حاڵه‌ت ی نێوان ده‌س���ه‌اڵت و جه‌ماوه‌ر بووه، ی په‌یوه‌ند هه‌م���ان پرد ێ كردووه ی پ ی ئهو پرد‌ه ل ه ده‌سه‌اڵته‌و‌ه ده‌ست به‌اڵم سه‌ره‌تا ی ئاراسته‌كردنه‌ك ه هه‌میش ه به‌ره‌و ی جه‌ماوه‌ر و ره‌وت به‌ره‌و روو ی خوار دابه‌زیو‌ه و له‌هیچ روویه‌كه‌و‌ه به‌ش���ێك نهبووه ل ه بزاڤ
ی شه‌قام. ی رۆژان ه ی و جواڵنه‌وه‌كان كۆمه‌اڵیه‌ت ی ئه‌مرۆش هه‌موو ئ���هو جوگرافیا جیاواز و ی هاوچه‌رخ دنی���ا ی ی ل ه ئاستێك ی پێچایه‌و‌ه و جیهان به‌ربه‌س���ت و س���نووران ه چاوه‌روان نه‌كراودا گیرسانده‌وه ،ك ه ئیتر ده‌سه‌اڵت و ئایدۆلۆژیا ی كۆمه‌ڵگه‌كانیان ل ه سیاس���یی ه داخراوه‌كان نه‌توانن عه‌قڵ��� ی ئاراس���ته‌كراو یان ئاماده‌كراو قاڵب ب���ده‌ن و ده‌نگ و ئاواز ی گه‌یاندن ی مێش���ك و ده‌روونیان ،ته‌كنه‌لۆژیا بكه‌ن ه خۆراك ی ئاوێت ه ی تێك دا و قه‌واره‌كان ب ه جۆرێك هه‌م���وو پێوه‌ره‌كان ی خواست و ی تیادا بێت ل ه سه‌روو ی گهوره كرد ،ك ه بازدانێك ی هاوچه‌رخه‌وه، ی دنیا ی رژێم ه گه‌وره‌و بچووكه‌كان ئاره‌زووه‌كان ی رۆژهه‌اڵت. ی رژێمه شمولییه‌كان به تایبه‌ت
راگه‌یاندن و گه‌ش هی ته‌كنه‌لۆژیای گه‌یاندن ی رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا بوون ه ی و س���ه‌ربازییه‌كان بلۆك ه سیاس��� ی ی گه‌یاندن و وه‌رچه‌رخانێك ی هاوچه‌رخ ی ته‌كنه‌لۆژیا قوربان ێ كهوتهوه ،ك ه چیتر س���نووربه‌ندییه‌ك ی لهم رووهوه ل گهوره ی ی راگه‌یاندن و به‌دواداچوون نه‌مێنێته‌و‌ه ل ه به‌رده‌م ده‌نگه‌كان ی ك ه ی هه‌واڵه‌كاندا ،ئهو هه‌وااڵن ه رۆژنامه‌نووس���ان و راوكردن ی ی ناوخۆ و ناوچه‌كه‌شیدا ب ه كپكراوه‌ی جاران له‌س���ه‌ر ئاس���ت ی ناو دۆسیی ه ئه‌منییه‌كان و ده‌مایه‌و‌ه و ته‌نها نوسین و راپۆرت ی رژێم ه تۆتالیتار و دكتاتۆره‌كان بوون، ده‌زگا سه‌ركوتكه‌ره‌كان ی هاوچه‌رخ ی میدیا ی ته‌ش���ه‌نه‌كردن و گه‌ش ه به‌اڵم ل ه ئه‌مرۆ ی دنی���ادا ،هه‌واڵ و ی و بچووكبوونه‌و‌ه ی رۆژنامه‌وان��� و بزاڤ��� ی ئه‌كتیڤ و نێگه‌تیڤ نامێنێته‌و‌ه ك ه ی به‌رهه‌مدار جووڵه‌یه‌ك ێ به‌ئاگا ی ل ی بۆ نه‌درێت و دنیا ی زه‌ویدا جار ی گۆ ل��� ه تێكرا نه‌یه‌ت. ل ه نێو ئه‌م وه‌رچه‌رخان ه ژیاریی ه گهوره هاوچه‌رخه‌دا راگه‌یاندن ی ی پاڵنه‌ر و فاكته‌ر و بزاڤ��� ه گه‌ش���ه‌كردوو‌ه رۆژنامه‌وانییه‌ك ه ی ئه‌م گۆرانكاریی���هكان ب���ووه ،ه���ه‌ر بۆی ه ئه‌وه‌ش ك��� ه باج ی داوه ،رژێم��� ه دكتاتۆر و وه‌رچه‌رخ���ان و بزاڤ��� ه كاریگه‌ر‌ه ی خ���اوه‌ن ئایدۆلۆژیا داخراوه‌كان بووه ،ك ه له‌به‌رده‌م گه‌ش��� ه ی هاوچه‌رخدا خۆیان ی میدیا ی ته‌كنه‌لۆژیا و كاریگ���ه‌ر ژیاری��� ێ نه‌گیراو هه‌موو گوریس ه چنراوه‌كانیان بوویه‌و‌ه ب ه خوری. پ ی ئهو ی ئهو حاڵه‌ت ه نوێی���ه‌ش دارووخان یه‌كه‌م ده‌رهاوێش���ت ه
185
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك ی بوو ل ه ئه‌وروپا ی س���ۆڤیه‌ت و پاشكۆكان بلۆك ه زه‌به‌الح ه ی یه‌كترن ،ئه‌میان ی ته‌واوك���ه‌ر ی دراوێك���ن و دوو یه‌ك ه ی روو ی ئایدۆلۆژ ی له‌مپ���ه‌ر رۆژهه‌اڵت ،ك ه بۆ ده‌یان س���اڵ ئهوه ی پرۆس ه ی زه‌مین ه خۆش���كه‌ر‌ه و ئه‌ویان گه‌ش��� ه پێده‌ر و راگر ی و ئه‌من و سیاس��� ی هه‌بوو له‌س���ه‌ر ده‌نگ ه جیاكان و بیرورا دیموكراسییه‌كه‌یه. ی سه‌ربه‌خۆبوونی میدیا سه‌رده‌م ناره‌س���مییه‌كان دانرابوو ،به‌ش���ێوه‌یه‌ك له‌و دنیا داخراوه‌دا ی راگه‌یاندن له‌وه‌دا ی كه‌ناڵه‌كان ی به‌رێوه‌بردن ته‌نه���ا ده‌نگێك ده‌بیس���ترا و ی���ه‌ك ره‌نگی���ش ده‌بینرا ك ه ئێستا پرۆس��� ه ی بكه‌ن و بۆ ێ س���نوور نهماوهتهوه ده‌س���ه‌اڵت ه سیاس���ییه‌كان ئاراست ه ی ب ی گهوره و گه‌ردوون ی ل ه دنیا ی كۆمه‌ڵگ ه ته‌واو ی بك���هن ،ئه‌م بارودۆخ ه ی خۆیان قۆرخ م���ه‌رام و به‌رژه‌وه‌ند دابریبوو. ی هاوچه‌رخ ی میدیا ی كار ی بۆ ئازاد ی زیاتر ی نوێی���ه‌ش زه‌مین ه ی جه‌نگ ی پێهاتن ی ئهو شورا پۆاڵین ه و كۆتای به‌هه‌ره‌سهێنان ی راگه‌یاندن و ی كار ی رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا ،ك ه خۆش كردووه ،چونك ه ل ه رابردووشدا ئهوه ی نێوان ههردوو س���ه‌ربازگ ه س���ارد ی ی سنووردار كردبوو ،هه‌ژموون ی كۆمه‌ڵگ ه ی ژیان ی تر ی راگه‌یاندن ن���اوزه‌د بكرایه ،جیهان بواره‌كان راس���تر وابوو ب��� ه جه‌نگ ی ی ده‌سه‌اڵت ه ره‌س���مییه‌كان بووه به‌س���ه‌ر بارودۆخ ی گه‌ش��� ه و سیاس��� ی ترهوه ك ه راگه‌یاندن به‌هۆ ی نای��� ه قۆناغێك پێ ی ده‌س���ه‌اڵت ه ی كۆمه‌ڵگه‌دا ،ئه‌وه‌ش بووه‌ت ه ئه‌لته‌رناتیڤ ی ژیان��� ی جیهانگیر ی گه‌یاندنه‌و‌ه ج���ار ی ته‌كنه‌لۆژیا پێ!ش���كه‌وتن ی و الیه‌ن ه خاوه‌ن پێش���ووه‌كه ،بریتیی ه ل ه كۆمپانی���ا بازرگان ی رابگه‌یه‌نێت. ی خۆ ی سه‌روه‌ران ه ی بدات و بوون خۆ ی ئاراسته‌كردنه‌ك ه ل ه سیاسهتهوه ی ئازاد ل ه ئه‌مرۆدا بووه‌ت ه س���ه‌رمایه‌كان ،وات ه پرۆس ه ی رۆژنامه‌وان راگه‌یاندن و پرۆس��� ه ی ئه‌مرۆ زیاتر ئاراست ه ی و س���ه‌رمایه‌داره‌كان ی گۆراو‌ه بۆ ئابوور ی و ته‌نانه‌ت شێواز ی سیاس ی ده‌سه‌اڵت ش���وناس بۆ ماهیه‌ت ی ئیعالمییه‌كه‌یان بۆ خۆیان كۆنترۆڵ كردووه. ی راگه‌یاندن و ئه‌دا ی كۆمه‌ڵگه‌ش ،هه‌ر ل ه رێگا بیركردنهوه ی ی كۆمپانی���ا گه‌وره‌كانی ،فاكته‌ر ی ئ���ازاد و به‌تایبه‌ت ی و میدیا ی نووس���ه‌ر و رۆژنامه‌نووسانه‌و‌ه ده‌سه‌اڵت ه دیموكراس كار مونتیسكۆ ی ی پێكهێن���ه‌ر دیكتاتۆرییه‌كان له‌یه‌ك جیا ده‌كرێنه‌و‌ه و هه‌ر به‌و هۆیه‌شه‌و‌ه یه‌كه‌م��� ی ی گش���تییه ،را ی را ی خۆ ی ك���راوه ب ه روو ی نێوان كۆمه‌ڵگ ه ی مه‌یدانی س���نوور ی ل ه هه‌موو بوار‌ه ی خۆی���دا و كۆمه‌ڵگ ه داخ���راوه‌كان ده‌رده‌كه‌وێت ،گش���ت و دهرهوه ی ی و كۆمه‌اڵیه‌ت ی سیاس��� ی راگه‌یاندن یه‌كێك ه ل ه س���ه‌ره‌كیترین بنه‌ماكان چونك ه ئازاد ی خۆیان ب ه و ئابوورییه‌كان���دا ،ب ه ی ئهو ده‌وڵه‌تان ه ی به‌رچاو دیموكراسیه‌ت و رواڵه‌ت ی هه‌مان ش���ێوه ل ه روو‌ه ی ناوزه‌د ده‌كه‌ن ،بار‌ه رۆژنامه‌گه‌ر ی دیموكراس ده‌سه‌اڵتگه‌لێك ی ئ���هو گوت��� ه و دروش���مانه‌یان جیۆسیاسییه‌كه‌ش���هوه و ئیعالمییه‌كه‌ی���ان راس���ت ی ی نیشتیمان ی گش���ت ی ده‌خه‌نه‌وه ،له‌به‌ر را ده‌س���ه‌لمێنن،یان ب ه پێچهوانهوه ب���ه‌درۆ ی و ی و كراوه ،و هه‌رێمایه‌ت��� ی بڵێت دیموكراس��� ی ناكرێت رژێمێك ب ه خۆ ئهوه جۆن لۆك ی راگه‌یاندن و نێوده‌وڵه‌ت���ی ،وات��� ه ی كردووه‌ت ه ده‌س���ت و پێ به‌اڵم ك���ۆت و به‌ند ی هاوچ���ه‌رخ ی له‌ناو چوارچێوه‌یه‌كدا گه‌مارۆ میدی���ا نووس���ه‌ر و رۆژنامه‌نووس���ان ی ی زۆرب��� ه ی كۆنترۆڵ��� ی میدیا و هه‌موو ش���ێوازێك داوه و سانس���ۆر بووه‌ت ه مۆرك ی ی دنیا ی ژیان ی بێت و رێگ ه الیه‌نه‌كان راده‌ربرین ،بۆی ه ناكرێت حكومه‌ت دیموكراس��� ی ب ه ده‌س���ته‌وه‌ی ه ی و راگه‌یاندن بگرێت ،هه‌روه‌ك چۆن نوێ��� ی رۆژنامه‌گ���ه‌ر ل ه ئازاد ی هه‌ژموونه‌ك��� ه ی و ی بێت و رێگ ه ب��� ه ئازاد ناكرێ���ت حكومه‌تێ���ك دیكتات���ۆر راگه‌یان���دن و راده‌ربرین بدات ،هه‌ر له‌به‌ر ئهوهی ه ك ه ده‌توانین س���نو و ر ێكی ی راگه‌یان���دن و راده‌ربرین دوو نه‌هێش���تووه‌ته‌و‌ه ب���ۆ بڵێین دیموكراس���یه‌ت و ئازاد 186
