خاوه‌نی ئیمتیاز: ماكوان كه‌ریم makwan-k@hotmailcom
وه‌رزه پاشكۆیه‌كی گۆڤاری (رێگا)ی ه بایه‌خ به نووسین و توێژینه‌و‌ه فیكرییه‌كان ده‌دات
سه‌رنووسه‌ر:
كامیل مه‌حمود kameelmahmod@yahoo.com
ژماره ( )9كانوونی دووه‌می ( -)2013صفر 1434ك
07702137400
به‌ڕێوه‌به‌ری كارگێڕیی: كاروان ره‌حمان 07702461727
دیزاینه‌ر: هیوا ئه‌حمه‌د ده‌روێش
په‌یوه‌ندییه‌كان له رێگه‌ی سه‌رنووسه‌ره‌وه ده‌بێت
نووسینگه‌ی سه‌ره‌كی: ه مۆڵ -نهۆمی دووه‌م سلێمانی -ته‌الری ره‌ش ئۆفیسی ()210
به‌شدارانی ئه‌م ژماره‌یه: عبدالرحمن محمد عارف خالید ره‌نجده‌ر مه‌سعود عه‌بدولخالق حه‌سه‌ن مه‌حمود حه‌مه‌كه‌ریم كاوه هاوراز فاتیح سه‌نگاوی ئیبراهیم میك ه عه‌لی ئارام عه‌لی مه‌جید ته‌حسین ئه‌حمه‌د مه‌هاباد ره‌حیمی كارزان عوسمان خالید ئیسماعیل حمد عه‌بدواڵ حه‌سه‌ن نه‌ژاد
پێـڕســـــت نووسه‌ر
بابه‌ت
الپه‌ڕه 3
سه‌روتار
سه‌رنووسه‌ر
(جیهان) و(جیهانبینی) فیكری ئیسالمی كلیلی هه‌موو ده‌رگاكان
عبدالرحمن محمد عارف
45-4
وێنا كردنی رۆژهه‌اڵتناسان بۆ ئیسالم
ئارام عه‌لی مه‌جید
54-46
مرۆڤی باوه‌ڕدارو بیركردنه‌وه‌ی هاوچه‌رخ
ئیبراهیم میكه عه‌لی
66-55
چه‌مكی ئازادی ل ه ئیسالمدا
باوكی ئانا
76-67
قورئانی پیرۆز و گومانی وه‌رگرتن له كتێبی جوله‌كه‌و نه‌سرانییه‌كانه‌وه
فاتیح سه‌نگاوی
98-77
راستی هاتنی موحه‌ممه‌د (صلی الله علیه وسلم) له په‌ڕتوكی ئینجیل و ته‌وراتدا
ئا :رێگای هزر
109-99
زانست ل ه نێوان ئایینی مه‌سیحییه‌ت و ئایینی ئیسالمدا
كارزان عوسمان
115 -110
كتێبی (كاریگه‌ری ئیسالم له‌سه‌ر كه‌لتووری كورد) خوێندنه‌وه‌و بیرخستنه‌وه
حه‌سه‌ن مه‌حمود حه‌م ه كه‌ریم
131-116
رێكەوتننامەی سیاسی‌و شەرعیەتی پەیماننامەكان لە ئیسالمدا
كاوه هاوڕاز
146 -132
سه‌قامگیریی سیاسیی و ره‌هه‌نده‌كانی
خالد ره‌نجده‌ر
154 -147
ده‌ردی السایی و پاشكۆیه‌تی عه‌قڵی كوردی
مه‌سعود عه‌بدولخالیق
159 -155
سیستمی حوكمڕانی و شه‌رمنی به‌شێك ل ه قیاداتی یه‌كگرتوو
ماكوان كه‌ریم
170 - 160
له‌گه‌ڵ بڵند باجه‌اڵن :دین … شیعروپێشكه‌وتن و ژن و فه‌لسه‌فه
دیداری :ته‌حسین ئه‌حمه‌د مه‌هاباد ره‌حیمی
183-171
كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مه‌ریكی و كاریگه‌ریی ئایین ل ه واڵته یه‌كگرتووه‌كان
خاوه‌نی ئیمتیاز
193 -184
ل ه ئاوابوونی عه‌قڵه‌و‌ه تا دزینی شۆڕش
به‌هرۆز جه‌عفه‌ر
197 -194
كورته‌یه‌ك ل ه مێژووی كۆنفۆشیۆس
خالد اسماعیل حمد – عبدالله حسن نژاد
204 -198
هزر و گه‌ڕان به دوای ونبووه‌كانماندا
بینای هزری مرۆیی لەسەر گردبوونەوەو كەڵەكەبوونی شارەزایی و ئەزموون و مەعریفەو بیرورا هەمەجۆرەكان و بیروهزری ئەوانی دی دادەمەزرێت و كۆبوونەوەی ئەوانە الی مرۆڤ پێگەیەكی گەشەكردووتری پ ێ دەدات و دواتریش دەیكاتە خاوەنی میتۆدێكی تایبەت بەخۆی لەمامەڵەو بیركردنەوەی تیۆری و پاشان هەنگاوی كردەییدا.. مرۆڤ لەناو ئەم دنیا جەنجاڵەدا ،یان لەناو ئەم دەریا بەرفراوانەدا بەردەوام مەلە دەكات و هەرجارەو دەیەوێت ئاراستەیەك بگرێت بۆ گەیشتن بە كەناری ئەمان ،وەستان و دۆگمابوون مرۆڤ بەرەو خنكان و تیاچوون دەبات ،هزرو بیركردنەوەی مرۆڤ كەشتی گەیشتنە بەو رۆخە ئەمانە ،ئاست و قەوارەی بیركردنەوەی مرۆڤیش ێ جیاوازەو بەشێكیان لەناو دەریاكەدا بەلەمێكی تەقلیدی بەڕ خستووەو بگرە هەندێ سواری پشتی تەختەدارێك بووە ،هەندێكیش كەشتی گەورەو مرۆڤە بەهرەمەندەكانیش لەناو ئەم دەریا جەنجاڵەدا سواری پشتی پاپۆڕە ناوازەو سەرسوڕهێنەرەكان بوون ..زۆرینەیەكیش هەیە خۆیان بەو ئامرازانەی ئەوانیتردا هەڵواسیوەو خۆیان خاوەنی هیچ نین كە سەیرترینیان ئەوانەیە خۆیان بەتەختەداری سەرئاوكەوتووی ژێر كەسە داماوەكانەوە گیرساندووەتەوەو عەقڵ و هزریان ئیستیعابی كەشتی و پاپۆڕە گەورەكان ناكات ،ئەوەشی خنكاوە یان بووەتە جەستەیەكی بێ گیانی سەرئاوكەوتوو ،ئەوانەن خاوەنی هیچ نین و دەستیشیان بەهیچی كەسیترەوە نەگرتووە. گەڕانی ئێمە لەناو دەریای دنیا جەنجاڵەكەماندا گەڕانە بەدوای ونبووەكانماندا كە ئەوانەیە پێویستمان پێیەتی ،واتە پێویستییەكانی جەستەمان ،عەقڵمان ،رۆحمان ،ویژدان و هەستە ئینسانییەكانمان ..پشتگوێخستی هەریەكە لەو پێویستیانەش هێزی مەلەكردن و خۆڕاگریمان لەناو دەریا گەورەكەدا الواز دەكات ،با ئامرازەكەی بەردەستی پاپۆڕە ناوازەكەش بێت. مرۆڤ پارچەیەكە لەپێویستی و پارچە پارچە نابێت، هزرو بیركردنەوەی ئەم مرۆڤەش زەمینە بۆ دەستەبەربوونی پێویستییەكان خۆش دەكات و ونبووەكانی ئێمەش هزرو عەقڵە مرۆییەكەمان پێناسەیان پ ێ دەدات و ماهیەتیان سه‌رنووسه‌ر دیاری دەكات ..كەواتە هزری مرۆڤ خودی مرۆڤەو لێی جیا نابێتەوە.
(جیهان) و(جیهانبینی) فیكری ئیسالمی كلیلی هه‌موو ده‌رگاكان!. بابه‌ت ه فیكریه‌كان و به‌رزایی وبه‌ریناییه ئه‌ندێشه‌ییه‌كان و پڕۆژه‌و په‌رژین ه
ماریفه‌ییه‌كان ،قسه‌و باسیان هه‌ی ه له‌سه‌ر خوای گه‌وره و په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ خه‌ڵك
و به پێچه‌وانه‌وه ،و ه ده‌ڕوانێت ه گه‌ردون و گه‌واهیه‌كانی له‌سه‌رخالق وخاوه‌نه‌كه‌ی،
سه‌رنجیش ده‌دات ل ه (بۆچی) و(چۆن) و(ل ه كوێ) و(كه‌ی) و (كێ) یه‌كانی تایبه‌ت ب ه پرسیار ه گه‌وره‌كانی مرۆڤه‌كانه‌وه ،جگه له‌هێنان وهێشتنه‌وه‌ی چاوو(چاوساغاندن)ی مرۆڤه‌كان بۆ په‌یوه‌ندیه‌كانیان به‌یه‌كتره‌وه ،له‌وه‌ش ده‌دوێت كه‌دۆستایه‌تی و نادۆستایه‌تی مرۆڤه‌كان
بۆ خۆیان و بوونه‌وه‌ره‌كان له كوێدایه؟،هه‌تا كوێیه؟،له‌به‌رچیه؟ ،خوێندنه‌وه‌ی زۆریشی
هه‌ی ه له‌سه‌ر پێش و سه‌ره‌تای ژیان و ئێستای ژیان و مردن و دوای مردنیش.
عبدالرحمن محمد عارف ه ئوصولی فیقهی ئیسالمی ماسته‌ر ل
ه زانكۆی هه‌ڵه‌بجه مامۆستا ل
4
خوێندنه‌وه‌و خه‌یاڵ ه فیكریه‌كانی مرۆڤ بۆ (ده‌ر)و (ده‌وروبه‌ر) ی خۆی ئه‌گه‌ر بیه‌وێت به‌باشترین شێو ه به‌ره‌و رووی وه‌اڵم ه كامڵه‌كانی بڕوات و ب ه راسترین شێو ه ده‌سته‌به‌ری بكات ،ده‌بێت ل ه رووانگه‌ی (وش ه خواییه‌كان) وكتێب و قه‌ڵه‌می په‌روه‌رگاره‌و ه بۆی بڕوانێت ،وش ه خواییه‌كان و نهێنیه‌كانی بێ كۆتایه ،ئه‌وه‌تا ده‌فه‌رموێت: ِ ادا لِ َكلِم ِ ات َربِّي َول َْو ات َربِّي لَنَ ِف َد الْبَ ْح ُر �قَْب َل أَ ْن �تَ�نَْف َد َكلِ َم ُ (قُ ْل ل َْو َكا َن الْبَ ْح ُر م َد ً َ ِج�ئْنَا بِ ِمثْلِ ِه َم َد ًدا) -109الكهف به‌ندایه‌تی و یاخی بوون ،برایه‌تی و بڕینه‌وه‌ی یه‌كتر ،هێزی خێرو هێزه‌كانی شه‌ڕ ،كه‌رامه‌ت و كه‌رامه‌تداری وكه‌رامه‌تفرۆشی، رۆح و رۆحپارێزی و رۆحفه‌نایی،عه‌قڵ و سنوره‌كانی عه‌قڵ و سه‌ره‌ڕۆیی عه‌قڵ ،كاریگه‌ری ئاین و ئاینداری ،له‌كارخستن و گێڕكردنی ئاین و ئاینداران ،مه‌ترسی نه‌زانی و خرۆشاندنی ئه‌فسانه وگه‌رمكردنی بازاڕی گێالیه‌تی ،ده‌سمای ه وسه‌رمایه‌و موڵكایه‌تی تایبه‌ت و گشتی ،ره‌سه‌نایه‌تی و ره‌چه‌ڵه‌كخوازی ودژو نه‌یاره‌كانی، ئازادی و دادویستی ،تاك و خێزان و سه‌ربه‌خۆییخوازی ،سته‌م وسته‌مكار،تاغوت و سه‌ربازانی تاغوت ،پاوانكاری و ته‌راتێن، چێژو چێژداوایی و چێژپه‌رستی ،شه‌ریعه‌ت و سه‌روه‌ی شه‌ریعه‌ت، مرۆڤ و ده‌سه‌اڵتی مرۆڤ ،ئه‌وانه‌و رووبارێكی هه‌میش ه خوڕو ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ته‌ییار له‌زاراوه‌و چه‌مكه‌كان ،وش ه به‌رزو پڕ وێنه‌كان ،رژێنه‌ری ئیلهامه جوانه‌كان ،ل ه رووباری ده‌سته‌واژه‌و ه بۆ ده‌ریایه‌كی هه‌رده‌م روون و ڕه‌ییان له(مانا)و(هانا) ل ه دووتوێی گفته‌كانی وه‌حیی خوایی و پێغه‌مبه‌ریی -سه‌اڵت وسه‌المی خوای له‌سه‌ر بێت -چاوه‌ڕێی (دڕاندن) و(دركاندن)ن!. (دڕاندن) و (دركاندن) ب ه كام واتا؟ ب ه واتای(دڕاندن)ی پۆشاك و په‌رد ه رووكه‌شیه‌كان ،ك ه میراتگه‌لی نه‌زانی ،نه‌خۆشی ه هه‌ڵه‌و وپاشخانیه‌كان،نه‌ییاری، ده‌روونی هه‌رزه‌یی ،پارچ ه پارچه‌كردنی دهقهكان، پاشكۆیه‌تی،راڕایی و ڕاكردن له‌مه‌یدان،لوتبه‌رزی و له‌خۆڕازیبوون،گشت ئه‌وان ه و زۆر په‌تایتر نوێنه‌راتیان ده‌كات و بوونه‌ته(په‌نا)و(په‌نهان) كه‌ری ماناو مه‌به‌سته‌كان( ،دركاندن)یش به‌مه‌عنای ده‌رهێنان و هه‌ڵێنجانی (حیكمه‌ت) و(حوكمه) نهێنیه بااڵو ئه‌وینداره‌كان ،ئه‌ویندارو ئاره‌زومه‌ندو تامه‌زرۆ ب ه واقیعی (بوون) ،بوونی بونه‌وه‌ره‌كان و مرۆڤ و گه‌ردوون و ئه‌و هێزوتین ه غه‌یبی ه بێسنوره‌ی هه‌موویان ده‌بات به‌ڕێوه ،هێزی موتڵه‌تی خوای خاوه‌ن هه‌موو ئه‌و جیهانانه ،یان ئه‌و تینه رێكخراووگوێڕایه‌ڵه‌ی ك ه چوو ه ب ه ناخی هه‌موو مه‌وجودات ومه‌خلوقاتی خوای گه‌وره‌دا و بێالدان و سكه شكاندن ملی رێیان گرتوو ه بۆ ئامانج ه خواییه‌كه ،بۆ مه‌به‌ست ه په‌روه‌رگاریه‌كه ،بۆ خاتیم ه دیاریكراو ه ئیالهیه‌كه!. پرسیاری دواتر ئه‌مه‌یه :كام (حیكمه‌ت و حوكمه)كان ؟. وه‌اڵمیش به‌م شێوه‌یه :حیكمه‌ت و حوكمێك كه له دایك بووی واقیعی ده‌قه‌كانی وه‌حیی و ئاكامی ژان ه زه‌ینیه‌كان و نه‌زیفی هێز ه هه‌ستیارو هه‌ڵقوڵێنه‌ره‌كانی ناخ و ناوچ ه غه‌یبیه‌كانی مرۆڤی موسڵمان بێت ،واقیعی وه‌حیی و ژان و نه‌زیفه فیكریه‌كانیش (ئیجتیهادی ه فیكریه‌كان) ی لێبه‌رده‌بێته‌وه( ،ئیجتیهادی فیكری) و (فیكری ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئیجتیهادی) له‌هه‌موو ئاسته‌كانیدا موریدی (ده‌ست) و (قه‌ڵه‌م) و(كه‌المی) خوای گه‌وره‌و میهره‌بانه ،فیكریش ئه‌گه‌ر له‌وێو ه گوزه‌ر بكات ب ه زۆر شتی چاوه‌ڕاننه‌كراو ده‌گات و جیهانێك ل ه په‌نهان دێت ه ئامێزی ،كه‌الم وكار ه ئیعجازی ه (ئه‌مری) و(خه‌ڵقیه‌كان)ی خوای ته‌نها و بااڵش خاتیمه‌ی نی ه و نابێت ،وه‌كو ده‌فه‌رموێت: ِ (ول َْو أَنَّ َما فِي أْال َْر ِ ض ِم ْن َش َج َرٍة أَ�قْاَل ٌم َوالْبَ ْح ُر يَ ُم ُّدهُ م ْن َ ِ ِ ات اللَّ ِه إِ َّن اللَّهَ َع ِز ٌيز ح ِ ٍ يم) ك م ل ك ت د ف ن ا م ر ح َب أ ة ع �ب �بَْع ِد ِه َس َْ ُ ْ ُ َ َ َ ْ َ َ ُ َ ٌ -27لقمان فیكرو هزرخوانی مرۆڤه‌كان ،هه‌م به‌هره‌ی خوای گه‌وره‌ی ه و هه‌میش فه‌ڕوفه‌رمانی ئه‌وه، فه‌رمانیش ب ه بیرو بیركردنه‌و ه ته‌نها یه‌ك (ئامانج) ی سه‌ره‌كی هه‌یه‌و (ئه‌نجام)یش ته‌نها یه‌ك دانه‌یه ئه‌گه‌ر ب ه روو ه دروسته‌كه‌یدا كاری خۆی كرد و رێگای خۆی بڕی! ،ئامانج و ئه‌نجامیش ته‌نهاو ته‌نها نزیك بوونه‌وه‌و گه‌یشتن ه به‌خوای گه‌وره‌و هه‌رئامانج و ئاواتێكیترهه‌بێت ،زۆر بێت و كه‌م بێت ،گرنگ یان ناگرنگ بێت ،دوای ئامانجی به‌خوا شادبوون سه‌ره‌ی دێت و ده‌خرێت ه ریزه‌وه ،راستر ئهوهی ه ك ه هه‌موویان ل ه خزمه‌تی گه‌یشتنن ب ه خوای گه‌وره .هه‌ر بیرو بیرۆكه‌یه‌كیش ،له‌ئێستاو داهاتوو ،نه‌مانگه‌یه‌نێت به‌ناسین و په‌رستنی خوای په‌رروه‌دگار یه‌كسان ه ب ه هیچ و به‌زایه‌دانی ته‌مه‌ن و ته‌وه‌لالبوون و خۆدزینه‌وه‌ی ه له‌و حه‌قیقه‌ت ه موتڵه‌قه‌ی ك ه پێویست ه هه‌وڵی درێژایی ژیانمان بۆ ئه‌و ه بێت پێی بگه‌ین و چاومان پێیگه‌ش بێت ودڵمان پێیروناك بێته‌وه‌و رۆحمان پێی ئاسود ه بمێنێت و جه‌سته‌مان لێی بحه‌سێته‌و ه هه‌تا ب ه ره‌زامه‌ندی و پاداشتی ئه‌به‌دیش بگه‌ین ك ه ئه‌وانه‌ش جگ ه الی خوای گه‌ور ه الی كه‌س و شوێنیتر ده‌ست ناكهوێت!. فیكرێكم بۆچی ه ل ه خوا نزیكم نه‌كاته‌وه؟، بیرمه‌ندیی چی نرخێكی هه‌ی ه ئه‌گه‌ر بۆخوا نه‌مژێنێت؟ ،ئه‌ندێش ه چۆن دڵی پێخۆشكه‌م ئه‌گه‌رهه‌موو رۆژێكم هه‌نگاوێكی نوێ نه‌بێت بۆ به‌ره‌و خوا چوون؟ ،هه‌رچی بیرو بیرۆكه‌و 5
به‌رهه‌م ه بیریاریه‌كان هه‌یه ب ه من چی ،كام ه خێرو بێریانه ،ئه‌گه‌رخوای گه‌وره‌م روونتر پێ ئاشنا نه‌كات و رۆحم پێیه‌و ه به‌ندوكۆت نه‌كات؟، بیركردنه‌و ه وجه‌نگ ه فیكریه‌كان و ژانه هزریه‌كان و پرۆژه‌كانی عه‌قڵ وعه‌قڵدۆستی و مه‌رسوم ه هۆشمه‌ندیه‌كان ل ه كوێدا ب ه من ده‌گه‌ن؟ ،كه‌ی ب ه ن ئه‌مان و زه‌مانێك ده‌بن؟. هانام ده‌گه‌ن؟ ،چۆ ئه‌گه‌ر-ئه‌و ژان و جه‌نگ و پرۆژ ه فیكریانه -نه‌بن ه ده‌رگا وده‌زگایه‌ك بۆ ئهوهی گوێی هه‌موو كاروبار ه مرۆییه‌كان بگرێت و ل ه وه‌حیی ئیسالمه‌و ه ره‌زامه‌ندی بۆ وه‌ربگرێت، ل ه (وه‌رزش) و (وه‌رزێری) و (وه‌به‌رهێنانه)وه، هه‌تا ده‌گات ه (ته‌ندروستی) و (مرۆڤدۆستی) و (خۆشه‌ویستی) ،هه‌تا ده‌چێت و داده‌به‌زێت ه ناو (مزگه‌ت) و(ده‌وڵه‌ت)( ،فێرگه)و(سه‌ربازگه)، (دادگا) و(دایه‌نگا)( ،په‌رله‌مان) و(په‌روه‌رده)، (هونه‌ر)و(نمایش) و (سینه‌ما)( ،شیعر)و(ئه‌ده‌ب) و (ڕۆمان) و(چیرۆك)( ،شارسازی) و (شارستانی)، (تێكۆشان) و(شۆڕش) و(به‌ره‌نگاربوونه‌وه)ی تاغوت و تاغوتیه‌كان( ،ئابوری) و (بانك) و (بۆرسه)و (بازاڕه‌كان) ئه‌و فیكرو فیكرهه‌ڵكۆڵینه ،یان هزرو هزر‌وانیه ،له‌و بوارانه‌ی ناومان بردن و له‌وانه‌ش ك ه ناومان نه‌بردوون ،نابن ه نمونه‌و نرخیان نابێت ئه‌گه‌ر له‌ڕووانگه‌ی (خواناسی) و(خواپه‌رستی) وبۆ (خوا) ژیان و بۆ(خوا) مردن هه‌وێن نه‌ده‌ن ب ه ژیان ،هه‌موو ژیان ،ئه‌گه‌ر نه‌كرێنه ناسنامه، ناسنامه‌ی تاك وكۆی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤه‌كان ،ب ه تایبه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤ ه ئیمانداره‌كان ،ئه‌وانه‌ش: له‌بیرو بیرمه‌نده‌كان ،ك ه به‌خوای گه‌وره‌مان نه‌گه‌یه‌نن و نه‌مانسپێرن ب ه ته‌نهایی خوا ،ئه‌و ه بێ ت شه‌یتان و شه‌یتانی دوو دڵی ده‌مانده‌نه ده‌س بوون ،مل و چاوشۆڕمان ده‌كه‌ن بۆهێز ه جاهیلیه‌كان و جاهیلیه‌تمان لێده‌كه‌ن ه ئاین ل ه ش به‌دیلی ئاینی ته‌وحید ،له‌جیاتی خۆگیرساندنه‌وه ب ه ئوممه‌تی ته‌وحیده‌و ه گرێمان ده‌ده‌ن ب ه تاغوتێكی دژ به(فیكری ته‌وحید) و(ته‌وحیدی 6
فیكریی) ئوممه‌تی خاوه‌ن په‌یامه‌وه،كام ه په‌یام؟، په‌یامی (نه‌مر) و(نه‌مریی)،پێڕه‌وی (نور)و (نوراندن) ،پێگه‌ی فورقان وفه‌ڕهه‌نگی بااڵ ،په‌نای رۆح و پاكیزه‌یی رۆحه‌كان،په‌نجه‌ی (هیوا)و (هیدایه‌ت)،په‌لك ه زێڕینه‌ی (ڕه‌حمه‌ت) و (ڕه‌حه‌تی)، په‌یمانی (پارێزراو) و (پایه‌دار) ،ئه‌ویش په‌یامی (قورئان) و(قوربانی)ه ،ك ه پیك و پاچی سه‌رسه‌ری جاهیلیه‌تی كۆن ونوێیه!. بازنه‌یه‌كی فیكرو زیكریش ك ه ل ه قورئاندا خشته‌ی بۆ كێشراوه ب ه فیكر ده‌ست پێده‌كات و ب ه زیكر كۆتایی دێت ،دیسان و پاشتر ب ه زیكر ده‌ست پێده‌كاته‌وه‌و به‌فیكر كۆتایی دێت، ئه‌م خولگه‌ی (زیكرو فیكره) یان(فیكرو زیكره) كه‌له‌یه‌كتر بوونه‌ت ه دوو گیانی ناو جه‌سته‌یه‌ك یان جه‌سته‌یه‌كی دووگیان! ،ئه‌و ه ده‌چه‌سپێنێت ك ه دونیای فیكری ئیسالمی ،ئه‌گه‌ر هه‌زاران لق و لكی لێ بێته‌وه ،ل ه ئامراز تێپه‌ڕ ناكات و وه‌كو (ئامراز) ێكیش یه‌ك (ئامانج)ی هه‌ی ه ئه‌ویش گه‌یشتن ه ب ه خوای میهره‌بان وده‌سكه‌وتنی گه‌وره‌یی وڕێزی بێ وێنه‌و به‌رزترین نمره‌ی ه له‌سایه‌و سێبه‌ری ویدا .قورئانیش ده‌فه‌رموێت: ض وا ْختِ اَل ِ (إِ َّن فِي َخل ِْق َّ ِ ف اللَّْي ِل َوال�نََّها ِر الس َم َاوات َو أْال َْر ِ َ َّ ِ آَلَي ٍ ات أِلُولِي أْالَلْبَ ِ ودا ين يَ ْذ ُك ُرو َن اللَّهَ قِيَ ًاما َو�قُعُ ً َ اب ( )190الذ َ ِ ِ ِ َّ ِ ِ ِ الس َم َاوات َو أْال َْرض َر�بَّنَا َما َو َعلَى ُجنُوبه ْم َو�يَ�تََفك ُرو َن في َخلْق َّ ت ه َذا ب ِ اط اًل سبحانَ َ ِ ك اب النَّا ِر (َ )191ر�بَّنَا إِنَّ َ ك فَقنَا َع َذ َ ُْ َ َخلَ ْق َ َ َ ِ ِ ِ ِ ِ صار)-190 ين م ْن أَنْ َ َم ْن تُ ْدخ ِل الن َ َّار �فََق ْد أَ ْخ َز�يْتَهُ َوَما للظَّالم َ :192ال عمران. ئه‌م بابه‌ته‌ی به‌رده‌ستان هه‌وڵێكه بۆ ته‌‌قه‌دان وكردنه‌وه‌ی ده‌رگا له‌سه‌ر كه‌مێك زاراو ه و هێنان ه زمان و عه‌رزوحاڵی هه‌ندێك (كێشه‌ی حه‌قیقی) و(حه‌قیقه‌تی كێشه) فیكری و فیكر ه جیاوازه‌كانی ناوخۆی ئیسالمه‌تیمان،یان ده‌ره‌وه‌ی ئیسالم و ئیسالمه‌تی ،كه‌پێویسته به‌پێی تێگه‌یشتنمان بۆ حوكم ودابه‌شكردن ه (ئیسالم)یه‌ك ه بۆ دونیای فیكرو خوان ه فیكریه‌كان ،قسه‌ی دڵی خۆمانی له‌سه‌ر بكه‌ین و مشتێك له‌و مشت ومڕه‌ی كه(خۆم ل ه گه‌ڵ خۆم) هه‌م ه یان (خۆم ل ه گه‌ڵ خه‌ڵك) ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
یان (خۆم له‌گه‌ڵ واقیع)دا ب ه شێوه‌ی شیته‌ڵكردن وبه‌راووردی فره‌الیه‌نی بیخه‌مه به‌رگوێ و چاوی خوێنه‌ران ،به‌ئومێدی گه‌یشتنی په‌یام ه بچوكه‌كانم وه‌كو خۆی ب ه خوێنه‌ران ب ه گشتی و نوخبه‌ی فیكر ب ه تایبه‌تی ،مۆری ره‌زامه‌ندی خوای به‌رزو به‌ڕێزیش بۆ من له‌سه‌روی هه‌موو شته‌كانه‌وه‌یه. )(1 ل ه (دڵه)وه یان له (عه‌قڵه)وه......؟؟ زۆرو كه‌مبوونی ئیمان بووه‌ت ه پێوه‌رێك بۆ به‌رزو نزمبوونی (ئاسوده)یی و (ڕوون)بینی و (ئاكار) به‌رزی ،نه‌بووه‌و ناكرێت هه‌میش ه ئه‌وسێ خاڵ ه ل ه خاڵێكدا بچه‌قن و بااڵ نه‌كه‌ن یان نزم نه‌بنه‌وه .به‌ڵكو ناوه‌ناو ه (نائارام)ی و (خراپ)بینی و(ئاكار)ساردی ده‌بێت ه میوانێكی ره‌زا قورس. پرسیاریش ئهوهی ه ل ه كوێو ه راستیكه‌ینه‌وه؟,به‌چی ئارامی وحه‌قیقه‌ت بینی و سلوك به‌رزی به‌رده‌وامی پێبده‌ین؟ ،ل ه (دڵ) هو ه یان ل ه (عه‌قڵ) ه‌وه؟ یان له هه‌ردووكیانه‌و ه ؟. جیهان ه نه‌بینراوه-غه‌یبیه -كه‌ی مرۆڤ زۆر ئاڵۆزه‌و ناڕه‌حه‌ت ه عه‌قڵ و دڵ وه‌كو دوو ده‌زگای دوورو دوژمن به‌یه‌كتر مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ بكرێت. هه‌روه‌ك كه‌سێك بیه‌وێت مامه‌ڵ ه بكات له‌گه‌ڵ دوو جه‌سته‌دا. ڕاستیه‌كه‌ی ئهوهی ه هه‌ركاتێك دڵ ئاسوده‌و ئارام نی ه ته‌نها ل ه دڵدا مه‌گه‌ڕێ بۆ هۆكار یان چاره‌كه‌ی! .به‌وشێوه‌ش كه‌ی ل ه عه‌قڵدا خراپ بینینێك ,یان خراپ بڕیارێك ههبوو ته‌نها ل ه عه‌قڵدا وێڵی زانینی هۆكارو چاره‌سه‌ری مه‌به!. به‌ڵكو ل ه هه‌ردوو حاڵه‌ته‌كه‌دا ده‌بێت ل ه عه‌قڵه‌و ه بڕوانی بۆ عه‌قڵ و هه‌روه‌ها بۆ دڵیش ,و ه ل ه دوربینی دڵه‌و ه بڕوانی بۆ دڵ و بۆ ئاسمانه‌كانی عه‌قڵیش .ئه‌م دوو سه‌حرایه‌ی عه‌قڵ و دڵ به‌سه‌ر یه‌كه‌و ه گێژه‌ڵوكه‌و گوڵبارانیشیان هه‌یه!. ئه‌مه‌ش باشترین رێگای ه بۆ ئاشكراكردنی په‌نهانه‌كان خێربێت یان شه‌ڕ ،بۆی ه ده‌بێت ل ه دڵ و ل ه عه‌قڵه‌و ه ده‌ست به‌كاربین و ئه‌و هاوسه‌نگی ه له‌ده‌ست نه‌ده‌ین و تێكدانی ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ش ل ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ده‌ستدانی دڵ یان عه‌قڵی لێ ده‌بێته‌وه! ،ئه‌وه‌ش یانی مردنی مرۆڤه‌ك ه ئه‌گه‌ر ب ه زه‌ویشدا بێت و بڕوات ،زۆر به‌قوڵی سه‌رنجی ئه‌م ئایه‌تان ه بده, وه‌اڵمه‌كان هه‌موویان له‌وێدا ده‌ست ده‌كه‌وێت و ئه‌گه‌ر ده‌سیشت نه‌كه‌وت ئه‌و ه ب ه هه‌ڵ ه خوێندنه‌وه‌ت بۆی كردووه‌و به‌خۆتدا بچۆره‌وه و لۆمه‌ی خۆت بكه‌و بێبه‌ختیه‌كه‌ت! ،خۆت ب ه نه‌زانی یان سه‌رسه‌ختی خۆت به‌ده‌ستت هێناوه.. فه‌رموون بۆ فه‌رمایشتی خوای گه‌وره: ( إِ َّن فِي َذلِ َ ِ ِ الس ْم َع َو ُه َو ْب أ َْو أَلْ َقى َّ ك لَذ ْك َرى ل َم ْن َكا َن لَهُ �قَل ٌ ك إِاَّل ِرج اًال نُ ِ وحي إِل َْي ِه ْم (وَما أ َْر َسلْنَا ِم ْن �قَْبلِ َ َ َش ِهي ٌد )-37قَ , الذ ْك ِر إِ ْن ُك ْنتُم اَل �ت ْعلَمو َن ,بِالْ�ب�يِّنَ ِ اسأَلُوا أ َْهل ِّ الزبُ ِر َوأَ�نَْزلْنَا ات َو ُّ فَ ْ َ ْ َ ُ َ ك ِّ الذ ْك َر لِتُ�بَيِّ َن لِلن ِ َّاس َما �نُِّز َل إِل َْي ِه ْم َول ََعلَّ ُه ْم �يَ�تََف َّك ُرو َن) إِل َْي َ 44-43النحل دوای ئهوهی ئه‌م وتارۆكه‌یه‌م ل ه (فه‌یسبووك) دابه‌زاند برای به‌ڕێزم مامۆستا به‌شیر عه‌بدولكه‌ریم چه‌ند وشه‌یه‌كی وه‌كو سه‌رنج له‌سه‌ر وته‌كه‌م نوسیبوو منیش له‌به‌ر جوانی سه‌رنجه‌كانی و بۆ ده‌وڵه‌مه‌ند كردنی باسه‌كه‌ش پێم خۆش بوو بیخه‌مه ریزه‌وه ،ئه‌وه‌تا نوسیوێتی: «ده‌ست خۆش سه‌یدا...بهاڵم مرۆڤ ته‌نها به‌عه‌قڵ ودڵ نابێت ه مرۆڤ ...به‌ڵكو مرۆڤ ل ه سێ پێكهاته‌ی (دڵ وعه‌قڵ ونه‌فس) به‌رقه‌راری ژیان بووه ,بۆی ه به‌درێژایی مێژوی مرۆڤایه‌تی مرۆڤ به‌سه‌ر چوار سه‌ربازگه‌دا دابه‌ش بوو ه وده‌شبێت: -1ئه‌وانه‌ی نه‌فسیان غه‌له‌به ده‌كات به‌سه‌ر دڵ وعه‌قڵیاندا ده‌بن ه ئه‌سیری نه‌فس و ئاره‌زوو به‌هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانیه‌و ه كه ئه‌م جۆره‌یان زۆرینه‌ی هه‌ره‌زۆری كۆمه‌ڵگاكانی پێكهێناوه. -2ئه‌وانه‌ی ك ه عه‌قڵیان غه‌له‌به‌ی كردو ه به‌سه‌ر نه‌فس و دڵیاندا ،ك ه ده‌توانیین بڵێین ك ه ئه‌مجۆره‌یان ده‌سته‌ی فه‌السیفه‌و ئه‌شباهه‌كانیانن. كه‌دڵێكی بێ سۆزو نه‌فسێكی كپكراویان هه‌یه. -3ئه‌وانه‌ی كه‌دڵیان غه‌له‌ب ه ده‌كات به‌سه‌ر نه‌فس وعه‌قڵیاندا كه‌ده‌توانین نموونه‌ی ئه‌م جۆره‌یان ب ه عاریف وهه‌ندێك ل ه متصوفین بهێنینه‌و ه ك ه به‌ئیخالصه‌و ه ل ه رێگای راست الیان داوه. 7