ذمارة ()2
زستانى 2011
ی ی رۆژنامه‌وان ی ئازاد و ئازاد ی ئازادی و میدیا چه‌مك تێنه‌په‌راندن. ی هیچ ی ده‌س���ته‌به‌ر بووه به‌خشش��� ئهو ئازادییه‌ش ئه‌مرۆ بۆ ی ژیاریی ه ی نیی ه و حه‌تمییه‌تێك ی سیاس��� سیس���تم و رژێمێك
له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌موو پێشهات ه نوێیانه‌شدا هێشتا زۆرب هی ده‌سه‌اڵت ه ی دكتاتۆره‌كان هه‌ر شه‌ر له‌گه‌ڵ قه‌ده‌ر خۆیاندا ده‌كه‌ن و له‌به‌رامبه‌ر ئازادیدا راوهستاونهتهوه و ده‌یانه‌وێت هه‌مان ی ی جاران رۆڵی ده‌زگا مه‌ودا كورته‌ك ه رادیۆ ناوخۆییه‌كان بدهنهوه ب ه سه‌ته‌الیت و ئینته‌رنێت و رۆژنام ه و چاپه‌مه‌نییه‌كانی تر ی ی پێشكه‌وتوو ی و ته‌كنه‌لۆژیا ی مرۆڤایه‌ت ی عه‌قڵ ك ه گه‌ش��� ه ی نزیكدا ی به‌خش���یوه ،ئه‌گه‌ر ل ه دوێنێیه‌ك ی گه‌یاندن پێ نوێ ی مابێته‌وه، ی ئازادیخواز ل��� ه جێگایه‌كدا ب ه كپكراوه‌ی ده‌نگێك ی مه‌ودا ی ده‌زگایه‌ك ی پێك���راوه ل ه رێ���گا ی���ان هه‌ر ئهوهنده ی دوور ل ه ی بنده‌ست ی رادیۆییه‌و‌ه ل ه شوێنێك ی گه‌یه‌نه‌ر كورت ی ب ه دهوروبهره ی خۆ ێ ل ه موعانات ی حكومه‌ته‌و‌ه هه‌ند ده‌سه‌اڵت ی گه‌یاندبێت و له‌و حاڵه‌تانه‌شدا هێشتا ئهو ده‌نگان ه نزیكه‌ك ه ی ی و ته‌شویش ه ده‌ستكرده‌كان ی هان ی هان له‌ژێر پاڵه‌په‌س���تۆ رۆژهه‌اڵتدا ل ه گه‌روودا تاسێنراوه،به‌اڵم ل ه ئه‌مرۆدا سه‌ته‌الیت و ی تریش، ی هۆكاره‌كان ی گه‌شه‌كردوو ئینته‌رنێت و ته‌نانه‌ت بار ی ی به‌رته‌سكدا زیندان ی كردووه نه‌ك ده‌نگێك ل ه ناوچه‌یه‌ك وا ی ناكرێت ،به‌ڵكو هه‌موو ده‌نگه‌كان به‌هه‌موو گۆش ه و كه‌نارێك ی ی حه‌شاردراو ی گهوره ی تاوان دنیادا په‌خش دهبنهوه و ئهوه ی ێ بووه ،ئه‌مرۆ زۆر له‌و‌ه بچوكتر راگه‌یاندن وه‌ك تاوان دوێن��� ی ی گ���هوره ده‌یگوێزێته‌و‌ه بۆ ته‌واو ئابرووبه‌ران��� ه و فه‌زیحه‌ت ی ی ل ه دژ ی و نێوده‌وڵه‌ت ی هه‌رێمایه‌ت��� ی گش���ت جیه���ان و را ی دكتاتۆران دژ ب ه دروست ده‌كات ،ك ه جاران گه‌وره‌ترین تاوان ی ی ناوخۆ و نیشتیمان ی گشت گه‌له‌كانیان شتێك نهبووه رایه‌ك
ی ی پاس���اوده‌ر له‌س���ه‌ر دروس���ت بكات ،چونك ه راگه‌یاندنێك ستایشكه‌ر ههبووه نه‌ك ئازاد و سه‌ربه‌خۆ. ی هیچ گۆران و وه‌رچه‌رخانێك ئه‌م بارودۆخ ه نوێی ه ده‌رهاوێشت ه ی دنیا ،به‌ڵكو گۆرانێك ه نیی ه له‌س���ه‌ر ئاس���ت ه سیاس���ییه‌ك ه ی كردووه، ی له‌سه‌ر ناوه‌و‌ه ی ئهو پرۆس���ه‌یه‌و‌ه كار له‌ده‌ره‌و‌ه ی ئێم ه ی سیاس���ییه‌كان ،چونك ه ئ���هوه ب���ه‌ده‌ر ل ه خواس���ت ی ی ناوه‌راس���ت و واڵتان ه ی لهم رۆژهه‌اڵت ده‌یبینی���ن به‌تایبه‌ت ی ی س���ێیه‌مه‌دا هه‌مان ئهو حاڵه‌ت و بارودۆخ ه سیاسیی ه دنیا ی رۆژهه‌اڵت و ی و سه‌ربازییه‌ك ه ی دوو بلۆك ه سیاس س���ه‌رده‌م ی نهداوه ،به‌اڵم ئهوهنده رۆژئاوای ه و له‌و رووهوه گۆرانێك روو ی ی گه‌الن ی ده‌ور ی راگه‌یاندن شوورا پۆاڵینه‌ك ه هه‌ی ه هۆكاره‌كان ی هه‌موو ی ئهوان ب ه گوێ رووخان���دووه و ئه‌مرۆ ده‌نگ و هاوار ی ب ه دنی���ا ده‌گات ،ئه‌م حاڵه‌ت ه هه‌نووكه‌ییه‌ش وه‌ك چۆن باز ی ی گه‌ل و كۆمه‌ڵگه‌كان داوه بۆ س���ه‌ر ش���انۆ ی ژیان بارودۆخ ی سه‌ر ته‌خته، ی كردووه ب ه پاڵه‌وان رووداوه‌كان و ئه‌مرۆ ئهوان ی ی سیاس ی و نه‌گۆر ل ه بار دواجار ش���انۆگه‌رییه‌كه‌ش دۆگمای ی خۆیان و ده‌س���ه‌اڵته‌كاندا قبووڵ ناكات و ل��� ه نێوان ریفۆرم ی ێ و دارووخاندا ئاره‌زوومه‌ن���د ده‌كرێن ،ك ه گومان پاشه‌كش��� ی ی تیادا نهماوهتهوه و چاره‌س���ه‌ر ی ریفۆرم تیادا نیی ه به‌ش��� دووه‌م ده‌بێت ه حه‌تمی. ی ده‌سه‌اڵت ه له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌موو پێشهات ه نوێیانه‌شدا هێشتا زۆرب ه ی خۆیاندا ده‌كه‌ن و دكتاتۆره‌كان هه‌ر ش���ه‌ر له‌گه‌ڵ ق���ه‌ده‌ر ی له‌به‌رامبه‌ر ئازادیدا راوهستاونهتهوه و ده‌یانه‌وێت هه‌مان رۆڵ ی رادیۆ ناوخۆییه‌كان بدهنهوه ی جاران ده‌زگا م���ه‌ودا كورته‌ك ه ی تر و ب ه سه‌ته‌الیت و ئینته‌رنێت و رۆژنام ه و چاپه‌مه‌نییه‌كان ی ی له‌رزۆك ی و عه‌رش ی كورس ی ئه‌وانه‌ش ستایش���ده‌ر كاره‌كان ی دۆراو‌ه له‌گ���ه‌ڵ رۆژگاردا ئ���ه‌وان بن ،به‌اڵم ئ���هوه جه‌نگێك ی كاتژمێره‌كان به‌ره‌و پێش���هوه ده‌كرێ���ت ،چونك ه رۆژگار میل ده‌بات ،نه‌ك به‌ره‌و دواوه .
په‌راوێز و سه‌رچاوه‌كان:
ی (المجتمع) ژمار‌ه 1178 گۆڤار هه‌مان سهرچاوه. نووسه‌ر له نێوان ئازاد ی رادربرین و پابه‌ندبوون به یاسادا نووسین ی :سه‌ردار عه‌زیز خۆشناو. گۆڤار ی (قضايا دولیة) ژمار‌ه 323ساڵ ی حه‌وته‌م 11ی ئازار ی 1996
187
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!. X.A.M
م ر ۆ ڤ ایه‌ت
ڕژێمه‌کانی ئه‌م سه‌رده‌م ه هه‌ر ل ه سه‌رمایه‌داریی ڕۆژ ئاوا وه تا سۆشیالیس���تی مارکس���ی ڕۆژهه‌اڵت ،نه‌یانتوانو‌ه گیرو گرفت���ی کۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوری مرۆڤایه‌تی چاره‌س���ه‌ر بکه‌ن ب ه شێوه‌یه‌کی ڕیش���ه‌یی و دادگه‌رانه ،هه‌روه‌ها نه‌یانتوانیو‌ه به‌ختیاری و ئاس���وده‌ی ببه‌خش���ن ب ه مرۆڤ سه‌ره‌ڕایی ئه‌م هه‌م���وو پێش���که‌وتنه‌ی ک ه زانس���ت ل ه زۆرب���هی بواره‌کانی ته‌کنه‌لۆژیاو ته‌ندرس���تی ژیری ئه‌لکترۆنی ئه‌تۆم و ئاس���مان بڕێن و ...هتد ،ک ه ئێستاش هه‌ر به‌رده‌وام ه ل ه سه‌ر ڕێگایی پێشه‌که‌وتنی خۆی .به‌اڵم ئهوهی ک ه چاوه‌ڕوان ئه‌کرێت لهم ڕژێمانه ،ئهوهی ه چه‌ند زانس���ت پێش بکه‌وێت ئهوهنده ب���اری ژیانی مرۆڤ ئاڵۆز تر ده‌بێت زیاتر ده‌یچه‌وس���ێننه‌وه ،مه‌به‌ستم ئهوهی ه ک ه زانست ئهو بار‌ه ناله‌باره‌ی دروس���ت ن ه کردوه ،به‌ڵکو ئهو ڕژێمانه‌ی ئێستا هه‌ن ئهوان زانست به‌ره‌و ئهو مه‌به‌ستانه ده‌کێشن. وه ڕۆژ ب ه دوای ڕۆژ له‌بری چاره‌س���ه‌ری کێشه‌کان بێزاری و وه‌ڕس بوون و نه‌خۆش���ی ده‌رونی کوێره‌وه‌ری ترس و له‌رزین زیاتر ده‌بێت ،وه مرۆڤایه‌تی به‌ره‌و هه‌ره‌س���ی سه‌ر لێ شێوان و ل ه ناو چون ئه‌چێت. زۆر ل ه زاناکانی جیهان ب ه تایبه‌تی زاناکانی ئه‌وروپاو ئه‌مریکا هه‌ستیان پێ کردوه‌و‌ه هاواریان لێ به‌رز بۆتهوه ،ک ه فریاکه‌ون مرۆڤایه‌ت���ی لهم ته‌ن���گ وچه‌ڵه‌مه‌ی��� ه ڕزگار به‌که‌ن ،ئه‌ویش ب ه هێنان��� ه کایه‌ی ڕژێمێکی کۆمه‌اڵیه‌ت���ی و ئابوری دادگه‌ر، که‌بتوانێت خه‌ڵکی ڕزگار ب���کات ل ه گیروگرفت ه ناهه‌موارانه‌ی سه‌ریان کردۆت ه جه‌رگی مرۆڤ!. ئهوهی ک ه ڕوون و ئاشکرای ه هۆی سه‌ره‌کی ئه‌م هه‌موو ته‌نگوو چه‌ڵه‌مان��� ه ئهوی ه ک ه ڕژێم ه کانی ئه‌م س���ه‌رده‌م ه {مادی} بێ باوه‌ڕن ،به‌یه‌ك چاو سه‌یری مرۆڤ ده‌که‌ن ،یه‌ك الی ئه‌بینن، ئه‌وه‌یش الیه‌نی مادیه‌تی .
ی ب ه ر ه و ک وێ
!.