-4ده‌سته‌ی چواره‌م ئه‌وانه‌ن ك ه خاوه‌نی دڵێكی سازو زیندوو عه‌قڵێكی پشت ئه‌ستور به قورئان و نه‌فسێكی فه‌رمانبه‌ری سه‌رڕاستی خۆیانن له‌ژیاندا ,به‌مان ه ده‌وتڕیت مرۆڤێكی زیندوو واته :سێ كوچكه‌ی هێزی پێبه‌خشراویان به‌دروستی وه‌گه‌رخستووه ,كه‌وات ه ده‌بێت هه‌رسێ نیروی (عه‌قڵ ودڵ ونه‌قس)به‌دروستی ئاراست ه بكرێت تا مرۆڤ ببێت ه مرۆڤ نه‌ك شتی دیكه ،بهاڵم فه‌زڵدانی ههریهك له‌مان ه به‌سه‌ر ئه‌وی دیكه‌یاندا وه‌ك فه‌زڵدانی ههریهك ل ه ستون وكۆڵه‌كه‌و گه‌اڵی ساباتێكی به‌سێبه‌ره‌وه به‌سه‌ر ئه‌وی دیكه‌یاندا ,ك ه مه‌علووم ه كۆڵه‌ك ه چه‌ند ه گرنگ ه بۆ ڕاگرتنی ستون وستون و گورگه‌ش چه‌ند گرنگ ه ل ه راگرتنی گه‌اڵو سێبه‌رخه‌ری كه‌پری حه‌سانه‌وه‌ی مرۆڤ ل ه هه‌وارگه‌ی ژیاندا. دووباره ده‌ست خۆش منیش ئه‌وه‌نده‌م وت :ماشا‌والله ل ه ده‌م وده‌ست ره‌نگینیت مامۆستا به‌شیری برام ,حه‌ق وای ه من بێ ده‌نگ بم و جنابت وته‌ی جوان بفه‌رموویت!, له‌و ته‌قسیم ه عارفانه‌ی جنابت سوودی باش وه‌رده‌گرم ئه‌گه‌رمۆڵه‌تیشم بده‌ی له‌گه‌ڵ ئهوهی خۆم ده‌ستیان له‌مل یه‌كترده‌كه‌م و ده‌یكه‌م ه شتێكیتر له‌داهاتوو ،چونك ه ئاكامی قسه‌كانت به‌م ئیتیفاق ه دوو قۆڵی ه ستراتیجیه‌ی نێوان عه‌قڵ و دڵ نه‌بێت ناتوانن ده‌روون ل ه سوچێكا حه‌شركه‌ن و رایبێنن به‌ژێر باربوون! ،دوژمنی هاوبه‌شیش پیویستی به جیهادی هاوبه‌شه!. )(2 بیر ،بیرۆكه ،بیرمه‌ند ,كێ و ل ه كوێ ؟؟ ل ه زوه‌و ه وانه‌م وه‌رگرتوو ه ك ه ل ه مه‌جلیسدا ل ه شوێنێك دانه‌نیشم دوایی پێم بڵێن چۆڵیكه ,جا ب ه راسته‌وخۆ یان به‌كینایه! ،بۆی ه هه‌میش ه حه‌زم ل ه خواری مه‌جلیسه ،ئه‌مه‌ش باسی ته‌وازوع و خۆخۆشه‌ویستكردن نی ه تكایه !! .به‌ڵكو ئه‌م ه ده‌رسی زه‌مانه‌یه‌و ئهوهی ده‌رده‌دارێكیش ده‌یزانێت هه‌زارحه‌كیم نایزانێت ،بهاڵم ,بهاڵم هه‌رگیز حه‌زم به‌و ه نه‌بوو ه و ئاواتم نه‌خوازتوو ه 8
ل ه ماریفه‌و مۆڵكردنی ماریفه‌دا یان بیرو به‌یاندا له خواره‌و ه بم وگوێكرێكی كه‌ڕه‌واڵ ه یان قسه‌كه‌رێكی بێفه‌ڕو فیكربم ،ئه‌مان ه حه‌ز بوون بهاڵم چۆن بووم ,خوا ده‌زانێت و خۆشم هه‌میش ه لۆمه‌ی خۆم ده‌كه‌م ،زۆر جاریش ل ه مه‌جلیسی برایان ودۆستانی هاوتای خۆم یان به‌رزترو گه‌وره‌تر له‌خۆم پێشنیارو په‌یامم ل ه مێشكدا بووه ،بهاڵم خه‌تای خۆم بوو یان شه‌یتانه‌كه‌م زاڵبوو ،به‌خۆمم ده‌وت بێده‌نگ بیت باشتره!، هه‌رعه‌ینی بابه‌ت كه‌سێكیتر ب ه كامڵی یان كاڵی یان كواڵوی یان سوتاوی ده‌ریده‌بڕی و سه‌رانی مه‌جلیس ئامینیان بۆ ده‌كرد ,ئیتر ئه‌و ده‌بوو ه خاوه‌ن بیرۆكه‌كه‌و هه‌ركه‌سیتر چی بفه‌رمووای ه ده‌بوو ه حاشیه‌نوس یان موعه‌للیق وشارح بۆ ئه‌و بیرۆكه‌ی ل ه مێشكی مندا ههبوو وه‌لێ كه‌سێكیتر وتی و دركاندی ،بهاڵم من شه‌رمنی و خۆبه(هیچ) زانین رێگه‌ی نه‌دا عه‌رزیان بكه‌م!. بۆی ه وا ده‌زانم هه‌موومان خاوه‌نی بیرۆكه‌ین و لێمان دێت بیرمه‌ند بین ،ئه‌مما هه‌ندێكمان خاوه‌ن بیرۆكه‌و بیرمه‌ندین(بالقوة) وهه‌نده‌كه‌یتر(بالفعل)، و ه ده‌كرێت ئه‌گه‌ر وه‌كو منی جاران نه‌بین هه‌موومان ببینه بیرمه‌ند (بالفعل)!. ئه‌وه‌ش ده‌زانم هه‌ردوو هه‌نده‌ك ه پلیكانه‌ی هه‌ی ه و به‌رزو نزمه‌و وه‌كو یه‌ك نین.هه‌رچۆن ئیمانی ئیمانداران وه‌كو یه‌ك نیه و هه‌ڵبه‌زو دابه‌ز ده‌كات. بۆچی ده‌توانین موسڵمان بین بهاڵم ناتوانین خاوه‌ن بیرو بیرۆكه‌و بیرمه‌ند بین؟! ،ئایا كه‌سێك نه‌یه‌وێت وا بێت ،حاڵی بوونی بۆ (ئیمان) و بۆ (توانا)ی مرۆڤه‌كان و بۆ (ئاراسته) خواییه‌ك ه ناكهوێت ه ژێر پرسیاره‌وه؟ ،هه‌رئه‌و خوای ه ك ه داوای (ئیمان) ده‌كات داوای (بیر)و(بیركردنه‌وه)و (بیرۆكه) و(بیرمه‌ند) بوونیش ده‌كات! ،چۆن فه‌رمانێكی ب ه جێیه‌و فه‌رمانێكیتری پێچه‌وانه‌یه؟!. (په‌نا ب ه تۆ خوایه). وه‌سێتم بۆ خۆم ئهوهی ه ك ه پێش مردن هه‌رچی بیرۆكه‌یه‌ك ده‌چێت ه پشتێنه‌ی زانستی(كه‌الم) ێكی تاز ه و خوێندنه‌وه‌یه‌كی نوێ بۆ خواناسی و ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
خواپه‌رستی و ئاوه‌دانكردنه‌وه‌ی زه‌وی و فیكرو رۆحی زه‌وی نشینان ،هه‌رزوو بینوسم یان بیدركێنم ،دوایش چی له‌قه‌ب و(له‌قه)یه‌كمان لێ ده‌درێت پیویست ه حه‌واڵه‌ی ئه‌و خوایه‌ی بكه‌م ك ه ب ه فه‌رمانی ئه‌و بیرده‌كه‌ینه‌وه‌و دهیهوێت وه‌كو (مؤمن) بین (مفكر)یش بین ! .بۆ ئه‌وه‌ش ه ك ه ِ ِ ٍ وموا لِلَّ ِه َم�ثْنَى ده‌فه‌رموێت( :قُ ْل إِنَّ َما أَعظُ ُك ْم بَِواح َدة أَ ْن �تَُق ُ و�فرادى ثُ َّم �ت�ت َف َّكروا ما بِص ِ احبِ ُك ْم ِم ْن ِجن ٍَّة إِ ْن ُه َو إِاَّل نَ ِذ ٌير لَ ُك ْم َ َُ َ ََ ُ َ َ اب َش ِد ٍ �بَْي َن يَ َد ْي َع َذ ٍ يد) -46سبأ. )(3 (قورئان) له‌كوێی ئێم ه دایه ،ئێمه له‌كوێی (قورئان) داین ؟؟. پرسیاری سااڵنێكمه‌‌ك ه بۆچی مامه‌ڵه‌ی ئێم ه له‌گه‌ڵ قورئان رووكه‌ش و ساردو وشك و كاتیی و ده‌می ونیوه‌چڵیه؟! ،بۆچی چێژو تامه‌زرۆیمان ل ه قورئانه‌و ه ده‌گمه‌نه‌و خۆزگه‌ی ب ه وشكه‌ساڵیه؟، له‌به‌رچی (بزاڤی رۆح) و (ڕۆحی بزاڤمان) تێراو و تێزاو نه‌بوو ه ب ه هه‌واو هه‌یمه‌نه‌ی وه‌حیی؟، چی وایكردوو ه نه‌مانتوانیو ه له‌جیهان ه نورانی و به‌ره‌كه‌ت ه كه‌ونیه‌كه‌ی قورئان خۆمان به‌یه‌كجاری به‌هره‌مه‌ندی رۆحی و ده‌روونی بكه‌ین و ل ه ده‌ریای ئاسوده‌یی بێسنوریدا ئیقامه‌ی ههمیشهیی وه‌رگرین؟. ئه‌م گرفتان ه كۆنن و كه‌س نی ه پشكی تێدا نه‌بێت ،هه‌ی ه تاسه‌ری تێناوه ,هه‌ی ه هه‌تا ناوكی, هه‌ی ه هه‌تا ئه‌ژنۆی ,هه‌روا خواروسه‌ر ده‌كات ب ه پێی ملكه‌چبوون و ئه‌ندازه‌ی سه‌ركزكردن یان گوێ ئاخنینی كه‌سه‌كان!. جا بۆ ئه‌وه‌ش ب ه وه‌حیی خوایی هه‌ناس ه بده‌ین و هه‌وڵده‌ربین و ناخمان حه‌واوه‌ی سێبه‌رو سه‌نگه‌ری پڕله‌ئه‌مانی قورئان بێت ،بهتایبهتی بۆ وه‌رگرتنی ته‌وحید و ره‌گ و رایه‌ڵه‌كانی ده‌بێت ل ه گرفته‌كانی رابووردوو الده‌ین و هه‌رچیه‌ك موعته‌زیله‌و ئه‌شعه‌ری ه و كولالبیه‌و جه‌همی ه و ....هتد نوسیویان ه بیخه‌ین ه الو ه و مامه‌ڵه‌مان راسته‌وخۆ ل ه گه‌ڵ وه‌حیی ب ه گشتی و -قورئان ب ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تایبه‌تی -بێت ,به‌و پاشین ه رۆحی و ژینگ ه پاك و ئاماده‌یی ه فیتریانه‌ی هاوه‌اڵن بێت ك ه بۆ وه‌رگرتنی ئاراسته‌كانی وه‌حیی به‌ركارو رێكاریان بوو ،بێ ئهوهی گرێ و گۆڵه‌ی لوغه‌وی یان ده‌روونیان دروستكردبێت. هه‌ر ئه‌وه‌ند ه نه‌بوون ،له‌وه‌ش زۆرتر گه‌رم وگوڕتر بوون ،ههمیشهیی بوون ،كرداریی بوون، گشتگیران ه بوون ،خۆشحاڵیی بوون ،زوو حاڵی بوون ،به‌ده‌ست و بردبوون ،ده‌بێت ئێمه‌ش وابین ئه‌گینا قورئان ل ه شوێنێك و قورئان خوێنانیش ل ه شوێنێكیتر ده‌بن! ،ئێم ه موحتاجی (زانستی كه‌الم) ێكی نوێ یان (كه‌المێكی زانستین) زۆر زوو له‌ناو (جه‌و)و(جه‌وله) قورئانیه‌كاندا نیشته‌جێمان كات، ل ه خۆماندا قورئانمان نیشاندات و بمانكات ه شاش ه و ئاوێنه‌ی جیهان ه بێ گه‌رده‌كه‌ی وه‌حیی ! ،هه‌تا نه‌وه‌یه‌ك بێته‌و ه مه‌یدان كه‌ڵكی ئه‌وه‌یان هه‌بێت و دروست بێت موریدی هاوه‌اڵن بن ،بێ ئاگاش نیم ك ه گرفتی فیكری و فه‌لسه‌فی گه‌وره‌ی وه‌كو (عه‌لمانیه‌ت) و(عه‌وله‌مه)ی رۆژئاوا و (سروشیه‌ت) و(قادیانیه‌ت) و(ئیلحاد) و(نه‌ته‌وه‌په‌رست)ی و...هتد دژمانه ،وه‌اڵمی ئه‌وانه‌ش ب ه قورئان و زاراو ه قورئانیه‌كان و فیكرێكی پاپه‌ند ب ه وه‌حیی ده‌درێته‌وه ،ئه‌وه‌ش له‌سه‌رووی ئه‌مانه‌وه‌ی ه مانه‌وه‌مان ه ل ه سنوره‌كانی قورئان وهه‌ڵوێست ه قورئانیه‌كاندا ،هیچ چاره‌مان نی ه جگ ه له‌و ه و ته‌نها ئه‌ویش ده‌توانێت ده‌رمان بێنێت ل ه په‌شێوی ه رۆحی و(ناڕۆحی)ه‌كان ,هیچیش نی ه له‌ژیاندا له‌به‌رده‌م قورئاندا خۆی بگرێت ،فه‌رموون تاقیكه‌نه‌وه!. جوان لهم ئایه‌تان ه بكۆڵنه‌وه‌ك ه چۆن خوای گه‌وره‌مان پێده‌ناسێنێت و چۆن باس ل ه هێزوتینی بێ به‌رانبه‌ری قورئان ده‌كات! ،زانست به‌كه‌المی خوای گه‌ور ه باشترین زانستی كه‌المی ه بۆ گشت وه‌اڵمه‌كان ل ه كۆن ونوێ ،ئه‌مه‌ش بۆ ئهوهی ه قورئان و ئێمه‌ی موسڵمان له‌یه‌ك شوێن بین و یه‌ك شوێنه‌وارمان بێت .په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت: ِ ِّعا ِم ْن صد ً (ل َْو أَ�نَْزلْنَا َه َذا الْ ُق ْرَآ َن َعلَى َجبَ ٍل ل ََرأَ�يْتَهُ َخاش ًعا ُمتَ َ ض ِر�بَُها لِلن ِ َّاس ل ََعلَّ ُه ْم �يَ�تََف َّك ُرو َن * ُه َو ْك أْال َْمثَ ُ ال نَ ْ َخ ْشيَ ِة اللَّ ِه َوتِل َ الرحمن َّ ِ الشه َ ِ اللَّهُ الَّ ِذي اَل إِلَهَ إِاَّل ُه َو َعالِ ُم الْغَْي ِ يم ب َو َّ َ ادة ُه َو َّ ْ َ ُ الرح ُ 9
الس اَل ُم ال ُْم ْؤِم ُن وس َّ * ُه َو اللَّهُ الَّ ِذي اَل إِلَهَ إِاَّل ُه َو ال َْملِ ُ ك الْ ُق ُّد ُ ِ ار ال ُْمتَ َك�بُِّر ُس ْب َحا َن اللَّ ِه َع َّما يُ ْش ِرُكو َن * ُه َو ال ُْم َه ْيم ُن ال َْع ِز ُيز ال َ ْجبَّ ُ ِ سبِّ ُح لَهُ َما اللَّهُ الْ َخال ُق الْبَا ِر ُ ص ِّوُر لَهُ أْال ْ ئ ال ُْم َ َس َماءُ ال ُ ْح ْسنَى يُ َ ض وهو الْع ِزيز ال ِ فِي َّ ِ يم) 24-21الحشر. الس َم َاوات َو أْال َْر ِ َ ُ َ َ ُ َ ْحك ُ )(4 (من و تۆی پێوه‌ر) یان (پێوه‌ری من و تۆ)..؟؟ زۆرچاو ده‌گێڕم ,زۆرێكیش گوێ ده‌گرم ,كه‌م كه‌میش ده‌خوێنمه‌وه ،لهم گه‌ڕان وخوێندنه‌وه‌مدا (گابه‌رد)و(گا ئاسته‌نگ)ی به‌رده‌م به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی فیكری وقاڵبوونه‌وه‌مان ل ه فه‌لسه‌فه‌ی بوون و حیكمه‌ت ه بااڵكانی كۆتایی -دواڕۆژ -و ته‌واوی فه‌رهه‌نگ ه په‌یوه‌ندیداره‌كان به‌مرۆڤ و مرۆڤایه‌تی بوونه‌وه( ،گا له‌مپه‌ر)ی به‌رده‌ممان ئهوهی ه ده‌ویسترێت وهه‌وڵی ههمیشهیی هه‌ی ه بۆ ئهوهی من و تۆ ,ئه‌وو ئه‌وان ,ئێمه‌و ئێوه ,بكرێت ه پێوه‌ر ،ببێت ه كێشه‌ر ،قه‌پانی هه‌موو شته‌كان، هه‌موو شه‌خسه‌كان ،هه‌موو رووداوه‌كان، بهتایبهتی وله‌پێشی گشتیانه‌و ه پێوه‌ر ه ئاده‌میه‌كان ل ه جێی پێوه‌ر ه خوداییه‌ك ه خه‌تڕێژی (ئاراسته) و(ئامانج) و(ئاكام)ه شه‌ریعه‌تیه‌كان بن ،ئه‌مه‌ش چی ده‌گه‌یه‌نێت ،جگ ه ره‌تكرد‌وه‌ی شه‌ریعه‌ت ی یان سنوردارو سنورداش وئه‌حكامه‌كان كردنیان؟!. ل ه جیاتی ئهوهی هه‌موومان پێوه‌ره‌كان و میزان ه نه‌گۆڕه‌كانی وه‌حیی خوایی بمانكێشی نه‌ك بیكێشین ،بمانپێوێت نه‌ك بیپێوین ،ل ه قه‌پانماندا نه‌ك ل ه قه‌پانی بده‌ین ،بهاڵم مرۆڤ ه سه‌رسه‌خته‌كان ئه‌وه‌یان ناوێت ،یانی :ده‌یانه‌وێت شه‌خسه‌كان پێوه‌ر بێت نه‌ك شه‌ریعه‌ت ،بۆڕازیبوون یان نارازیبوون له‌سه‌ر ژیان و به‌ڕێوه‌بردنی ژیان، ئه‌م ه قسه‌وكرداری مرۆڤ ه سته‌مكارو یاخی و شاخی بووه‌كانه .ئه‌گه‌ر بتانه‌وێت پێچێكیتری دڵم بكه‌مه‌و ه وقسه‌كه‌شم رۆشنتروكورتتر بكه‌مه‌وه، ده‌ڵێم: ئه‌گه‌ر باسی حاكم و حاكمیه‌تی خوای گه‌ور ه بكرێت ده‌ڵێن :ئه‌و ه قسه‌ی سه‌ید و مه‌ودودیه!، ئه‌گه‌ر باسی جه‌نگ وجیهاد بكرێت ده‌ڵێن :ئه‌و ه 10
بیری عه‌بدوڵاڵ عه‌زام و ئوسامه‌یه! ،ئه‌گه‌ر ل ه بیدعه‌و خوڕافات هه‌ڵوێستت ههبوو ده‌ڵێن :ئه‌و ه عه‌قڵیه‌تی ئیبن ته‌یمیه‌و ئیبن عه‌بدولوه‌هابه! ،خۆ ئه‌گه‌ر فیكرو فیكرمه‌ندی و ئیجتیهاد و نوێخوازیی داوابكرێت ده‌ڵێن :ئه‌و ه داوای محمد عه‌بده‌و ئیقبال و رشید ره‌زایه! ،مه‌به‌ستی یه‌كه‌م و دواهه‌مینیش بچوككردنه‌وه‌ی شه‌رع و گه‌وره‌كردنی شه‌خسه‌كان ه یان ب ه قه‌زه‌مكردنی هه‌ردووكیانه!!، ئهوهی باسی نی ه ئیسالم و خاوه‌نه‌كه‌یه‌تی، هه‌روه‌كو ئاینێكی (كه‌م ئه‌نداممان) بۆ هاتبێت!. ب ه داخه‌و ه زۆرێك ل ه نوخبه‌ی موسڵمانانیش به‌م ئاواز ه گوێی خۆیان و خه‌ڵكه‌كانیان ئاو ده‌ده‌ن! ،ئیتر باسی به‌چك ه عه‌لمانی و باو ه عه‌وله‌مه‌ییه‌كان مه‌كه ,چی ده‌ڵێن و چی ده‌كه‌ن و چی ده‌نوسن! ،ئامۆژگاریم بۆ خۆم ئهوهی ه بۆ شكاندنی ئه‌و ئاسته‌نگ ه گه‌وره‌ی ه شه‌رمم نه‌بێت ل ه نوسین و نواندنی هه‌رچیه‌ك شه‌ریعه‌تی خوا بكات ه مه‌رجه‌ع و شه‌خسه‌كانیش بكات ه مه‌ئمور و مورید! ،كێ به‌م تێڕوانین ه ده‌ڵێت :ئامیین ،با ب ه فیكرێكی ئاوێزان ب ه وه‌حیی سوچێكی ئه‌م مه‌یان ه فراوان ه بگرێت و بكه‌وێت ه لمۆزی ئه‌و ئاسته‌نگ ه به‌اڵی ه و ئیسالم بكه‌ینه‌و ه خاوه‌ن بڕیاری سه‌ر هه‌موو سه‌كۆكان و ب ه شه‌خسانیه‌تیه‌ت كردنی شه‌ریعه‌ت بگۆڕین ب ه (به شه‌ریعه‌تی) كردنی شه‌خسه‌كان ،ئه‌مه‌ش پێوه‌ری بااڵو ته‌نها بێت، ئه‌وه‌ش بزانن ئه‌م ه رێگایه‌كی دوور ه ل ه چاوی ئێمه‌دا بهاڵم الی خوای گه‌ور ه نزیكه .خوای گه‌وره ده‌فه‌رموێت: ِ ِ اب َوال ِْم َيزا َن (لََق ْد أ َْر َسلْنَا ُر ُسلَنَا بِالْ�بَ�يِّنَات َوأَ�نَْزلْنَا َم َع ُه ُم الْكتَ َ لِ�ي ُقوم النَّاس بِال ِْقس ِط وأَ�نزلْنَا ال ِ ِ ِ ْس َش ِدي ٌد َوَمنَافِ ُع ْ َ َْ َ َ َ ْحدي َد فيه بَأ ٌ ُ ِ ِ ِ َّ َّ ِ ِ َّ ِ ِ ْ ي و ق ه ل ال ن إ ب ي غ ل ا ب ه ل س ر و ه ر ص ن �ي ن م ه ل ال م ل ع �ي ل و َّاس َ َ ٌّ للن َ َْ َ َ ُ َ ْ َْ ُ ُ ُ َ ُ ُ َ ُ َْ َع ِز ٌيز)-25الحديد. )(5 (زاراوه‌ی زیندوكردنه‌وه) و (زیندوكردنه‌وه‌ی زاراوه‌كان)! زۆر به‌المه‌و ه قورس ه و ل ه پارویه‌كی دڕكاوی ده‌چێت و هه‌رچی ده‌كه‌م گه‌رووم نایكێشێت! ،ك ه ده‌بیسم و ده‌بینم و ده‌خوێنمه‌و ه ته‌قه‌لالیه‌كی بێ ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وچان هه‌ی ه بۆ ناسین و ناردنی ماناو مه‌به‌سته‌كانی ده‌قه‌كانی وه‌حیی بۆ مێشك و ماڵی بیسه‌ران و خوێنه‌ران ,بهاڵم به‌زاراو ه و ده‌سته‌واژ ه نامۆكان ب ه وه‌حیی ،وه‌كو ده‌سته‌واژ ه فیكری و فه‌لسه‌فیه‌كانی رۆژئاوایی و رۆژهه‌اڵتیه‌كان ،ئه‌م تێكۆشان ه شێواوكارییه‌ش نزیكه‌ی سه‌ده‌یه‌ك ه ل ه گوڕو گۆڕیندایه،لهم هه‌ڵمه‌ته‌دا دوو زیانی گه‌وره‌مان پێگه‌یشتووه. یه‌كه‌م :زاراوه‌كانی وه‌حییمان كڕوكپ كردوو ه یان مراندووه. دووه‌م :زاراو ه نامۆكانیش شوێنی ئه‌وانی گرتووه‌ته‌وه‌و نه‌ك نه‌یتوانیو ه مانا راسته‌كانی شه‌ریعه‌ت بخاته‌ڕوو به‌ڵكو پڕوكاندوێتی!. هه‌روه‌كو وه‌حیی ل ه جیاتی زمانی عه‌ره‌بی و ناوچه‌ی مه‌ككه‌و مه‌دین ه ب ه زمانی ئینگلیزی و ل ه ناو كۆمه‌ڵگ ه ئه‌وروپی یان ئه‌مریكیه‌كان دابه‌زێنرانبێت ،ل ه كاتێكدا ئه‌و زاراوان ه ئه‌وانه‌ی وه‌حیی و دژ ه وه‌حییه‌كانیش پێش ئهوهی باس ل ه مانا كۆمه‌اڵیه‌تی یان ئابووری یان لوغه‌وی یان مێژوویه‌كانی بكرێت بنچینه‌و بناغه‌یه‌كی عه‌قائیدی و فیكری قوڵی هه‌یه ,عه‌قیده‌ی زاراوه‌كانی وه‌حیی ل ه گه‌ڵ عه‌قیده‌ی زاراوه‌كانی رۆژئاواو ئه‌وانیتریش نه‌ك یه‌كگرتوونین به‌ڵكو به‌یه‌كیش ناحه‌زو ناكۆكن! ،هه‌روه‌ك چۆن ئه‌وان ب ه زاراو ه ته‌وحیدی و كۆمه‌اڵیه‌تی و مێژووی و (شارخوازییه) تایبه‌ته‌كانمان نایانه‌وێت و ناتوانن بیكه‌ن ه چوارچێو ه و قاڵبی فه‌لسه‌فه‌و جیهابینیان، به‌و شێوه‌ش ئێم ه بۆمان ناكرێت و ناپه‌سه‌ند ه ب ه زاراو ه تایبه‌ت ه جیهانناسیه‌كانیان ماناو حیكمه‌ت ه بااڵكانی شه‌ریعه‌تی خوای گه‌ور ه بدركێنین و بیكه‌ین ه له‌قه‌ب وناوو نازنا و بۆ بیروباوه‌ڕ ه ئیسالمیه‌كانمان. كاتی ئه‌و ه هاتوو ه بۆ ئاشنابوون به‌ڕۆح و ره‌وایی و رێبازی وه‌حیی ل ه به‌رگ و ده‌فر ه لوغه‌وی و زه‌مینی ه تایبه‌ته‌یكه‌یدا بهیڵینه‌و ه و وه‌حیی و ناوه‌حیی نه‌كه‌ین ه هاوسه‌رینی یه‌كتر!، زاراوه‌كانی شورا و عه‌دل و ئیحسان و ئیمان و به‌یعه‌ت و برایه‌تی و خۆشه‌ویستی و وه‌ال‌و ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
و به‌را‌و و یه‌كسانی و ئوممه‌ت و ته‌عارف و ته‌عاون و یه‌كبوون و و زوڵم و شیرك و كوفرو حه‌ق و باتڵ..هتد ,بۆچی و ب ه چی پێوه‌رێكی زانستیی شه‌رعی كرچ و كاڵ ده‌كرێنه‌وه؟ ,و ه له‌به‌رچی شه‌رم و ترس و خراپ حاڵی بوون و نیازخراپی رێگ ه نه‌دات زیندووبن ل ه به‌رانبه‌ر زاراو ه (نا ئیسالمی)هكانی وه‌كو ئیشتراكیه‌ت و دیموكراسیه‌ت و لیبراڵیه‌ت و مه‌ده‌نیه‌ت....هتد؟!، ئایا خێرو سه‌ده‌قه‌ی ه ئه‌وان ه هێنراون و كراونه‌ت ه مانابێژی ره‌سمی عه‌قیده‌و شه‌ریعه‌تی خوای گه‌وره؟! ،خۆ ئیسالم كه‌ڕواڵڵ و بێكه‌سیش نی ه هه‌تا وه‌رگێڕو ئاماژه‌چیی له‌ده‌ره‌وه‌ی ئوممه‌ته‌و ه بۆی بهێنرێت! ،ئێم ه ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت ئوممه‌تی موسڵمان زیدوو بێت ,ده‌بێت ل ه زیندووكردنه‌وه‌ی زاراو ه شه‌رعیه‌كانه‌و ه ده‌ست پێبكه‌ین ,ئه‌گینا ره‌وت ه فیكریه‌كانی ئه‌وان دادمان نادات و ره‌وته‌كه‌ی خۆشمان ل ه بیر ده‌چێته‌و ه !! ،فه‌رموون با ده‌ست بكه‌ین به‌به‌یان و به‌الغی (زاراوه‌ی زیندوكردنه‌وه) و (زیندوكردنه‌وه‌ی زاراوه‌كان (مصطلح اإلحیا‌ء) و(إحیا‌ء المصطلحات) .خوای گه‌وره‌ش ده‌فه‌رموووێت: ث ِش ْئتُ ْم َرغَ ًدا (وإِ ْذ �قُلْنَا ا ْد ُخلُوا َه ِذ ِه الْ َق ْريَةَ فَ ُكلُوا ِم�نَْها َح ْي ُ َ ِ ِ َّ اب ُس َّج ًدا َوقُولُوا حطةٌ �نَغْف ْر لَ ُك ْم َخطَايَا ُك ْم َو َسنَ ِزي ُد َوا ْد ُخلُوا الْبَ َ َّ ِ ِ َّ ِ ِِ يل ل َُه ْم فَأَ�نَْزلْنَا ين � ,فَبَ َّد َل الذ َ ال ُْم ْحسن َ ين ظَلَ ُموا �قَْواًل غَ�يَْر الذي ق َ َعلَى الَّ ِذين ظَلَموا ِر ْج ًزا ِمن َّ ِ ِ س ُقو َن) -58 َ ُ َ الس َماء ب َما َكانُوا �يَْف ُ – 59البقرة (يا أَ�يُّها الَّ ِذين آَمنوا اَل �ت ُقولُوا ر ِ اعنَا َوقُولُوا انْظُْرنَا َ َُ َ َ َ َ ِ ِ ِ يم) -104البقرة. ين َع َذ ٌ َو ْ اب أَل ٌ اس َمعُوا َول ْل َكاف ِر َ )(6 (بااڵی حیكمه‌ت) و (حیكمه‌تی بااڵ) ! به‌ده‌ست خۆم نی ه و ناخم داوام لێده‌كات ك ه پێشه‌نگ و پێشه‌وا زه‌روره‌تێكی ئیسالمی و ئینسانیشه ،هه‌تا لێیه‌و ه فێربین و دهستمان بگرێت بۆ گه‌یشتن ب ه نهێنیه‌كان ،نهێنی بوون، نهێنی بۆچی و بۆكوێ و له‌كوێوه؟ .ئه‌رێ براینه، ئه‌م پێشه‌نگ ه هه‌م زه‌روره ,هه‌م كه‌م و روو له كه‌میه! ،ئه‌مه‌ش وایكردوو ه هه‌ندێك ل ه (چاولێكه‌ر) ی و هه‌نده‌كه‌یتر له(چاوه‌ڕوان)یدا بمێننه‌وه ،بۆ 11
یه‌كه‌میان :هه‌رچی به‌رده‌ست وچاوی كه‌تبێت دوایكه‌وتووه ،دووه‌میش :جارێ ل ه قه‌له‌ق و چاوه چاودایه ،ده‌شزانم كاری هه‌ردوو هه‌نده‌ك ه خاڵی نی ه له‌خاڵی خاس وخراو ،ئه‌ی چی بكه‌ین؟, روو ل ه كوێ بكه‌ین؟ ,شكاتی حاڵمان بۆ كێ به‌رزكه‌ینه‌وه؟. ئێم ه پێشه‌وایه‌كمان ده‌وێت (لێمان) نه‌بڕێت و(المان) لێبكاته‌و ه وبه (المانا) تێپه‌ڕنه‌كات و(المان) نه‌دات ل ه جاده‌ی وه‌حیی ،به‌ڵكو بتوانێت بمانگه‌یه‌نێت ه ژێرباڵی(بااڵی حیكمه‌ت) و(حیكمه‌تی بااڵ)! ،حیكمه‌تی بااڵش الی خواپه‌رستان هیچ نی ه جگ ه خواپه‌رستیی راسته‌قینه‌و (ئاودان) و (ئاوه‌دان)كردنه‌وه‌ی زه‌وی خوای گه‌وره. دوای ئهوهی پێشه‌نگ وپێشه‌وایانی (به‌یان) و (مه‌یان)(،به‌یان)ی شه‌ریعه‌ت و (مه‌یدان)ی كار به شه‌ریعه‌ت (كه‌م) یان (كه‌مئه‌ندام)ن!! ،بۆ قوتاربوون باشترین رێگاو كورتترین كاروان ,ناسینی ناو ه پیرۆزه‌كانی خوای گه‌وره‌ی ه تا ل ه واقیع و واڵتی دابه‌زاندنی حیكمه‌تی به‌رزو بااڵدا نیشته‌جێبین، راشكاوانه‌تر ناوه‌كانی خوای به‌رزوبااڵ رێگای ه بۆ ناوه‌رۆكی حیكمه‌ت و حیكمه‌تی بااڵ و ناسینی به‌هر ه وبارانی به‌رباڵوی .ئه‌ویش ب ه داوه‌زاندنی سێكوچكه‌ی: -1پاڕانه‌وه ل ه خوای گه‌وره. -2ته‌ره‌فی خوای گه‌ور ه هه‌میش ه ب ه خاوه‌ن منه‌ت بزانین. -3مه‌شق و راهێنانی رۆحی و فیكری و ده‌روونی ،ئه‌ویش به‌ته‌وفیقی خوای گه‌وره. یانی هه‌رسێكیان پێكه‌و ه بكه‌ین ه ئامرازو ئاوازی رۆژانه‌مان هه‌تا خوای گه‌ور ه تۆزێك ل ه (الحكیم)ی خۆی حیكمه‌تمان بداتێ ،هه‌ندێك له(العلیم)ی خۆی عیلمان پێ ببه‌خشێت ،مشتێك ل ه (القادر)یی خۆی هێزمان بۆ بنێرێت ،ل ه (الرحمن) ی خۆی ره‌حممان پێبكات و ره‌حمدارمانكات ،ل ه ناوی(السالم) ئه‌مانمان قبوڵكات و بمانسوڵحێنی هه‌تا بیبین ه ئه‌مان و زه‌مان بۆیه‌كتر ،له ناوی(المتكبر) غیره‌تمان بداتێ هه‌تا مل به‌رز و رۆح گه‌وره‌بین ل ه ئاست تاوان و تاوانباراندا ،ب ه 12
(المهیمن) خۆشه‌مانكات ك ه ئاگامان ل ه خۆمان بێت و چاودێریی خۆمانبین و نه‌كه‌وین ه ته‌ڵه‌ی رۆژگاره‌وه. خوای به‌رزو به‌ڕێز ناوێكی نی ه ئێم ه نه‌توانین لێی به‌هره‌مه‌ندببین ،حیكمه‌تی بااڵش الی ئێم ه گه‌یشتن ه ب ه بااڵترین حه‌كیم و ده‌سه‌اڵتی بێ سنور ك ه ته‌نها خوای گه‌وره‌یه ،ئیتر خه‌می چی؟ ,گومان له‌چی؟ ,دڵه‌ڕاوكێ بۆ؟!،دوژمنه‌كانی حیكمه‌تی بااڵ, ك ه گومان و گومانكارانن ,ناتوانن لێمان بشێونن، ئه‌گه‌ر دووچاری بێكه‌سیش هاتین و قڕوقاتی پێشه‌نگه‌كان بوو ،ئه‌و ه چار ه و ئه‌و ه رێگه‌چاره ،با داوا له‌خوا بكه‌ین و چاومان له‌سه‌رناوو سیفه‌ت ه جوانه‌كانی بێت و چاو له‌خوای خۆمان بكه‌ین!،ك ه ده‌كات ه ئهوهی تیمارو ته‌ییارێك نی ه بۆمان بلوێ هانای بۆ به‌رین مه‌گه‌ر چاووچاوگه‌كانی وه‌حیی كه له‌وێوه مورادمان حاسڵ ده‌بێت. هه‌رئه‌مه‌ش شایسته‌ی ه ناوی حیكمه‌تی بااڵ بێت و ل ه پێناویدا خۆمان بژێنین و بمرێنین .خوای ه هه‌ر تۆ په‌نای! .خوای په‌روه‌ردگار بۆ مه‌شقی رۆح و ده‌روون و ده‌ری هه‌موومان ده‌فه‌رموێت: َصلَ ْحنَا لَهُ َزْو َجهُ إِ�نَُّه ْم َكانُوا استَ َج�بْنَا لَهُ َوَو َه�بْنَا لَهُ يَ ْحيَى َوأ ْ (فَ ْ ِ ِِ ِ ين) سا ِرعُو َن في الْ َخ�يَْرات َويَ ْدعُو�نَنَا َرغَبًا َوَرَهبًا َوَكانُوا لَنَا َخاشع َ يُ َ -90االنبیا‌ء .ئه‌مه‌شیان بۆ منه‌تباریمان ه له‌الیه‌ن َت ل َُه ْم ُر ُسلُ ُه ْم خوای گه‌وره‌و ه ك ه ده‌فه‌رموێت( :قَال ْ ِ شر ِم�ثلُ ُكم ول ِ شاءُ م ْن َك َّن اللَّهَ يَ ُم ُّن َعلَى َم ْن يَ َ إِ ْن نَ ْح ُن إِاَّل بَ َ ٌ ْ ْ َ ِ ِ اد ِه وما َكا َن لَنَا أَ ْن نَأْتِي ُكم بِس ْلطَ ٍ ان إِاَّل بِِإ ْذ ِن اللَّ ِه َو َعلَى اللَّ ِه عبَ َ َ َ ْ ُ �فَلْيَ�تََوَّك ِل ال ُْم ْؤِمنُو َن) -11ابراهيم ..كۆتا وته‌ی پیرۆز فه‌رمووده‌ی پیغه‌مبه‌ری پێشه‌وای ه -سه‌اڵت وسه‌المی له‌سه‌ربێت -بۆ دوعاكردن و پاڕانه‌وه‌ی ه وه‌كو ده‌فه‌رموێت( :اللهم ارزقنی علما نافعاً....!!.).. ئه‌م كورت ه قسه‌مان با پێوه‌ر بێت بۆ رێگای دوورو درێژمان و به‌ڵكو وون نه‌بین. )(7 ل ه قۆناغی (إن شاء الله) بۆ قۆناغی (ماشا‌ء الله)!!.. ئه‌م ناونیشانه‌ی سه‌ره‌وه‌م بۆ بزه‌و خه‌ند ه نیه ،به‌ڵكو بۆ پێداگه‌ڕانه‌وه‌ی ژیانی خۆم و خه‌ڵكانێكیتری (هاودین) و(هاودید)و(هاوقۆناغ) ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ی كاری ئیسالمه‌تیمن ،هه‌ندێك (هاوته‌مه‌ن) و زۆریشیان له‌سه‌روی خۆمه‌وه‌ن ،و ه بۆ پێداچوونه‌وه‌ی تۆمارو ئه‌رشیفی (ده‌نگ) و(ده‌نگۆ) و (باس) و)بابه‌ت) و (كار)و(كاریگه‌ر)ی قۆناغی رابوردوومانه ،كه‌چۆن له‌داماوی خۆمان و داگیربوونمان ب ه شوومی ده‌سته‌وسانی یان خود ده‌سته‌وسانكردن ،ته‌مه‌ڵی یان خۆته‌مه‌ڵكردن بچوك بووبینه‌وه!. ئهوهی پێغه‌مبه‌ری پێشه‌وا-سه‌اڵت و سه‌المی له‌سه‌ر بێت -به(العجز) و(الكسل) ناوی بردووه‌و هانای بۆ خوای گه‌ور ه بردوو ه له‌و دوو په‌تاو به‌اڵی ه بیپارێزێت،هه‌ردووكیان پێكه‌و ه پێش ئهوهی جه‌ست ه بیمارو بێكاركه‌ن ،ده‌كرێت عه‌قڵ راوه‌ستێنن و له جوڵه‌ی بخه‌ن !. ده‌زانم ناگات ه پله‌ی شێتی بهاڵم ك ه عه‌قڵ نه‌یتوانی ل ه ئاستی رۆژگار تواناكانی خۆی رۆكات و له‌شه‌وگاری جاهیلیه‌تی هاوچه‌رخ عوروج بكات و هه‌ڵبێت ل ه بارگاوی بوون!.كام ه وچۆن بارگاوی بوونێك؟ ،بارگاوی بوون ب ه هه‌ژمونی ده‌سه‌اڵتی راگه‌یاندن و ده‌سه‌اڵتی سیاسی و ده‌سه‌اڵتی سه‌رمای ه و ده‌سه‌اڵتی بنه‌ماڵه‌و خێڵ و حیزب و ده‌سه‌اڵتی بیرو بۆن ه باوه‌كان و دوابڕاوه‌كان! ،هه‌موشی ل ه له‌حزه‌ی وه‌النانی حوكمی شه‌ریعه‌ت و اللوت بوون ل ه حاكمێتی عه‌قیده‌و كۆیله‌كردنی عه‌قڵدایه! ،بهاڵم ب ه كه‌ژاوه‌ی پینه‌وپه‌ڕۆ یان خۆگێلكردن له‌گفتوگۆی جددی و زۆركاتیش به(حیكمه‌تاوی)كردنی هه‌ڵوێست ه په‌ڕۆیی و گێلۆكه‌ییه‌كان كه‌ڕوو ده‌دات ،یانی گه‌یشتن ب ه سنوری (سیالوی) كردن یان (شووم) كردنی كۆمه‌ڵێك نمونه‌و نمایشی (ئیسالم)یانه!!. ئه‌گه‌رعه‌قڵ ئه‌م ه حاڵی بێت ،جه‌سته‌ش به‌سروشتی خۆی ژێرباری عه‌قڵه‌و به‌خاوی ئه‌و خاوه‌و به‌خێرایی ئه‌و خێرایه ،ئه‌گه‌ر ئه‌م ه كاراو كاریگه‌ربوو ئیتر خۆزگه‌ت ب ه شێتی! ،چونك ه شێتی دوور ه ل ه ته‌كلیفی شه‌رع و له‌مه‌حكه‌مه‌ی خاوه‌نی شه‌رع ،جارانی كارو كرێكاریي ئیسالمی دۆخێك ههبوو هێشتا هه‌رماو ه كه‌هه‌موو شتێك ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ده‌سپێردرا به‌بڕیاری سه‌رپێی و به‌حوكمی زه‌مانه‌و به‌داهاتووی نادیار ،بۆ ئاودانی دڵی گوێگر ه (نازداره‌كان)ی وه‌كو ئێمه‌و مانانیش وشه‌ی(إن شاء الله) به‌س بوو ،دوایش به‌رهه‌مێكی زۆر كه‌م و خه‌رجییه‌كی زۆر له(كات) و (كار)و (كارته) جۆراو جۆره‌كان ده‌چوو ه فایل ه تۆزاویه وونبوه‌كانه‌وه ،هه‌تا وایلێهاتبوو ماوه‌یه‌ك كه‌سێك(إن شاء الله)ی بكردایه ،ده‌یانپرسی(إن شاء الله)ی ئیسالمی یان نا ئیسالمی؟. ووته‌ی (إن شاء الله) و بڕوا بون پێی به‌شێك ه ل ه ته‌وحیدو باوه‌ڕ ب ه قه‌ده‌ری خوایی،بهاڵم ئیتر كاتی ئه‌و ه هاتوو ه بڕۆین و بگه‌ین ب ه قۆناغی (ماشا‌ء الله)! ،یانی: عه‌قڵی ئیجتیهادی و سه‌ربه‌خۆ بخه‌ین ه كارو ی له‌و ده‌سته‌وسانی و ته‌وه‌زه‌لی و ده‌ستبه‌سه‌ر رزگاری بكه‌ین و ئه‌و فه‌رمانڕه‌وایی و ده‌سه‌اڵته‌ی كه‌ل ه ئاسۆكانی (ئایات) و(ئه‌نفس) و(ئافاق) پێیدراو ه و له‌سنوری تواناو پێویستیه‌كانی مرۆڤدا ئاو بووه‌ستێت ئه‌و نه‌وه‌ستێت و له‌گه‌ڵیدا كاری (سه‌رپێی) و (سه‌ره‌ڕۆیی) و (سه‌رزاری) و (سه‌رله‌ده‌ری) ببێته به‌شێك له مێژوو!!. مێژووی ئه‌م جار ه له‌گه‌ڵ (إن شاء الله) دا هیچی له‌ڕابوردوو نه‌چێت و بزاڤێكی نوێ نوێ بده‌ین ه باوه‌ڕ ،باوه‌ڕێكی تازه‌تاز ه بكه‌ین به‌به‌ری بزاڤماندا ،هه‌تا هه‌موو رۆژێك ل ه گه‌ڵ هه‌موو نوێبوونه‌وه‌و داهێنانێكی موسڵمانانه‌دا بڵێن( :ماشا‌ء الله .....ماشا‌ء الله) !! .لهم ئایه‌تانه‌ی خوای پیرۆزو پایه‌داری بێ وێن ه سه‌رنج بده‌ن ك ه ده‌فه‌رموێت: (قُ ِم اللَّْي َل إِاَّل قَلِ اًيل) -2المزمل( ،قُ ْم فَأَنْ ِذ ْر) -2المدثر، َّ ِ َّاس س ُك ْم َوأ َْهلِي ُك ْم نَ ًارا َوقُ ُ (يَا أَ�يَُّها الذ َ ود َها الن ُ ين آ ََمنُوا قُوا أَ�نُْف َ ْحجارةُ َعلَ�يها م اَلئِ َكةٌ ِغ اَل ٌ ِ ِ صو َن اللَّهَ َما أ ََم َرُه ْم ظ ش َدا ٌد اَل �يَْع ُ َوال َ َ َْ َ شي ٍء إِنِّي فَ ِ و�ي ْفعلُو َن ما �ي ْؤمرو َن) -6التحريم( ،واَل �ت ُقول َّ ِ اع ٌل َ َ َ َ َ َ ُ َُ َن ل َ ْ ِ سى ك غَ ًدا * إِاَّل أَ ْن يَ َ اء اللَّهُ َواذْ ُك ْر َربَّ َ َذلِ َ ك إِ َذا نَس َ شَ يت َوقُ ْل َع َ ِ أِ ب ِم ْن َه َذا َر َش ًدا) 24-23الكهف( ،قُ ْل أَ ْن �يَْهديَ ِن َربِّي لَ�قَْر َ َه ِذ ِه سبِيلِي أَ ْدعُو إِلَى اللَّ ِه َعلَى ب ِ ص َيرٍة أَنَا َوَم ِن ا�تَّ�بََعنِي َو ُس ْب َحا َن َ َ ِ ِ ِ ِ ين) - 108يوسف. اللَّه َوَما أَنَا م َن ال ُْم ْشرك َ 13
)(8 (قۆناغپەروەری) و (قۆناغپەڕاندن)!!... چی بكەم؟! ،بەحەزو حەواڵەی من نیە، هەرچەندە پەلەو پڕۆزاندن یان هەڵەشەیی و هەڵپروكاندن هەندێك كات دیكۆری كارەكانمان جوان بكات و دڵمان خۆش بێت كەبە شتێك و شوێنێك گەیشتووین ،بەاڵم ئەوە جگە لەسیحری دیكۆر كەچاومانی شێواندووەو دوایش بووەتە بڕوایەكی بناغە فشۆڵ هیچیتر نیە!،ئەم سیحرەش تاك وكۆمەڵ لەئاستیدا هەمان بەختیان هەیە، ئەگەر ئامادەبووبن قابلیەتی شوێنەواری سیحری (فشۆاڵندن) تێیاندا دەركەوێت!. وەحیی لەدەقەكانی بەسەرنجدان زیاتر لە قۆناغێك و زنجیرەقۆناغی پەیام و پێگەیاندنی مرۆڤەكانی ناساندووە ،وەكو زنجیرەقۆناغی(ئیمان) و (كۆچكردن) و (جیهاد) و (دەوڵەت)دامەزراندن یان ریزە قۆناغی (ئیمان) و (پەرستن) و(ئاكار) و(بزاڤ) یان (ئیمان) و(تەقوا) یان (ئیمان) و(كردار) یان (ئیمان) و(ئیسالم) و(ئیحسان). ئەوانەش هەم وەكو ئوسوڵ وقەواعید، هەم وەكو جوزئییات ولقەكانی زۆر رەچاوی قۆناغبەندی تێداكراوەو البردنی عەرەقخۆری و ریباكاری و دابەزاندنی ئەركە سەرەكیە ئیسالمیەكان نمونەیەكی دیاری ئەو قۆناغكاری و قۆناغپەروەرییەن .قۆناغبەندی لەدینداركردنی خەڵكدا گرفتەكانی كەمنین ،لەوانە: ئەگەری مامەڵەی رەق وسندوقی لەگەڵ (زەین) و(زەمین) و(زەمینە)ی هەر قۆناغێكدا یانی غەیب بوونی مورونەت! یان حوزور بوونی زیادەڕۆیی و درێژكردنەوەی قۆناغەكان یان كورتكردنەوەیان. نەبوونی زەوابیت و ماریفە شەرعیەكان و نەشارەزایی بە مەودای واقیعەكان ،یان بێ ئاگایی لە تێهەڵكێش بووونی ئەو قۆناغانە لە هەندێك جاروباردا! ,واتە :جیاكردنەوەو دانانی 14
دیواری زەمانی ومەكانی لەنێوان ،بۆنمونە :ئیمان و ئیسالم یان ئیسالم و ئیحسان یان عەقڵ و رۆح یان دڵ و جەستە ,ئەمانە چەند هەڵەیەكی زەقن، لەكاتێكدا ئەو جیاكاریە بوارێكی تیۆری وزەینیەو بۆتێگەیاندنی مرۆڤەكانە ئەگینا هەموویان دەم و دەست و دڵی یەك جەستەی دین و دیندارین و تەنها لە پەردەالدانی نەزەری لەسەریان هەندێك پێش و پاش دەكەون!. بەاڵم قۆناغەكانی ئیمان و كۆچكردن و جیهاد و دەوڵەت دانان باشتر ئەو ناوبڕە زەمەكانیە(زەمان و مەكان)ی تێدا بەرچاوە, هەرچەندە راست ئەوەیە كە مەرج نیە لە هەموو كاتێك و كەرتێكی جوگرافیدا یەك بەدوای یەكدا ئەو چوار قۆناغە بێتەدی ,دەگونجێت و دوژمنیش نابێت بە سوننەتی خوایی لە گۆڕانكاریەكاندا ئەگەر كۆمەڵێكی موسڵمان قۆناغی كۆچكردنیان بەسەر نەهاتبێت و گەیشتبن بە قۆناغی جیهاد و پاشان دەوڵەتداری با لە شوێنێكی تەسك و تەنگاویشدا بوو بێت ,یان دوور نیە ئەو حاڵەتە ئاماژە پێكراوە دواتر لە شوێنێك رووبدات ,ئەگەر پێشتریش رووی نەدابێت ,ئەو حیساباتە فیكریە ستراتیجیە گەلێك پێی حەوجێن ,لەناو ئەو(كەڵە تەسەورە) ئیسالمیەدا بۆ چلۆن و چەندێتی بچڕان و گرێدانی قۆناغەكانی دابارینە مەیدان و مەیدان گرتن لە تاغوت و سەربازانی تاغوت ,كەدەڕوانینە ڕەوتی رووداوەكانی مێژوو ,بە تایبەتی مێژووی هاوچەرخ هیچ كۆمەڵگەیەكی موسڵمان نیە دەستەو تاقمێكیان ناچاری كۆچ و بێ دەرەتانی نەبووبن و بە دینەكەیانەوە واڵتەكەیان بە جێ نەهێشتبێت! ,هەروەكو كۆچكردن و حیكمەتە زۆرەكانی بوو بێتە بەشێك لە جەستەی ئوممەتی ئیسالم و مێژوی داهێنان و داكوتانی حەزارەتە عەقایدیەكەی! .ئەو گرنگیەش تەنها تاپۆی كۆچ نیە ,جیهاد و دەوڵەتیش هەمان گەورەیی یان زۆرتریان هەیە ,ئیمان و شادەمارە ئیمانیەكانیش هیچ لة جيهاد و كۆچ پێی ناگەن ,لەبەر ئەوەی هەموو قۆناغەكان بەڵگەو بەڵگەنامه‌و دیارده‌ن ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لەسەر ئیمان و ئیمانداری. هیچ كاتێك توانای مرۆڤ ناگاتە ئەوەی دڵ و عەقڵ ،یان عەقڵ و دەروون ،یان دەروون و دڵ لەیەكتر دووربخاتەوە و دیوارێك بخاتە نێوانیان كە ئەگەر لەگەڵ عەقڵ دواندنی كرد هیچ شوێنەوارێكی نەبێت لەسەر دڵ یان دەروون. یان بە پێچەوانەوە ئەگەر چرپاندی بە گوێی دڵدا, عەقڵ هەستی پێ نەكات و لەگەڵیدا كەمێك جوڵەو جیوەی تێنەكەوێت. ئەوانەی ووتم ناوچەی تێگەیشتن و پاپەندیەكانی مرۆڤەكانەو زۆروكەم دەكات ،بەاڵم هەندێك كاتیش قەدەری خوا بەرنامەیەكیتری پێیەو زەرورە زوو لێی حاڵی ببین و بیناسین كاتێك روودەدات ،چونكە ئەو قەدەرە كە لەچوارچێوەی گۆڕانێكی تاك یان كۆمەڵگە دێتە خوارەوە قۆناغێك یان دوو قۆناغی دواتر پێش دەخات و دەبێتە قۆناغی كتوپڕو لەناكاوی چاوەڕووان نەكراو ،ئەنجا هەندێك كەس وكەسایەتی نەناسراویش قوت دەكاتەوە ،لەگەڵ هاتنی ئەم دۆخە نوێیەشدا دەبێت قبوڵ بكرێت و بەهانەی (قۆناغبەند)ی و هێشتا ماوێتی نەكرێتە لەمپەر بۆ دوژمنایەتیكردنی ،زۆرێك لە شۆڕشەكان ئەم پێوەرە دەیانگرێتەوە بە تایبەتی ئەمانەی واڵتانی عەرەبی. كەدەڵێم نەناسراو لەوانەیە هەڵەی من وتۆ بێت وهەڵسەنگاندن وبێژنگكاریمان بۆ مرۆڤەكان زیرەكانە نەبووبێت و نەخشەی رووانیمان ئەوانی نەبینیبێت! .بۆیە لەم كاتانەدا سروشتیبوون ئەوەیە دەستبەرداری قۆناغبەندیبین و لە گەڵ قۆناغی كت وپڕدا دەست پێبكەینەوە و گرێیدەین بە رابووردووە ،ئەوەش راستە ئەگەر بوترێت ئەوە لە چاوی ئێمەدا ئەو قۆناغە نوێیە كت وپڕەو نەمانتوانیوە پێشوەخت پێشوازی لێبكەین ،ئەگینا كاتی خۆیەتی و باجی دەیان ساڵەی رۆحی و جەستەیی و ماڵیمان لەسەریداوە!. ئەوەندە ماوەبڵێم هەندێك كات ولەهەندێك شوێن بۆ هەندێك كەس و كۆمەڵ قۆناغبەردان ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وپەڕەندانی قۆناغێك تەواوی قۆناغبەندی و رەچاوكردنی و قۆناغكاریە! یان قۆناغبەندی ئەوەیە زۆر سور نەبیت لەسەر قۆناغی رابوردوو كە دەزانیت بووەتە بەشێك لە رابوردوو كۆتایی هاتووە! ،لەمەیان گرنگتر پارێزگاریە لە فیكری قۆناغبەندی بە شێوە مرۆڤایەتیەكەی كە زۆرینەی ژیان هەروابووەو قۆناغ پەڕاندنەكەش حاڵەتی كەم و دەگمەن وقەدەری تایبەتی خوای گەورەیە و مرۆڤ بە پێوەری شەریعەت و ئەزمونی قوڵیان دەتوانن لێی سوودمەند ببن و لە كیسی نەدەن .قوڵ لەم ئایەتانە بڕوانن و بزانن چۆن خوای گەورە سەرنجمان بۆ الی قۆناغپەروەری رادەكیچشێت: ِ ِ َّ ِ يل اللَّهِ َّ اه ُدوا في َسبِ ِ اج ُروا َو َج َ ين َه َ ين آ ََمنُوا َوالذ َ (إِ َّن الذ َ ك �يرجو َن رحمةَ اللَّ ِه واللَّه غَ ُف ِ ِ يم) -218البقرة َ ُ ٌ ور َرح ٌ أُولَئ َ َْ ُ َ ْ َ ُوت َملِ ًكا قَالُوا (وقَ َ ال ل َُه ْم نَبِ�يُُّه ْم إِ َّن اللَّهَ قَ ْد �بََع َ ث لَ ُك ْم طَال َ َ ِ ِ ِ ت َم �يُْؤ َ أَنَّى يَ ُكو ُن لَهُ ال ُْمل ُ ْك َعلَ�يْنَا َونَ ْح ُن أ َ َح ُّق بال ُْملْك م ْنهُ َول ْ َس َعةً ِمن الْم ِ ادهُ بَ ْسطَةً فِي ال قَ َ اصطََفاهُ َعلَْي ُك ْم َوَز َ ال إِ َّن اللَّهَ ْ َ َ ِ ِ ال ِْعل ِْم وال ِ ِ َّ َّ ِ يم) ْج ْسم َواللهُ �يُْؤتي ُم ْل َكهُ َم ْن يَ َ شاءُ َواللهُ َواس ٌع َعل ٌ َ ِ الصالِح ِ ِ َّ ِ َّ ات َوأَقَ ُاموا وا ل م ع و وا ن َم آ ين ذ ل ا ن إ ( البقرة. -247 َ َُ َ َ ُ َّ َ الص اَل َة َوَآ�تَُوا َّ ف َعلَْي ِه ْم َواَل َج ُرُه ْم ِع ْن َد َربِّ ِه ْم َواَل َخ ْو ٌ َّ الزَكا َة ل َُه ْم أ ْ ُه ْم يَ ْح َزنُو َن) - 277البقرة. )(9 (گرفته‌كانی ناوخۆ) یان (ناوخۆی گرفته‌كان)..؟! بیركرنه‌و ه ته‌نها له‌پێناو ژماردنی گرفته‌كاندا له‌وانه‌ی ه زۆر كه‌س و كۆی مرۆڤه‌كان لێیان بووه‌شێته‌و ه و ل ه ئاماركردنیاندا سه‌ركه‌وتووبن و ماتماتیكیان ه هه‌ڵ ه نه‌كه‌ن كه‌گرفته‌كان كامانه‌یه؟، له‌وانه‌ی ه منیش -وه‌كو كه‌سانیتر -تۆزێك رووی ئه‌وه‌م هه‌بێت وه‌كو تاكێكی گوێگر ل ه خه‌ڵكی چاوساغه‌و ه فێری ئه‌و ه بووبم ك ه ل ه ژماردنی گرێ و گرێسازه‌كاندا بتوانم یه‌ك و دووی گرفت ه ناوخۆییه‌كان بكه‌م. ناوخۆش مه‌به‌ستم ناوخۆو چوارچێوه‌ی كاروكاراكته‌ر ه ئیسالمییه‌كان ه ب ه تایبه‌ت، ناوخۆیه‌كیترمان هه‌ی ه كه‌ئه‌ویش ناوخۆی 15
كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان ه به‌گشتی ،جا لێره‌دا رێگه‌م بده‌ن له‌ناوخۆ تایبه‌ته‌كه‌و ه ئهوهی بووه‌ت ه گرفت یان به‌شێك له‌گرفت بۆ خاوكردنه‌وه‌ی واقیعی به‌ره‌و پێش چوونی ماریف ه و ماركه‌ی حه‌قیقی دینداری و پرۆژه‌ی ستراتیژی چاره‌نوسسازیی كه‌جێگه‌ی هه‌موو كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانی تێدا بێته‌و ه یاد بكه‌م ،گرفته‌كانیش فیكری نوخبه‌كانن, نوخبه‌ی (ئیخوانی ،جیهادی ،سه‌له‌فی .سۆفی، سه‌ربه‌خۆ ،حیزبی ،ناحیزبی ،نوریی ،ئه‌وانیترن(. مه‌به‌ستم لێره‌دا هه‌ر یه‌كێك له‌و نوخبانه سوچێكیان گرتووه‌و سوچه‌كانیتری دینداریان مۆڵه‌تداوه! ،هه‌ر ئه‌وه‌ش نیه ،به‌ڵكو ئاماده‌ش نین هه‌موویان كۆببنه‌و ه له‌سه‌ر بنچینه‌ی هه‌ماهه‌‌نگی وهاوكاری و پسپۆڕی هه‌ریه‌كه‌و له‌سوچی خۆیه‌و ه فه‌رشه‌ك ه به‌رزكاته‌وه ،ئه‌وانه‌ی ناوم بردن ته‌نها ژماردنی سه‌رچاوه‌ی گرفته‌كانی ناوخۆی ئیسالمیه‌كانه ،بهاڵم ئه‌م ه جگ ه منیش خه‌ڵكیتر ده‌توانێت ئه‌و ه بكات و من لێره‌دا شتێكی تازه‌م نه‌كرد و هیچ داهێنانێكم نه‌كرد!. كه‌وابێت داهێنان وده‌رهێنانی نوێكاری ئهوهی ه ك ه ل ه (ناوخۆی) هه‌ر یه‌كێك له‌و گرفتان ه حاڵی ببم وبتوانم ب ه ئاسانی گوێگران و خوێنه‌ران تێگه‌یه‌نم كه‌كامه‌ی ه شوێن و شوێنه‌واری مه‌ترسیداری هه‌ر یه‌كێكیان؟ ،ل ه كوێو ه هه‌تا كوێیه؟ ،بێ زیاده‌ڕۆیی و كورتڕه‌وی ،ك ه ده‌ماوێت راوی هه‌ڵ ه وهه‌ڵه‌داوان بكه‌ین و بیانخه‌ین ه سه‌ر جاده‌ی سه‌ره‌كی ،ده‌بێت ب ه هه‌مان دڵسۆزی چاكه‌و چاكه‌كاران رێك ئاماژ ه پێبكه‌ین ،بهاڵم ئێستا نا ..ل ه شوێنی خۆیدا. گرفتی به‌رباڵو ئهوهی ه حه‌شارگه‌ی گرفته‌كانمان پێ ئاشكرا ناكرێت و لێمان نایه‌ت راڤه‌ی بكه‌ین و بیتوێژینه‌وه ،ته‌نها ژماردن و ریزكردنیان -ب ه بێ ره‌چاوكردنی پله‌په‌ندییان- بووه‌ت ه ره‌گه‌زی رۆناكبیریمان ،ئێم ه لێره‌دا پێكراوین و په‌كمان كه‌وتوو ه و پێویستمان به‌وه‌ی ه له(عه‌قڵی ژمێریار)ی بڕۆین بۆ (عه‌قڵی راڤه‌كاری) و ه ل ه عه‌قڵی (ڕوخسارخوێندنه‌وه) بچین بۆ عه‌قڵی (ناواخن خوێندنه‌وه)!. 16