188
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!. ئیتر ئه‌وه‌یان پێ شێل کردوو‌ه و ل ه بیر خۆیان بردۆته‌وه ،ک ه م���رۆڤ ته‌نها ماد‌ه نییه‌و به‌س ،به‌ڵکو ماده‌و گیانه ،وه‌گیان هه‌ڵسوڕێنه‌رو الیه‌نی سه‌ره‌کی مرۆڤه. دکتۆر ئه‌لکسیس کاریل خاوهنی کتێبی {االنسان ذلك المجهول} ل ه کتێبه‌کی���دا ده‌ڵێ :پێویس���ت ه ئه‌م شارس���تانیه‌ت ه مادی ه هه‌ڵبگڕێنینه‌وه‌و ڕێگایه‌کی تر بگرێن ه به‌ر بۆ گه‌ش��� ه کردن و { اال بذکر اهلل تطمئین القلوب}..... وات ه :ب ه یادی خوای پاك و بێگه‌رد دڵه‌کان ئارام ده‌بن.. پێشکه‌وتن ،که له‌سه‌ر باوه‌ڕ دامه‌زرابێت . هه‌روه‌ها پزیشك و زانای به‌ناوبانگی فه‌ره‌نسی دکتۆر شفیتزر ئینجا به‌س���تنه‌وه‌ی ژیان���ی مرۆڤ و ئامانجه‌کان���ی ته‌نها ب ه ژیان���ی مادی ئه‌م جیهان ه وه ،ب���اوه‌ڕ نه‌بونیان ب ه ئه‌ڵی :پێویس���ت ه ئێم ه دان ب���ه‌وه‌دا بنێین ک ه لێ پرسینه‌و‌ه و جیهانێکی تر ،وه دانانی (فساد الروح) هۆی سه‌ره‌کی ئه‌م ته‌نگ باو ه‌ڕنه‌بوون گه‌یش���تن ب ه گه‌وه‌ر‌ه ترین قازانج و وچه‌ڵه‌مه‌و تێ شکانه‌ی ه ک ه توشی یی، ه میش ه ه ڕۆژێکی دوا ه ب سودی مادی ل ه خواردن و خه‌وتن مرۆڤایه‌تی بووه. وه هه‌ر لهم بارهیهوه کۆڵن وای ل ه مرۆڤی ئه‌م سه‌رده‌م ه که‌ردو‌ه و ڕاب���واردن ،ب ه مه‌به‌س���تی س���ه‌ره‌کی ژیانی مرۆڤ لهم وڵس���ون ڕه‌خن���ه گ���ری ک��� ه ل ه پێن���اوی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان���ی خۆیدا جیهان ه دا ،ئه‌مه‌یش مرۆڤی به‌ناوبانگ���ی ئینگلی���زی ل��� ه کتێب���ی {االمنتمی} ئاماده‌یه(میکیاڤیلیان���ه) هه‌رچ���ی ڕێگا هه‌ی ه ل ه قاڵبێکا داڕش���تووه ک ه ه ئامانجه‌کانی ،به‌بێ هیچ ئاواتێکی گیانی به‌رزی دا ده‌ڵێ���ت :ئ���هو بیگرێت ه به‌ر بۆ گه‌یشتن ب نیی ه ل ه ژیاندا ک ه تێکۆشی شارستانیه‌ته‌ی ک ه ته‌نها با وایی ه ناڕ و وای���ی ه ڕ ه بدات گوێ ی ه و ه ئ��� بۆی، پشت ب ه زانس���ت دورر ل ه ئاین ،شارس���تانیه‌تێک ه ک ه له‌سه‌ر حس���ابی به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵکی وه ڕێبازێکی تایبه‌تی بۆ بگرێت ه به‌ر ،له‌ب���ه‌ر ئهوهی��� ه هه‌رکاتێ ناتوان���ێ زۆر بمێنێتهوه نمونه‌ی تریش بێت گه‌یشت ب ه س���ودو مه‌رام ه مادیه‌کانی سۆڤیه‌ت ،چونکه ئهو له ئیتر هی���چ ئاواتێکی تری نامێنێ ک ه هه‌وڵی بارو دۆخ���هی لێ ی په‌یدا ئه‌بێت ناگونجێت له‌گه‌ڵ مرۆڤی خاوه‌ن هه‌ست ودووربیندا ،وه‌هاروه‌ها له‌هه‌مان بۆ بدات له ژیاندا. کتێبدا له‌س���ه‌ری ئه‌ڕواو ئه‌ڵێ :مرۆڤی ڕۆژ ئاوایی هه‌میش��� ه نوس���ه‌ری فه‌ره‌نس���ایی ئه‌ندری ه مۆرۆ ئه‌ڵێ :کاتێ ک ه مرۆڤ پش���تی بهستووه ب ه ووز‌ه ژیرییه‌کان {الطاقات العقلیة} ئه‌مه‌ش گه‌یش���ت ب ه هه‌موو ئاوات و ئاره‌زه‌کانی ،وا هه‌س���ت ده‌کات هۆی پێشکه‌وتنی مادی ی ه ل ه ڕۆژ ئاوادا ،به‌اڵم له‌هه‌مان کاتا دڵته‌نگترین که‌س���هل ه جیهاندا ،چونک ه ئاواتێکی تری نهماوه هۆی له‌ناو چوون و ڕوخانیه‌تی ،وه به‌بێ ئه‌وهێز‌ه ووش���هی هه‌وڵی بۆ بدات . پێشکه‌وتن ته‌نها گاڵت ه پێ کردنه ،به‌ڵکو ئۆتۆمبیلێك ده‌چێت ئه‌مه‌ی���ش بۆت ه هۆی بێ���زار ی و دڵ ناڕه‌حه‌تی مرۆڤ ،په‌یدا که به‌نزینی تێدا نه‌بێت. بونی گیروگرفت ک ه هیچ ش���تێك نیی ه په‌ن���ای بۆ به‌رێت بۆ ئاشکراو به‌ڵگ ه نه‌ویست ه سه‌ر چاوه‌ی هه‌موو باوه‌ڕێك ئاین ه ،چاره‌سه‌رکردنیان. ک ه بتوانێت ڕێگای ژیانی مرۆڤ دیاری بکات و بی به‌ستینه‌و‌ه وه ل ه ئه‌نجامی ئه‌م بار‌ه ناله‌باره‌دای ه هه‌موو س���اڵێك سه‌دان ب ه س���ه‌ره‌تایه‌کی پیرۆزه وه ک ه به‌ختیارو دڵنیای بکات ،بۆی ه هه‌زار که‌س ب ه زۆرداری ئه‌کوژرین ل ه وواڵت ه پێشکه‌وتوه‌کانی دکت���ۆر بریل ده‌ڵێت:مرۆڤی ئایندار و خاوه‌ن هه‌رگیز توش���ی جیهاندا . نه‌خۆش���ی ده‌رونی نابێ���ت ،وه ل ه ژیانێکی ئ���ارام و دڵنیادا ئه‌ژین. هه‌روه‌ها فه‌یله‌س���وفی گهوره ئه‌ڵێ :گه‌وره‌ترین چاره‌س���ه‌ری سه‌رسامی و بێزاری باوهڕه. وه‌ك خوای گهوره دهفهرموێت:
189
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!. وه ب ه ده‌یان هه‌زاریش ب ه ده‌ستی خۆیان خۆیان ده‌کوژن بۆ خوای گهوره له‌سه‌ر بنه‌مای قانونی قورئان مافی نه‌ته‌وه‌کانی ئهوهی ڕزگاریان بیت له‌و ژیان ه نائاس���وده‌ی ه ک ه تێیدا ده‌ژین دیاری کردوه : َ اكم مِّن َذ َكر َوأُ َنثى َو َج َع ْل َن ُ اس إنَّ���ا َخلَ ْق َن ُ َّ اك ْم ُش���عُوباً َو َق َبا ِئ َل ٍ ل ه گه‌ڵ ئه‌م ئامارا‌نه‌ی ک ه تۆمار ده‌کرێت ،ڕۆژان ه ل ه ئه‌وروپا و {ی���ا أ ُّي َها الن ُ ِ اك ْم إ َّن هَّ هَّ َ ْ َ ُ َْ ُ ئه‌مریکا و ئاسیای ئه‌دنا و وا خه‌ریک ه ده‌که‌وێت ه ناو وواڵتانی لَِت َع َ ُ ير} الحجرات.13 / اللَ َعلِي ٌم َخ ِب ٌ ارفوا إِ َّن أك َر َمك ْم ِعن َد اللِ أتق ِ ئێمه‌ش ب ه هۆی دورکه‌وتنه‌و‌ه ل ه ئاین ،ئێس���تا ل ه کوردستان وات���ه :ئه‌ی کۆمه‌ڵ���ی ئاده‌میزاد ئێم ه ئێوه‌م���ان ل ه نێرو مێ ئافره‌تان فێر بون ب ه سرنج نه‌وت ل ه خۆیان ده‌ده‌ن بۆ ئهوهی دروس���ت کردوه وه کردومانن ب ه چه‌ند نه‌ت���ه‌وه‌و هۆزێکه‌و‌ه بۆ ئهوهی یه‌کتری بناس���ن و ئاش���نای یه‌کتری بن وه بزانن ب ه بێ ئازار بمرن ئه‌م ه ستایڵێکی تازه‌ی مردن ه !. به‌ستنه‌وه‌ی مرۆڤ ب ه س���وودی تایبه‌تی خۆیهوه ل ه سنوری چاکترینتان الی خوای گهوره ب ه ته‌قواترینتان ه (ئهوهی زیاتر گوێ ڕایه‌ڵی فه‌رمانه‌کانی خوا بێت). جیهانێکی ماددی دا وه باوه‌ڕ نهبوون ب ه دوا ڕۆژێکی هه‌میش���ه‌یی ،وای ل ه مرۆڤی هه‌روه‌ه���ا باڵوبونه‌وه‌ی کوش���تن و دزی و جه‌رده‌یی ل ه واڵت ه ئه‌م سه‌رده‌م ه که‌ردو‌ه ک ه ل ه پێناوی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆیدا به‌ناو پێش���که‌وتوه‌کاندا ،ئامانجێکی سروشتی ئهو ڕژێمانه‌ی ه ئاماده‌یه(میکیاڤیلیان���ه) هه‌رچی ڕێ���گا هه‌ی ه بیگرێت ه به‌ر بۆ ک ه هه‌ڕه‌ش��� ه ل��� ه له‌ناوچونی خۆیان و پێش���که‌وتنه‌که‌یان و گه‌یش���تن ب ه ئامانجه‌کانی ،به‌بێ ئهوهی گوێ بدات ه ڕه‌وایی و مرۆڤایه‌تیش ده‌کات. ناڕه‌وایی ،با له‌سه‌ر حسابی به‌رژه‌وه‌ندی خه‌ڵکی تریش بێت .ل ه ڕاپۆرتێکی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتوه‌کاندا ئاش���کرای کردوه ک ه هه‌ر ل ه ئه‌نجامی سروشتی ئهو ڕێژه‌م ه ده‌ست کردان ه به‌تایبه‌ت دوای ده س���اڵ جارێ���ك ب ه ڕێژه‌ی زیاد بوونی ت���اوان ()% 75.5 به‌رپابوونی شۆڕشی پیشه‌س���ازی ل ه ئه‌وروپاداو په‌یدابوونی وه زۆرب���هی ئهو زیانان ه ل ه ئه‌نجامی مه‌واد‌ه س���ڕ که‌ره‌کان و ئیمپریالی���زم و داگیرک���ه‌ران ب���ۆ خواردنی ب���ه‌رو بومیان و خواردنه‌وه‌ی مه‌ی بوه ک ه ئێستا وای لێهاتوو‌ه زۆربه‌ی ئابوری چه‌وس���اندنه‌وه‌ی میلله‌تان بۆ س���ودی خۆیان ،ئه‌مه‌ش بووه وواڵت ه پێش���که‌وتوه‌کان له‌س���ه‌ر بنه‌مای مادده‌س���ڕکه‌ره‌کان هۆی به‌رپا بوونی دووشه‌ڕی گه‌وره‌ی جیهانی ک ه ده‌یان ملیۆن داده‌مه‌زرێت. که‌س���ی له‌ناو برد وه ل ه ئه‌نجامی ئهو جه‌نگانه‌ش���دا دابه‌ش ئهمان���هو ه���ه‌زاران تاوانی تر ک ه هه‌ڕه‌ش��� ه ل ه پاش���ه‌ڕۆژی کردنی وواڵتان و میلله‌تان ب ه ش���ێوه‌یه‌کی ناڕه‌واو دڕندان ه ک ه مرۆڤایه‌تی ده‌که‌ن ک ه زانایانی جیهان هاواریان لێ هه‌ڵساوه، هه‌روه‌ها ڕه‌وش���ت ک��� ه پێوه‌ری هه‌ڵس و ک���ه‌وت و ڕه‌فتاری مافی ده‌یان نهتهوهی تیا پێشێل کرا. وا ئێس���تاش ده‌یانه‌وێت هه‌مان کاری سه‌رده‌می پێشو دوبار‌ه مرۆڤ��� ه ل ه ژیانی ڕۆژانه‌یدا یان ل ه په‌یوه‌ندی نێوان وویژدان و بکه‌نه‌و‌ه ل ه زۆر واڵتی جیهاندا چه‌نده‌ها میلله‌ت ب ه شێوه‌یه‌کی ده‌رونی خۆیدا ،په‌یوه‌ندی نێ���وان تاك و کۆمه‌ڵ ،په‌یوه‌ندی نێوان کۆمه‌ڵ و کۆمه‌ڵ ڕژێمی مرۆڤ کرده‌کانی ئه‌م سه‌رده‌م ه ناڕه‌وا ده‌چه‌وسێنرێته‌وه. هیچ مافێکی نه‌ته‌وایه‌تی و نیش���تمانیان نیی ه ته‌نانه‌ت ل ه زۆر چ ل ه ڕۆژئاوا و چ ل ه ڕۆژهه‌اڵت هه‌موویان له‌یه‌ك س���ه‌رچاوه‌ی واڵتدا هیچ جۆره سه‌ربه‌ستی و هه‌تا مافی ژیانیشیان نیی ه تا ماددی���هوه هه‌ڵقواڵون ،ئه‌گه‌رچی هه‌ریه‌که‌یان به‌ش���ێوه‌یه‌کی جیاواز له‌وی تریان خۆیان ده‌نوێنن. به ئاسوده‌ی بژین. هه‌ر ئه‌مه‌ش ه هه‌تا ئێستا له‌سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌مدا سه‌ده‌ی ڕۆژئاوای س���ه‌رمایه‌داری تاك په‌رس���ته‌و سه‌ربه‌ستیه‌کی بێ زانست و پێشکه‌وتن ل ه زۆرب ه ی وواڵتاندا شۆڕشی نیشتمانی س���نوری پێ به‌خش���یوه تا بتوانێت ب ه هه‌موو شێوه‌یه‌ك وه و نه‌ته‌وایه‌تی به‌رپا کراوه ،میلله‌ت ه ژێر ده‌سته‌کان داوای مافی به‌ه���ه‌ر ڕێگایه‌ك خۆی بیه‌وێت تێبکۆش���ێت بۆ گه‌یش���تن ب ه زه‌وت کراوی خۆیان ده‌که‌نه‌و‌ه بێگومان به‌رده‌وامیش ده‌بن تا مه‌رامه‌کان���ی ئه‌گه‌رچی ئهو ڕێگایه‌ک���ی ک ه دیگرێت ه به‌ر زیان ده‌گه‌ن ب ه مافی ڕه‌وای خۆیان ک ه خوای گهوره به‌خشیویه‌تی بگه‌یه‌نێ���ت ب ه خه‌ڵکی وه له‌س���ه‌ر حس���ابی خه‌ڵکی تر بێت له‌سه‌ر بنه‌مای سیاسه‌تی (دایماگۆجی). به هه‌موو میلله‌تان به‌بێ جیاوازی. 190
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!.