ئه‌وه‌نده‌ی بیروهۆشم بڕبكات وای ده‌بینم گرفت ل ه هه‌موو كه‌س و كۆمه‌ڵه‌كاندایه ،چاكه‌ش ل ه هه‌موویاندایه ،بهاڵم بۆ ناسینی چاكه‌كان و ناسینه‌وه‌ی كێشه‌و گرفته‌كان پێویستمان ب ه ناسینی (ناسنامه)و(سنوره‌كان) و(هۆكاره‌كان) و (ڕێگاچاره)كانی ههریهك له‌و گرفتان ه هه‌یه، بهاڵم عه‌قڵێك ئه‌مانه‌ی پێ ده‌كرێت ك ه ناوخۆو ناوجه‌رگه‌ی گرفته‌كان تانوپۆ بكات و ناوی گه‌ور ه و نازناوی داهۆڵیی فریوی نه‌دات! .هه‌تا بگه‌ین به‌و ئاست وڕاسته‌ی پێش ئهوهی خه‌می ژماردنی (گرفته‌كانی ناوخۆ) بخۆین ،خه‌م و مه‌راقی ئه‌و ه بخۆین كه له(ناوخۆی گرفته‌كان)دا ب ه قوڵی رێپێوان بكه‌ین و هیچ تاسه‌یه‌كی فیكری و كۆمه‌اڵیه‌تی وسیاسی نه‌ماوه‌ستێنێت!! .خوای جیهانیان ده‌فه‌رموێت: الحس ِ ِ ِ ِ َّ ان َوإِيتَ ِاء ِذي الْ ُق ْربَى (إ َّن اللهَ يَأ ُْم ُر بال َْع ْدل َو إِْ ْ َ ش ِاء َوال ُْم ْن َك ِر َوالْ�بَغْ ِي يَ ِعظُ ُك ْم ل ََعلَّ ُك ْم تَ َذ َّك ُرو َن) َو�يَ�نَْهى َع ِن الْ َف ْح َ ِِ ِ ِ ِ اجتَبَا ُك ْم (و َجاه ُدوا في اللَّه َح َّق ِج َهاده ُه َو ْ -90النحل َ , ِ ِ َّ ِ ِ ِ ِ يم ُه َو َوَما َج َع َل َعلَْي ُك ْم في الدِّي ِن م ْن َح َر ٍج ملةَ أَبي ُك ْم إ�بَْراه َ ِِ ول َش ِهي ًدا الر ُس ُ ين ِم ْن �قَْب ُل َوفِي َه َذا لِيَ ُكو َن َّ َس َّما ُك ُم ال ُْم ْسلم َ َعلَي ُكم وتَ ُكونُوا ُشه َداء َعلَى الن ِ ِ الص اَل َة َوَآتُوا َّ الزَكا َة يموا َّ َّاس فَأَق ُ ْ َْ َ َ ِ ِ وا ْعتَ ِ ِ ِ ِ َّ ص ُموا بالله ُه َو َم ْواَل ُك ْم فَن ْع َم ال َْم ْولَى َون ْع َم النَّص ُير)-78 . َ الحج. )(10 (گشت گرفته‌كان) یان (گرفته گشتیه‌كان)..؟؟ كه‌سێك نیه‌گیرۆده‌ی گرفتێك نه‌بێت ،مرۆڤێك نابینیت ژانێكی ده‌روونی یان داخێكی ژیانیی نه‌بێت ،هه‌ی ه كه‌م وهه‌ی ه زۆر ،مه‌گه‌ر ده‌گمه‌ن بێ پشك بێت ل ه ئاهوو ئۆفی رۆژگار! ,ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت سه‌رژمێریان بۆ بكه‌ین مه‌گه‌ر خوای گه‌وره‌و تاقانه ,ئه‌گینا زاتێك نی ه بتوانێت ژماره‌كه‌یمان پێبڵێت ،كه‌وا بێت با باس ل ه به‌رپرسیارێتی بكه‌ین كه‌كه‌سی لێده‌رناچیت و ده‌بێت هه‌موومان پێكه‌وه‌و هه‌ریه‌كه‌و سوچێكی بگرێت و بیربكاته‌و ه و قوڵ بێته‌و ه ل ه پرۆژ ه پێشنیاری چاره‌نوسسازان ه هه‌تا هه‌موو گیرۆده‌بووه‌كان پشكێكیان به‌ركه‌وێت له‌ده‌رمانی ده‌ردی سه‌ریه‌كان!. ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
سنوری به‌رپرسبوونیش له‌دیواری دراوسێ و سه‌ركۆاڵنی ماڵه‌كانه‌و ه ده‌ست پێده‌كات و له‌لوتكه‌ی هه‌ره‌می ده‌وڵه‌تداریدا ستار ده‌گرێت!، بۆ تێگه‌یشتن له‌گشت گرفته‌كان و چاره‌ی راسته‌قین ه بۆیان پێویستمان ب ه نوخبه‌یه‌كی نوێ و ناخێكی نوێ و نیازێكی نوێ و ناوچه‌یه‌كی نوێ هه‌ی ه بۆ نمایشێكی نوێ ل ه فیكرو عه‌قیده‌خوازیدا ! ،كێ له‌خۆی راده‌بینێت ئه‌گه‌ر كه‌مترین باریشی پێهه‌ڵگیرێت و بوچككترین كاری پێبكرێت ،تكای ه با ده‌ستێك بدات ه كۆڵی براكه‌ی حه‌تمه‌ن بارسوكی ده‌بێت بۆ براكه‌ی و بۆ خۆیشی سه‌ربه‌رزی و بۆ كۆی ئوممه‌تی موسڵمانیش سه‌ربڵندیه. له‌گه‌ڵ عینوانی یه‌كه‌م(گشت گرفته‌كان) گرێ و گێره‌م زۆره ،بهاڵم زۆر كه‌متر ه له‌چاو ئه‌و خه‌م و خه‌مشێالنه‌ی هه‌م ه له‌گه‌ڵ عینوانی دووه‌م (گرفت ه گشتیه‌كان)! ،ده‌زانم زمانتان ناوه‌ستێت و یه‌كسه‌ر پێم ده‌ڵێن :بۆ ،ئه‌م قسه‌ی ه چیه؟، منیش جارێ ته‌نها ئه‌م ه ده‌ڵێم :گشت گرفته‌كان هه‌موویان له‌سه‌ر ئاستی تاك یان خێزان روو ده‌ده‌ن ،هه‌ندێك تاك و خێزانیش بۆ كه‌مێك ماو ه چاوه‌ڕووان ده‌كه‌ن ،زۆربه‌ی كاتیش نایكه‌ن و بێ سێ و دوو سه‌ری رێ ده‌گرن و ب ه پاڵنه‌ری خۆپه‌رستیش بێت بارێكدار ده‌خه‌ن ه دااڵن و باراشێك گه‌نم ده‌به‌ن ه ئاش هه‌تا بژین و بمێننه‌وه!. ئه‌ی(گرفت ه گشتیه‌كان) ل ه كوێدا ل ه بیركراوه‌و به‌چیدا هه‌ڵواسراوه؟!. ژماردنی (گرفت ه گشتیه‌كان) قورس نیه، بهاڵم دڵی ده‌وێت دڵ! ،هێزوتینی ده‌وێت هێزوتین!،گه‌لكاری ده‌وێت گه‌لگاری! ،شان و پشتی قه‌به‌ی ده‌وێ شان و پشت! ،ئه‌و مرۆڤانه‌ش زۆر كه‌من!!. ئیلحاد) (نیو ه و )ئیلحاد) و(هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه)و(سته‌مكاری) و(دونیاپه‌رستی) رۆژئاوا و(عه‌وله‌مه)ی و(عه‌لمانیه‌ت) و(داگیركاری) و (نه‌ته‌وه‌په‌رستی) و(خێڵ په‌رستی) و (بنه‌ماڵه‌په‌رستی) و (بێگانه‌په‌رستی) و (كه‌رامه‌ت شكێنی) مرۆڤه‌كان و(ملهوڕی حیزب ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
و رژێمه‌كان) و (برسێتی) و (نه‌خوێنه‌واری) و (ئیعالمی وێرانكار) و ب ه (كااڵكردنی ئافره‌تان) و (سێكس په‌رستی) و هه‌موو به‌اڵكانی (چاولێكهری) كوێرانه‌و (هه‌ست به‌كه‌می و بچوكی و قه‌زه‌م) بوون له‌به‌رده‌م ناحه‌زانی دوورونزیكدا و له‌سێداره‌كانی ئامانج ه بڵنده‌كانی شه‌ریعه‌تی خودای گه‌ور ه ل ه زه‌ین و زه‌مینی مرۆڤه‌كاندا وه‌كو (گیان و ژیانپارێزی) و (ئاین و ئیمانپارێزی) و (ژیریپارێزی) و(سامانپارێزی) و (ڕه‌چه‌ڵه‌كپارێزی) وله‌ده‌ستدانی (سه‌ربه‌خۆیی) ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی و یاسایی و په‌روه‌رده‌یی و دروستبوونی نه‌وه‌یه‌ك ك ه وه‌كو ئه‌خته‌بووت له‌هه‌زارالو ه ده‌ستیان گیركردوو ه ل ه جه‌سته‌و جه‌وهه‌ری مرۆڤه‌كان و زۆریتر لهم گرفته‌گشتیانه. تكای ه وه‌رن با هه‌موومان پێكه‌و ه شتێك بكه‌ین بۆ نه‌وه‌كانی داهاتوو هه‌تا نه‌كه‌وینه‌به‌ر دوعای شه‌ڕی ئه‌وان و نه‌فره‌ت و نه‌گبه‌تی دونیاو دواڕۆژمان له‌الیه‌ن خودای تۆڵه‌سێنه‌وه، ده‌ی خوای ه كۆمانكه‌ره‌و ه و رێكمانخه‌و دوایش سه‌رمانخه ،ئه‌وه‌ش ئه‌مه‌ی ناوێ ب ه دڵ و ب ه ده‌م و به‌ده‌ستی ،خوای ه حه‌واڵه‌ی تۆ بێت خوای ه منیش جارێ ئه‌وه‌نده‌م پێده‌كرێت ئه‌م هاوار ه بكه‌م، یارمه‌تیم بد ه هیچ نه‌بێت له‌هاوار به‌رده‌وامبم!!. خوای گه‌روره ده‌فه‌رموێت: (وا ْعتَ ِ ِ ص ُموا بِ َح ْب ِل اللَّ ِه َج ِم ًيعا َواَل �تََف َّرقُوا َواذْ ُك ُروا ن ْع َمةَ َ ِ ِ َّ ِ َ َصبَ ْحتُ ْم بِنِ ْع َمتِ ِه أ ف م ك ب و ل ق � ن ي �ب ف ل أ ف اء د ع أ م ت ن ك ذ إ م ك َ ُ ْ ُ ُ َ َ اللَّه َعلَْي ْ ُ ْ ُ ْ ْ َ ً َ َْ َ ُ ْ ْ ك إِ ْخ َوانًا َوُك ْنتُ ْم َعلَى َش َفا ُح ْف َرٍة ِم َن النَّا ِر فَأَ�نَْق َذ ُك ْم ِم�نَْها َك َذلِ َ �يُ�بَيِّ ُن اللَّهُ لَ ُك ْم آَيَاتِِه ل ََعلَّ ُك ْم �تَْهتَ ُدو َن َ ,ولْتَ ُك ْن ِم ْن ُك ْم أ َُّمةٌ يَ ْدعُو َن إِلَى الْ َخي ِر ويأْمرو َن بِالْمعر ِ ك ُه ُم وف َو�يَ�نَْه ْو َن َع ِن ال ُْم ْن َك ِر َوأُولَئِ َ َ ُْ ْ ََ ُُ الْم ْفلِحو َن ,واَل تَ ُكونُوا َكالَّ ِ ين �تََف َّرقُوا َوا ْخ�تَلَ ُفوا ِم ْن �بَْع ِد َما ذ ُ ُ َ َ ك لَهم َع َذاب َع ِ ِ يم) 105-103آل ظ َئ ل ُو أ و ات ن �ي ْ�ب ل ا ٌ اء ُه ُم َ َِّ ُ َ َ ُ ْ ٌ َج َ عمران. ()1-11 (پێشه‌نگی فیكری) و (فیكری پێشه‌نگ) پرسیارم ل ه خۆمكرد نوخب ه یانی چی؟، نوخبه‌و پێشه‌نگه‌كانی فیكركێن؟،ئه‌ی فیكری 17
پێشه‌نگبوون چۆنه؟،ئه‌ی باش ه پێشه‌نگی فیكری ئیسالمی كامانه‌ن؟ .جیاوازیان له‌گه‌ڵ نوخبه‌ی فیكری عه‌لمانی هه‌یه؟ ،ئه‌گه‌ر هه‌ی ه بۆ نایخه‌یت ه روو؟ ،سه‌ر ه پرسیارو كلك ه پرسیاریتر زۆرن، جارێ ئه‌وه‌نده‌م پێچار ده‌كرێت. به‌خۆم ووت :نوخب ه یان پێشه‌نگ یان ده‌سته‌بژێر یان زمانحاڵ ،نمونهی (دیار)و (دیارده)ی به‌رزی هه‌موو تاقم و ده‌سته‌و حیزب و بزوتنه‌وه‌یه‌كه‌و له نێوكۆمه‌ڵگ ه ئاده‌میه‌كاندا ده‌رده‌كه‌ون ،به‌م باره‌ی تردا هیچ بزوتنه‌وه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌یی نی ه هه‌ندێك مرۆڤیان ب ه نوێنه‌رایه‌تی هه‌موویان نه‌بێت ه شاشه‌ی ره‌نگاوڕه‌نگ بۆ عه‌كسكردنه‌وه‌ی واقیعه‌كان ،جا واقیعی نه‌خۆشی و ناخۆشیه‌كان، یان واقیعی خۆشی و به‌خته‌وه‌ریه‌كان ،ته‌نها وه‌رگرتن و دانه‌وه‌ی وێنه‌كانیش نیه ،به‌ڵكو پاش وێنه‌گرتنیان ،لێخوێندن و زه‌مكردنیان ده‌بێت ه پیشه‌یه‌كی گرنگنتر بۆ پێشه‌نگه‌كان ب ه ئامانجی زیادكردن و مه‌قه‌سكاری و فڵچه‌كاری وێن ه گیراوه‌كان ،و ه بۆ كڕاندن و البردن یان سروشتی كردنه‌وه‌ی ره‌نگ و ده‌نگی رووداوه‌كان ،هه‌ندێك له‌و نوخبه‌ی ه ب ه راست و ساغیی ده‌یگوازنه‌وه، هه‌نده‌كه‌یتر به‌ساخته‌كراوی!. ساخته‌كردنیش نوخبه‌ی خۆی هه‌یه! ,له‌و ه روونتر ئهوهی ه كه‌ساخته‌كاری یان(فیكرساخته‌یی) ده‌خرێت ه سه‌ری سه‌ره‌وه‌ی ئه‌ركی پێشه‌نگه‌كان و وته‌بێژ ه كۆمه‌اڵیه‌تی و فه‌رهه‌نگی و سیاسی و كه‌لتوری و كای ه جۆراو جۆره‌كان ،التان عه‌جایه‌ب نه‌بێت ،چاووگوێ بگێڕن و ل ه ده‌زگا نوسراوو وتراوو بیسراوه‌كان وورد بنه‌و ه هه‌تا بۆتان روون بێته‌و ه هه‌تا كوێ ئه‌م قسه‌یه‌ی براتان راسته؟!. ڕقم له‌و قسه‌یه‌ش ده‌بێته‌و ه ك ه ده‌ڵێت نوخبه و زمانزان و ب ه (ده‌م و پله‌كان) ل ه جیاتی خه‌ڵك بیرده‌كه‌نه‌وه! ،چونك ه ئه‌م ه بۆنی ئهوهی لێدێت ك ه پێشه‌نگ ه فیكریه‌كان بۆیان دروست بێت توشی لوت به‌رزی ببن و ته‌نها عه‌قڵ الی خۆیان ب ه ره‌وا ببینن ،ئه‌وه‌ش ده‌خوازێت كه‌ئه‌وان شه‌رعیی 18
بێت بۆیان كه‌گیانی تاغوت بوون و فیرعه‌ونیه‌ت زیندوو راگرن و ب ه عه‌قڵی خۆیان عه‌قڵه‌كانیتر بكوژن! ،ئه‌وه‌ش هه‌ڵده‌گرێت ك ه ئیتر نمونه‌و نوخبه‌یتر ئه‌گه‌ری دروست بوونیان نی ه و هه‌بێت و نه‌بێت و هه‌ر ئه‌مانه‌ن كه‌هه‌ن!. گشت ئه‌م قسانه‌ش له‌به‌رژه‌وه‌ندی فیكری ساخته‌و فیكری فیرعه‌ونیه،هه‌ر یه‌كێك له‌و ئه‌نجامانه‌ش ئه‌ركی سه‌ره‌كی (مرۆڤ ه بیرمه‌نده‌كان) و(مرۆڤی فیكر پێشه‌نگه) ك ه سنورداری بكات و دوایش له‌گۆڕستان جێگه‌یه‌كی بۆ ته‌رخان بكات ،له‌وانه‌ی ه ئه‌و ئاكامانان ه مانای بێماناتری لێ هه‌ڵكه‌وێت ،خۆتان ب ه شوێنیدا بگه‌ڕێن و یارمه‌تیه‌كی منیش بده‌ن!. مێژووی مرۆڤه‌كان ئاوا بوو ه ك ه هه‌رده‌م نوخبه‌یه‌ك له‌و نوخبان ه رێگه‌یان ته‌خت و ساراكردوو ه هه‌تا جێگره‌وه‌یان بۆ دروست ببێت، كه‌وه‌كو خۆیان یان باشتر ل ه خۆیان بیربكه‌نه‌وه‌و ی دواتر، ببن ه چاوساغ و فیكرسازی نه‌وه‌كان نوخبه‌یه‌كیش بوو ه نه‌یویستوو ه هه‌تا خۆیان ل ه ژیانابن كه‌سیتر ئه‌لف و بێیه‌ك بدركێنێت ،مه‌گه‌ر وه‌كو ده‌روێش له‌ئاستیاندا سه‌ره‌له‌قه‌یان كردبێت!، ئه‌وه‌ش چه‌ند ئاكامێكی داوه به‌ده‌سته‌وه. یه‌كه‌م :خۆیان بوونه‌ته به‌شێك له مێژوو. دووه‌م :نه‌ك هاوبیریان بۆ دروست نه‌بوو،به‌ڵكو (دوژمن ه بیریان) بۆ هات ه مه‌یدان و ب ه رۆیشتنی رۆژگار رایان ماڵیون!. خوای گه‌وره‌ش فیرعه‌ونی كردووه‌ت ه نمونهی سته‌می فیكری وعه‌قڵكوژێك ك ه ی چه‌ند بار ه بێته‌و ه و ئه‌و ده‌گونجێت هاووێنه هه‌واڵه‌ی پێمان گه‌یاندوو ه ك ه فیرعه‌ونیه‌تی داگیركارو داپڵۆسێنه‌ری عه‌قڵمه‌نده‌كان قۆناغێك نی ه ل ه رابوردوو ،به‌ڵكو دیارده‌یه‌ك ه و هه‌میش ه ل ه دایك ده‌بێته‌وه‌و جه‌لدو جه‌لالده‌كانی ل ه جێوڕێی وه‌حیی وعه‌قڵ و ئه‌زمون و ویژدان و نه‌ریت بڕیاری ژیان و بێ ژیانی مرۆڤه‌كانیان ل ه ئه‌ستۆ گرتووه .خوای گه‌ور ه باس ل ه فیرعه‌ون ده‌كات و ده‌فه‌رموێت: ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ِ ارو َن * ين * َر ِّ (قَالُوا آ ََمنَّا بَِر ِّ ب ُم َ وسى َو َه ُ ب ال َْعالَم َ ال آ ََم ْنتُ ْم لَهُ �قَْب َل أَ ْن َآ َذ َن لَ ُك ْم إِنَّهُ لَ َكبِ ُيرُك ُم الَّ ِذي َعلَّ َم ُك ُم قَ َ ف �تعلَمو َن أَلُقَطِّع َّن أَي ِدي ُكم وأَرجلَ ُكم ِمن ِخ اَل ٍ ف ِّ َ ْ َ ْ َ ُْ ْ ْ س ْو َ َْ ُ الس ْح َر �فَلَ َ ِ ين) -49الشعراء ُصلِّ�بَنَّ ُك ْم أ ْ َوأَل َ َج َمع َ . ()2-12 (پێشه‌نگی فیكری) و (فیكری پێشه‌نگ)!. ده‌زانم راسته‌وخۆ پێم ده‌وترێت بێ قه‌ززا بێت كاكی نوسه‌ر هه‌ر وشكی ده‌كاته‌وه‌و هه‌ندێك ناواخنی عینوانه‌كه‌ی ته‌ڕو (لێوه‌خۆره) ناكات! ،جا بۆ ئهوهی بێ قه‌ززابم عه‌رزتان ده‌كه‌م ك ه نوخبه- (پێشه‌نگی فیكری) بریتین ل ه كه‌سه‌كان ،كه‌هه‌ڵگری (په‌یامێكی فیكری) و (فیكرێكی په‌یامدار)ن ،واته: فیكر ئامرازی په‌یوه‌ندیان ه ب ه مرۆڤه‌كانه‌وه، بهاڵم مه‌رج نی ه فیكرێكی ساده‌و ساوا یان ساویلكان ه بێت ،هه‌رچه‌ند ه له‌و ه راناكه‌م ك ه كراو ه و ده‌شكرێت ,روویداو ه و رووشده‌دات ك ه هه‌ندێك ساویلك ه و(ساواحاڵی) بخرێن ه ریزی فیكرمه‌ندان و سه‌ره‌ی كه‌س نه‌ده‌ن قسه‌یه‌ك بكات و ریكالمی شین و مۆریشی بۆ بكرێت!! ،واتا: نوخبه‌یی بوونی فیكری بۆ هه‌موو كه‌س به‌لێو ناخورێت و به‌گه‌رویدا ناڕوات ،بۆ هه‌ندێك كات و كه‌س وه‌كو پاروێكی وشك و قورس وای ه گه‌روش بیكیشێت گه‌د ه فڕێی ده‌دات! ،نه‌گونجاو ه هه‌ركه‌سێك نێتی هێنا ,بێعاره‌ق كردن بگات ه مه‌به‌ست و مه‌ودای داوا فیكریه‌كانی نوخبه، لێره‌دا مه‌شق و راهێنانی فیكری باشترین فێرگه‌ی ه و ژیرانه‌ترین خوێنكارییه. هه‌رئه‌و فیكرو فیكرخوازیه‌ش ،سه‌ره‌ڕای گرانیه‌كه‌ی په‌یامداره‌و ل ه بۆشدا مه‌ل ه ناكات و له‌سارادا سه‌یرو سه‌رنج نادات ،به‌ڵكو وه‌كو په‌یامی پێیه ،په‌یوه‌ست و پاپه‌ندیش ه ب ه په‌یامێكی تری بااڵو ه كه‌له‌وانه‌ی ه وه‌حی بێت الی موسڵمانێك و ه له‌وانه‌ش ه شتێكیتر بێت الی (ناموسڵمان) ێك ،گرنگ ئهوهی ه كه‌سیان بێ په‌یام نین بۆ گوێگرانیان و بێ په‌ناو مه‌رجعیش نین بۆ شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌یان .مه‌رجه‌ع و په‌یامه‌كانیان پاش لێ ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
حاڵی بوونیان باشترین پێوه‌ری ب ه پاك دانانی پاكه‌كان وب ه پیس حساوكردنی پیسه‌كانه. (پێشه‌وا)یه‌تی فیكری وخاوه‌ن (پیشه) فیكریه‌كان ئه‌وانه‌ن كه‌گۆمی وه‌ستاوو ئاوی مه‌نگی فیكری تاك و كۆمه‌ڵگ ه ده‌شڵه‌قێنن و ده‌یخه‌ن ه حاڵه‌تی (نه‌رم ه جوڵه) و دوایش(به‌رز ه ره‌وته) و پاشتر (شه‌پۆلی خێرا)و ئه‌نجا (الفاوی بااڵ) بۆ راماڵینی هه‌موو بۆن و بۆگه‌نیه‌كی به‌ناو فیكری و به‌ناو ئینسانی و هه‌تا به‌ناو ئیسالمیش!. ئه‌گه‌ر باش سه‌رنجتان ل ه ئه‌و دوو سێ قسه‌یه‌ی سه‌ره‌وه‌تان دابێت ته‌نها باسی كه‌سه‌كان نی ه واته :كه‌س ه ده‌سته‌بژێرو زمانحاڵی كۆمه‌ڵگه‌كان ،به‌ڵكو ب ه ئاشكرا باس ل ه (پلیكانه)و (په‌یڕه‌و)ی بزوتنه‌وه‌و (په‌ڕاو)ی كاری فیكرمه‌ند ه هه‌ڵكه‌ته‌كان ده‌كات ،ك ه ئه‌ویش هه‌نگاو به‌هه‌نگاو رۆیشتن و پله‌كاری و بازنه‌دان ه له‌گۆڕینی كه‌سه‌كان و جۆری كه‌سێتی فیكری و كردارییان، ده‌توانن ل ه زاراوه‌كانی (جوڵه) و(ڕه‌وت) و(شه‌پۆل) و(الفاو)ی هزریی رامێنن ك ه هه‌ر یه‌كه‌یان زه‌مان و زه‌مینه‌یه‌ك و زه‌ینێكی ده‌وێت ،لهم حه‌وشه‌یه‌شدا (فیكری نوخبه) و پێشڕه‌وه‌كان هه‌ندێك رووناك ده‌بێته‌وه! ،كه‌چییان ده‌وێت و به‌ته‌مای چین و هه‌ڵگری چی خه‌م و خه‌به‌رێكن بۆ ئومه‌ته‌كه‌یان؟. ده‌ی با هاوكاریان بین ب ه گوێگرتن بۆیان و پشتیوانی كردنیان هه‌تا بتوانین ژماره‌و جۆریان زۆركه‌ین و به‌ڵكو بتوانن ده‌رمانكه‌ن له‌و هه‌موو به‌اڵ فیكریانه‌ی ك ه ل ه دوورو نزیكه‌و ه هێرشیان بۆمان هێناوه..!. خوای گه‌وره‌ش فه‌رمانی فه‌رموو ه ب ه چاندن و چه‌سپاندنی پڕۆژه‌ی ستراتیژی ل ه بواره‌كانی (هاوكاری فیكری) و(فیكری هاوكاری): َّ ِ ين آ ََمنُوا اَل تُ ِحلُّوا َش َعائَِر اللَّ ِه َواَل َّ ْح َر َام الش ْه َر ال َ (يَا أَ�يَُّها الذ َ ِ ض اًل ْح َر َام �يَْب�تَغُو َن فَ ْ ين الْ�بَْي َ ت ال َ ي َواَل الْ َق اَلئ َد َواَل آ َِّم َ َواَل ال َْه ْد َ ادوا َواَل يَ ْج ِرَمنَّ ُك ْم َشنََآ ُن ِم ْن َربِّ ِه ْم َوِر ْ اصطَ ُ ض َوانًا َوإِ َذا َحلَلْتُ ْم فَ ْ ٍ ِِ ْح َر ِام أَ ْن �تَْعتَ ُدوا َو�تََع َاونُوا َعلَى �قَْوم أَ ْن َ ص ُّدوُك ْم َع ِن ال َْم ْسجد ال َ الثْ ِم والْع ْدو ِ ِ ان َوا�تَُّقوا اللَّهَ إِ َّن اللَّهَ الْب ِّر َوال�تَّْق َوى َواَل �تََع َاونُوا َعلَى إِْ َ ُ َ َش ِدي ُد ال ِْع َق ِ اب) -2المائدة. 19
()3-13 (پێشه‌نگی فیكری) و (فیكری پێشه‌نگ( نوخب ه هه‌میش ه وێڵ ه له‌دووی مرۆڤانێك گوێیان بۆبگرن و لێیان حاڵی ببن ،هه‌تا ئهوهی له‌دڵیاندا په‌نگی خواردووه‌ته‌و ه رێی خۆیان بگرنن ه به‌ر بۆ ناوو ناخیان ،خه‌ڵكانێكیتری بێ شوماریش عه‌وداڵی نوخبه‌یه‌كی (هزرساز) و (فیكر ماقوڵ) و (بیر رووناك) و(ڕه‌سه‌نخواز)ن تاكو له‌گه‌ڵیان بدوێن و چاویان روون بكه‌ن و چاویلكه‌ی فیكرییان فراوان و (فر ه بین) بگه‌ڕێت و (فێرگه‌یی)ان ه روانینیان هه‌بێت بۆ شته‌كان ،بۆ شوێنه‌كان ،بۆ شوێنه‌واره‌كان ،بۆ مرۆڤه‌كان ،بۆ ده‌وروبه‌ری مرۆڤه‌كان ،بۆ دره‌نگ و داهاتوویان، بۆ ئێستاو رابوردویان .بۆ خوای تاك و ته‌نها ،بۆ خوا خۆڵینه‌كان!. خه‌ڵك ه بێ شوماره‌ك ه سواڵی په‌یدابوونی پێشه‌نگ و دڵ و بیر روناكانێك ده‌كه‌ن ك ه روانگه‌مان پێبده‌ن بۆ ناسینی رۆژئاوا ب ه هه‌موو ره‌هه‌نده‌كانیه‌وه وه‌كو: ڕه‌هه‌ندی تین و ته‌ماحكاریان ب ه سامان و سه‌رمایه‌مان ،ره‌هه‌ندی ئیراده‌ی داگیركاریان بۆ زه‌ین و زه‌المی ئوممه‌تی ئیسالمیمان ،ره‌هه‌ندی گۆڕانی یاساو ده‌ستورمان ب ه شێوه‌یه‌ك بمگه‌یه‌نێت به‌كلكی ئه‌وان .به‌رپسیارێتیه‌ك ه زۆر گه‌وره‌یه ،ئه‌وه هێشتا سه‌ره‌تای رێگایه!. ئه‌ی پێشڕه‌وانی (هزر)و (هیوا): پێویستمان پێتانه ك ه ره‌‌هه‌نده‌كانیتری وه‌ك (چاندن)ی تاغوت و (ده‌زگای یاسای) تاغوتی و (سوپای) تاغوتی و (ڕاگه‌یاندن)ی تاغوتی و (ئابوری) تاغوتی و (ئاسایشی) تاغوتی و رێكخستنی (تاغوتئاوا) كه‌ی ناو جیهانی موسڵمانان تێبگه‌ین ك ه كێن؟ ،ل ه كوێن؟ ،هه‌تا كوێن؟ ،سه‌ربه‌كێن؟. ئامانجی تاغوتانی تاغوتسه‌راكه‌ی بنگوێ و بندارو دیواری جیهان ه موسڵمانه‌كه‌مان، ئامانجێكه‌و دووه‌مییش هه‌ریه‌كه‌مه‌و سێیه‌میش 20