191
كۆڵن وڵسن
وه ڕژێم ه چه‌په‌کانی ڕۆژهه‌اڵت و یان سۆسیالیستی ڕۆژهه‌اڵت بڵێم کۆمه‌ڵ په‌رس���ته‌و هیچ نرخێکی ب���ۆ مرۆڤ دانه‌ناو‌ه وه مافی تاکی پێشێل کردوه‌و هیچ ئاماژه‌ی بۆ نه‌کردو‌ه له‌ناو کۆمه‌ڵ���دا ،به‌اڵم ئ���هوهی ک ه هه‌ردوالیان هاوبه‌ش���ن تیایدا ته‌نها جیا کردنه‌وه‌ی ڕه‌وش���ت ه ل ه هه‌موو کاروبارێکی ژیان ههرچهنده وواڵت ه س���ه‌مایه‌داره‌کان دان ده‌نێن ب ه ڕه‌وشتدا، ب���ه‌اڵم له‌هه‌م���وو چاالکیه‌کی ئابووری جی���ای ده‌که‌نه‌و‌ه و په‌راوێزی ده‌که‌ن ،به‌اڵم خۆ مارکسیه‌کان و کۆمه‌نیسته‌کان ووشه‌ی ڕه‌وشت و شه‌ره‌ف ل ه فه‌رهه‌نگی ژیانیاندا سڕیوه‌ته‌و‌ه کێشه‌ک ه له‌وه‌دای ه دروشمی دادپه‌روه‌ریشیان به‌رزکردۆته‌و‌ه وه به پێویستیه گشتیه‌کانی کۆمه‌ڵ داده‌نێن ، به‌اڵم له‌س���ه‌رچاوه‌یه‌کی نه‌گۆڕی ڕۆحه‌و‌ه وه‌ریان نهگرتوه بۆی ه تووش���ی ئ���هو ڕه‌خن ه گه‌وره‌ی ه بونه‌ت���هوه له‌چه‌مکی په‌روه‌رده‌کردنی کۆمه‌ڵ���گادا ،به‌ڵکو هه‌موو بزوتنه‌وه‌یه‌کی مرۆڤایه‌ت���ی ده‌گێڕن���هوه ب���ۆ که‌ره‌س���ته‌کانی بهره���هم هێنان(وس���ائل االنتاج) ک ه بزوێنه‌ری مێ���ژوی مرۆڤایه‌تی ه وه هی���چ هۆیه‌کی گیانی و ده‌رون���ی له‌ده‌ره‌وه‌ی مادده کار لهم فکر‌ه جامد‌ه ناکات ،بۆی ه هه‌میش��� ه ل ه جێگای خۆیدا چه‌قیوه ،ئه‌ڵین: که‌ره‌سته‌کانی به‌رهه‌م هێنان مێژوو و پێشکه‌وتنی مرۆڤایه‌تی دروس���ت ده‌که‌ن لێرهدا نامه‌وێت باسی ماهیه‌تی چه‌په‌کان بکه‌م لهوانهی ه ل ه ڕووکه‌شدا پێبکه‌نن ،به‌اڵم دڵنیام ل ه ناخدا دۆڕاون. به‌کورتی مه‌به‌س���ته‌که‌ی من ئهوهی ه ک ه ه���ه‌ردوو ڕژێمه‌ک ه هیچ نرخێك دانانێن بۆ ڕه‌وش���ت ل ه ژیان���ی کۆمه‌ڵدا بۆی ه لێکۆڵه‌ره‌و‌ه و فه‌یله‌س���وفی به‌ناوبانگ (شفیتزه‌ری) ئه‌ڵێ: ئه‌م شارستانیه‌ی ئێستا توانای خۆ ڕاگرتنی نهماوه ،چونک ه پچڕاوه ل ه یاسای بنه‌ڕه‌تی شارستانیه‌ت ک ه ڕه‌وشته. زۆر ل ه زاناکان له‌سه‌ر ئهوه کۆکن (مه‌به‌ستم ڕۆژئاوایه‌کانه) ئه‌م ڕژێمانه‌ی ئێس���تا له‌گه‌ڵ سروش���ت و فیتره‌تی مرۆڤدا ناگونجێن ،به‌ڵکو ئهوان ه خۆش���یان مرۆڤن ناتوانن ل ه ناخ و هه‌ستی مرۆڤ ب ه ته‌واوی تێبگه‌ن ،چونک ه به‌ره‌و به‌ربه‌ریه‌ت و هه‌مه‌جی���هت ده‌ڕۆن وه بێزاری���ش ب ه ش���ار‌ه گه‌وره‌کانی جیهان���هوه دیاره ک ه چۆن پێ���وه‌ی ده‌تلێنه‌و‌ه ده‌ناڵێنن ل ه
ئه‌لكسیس كاریل
ئه‌ندری ه مۆرۆ ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!. ڕژێم��� ه ڕامیاریو ئابوری و کۆمه‌اڵیه‌تی���ه‌کان ک ه په‌یدا بون و خوای���ه بۆ مرۆڤایه‌تی ،وه دوایی���ن زنجیر‌ه ی ڕژێم و ئایینه خۆیان سهپاندوه به‌سه‌ریاندا. خوایی یه‌کان ه ک ه هاتووه‌ت ه خوارهوه بۆ ڕێنمایی و چاره‌سه‌ر ک ه وابوو تاک ه ڕژێم ئیسالمه ،ک ه چاره‌سه‌ری ڕیشه‌یی کێشه‌و کردنی کێشه‌کانی کۆمه‌ڵ به درێژایی مێژوو. گرفته‌کانی کۆمه‌ڵ بکات ،چونک ه ته‌نها ئیس�ل�ام ه ئه‌توانێت ئاش���کرای ه له‌به‌ر ئهوهی ئیس�ل�ام دوایین ڕژێمی خوای ی ه بۆ مرۆڤایه‌تی بگه‌ڕێنێته‌و‌ه بۆ ڕێگای مرۆڤایه‌ت���ی ،وه دواین زننجیره‌ی ڕاس���ت و بیخات���هوه ڕێ ب���ه‌ر‌ه ڕژێ���م و ئاین��� ه خواییه‌کان��� ه ک ه وشارستانیه‌تێکی پێشکه‌وتوی وا هاتوونه‌ت ه خوارهوه بۆ ڕێنمایی و ک ه مرۆڤایه‌تی تێدا بحه‌سێته‌و‌ه وه چاره‌سه‌ری کێشه‌کان ناو کۆمه‌ڵگ ه هه‌موو گرفت ه کۆمه‌اڵیه‌تی و ڕامیارو ب ه درێژایی مێژوو ،وه ئاشکرای ه ک ه ده‌رونی و ...هتد چاره‌سه‌ر بکات ئیس�ل�ام دوایین ئاین و ڕژێم ه ک ه بن بڕی بکات. خوا ناردویه‌تی بۆ پێغه‌مبه‌ر محمد وه ئه‌م ڕاس���تی ه ڕون بۆ تهوه بۆ سه‌المی خوای لێبێت ل ه پێشکه‌وتو زۆر ل��� ه بیرمه‌ندو زاناکانی جیهان ترین شێوه هاتوه بۆ مرۆڤایه‌تی تا ک��� ه باوه‌ڕی���ان هێناوه ک��� ه تاک ه بتوانێت شان ب ه شانی پێشکه‌وتنی به‌رنام ه بۆ ژیان ته‌نها ئیس�ل�امه، کۆمه‌ڵی ئاده‌میرزاد ب ه پێ ی کات کاتێك ک ه و شوێن بڕوات . ڕۆجی ه گارودی {ڕۆجی��� ه گارودی} ل ه ئیس�ل�امی لێرهدا کۆمه‌ڵێك ل��� ه ئه‌وانه‌ی بێ (ڕۆجی ه گارودی) ل ه ئیسالمی کۆڵییه‌وه‌و بڕوای پێ هێناو وازی ل ه هوده‌ن وا بیر ده‌که‌نه‌و‌ه که‌وتونه‌ت ه کۆڵییه‌وه‌و بڕوای پێ هێناو وازی ل ه مارکسیه‌ت هێنا ل ه نوسراوێکی دا هه‌ڵه‌یه‌ک���ی زۆر گه‌وه‌ر‌ه دهربارهی مارکسیه‌ت هێنا ل ه نوسراوێکی دا ده‌ڵێت ( ئه‌گه‌ر مارکس ئیسالمی ئیس�ل�ام ،وا ده‌زانن له‌به‌ر ئهوهی بخوێندای���هوه بی���روڕای خ���ۆی ئیسالم ڕژێمێکی خوای ی ه ئه‌بێ ب ه ده‌ڵێت ( ئه‌گه‌ر مارکس ئیسالمی ده‌گۆڕی به مێ���ژووی‌مرۆڤایه‌تی، هاتن ه خوارهوهی ده‌س���ت ب ه جێ، بخوێندایه‌و‌ه بیروڕای خۆی ده‌گۆڕی وه هه‌روه‌ها ل ه کتێبی (البدیل) دا جێبه‌جێ بێت پێویست ب ه هه‌وڵ و هاواری لێبرز بۆتهوه ده‌ڵێت :ئه‌م به مێژووی‌مرۆڤایه‌تی وه هه‌روه‌ها ل ه تێکۆش���ان ناکات ،واتا ب ه شێوه‌ی س���حر دوور ل ه زانی���ن و تێڕامانی کۆمه‌ڵگای ه پێویس���تی ب ه گۆراندن کتێبی (البدیل) دا هاواری لێبرز بۆتهوه هه‌ی ه پێویسه‌ت ه ل ه ڕیشه‌و‌ه چار‌ه مرۆڤ ،ب��� ه بێ هۆیه‌ک���ی دیاری سه‌ربکرێت. ده‌ڵێت :ئه‌م کۆمه‌ڵگایه پێویستی ب ه ،بی���ر کردن���هوهی وا زۆر هه‌ڵه‌ی ه ده‌ی���ان زانای تر وه‌ك{ ئحس���ان گۆراندن هه‌یه پێویسه‌ته له ڕیشه‌و ه له‌گه‌ڵ سروشتی ئیسالم ناگونجێ ته‌ب���ه‌ری ،کیس م���ۆر ،ئه‌لبێرت که‌وات ه ئیس�ل�ام ئاینی تێکوشان ه چار‌ه سه‌ربکرێت. هۆکۆن....هتد } ک ه ماوه‌ی ئهوه و خه‌بات ه تا ل��� ه به‌رهه‌می ئه‌رکی نیه لێرد‌ه باسیان بکه‌ین . خۆت بخۆیت!. ئیسالم‌و چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان: ب���ۆ ئهوهی ل ه هه‌ڵ��� ه دوور بکه‌وین���هوه ،وا تێبگه‌ین بزانین ئینجا بابزانین بۆچی ئیس�ل�ام ئه‌توانێ مرۆڤایه‌تی به‌خته‌وه‌ر ئیسالم ڕژێمه‌ک ه بۆ ژیانی مرۆڤ وه ب ه پێ ی توانا و ووزه‌ی بکات ،س���ه‌ره‌تا ئه‌بێ ئهوه بزانین ئاینی ئیس�ل�ام ڕژێمێکی مرۆڤ و باردۆخی تایبه‌تی ئهو کات و شوێنه‌ی ک ه تێدا ده‌ژی 192
ذمارة ()2
زستانى 2011
مرۆڤایه‌تی به‌ره‌وکوێ!. ج���ێ ب ه جێ ئه‌کرێت ،وه پله‌ی س���ه‌رکه‌وتنی به‌س���تراو‌ه ب ه چۆنیه‌تی و چه‌ندایه‌تی باوه‌ڕ پێ هێنانی و هه‌وڵ کۆششی ک ه بۆی ده‌کرێت ،ئهو کات ده‌ر ده‌که‌وێت ک ه ل ه س���نورو توانای مرۆڤه‌کاندایه!. لهوانهی ه بپرس���ن جیاوازی چی ه ل ه نێوان ئیسالم و ڕژێمه‌کانی ت���ردا ک ه ب ه هاو چ���ه‌رخ ،ئه‌وانیش هه‌ر به‌و ش���ێوه‌ی ه پیاده ده‌کرێت وه ئێستا چه‌سپاون ل ه ژیانی مرۆڤایه‌تیدا؟ ب���ۆ وه‌اڵمی ئه‌م پرس���یاره‌و ئهو جور‌ه که‌س���انه‌ی وا ده‌ڵێن ،بۆ ئهوهی باش���تر ل ه ئیس�ل�ام تێ بگه‌ن ئهو هۆیان ه ڕوون ده‌که‌ینه‌و‌ه ک ه بۆت ه هۆی ئهوهی ئێم ه کاری ل ه پێناودا بکه‌ین بۆ ئیس�ل�ام تێبکۆش���ین جێ ب ه جێ بکه‌ین وه ل ه ڕژێمه‌کانی تری جیهان دوور بکه‌وینه‌وه: یه‌که‌م :دوو یاس���ای ه ک ه پاڵمان پێو‌ه بنێت بۆ کۆشش کردن ب���ۆ ئه‌م دین ه ت���ا خه‌باتی بۆ بکه‌ین و ب ه گوێره‌ی س���ه‌رده‌م پیاده بکریت: ا -باوه‌ڕ {ئیمان} :ئهوی ه ک ه ئێم ه مۆسڵمانین ،وه باوه‌ڕمان هه‌ی ه ب��� ه خوای په‌روه‌ردگار،وه بڕوامان هێناوه ک ه ئیس�ل�ام ڕژێمێک ه ک��� ه له‌الیان خواو‌ه هاتووه بۆ مرۆڤایه‌تی وه به‌زمان ُّح َّم ٌد َّر ُس ُ وب���اوه‌ڕ ئاش���کرای ده‌که‌ین ک ه ( ال إلَ��� َه إ َّ ���ول ال اللهَُّ ،م َ ِ ِ هَّ اللِ) وات��� ه باوه‌ڕمان هێناوه ک ه هیچ په‌رس���تراوێك نیی ه ته‌نها خوای په‌روه‌ردگار نه‌بێت ک ه شایس���ته‌ی په‌رستنه ،وه محمد ڕه‌وانه‌ک���راوی خوای���هو هه‌ڵگری ڕژێمی ئیس�ل�ام ه بۆ هه‌موو مرۆڤایه‌تی که‌واب���وو ل ه به‌ر ئهوهی ب ه دڵ بڕوامان هه‌ی ه پێویس���ت ه ئه‌م باوهڕه بکه‌ین به کرده‌و‌ه . پێغه‌مبه‌ر لهم بارهیهوه ده‌فرموێت { باوه‌ڕ به‌خوا ب ه داخوازی نی��� ه ،به‌ڵک���و باوهڕه ئهوهی��� ه ک ه جێگیر ئه‌ب���ێ ل ه دڵداو، کرده‌وه‌یش ده‌س���ه‌لمێنێت } وات ه کردنی ئ���هو بیروباوه‌ڕه‌ب ه پراکتی���ك و جێ ب ه جێ کردنی ل ه ژیانی ڕۆژان ه دا نه‌ك به‌س الفو گه‌زاف بێت ئهوه ووه‌رناگیرێت. ب -چه‌س���پاندنی یاسای خوای گه‌وه‌ره‌و کار بۆ کردنی ل ه و زیات���ر ب ه هیچ به‌رنامه‌یه‌کی تر کار نه‌که‌یت ،ک ه ئه‌م یاس���ای ه له‌سه‌ر ئه‌م پرێست ه قورئانی ه داده‌مه‌زرێت ک ه دهفرمووێتَ (:و َمن نز َل ُهّ يح ُكم ِب َما أَ َ الل َفأُ ْولَـ ِئ َك ُه ُم ْال َكا ِف ُر َ ون) المائدة. 46/ لَّ ْم ْ