هه‌ردووه‌مه ،ده‌یانه‌وێت ك ه جیهانه‌كه‌مان ببێت ه ناوچه‌یه‌ك جگ ه له‌په‌رستن وحاكمیه‌تی خوای گه‌ور ه و كه‌رامه‌تێك كه‌خۆی ره‌وای بینیو ه ب ه مرۆڤه‌كان ,هه‌موو شتێك ره‌واج و ره‌وایی پێبدرێت!. زمانحاڵێك و بیرپاك و بیرۆك ه قوڵێكمان پێویست ه كه‌پێناسه‌ی ئه‌و حه‌قیقه‌تان ه بكه‌ن كه له‌پشتی پێشكه‌وتنی (تام وچێژ) و(جه‌سته‌و جه‌مال) و (كۆشك و كه‌مالی) مادده‌یی رۆژئاواو ه وه‌ستاو ه و بێ ئهوهی په‌لكێشمان بكه‌ن بۆ ئیمان هێنان یان شێالندنی ئیمانمان ب ه ئیمانه‌كانی ئه‌وان! .هه‌تا بتوانین هاوسه‌نگی (هاورده‌و هه‌نارده) بپارێزین ،یانی: شتانێك هاورد ه بكرێت كه‌دوژمن نه‌بێت ب ه ئیمانمان ،ب ه مێژوومان ،ب ه واقیعمان ،ب ه كه‌لتوری گشتی و گه‌وره‌مان ،به عه‌قڵ و عه‌قڵساالریمان!. نوخبه‌ی ئێم ه ده‌بێت نوخبه‌ی په‌یامی ئیسالم بن و ل ه رو به‌ڕو بونه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ رۆژئاواو زلهێز ه (ئاینی) و (ئایینده‌یی) و (ئابوری)ه‌كان, شه‌رمه‌زاریه ,ئه‌گه‌ر شه‌رم بكه‌ن و بچوكی خۆیان عه‌رزبكه‌ن و شكۆی شه‌ریعه‌ت و شایسته‌یی عه‌قید ه بۆ هه‌موو مرۆڤه‌كان و توانای شه‌ریعه‌ت و عه‌قید ه بۆ وه‌اڵمی پرس و پرسیارگه‌لی مرۆڤایه‌تی له‌كه‌دار بكه‌ن ،هه‌ر ئه‌مه‌ش ه ك ه پێویست ه هه‌نارد ه بكرێت و ب ه نوسین و نوێكاری و نواڕینی تازه‌و نوێنه‌رایه‌تیه‌كی راست و راستگۆیان ه بدرێت پێیان و بخرێته به‌رچاوو به‌ر گوێیان. ده‌سته‌بژێرێك داوای ه كه‌چاویان له‌سه‌ر خۆمان بێت و له(ساویلكه‌یی) و(پاشكۆیی) و(الساییكردنه‌وه) و (حه‌په‌سان) و(ترسنۆكی) و(نه‌زانی) و(نه‌خوێنه‌واری) و(پارچ ه پارچه‌یی) و ئه‌و پۆخڵه‌وات ه ب ه ناو فیكریانه‌ی گه‌مارۆیان داوین رزگارمان بكه‌ن!. ئه‌و چه‌ند دێڕه‌ی سه‌ره‌و ه دروست ه بكرێت ه ناساندنێكی سه‌ره‌تایی بۆ فیكرو فیكرمه‌ندانی ئیسالمی و ئه‌رك ه بااڵكانیان و بنچینه‌ی په‌روه‌رد ه عه‌قڵیه‌كانیان و هه‌ندێك ئاماژه‌ی تری گرنگی ئه‌و ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بوار ه هه‌ستیاره‌ی ك ه قسه‌م زۆر ماو ه و هێشتا نه‌متوانیو ه دڵم بۆتان قڵپ بكه‌مه‌و ه و نهێنیه‌كانتان پێ بڵێم ،جارێ بۆ ئێستا هه‌ر ئه‌وه‌ند ه نوتق و مه‌نتقم فریام ده‌كه‌وێت. كه‌وا بێت نوخبه‌و پێشڕه‌وو -به‌وپێناسانه‌ی یادمانكرد -گوێگره‌كانیان به‌دووی یه‌كتردا ده‌گه‌ڕێن و هه‌ندێكیان یه‌كتریان حاسڵكردووه، زۆرێكیش یان یه‌كتریان جێهێشتووه‌و پاش و پێش كه‌وتوون و هاواریان به‌یه‌كتر ناگات ! ،یان هه‌ست ب ه بوونی یه‌كتر ناكه‌ن ،سه‌ره‌ڕای نزیكی جه‌سته‌ییان له‌یه‌كتر بوونه‌ته غه‌ریبه‌و نامۆی تاریكه شه‌و!. نوخبه‌ش به‌رپرسی یه‌كه‌م ه ك ه ناتوانن خۆیان بناسێنن یان ئهوهی ه ده‌مامك به‌كار دێنن و ناتوانن یان نایانه‌وێت پلێت و پێستی خۆیان ده‌رخه‌ن ،ئه‌مه‌ش یه‌كێك ه ل ه به‌اڵكانی دونیای فیكرو فیكرمه‌ندان !! .ئێم ه پێشه‌نگی ئاشكرامان ده‌وێت ،پرۆژه‌ی روونمان ده‌وێت ،په‌یامی قورئانی و فورقانی ئه‌و ه ئاراسته‌یانه! .خوای په‌روه‌ردگار ده‌فه‌رموێت: ول اللَّ ِه أُسوةٌ ح ِ (لََق ْد َكا َن لَ ُكم فِي ر ُس ِ سنَةٌ ل َم ْن َكا َن �يَْر ُجو اللَّهَ ْ َ َْ َ َ والْ�يوم آْال ِ ِ َّ ت َخ َر َوذَ َك َر اللهَ َكث ًيرا) -21األحزاب( ،قَ ْد َكانَ ْ َ َْ َ ِ ِ ِ ِ ِ َّ ِ ِ ِ ِ ين َم َعهُ إ ْذ قَالُوا ل َق ْومه ْم إنَّا لَ ُك ْم أ ْ يم َوالذ َ سنَةٌ في إ�بَْراه َ ُس َوةٌ َح َ �برآَء ِم ْن ُكم وِم َّما �ت ْعب ُدو َن ِمن ُد ِ ون اللَّ ِه َك َف ْرنَا بِ ُك ْم َوبَ َدا �بَ�يْ�نَنَا َُ ُ ْ َ َ ُ ْ ِ ِ ِ َّ ِ اَّ ضاءُ أَبَ ًدا َحتَّى �تُْؤمنُوا بالله َو ْح َدهُ إل �قَْو َل َو�بَ�يْنَ ُك ُم ال َْع َد َاوةُ َوالْ�بَغْ َ َك ِمن اللَّ ِه ِمن َشيءٍ ِ إِ�بر ِاه أِ ِ َك َوَما أ َْمل ُ َس�تَغْ ِف َر َّن ل َ يم لَبِيه أَل ْ كلَ َ َْ َ ْ ْ ِ ك ال َْمص ُير) -4الممتحنة. ك أَ�نَ�بْنَا َوإِل َْي َ ك �تََوَّكلْنَا َوإِل َْي َ َر�بَّنَا َعلَْي َ ()4-14 (پێشه‌نگی فیكری) و (فیكری پێشه‌نگ( پێشه‌نگ یان به‌هره‌مه‌ند ه بیرمه‌نده‌كان پێویست ه رووی ده‌م و ده‌نگیان ل ه هه‌موو یان ی ئه‌م ه وانیه! ،به‌ڵكو زۆرینه‌ی خه‌ڵك بێت ،كه‌چ ئه‌م ئاماده‌یی ه وه‌كو حاڵه‌ت زۆرتر ده‌بینرێت نه‌ك وه‌ك دیارده ،راست و دروست ئه‌وه‌یه ك ه داواو ده‌رمانه‌كانی بیرمه‌نده‌كان بۆ گێر ه و گلۆر بوونه‌و ه (هه‌مه‌كه‌سی)یه‌كان بێت ،بهاڵم ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هه‌لیان بۆ خۆیان فه‌راهه‌م نه‌كردووه یان نیازیان نه‌بوو ه (دواندن) و(نواندن)یان له‌گه‌ڵ حه‌شاماتی مرۆڤه‌كان به‌گشتی بێت و له‌وێو ه قسه‌ی عه‌قڵ و دڵی خۆیان بكه‌ن ،مه‌به‌ستم: له‌بنه‌ڕه‌تدا دۆزینه‌وه‌ی (ده‌رد)و نوسینی (ده‌رمان)ی راستبگیرانه‌یان پێویست بوو بۆ ته‌واوی ئاده‌میه‌كانی ده‌وروبه‌ریان بێت,ڕێگریه‌كان ل ه گشتی بوون یان گشتاندنی داروده‌رمان ه فیكریه‌كان ،جگ ه ل ه نه‌ویستن و نیاز نه‌بوون و رێگ ه خۆشنه‌كردنی ده‌سته‌یه‌ك ل ه بیرمه‌ندان خۆیان. ش هه‌ی ه زۆرێك ل ه خه‌ڵكی نزیك ئه‌گه‌ری ئه‌وه و دوور هه‌ست ب ه شوێنه‌واری فیكرو هه‌ڵوێست ه فیكریه‌كانیان نه‌كه‌ن،یان نه‌یانه‌وێت هه‌ستی پێ بكه‌ن له‌به‌ر ره‌چاونه‌كردن وڕێزنه‌گرتنی ئوسوڵ ه ئاینی و مێژووی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیان ,و ه به‌هۆی دووركه‌تنه‌وه‌ی خاوه‌ن (په‌یڤه) فیكری و(په‌ڕاوه) فیكریه‌كان ل ه قواڵیی خه‌ڵك و كه‌مئاگایی له‌قوڵپ ه قوڵپی پرسیارو پێویستی ه رۆحی وهیدایه‌تی وجه‌سته‌ییه‌كانیان وكه‌مخه‌به‌ری ل ه قوالپ وداوی ده‌ست وپه‌نجه و قه‌ڵه‌م و قه‌ول و قه‌راریان. ته‌نگه‌به‌رێكیتر ئهوهی ه ك ه به‌هره‌مه‌نده بیرڕۆشنه‌كان زواڵاڵن ه ناخوێنن! ,هه‌تا خه‌ڵكی زۆرین ه راكه‌ن به‌ره‌و روویان ،خه‌ڵكه‌كه‌ش هێشتا نرخ و نه‌ختینه‌یی ئه‌وانه‌یان بۆ ساغ و پاك نه‌بووه‌ته‌وه ،چاره‌ش ئهوهی ه بیرمه‌نده‌كان وه‌كو پزیشك ه گه‌ڕۆكه‌كان ده‌وا فیكریه‌كانیان هه‌نارده‌و حه‌واڵه‌ی هه‌موو كۆاڵن و كونجه‌كان بكه‌ن و ل ه بورجێكی به‌رزه‌و ه نه‌ڕوانن و ئاراسته‌كانیان به‌به‌ریدی نهێنی و تایبه‌تدا ته‌نها بۆ چه‌ند كه‌سێكی ده‌گمه‌ن بنێرن!. ل ه ئان وحاڵی چوونه‌ناو خه‌ڵك و به‌گه‌ڕخستن وگه‌رمكردنی (بیر) و(بانگه‌واز) و(بزاڤ)دا،كه‌گرنگی پێدان و گه‌وره‌و گۆشكردنی مرۆڤه‌كان ب ه فیكرێكی ئوسوڵی ئیسالمیان ه ئامانجی به‌رزێتی .مه‌رج نی ه هه‌رمرۆڤێك كه‌وت ه به‌رچاوی بیرمه‌ند ئاست و ئاره‌زو وئاواتی ل ه 21
كاكی بیرمه‌ند نزمتر بێت و بیرمه‌ندیش (فریاد ره‌س)ی قه‌ڕن بێت! ،زۆریش ده‌گونجێت ك ه هه‌ندێك له وكه‌سانه زۆر باشتربن. ئه‌م ته‌سه‌ور ه موسڵمانان ه پێویست ه میوانی هه‌میش ه بێت الی برا بیرمه‌نده‌كان ئه‌گه‌ر ده‌یانه‌وێت داهاتووێكی گه‌شیان هه‌بێت ل ه ئاكارو ئه‌گه‌ره فیكریه‌كاندا. ئه‌وه‌تا پێغه‌مبه‌ری پێشه‌وا(سه‌اڵت و سه‌المی خوای له‌سه‌ر بێت) هیوای به‌سه‌ركرد ه دڵڕه‌قه‌كانی قوره‌یش ه ك ه ئیسالم قبوڵكه‌ن و بۆ چه‌ند ساتێك عه‌بدواڵی كوڕی ئومی مه‌كتوم پشت گوێ ده‌خات ،بهاڵم خوای گه‌ور ه هۆشداری ده‌داتێ و ئه‌و هه‌ڵوێست وهه‌ڵسه‌ندگاندنه‌ی ره‌تده‌كاته‌و ه وه‌ك دهفهرموێ: َّ يك ل ََعلَّهُ �يََّزَّكى) اءهُ أْالَ ْع َمى * َوَما يُ ْد ِر َ َ س َو�تََولى * أَ ْن َج َ (عبَ َ 3-1عبس. فیكری ئیسالمی ده‌بێت هاووێنه‌كانی كوڕی ئومی مه‌كتوم ك ه زۆرینه‌ی كۆمه‌ڵگه‌كانن حسابی تایبه‌تیان بۆ بكات وهه‌رله‌وانه‌ش یه‌قینمان هه‌ی ه جگ ه ل ه ساغی و جوانی باوه‌ڕیان نوخب ه و نه‌وه‌ی به‌هره‌مه‌ندو بیرمه‌ندی گه‌وره‌یان لێ هه‌ڵكه‌وێت!. بیرمه‌ندی نوخبه‌چی یان نوخبه‌ی بیرمه‌نده‌كان چه‌ند جۆرێكیان هه‌یه: یه‌كه‌م :بیرمه‌ندی حیزبی و بیركه‌ره‌و ه له‌سنوری تاقمه‌كه‌یدا. دووه‌م :بیرمه‌ندی سه‌ربه‌خۆ و ئازاد ویاخی ل ه چوار چێو ه سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان. سێیه‌م :بیرمه‌ندی تێكه‌ڵ و فره جه‌مسه‌ر. بیرمه‌ندی حیزبیش ده‌كرێت ئیسالم به‌رنامه‌ی بێت یان عه‌لمانیه‌ت ،هه‌روه‌ها بیرمه‌ندی سه‌ربه‌خۆش ده‌گونجێت خه‌می ئیسالم و فیكری ئیسالمیانه‌ی پێبێت و ده‌شكرێت عه‌لمانی یان نائیسالمی بێت وات ه حیزبی نه‌بێت ،ئه‌گینا ئاسان نی ه ب ه بیرمه‌ندێكی عه‌لمانی بوترێت سه‌ربه‌خۆ له‌كاتیكدا گۆش و كۆشی فیكرێكی ده‌ره‌وه‌ی ئوممه‌تی ئیسالم ناساندوێتی وبۆی ده‌بێت ه قوربانی ،بیرمه‌ندی تێكه‌ڵ و پێكه‌ڵیش ن ه ئهوهی ه 22
مه‌نهه‌جی ئیسالم بێت ل ه گشت روانینه‌كانیدا ،ن ه ئه‌وه‌شه عه‌لمانی بێت وخۆی یه‌كالكاته‌وه!!. ئه‌م جۆر ه مرۆڤانه‌ش له‌هه‌ر دوو ئوممه‌تی ئیسالم و ته‌وژم ه ئیسالمیه‌كاندا و ئوممه‌ته‌كانی عه‌لمانی و ته‌وژم ه عه‌لمانیه‌كاندا هه‌یه ،ئه‌مه‌ش ه سه‌ری ئێمه‌و مانان و خه‌ڵك ه موسڵمان ه ووردبینه‌كه‌ی له‌ژاندا نوقم كردووه، ب ه ناوی ئیسالمه‌و ه قسان ده‌كات و بهاڵم زارو زاراوه‌كانی عه‌لمانی و رۆژئاوایی و چاولێكردنیان ب ه (ئه‌ركێكی ئیسالمی) ده‌ناسێنێت!، ئه‌ویتر ب ه په‌ڕوباڵی عه‌لمانیه‌ت و رۆژئاواپه‌رستی گه‌ور ه بوو ه وكه‌چی وه‌كو مه‌الیه‌ك ئامۆژگاری موسڵمانان ده‌كات ك ه ئاگایان ل ه ئیسالم بێت و پیسی نه‌كه‌ن ب ه سیاسه‌ت و سیاسه‌تمه‌داران و زۆر شتیتر!. ئه‌م دابه‌شبوونه‌ش سه‌رگه‌ردانی خوڵقاندوو ه و خه‌ڵك حق و ناحه‌قی لێ ده‌بێت ه مه‌ته‌ڵ و مه‌یلكاری و ناتوانین فیكرو دژ ه فیكری ئیسالمی بناسینه‌وه ب ه ئاسانی ،بیرمه‌ندی حیزبی بووه‌ت ه موڵكی حیزب و قس ه بۆ خۆیان ده‌كه‌ن و بیرمه‌ند ه تێكه‌ڵ و پێكه‌ڵه‌كانیش گرفتێكی گه‌وره‌ترن و سه‌ربه‌خۆكانیش ژماره‌و نه‌وعیه‌تیان زۆر كه‌مه‌و ده‌ستیان بڕاو ه ل ه هه‌موو مینبه‌رێك هه‌تا ده‌نگی خۆیانی ئیسالمیانه‌یان بگه‌یه‌نن ب ه گشت مرۆڤه‌كان. ئهوهی ماو ه به‌كوردی بیڵێم ئهوهی ه ك ه ئه‌ركی بیرمه‌ند ه ئیسالمی ه سه‌ربه‌خۆكان ،له‌هه‌موویان قورستره ،و ه ئه‌سڵیش ل ه بیرمه‌ندی و نوخبه‌یی فیكریدا ئهوهی ه ك ه به‌ستراو ه و وابه‌سته‌ی وه‌حیی بێت ب ه ته‌نها و مه‌رجه‌عی حوكم ه فیكریه‌كانی بێت بۆ هه‌موو ژیان وگوزه‌رانی خۆی ومرۆڤه‌كان و ته‌واوی راڤه‌و راهێنان ه هزریه‌كانی ،دواتر هه‌وڵی ئه‌و ه بدات چوارچێو ه ته‌نگه‌كان ته‌نك و كاڵكاته‌وه‌و خۆی و خه‌ڵكی خۆی ئاسا نه‌خات ه ناویه‌و ه هه‌تا بتوانێت ب ه ئه‌ندازه‌ی گه‌وره‌یی ئیسالم وهزری گه‌وره‌ی ئیسالمیان ه بیربكاته‌وه‌و پڕیكاته‌و ه !!.خوای میهره‌بانیش به‌س ه بۆ بیرمه‌ند ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ث (و�يَْرُزقْهُ ِم ْن َح ْي ُ سه‌رڕاست ه ئوسوڵ ئیسالمیهكانَ !. ِ ب َوَم ْن �يَ�تََوَّك ْل َعلَى اللَّ ِه �فَُه َو َح ْسبُهُ إِ َّن اللَّهَ بَالِ ُغ أ َْم ِرِه اَل يَ ْحتَس ُ قَ ْد َج َع َل اللَّهُ لِ ُك ِّل َش ْي ٍء قَ ْد ًرا) -3الطالق. )(15 (هزر) و(هێزه) هزریه‌كان له فه‌یسبووكه‌وه! پرسیاره‌كان زۆر بوون و رێڕه‌وی وه‌اڵمه‌كانیش له‌نێوان و(پوخته)و (پۆخڵه)و (پیس)دا جمه‌یان دێت ،پرسیاره‌كانیش هه‌روه‌ك وه‌اڵمه‌كان له‌و سێ پۆل ه میراتیان هه‌ی ه !!.یانی: لێشاوی پرسیارو پرسگ ه فیكریه‌كان و لێزمه‌ی وه‌اڵمه‌كانیش خۆیان ده‌ناسێنن له نێوان: یه‌كه‌م :پرسیارووه‌اڵمی پوخته‌و پاك ،خاوه‌ن بیرو بورهان ،نوتقی روون و مه‌نتقی پایه‌دار حوكمیان ده‌كات و به(نه‌قڵ)ییاتی وه‌حیی په‌نا دراون ،به(عه‌قڵ)ییاتی نایابیش پشتیوانی ده‌كرێن. دووه‌م :پرسیارگه‌ل و وه‌اڵم گه‌لی (پۆخڵه)و په‌ڕپوت ك ه ئه‌مه‌یان كه‌مێك به‌ڵگه‌و به‌یانی ماقوڵی له‌خۆی گرتووه و زۆرێك ناماقوڵی و دژبوون له‌گه‌ڵ وه‌حییدا بووه‌ت ه سیمای ،بووه‌ته هێمای!. سێیه‌م :پرسیارو وه‌اڵمی (پیس) و خه‌سیس، ناقۆاڵ و وه‌ڕسكه‌ر ،خاڵی ل ه په‌یامی جوانی و قه‌شه‌نگخوازیی ،روخێنه‌رو هیچ له‌بارانه‌بوو. ئه‌گه‌ر ب ه من بێت سه‌رنجی نیازو هه‌وه‌سی پرسیاركه‌ر ناده‌م هه‌رچی بێت و هه‌ر كه‌سێك بێت، به‌ڵكو ئه‌و ه ده‌كه‌م ه باس و خوازگ ه كه‌چه‌ندێك وه‌اڵم و دژ ه وه‌اڵمم پێیه ،بارگه‌ی پرسیارو دژ ه پرسیارم چه‌ندێك قورس و كه‌مه‌رشكێن ه بۆ رێبازو پرسیارو جه‌ده‌ل ه به‌وڕك و په‌ڵپاویيه‌كانی، ئه‌مه‌یان بۆ پێڕی پرسیار ه پیس وسیس و خه‌سیسه‌كانه. ئه‌مما بۆ دووانه‌كه‌یتر پێوه‌ری زانستی و زانایان ه ئهوهی ه ناخیان چۆن ه نه‌یكه‌م ه خاڵی یه‌كه‌می هه‌ڵوه‌شاندن و هه‌ڵته‌كاندنی ده‌سته‌واژ ه و چه‌مك ه هه‌م ه ره‌نگه‌كان ،به‌نیازی پێشكه‌شكردنی رۆشناییه‌ك ك ه كه‌سی به‌ره‌و روومان هزری پێ بگه‌شێته‌وه‌و دڵیشی ئاو بخواته‌وه .هه‌رچه‌ند ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
زانین و به‌ئاگابوون له‌ناخی پرسیاركه‌ر هه‌ندێك یارمه‌تیمان ده‌دات بۆ گه‌یشتن ب ه هه‌ناوی كه‌سه‌كان و كوژاندنه‌وه‌ی راڕایی له‌به‌رانبه‌ر هه‌رحه‌ق وحه‌قیقه‌تێك كه‌له‌دووی وێڵن. با بایده‌نه‌و ه سه‌ر ناوك و ناوجه‌رگه‌ی قسه‌كه‌مان ك ه فه‌یسبووك و تۆڕی عه‌نكه‌بوتی جیهانی واقیعی لێ كردووین ب ه ده‌یان واقیع، واقیعی راسته‌قین ه بۆ هه‌ندێك بووه‌ت ه مه‌ته‌ڵ، جه‌نجاڵ و جه‌نگه‌ڵ و ژاوه‌ژاوێكی دروست كردوو ه مه‌گه‌ر حه‌كیم و موریدی حه‌كیمه‌كان ئه‌گینا توشی هه‌ڵه‌ی گه‌وره‌و هه‌ڵپه‌ی ناڕه‌وایان ده‌كات!، هه‌موشی شه‌ڕو دژ ه شه‌ڕ ه له‌سه‌ر سه‌پاندن یان سه‌لماندی (هزری هێزێك) و(هێزێكی هزری) و گرتنه‌به‌ری هه‌موو كه‌ره‌سته‌كان بۆ مانه‌وه، بۆ به‌رده‌وامی ،بۆ ژیانی تامخۆش و چێژ ب ه تولی ته‌مه‌ن .ئه‌گه‌ر الیه‌كیشیان ك ه فیكرمه‌ندانی ئیسالمه‌كه‌ن ئامانجیان ل ه تام و چێژو مانه‌وه‌و به‌رده‌وامی به‌رزتر بێت! .كه (سه‌لماندن) نه‌ك (سه‌پاندن) ئامێری ئاوڕدانه‌وایان ه ل ه خۆیان و ل ه خه‌ڵك ب ه گشتی بۆ ئیسالماندنی ژیان و ژیاندنه‌وه‌ی ئیسالم!. پاشان ده‌ڵێم :سێ جۆرو ئاست ل ه پێگه‌و ماڵپه‌ڕو گروپ والپه‌ڕ ه هه‌ی ه ك ه فیكرو فیكرفرۆشتن كراوه‌ت ه كارو چاالكیان له‌و تۆڕ ه جیهانیه‌دا به تایبه‌تی فیسبووك: یه‌كه‌م :هه‌ندێك پێگه‌و مینبه‌ر ده‌نگ و ره‌نگ و بۆنیان وه‌كو زه‌لكاوه ،زێرابه ،زبڵدانه .هه‌رچی په‌خش و په‌یامی هه‌ی ه بۆ رماندنی كه‌رامه‌ت و كیانی مرۆڤه‌كانه. دووه‌م :به‌شێكیتریان وه‌كو مزگه‌وت و شوێن نوێژه‌كان وایه ،ده‌توانرێت هه‌موو جۆر ه خێرو خێرخوازییه‌كیان لێو ه فێربین ،هه‌رچه‌ند ه خاڵیش نین له‌هه‌ندێك كورتڕه‌وی یان زیاده‌ڕه‌وی پێچه‌وان ه ب ه ده‌ق ه شه‌رعیه‌كان .هه‌روه‌ك چۆن هه‌ندێك كات سه‌یرنی ه ئه‌گه‌ر ل ه مزگه‌وتدا هه‌ڵه‌و پێچه‌وانه‌كاری به شه‌ریعه‌ت رووبدات. سێیه‌م :به‌شه‌كه‌یتر وه‌كو بازاڕی عه‌لوه‌ك ه وای ه كاتێك ده‌بینی هه‌رچی میو ه و سه‌وز ه دانراو ه 23
ته‌نها رووی ده‌رو سه‌ره‌وه‌ی جوان و جیایه ،بهاڵم به‌ده‌ست تێخستنی ده‌زانیت ژێره‌وه‌یان بۆگه‌ن و بۆن پیس و تێك و پێكچووه!. به‌م دابه‌شبوون ه ده‌زانین ك ه (فیكری دینداری) و(دینداریی فیكری) چه‌ندێك به‌اڵو به‌زم گه‌مارۆی داو ه و چه‌ندێك ئه‌ركی هه‌موومان ،هه‌موومانی باوه‌ڕدار ب ه وه‌حیی خوایی ،هه‌موومانی قه‌ڵه‌م ب ه ده‌ستی ئه‌م رۆژگار ه ده‌زانین چه‌ندێك ئه‌ركه‌كانمان هه‌م پیرۆزه‌و هه‌م پانتایی زه‌مان و مه‌كانی داگیر كردووه .فه‌رموون ئه‌و شه‌ڕ ه بكه‌ن ل ه پێناوی ئه‌و شه‌ره‌ف ه گه‌ور ه خواییه‌ی ك ه َح�يَ�يْنَاهُ په‌روه‌دگار پێی سپاردووین( .أ ََوَم ْن َكا َن َم ْيتًا فَأ ْ ِ ُّ ِ ورا يَ ْم ِشي بِ ِه فِي الن ِ س َو َج َعلْنَا لَهُ نُ ً َّاس َك َم ْن َم�ثَلُهُ في الظلُ َمات ل َْي َ ِ ِ ِ ِ ك بِ َخار ٍ ين َما َكانُوا �يَْع َملُو َن * َوَك َذل َ ِج ِم�نَْها َك َذل َ ك ُزيِّ َن ل ْل َكاف ِر َ َج َعلْنَا فِي ُك ِّل �قَْريٍَة أَ َكابَِر ُم ْج ِرِم َيها لِيَ ْم ُك ُروا فِ َيها َوَما يَ ْم ُك ُرو َن إِاَّل بِأَ�نُْف ِس ِه ْم َوَما يَ ْشعُ ُرو َن) 123-122األنعام )(16 فیكرو(سه‌راب)ی فیكری!!. هه‌موو ئه‌ندامێكی جه‌سته‌ی مرۆڤ پێی سپێراو ه رۆڵێكی هه‌بێت و ره‌نجێك بدات و به‌رهه‌مێكی هه‌بێت هه‌تا به‌هه‌موو ئه‌ندامه‌كانه‌و ه بتوانن مرۆڤێكی (كامڵ ئه‌ندام) بخه‌نه‌وه‌و ئه‌ویش هه‌ستێت ب ه ئه‌ركی جێنیشینایه‌تی كه‌خودای میهره‌بان به‌خشیوێتی پێیان. ژیری یان ده‌زگای ژیری كه‌مێشك ه بووه‌ت ه (گه‌ور ه ئه‌ندام) وله‌ڕێگه‌ی ئه‌ندامه‌كانیتره‌و ه هه‌ر زانیارییه‌كی ده‌نگی یان ره‌نگی یان بۆنداری یان تامداری یان خزو زبرۆكی یان هه‌ستیاری پێبگات حوكمیان ده‌دات و هه‌ڵوێستیان لێوه‌رده‌گرێت و به‌چاك یان چه‌وت مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ده‌كات. له‌ناو عه‌قڵمه‌نداندا كێشه‌و كه‌وانگیری ئه‌و ه هه‌ی ه ك ه هه‌ندێكیان گه‌یشتوونه‌ت ه ئهوهی بتوانین پێیان بێژین(عه‌قڵپه‌رسته‌كان) ,چونك ه ل ه گه‌ڕانه‌وه‌یان بۆ عه‌قڵ ده‌رگای هه‌موو چاره‌مه‌ند و چاوگه‌یه‌كیتریان داخستوو ه و قایل و قبوڵ ناكه‌ن زات وزانگه‌یه‌كیتر قسه‌و قه‌راری هه‌بێت. هه‌ندێكیتر كێشه‌یان له‌گه‌ڵ خودی عه‌قڵ 24
هه‌یه‌و نایه‌ڵن رۆڵی تایبه‌تی ببینێت و چوارمێخه‌یان داوه‌و ده‌شیانه‌وێت هه‌ڵه‌یان نه‌درێته‌پاڵ! ،ئه‌مه‌ش مه‌حاڵ ه ك ه عه‌قڵ له‌ژووری ئینفرادی دامه‌زرێت و بشتوانێت ده‌ره‌و ه وه‌كو خۆی وه‌سف و وێن ه بكات ،ئه‌مانه‌ش به‌ناوی(عه‌قڵخه‌سێنه‌كان) بانگ بكرێن پێده‌چێت هه‌ڵه‌و ناڕه‌وا نه‌بێت .الیه‌كیتر له‌مرۆڤه‌كان توانیویان ه له‌نێوان (په‌رستن(و (په‌كخستن)دا خه‌تێكی جیاواز بگرنه‌به‌ر و په‌ت و باڵی عه‌قڵ شلكه‌ن تاكو ل ه فه‌زای فراوانی مه‌مله‌كه‌تی عه‌قڵدا بفڕێت و به‌شوێن نهێنیه‌كانی مه‌خلوقات و خودای مه‌خلوقاتدا بگه‌ڕێت هه‌تا ئه‌و ساته‌ی له‌شه‌قه‌ی باڵ ده‌كه‌وێت و داوای كۆمه‌ك ل ه زاتێكیتری (باڵدار) ده‌كات ك ه توانای به‌رزه‌فڕین و شكاندنی هه‌موو سنوره‌كانی زه‌مان و مه‌كانی هه‌یه ،كه‌حه‌تمه‌ن و بێهاوتاو بێمونافیس وه‌حیی په‌روه‌ردگاره! .ئه‌مانیش په‌سه‌ند ئهوهی ه ناوبنرێن(عه‌قڵپه‌روه‌ر(. ده‌شكێت پێی عه‌قڵم ئه‌وه‌نده‌ی هه‌ردابه‌شكردنێكی نوێ بكرێت بۆ بیرمه‌ند و عه‌قڵدۆسته‌كان له‌و سێ ته‌وه‌رو ته‌وژم ه تێپه‌ڕ ناكات ،ئه‌وه‌ش ك ه ئامانجم ه بیخه‌م ه نێو عه‌قڵی هه‌ر سێ تاقمه‌كه‌و ه ئهوهی ه ك ه په‌رستنی عه‌قڵ یان په‌كخستنی ته‌نها ئه‌نجامێك ده‌دات به‌ده‌سته‌و ه كه‌بینینی هه‌ڵه‌یه ،بیستنی هه‌ڵه‌یه ،بۆنی هه‌ڵه‌یه، هه‌ست و نه‌ستی هه‌ڵه‌یه ،ووته‌ی هه‌ڵه‌یه ،هه‌وڵی هه‌ڵه‌یه ،هه‌ڵوێستی هه‌ڵه‌یه ،ئه‌مانه‌ش هه‌موویان كۆمه‌ڵێك كاروكاره‌ساتی دونیایی لێده‌بێته‌و ه ك ه نه‌گه‌یشتن ه ب ه حه‌قیقه‌تی شته‌كان ،وات ه سه‌رابی فیكرو فیكری سه‌رابزاده‌یی!! ،نه‌ك ئه‌وه‌ند ه و ئیتر ببڕێته‌وه ،به‌ڵكو كاره‌ساتی قیامه‌تیشی لێده‌بێته‌و ه و مرۆڤه‌كان دووجار ده‌خات ه نێو به‌اڵو زه‌حمه‌ته‌وه ،ل ه دونیا تێڕوانینی خواروالر له‌قیامه‌تیش سزای قورس و بێ قه‌رار!.قورئانیش ده‌فه‌رموێت: (والَّ ِذين َك َفروا أَ ْعمالُهم َك ٍ ِِ ٍ َّ اء َحتَّى سبُهُ الظ ْم َآ ُن َم ً س َراب بق َيعة يَ ْح َ َ َ ُ َ ُْ َ ِ ِ إِ َذا جاءهُ ل ِ َّ َّ َّ سابَهُ َواللهُ ََ ْ َم يَج ْدهُ َش ْيئًا َوَو َج َد اللهَ ع ْن َدهُ �فََوفاهُ ح َ س ِر ِ ْحس ِ اب)- 39النور. َ ُ يع ال َ ته‌نها فیكرێك ب ه ئێم ه ده‌خوات و هیوامان ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بمانگه‌یه‌نێت ب ه ئامانج ,ئه‌و عه‌قڵ و عه‌قڵمه‌ندانه‌ی ه ك ه هه‌موو توانایه‌كی عه‌قڵیی ده‌خه‌نه‌كار له‌كوێدا ب ه سنوری خۆیان گه‌یشتن ده‌یپارێزن و روو ده‌كه‌ن ه وه‌حیی بۆ ئهوهی وه‌اڵمی پرسیاره‌كانیان وه‌كو خۆی ده‌سكه‌وێت. )(17 چنین و رستنی فیكر ...وه‌ك ماڵی عه‌نكه‌بوت!!. چنینی هه‌ر بیرو بڕوایه‌ك یان رستنی هه‌ر رووناكبیری و ماریفه‌یه‌ك ناتوانێت بۆ ماوه‌یه‌ك یان به‌هه‌میشه‌یی بمێنێته‌و ه و به‌رگه‌ی ره‌شه‌بای رۆژگار بگرێت و له‌ڕووی ره‌شه‌كوژی(فیكركوژه‌كان)دا بوه‌ستێت ئه‌گه‌ر ره‌چه‌ڵه‌كی ره‌سه‌ن و بنه‌چه‌ی پاك و بنچینه‌ی ته‌ندروست نه‌بێت. ب ه درێژایی مێژووی مرۆڤه‌كان هه‌رچیه‌ك له‌دایك بووی عه‌قڵی ئه‌وانه‌و چه‌ندێك قوربانیان ل ه پێناویدا به‌خشیوه ،نه‌یاتوانیو ه ته‌مه‌نێكی خێردار به‌خۆیان بده‌ن ،ئه‌گه‌ر خه‌ڵكیان به‌ره‌و خودای په‌روه‌ردگار نه‌بردبێت ،مانه‌وه‌شی بۆ ماوه‌یه‌ك یان زه‌مه‌نێكی زۆر ,هیچ ئه‌و مانایه‌ی نه‌به‌خشیو ه كه‌گوایه حه‌ق و حه‌قخوازیی به‌دواوه‌یه!. مرۆڤێكی بیرمه‌ند كه‌خوداناس و خوداپه‌رست ه هه‌رگیز ناتوانێت ببێت ه شایه‌تحاڵێكی درۆزن به‌سه‌ر هیچ هزرو هه‌وێنێكی هزریه‌و ه ئه‌گه‌ر مرۆڤه‌كان بێ پێچ و په‌نا به‌ره‌و خودای گه‌ور ه نه‌بات، ته‌نها مانه‌وه‌و به‌رده‌وام بوون یان قه‌ره‌باڵغی و بانگه‌شه‌ی ره‌ش و سپی و هه‌مه‌ڕه‌نگ مه‌رجی ساڵحبوون و ئه‌سڵیبوون نیه ،به‌ڵكو شوێنه‌وارو به‌هاو به‌رهه‌م و ئامانجه‌كانی ده‌ری ده‌خات و شایه‌تی حه‌قبوونی بۆ ده‌دات. سه‌دان جۆر بیرو باوهڕی مرۆڤكرد هه‌یه‌و سه‌دان یان هه‌زاران ساڵ ه هه‌ناسه‌ی ژیان ده‌مژێت و خه‌ڵكی بۆی ده‌مرن و ب ه حه‌قی موتڵه‌قی ده‌زانن، بهاڵم له‌پێوه‌ری خودایی و له‌واقیعی ئاده‌میدا جگ ه ته‌فروتوانایی بۆ مرۆڤه‌كان چی هێناوه‌ته دی؟. هه‌موو ئه‌و بیرو بیركردنه‌وانه‌ی كارگه‌ی ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مرۆڤه‌كان دروستی ده‌كات و چاپخانه‌ی هه‌واو و(ده‌یڕێسێت) (ده‌ینوسێت) هه‌واپه‌رستیان و(ده‌یچنێت) و(ده‌یبه‌خشێت) ،هه‌رچه‌ند بێت و هه‌رچۆن بێت ،له‌كوێ بێت و هه‌تا كوێ بێت ،بۆچی بێت و بۆ كه‌ی بێت ،ل ه ئێستا بێت یان رابوردوو یان داهاتوو ،ئه‌گه‌ر(شوبهه) یان (شه‌هوه‌ت)بازی بوو ه دایكیان ،ئه‌و ه قورئانه‌كه‌ی خودای گه‌ور ه ب ه ماڵ و تۆڕی عه‌نكه‌بووت ده‌یانچوێنێت! ،ك ه بێهێزترین و له‌رزۆكترین و ته‌نك و ناسكترین ماڵ و حاڵ ه و لێی ناوه‌شێته‌و ه خۆی بگرێت له‌به‌رده‌م كزه‌بایه‌ك نه‌خاسم ه گێژه‌ڵوكه‌یه‌ك!. زنجیره‌ی ژیانی سته‌مدیده‌یی پێغه‌مبه‌ران (سه‌المی خوایان له‌سه‌ربێت) و ب ه تایبه‌تی پێغه‌مبه‌ری خۆمان محمد(سه‌اڵت و سه‌المی خودای له‌سه‌ربێت) ده‌ریده‌خات ك ه ئایا كوفرێك ههبوو نه‌كرێت؟ ،سته‌مێك ههبوو نه‌سه‌پێت؟ ،بێ ئابڕوویه‌ك مابوو ئاشكرا نه‌كرێت؟ ،ئامرازێك ههبوو نه‌چه‌قێنرێت ب ه پێست و ده‌ماردا؟ ،هۆكارێك ههبوو نه‌خرێت ه خزمه‌تی دژ ه پێغه‌مبه‌رایه‌تی؟، هه‌موو ئه‌وانه‌ش له‌سه‌ر بنچینه‌ی فیكری پێچه‌وانه‌و دژ ه خواپه‌رستی به‌كارده‌خراو ده‌كرای ه ژه‌می ناسۆریی بۆ دڵ و ده‌روونی دادپه‌روه‌رانی باوه‌ڕ ه خوایی و بیر ه دینیه‌كه‌دا ،بهاڵم ته‌واوی ئه‌و تاوانان ه و پاشین ه فیكری ه كوفریه‌كانیان ب ه ماڵی عه‌نكه‌بووت ده‌رچوون و نه‌یانتوانی روو ره‌ش نه‌بن و ل ه سووك و ریسوابوون خۆیان (:مثَ ُل بپارێزن !! .وه‌كو خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێت َ الَّ ِذين اتَّ َخ ُذوا ِمن ُد ِ ون اللَّ ِه أَولِياء َكمثَ ِل الْع ْن َكب ِ ت �بَْيتًا وت اتَّ َخ َذ ْ ََْ َ َ ُ ْ َ ِ ِ ت ال َْع ْن َكبُوت ل َْو َكانُوا �يَْعلَ ُمو َن) -41 َوإِ َّن أ َْو َه َن الْ�بُيُوت لَ�بَْي ُ العنكبوت. )(18 (فیكری فیرعه‌ونی) و (فیرعه‌ونی فیكری)! كه‌س نی ه له‌مرۆڤه‌كان به‌ری و بێبه‌ش بێت له‌بوونی (ده‌زوله) و(ده‌مار)ێكی فیرعه‌ونی ل ه روانین و راییكردنی كاره‌كانیدا ،نامه‌وێت و نه‌موت خه‌ڵكه‌كان فیرعه‌ونین و وه‌كو فیرعه‌ون 25
ده‌ژین و ده‌بێژن و ده‌ڕۆن و ده‌یپێون ،به‌به‌ڵگه‌ی ئهوهی هه‌موو گیانێك و گه‌واهیه‌كی فیرعه‌ونی بوون ل ه (فیكر)و (فه‌رمان) و (فه‌رمانده‌یی)دا كه‌مترین یان زۆرترین بێت له‌سنوری مانای (فجور)دا كۆده‌بێته‌و ه و دژه‌كه‌شی له‌خولگه‌ی (ته‌قوا)دا وه‌كو خوای خاوه‌نی مه‌له‌ك ومه‌له‌كوت رموێت(:و�نَْف ٍ ورَها َو�تَْق َو َاها) ده‌فه س َوَما َس َّو َاها * فَأَل َْه َم َها فُ ُج َ َ 8-7الشمس. فیرعه‌ونی بوون وه‌كو ئهوهی (فاجر) بوونه و فیرعه‌ون خۆی له‌خراپترین پله‌یدا نمایشی كردووه ،ئه‌وانیتر ل ه پله‌نزمه‌كانیدا دێن و ده‌چن مه‌به‌ستیشم پێی خاڵی كوفر ه زه‌ق و ناقۆاڵكه‌ی- خۆبه‌خودا دانان -نی ه كه‌ل ه كێدا هه‌ی ه و الی كێ نیه؟. كێ هه‌ی ه له‌و ه تێنه‌گات كه‌فیرعه‌ون نه‌یویستوو ه هیچ كه‌سێك وه‌كو خۆی وابێت؟ ،به‌س ئهوهی ویستوو ه خۆی ته‌نها بێت و مرۆڤه‌كان ل ه ده‌وری بسوڕێنه‌وه‌و بیكه‌ن ه خوایه‌كی تاكانه! ,به‌ڵكو مه‌به‌ستم ملهوڕی و زۆرداری و خۆسه‌پاندن و گیانی كۆپیكردن و دووباره‌كردنه‌وه‌ی ب ه كۆیله‌كردنی ئاده‌میه‌كان ه كه‌گشت مرۆڤه‌كان لهم سیفه‌تان ه هه‌ریه‌كه‌و ل ه ئه‌ندازه‌ی پێشوازیكردنی پێی بارگاوی بووه ،په‌روه‌رده‌ی پێغه‌مبه‌رانه‌ش توانیوێتی له‌مرۆڤ ه ساڵحه‌كاندا كاڵ و كه‌میكاته‌و ه و پاشان له‌بنه‌وه هه‌ڵیته‌كێنێت. فه‌رزكردنی فیكرێك و فه‌ناكردنی فیكرێكیتر له‌مێشكی مرۆڤێك یان ئومه‌تێكدا ب ه ئامرازی ئاگرو ئاسن و ترس و تۆقاندن و كوشت و ره‌شه‌كوژی و به‌ندكردن و ده‌ركردن رێك نوێكردنه‌وه‌و زیندووڕاگرتنی مه‌نهه‌ج ه فیرعه‌ونیه‌كه‌یه! ،قۆناغێكیش نی ه خاڵی بێت ل ه فیرعه‌ون و فیرعه‌ونایه‌تی بۆ پێگه‌یاندن و راهێنان و خۆشه‌كردنی مرۆڤه‌كان له‌سه‌ر فیكری فیرعه‌ونی و ملكه‌چكردنیان بۆ دووركه‌وتنه‌و ه ل ه خودای راسته‌قینه‌و خاوه‌ن هه‌موو شتێك ،هه‌موو شوێنێك،هه‌موو ساتێك ،هه‌موو كه‌سێك!. سێ جۆر مرۆڤیش لهم مه‌یدانه‌دا بوونیان هه‌یه: 26
یه‌كه‌م :فیرعه‌ونه‌ك ه خۆی ك ه دهیهوێت وه‌كو خودا, په‌رستن و عه‌بدایه‌تی بكرێت ل ه (ئه‌مر)و(نه‌هیی)دا. دووه‌م :كۆیله‌كانی فیرعه‌ون ه ك ه ترس و له‌رزۆكی و بێهۆش و گۆشییان كۆیل ه و كۆیالیه‌تی الیان جوان و پێویست كردووه. سێیه‌م :ئه‌وانه‌ی موساییان ه یان موحه‌مه‌دیان ه سه‌اڵت وسه‌المی خوایان له‌سه‌ر بێت-دهڕواننو ده‌جوڵێن و قبوڵی ناكه‌ن. فیرعه‌ون و فیرعه‌نخوایی كه‌سێك و قۆناغێك نه‌بوو كۆتایی هاتبێت ,راست و ره‌وا ئهوهی ه بۆ هه‌موو هه‌رێم و نه‌وه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌ك فیرعه‌ونێكی زه‌به‌الح یان قه‌زه‌م دێت ه سه‌رته‌خت و دهیهوێت حه‌ز ه فیرعه‌ونیه‌كان و ملمالنێكانی زه‌مانی موسا پێغه‌مبه‌ر -سه‌المی خودای له‌سه‌ر بێت -چه‌ندبار ه بكاته‌وه ،ئه‌و ه نیوه‌ی حه‌قیقه‌ت ه مێژووییه‌كانه ،نیوه‌كه‌ی تری ئهوهی ه ده‌بێت و پێویست بوو ه به‌رده‌وامیش وای ه ك ه جیلێك موساییان ه و موحه‌مه‌دیان ه هاتوونه‌ت ه ده‌نگ و له‌سه‌ر(سه‌نگه‌ری فیكری) و(فیكری سه‌نگه‌ری) خۆیان و خه‌ڵكیان گه‌وره‌كردوو ه و خه‌ویان ل ه فیرعه‌ونی زه‌مان ه زڕاندووه‌و فیكری دۆڕاویان له‌چاڵناو ه و هزرو باوه‌ڕێكی خوایی ل ه جێیدا چێنراوه!.جا فه‌رموون لهم چه‌ند ئایه‌ت ه بڕوانن ك ه فیكری فیرعه‌ونی چۆن و به‌چی ده‌یویست به‌رده‌وام بێت: ِ ال آ ََم ْنتُ ْم لَهُ �قَْب َل أَ ْن َآ َذ َن لَ ُك ْم إِنَّهُ لَ َكبِ ُيرُك ُم الَّذي َعلَّ َم ُك ُم (قَ َ ِ ِ ٍ ِ ُصلِّ�بَنَّ ُك ْم ِّ الس ْح َر �فَأَلُقَطِّ َع َّن أَيْديَ ُك ْم َوأ َْر ُجلَ ُك ْم م ْن خ اَلف َوأَل َ وع النَّ ْخ ِل َولَ�تَْعلَ ُم َّن أَ�يُّنَا أَ َش ُّد َع َذابًا َوأَ�بَْقى) -71طه، فِي ُج ُذ ِ ت إِلَها غَي ِري أَلَجعلَن َ ِ ِ ين) -29 (قَ َ ال لَئِ ِن اتَّ َخ ْذ َ ً ْ َْ َّك م َن ال َْم ْس ُجون َ الشعراء. )(19 بیرمەند كێیە ؟ لە مانگی ()10ساڵی ( )2012لە الیەن ماڵپەری (بیری میانڕەو)ی ئەلەكترۆنیەوە كەرەمیان فەرموو دیدارێكیان لە گەڵكردم ,كە تایبەت بوو بە هەندێك پرس و بابەت لەسەر واقیعی فیكری و قەیرانی فیكرمەندی بوون ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
و تێگەیشتن لە تێگەیشتنەكانیان ,كەمێكیش هەڵسەنگاندن یان خوێندنەوەی رەخنەیی بۆ هەندێك حاڵەت و هەندێك هەڵوێست ,بۆ هەر دانەیەك لە وەاڵمی پرسیارەكان هەوڵمداوە چی لەبارگەمدایە بێ خۆسەخڵەتكردن ,چەندێك لە توانامدایە ئەوە بخەمەڕوو ,كە هەموومان دەزانین زانینی هەموومان سنوردارەو هیدایەتی خوای میهرەبانیش نەبێت هەرگیز ئەوەش نابێت!. بۆ پرسیارەكانیش بێگومان بووم كە ئەوەی دەینوسم مەرج نیە هەموو خوێنەران ئۆخەی و ئامینی بۆ بكەن ,بەاڵم ئەوە كێشەی من نیە, كێشەی گەورەم ئەوەیە كە خوێنەران بە گشتی و بە تایبەتی نەوەی نوێ و نوخبە ئیسالمیە گەنجەكە چۆن و بەچی چاوێك دەڕوات و دەڕوانێتە سەروخواری خۆی لە بیری ئیسالمیانەو بیرمەندە ئیسالمیەكان و ئەوانەش كە لە كۆڵ و كەللەی ئیسالمدا نیشتوونەتەوەو شەوانەو رۆژانە لە ناوەوەی خۆمانەوە كەل و كلۆری دەكەنە كەشتی بیروباوەڕمان ,شتێكیش ك ه بووە جێی مشت ومڕو (قسە تەقە) لەالیەن هەندێك لەوانەی رووی وەاڵمەكانم لەوان بوو ,وەاڵمی ئەو دوو پرسیارەبوو كە ئاماژەی تایبەت بوو بە هەڵەگیری وهەڵە زەبەالحەكانی (عەبدولكەیم سروش)ی بیرمەندی ئێرانیەوە ,سەرەتا بێ دەنگیم هەڵبژارد ,بەاڵم دواتر بە پێویستم زانی زۆرتر روونكردنەوە بدەم و نوسینەكانی خۆی بخەمە بەرچاویان و بیكەمە بەڵگەی واجب بوونی بەخۆداچوونەوەو هۆشیاری لەكەوتنە نێو كەوانەو كەمینە فیكریە فەلسەفیەكانیەوە, بەاڵم دواتر لە وتارێكی تایبەت یان تێهەڵكێش بە خوێندنەوە رەخنەییەكان بۆ سروشیەت دەیخەمە بەردەست ,ئەگەر خوای گەورە پشتیوانم بێت. لێرەدا تەنها وەاڵمی پرسیارەكان وەكو خۆی دەنوسمەوە. ێ دەڵێن بیرمەند (مفكر)؟: پ :ئێوە بە ك بیرمەند دەزانم كە زاراوەیەكی بەرزوبەڕێزە، بەاڵم هیچ كاتێك ئەوە ناگەیەنێت كە لە قووللەی ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
قافدا خۆی حەشار دابێت وكەسی زۆر دەگمەن نەبێت پێی نەگات! ،یان باس و بابەتێكی پلەداری (موقەددەس) بێت و تاك وتەرایەك نەبێت بەو پلەوپایە شاد نابێت و كەسیتر پێی ناگات ،بەڵكو پێچەوانەكەی راست و دروستەو و لەگەڵ رەوتی مێژوویی فیكری مرۆڤەكاندا دەگونجێت و دەكرێت مرۆڤگەلێك بە دەستەو دەرزەن پێبگەن و ئاستی فیكرو فیكربەخشیان لە خەڵكانیتر بەرز یان بەرینتر بێت ،بەاڵم ئەوەش روونە كە گەیشتن بەو ئاستە (مەشق) و(سەرمەشق)ی دەوێت! ،مەشقی رۆح و راهێنانی فیكرو راوكردنی هەڵەكان و راواندنەوەی گومانەكان و روونبینی لە خاڵە بێهێزو و هێزدارەكان ،هەروەها بوونی (سەرمەشق)ێك نەك بۆ ئەوەی لە هەموو شتێكدا چاوی لێبكات ،بەڵكو بۆ ئەوەی لە هەندێك حاڵ و خاڵدا بتوانێت لێیەوە فێر ببێت و نەكەوێتە ئەو هەاڵنەی ئەوو هاوڕێكانی تێكەوتووە ،ئیتر لێرەوە (بیرمەند) رێی بۆ تەخت دەبێت هەتا سەری رێ بگرێت و وە دووی كاروانی بیرو بیرمەندان كەوێت و هه‌ڵقه‌یه‌كیتر بێت له زنجیره‌ی بیرمه‌نداندا!. بیرمەندیش ئەو كەسەیە لە (لێكدان) و(لێدەركردن)ی بابەت و رەهەندە فیكری ودژە فیكریەكان تێدەگات و دەتوانێت گوزارشتی لێبكات ،جابە نوسین بێت یان ووتەو وتار ،هەر ئەوەندەش نیە ،بەڵكو پێویستە بتوانێت ئاشتەوایی دروستكات لە نێوان فیكرە جیاوازەكان ئەگەر بواری ئاشتەوایی تێداهەبوو ،وە لێی بێت دژو دوژمنەكان بە فیكرو فیكرخوازیی دیاری بكات و تێكەڵ و پێكەڵیان نەكات ،ئەمەش كۆتایی نیە ،بەڵكو زاراوەی نوێ و مانای تازەو راڤەی تازەهەڵم و دركاندنی نهێنیە زەینیەكان و پێشبینی ئەوەی بەڕێوەیە و هەڵدانەوەی سەرمەنجەڵی رەوتێكی نوێ جیا لە ئێستا و جیا لە پێشوو بهێنێتەدی، ئەمانەی وتم دەكرێت دەرگای پێناسەیەكی سەرەتایی باشمان لێبكەنەوە بەسەر پێناسەی بیرمەنددا.
27
)(20 بیرمەندی كاتی ...بیرمەندی هەمیشەیی! ێ جیهانی عەرەبی لە پێگەیاندنی پ :دەگوتر بیرمەنددا تووشی قەیران بووە ..هۆكارەكەی بۆچی دەگەڕێننەوە؟: ئەوە دەوترێت ،بەاڵم ئەوە كۆتایی پرسیارو وەاڵمەكە نیە ،بۆچی ؟ ،چونكە پرسیارەكە ئەوەیە كە كامەیە بیرمەند و كێیە بیریار ؟ ،ئەگەر وامان ووت ئیتر وشەی قەیران ناتوانێت دڵمان ئاو بدات و كۆتایی وەاڵمەكە بێت و خۆمان لەبەرپرسیاری بدزینەوە!. لە پرسیاری یەكەمدا شتێكم دركاند سەبارەت بە كەسێـتی بیرمەند ،ئەمما لێرەدا ووەاڵمێكیترم پێیە ،ئەویش بەم شێوەیە ،كەدووجۆر بیرمەند هەیە: جۆری یەكەم :بیرمەندێك كەلە كاتێكی كتوپڕدا بۆقسەو نمایشكردنی هەڵوێستێك دێتە مەیدان و هەوڵێكی بیرمەندانەی شۆڕشگێڕانە! پێشكەش دەكات و بارێكدار دەخاتە كوانوی بزاڤێكی جەماوەریەوە بۆ گەیشتن بە وەرچەرخانێكی چارەنوسسازانە ،ئیتر دوای ئەوە رۆڵی كۆتایی دێت و تواناكانی بۆ بەردەوامدان بە گەرمایی و گڕی ئەو گڕكانە جڤاتیە لە شوێنێكدا دەوەستێت!. جۆری دووەم :بیرمەندێكە كە هێزی فیكری و زەخیرەو زاخاوی بیربەخشینی لێ نابڕێت و هەمیشە قسەی نوێ و ئاراستەی گەرماو گەرمی پێیە بۆ رووداوو پێشهاتەكان و لەگەڵیاندا یان لە پێشیانەوە دەڕوات و ژیانیان پێكەوە گرێ دەدەن ،ئەوانەی جۆری یەكەم كەس ناتوانێت لە ریزی بیرمەندەكان دەریان بكات ئەگەر توانای بیركردنەوەشیان تەنها بۆ سەرەتای پڕۆژەیەك یان شۆڕشێك بووبێت ،بەاڵم ئێمە لەم ساتەدا مێژوویەدا بە مەنزڵ ناگەین ئەگەر هەر زوو زوو بیرمەندەكانی جۆری دووەم جێگەیان پڕ نەكەنەوە ،بۆیە پێویستە ئەوە بێژم كە بەڵێ گرفتمان كەمیی یان دەگمەنی جۆری دووەمە!، لە جیهانی عەرەبی بێت یان جیهانی ناعەرەبی بە 28
تایبەتی نەتەوە بێ دەوڵەتەكان ،كورد لە پێشی هەموویانەوە. )(21 بیرمەند و رۆژئاوا لەبەردەم پێنچ پرسیاردا ؟! پ :بۆچی زۆرێك لە بیرمەندو كەسە دیارەكانی جیهانی ئیسالمی كە دەچنە رۆژاوا بیریان دەگۆڕێت‌و دەستبەرداری زۆرێك لە بۆچوونەكانیان دەبن؟: من ناڵێم زۆرێك بەڵكو دەكرێت بووترێت هەندێك ،بەاڵم مەبەست لەو گۆڕانە چیە؟ ،ئایا گۆڕانە لە چەندێتی یان چۆنێتی ؟ ،یان مەبەستتان دەرچوونە لە چوارچێوەی مەرجەعی وەحیی بۆ مەرجەعی رۆژئاوا؟ ،یان نەخێر ،خراپ حاڵی بوونێك بووە بۆ دینداری و دونیاداری و تەفسیرەكانی پەیوەندی نێوان خوای گەورە و خەڵك و خەڵك و خەڵكانیتر ،لەبەر نەبوونی ئازادی و ئەمان ،بەاڵم لەوێ فریای ئەوە كەوتوون پێداچوونەوەیەك بكەن؟ ،یان (كەسە دیارەكان) دەتەوێت باسی بیرمەند و كەسایەتیە گشتیەكان بكەیت كە هەتا لە واڵتی خۆیان بوون هەندێك ئینسافیان بوو ،بەاڵم كەچوونە رۆژئاوا ئەوەشیان دۆڕاند ،یان نەخێر كورت وكرمانجی مەبەستت خەڵكی ئیسالمیی ناسراو بە زاناو بانگخواز یان نوسەر یان هەر ناوێكیترە؟ ،هەریەكێك لەوانە وەاڵم وبەاڵمێكی دەوێت. بۆ پرسیاری یەكەم چەندێتی زەرورەتێكی هەمیشەییە ،بەاڵم چۆنێتی لێی هەندێك خانەگومانم ،ئەویش ئەگەر كەسە بیرمەندەكە راكێشێت لە ئینتیمایەكەوە بۆ ئینتیمایەكیتر،یانی رەگ و رەگەزو رایەڵەیەكی فیكری و عەقەدی نوێ دژ ب ه ئێستا و ڕابوردووی بكاتە پێوەر بۆ وەرگرتن و رەتكردنەوە! ،تەنها بۆ بیرمەندێكێش كە وەحیی چاوگەی بیركردنەوەی بووە الم قورس و قەوماندنە ،وەلێ بۆ ئەوانیتر و هاتنیان بۆ ناوو ناوچەی وەحیی هەر ئەوە شایستەی بیرمەندەكانە!. بۆ پرسیاری دووەمیش ئەگەر ئەوە روو ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بدات بە حاڵەتێكی ناسروشتی نایبینم چونكە وەكو ئیمان زۆرو كەم دەكات بەو شێوەیە جۆری بیركردنەوەش سەرو خوار دەكات ،بۆ لەوە تێدەگەین كە باوەڕی كەسێك گەرم و ساردی بەسەردا بێت ،بەاڵم بۆ بیرو بیركردنەوە بەالمانەوە جێی حەپەسان بێت؟!. بۆ پرسیاری سێیەمیش بە خۆداچوونەوە و خوێندنەوەی هەڵەكان لە كەشێكی ئازادو ئەماندا زۆر سروشتیتر دەبێت لە بڕینی قۆناغەكان و وەرگرتنی هەڵوێستەكاندا وەك لەوەی لەژێر زۆرو ستەمی بەردەوامدا بێت ،بۆ پرسیاری چوارەم و لەدەستدانی ئینساف لەالیەن كەسایەتیە گشتیەكانەوە ،ئەوە لەوەدا دەكەونە ژێر پرسیار كە لەوانەیە پێشتر مامەڵەیەكی سیاسیانەیان لە گەڵ دەروبەر كردووە نەك مامەڵەی فیكرمەندانە!، كاتێكیش لە واقیعی خۆیاندا باروكۆچ دەكەن ئیتر ئەو مامەڵەیە بەخێر نابینن بۆ خۆیان و ئەوانەش ناكرێت بە بیرمەند بە مانا فیكریەكەی حسێب بكرێن ،بۆ پرسیاری پێنجەم و كۆتایی ئەوەش هەتا سنورێك راستە كە هەندێك لە پەیامدارانی ئیسالم لەم دوو سەدساڵەی رابووردوودا كاتێك بەرەنگاری شارو شارستانێتی رۆژئاوا دەبنەوە توشی حەپەسان دەبن وهەرزوو هەست بە كەمی و كزی وكەمینە بوونی خۆیان دەكەن! ،ئەو رۆحییتە تێكشكاوانەش بەرهەمی كارەساتباری فیكری و سلوكییان بۆ ئێمە هێناوەتەوە ،وەكو وتیشم هەندێك وابوون نەك زۆرینە یان هەمووی، بەاڵم بەرهەمی ئەو كەمینەیە تەواوی ئوممەتی موسڵمانیان سەرقاڵكرد بە مەبەستی هەڵتەكاندنی ب ه هاوردەكانیان،هه‌روه‌ها بیروبۆچوونە مه‌به‌ستی رووخاندنی ئەو رۆحییتە كۆیلەبووە و دامەزراندنی گیانێتیر بۆ وەرگرتنی ئاراستەی وەحیی بە بێ خۆدۆڕاندن ئەگەر لەناو جەرگەی خاك و خەڵكی رۆژ ئاواشدا بژین ،لەوەش بااڵتر بتوانێت هەمیشە دەستەویەخەی فیكری بە رۆژئاواییكردن بێتەوە لەناو خاك و خەڵكی ئیسالمدا. ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
)(22 (عەبدولكەریم سروش) و كەلتوری جاهیلی! پ :بە دڵنیاییەوە ئاگاتان لە بیروڕاو قسەكانی (د .عبدالكریم سروش) هەیە ،چۆن دەڕواننە بۆچوونەكانی ئەم دواییەی كە دەڵێ“ :قورئان قسەی پێغەمبەرە‌و رەنگی كۆمەڵگەی عەرەبی گرتووە”؟!. (سروش) لەوە دەچێت گرفتێكی لەگەڵ عەرەب و عەرەب بووندا هەبێت!! ،لەو دەروازە گرفتاوییەوە دەیەوێت پەیامە دژەكانی بدات بە گوێی بیسەران و خوێنەرانیدا،ئەم رێبازە فیكریەش، یانی :دژە عەرەب و عەرەبی بوون یان هەر جۆرە گرنگیدانێك بە گیانی شارستانییەتی ئیسالمی كە دەكاتە وەحیی خوای گەورە ،كە بە زمانی عەرەبی دابەزیوە ،ئامرازێكی زۆر لەبارە بەدەست (سروش)ەوە بۆ ئەوەی (دژە عەرەب)ەكان لە خۆیان و گەالنیتر لەو خولگەیەدا كۆبكاتەوەو بسوڕێنەوە نەك بۆ خودی الوازكردنی رۆحی عەرەبایەتی ،بەڵكو بۆ ئامانجێكیتر كە كەوتنە گومان و دڵكرمێ بوونە لە وەحیی و چاوگەكانی وەحیی! ،ئەمەش خاڵی سەنتەر شكێنی جیاوازی نێوان ئێمەو (سروش) و (سروشیەكانە)! .ئەم رێكارە فیكریەی سروش چاڵ و چەمێكی گەورە گەورەی كردووەتە بەرهەمەكانی و عەیبەیەكی زەبەالحە بەسەر نوسینەكانیەوە. بۆ بڕگەی یەكەمی قسەكەی كە دەڵێت“ : قورئان قسەی پێغەمبەرە “ سەاڵت و سەالمی خوای لەسەر بێت ،ئەوە قسەیەكی كۆنەو لەدایك بووی كەلتورە جاهیلیەكەی سااڵنی مەككەیە و ئەوان كە شارەزای بێ وێنەبوون بە پێغەمبەرو زمانی عەرەبی نەیانتوانی بیسەلمێنن! ،ئیتر چۆن كەسێكی وەكو (سروش) لەم سەری دونیای زەمانی و مەكانیەوە دەتوانێت ئەو قسەیەی بچەسپێنێت؟!. باشە بۆ التان سەمەرە نیە كە سروش زۆر دژی چاولێكەری و الساییكردنەوەیە ،دیارە بە قسەی خۆی و بە پێی نوسینەكانی ،بەاڵم زۆری 29
پێ ئاساییە السایی سەردەمی جاهیلیەتی عەرەبی بكاتەوە و قسەی پوچ و بێ بنچینەیان بكاتە بەڵگە یان مەنهەجی بیركردنەوە ؟!،ئەوەشمان ووت كە چۆن دەڕوانێتە عەرەب و فیكرو كەلتوری عەرەبی ،تكایە خۆتان حوكمی بدەن!. بۆ بڕگەی دووەمی كە دەڵێت ”:رەنگی كۆمەڵگەی عەرەبی گرتووە” ئەگەر بینوسیبا بە زمانی عەرەبی گوزارشت كراوە لە شتەكان، شتە هەمە جۆرەكان ،بابەتەكان ،بابەتە رەنگاو رەنگەكان ،ماقوڵیش دەبوو ئەنجا نەدەبووە جێكێشەش ،چونكە ئەوەی ئاگای لە قورئانە بە تایبەتی ودوایش سوننەتەكان باش لەوە تێدەگات كە قسەكەی (سروش) لە بێ ئاگاییەوە دەیكات یان خوێنەر بە بێ ئاگا دەزانێت یان هەردووكیانە!، قورئان هەندێك ئاماژەو ئاراستەی تێدایە كەباس لە جاهیلیەتی عەرەبی دەكات ،یان باس لە واقیعی دینداری هاوەاڵن دەكات ،دەی خۆ ئەمەش بۆ رەنگكردنی ئیسالم نیە بەڕەنگی عەرەبی ،لەبەر ئەوەی بە روونی لە سەدان شوێندا باسی جاهیلیەتی نەتەوەكانیتری پێش ئیسالم دەكات، هەر وەك چۆن باس لە موسڵمانێتیان دەكات ،لە ئادەم و (سەالمی خوای لەسەر بێت) ئادەمیەكانەوە هەتا دەگاتە پێغەمبەران نوح و ئیبراهیم و ساڵح و شوعەیب و موسا و عیسا و موحەمەد (سەالمی خوای گەورە لەسەر هەموویان بێت) ،هەروەها باس لە ژیان و هەڵوێستی میللەتەكانیان دەكات بە چاك و خراپیانەوە ،پرسیاریش ئەمەیە :ئەم نەتەوانە چی پەیوەندیەكیان بە عەرەب و عەرەب بوونەوە هەیە ؟!. هەر قورئان نیە باسی رۆم و فارس و فیرعەون و قارون و زییلقەرنەین و الوانی ئەشكەوت و بەنی ئیسرائیل دەكات؟ ،ئەوانە پەیوەندییان چیە بە (عەرەباندنەوە)؟ ،هەر قورئان نیە لە رابوردوو لە ئێستای (ئەو كاتی) مەككەو مەدینەو لە داهاتوو قسان دەفەرموێت و پەنهانەكان دەخاتە روو؟ ،ئەی ئەوانە چیانە بەسەر كەلتوری بەعەرەبكردن ومێژووی عەرەبەوە 30