واته :هه‌ر که‌س���ێ فه‌رمانڕه‌وایی به‌و ڕژێم��� ه نه‌کات ک ه خوا ناردویه‌ت���ی بۆ مرۆڤایه‌تی ئ���هوه کافر‌ه و بێ ب���اوه‌ڕ‌ه وات ه موسڵمان نیه ،که‌وات ه ک ه بۆی نی ه ل ه به‌رنامه‌ی خوای گهوره وه‌ال بنێت و به‌رنامه‌یکی تری ده‌س���ت ک���رد بێت ە کایه‌و‌ه وه هه‌ر دروس���تکه‌ر ده‌توانێت یاساو ڕێسا دابنێت وه ده‌بێت ب ه کردەوه‌یش بی س���ه‌لمێنین ئهو یاسایان ه ل ه سه‌ر زهوی پیاده بکرێت و مرۆڤه‌کان کاری پێ بکه‌ن. دووه‌م :هۆکاری جێ به‌جێ کردنی ئیسالم له‌ودای ه ک ه ڕژێمێک ه هی���چ که‌س خاوهنی نی ه ته‌نها خوا نه‌بێت ،خوایش دروس���ت ک���ه‌ری هه‌مووان���ه ،که‌وات ه هه‌رگیز ن ه تاك ب ه س���ه‌ر کۆمه‌ڵ داده‌دات وه ن��� ه ب��� ه پێچه‌وانه‌که‌یه‌وه ،که‌وات��� ه ب ه ئاره‌زوی خه‌ڵک���ی نیه ،وه خوای گهوره مرۆڤه‌کان باش ده‌ناس���ێت ل ه ب���ه‌ر خاتری هیچ چی���ن و توێژێك دان ه م���ه‌زراو‌ه بۆ هه‌موو مرۆڤایه‌تی ه تا هه‌موو الیه‌ك یه‌کس���ان بن یه‌ك ده‌نگ و هاوڕا بن له‌سه‌ر کێشه‌کان ،وه ته‌نها ڕه‌چاوی ههردوو الیه‌ن ه گرنگ ه که‌ی مرۆڤی کردوه پارسه‌نگی کردوه‌ل ه نێوان ڕاز و مادده‌دا، که‌وابوو ئیس�ل�ام به‌رژه‌وه‌ندی مرۆڤێک���ی له‌گه‌ڵ به‌رژه‌وه‌ندی کۆمه‌ڵدا له‌سنورێکی یه‌کساندا ڕێکخستووه. س���ێیه‌م :الیه‌نێکی تر ل ه الیه‌ن ه گرنگه‌کانی ڕژێمی ئیسالمی پش���ت ب ه خوا به‌ستنه ،ک ه دڵنیای و به‌ختیاریی و ئاسوده‌یی ،ده‌ڕژێنێت به‌سه‌ر مرۆڤدا ،ئه‌ویش ب ه هۆی بوونی په‌یوه‌ندی ڕاسته‌و خۆ ب ه خوای گهورهوه به‌بێ هیچ هۆیه‌ك هه‌ر که‌س ل ه ئاستی خۆی ل ه هه‌ر کوچه‌و سوچێکی ئه‌م جیهان ه ده‌توانێت په‌یوه‌ندی گیان���ی بگریت له‌گه‌ڵ خوای پاك و بێ گه‌رد ،ئهو کات مرۆڤ هه‌س���ت ب ه سه‌ربه‌س���تی ته‌واو‌ه ت���ی ده‌کات وه دڵنیایی ل��� ه کاروباره‌کانی ژیاندا ده‌دۆزێت���هوه ،ئه‌م هۆکار‌ه باش���ترین هۆکاری ده‌رونی ی ه بۆ مرۆڤ ک ه پش���ت ب ه خودا ببس���تێت ،وه‌ئه‌م هۆکار‌ه م���رۆڤ وا لێ ده‌کات دڵنیا بێت ل ه سه‌روه‌ت و سامان ته‌نانه‌ت ئابڕوی خۆشی ،ئهو کۆمه‌ڵگ ه یان ه خاوهنی ئه‌م الیه‌ن ه نین هه‌میش ه ل ه دڵ ه ڕاوکه‌و خۆ کوژیدان ، ئه‌م الیه‌ن ه زۆر ل ه وه زیاتر هه‌ڵده‌گرێت له‌سه‌ری بنوسم ،به‌اڵم نوس���ه‌رانی تر ئه‌م ئه‌رکه‌یان له‌سه‌ر من البردو‌ه زیاتر ڕونیان کردۆته‌و‌ه من بهوهنده کۆتایی پێ دێنم.
193
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! (رۆژئاوا به كۆمه‌ڵ تاسووقی ژیانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی نوێن له ناویدا بژین و خۆیان بدۆزنه‌وه)
موراد هۆفمـان
ئه‌حمه‌د ناری
یه‌كێك له‌و چه‌واش���ه‌كارییانه‌ی غه‌زووی فیكریی ل ه وواڵتانی ژێر ده‌سته‌دا باڵوی دهكردهوه ،كه تا ئێس���تاش ده‌یه‌وێت بیكات ه قه‌ناعه‌تی سیاسه‌ته‌مه‌داران و رۆشنبیران ئهوهی ه ك ه ئه‌م ته‌كنۆلۆژیایه‌ی ئاسانكاریی ژیانی پێ ده‌كرێت زاده‌ی ئه‌م شارستانێتی ه رۆژئاواییه‌ی ه ك ه له‌س���ه‌ر عه‌لمانیه‌ت دامهزراوه! ده‌یانووت و ئێس���تاش ده‌ڵێن :ئه‌گه‌ر دابینبوون���ی سیاس���ی و ئه‌منی ئابووری���ی و مافی مرۆڤ و كۆمه‌ڵگ���هی به‌خته‌وه‌رو ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌متان ده‌وێت ده‌ی ئهوه عه‌له‌مانیه‌ت و بیكه‌ن ه رێبازی خۆتان ،قۆناغ ب ه قۆناغ چیتان پێ ده‌ڵێین وه‌ریگرن و رایپه‌ڕێنن ،تا ده‌تانگه‌ێنین ه ئاستی خۆمان!! گه‌وره‌ترین س���ه‌رلێتێكچوونی رۆش���نبیرانی ئێمه‌ی به‌زیووی شارستانێتیش ئهوهی ه ك ه پێمان وا بێت ئهوان راس���تگۆو دڵسۆزن و ئهو قسه‌شیان راست ه ك ه ته‌كنۆلۆژیا موڵكی ئهو دیده شارستانێتیه‌یه ..ئه‌م ه ئاڕاسته‌ی فریوودانه‌و ئه‌نجامه‌كه‌شی گێلبوونه.. ته‌كنۆلۆژیاو پێشبوردی شتێكه‌و شارستانێتی شتێكی دیكه‌یه ..شارستانێتی بریتی ه ل ه دیدو تێڕوانین و پێناسه‌ی شته‌كان و شێوازی ره‌فتاری دروست له‌گه‌ڵیاندا ..ئه‌م ه بۆچی ده‌بێ���ت بكرێت ه مایه‌ی خۆبادانی رۆژئاوایی ك ه گوای ه ئهو خاوهنی ته‌كنۆلۆژیاكه‌یه؟! ل ه كاتێكدا ل ه بواری سه‌ربازیی و موخابه‌راتیدا رۆژئاوا هیچ شتێكی دانه‌هێناو‌ه ك ه یه‌كێتی س���ۆڤیه‌تی كۆن و روس���یای ئێس���تا داینه‌هێنابێت! ئه‌م ه جگ ه ل ه چه‌ندین الیه‌نی تری پێش���كه‌وتووی وه‌كو پزیشكی و گه‌یاندن و ئه‌وانه ..خۆ ئه‌م وواڵت ه شارستانێتی خۆی له‌سه‌ر بناغه‌ی سه‌رمایه‌دارێتی دانه‌مه‌زراندووه.. چما ئه‌م پێشكه‌وتن ه ته‌كنۆلۆژیای ه موڵكی رۆژئاوایه؟! ل ه كاتێكدا ك ه ده‌یان وه‌سیله‌و ئامێ���رو ده‌ی���ان جۆر ده‌رمان ل ه ژاپۆن و مالیزیاو به‌رازیل و ئێران دروس���ت ده‌كرێت و وواڵتی رۆژئاواییش نین ..پۆستی هۆت مایل موسوڵمانێكی هیندستانی دروستی كردووه كه له الیه‌نی خێرایی و نهێنێتییه‌وه له یاهوو گرنگتر بوو؟! ئه‌م ه ل ه الیه‌ك ،ل ه الیه‌كی ترهوه ئهو پێش���بورد‌ه مه‌ده‌نیه‌ی زانس���ت و پیشه‌سازیی و ته‌كنۆلۆژیاو پزیشكی و الیه‌نی تری له‌خۆگرتووه ،ك ه رۆژئاوا زۆر خۆیان پێو‌ه با ده‌دات، هیچیان نهبوون ه به‌ره‌به‌س���تی رێی ئهو به‌دبه‌خت���ی و كوێره‌وه‌ریی ه ده‌روونیه‌ی دوچاری كۆمه‌ڵگه‌ی رۆژئاوا بووه ..مه‌ده‌نێتی و زانس���ت هۆكارو شێوازن ،مرۆڤ بۆ ئاسانكاریی ژیان به‌كاریان ده‌هێنێت ،بۆ به‌رفراوان كردنی زیاتری پێناس���هو پێناساندنی حه‌قیقه‌تی 194
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! ش���ته‌كان به‌كاری���ان ده‌هێنێت ،ئ���هو چۆنیه‌تیه‌ی ژیانی پێ ده‌یان نه‌خۆش���ی نوێ!! ئهو پێش���كه‌وتن ه پزیشكی ه چی پێ ده‌گرێت ه به‌ر ك ه خۆی پێی وای ه له‌گه‌ڵ دیدو بۆچوونی خۆیدا ده‌كرێت ك ه له‌به‌ر ئهو ش���ااڵو‌ه ته‌كنۆلۆژیایه‌دا وه‌س���تاوه ك ه ده‌گونجێت ..جا ئه‌گه‌ر پێناسه‌ی چۆنیه‌تیی ژیان الی ئهو ل ه نه‌خۆش���ی باڵو دهكاتهوه؟! ئهو پزیش���كی ه كوێ چاره‌س���ه‌ر دیدو تێڕوانین و پێناسه‌یه‌كی خوارو خێچ و هه‌ڵه‌و‌ه هاتبێت ،كات؟! ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا ك ه هه‌مووی مومارهس���هی رهوشتی ئ���هو هۆكاری مه‌ده‌ن���ی و زانس���ت و ته‌كنۆلۆژیانه‌ش بۆ ئهو ئیباحی و ره‌فتاری نامۆیی ده‌كات و پێناس���هی كلتووری ل ه چۆنیه‌ت ه خراپ ه به‌كار ده‌هێنێت ،ئه‌مه‌ش سیستم و ئاڕاسته‌ی سه‌رجاده‌وه هێناوه.. خراپی لێ دهكهوێتهوه ..ئهو كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌م كه‌س ه دید لێڵ ه ئهو پزیش���كی ه كوێ چاره‌س���ه‌ر كات ك ه كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ل ه ب���هو ته‌كنۆلۆژیایه‌و‌ه ئیداره‌و ئاڕاس���ته‌ی ده‌كات ،ل ه غه‌یری راپسكاندای ه ل ه هه‌موو قیه‌مێكی په‌سه‌ندی دینی و رهوشتی و ناڕه‌حه‌تی و پشێوی هیچی تری نایات ه رێ! مرۆڤایه‌تی ،كه كوێران ه نقومی دیدو ژیانی ماددی بووه.. فه‌یله‌س���ووفی فه‌ره‌نس���ایی غ���اروودی ك ه ل ه س���ه‌ره‌تای چما زانستی و ته‌كنۆلۆژی رۆژئاوا توانی خێزانه‌كان بپارێزێت؟! هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابوردوودا موسوڵمان بوو ده‌ڵێ( :ئێم ه توان���ی خانه‌واده‌كان لێك نزیك كات���هوه؟! توانی تاوانكاریی ئێس���تا ل ه بۆگه‌نبوونی مێژوودا ده‌ژین ،هه‌ر بوه‌ستێنێت؟! توانی چاره‌سه‌رێك بۆ ئهو مێژووی ئیسالمی وه‌كو ئهو كاته‌ی ك��� ه بۆگه‌نی مێژوو هه‌موو ته‌نگژ‌ه ده‌روونیانه‌ی تاك و به‌ش���داریی زانایان���ی ل ه ئیمپراتۆریه‌تی رۆما ده‌هات، ك���ۆ بدۆزێته‌و‌ه ك ه ملیۆنه‌ها كه‌س پێوه‌ی ده‌ناڵێنێت؟! رۆژئ���اوای ئێس���تا وه‌ك���و ئ���هم ئوممه‌ت���هی ل ه هه‌م���وو بواره‌كانی ئیمپراتۆریه‌تی رۆما هه‌یبه‌ت نا .. و هه‌یله‌مانی س���هربازیی شارستانێتیدا تۆمار كردووه ..به‌رهه‌می زانایانی بیرمه‌ن���دی ئه‌ڵمانی ه هه‌م���وو بواره‌كانی ژیان���دا خزمه‌تی موراد هۆفم���ان ك ه زۆره ،ب���ه‌اڵم پ���ڕۆژه‌ی ئیس�ل�ام ل دی���دو تێڕوانینێك���ی س���كرتێری په‌یمانی مرۆڤایه‌تییان���هی نی��� ه مرۆڤایه‌تیان كردووه..ل ه ته‌كنۆلۆژیای س���ه‌رده‌می نات���ۆو س���ه‌فیری ته‌قدیم���ی كات ،تا مانای خۆیانه‌و ه بۆ پزیش���كی بۆ ئیداره‌و ئاوه‌دانی ،بۆ وواڵته‌ك���هی ب���وو ژیان و پێناس���هی راست و ل��� ه مه‌غری���ب (چه‌ن���د دروس���تی مێ���ژوو بخات ه به‌ر هونه‌رو ئه‌ده‌ب و هه‌موو بواره‌كانی كاروباری ساڵێك ه موسوڵمان بووه) ده‌ست) !()1 ده‌ڵێ( :ب���ا هه‌موو پێكهوه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی فه‌یله‌سووفی ئینگلیزی (جوود) ده‌ڵێ: س���ه‌رنجێك بده‌ین ه قوربانیانی ئهو (زانستی ه سروش���تیه‌كان هێزێكیان خستۆت ه كۆمه‌ڵگ ه پیشه‌سازیی و قیه‌م ه بێ الیه‌نیه‌ی به‌ر ده‌ستمان ك ه ش���ایانی خواكانه ،به‌اڵم ئێم ه وه‌كو منداڵ ك��� ه رۆژئ���اوا الف و گه‌زافی پێو‌ه ل���ێ ده‌دات ..هه‌رچی بۆ گه‌مه‌ی پێ ده‌كه‌ین و وه‌كو دڕنده به‌كاری ده‌هێنین)!()2 سه‌ربه‌ستی پێویست بێت هه‌یانه ،هه‌رچی ل ه ژیاندا پێویست ه شارستانێتی رۆژئاوا ته‌كنۆلۆژیای بۆ دروست كردنی بۆمبای بۆیان ده‌س���ته‌به‌ر كراوه ،هه‌رچییان ده‌وێت ـ ل ه بێشكه‌و‌ه تا ئه‌تۆمی به‌كارهێنا ،ك ه هه‌زاران مرۆڤی پێ ریش���ه‌كێش كرد ،گۆڕ ـ بۆیان دابین كراوه :ئازادی ،به‌ره‌اڵیی ،ب ه ش���ێوه‌یه‌كی ده‌یان ش���ه‌ڕو سه‌دان فیتنه‌ی ناوخۆو ده‌ره‌كی بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی وا ك ه ن ه س���نووری هه‌ی ه ن ه لێپێچین���هوه ،ن ه حه‌رامی هه‌ی ه مرۆڤایه‌ت���ی نای���هوه ،هه‌ر بۆ ئهوهی به‌رهه‌م��� ه جه‌نگیه‌كانی ن ه قه‌ده‌غه! مادده هۆش���به‌ره‌كان ب ه پێی داواكاریی ،ب ه پێی س���اغ كاتهوه! ته‌كنۆلۆژیا ب ه ده‌ست ئه‌وانه‌و‌ه بوو ب ه مایه‌ی میزاج ،ب ه پێی كات و ش���وێن ،له‌به‌ر ده‌ستی هه‌مواندا هه‌یه‌و پیسكردن و تێكدانی ژینگه‌و س���ازكردنی كه‌شی ده‌ركه‌وتنی هه‌ر كه‌س بیه‌وێت ب ه ئاس���انی بۆی دێنن ه ماڵه‌وه ،كاتی كارو 195
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! كاتی حه‌وانه‌وه‌و سه‌یران و پشوو وه‌رگرتن و گه‌شت و ئاهه‌نگ و مۆڵه‌ت وه‌رگرتن هه‌مووی ب ه پێی یاس���ا مسۆگه‌ره ..هه‌موو ماف ه مه‌ده‌نی���هكان ك ه خه‌ڵكی خه‌ونیان پێو‌ه ده‌بینێت ،لێر‌ه له‌س���ه‌ر سه‌ره ،له‌سه‌ر چاوه ،ل ه لیستی داخوازییدایه! كه‌چی له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌موو جوانیانه‌ش���دا ئه‌م خه‌ڵك ه هه‌ست ب ه فه‌راغ ده‌كه‌ن ،هه‌س���ت ب ه ده‌ستبه‌تاڵیی ده‌كه‌ن! به‌تاڵ ه نین ،به‌الم هیچیان پێ نی��� ه ژیانه‌كه‌ی پێ پڕ كهنهوه ،هیچیان نی ه بۆی بژین! ش���هیدای باوه‌ش���ێكی سۆزن ،ش���هیدای فه‌زایه‌كی ئاه دانه‌وه‌ن ،ب ه كۆمه‌ڵ تاس���ووقی ژیانێكی كۆمه‌اڵیه‌تی نوێن ل ه ناویدا بژین و خ���ۆ بدۆزنه‌وه ،ل ه كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆیاندا بێت، ی���ان ل ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی تردا ..هه‌موو عه‌وداڵی ده‌س���ه‌اڵتێكی رێبه‌رێكی رۆحین ..ل ه پش���ت هه‌موانیش���هوه پرسیارێك پاڵ ده‌نێت :كوا نرخ و مانای ئه‌م ژیانه‌تان؟!)()3 مێژووی ئیس�ل�امی به‌ش���داریی زانایانی ئه‌م ئوممه‌ته‌ی ل ه هه‌موو بواره‌كانی شارس���تانێتیدا تۆمار ك���ردووه ..به‌رهه‌می زانایان���ی ئیس�ل�ام ل��� ه هه‌م���وو بواره‌كانی ژیان���دا خزمه‌تی مرۆڤایه‌تیان كردووه..ل ه ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می خۆیانهوه بۆ پزیش���كی بۆ ئیداره‌و ئاوه‌دانی ،ب���ۆ هونه‌رو ئه‌ده‌ب و هه‌موو بواره‌كانی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ..مێژوو ش���ایه‌ت ه ك ه سه‌رده‌مانێك بوو هه‌موو پایته‌ختێكی ئیمارات و واڵتانی ئه‌م ئوممه‌ت ه مۆزه‌خانه‌ی زیندووانه‌ی نێو دهوڵهتی بوو! هه‌ر كه‌س ل ه رۆژهه‌اڵت و رۆژئاوا ل ه هه‌ر بوارێكدا پس���پۆڕو رێنیشاندانی ده‌وویس���ت له‌س���ه‌ر مه‌س���رووفی ئه‌وقاف ب���ۆی موته‌فه‌ڕیغ ده‌بوو.. ۆڵ دێوران���ت ده‌ڵێ ( :ل ه س���ه‌ده‌ی ده‌یه‌می زایینیدا ئهو پارچ ه زه‌ویه‌ی نێوان بوخاراو سه‌مه‌رقه‌ند یه‌كێك بوو ل ه چوار به‌هه‌ش���ته‌كه‌ی سه‌ر زهوی ،سیانه‌كه‌ی تریش بریتین بوون ل ه وواڵتی فارس و باش���ووری عێراق و هه‌رێمه‌كانی ده‌وروبه‌ری دیمه‌شق ل ه وواڵتی ش���ام)! هه‌روه‌ها ده‌ڵێ( :عه‌ره‌به‌كان ل ه ئاستێكی زۆر به‌رزی ئه‌ندازیاریی و هونه‌رییدا بوون ،شایه‌تی ئه‌مه‌ش ئهو س���ه‌عات ه ئاوییه‌ی ه ك ه خه‌لیف ه هاروون ه ره‌ش���ید پێش���كه‌ش ب ه ش���ارلمانی ئیمپراتۆری كرد ،ك ه ل ه پێس���ته‌و مس���ی زه‌ردی نه‌خشێنراو دروس���ت كرابوو ،ل ه سه‌ری هه‌موو س���ه‌عاتێكدا زۆر ب ه دیققه‌ت ده‌رگایه‌ك ده‌كرایه‌وه‌و ب ه قه‌ده‌ر
ژماره‌ی داواكراوی كاته‌ك ه تۆپ���ی بچووك ده‌كه‌وت ه خوارهوه ب��� ه ژماره‌ی تۆپه‌كان ده‌زانرا س���ه‌عات چهنده ،دوای كه‌مێك ه���ه‌ر ل ه خۆو‌ه تۆپه‌كان ده‌چوونه‌و‌ه جێیه‌كی ترو ده‌رگاك ه تا سه‌عاتێكی تر داده‌خرایه‌وه)! به‌رده‌وام���هو ده‌ڵ���ێ( :ئاس���یای رۆژئاوا له‌ژێر ده‌س���تی موسوڵماناندا گه‌یشتبوو‌ه ئاستێكی وا ك ه ئه‌وپه‌ڕی كامه‌رانی و به‌خته‌وه‌ریی ب ه خهڵكهكهوه دیار بوو ،پێشكه‌وتنی پیشه‌سازیی و بازرگانی ل ه لوتكه‌یدا بوو ،ئهوهی ئهوان ه له‌و س���ه‌رده‌مه‌دا گه‌یش���تبوونێ رۆژئاوا ل ه سه‌ده‌ی شازده‌دا گه‌یشتێ)( )4وات ه دوای شه‌ش سه‌د ساڵ!! مه‌ده‌نیی���هت ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی ئیس�ل�امیدا خرابوو‌ه خزمه‌ت مرۆڤایه‌تیه‌و‌ه ن���ه‌ك خزمه‌ت ریش���ه‌كێش كردنی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی یان ئیس���تیعمار كردن و زه‌لی���ل كردنی گه‌الن.. ئه‌وه‌ش دیدو هه‌ڵوێس���تێك ه ده‌یان شایه‌تی ده‌ره‌كی هه‌ی ه ك ه ش���ایه‌تی بۆ ده‌ده‌ن ..خاتوو (زیگرید هۆنكه)ی فه‌یله‌سووفی ئه‌ڵمانی ل ه باسی ئهوهی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌و سه‌رده‌مه‌ی حوكمی ئیس�ل�امیدا ده‌یكرد ،ده‌ڵێ( :كارێكی فریاخوازیی و رزگارییان���هی مه‌زن بوو ،مانایه‌ك���ی زۆر گه‌وره‌ی ل ه مێژووی هه‌موو جیهاندا هه‌یه))5(.. زانایانی رۆژئاوا خۆیان شایه‌تی ئهوه ده‌ده‌ن ك ه ئهو زانست و ته‌كنۆلۆژیایه‌ی ئه‌مڕۆ ل ه دنیادا باوه ،زۆرینه‌ی بناغه‌و بونیادی هه‌ر له‌و ته‌كنۆلۆژیاو زانس���تانه‌و‌ه هاتووه ك ه له‌س���ه‌رده‌مانی پێشكه‌وتن ه ئیسالمیه‌كه‌دا دامه‌زراو پێشبوردی كرد ،ل ه هه‌موو بواره‌كانی پزیشكی و فیزیاو كیمیاو ئه‌ندازیاریی و الیه‌نه‌كانی ت���ر ..زیگرید هۆنك ه له‌و باره‌ش���هوه ده‌ڵێ( :موس���وڵمانان جوانترین دیارییان پێش���كه‌ش ب ه مرۆڤایه‌تی كرد ،ك ه بریتی ه ل ه شێوازی زانستیانه‌ی دروست( ،ل ه لێكۆڵینه‌وه‌و توێژینه‌وه‌و به‌دواداچوون���دا) ،ئه‌مه‌ش رێی بۆ رۆژئاوا خۆش كرد بكه‌وێت ه دۆزینه‌وه‌و داهێنان و زانینی نهێنیه‌كانی سروشت و كۆنترۆڵ كردنی))6(. دێورانت ده‌ڵێ( :كاتێك رۆجه‌ر بێكن ئه‌م شێوازو رێبازه‌ی بۆ ئه‌وروپا راگه‌یاند ،ك ه پێش پێنج س���ه‌د ساڵ له‌وه‌و پێش جابری كوڕی حه‌ییان رایگه‌یاندبوو ،بوو ب ه رێڕه‌وێك به‌ره‌و ئهو ن���ووره‌ی عه‌ره‌به‌كانی ئه‌نده‌لوس كردبوویان ه مایه‌ی روناكی..