؟ ،ئەگەر(سروش) بیەوێت ئیسالمەكەمان لە مێژوویەكی دیاریكراودا بچەقێنێت و ئیتر بۆی نەبێت لە زەمان و مەكانیتردا رۆڵی هەبێت، ئەوە بێ ئاكامە چونكە واقیعی جیهانیی و دەنگی مرۆڤەكان وا ناڵێت و رێك دژە لە گەڵ حەزەكانی (سروش)دا .وەختێكیش خوای گەورە باسی واقیعی جاهیلی یان واقیعی ئیسالمی دەكات بۆ گەمارۆدانی ئەو دوو دیاردەیە نیە لە زەمین و زەمانێكی عەرەبیدا ،نەخێر ئەوەنیە ،بەڵكو بۆ فێركردنی مرۆڤە خواپەرستەكانە كە ئەو دیاردانە دووبارە و چەنبارە دەبنەوە ،بەاڵم لە زەمان و مەكانێكیتردا و لە ژێر ناوو نازناوێكیتردا ،ژیانی ئیسالمەتی هەر ئەوەنەبوو كەلە مەدینەو مەككە بوو ،ژیانی جاهیلیش تەنها ئەوە نابێت كەلە سەردەمەدا بووە ،راست ئەوەیە قۆناغ بە قۆناغ دەنگ و رەنگی هەردووكیان دەبێت و جەنگ لەدژی یەكتر دەكەن. )(23 سروشیەت ..لە هەناوی هەندێك لە ئیسالمیەكاندا !! پ :لە كوردستاندا (سروش)و (مەلەكیان)و ێ بیرمەندی تری ئێرانی زۆر (شەبستەری)و هەند گەورە كراون ،وا دەزانن ئەم كەسانە یەكجار وا قورساییان هەبێت‌و ،ئەوەندە مەزن بن؟ ئەی هۆی گەورە كردنەكەیان چییە؟: هۆكاری گەورە بوون یان گەورە كردنیان راوەستاوە لەسەر چەند خاڵێك ،سەرەكیترینیان ئەمەیە :ئەوەی ژینگەیەكی لەباری فەراهەم كردووە لەكوردستان بۆ فیكری سروشیەت و هاوبیرە ئێرانیەكانی ئەوەیە لە رێگەی رۆحەوە، خۆیان ووتەنی عیرفانەوە ،توانیوێیانە هەندێك لە گەنجان لە خۆیان كۆكەنەوە ،جا ئەمە زۆر جێی تێڕامانە ،چۆن بابەتێكی فیكری قوڵ و پێچاو پێچ و دژ بەیەكترو یەكنەگرتووی هەمیشە لە كەمیندا بوو بۆ وەحیی و فیكری ئیسالمی و فیكرمەندە ئیسالمیەكان ،لە رێگەی دوواندنی رۆح و عیرفانگەراییەوە جێگەی خۆی دەكاتەوە؟! ،بۆیە دەمەوێت جارێك ئەوە بڵێم: ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەوان هەستیان كردووە لەكوردستان وهەرێمەكانیتر بۆشاییەكی رۆحی وهەناوی هەیە ،هەروەها بۆشاییەكی بێ ماریفەیی و نەبوونی زانیاری هەیە كە چۆن و لە كوێ و الی كێ داوای پڕكردنەوەی بەتاڵی رۆحیان بكەن! ،ئەوەش باشترین و نزیكترین رێگا بووە بۆ دابەزین بۆ ناخی مرۆڤەكان ،ئەویش بۆ رشتن و خاڵی كردنەوەی حاوییە فیكریەكانیان! .بە هۆكاری مامەڵە رۆحییەكەوە بە ئاسانی گیانی سۆفیگەرایی وزاراوە و رەهەندە سۆفیخوازییەكان بە تێگەیشتنی تایبەتی خۆیان ،لە رەفتارو وتاریاندا دەخوێنرێتەوە و چاو نوقاندن و خۆالدان لە هەڵە زۆر زەقەكانی سروش و ئەوانیتر بووەتە خوونەریتیان ،یان فیكری ئەوان بە باش ویستی و دۆستانە لە گەڵ مرۆڤ بووندا تەفسیری دەكەن!. شیعرەكانی مەوالنا رۆمیش چەكی قورسی سروشیەكانە و بەرگی دەرەوەی خۆناساندنیانە، جگە لە دونیایەك زاراوەو بەرهەم و بیروبڕوای رۆژئاواییەكان كە بەرگە رۆمییەكە پەنای داوە !!. دەمەوێت بڵێم: بیری سروش و هاوڕێكەكانی هەوڵ و خەباتێك هەیە تابە فیكرێكی ئیسالمی تازەخواز لەقەڵەم بدرێت ،بەاڵم بە خوێندنەوەو گوێكرتن و بە دواچوون دەركەوتووە خەمی ئیسالم لە دوای دواوە سەرەیان بۆ داناوەو دوای ئەوەی نەشتەرگەری قەیسەریشیان بۆ كردووە. ئامانجەكەشیان بەڵێ ناساندنی ئاینێكە ،بەاڵم نەك ئاینی ئیسالم ،بەڵكو ئاینێكی تێكەڵەیە لە كەلتوری ئێرانی بە تایبەت و كەلتوری رۆژهەاڵتی و رۆژئاوایی بە گشتی. لە جۆرێك ئەوەیە هۆكاریترێكیتر سەرلێشواندن هەیە لە پرۆژەی فیكری و عەقایدی ئیسالمخوازانی كوردستاندا بە تایبەتی حیزبە ئیسالمیەكان ،الی ئەوان هێشتا روون نیە كە عەقیدە و رەهەندەكانی وئیمان و ڕەگەزەكانی پێوەری وەرگرتن یان رەتكردنەوەی هەموو شتەكانە ،گشت بابەتەكانە ،تەواوی كەس ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وكارەكانە!! ،ئەمەش وایكردووە فیكری سروش و مەلەكیان و موریدەكانیان لەسایەو سێبەری حیزبێكی ئیسالمی كوردستاندا پەنای بدرێت و كادیرانی بۆ یەكالبكرێتەوە و بانگەشەی رەسمی و ناڕەسمی و خۆڕاییان بۆ بكرێت ...بۆچی حیزبێكی ئیسالمیی سوننی دەكرێتە یان دەبێتە كەمپی ئاینێكی نوێ ،وەكو پێشتر وتم ئاینێكی تێكەڵە لە كەلتورە رۆژهەاڵتی و رۆژئاواییەكان ؟! .هۆكاریتر هەیە با بمێنێت بۆ هەلێكیتر. )(24 (البوطي) و هاووێنەكانی ....داخی گرانم! پ :چی لە بارەی ئەو زانایەنەوە دەڵێن كە دژی جەماوەری شۆڕشگێڕن لە واڵتە ئیسالمییەكاندا، وەك (محمد سعیدرمضان البوطي)و (آل الشیخ) ی موفتی سعودیە ؟. (سەربەخۆ) بوون لە بیرو باوەڕو بڕیارو بەرنامە و بەردەوامبوون كۆڵەكەی ناوەڕاستی نێو دااڵنی دینداریە ،بە مان و نەمانی حوكمی راستگۆیی و(ناڕاستگۆیی) كەسەكان دەدرێت، ئەوەش ئاشكرایە گیانی سەربەخۆیی و خۆپارێزی لە تێوەگالن لە گەڵ تاغوتە بچوك و گەورەكان باجی گەورەی هەیە ،پێدەچێت (البوطی) و ئەوانیتر توانای ئەوەیان نەبێت ئەو باجە بدەن یان هەر بڕوایان بە باجێكی لەو جۆرە نیە و زاراوەی سەربەخۆ بوونیش لەالی ئەوان بە زاراوەی مێردمنداڵ و گێچەڵگێڕان بقەبڵێنن!!. )(25 زانای پایەبەرز یوسف قەرزاوی و سێ سەرنج!.. پ :لە بەرانبەردا كەسانێكی وەك (د. یوسف القرضاوی) هەن ،بوونەتە جێی ئومێدو دڵخۆشی بۆ زۆرێك لە موسڵمانان‌و ،هەندێكیش بە (مبتدع)و دەستی جوولەكەیان دادەنێن ..ئێوە چۆنیان تێدەگەن؟: كەس وەكو بن عەلی وقەززرافی و موبارەك وعەلی عەواڵ ساڵح دۆستی جولەكە وپارێزەری بەرژەوەندی یەكانیان نەبوون ،ئایا دروستە بوترێت شێخ قەرزاوی دەستی جولەكەیەو 31
دۆستەكانی جولەكەش ریسوا دەكات؟!. جنابی قەرزاوی سەرەڕای خزمەتی زۆری، لەهەندێك لە راوبۆچوونە فیقهی و فیكری و بگرە هەندێك هەڵوێستی سیاسیدا جێی رەخنەبووە، بەاڵم رابەریكردنی بۆ الوانی شۆڕشگێڕی لیبیا و میسرو تونس و یەمەن و ئێستاش لە سوریا و راشكاوانە هەڵوێست وەرگرتن لە دژی تاغوتە عەرەبەكان و هەوڵێكی چاوەڕووان نەكراوی لەوشێوەیە هەڵەكانی رابووردووی كاڵ كردەوە و بووە جێی ئومێدی گەالنی عەرەبی بە تایبەت، هیواش وایە بۆ گەالنیتری ستەمدیدەی ناعەرەبی روانینێكی باشتری هەبێت. ئەوەش كە جێی پێداچوونەوەیە لە تێگەیشتنەكانیدا: یەكەم :ئەو درەنگ هاتنە دەنگەی بوو لە دژی سیاسەتەكانی ئایەتوڵاڵكانی ئێران وهێرشەكانی دەیان ساڵەی دەسەاڵتی شیعەبوو بۆسەر ئوممەتی موسڵمان (سوننە و جەماعە) لەناو ئێران و لە واڵتانی ئیسالمیدا بە گشتی، هەتا لەم چەند هەفتەیەی پێشوودا و لە وتاری هەینیدا لە قەتەر شتێكی رایگەیاند ،ووتی :ئێران و روسیا وچین دوژمنی گەلی سوریاو گەالنی عەرەبین و بەرپرسن لە قەسابخانەكانی ئەو واڵتە!.جارێكیترو لە سەكۆیەكیتردا ئەوەی ووت كە قبوڵناكەن واڵتی میسر ببێت حوسەینی خانە و نابێت رێگە بدرێت شیعەكان كاری شیعەوەشێنی بكەن لەو واڵتەدا ! .دوو هەڵوێستی گرنگە بەاڵم ئەوە گرنگترە كە چیی لەسەر بینا دەكرێت بۆ داهاتووی موسڵمانان بە گشتی؟. دووەم :خوێندنەوەی بۆ كێشەی كورد بە گشتی و بە تایبەتی لە توركیا پێویستی بە ووردەكارییە ،ئەوە دوو جارە بەناوی یەكێتی زانایانی موسڵمانی جیهانیەوە دەكەوێتە هەڵە خوێندنەوەی كێشەكەوە ،زۆر پێویستە دۆستە نزیكەكانی باشتر ئەو حاڵەتەی بۆ رووناك بكەنەوە ،سابەڵكو هەڵوێستی شەرعیترو مەیدانیتر بنوێنێت ،وە دەشزانم هەڵوێستی 32
ئەو زۆر كاریگەر دەبێت لەسەر رەوتێكی بەرفراوانی ناو رابوونی ئیسالمی لە جیهانی ئیسالمی و جیهانی عەرەبیشدا ،زۆریش لە الم بووەتە جێی سەرلێكردنەوە كە بۆچی كەساتییە ئیسالمیە هاورێكانی ناتوانن رونتر چاوساغیی پێبدەن و یارمەتی نادەن هەتا رەخنەی گەورەی نەكەوێتەسەر لەسەر كێشەیەكی هەستیاری وەكو كێشەی كورد؟! ،بە تایبەتیش هەندێك لەو كەساتیە ئیسالمیە كوردانەش وەكو سێبەری جەنابی قەرزاوی ئەبینرێن! .نابێت خۆم لەوەش قوتار بكەم كە هەقێك هەیە پێویستە بووترێت هەتا بتوانین و رێگە نەدەین رەخنەو یەخەگرتنەكانمان السەنگ ببێت ،ئەویش ئەوەیە كە سەران و حیزبە كوردیەكان لە هەموو كوردستانەكاندا نەیانتوانیوە یان نەیانویستووە نمونەو نمایشێكی جوان و جوامێرانە پێشكەش بكەن و هەرچی فیكری دژە مێژوی كورد و مرۆڤی كوردە هیچ نەماوە نەیسەپێنن لەو شوێنانەی دەمو دەستیان هەبووە، لە بەرانبەریشدا هەمیشە لە گەڵ و ئیسالم و موسڵمانی راستەقینەدا هەڵیان نەكردووە!. هەر چۆنێك بێت لێك جیاكردنەوەی هەڵوێستی فیكری و فەلسەفی دەستە و حیزبە كوردیەكان لە گەڵ ئەسڵی كێشە ستەملێكراوەكە لە خۆیدا حیكمەتێكی گەورەو هەوڵێكی دادپەروەرانەیە. سێیەم :ئەو تەوژمە گەورەیەی گوێگری شێخی قەرزاوییە كاتی ئەوە هاتووە جنابیان هانیان بدات بۆ چەندبارە پێداچوونەوەی حاڵی بوون و بە حاڵ و واقیع كردنی زەمان و مەكان و زەمینەی زاراوەكانی (جیهاد) و(وەالئو بەرا) و (تەعاون) و(وەحدەت) و(ئیعتیسام) و زۆر زاراوەیتر كە پەیوەندیدارە بە هەڵوێستی رۆژانەیان لەگەڵ كەسایەتی و كۆمەڵە ئیسالمی و دەسەاڵت و رەوتە دژە ئیسالمیەكاندا.ئەم سێ خاڵەم لەو بڕواوە هەڵدەقوڵێت كەكەسایەتیەكی دیارو گەورەی وەكو قەرزاوی (خوابیپارێزێت) هەلێكی باشی لەبەر دەستدایە بۆ ناردنی ئەو جۆرە ئاماژەو ئاراستانە ،بە تایبەتیش ئێستا بەڕێزیان ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تەمەنێكی زۆریان بە رێكردووە و كەمێكیان ماوە، هەنگاوێكی لەو شێوەیە هیوایەكیتر دەبەخشێتە تەواوی ئوممەتی موسڵمان بۆ چەند دەیەیەكیتر. )(26 ئوسوڵی ئیسالم یان ئیسالمی ئوسوڵی ؟! پ :ئایا ئیسالمییە ئوسوڵییەكان توانیویانە بواری فیكر خەرق بكەن و لەم بوارەدا حەقانییەتی خۆیان بسەلمێنن؟ ئەگەر بەڵێ ،چۆن؟ ئەگەر نەخێر ،بۆ؟. من نازانم مەبەستی تۆ چیە بە دەستەواژەی ئیسالمیە ئوسوڵییەكان ،خوابكات مەبەستت پێی ئەو مانایە نەبێت كەلە دەرەوەی جیهانبینی ئیسالمیەوە هاتووە ،كەبریتیە لەو كەسەی هەڵگری عەقیدەو عەقڵی ئیسالمی و فیكروفەلسەفەی شەریعەیە ،وە تەنها ئەم عەقڵ وعەقیدەیە یان فیكرو فەلسەفەیە بەسە بۆ ئەوەی الی كەمی تۆمەتی (توندڕەوی) و (تیژباوەڕی) و(سەخت گیری) بدرێت بەسەریدا ،ئەمەیان واز لێبێنە، باباسی ئەوە بكەین كە ئیسالمی ئوسوڵی بە حاڵی بوونی ئێمەومانان چی مانایەكی هەیە ؟. زاراوەی ئیسالمی ئوسوڵی ئەوەندەی مانای زیندوو راگرتنی مەرجعیەتی فیكری وسیاسی و كۆمەاڵیەتی وئابوری وئاینی وئایندەیی لێوەردەگیرێت،وانازانم شایستەی ئەوەبێت مانای پێچەوا نەی پێبدرێت ،وە ئەوەندەی عەقڵم بڕدەكات ئیسالمی ئوسوڵی پێویستە بڕوانامەیەك بێت بدرێت بەو كەس و كۆمەاڵنەی كە وەحیی خوایی وەكو مەرجەعی هەمیشەیان دەپارێزن و لە ئەسڵی خۆیان والنادەن وئوسوڵی وبەرەنگاربوونەوەیان بەیان بیركردنەوەو لەوەحییەوە سەرچاوە دەگرێت! .ئەو ئوسوڵیەت بوونەش هەموو كەسەكان تێدا یەكسان نین، هەندێك بەرزەو هەندێك نزم ،هەندێك گەرم و گوڕەو هەندێك ساردوسڕە ،هەر وەك چۆن باوەڕ پلەكانی سەروخوار دەكات ،ئوسوڵیەتی كەسەكانیش هەورازو هەڵدێر دەكات و راستیش ئەوەیە بیرمەندان و نوێخوازان و موجتەهیدەكان ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە هەموو كەس زۆرتر ئوسوڵی فیكری و تازەكاری و ئیجتیهادەكانیان بپارێزن. بەو پێناسەی خستمانە بەرچاو دەڵیم :بەڵێ، لەهەردوو تاقمەكە ئیسالمیە ئوسوڵیەكە رۆڵ و رەنگی چاالكیە عەقڵیەكانیان بەرچاوەو وون نابن ،لەوانەیە پرسیار بكرێن چۆن؟ ،ئەوەش بەم شێوەیە ،تاقمە ئوسوڵیە قوڵ رۆیشتووەكە زۆر باشتر توانیویانە حەق وحەقانیەتی فیكرو فەتواو فەرهەنگی ئیسالمیانەی خۆیانمان پێ بناسێنن، تاقمی كەم رۆیشتوو (كەم ئوسوڵیەكەش) یان (بێ ئوسوڵەكان) بە باشی یارمەتیان داوین بۆ ناسینی هەڵەو هۆنینەوە (نا ئوسوڵیەكان) و دژو نەسوڵحاو لە گەڵ وەحییدا...... )(27 گفتوگۆ ل ه گه‌ڵ به‌ڕێز م .صالح الدین شه‌ن و كه‌وی وتاری (كلیلی چاره‌سه‌ر،ئیسالم و دیموكراسی) (به‌شی یه‌كه‌م) كورت ه رێگایه‌ك بۆ (چه‌ور) كردن هه‌ر (چه‌پاندن)ی یان یان(چه‌سپاندن) بیروباوه‌ڕێكی هاوچه‌رخ یان (ناهاوچه‌رخ) زاراوه‌ی تایبه‌ت و وشه‌ی ته‌لیسماوی و زمانی سیحراوی وداتاشینی چه‌مكه‌كانن ،ئه‌نجا چه‌ندبار ه كردنه‌وه‌یان ه هه‌تا الی گوێگران و خوێنه‌ران چی وه‌ك (ناو)و(نازناو) یان وه‌ك (ناوه‌رۆك) یان (ناتۆره) ده‌بێت ه خۆراكی فیكرو ویردی رۆژانه‌ی مرۆڤ ه گوێگره‌كانیان. ئه‌م كاریگه‌ربوونه‌ش له‌سه‌ر خوێنه‌رو گوێگرو ئه‌وانیتر هونه‌رێكی كۆنه‌و ب ه تێپه‌ڕبوونی كات فراوانتر و فێڵكارانه‌تر دێت ه مه‌یان ،هه‌ر به‌م مه‌زه‌ب ه ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تیه ك ه مه‌به‌ستیان كۆنترۆڵكردنی كۆمه‌ڵگه موسڵمانه‌كانه ،ئه‌وانی ده‌ره‌وه‌ی (جیهانی ئیسالم) و(جیهانبینی ئیسالم) ب ه خواری و خراوی لێی سودمه‌ندبوون و بۆردومانیان كردوین ب ه سه‌دان ،ئه‌گه‌ر هه‌زاران نه‌بێت ،ل ه چه‌مك وده‌سته‌واژه‌ی فیكری و فه‌لسه‌فی 33
و كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی وئابوری و ئاینی و ئاكاریی و ياسایی و ده‌ستوری.مه‌به‌ستیش له‌و هێرشانه روون ه كه‌ئه‌مانه‌ن: یه‌كه‌م :گه‌مارۆدان و سنوردار كردنی زاراو ه عه‌قائیدی و فیقهی و فیكری وكۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی ه و قانونی و ده‌ستوری ه خۆماڵی و(خۆمانه)كانه. دووه‌م :ئه‌گه‌ر توانیان دواتر قه‌اڵچۆكردنیان ب ه ته‌واوی وسڕینه‌وه‌یان ل ه زه‌ین وزه‌مینی ئوممه‌تی موسڵماندا ب ه گشتی یان گه‌لێك ل ه گه‌النی موسڵمان یان نه‌وه‌یه‌ك ل ه نه‌وه‌كانیان یان حیزبێك یان رێكخراوێك. سێیه‌م :دوای ئه‌و ه خه‌ڵك ناچاركردن هه‌تا بگه‌ڕین ب ه شوێن به‌دیل و جێگره‌وه‌دا ،یانی به‌دیلی ده‌سته‌واژه‌كانی ناو وه‌حیی یان ئه‌وانه‌ی ب ه ئیجتیهادی موجته‌هیده‌كان هاتووه‌ت ه گۆڕێ، یان ئه‌وانه‌ی بوونه‌ت ه به‌شێك ل ه خوونه‌ریتی گه‌النی موسڵمان و (ماریفه) و (مه‌یل)ی گشتی كۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمان به‌دی هێناون .پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و بۆشایی ه زاراوه‌یی و زمانه‌وانیه‌ش ب ه زمان و زاراوه‌ی ئوممه‌ته‌كانی رۆژئاوا ك ه جیاوازیمان ل ه روانین وڕوونكردنه‌و ه بۆ هه‌موو ژیان وژیانسازی و گه‌ردوون و گه‌ردوون ژێرباركردن و مرۆڤ ومرۆڤایه‌تیكردن و خوداو خواداری و په‌روه‌رگاربوونی و هه‌موو باس و بابه‌ته‌كانیتری په‌یوه‌ندیدار پێیانه‌و ه نێوان ئاسمان و رێسمانه!، چواره‌م :ئه‌گه‌ر ئه‌وان ه هیچیان نه‌هاته‌دی كۆتاهه‌وڵی زیره‌كانه‌یان(میانگریه‌ك) ه له‌گه‌ڵ گه‌النی موسڵمان به‌گشتی ،چی عێل وعه‌وام یان هه‌رزه‌و نه‌فام یان زاناو به‌فام ،ب ه تایبه‌ت (دوواندن)ی رووناكبیران وبیرمه‌ندان و بانگخوازان و نوخبه‌ی بڕیار به‌ده‌ستی ده‌زگا ره‌سمی و ناڕه‌سمی ه فێرخوازی و په‌روه‌رده‌یی و رووناكبیری وڕۆژنامه‌گه‌رییه‌كان. هه‌ردوو به‌ره‌ی ئیسالمخوازو دژ ه ئیسالمیش لهم داواكاری و دواندنه بۆ قاڵبوونه‌و ه له(پاشكۆیی)دا بێ به‌ش ناكرێن( ،فشه) و(فشار) 34
یان (پالر) و(په‌المار)یان(پاره) و(پایه)داركردن، یان هه‌موویان پێكه‌و ه ئامرازی دڵسۆزانه‌یان ه بۆ به‌ژێره‌وه‌كردنی كه‌سێتی مێژووی و حه‌زاریمان. دژ ه ئیسالمه‌كانی ناو گه‌النی موسڵمان ئه‌وانه‌ن ك ه رۆڵی نوێنه‌رو نوێكه‌ره‌وه‌ی هزرو هه‌واداریی رۆژئاوایی ده‌بینن،ئه‌گه‌ر بۆ به‌یانخوازانی ئیسالمی دوواندنیان هه‌بێت ,بۆ ئه‌وانی (نا ئیسالم)ی یان (ناموسڵمان) ئاراسته‌یان پێده‌درێت و فه‌رمانیان بۆ داده‌به‌زێت بۆ (خۆ) ڕاهێنان و(خۆ) خۆشه‌كردن ونمایش به پێی ئاوازو تۆن ه ئه‌مریكی و ئه‌روپییه‌كه ،ك ه بێگانه‌ی پشت حه‌وت سنورن!،بێگان ه ب ه زه‌مانی ئێمه ،ب ه مه‌كانی ئێمه ،ب ه مه‌رامی ئێمه،ب ه مێژووی ئێمه، ب ه داهاتووی ئێمه ،ئێمه‌ی ئوممه‌ت و ئه‌ولیای وه‌حیی ! ،مامه‌ڵه‌ی دوژمنكارانه‌ی به‌ره‌كانی رق ل ه ئیسالم له‌گه‌ڵ به‌ره‌ی ئیسالم ب ه هیوای بارسوك ی ده‌رونیی و غوربه‌تی وته‌نككردنی قورسای زاراو ه هه‌مه‌جۆره‌كانی خۆیان له‌ناو ئێمه‌دا ده‌كه‌ن، له‌چرپه‌و چه‌نابازیشیاندا ده‌ڵێن و ده‌قیژێنن ك ه جیاوازی زاراوه‌كانمان و مه‌به‌سته‌كانمان زۆر نی ه یان ناوه‌خنه‌كه‌ی هه‌رئه‌وه‌ی ه ك ه موسڵمان ل ه دوای وێڵه و بۆی شه‌یدایه. بێگومان كه‌سی ناچار یان خۆناچاركه‌ر (بڕوبیانوو) هاوڕێیه‌تی و سه‌رده‌كات ب ه هه‌موو ده‌رگایه‌كدا سابه‌ڵكو بۆشایی ه فیكری یان رۆحی یان ره‌وشتی یان سیاسی یان پڕبێته‌وه بۆ ئابووریه(دروستكراوه‌كان)ی به‌هه‌رچی پڕبێته‌وه گرنگ نیه،گرنگ پڕبونه‌وه‌یه!. ئه‌م واقیع ه (تاڵ) و(تااڵن)كاریه‌ش بۆ رۆح،بۆ فیكر،بۆ ئاین،بۆ مێژوو،بۆ واقیع ،به‌هه‌ردوو چاوی سه‌رده‌یبینین ،به‌هه‌ردوو گوێمان ده‌‌یبیسین ،بۆن و هااڵوی سه‌روكاسه‌مانی وڕو پڕكردووه،تااڵوی ده‌چێژین و خه‌ریك ه تام و چێژه‌كانی ترما ن لێ ده‌كاته بنێشته تاڵ وگوژاڵكه!. ئه‌م قسانه‌ی پێشوم ب ه ئومێدم كه‌ڵكی ئه‌وه‌یان هه‌بێت سه‌ره‌تایه‌كی عاقاڵن ه یان عه‌قاڵنی بێت بۆ چوون ه نێو گفتوگۆ دۆستانه‌كه‌م له‌گه‌ڵ ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
به‌ڕێز مامۆستا صالح الدین له‌سه‌ر وتاری (كلیلی چاره‌سه‌ر ،ئیسالم ودیموكراسی)،كه‌ل ه هه‌ندێك پێگه‌و ماڵپه‌ڕی ئه‌له‌كترۆنی باڵوكرایه‌وه، ئێمه‌ش لێره‌دا گفتو گفتكاریه‌كی فیكری عه‌قایدی ده‌كه‌ین ل ه نێوان دوو كه‌سی جیاوازو دوو ئه‌زمونی جیاوازو دوو روانینی به‌رانبه‌ردا، هه‌ردووكیشیان-نوسه‌ر وڕه‌خنه‌گر -بانگه‌شه‌ی ئه‌و ه ده‌كه‌ن ك ه مه‌رجه‌عیه‌تی عه‌قیده‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالم بۆحوكمدان له‌سه‌ر بابه‌ت و بابه‌ت نوسه‌كان پاراستووه‌و ده‌پارێزن ،وه‌كو مامۆستا خۆشی نوسیوێتی ..( :ئەو ئیسالمە پەیرەو دەکەین کە ئایینی خودایە و لە کتێبی پیرۆزی خۆیدا (قورئانی پیرۆز) رەوانەی کردوە و پێغەمبەری سەردار محمد (د.خ) بە گوفتار و کرداری خوی شەرحی کردوە و رونی کردوەتەوە و مەبەستەکانی ناساندوە و لە رێگەی سونەتە راست و دروستەکەیەوە پێمان گەیشتووە.)... بهاڵم بۆ روون بوونه‌وه‌ی هه‌ڵه‌و خانه‌ی ن پێویستمان ب ه مه‌نهه‌جی به‌راوردكاری هه‌ڵه‌كا س و هه‌ی ه و كارمان به‌سه‌ر كه‌سێتی ووتارنو كه‌سێتی راڤه‌كارو ره‌خنه‌گره‌و ه نیه،ئامانجیش لهم جۆر ه راگۆڕینه‌وه‌و سنورداركردنی هه‌ریه‌كێكیان ل ه ئه‌ندازه‌ی نزیكیان ل ه ده‌قه‌كانی وه‌حی و ماناو ئاماژ ه ئیجتیهادیه‌كان بۆ خۆی خزمه‌تێكی گه‌وره‌ی ه ب ه بانگه‌وازی ئیسالم ،ئه‌نجا ته‌كان وته‌حه‌ددایه‌كی گه‌وره‌ش ه ب ۆ به‌یان و به‌ره‌نگاربونه‌وه‌ی بیدعه‌ت ه ی بێگانه ،بێگان ه ب ه جیهان فیكری وفه‌لسه‌فیه‌كان و جیهانسه‌رایی ئیسالم و یارمه‌تیه‌كی ژیرانه‌ش ه ب ه نه‌وه‌ی نوێی ئیسالمی و نائیسالمیش هه‌تا بڕوبیانوویان نه‌مێنێت و نه‌زانین نه‌كه‌نه روانگه‌ی سه‌یروسه‌رنجه‌كانیان و دڵیشیان خۆش بێت ك ه پاڵپشتیان هه‌یه ل ه ئه‌ندێشه‌و ئه‌ندێشه‌مه‌ندان،ئه‌گه‌ر به‌م رۆحییه‌ته‌و ه بگه‌ڕێین ب ه شوێن ساغ و ناساغ ل ه ده‌سپێشخه‌ری ه فیكری وفێركاریه‌كانماندا حه‌تمه‌ن ده‌گه‌ین ه ئاكامێك كه: یه‌كه‌م:یان رایه‌ك والیه‌ك هه‌وراز ده‌كه‌وێت،ئه‌ویدی پێویسته خۆی بچێته دواوه‌و لێمان گه‌ڕێت. ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دووه‌م :یان هه‌ردوو راوسه‌رنجه‌ك ه ل ه ناوه‌ڕاستی رێگه‌دا به‌یه‌ك ده‌گه‌ن و رای سێیه‌می نزیكتر ل ه وه‌حییه‌وه‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه. سێیه‌م :یان ئهوهی ه ده‌بێت بگه‌ن ه ئه‌و بڕوایه‌ی ك ه (ته‌عاوون)ی كرده‌یی و دوور له‌بان وبانگه‌شه‌ی حیزبی و چێوه‌كانیتر بكه‌ن ه بازنه‌ی باوه‌ڕ به‌یه‌كتری و پشتیوانی هه‌تا ده‌گه‌ن ب ه ئاواتی موسڵمانان و ئامانج ه نزیك و دوره‌كانیان،له پێش ته‌عاوون (ئیعتیسام)ی جه‌وهه‌ری به رۆح و رایه‌ڵه‌كانی دین و دینداریه‌و ه باشترین دیدی موسڵمانانه‌ی ه بۆ ئه‌م قۆناغه‌مان كه‌ل ه نێوان ئه‌گه‌ری گواستنه‌وه بۆ داهاتوویه‌كی دانسق ه و ده‌گمه‌ن و گه‌ڕانه‌و ه بۆ دواوه‌و بۆ رابوردویه‌كی (بێدان) و بێ (داڵده)و بێ(ده‌ره‌تان) گیری كردوو ه ول ه چاوه‌چاودایه! .خودای گه‌وره‌ش ده‌فه‌رموێت: (وا ْعتَ ِ ص ُموا بِ َح ْب ِل اللَّ ِه َج ِم ًيعا َواَل �تََف َّرقُوا َواذْ ُك ُروا نِ ْع َمةَ َ ِ ِ َّ ِ َ َصبَ ْحتُ ْم بِنِ ْع َمتِ ِه أ ف م ك ب و ل ق � ن ي �ب ف ل أ ف اء د ع أ م ت ن ك ذ إ م ك َ ُ ْ ُ ُ َ َ اللَّه َعلَْي ْ ُ ْ ُ ْ ْ َ ً َ َْ َ ُ ْ ْ ك إِ ْخ َوانًا َوُك ْنتُ ْم َعلَى َش َفا ُح ْف َرٍة ِم َن النَّا ِر فَأَ�نَْق َذ ُك ْم ِم�نَْها َك َذلِ َ �يُ�بَيِّ ُن اللَّهُ لَ ُك ْم آَيَاتِِه ل ََعلَّ ُك ْم �تَْهتَ ُدو َن) -103آل عمران( .فَأ ََّما َّ ِ ِِ ِ ض ٍل سيُ ْد ِخلُ ُه ْم فِي َر ْح َم ٍة ِم ْنهُ َوفَ ْ ين آ ََمنُوا بِاللَّه َوا ْعتَ َ الذ َ ص ُموا به فَ َ َّ ِ ِ ِ ِ ِ ين َو�يَْهدي ِه ْم إِل َْيه ص َراطًا ُم ْستَق ً يما) -175النساء( .يَا أَ�يَُّها الذ َ آ ََمنُوا اَل تُ ِحلُّوا َش َعائَِر اللَّ ِه َواَل َّ ي َواَل الش ْه َر ال َ ْح َر َام َواَل ال َْه ْد َ ِ ض َوانًا ْح َر َام �يَْب�تَغُو َن فَ ْ ض اًل ِم ْن َربِّ ِه ْم َوِر ْ ين الْ�بَْي َ ت ال َ الْ َق اَلئ َد َواَل آ َِّم َ ٍ ص ُّدوُك ْم اصطَ ُ َوإِ َذا َحلَلْتُ ْم فَ ْ ادوا َواَل يَ ْج ِرَمنَّ ُك ْم َشنََآ ُن �قَْوم أَ ْن َ ِِ ْح َر ِام أَ ْن �تَْعتَ ُدوا َو�تََع َاونُوا َعلَى الْبِ ِّر َوال�تَّْق َوى َع ِن ال َْم ْسجد ال َ الثْ ِم والْع ْدو ِ ان َوا�تَُّقوا اللَّهَ إِ َّن اللَّهَ َش ِدي ُد َواَل �تََع َاونُوا َعلَى إِْ َ ُ َ ال ِْع َق ِ اب) -2المائدة. قس ه ئه‌مه‌ی ه ك ه وتم ،سه‌ره‌ڕای جیاوازیه‌كان ب ه شیرین و ناشیرینیه‌وه ،ئێم ه ب ه به‌ڵگ ه موسڵمانین و به‌به‌ڵگه‌ش ل ه موسڵمانێتی بێ به‌ش ده‌بین ،كێ به‌ڵگه‌دار ه بابه‌رزیكاته‌وه ،كێ ئیماندار ه با به‌ڵگ ه بێ ده‌نگ یان ده‌نگ به‌رزیكات!. ئه‌و چه‌ند رسته‌یه‌ی سه‌ره‌و ه پێشهات و پێشده‌میه‌كی بنچینه‌ییه بۆئاسانبڕی ل ه لێكدانه‌وه‌ی لێدوانه‌كان ل ه ناوو ناوه‌رۆكی وتاری (كلیلی چاره‌سه‌ر ،ئیسالم و دیموكراسی)دا ،ك ه بۆ من و هاووێنه‌ی من جێی پرسیارێكی زۆرو 35