196
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! ئهو نوره‌ش به‌ش���ێك بوو له‌و س���ه‌رچاو‌ه نوورو روناكیه‌ی موسوڵمانان ل ه رۆژهه‌اڵت باڵویان كردبۆوه))7(.. مامۆس���تا محمد ئه‌سه‌د ده‌ڵێ( :ئه‌م راپه‌ڕینه‌ی رۆژئاواو زیندووكردنه‌وه‌ی بواره‌كانی زانس���ت و هونه‌ر ،هه‌مووی ب ه هۆی ئهو په‌یوه‌ندیی ه راسته‌وخۆیه‌و‌ه بوو ك ه رۆژئاواو رۆژهه‌اڵت ل ه س���ه‌رده‌مانی پرش���نگدانه‌وه‌ی جیهانی ئیسالمیدا هه‌یانبوو ،ئه‌وروپا زیاتر س���وودی ل ه جیهانی ئیس�ل�امی ده‌ك���رد ،به‌اڵم له‌به‌ر سپڵه‌یی خۆی ئیعتیراف به‌و فه‌زڵ و پیاوه‌تی ه ناكات))8(.. ئا ئه‌م شۆڕش��� ه ته‌كنۆلۆژییه‌ی ك ه س���ه‌ده‌ی بیسته‌م ب ه خۆیهوه دیووه ،ل ه دۆزینهوهی ئه‌تۆم و ره‌فتار كردنی له‌گه‌ڵییدا ،بۆ دۆزینهوهی نهێنیه‌كانی ئاسمان و پێكهاته‌ی نوێی خوێن و پالزما ،هه‌مووی ره‌نجی شارس���تانێتی ئه‌وروپا نیه، نا ..ئهوه ش���ارایه‌كی كۆكراوه‌ی مه‌ڵ���ۆی ره‌نج و زانیاری و دۆزینه‌وه‌و داهێنان و تیۆرو پێناس���هو رێسای لێكۆڵینه‌وه‌و تیانووسی سه‌دان ساڵه‌ی مرۆڤایه‌تیه.. ئهو خه‌رمان��� ه كۆكراوه‌ی ه هه‌بوو ،چاوه‌ڕێی ئه‌قڵیه‌تێكی شارس���تانێتی ده‌كرد ش���هن و كه‌وی كات ،ئیدی خۆو به‌خت كه‌وت ه به‌ر ده‌س���ت شارس���تانێتی رۆژئاوا ..به‌ڵگه‌ی ئه‌مه‌ش فیكره‌و ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی كۆمۆنیس���تانه ،ك ه پڕبوو ل ه به‌ره‌ی دژایه‌تی رۆژئاوا ،به‌اڵم توانی ل ه سه‌رده‌مانی ده‌سه‌اڵتی خۆیدا ل ه یه‌كێتی سۆڤیه‌ت بێ هاوكاری رۆژئاوا ،ئهو پێش���كه‌وتن ه زانستی و ته‌كنۆلۆژیای ه بهێنێت ه دی ك ه رۆژئاوا هه‌یه‌تی ..ئه‌گه‌ر ئهو دیده فه‌لسه‌فی ه لێڵه‌ی نه‌بوای ه ك ه ئهو په‌یوه‌ندیی ه ئاڵۆز‌ه قورس���هی ل ه نێوان ده‌وڵه‌ت و كۆمه‌ڵگه‌دا دروست كرد ،ئێس���تا شان ب ه ش���انی شارستانێتی رۆژئاوا ده‌ڕۆیش���ت و له‌و بوارانه‌یدا ك ه پێش ئه‌وروپ���ا كه‌وتبۆو‌ه به‌هێزتریش ده‌بوو.. چونك ه ئه‌ویش وه‌كو ئه‌وروپا ئهو ره‌نج ه كۆكراوه‌ی زانست و داهێنانه‌ی مێژووی له‌به‌ر ده‌س���تدا بوو ..بۆی ه ئومێد هه‌ی ه ك ه شارستانێتی ئیسالمیش جارێكی تر بێته‌و‌ه مایه‌و دوای ئهوهی ئوممه‌ته‌كه‌ی دێتهوه كایه ،ئه‌ویش ده‌توانێت بێته‌و‌ه گۆڕه‌پانی كێبڕكێ انش���اء الله ..ئه‌وجا مرۆڤایه‌تی نموونه‌ی ئه‌ویش ب ه واقیعی دهبینێتهوه.. گه‌النی رۆژئاوا ئێستا وا بۆیان روون دهبێتهوه ك ه زۆر الیه‌نی ئه‌م شارستانێتیه‌ی ب ه س���ه‌ریانه‌وه‌ی ه هۆكاریی پشێویی و س���ه‌رگه‌ردانی و بێ روحمییانه ،چونك ه بێ هود‌ه كه‌وتوونه‌ت ه دوای ته‌راوێلك ه (س���ه‌راب)!! هه‌ر له‌و لێچوواندن ه خوایی ه يح َس���بُ ُه َّ الظم ُ جوانه‌دان ك ه دهفهرموێَ ( :والَّ ِذ َ ْآن َماء اب ِب ِقي َع ٍة ْ ين َك َف ُروا أَ ْع َمالُ ُه ْم َك َس َ ���ر ٍ
197
مراد هۆفمان
مح مد اسد
ۆڵ دێورانت
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! َحتَّى إ َذا َجاء ُه لَ ْم يج ْد ُه َش���ي ًْئا َو َو َج َد هَّ يع اللَ ِعن َد ُه َف َو َّفا ُه ِح َس���ا َب ُه َواللهَُّ َس ِر ُ ِ ِ ْ اب ) النور ،39/وات ه :ئهو كه‌سانه‌ی ك ه كوفرانه‌بژێرییان ال ِح َس ِ
كردو كافر بوون ،كارو كرده‌وه‌كانیان وه‌كو تراوێلك ه (سه‌راب) ی بیابانێك وای ه ك ه ئهو كه‌س���هی زۆر زۆر تینوو‌ه وا ده‌زانێت ئاوه! كه‌چی ك ه خۆی ده‌گه‌ێنێتێ هیچ نابینیت! كه‌چی خوای لێ په‌یدا ده‌بێت و هه‌موو حس���ابێكی خۆی له‌گه‌ڵدا ده‌كات!
ی رۆژئاوا ی شارستانیه‌ت به‌رهه‌م
خواش ل ه حساباتی خۆی و پرسینه‌وه‌یدا خێرایه.. كۆمۆنیس���تی ك ه ته‌مه‌نی كورت و پش���ووی كورتتر بوو، شارس���تانێتیه‌كه‌ی وا زوو داڕماو ل ه م���اوه‌ی چاوتروكانێكدا ته‌پوتۆز ل ه بیروباوه‌ڕه‌كه‌ش���ی هه‌س���تا نه‌ك هه‌ر ل ه سیستم و ده‌وڵه‌ت و تیۆرو كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی!! شارس���تانێتی كۆمۆنیست یه‌كه‌می���ن شارس���تانێتی مرۆڤایه‌تی ه ك ه ته‌مه‌ن���ی ئهوهنده كورت بێت ،چونك ه دیدو تێڕوانین ه فه‌لس���ه‌فیه‌كه‌ی زۆر دژی سروش���تی مرۆڤ بوو ،ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی له‌س���ه‌ر بتپه‌رستی تاق ه حزب دامه‌زراند بوو ،ده‌وڵه‌تیش ب ه عه‌سكه‌ریتاریای تاق ه حزب بووبوو ب ه دوژمنی یه‌كه‌می كۆمه‌ڵگه‌كه! ئهوه له‌به‌ر ئهوه بوو ك ه ئه‌قڵی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆی ئیلغا كردبۆوه بۆ ئه‌قڵی لینین و بازووی ستالین! به‌ڵگه‌نه‌وویستی دیدو تێڕوانینه‌كانی تری ب��� ه كاوبا ده‌هات ه پێ���ش چاو! ده‌ی���ووت ماوه‌یه‌كی تر هه‌موو گه‌النی ئه‌وروپا ب ه پێش���ه‌وایه‌تی كرێكاران راده‌په‌ڕن و
س���ه‌رمایه‌داریی را ده‌ده‌ن!! په‌ی به‌و‌ه نه‌برد ك ه ئه‌م ه گۆرانی ته‌نهایی ناو ئه‌ش���كه‌وتی چۆڵه‌وانیه ،چونك ه س���ه‌رمایه‌داریی توان���ی كرێكارانیش ئیحتیوا كات ،س���ه‌رمایه‌داریی رێی دا ل ه ناو هه‌ناویدا حزبی كۆمۆنیستیش دروست ببێت بێ ئهوهی ل ه هیچ شوێنێك بتوانێت ساڵێك بێت ه سه‌ر حوكم! كۆمۆنیستی ل ه كه‌ش���وبارودۆخی ئازادی ئه‌وروپادا مرد ..ن ه ب ه ش���ۆڕش هات ه پێشهوه ن ه ب ه كۆده‌تای سه‌ربازیی ،ن ه ب ه خۆپیشاندانی كرێكاران و شااڵوی جه‌ماوه‌ریی! حزبی كۆمۆنیستی سۆڤیه‌تی ل ه گه‌رمه‌ی ئیدیعایاتی خۆیدا بوو ،كهف په‌ڕیبوو‌ه ال لغاوه‌ی ،كاتێكیان زانی چه‌كوشه‌ك ه درا ب ه سه‌ریداو كه‌وت! جه‌ماوه‌ری گه‌النی ژێر ده‌سته‌ی رووسیش به داسه‌ك ه سه‌ریان لێكرده‌وه! ئه‌م شارستانێتی ه سه‌رمایه‌دارییه‌ش ك ه رۆژئاوای خستۆت ه ژێر ركێفی هه‌ر به‌و چاره‌نووس��� ه ده‌گات ..ئێستا ژه‌هرێك ب ه خوێن و هۆرمۆنی جه‌س���ته‌یدا ته‌ش���هن ه ده‌كات ،بێ ئهوهی هه‌س���تی پێ بكات ،یان گوێی بداتێ ،یان بیوه‌ستێنێت ،یان هه‌وڵی چاره‌سه‌ركردنی بدات ك ه كه‌م كردنه‌وه‌ی چاوچنۆكیی و دزیی و گزیی س���ه‌رمایه‌داریی و كۆمپانیا زه‌به‌لالحه‌كانه.. ئه‌میش به‌ره‌و مه‌رگێكی ناكاو ملی لێناوه‌و كه‌م ل ه بیرمه‌ندانیان هه‌ستی پێ ده‌كه‌ن و هاوار ده‌كه‌ن ،به‌اڵم كێ ل ه قه‌اڵو قولله‌ی حوكمڕانیی و لووت به‌رزی ده‌سه‌اڵته‌و‌ه گوێیان لێ ده‌گرێت.. بریجنسكی راوێژكاری جیمی كارته‌ری سه‌رۆكی سااڵنی 1979 ی ئه‌مریكا داوا ل��� ه ویالیه‌ت ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ده‌كات و ده‌ڵێ( :با به‌رپرسانی ئه‌م وواڵت ه پێداچوونه‌وه‌یه‌كی ووردو گشتگیر به‌و دیده فه‌له‌سه‌فیه‌دا بكهنهوه ك ه ئه‌م شارستانێتیه‌ی له‌سه‌ر دامهزراوه ،با شارس���تانێتیه‌كه‌و ده‌رچه‌كانی بخهنهوه ژێر ره‌خنه‌ی زاتی جیددییه‌وه ،ئه‌مریكا ده‌بێت بێت ه سه‌ر ئهو قه‌ناعه‌ت���هی ك ه ئهو ئ���هو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی خاوهنی قیه‌م و دیدو پێناس���هی نه‌گۆڕ نیه‌و هه‌موو دیدو پێناس���ه‌یه‌كی بریتی ه ل ه تێركردنی حه‌زه‌كان ،ئهوه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ه هۆكاریی داڕمانی ل ه ناخییدا ههڵگرتووه،ئهوه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ه س���به‌ی ده‌توێته‌وه.. ئه‌مریكا ده‌بێت په‌ندو ئامۆژگاریی ل ه گه‌شانه‌وه‌و پووكانه‌وه‌ی شارس���تانێتیه‌كانی پێش خ���ۆی وه‌رگرێ���ت ،چونك ه مێژوو فێ���ری كردووین ك ه هه‌موو هێزێكی مه‌زنی ده‌بێت په‌یامێكی
198
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! شارس���تانێتی پێ بێت ،ك ه ل ه پارس���ه‌نگی ره‌وشت به‌رزیی و جوامێرییه‌و‌ه هاتبێت ،تا ببێت ه ئهو نموونه‌ی ب ه سه‌ربه‌ستیه‌و‌ه چاوی لێ ده‌كرێت و ش���وێن پێی هه‌ڵده‌گیرێت ،نه‌ك ب ه زۆری ش���ان و بازوو بدرێت به‌س���ه‌ر میلله‌تاندا ..ب ه بێ ئه‌م په‌یام ه شارستانێتی ه ده‌بینرێت میلله‌تان شارستانێتی ئه‌مریكایی ره‌فز دهكهنهوه هه‌ر وه‌كو ك ه شارس���تانێتی كۆمۆنیس���تیاان ره‌فز كردهوه )9(.)..ئه‌مما ئێمه‌ی موسوڵمان ،ل ه روانگه‌ی باوه‌ڕو یه‌قینم���ان به‌و ئایه‌ته‌و‌ه ك ه خوای گ���هوره تێیدا ده‌فه‌رموێ: الر ُس ُ اك ْم أُم ً َّة َو َس ًطا لَِّت ُكونُ ْ وا ُش َهدَاء َعلَى النَّاس َو ُ ( َو َك َذلِ َك َج َع ْل َن ُ يك َ ول ون َّ ِ َُ ���هي ًدا) البقره 143/واته :ئ ه ئاوا ئێم ه ئێوه‌مان كردووه َعليْك ْم َش ِ ب ه ئوممه‌تێكی دادپه‌روه‌رتا ببن ه ش���اهید له‌س���ه‌ر خه‌ڵكیی و پێغه‌مبه‌ره‌كه‌ی صلی اهلل علیه و س���لم خواش ببێته‌و‌ه ب ه شاهید له‌س���ه‌ر ئێوه ..له‌و‌ه دڵنیاین ك ه ئهو كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تیی ه هه‌ر له‌و پش���ێوی و سه‌رگه‌ردانیه‌یدا ده‌بێت ،هه‌ر له‌و كێشه‌و ته‌نگ���ژ‌ه مه‌س���یرییانه‌یدا ده‌بێت تا ئهو زه‌مان���هی ئوممه‌تی موسوڵمان شارس���تانێتیه‌كه‌ی ئیسالم سه‌ر ل ه نوێ دێنێتهوه كایه‌وه‌وو ده‌یكاته‌و‌ه ب ه هۆكاری گه‌یاندنی په‌یامی ئیسالمه‌تی ب��� ه هه‌م���وو جیهان ،زیاتر ل���هوهی بریجنس���كی ئومێدی بۆ ده‌خوازێت ك ه شارس���تانێتی وواڵته‌ك���هی ئهو بیهێنێت ه دی.. جا ك ه شارس���تانێتی ئیس�ل�امی هاته‌و‌ه كایه‌و كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆی ب��� ه نان و ئه‌م���ان و پێش���كه‌وتنه‌و‌ه ئاڕاس���ت ه كردو ش���ه‌ریعه‌ته‌كه‌ی خوای كردهوه ب ه مه‌رجه‌عییه‌تی ده‌س���توورو یاس���اكانی و په‌یامه‌كه‌ی خۆی نیشان مرۆڤایه‌تی دایهوه ،ئهو كات ه ده‌بینیت چۆن خه‌ڵكی وه‌كو زه‌مانی دوای فه‌تحی مه‌كك ه ون ِفي ِدين هَّ (ي ْد ُخلُ َ اللِ أَ ْف َو ًاجا) س���وره‌تی نه‌سر 2/واته :ب ه كۆمه‌ڵ ِ كۆم���ه‌ڵ دێن ه ناو ئه‌م دینه‌ی خ���واوه ..به‌اڵم ئه‌م ه ب ه خه‌یاڵ ناهێنرێته‌و‌ه كایه ،ئه‌م ه پێش هه‌موو ش���تێك ئهوه ده‌خوازێت موس���وڵمانان س���ه‌ر ل ه نوێ ژیانێكی ئیس�ل�امی ده‌ست پێ بكهنهوه ،ده‌بێ سه‌ره‌تا كۆمه‌ڵگه‌ی موسوڵمان پێك بهێننهوه، ئ���هو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ك ه ئیس�ل�امه‌كه‌ی وه‌رگرتووه‌و قبووڵێتی، ئهو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی ئیس�ل�امی وه‌كو عه‌قیده‌و سیستمی ژیان و ئاڕاسته‌وانی كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت قبووڵه ،دوای ئه‌م هه‌نگاوانه، دوای هێنانه‌وه‌ی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌و ده‌وڵه‌ت ه ده‌توانرێت ب ه ئاسانی په‌یامی ئیسالمی به هه‌موو جیهان بگه‌ێنرێت..
ين آ َمنُوا ِم ُ خ���وای په‌روه‌ردگار دهفهرموێَ ( :و َع��� َد اللهَُّ الَّ ِذ َ نك ْم َ اس��� َت ْخلَ َ ف الَّ ِذ َ ين ِمن ض َك َما ْ ات لَ ْ َو َع ِملُوا الصالِ َح ِ يس��� َت ْخلِ َفنَّهُم ِفي األ ْر ِ ار َت َ ضى لَهُ��� ْم َولَيُ َب ِّدلَنَّهُم مِّن َب ْع ِد َخ ْو ِف ِه ْم َق ْبلِ ِه��� ْم َولَيُ َم ِّك َن َّن لَ ُه ْم ِدي َن ُه ُم الَّ ِذي ْ
ُش ُ ْ ون بي َش���ي ًْئا َو َمن َك َف َر َب ْع َد َذلِ َ َ ً ���ك َفأُولَِئ َك ُه ُم ���رك َ ِ أ ْمنا ي ْعبُ ُدو َن ِني ال ي ِ اس ُق َ ون) النور 55/واته :خوای گهوره به‌ڵێنی ب ه موسوڵمانان ْال َف ِ
داوه ،به‌وانه‌تان ك ه باوه‌ڕیان هێناوه‌و كرده‌وه‌ی چاك ه ده‌كه‌ن ه پیشه‌ی خۆیان ،ك ه بیانكات ه جێنشینی سه‌ر زه‌ویو ده‌سه‌اڵتی حوكمیان پێ بگه‌ێنێت ،هه‌ر وه‌كو ك ه ب ه پێش���ینانی ئێوه‌ی گه‌یاند ،دینه‌كه‌ش���تان ك ه خۆا خ���ۆی پێی رازیی بووه بۆتان ده‌گه‌ێنێت���هوه پل���هی س���ه‌روه‌ریی و ئهو ت���رس و تۆقینه‌ی له‌سه‌ریشتان ه بۆتان ده‌كات ب ه هێمنیی و ئهمان ..به‌و مه‌رجه‌ی ته‌نها من بپه‌رس���تن و ش���ه‌ریكم بۆ بڕیار نه‌ده‌ن! ئهوی دوای ئ���هوه كاف���ر ببێت ،ئهوه خۆی ب ه سه‌ربه‌س���تی خۆی ل ه رێ دهرچووه.. ئه‌مما ئهو داڕمانه‌ی تووش���ی جیهانی ئیسالمی بووه ،هه‌ر ب ه س���ه‌رنجدانێكی سه‌رپێیی خێراش ئهوه روون دهبێتهوه ك ه نوشوستی وبه‌زینی موسوڵمانان ل ه مه‌بده‌ئه‌كه‌یاندا نیه ،نا .. عهقیدهی مس���وڵمانان عه‌قیده‌یه‌كی راست و دروسته ،له‌گه‌ڵ سروشتی مرۆڤ و ژیانی گه‌ردوونیدا یه‌ك دهگرێتهوه ،له‌گه‌ڵ هه‌موو ژیرییه‌كی ساغدا دێتهوه ..پێناسه‌ی ئیسالم بۆ گه‌ردوون و ژیان و مرۆڤ ،بۆ پێكهاته‌و چاره‌نووسیان له‌گه‌ڵ حه‌قیقه‌تی ئه‌مانه‌دا یه‌ك دهگرێتهوه ..ئهو سیس���تم ه سیاسییه‌ی له‌سه‌ر ئه‌م عه‌قیده‌ش داده‌مه‌زرێت هه‌ر راس���ت و دروس���ته ..جگ ه له‌وه‌ی سیستمێك ه ل ه س���ه‌ره‌تایه‌و‌ه له‌ژێر ئاڕاسته‌ی وه‌حیی خواییدا دامه‌زرا ،بۆ چاره‌س���ه‌ری كێشه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی خۆی دامه‌زرا ،ك ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی مرۆڤایه‌تی بوو ،ل ه كات وش���وێنی دیاری كراویدا سه‌رپه‌رش���تی كرد ،كۆمه‌ڵگ ه موس���وڵمانه‌ك ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی به‌ش���ه‌ریی بوو ،بۆی ه ده‌شێت ئه‌م سیستم ه ل ه هه‌موو كات و شوێنێكی تری گونجاودا بۆ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی تری به‌ش���ه‌ریی دابمه‌زرێته‌وه‌و له‌ژێر س���ایه‌ی هه‌مان دادو ئه‌ماندا كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ئاڕاس���ت ه بكاتهوه ..ئهو داڕمان و نوشوستیه‌ی تووشی موسوڵمانان بووه ل ه كه‌مته‌رخه‌میی خۆیاندای ه ده‌رهه‌ق ب ه تێگه‌یش���تن ل ه ئیس�ل�ام و پێو‌ه پابه‌ندب���وون و چۆنیه‌تی چه‌سپاندنی مه‌بده‌ئه‌كه‌ی..
199
ذمارة ()2
زستانى 2011
ته‌كنۆلۆژیای سه‌رده‌می (بۆگه‌نبوونی مێژوو)! مه‌بده‌‌و ده‌رمانێكی س���یحریی نی ه كاریگه‌ریی خه‌یاڵپاڵوان ه پێشكه‌ش كات! كاریگه‌ریی مه‌بده‌‌و له‌وێو‌ه دێت ك ه كۆمه‌ڵێك مرۆڤی سه‌رڕاس���ت ب ه شێوه‌یه‌كی راست و دروست و جیددی وه‌ری ده‌گ���رن ،ب ه ژیریی���ان لێی حاڵی ده‌بن ،ل��� ه ناخیاندا قه‌ناعه‌تی پێ ده‌كه‌ن ،ل ه ناو خۆیاندا ب ه ش���ێوه‌یه‌كی جوان و پاك ده‌یچه‌سپێنن ،كۆمه‌ڵكاریی و كۆمه‌ڵگه‌ی خۆیانی له‌سه‌ر داده‌مه‌زرێن���ن ..ئاوا موس���وڵمانان ده‌توان���ن بێنه‌و‌ه كایه‌ی كاریگه‌ریی.. ئوممه‌تی ئیس�ل�ام كاتێك داڕماو تووش���ی نوشوستی بوو ك ه رێی ش���ل كرد بۆ گۆڕینی خیالفه‌ت بۆ پاشایه‌تی ،كاتێك ده‌رگای ئیجتیه���ادی ب��� ه ڕووی زانایاندا داخس���ت و بایه‌خی س���ه‌ره‌تایی ل ه زمانی عه‌ره‌بی سانده‌وه! به‌مان ه خۆی گه‌یاند‌ه بنبه‌ست ..نه‌یتوانی له‌وێو‌ه هه‌نگاو هه‌ڵهێنێته‌و‌ه به‌ره‌و جۆرو ش���ێواز‌ه به‌رده‌وامه‌كانی گۆڕانكاریی و راپه‌ڕین ..گومانی تێدا نی ه ك ه ئیجتیهادو زمانی عه‌ره‌بی دوو هۆكاری س���ه‌ره‌كین ل ه تێگه‌یشتنی ئیسالم و راست چه‌سپاندنی ..ئهمان ه نه‌مان ،ئیدی قه‌اڵ فیكرییه‌كه‌ی ك ه له‌سه‌ر عهقیده به‌هێزه‌كه‌ی دامه‌زرابوو، ن���ۆژه‌ن كردنه‌وه‌ی نه‌م���او وورد‌ه وورد‌ه داده‌ڕوخا! ل ه هه‌موو الیه‌نێكیه‌و‌ه ئیهمال كرا ،له‌و كاته‌شدا شارستانێتی ئه‌وروپایی ك ه له‌س���ه‌ر مه‌بده‌ئی س���ه‌رمایه‌داریی چاوچنۆكی دامه‌زرابوو ئهو الوازییه‌ی ئوممه‌تی ئیس�ل�امی بین���ی و هه‌لی زێڕینی بۆ ڕه‌خسا ك ه په‌الماری جیهانی ئیسالمی بدات ،بۆی ه خێرا هه‌لی قۆسته‌وه‌و هه‌موو الیه‌كی خست ه ژێر چه‌پۆكی خۆی! س���ه‌یر ئهوهی ه موس���وڵمانان ل ه هه‌ڵ ه حاڵیی بوونیان ل ه ئیسالمه‌كه‌و ل ه ماهییه‌تی ئیس���تیعماری سه‌رمایه‌داریی وایان ده‌زان���ی داگیركه‌ران هاتوون تا رێ���ی مه‌عریفییان فێر كه‌ن، رێی راپه‌ڕین و هه‌س���تانه‌وه‌ی شارس���تانێتییان نیشان ده‌ن! هۆش���یان بۆ الی ئهوه نه‌چوو ك ه بیروباوه‌ڕو دیدو تێڕوانینی داگیرك���ه‌ران ـ ه���ه‌ر ل ه بناغ���هو ده‌س���پێكهوه ـ پێچه‌وانه‌ی عهقیدهی موس���وڵمانانه‌و ئهوان نه‌ك ه���ه‌ر مه‌بده‌ئی خۆیان ناگ���ۆڕن به‌ڵكو ب ه زۆر عه‌قیده‌و دیدی دینی موس���وڵمانان و غه‌یری موسوڵمانانیش بۆ ئهوهی خۆیان ده‌گۆڕن.. ج���ا له‌و روانگه‌و ه ك��� ه خوای گه‌ور ه بڕیاری داو ه كه( :إِ َّن هَّ ِّر ْ اللَ َ وا َما ِبأَ ُنف ِس ِ���ه ْم) الرعـد 11/واته :ئهوه ِّر َما ِب َق ْو ٍم َحتَّى يُ َغي ُ ال يُ َغي ُ
ناگۆڕێت ك ه ل ه ن���او میلله‌تێكدا هه‌یه ،تا خۆیان نه‌یگ���ۆ ڕ ن . . موس���وڵمانانی ئه‌م سه‌رده‌مه‌ش داوای ئهوهی���ان لێ ده‌كرێت ك ه س���ه‌ر ل��� ه نوێ دیراسه‌ی ئیسالم بكه‌ن���ه‌وه‌و ل��� ه ڕۆجی ه گارودی سهرچاوه پاكه‌كانی خۆیهوه وه‌ریبگرنه‌وه ،سه‌ربه‌ستانه‌و دوور ل ه هه‌موو كاریگه‌ریی دیدو پێناسه‌و رێسایه‌ك ك ه سه‌رده‌مانی بیركولی موس���وڵمانان دروس���تی كردبێت ،هه‌روه‌ها دوور ل ه دیدو پێناس���هو رێسای سه‌رده‌می ئیس���تیعمارو ژێرده‌سته‌یی عه‌سكه‌ریتاریای رۆژئاواو شااڵو‌ه فیكریه‌كه‌ی ..پێویست ه نه‌وه‌ی نوێ ئازادان ه ئیسالمه‌ك ه وه‌رگرێته‌وه‌و خۆی و ده‌وروبه‌ریی ب ه ئاڕاسته‌ی ئیسالمه‌ك ه په‌روه‌رد بكاته‌وه‌و هه‌وڵ بدات كۆمه‌ڵگه‌و سیس���تم ه ئیس�ل�امیه‌ك ه دامه‌زرێنێته‌وه ..تا س���ه‌ر ل ه نوێ كۆمه‌ڵگه‌و دهوڵهتی ئیس�ل�ام ببنهوه ب ه مناره‌ی رێنیش���اندان و س���ونبولی هێمنیی و ئهمان بۆ هه‌موو مرۆڤایه‌تی ..خوای گه‌وه‌رش بڕیاری داوه كه: (إ َّن َ ض للِهَِّ يُورثُ َها َمن َ األ ْر َ يش���اء ِم ْن ِع َب���ا ِد ِه َو ْال َعا ِق َب ُة لِْلمُتَّ ِق َين) واته: ِ ِ زهوی موڵكی خوایه ،ده‌یبه‌خشێت ب ه هه‌ر به‌نده‌یه‌كی ك ه خۆی بیه‌وێت ،چاره‌نووسیش بۆ ته‌قواكارو دیندارانی سه‌رڕاسته.. په‌راوێزه‌كان: - 1گۆڤاری (الوعی) ژمار‌ه 62،ل .)10 - 2قصة الحضارة ،ول ديورانت ،ب،1ل.)12 - 3االسالم هو البدیل ،موراد هۆفمان ،ل .) 29 - 4قصة الحضارة ،ول دیورانت ،ب،13ل 107ـ.108 - 5قصة الحضارة ،ب ،1ل .11 - 6قصة الحضارة ،ب ،1ل .11 - 7قصة الحضارة.)292/13 ، - 8االسالم على مفترق الطرق ،محمد أسد ،ل .59 - 9گۆڤاری(الوعی) ژمار‌ه ، 86ل .25
200
ذمارة ()2
زستانى 2011