سه‌رسوڕمانێكی زۆرو نایشارمه‌و ه ئازارو ژانێكی زۆره ! ،له‌وه‌ش زۆر دڵنیام ئه‌وانه‌ی ده‌ست و ده‌میان هه‌بووه ل ه خزمه‌تی بانگكردنه‌وه‌ی خه‌ڵكی هه‌رێمی كوردستان بۆ ئامێزو ئارامگه‌ی ئیسالمه‌تی ل ه سه‌ره‌تای هه‌شتاكانی سه‌ده‌ی رابوردوو ه هه‌تا ئه‌مڕۆ هه‌رئه‌وان زۆرترین رۆڵ وڕه‌وت و بااڵترین به‌رهه‌میان ههبوو ه ل ه قو‌ڵكردنه‌وه‌ی جیاوازی ه ده‌روونی و فیكری و سلوكی وسیاسی و گروبگه‌راییه‌كانی ناو كۆمه‌ڵی موسڵماناندا! ،بۆی ه له‌سه‌ریان ه زوو زۆرتر ب ه راوبۆچووه‌نه‌كانی خۆیاندا بچنه‌وه‌و ل ه هه‌ڵه‌وهه‌وڵه سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كانیان مرۆڤ ه موریده‌كانیان به‌ئاگا بێننه‌وه وڕێگه‌نه‌ده‌ن له‌و ه زیاتر به‌سه‌ر هه‌ڵه‌و هێڵه خواره‌كاندا بڕۆن و شۆڕبنه‌وه ،بهاڵم جێی ره‌خنه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ه ك ه هێشتا ئه‌و ئاماده‌ییه،مه‌گه‌ر ده‌گمه‌ن ،نابینرێت و نابیسرێت و نانوسرێت و نانوێنرێت و نانرخێنرێت!. له‌له‌حزه‌ی ئه‌و حه‌زه‌ردانه‌ماندا ،له‌پێناو ئاماده‌باشیی هه‌موو الیه‌ك و هه‌موو پشتیوانێكی ئیسالم و گشت بزاڤێكی موسڵماناندا ،بۆ هه‌ستانه‌وه‌و وه‌ستانه‌و ه و رودان به‌یه‌كتر ،ئه‌مه‌ش بۆخاتری ئهوهی (گوێقواڵغ)بوون بۆیه‌كترو گه‌ور ه (یه‌كتر خوێندنه‌وه) ببێت ه دیارده‌ی زاڵی بێ مونافیس له ناوماندا. ئه‌م بانگه‌شه‌یه‌ش ئه‌مڕۆ ك ه فره‌به‌ره‌یی و فره‌باری فیكریی ته‌شه‌نه‌ی زۆری تێداكردوو ه ل ه رۆژگاریتر زۆرتر پێویستمان پێی هه‌یه ،حه‌قیش ئهوهی ه‌داوای هه‌موو عه‌قڵمه‌ندێك و ئه‌ندێشه‌وانێك و پارێزه‌رێكی (مه‌رجه‌عیه‌تی وه‌حیی) بێت. ئه‌گه ر ئه‌م بانگ وبانگه‌شه‌یه بوو ه دروشمی راستگۆیانه ،یان ئه‌گه‌ر ببێت ه حاڵ وكارو چاالكی ده‌ست ه جه‌معیی قیاده‌و پیاده‌ی كۆمه‌اڵن و كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالم ،به‌پێی ئه‌زمونمان ل ه گه‌ڵ واقیعی جاهیلی و هه‌ژمونیشی له‌سه‌ر تاك و ته‌ییار ه ئیسالمی و خه‌ڵك ه ساده‌كه‌ش ،بێ گومانم هه‌ندێك مرۆڤ ل ه (هه‌موو به‌ره‌كان) ك ه پێشترو 36
ب ه تێپه‌ڕبوونی قۆناغه‌كان و به‌ئاراسته‌ی پێچه‌وان ه گۆشكراون له‌سه‌ر(حه‌ساسیه‌ت) یان (حه‌ماسیه‌ت) یان (حه‌ماقه‌ت) ،بێ ده‌نگ نابن و ده‌كه‌ونه گیانی ته‌وژم و(ته‌وژمگێڕان)ی ئیسالمیه‌ت و سڵ ناكه‌نه‌وه ل ه ده‌رزه‌نه تۆمه‌ت یان تۆڵه‌و بۆڵه‌ی ناڕه‌وا ،بۆ نمونه: من ده‌ڵێم ناگونجێت ئیسالم و دیموكراسی هاوته‌ریب و هاوشانی یه‌كتربن ل ه عیوانێكداو پێكه‌وه‌ش بكرێت ه كلیلی چاره‌سه‌ری كێشه‌كان!،وه‌كو ل ه سه‌رناوی وتاره‌كه‌ی مامۆستا (صالح الدین) دا هاتووه ،ئه‌م ه سته‌مێك ه ل ه ئیسالم ده‌كرێت، ئه‌گه‌رنوسه‌ریش ئه‌و مه‌به‌سته‌ی نه‌بێت ،چونك ه ته‌نها بوونی عینوانێكی له‌و جۆر ه هه‌ركه‌سێك لێی بڕوانێت ناتوانێت هیچ جیاوازییه‌ك بخاته نێوان ئیسالم و دیموكراسی ،به‌ڵكو یه‌كسان بوونیان به‌یه‌كتر نیگای یه‌كه‌می ناوی وتاره‌كه‌یه! ،وشه‌ی (كلیلی چاره‌سه‌ر) بۆ هه‌ردوو چه‌مكه‌ك ه به‌ڵگه‌ی زه‌ق و ئه‌بڵه‌قه بۆ حوكمه‌كه‌مان ،و ه ته‌نها شتێك (ئیسالم و دیموكراسی) لێك جیاكردوه‌ته‌و ه و بووه‌ته ناوبڕیان پیتێكه،ئه‌ویش پیتی واوه!. ئیتر منی خوێنه‌ری گوێشل و بارگاوی بۆ ئه‌و جۆر ه نوسین ونوسه‌رانه به‌چی بتوانم و چۆن بزانم لێكیان بكه‌مه‌وه ،و ه چۆن واتێنه‌گه‌م كه نوسه‌ر مه‌به‌ستی هاوشان كردنیان نیه؟!،ئه‌مه‌ش گفتوگۆیه‌ك ه له‌سه‌ر بابه‌تێكی فیكری عه‌قایدی ترسناك و هه‌ستیار كه‌په‌یوه‌ست ه به‌ئیمان وهه‌ردوو رایه‌ڵه‌ی شایه‌توومان و لقه‌كانیه‌وه ،وه‌كو حاكمیه‌تی شه‌ریعه‌ت و توانای بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیارو پێویستی مرۆڤه‌كان ل ه هه‌موو زه‌مان و زه‌مینێكدا ،هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندیدار ه ب ه ناووسیفه‌ت ه به‌رزه‌كانی خوای گه‌وره‌و بنه‌ماكانی (وه‌الوبه‌را)و جۆرو پله‌ی ئینتیما بۆ مێژو و حه‌زاره‌تی ئیسالم، یانی ئه‌گه‌ر ئه‌م زاراوانه‌ش جارێ یادنه‌كه‌ین و نه‌یده‌ینه‌و ه ب ه رووی نوسه‌رداو نه‌یكه‌ین ه كێشه‌ری بۆچوونه‌كانی ك ه هه‌تا كوێ هه‌ماهه‌نگ ه ل ه گه‌ڵ ناسنام ه و ناوداری و سام وترسی ئوممه‌تی وه‌حییدا،واته(هه‌وییه) و(هه‌یبه‌ت)یدا، ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كه‌مترین پله‌ی ره‌خنه‌و تێبینی من یان توانجی خه‌ڵك له‌سه‌رئه‌و نوسینان ه ئهوهی ه ك ه تێگه‌یشتنی خاوه‌نه‌كه‌ی بۆ زاراوه‌و زمانی شه‌ریعه‌ت ده‌خات ه ژێر پرسارو گومانی گه‌وره‌وه!. هه‌رچه‌ند ه بۆ من په‌سه‌ند نی ه بابه‌تێك كه په‌یوه‌ندیداره ب ه عه‌قیده‌و ئامانجه‌وه بڕۆم ل ه رووێكیتره‌وه‌ی وه‌كو (ئامراز) تاوتوێی بكه‌م و حوكم وحاكمیه‌تی عه‌قایدی خانه‌نیشن بكه‌م، ئه‌وه‌ش ده‌زانم كه‌به‌شێكیش له‌و گفتوگۆیانه دوای پشتگیری كردنی(ته‌وحید) و ملشۆڕكردن ی په‌یوه‌یست ه به‌حوكمی بۆ ئوسوڵ و ئامانجه‌كان فیقهی و ئیجتیهادی نوێ و سیاسه‌تی شه‌رعیه‌وه، بهاڵم ئه‌و ه ناگه‌یه‌نێت ك ه عه‌قید ه و ئیمان ب ه خوایی بوونی شه‌ریعه‌ت و كامڵ بوونی هێڵ ه گشتی و گه‌وره‌كانی و هێزی بێ سنووری بۆ وه‌اڵمی پرس ه دینی و دونیاییه‌كان ل ه گه‌رمه‌ی جه‌نگی فیكریه‌كاندا غایب بده‌م! ،چونك ه ئه‌و ه یانی له‌ده‌ستدانی پێوه‌ره‌كانی وه‌حیی و ده‌ست شۆرینی عه‌قڵ ل ه ژێربار بوونی بۆ هه‌یمه‌نه‌ی وه‌حیی له‌و كاتانه‌ی ك ه پێویست ه وه‌حیی شته‌كان یه‌كالكاته‌وه!. چونكه‌یه‌كیتر ئهوهی ه ك ه موناقه‌ش ه هه‌م ه جۆره‌كانمان ته‌نها بابه‌تێكی عه‌قڵی موجه‌ڕه‌د و دابڕاوو یاخی یان به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی په‌تی و رووت نیه ،به‌ڵكو ئیمان به(وه‌حدانیه‌تی خودا) و (وه‌حدانیه‌تی شه‌ریعه‌ت) و(وه‌حدانیه‌ت وخاته‌میه‌تی نبووه‌ت) پاشان بڕوا بوون به(عه‌قڵی ئیجتیهادی) و (خوێندنه‌وه‌ی واقیعه‌كان) وه‌كو خۆیان پێنجكوچكه‌ی بڕیارو بڕیارده‌رن له‌سه‌ر هه‌موو كه‌سه‌كان ،هه‌موو كاره‌كان ،هه‌موو به‌رنامه‌كان ،هه‌مو یاساو ده‌ستوره‌كان ،هه‌موو مێژوو حه‌زاره‌ته‌كان .خودای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێت: الدم ولَحم ال ِ ْخ ْن ِزي ِر َوَما أ ُِه َّل لِغَْي ِر (ح ِّرَم ْ ُ ت َعلَْي ُك ُم ال َْم ْيتَةُ َو َّ ُ َ ْ ُ ِ ِ ِ ِ السبُ ُع يحةُ َوَما أَ َك َل َّ اللَّه بِه َوال ُْم ْن َخن َقةُ َوال َْم ْوقُو َذةُ َوال ُْم�تََردِّيَةُ َوالنَّط َ ُّص ِ ب َوأَ ْن تَ ْس�تَْق ِس ُموا بِ أْالَ ْزاَلِم َذلِ ُك ْم إِاَّل َما ذَ َّك ْيتُ ْم َوَما ذُبِ َح َعلَى الن ُ فِس ٌق الْ�يوم يئِ َّ ِ ش ْو ِن ش ْو ُه ْم َوا ْخ َ ين َك َف ُروا ِم ْن ِدينِ ُك ْم �فَاَل تَ ْخ َ س الذ َ ْ َْ َ َ َ ِ ِ ِ ِ يت ت َعلَْي ُك ْم ن ْع َمتي َوَرض ُ ْت لَ ُك ْم دينَ ُك ْم َوأَتْ َم ْم ُ الْ�يَْوَم أَ ْك َمل ُ ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
الس اَلم ِدينًا فَم ِن ا ْ ِ ص ٍة غَ�يْر متَجانِ ٍ ف إِِلثْ ٍم لَ ُك ُم إِْ ْ َ ضطَُّر في َم ْخ َم َ َ ُ َ َ فَِإ َّن اللَّه غَ ُف ِ يم) -3المائدة .ئه‌وه‌ش ده‌فه‌رموێت: َ ٌ ور َرح ٌ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ ك (و�يَْوَم �نَ�بَْع ُ ث في ُك ِّل أ َُّمة َشهي ًدا َعلَْيه ْم م ْن أَ�نُْفسه ْم َوج�ئْنَا ب َ َ ٍ ِ ِ ِ ِ ِ اب ت�بْيَانًا ل ُك ِّل َش ْيء َو ُه ًدى َشهي ًدا َعلَى َه ُؤاَلء َو�نََّزلْنَا َعلَْي َ ك الْكتَ َ ور ْحمةً وب ْشرى لِل ِ ِ ين) -89النحل. ََ َ َُ َ ُ ْم ْسلم َ كاتێك به‌م شێوه‌ی ه ده‌ڕوانین ه زاراوه‌كان و زمانی ده‌ربڕین و وێنه‌ی ماناكان و پۆشاكی مه‌به‌سته‌كان و قه‌باغی مه‌غزاكان به‌گشتی، بهتایبهتی زاراوه‌یه‌كی نامۆی وه‌ك (دیموكراسی) و هاووێنه‌كانی ،ك ه ده‌سته‌مۆی مرۆڤه‌كان و له‌ده‌ره‌وه‌ی دونیای مرۆڤ ه تاقانه‌په‌رسته‌كانه‌و ه هاتوو ه و له‌ناو ده‌قه‌كانی وه‌حییه‌و ه جێگه‌ی نیه،و ه له‌پشتی نه‌ریت ه فیكری و كۆمه‌اڵیه‌تی و كه‌لتوری وحیكمه‌تیه‌كانی ئوممه‌تی ئیسالمه‌وه ده‌رپه‌ڕیون، ناكرێت هه‌روا سه‌رپێیی له‌به‌رهه‌بوونی ئاوازێكی تایبه‌تیان له‌گوێی حه‌شاماتی هه‌رێمه‌كه‌ماندا بێ حساوی ورد و گه‌ڕانه‌و ه بۆ پێوه‌ر ه ئیسالمیه‌كان بیكه‌ین ه الفیته‌یه‌ك و خه‌ڵكیش ب ه الفیته‌یه‌كی ئیسالمیانه‌ی خواییان ه لێمان وه‌ربگرن وله‌سه‌ری په‌روه‌رد ه ببن و شه‌ڕی ناڕه‌وای سورو سپی له‌سه‌ربكه‌ن!. پێشتر وتم بانمونه‌یه‌ك بخه‌مه‌ڕوو : دیموكراسیش نمونه‌كه بوو ،ئه‌وه‌ش ده‌ڵێم :ك ه خه‌ڵك نوسه‌ر بێت یان خوێنه‌ر یان قسه‌كه‌ر یان گوێگر كاتێك من ئه‌م تێڕامان وتێهه‌ڵچوون ه فیكری ه ئیسالمیه سه‌باره‌ت چه‌مكی دیموكراسی ئه‌دركێنم ،ده‌بنه چوار به‌شه‌وه: به‌شی یه‌كه‌م :به‌الیانه‌و ه زۆرئاساییه ب ه هۆی ئه‌و (حه‌ساسیه‌ته) حیزبیه‌ی هه‌یان ه به‌حه‌رفی بوون و زاهیربین و وشك ه خوێنه‌وارو زمان زبر و چه‌قبه‌ستوو بمانچوێنن ،ئه‌گه‌ر لوتفیان هه‌بێت و ب ه تیژپه‌ڕو توندڕه‌و و تۆقێنه‌ر نه‌مانخه‌ن ه لیسته‌وه!. به‌شی دووه‌م :له(حه‌ماقه‌ت) چروكی ناكه‌ن و به‌دژ ه ئازادی و نه‌ییار ب ه مافه‌كانی مرۆڤ و دونیای نوێ تاوانبارمان ده‌كه‌ن. به‌شی سێیه‌م :حه‌تمه‌ن ئه‌وانه‌ش كه(حه‌ماسه‌تیان) 37
بۆ بڕواكانی من هه‌ی ه هه‌ندێك سۆزو خۆشه‌ویستیم پێده‌ده‌ن و ل ه ریزی حه‌ق بێژان و ئازایاندا ناونوسم ده‌كه‌ن. به‌شی چواره‌م :ئه‌وانیش له‌و نێوه‌نده‌دا گیر ده‌خۆن و ده‌مێننه‌و ه و ن ه پیاوی بازرگانین ونه‌پیاوی به‌ره‌نگارین! ،ب ه هه‌موو ئه‌م به‌شداری ه ناهه‌موارو نادروستانه‌‌ی چوارتاقمه‌كه هیچ گرفتێك چار ه نابێت ،ئه‌گه‌ر گرفته‌كان ئاڵۆزتر نه‌كه‌ن و نه‌یكه‌ن ه گرێ كوێره. باش ه ئێم ه چیمان ه به‌سه‌ر ئه‌و جۆر ه به‌شداری ه ناپه‌سه‌ندانه‌وه؟ ،بۆچی به‌و ه دڵمان خۆش بێت و دڵی خۆمان بده‌ینه‌و ه ك ه جه‌ماوه‌رێك ل ه پشتی قسه‌كانمانه‌و ه وه‌ستاون و ده‌یڵێنه‌و ه و كۆرس و كۆڕی تایبه‌تی بۆ ده‌گێڕن؟،ئایا ئه‌وه‌ش جگ ه ل ه قوڵكردنه‌وه‌و شه‌رعیه‌تدان ب ه هه‌موو جیاوازی ه ده‌روونی و چوارچێو ه ناسروشتیه‌كان ،ناكات ه قوڵتر كردنه‌وه‌ی باری نائاسایی حه‌ساسیه‌تباری و حه‌ماسه‌تكاری و حه‌ماقه‌تسازی و دوایش قه‌ره‌باڵغ كردنی بازاڕگه ،بێ بازرگانی كارا، به‌ره‌كانیش بێ به‌ره‌نگاری ئازا؟! .كێ ل ه ئه‌ستۆی ده‌گرێت و كێ دادمان ده‌دات و كێ دادگایی ده‌كرێت له‌سه‌ر پاشماوه‌ی موتوربه‌كردنی ئیسالم ب ه دیموكراسی و دیموكراسی ب ه ئیسالم ؟!. كلیلی چاره‌سه‌ر ك ه ل ه عینوانی وتاره‌كه‌دا هاتوو ه (دانان) و (داننانه) ب ه پێوه‌ری مه‌رجعیه‌تی وه‌حیی وحوكمه‌كانی ل ه قورس و سوككردنی (ڕا) و (ڕوانگه) جیاوازه‌كاندا،بهاڵم به‌عه‌ینی عینوانه‌ك ه (دانان) و(داننانه) ب ه مه‌رجعیه‌تی دیموكراسیش ل ه گه‌ڕانه‌و ه بۆی و كردنی ب ه (په‌ڕاوی پیرۆز) ل ه پێناو ساغ وسه‌وداكردن به‌سه‌ر بابه‌ت ه شه‌رعی و یاسایی و ده‌ستوریه‌كاندا! .ئه‌م ته‌ناقوزو دژبوونه‌وه‌ی ه له‌یه‌ك عینواندا ده‌كات ه یه‌كێك لهم ئه‌نجامانه: یه‌كه‌م :یان ئیسالم دیموكراسی به‌تاڵ ده‌كاته‌وه‌و دووری ده‌خاته‌وه و رۆڵی ناهێڵێت. دووه‌م :یان دیموكراسی ئیسالم ده‌خات ه په‌راوێزه‌وه‌و ته‌نها ناوو نیشانی بێ ناوه‌رۆكی 38
بۆ دێڵێته‌وه. سێیه‌م :یان هه‌ردووكیان له‌جه‌نگی مه‌رجه‌عیه‌ت و شه‌رعیه‌تدا ده‌سوڕێنه‌وه‌و كه‌سیان ئه‌وی كه‌یان نابه‌زێنێت ،به‌م ئه‌نجامه‌ش هه‌موو ژیانی مرۆڤه‌كان راده‌وه‌ستێت و خێرو خۆشی و ناخێرو ناخۆشی ده‌بن ه ناووناسنامه بۆیه‌كتری. چواره‌م :یان ده‌بێت زۆر زوو لهم گه‌م ه (باروتاوی) ه ده‌رچین و یه‌ك مه‌رجه‌ع و سه‌رچاو ه هه‌بێت ل ه نێوان ئه‌و دووانه‌دا ،یان ئیسالم یان دیموكراسی!؟. به‌رده‌وام بوونی گفتوگۆی جددی و راستگۆیان ه وڕاست ویستانه و به‌ڵگه‌خوازانه بۆ گه‌یشتن به‌یه‌كێك له‌و ئاكامانه‌ی پێشتر ئاماژه‌م پێكرد كه :به‌تاڵكردنه‌وه‌ی بیرۆكه‌یه‌كیان ه یان دروست بوونی راوڕێگای سێیه‌م ه یان بواركردنه‌وه‌ی ه بۆ هه‌موویان ئه‌گه‌ر ل ه سنوری ده‌قه‌كانی وه‌حیی و ئیجتیهاد ه شه‌رعیه‌كاندا جێگه‌یان پێبدرێت و له‌بری راو ڕێگه‌ی سێیه‌م ك ه مه‌به‌ستم پێی یه‌كگرتنیانه، هه‌بوونی ئیعتیسام و ته‌عاونی مه‌یدانی ههمیشهیی ی وده‌سی ده‌سی دوور ل ه دروشمی ته‌كتیككار به‌یه‌كتر. دڵنیاشم ب ه بێ راستكردنه‌وه‌ی هه‌ڵه‌و تێكه‌وتنه فیكریه‌كان و خواربوونه‌و ه ناشه‌رعیه‌كان ل ه بوار ه سیاسیه‌كاندا هیچ یارمه‌تی و نزیكی و دۆستایه‌تیه‌ك هه‌تا سه‌ر نابێت و ده‌بێت ه خول و خاڵێكیتری ره‌ش ل ه مێژووی ئیسالمیه‌كاندا، نوخبه‌بن یان سوخته‌ی نوخبه‌كان .یان ئه‌نجامی چواره‌م ه ك ه پێشتر نه‌منوسیبوو ئه‌ویش :به‌رده‌وام بوونی ئه‌م حاڵه‌ت ه ناله‌بارو ناشه‌رعییه‌ی ئێستایه!. )(28 گفتوگۆ ل ه گه‌ڵ به‌ڕێز م .صالح الدین شه‌ن و كه‌وی وتاری (كلیلی چاره‌سه‌ر،ئیسالم و دیموكراسی) (به‌شی دووه‌م) من ده‌مه‌وێت هه‌موومان بڕۆینه‌و ه سه‌ر خه‌ت ه خواییه‌كه ،عه‌قیده‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالم ،ك ه زه‌رور ه وه‌كو ناوبژیوان و دادوه‌ری هه‌میشه‌ییمان بۆ هه‌ركێشه‌و ناهه‌موارییه‌ك رووی لێبنێین ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وخۆمانی راستكه‌ین و قایلبین به كۆتا بڕیاری. نامه‌وێ بڵێم خاوه‌نی (كلیلی چاره‌سه‌ر ،ئیسالم و دیموكراسی) و هاوبیره‌كانی به‌ناوبژیوانی و دادوه‌ری وه‌حیی رازی نین ،بهاڵم ئهوهی منیش و خوێنه‌رانیش ئه‌پارێزێت ل ه تۆمه‌ت و گومان وه‌اڵمی مه‌یدانی و بێ چه‌ندوچۆنه بۆ (ئاراسته) و (ئاماژه)و (ئاكاره‌كان)ی ده‌ق و ده‌نگه‌كانی وه‌حیی. له‌به‌رانبه‌رئه‌م داوا دینی و دیندارانه‌دا فریای ئه‌و ه ناكه‌وین خۆمان به‌وه‌و ه جه‌نجاڵكه‌ین و باس له كاریگه‌ری ئه‌زمونی مرۆڤه‌كان بكه‌ین و بیخه‌ین ه وتووێژه‌وه ،كێ هه‌ی ه ل ه بیریاران و كام ه ل ه باوه‌ڕه ن له‌و ه الری هه‌یه ك ه توێژینه‌وه‌و جۆراو جۆره‌كا ده‌وركردنه‌وه‌ی بابه‌ت ه رابوردووی وڕاگوزه‌ریی ه فیكری و ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی و ژیاری و رووناكبیریه‌كان ك ه ئه‌زمونی مرۆڤه‌كانیان دوریوه‌و دامه‌زراندوو ه نابێت گرنگی پێ بدرێت و ل ه شوێنی خۆیاندا بكرێت ه مامۆستا ؟! .هه‌موومان له‌سه‌ر ئه‌و ه رێك و كۆكین ك ه پێویست ه رێز ل ه ئه‌زمون ه جوانه‌كان بگیرێت و هه‌رچه‌ند ه دوور ه ده‌ستیش بێت هاورد ه بكرێت و زیندوو رابگیرێت. بهاڵم لهم شوێنه‌دا بۆچی فرسه‌تی ئه‌و جه‌نجاڵ و جه‌ڕاندن ه ئه‌زمونیه‌مان نیه‌و نامانه‌وێ له‌و ده‌مه‌ده‌مه‌یه‌دا به‌شداربین؟ ،له‌به‌ر ئه‌م خااڵنه: یه‌كه‌م :گرفتم ئه‌و ه نیه ك ه كام ه ئه‌زمون شایسته‌ی ه ب ه وه‌رگرتن و كامه‌ش شایسته‌ی ه به‌ڕه‌تكردنه‌وه ،گرفتی گه‌وره‌مان ئه‌وه‌یه ،كه‌م كه‌م زاراوه‌و زه‌نگی (خودا دهفهرموێ) و (پێغه‌مبه‌ر دهفهرموێ) كزبووه و خه‌ڵكانی ئیسالمی، نوخبه‌كان به‌گشتی و بهتایبهتی كادیران و كاگێڕانی حیزب ه (ئیسالمیه‌كان) هه‌موو زانستێكیان بریتی ه له‌قسه‌ڕیزكردن و ده‌م قه‌ره‌باڵغكردن. كه‌مێك سیفاتی كادیر یان (تارمایی ه كادیر) و هه‌ندێك سیفاتی كه‌سێكی (نیمچ ه سیاسی)ان لێ ده‌بینرێت! ،دوای ئه‌و ه مه‌گه‌ر زۆر به‌كه‌می ئه‌گینا وه‌كو حه‌قیقه‌ت ،مه‌حكه‌می و یه‌قینی و پشت ئه‌ستوربونێك به‌به‌ڵگه‌ی نوتقیی دهقهكان یان دركاندنی نهێنی ده‌قه‌كانی وه‌حیی له وتارو ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كۆڕو كۆبونه‌وه‌كان و لێدوانه‌كانیاندا بێ سڵ و شه‌رمكردن و خۆچه‌ماندنه‌وه نابیسرێت ،ب ه تایبه‌تی ئه‌و كادیرانی بااڵیان!. ل ه بارودۆخی سنوداركرنی سه‌روه‌ری شه‌ریعه‌ت و سه‌رخستنی (دیموكراسیه‌ت) و(دیموكراسی بوون) وه‌ك نازناو ،وه‌ك ناوه‌رۆك ،وه‌ك كارپێكردن و كاروان گه‌ڕۆكاندنی ،من هیچم بۆ نامێنێته‌و ه ته‌نها ئه‌وه‌ند ه نه‌بێت ك ه بگه‌ڕێنه‌و ه الی شه‌ریعه‌ت ،ئه‌زمون ه مرۆییه‌كانیش گفتوگۆی دواتری له‌سه‌ربكه‌ین ئه‌گه‌ر پێویست بوو ،ئه‌م سوربوونه‌شم له‌به‌ر ئهوهی ه له‌گه‌ڵ موسڵمانانێك رووبه‌ڕووین ك ه ته‌سه‌وری لكاندنی (ئیسالم و دیموكراسی) ب ه پێچه‌وانه‌ی شه‌ریعه‌ت نازانن یان ئهوهی ه ب ه ئیجتیهادێكی نوێ و خوێندنه‌وه‌یه‌ك و داهێنانێكی گه‌وره‌ی ده‌زانن. دووه‌م :باش ه گریمان ئه‌زمونی گه‌الن زۆر گرنگن ئێم ه بیكه‌ین ه موڵكی خۆمان بۆ گه‌یشتن ب ه ئامانج ه سیاسی و ناسیاسیه‌كان ،بۆی ه ده‌ڵێم سیاسیه‌كان ،له‌به‌ر ئهوهی (دیموكراسیه‌ت) ك ه خاڵی ناخۆشی و دووجۆر تێگه‌یشتنمانه زیاتر له‌و ناوه‌دا ده‌سوڕیته‌وه ،ئه‌م داننان ه ب ه گرنگی ئه‌زمون ه مرۆڤایه‌تیه‌كاندا هیچ ئه‌و ماناو مه‌غزای ه ناگه‌یه‌نێت ك ه با ده‌رگا له‌سه‌رپشت بێت و ئهوهی ناوی ئه‌زمونه فه‌رمووی لێ بكرێت و حوكمی ژیانی خۆمانی بكه‌ین ،گومانی باشم هه‌ی ه كه‌تۆش قسه‌ك ه ل ه ده‌مم ده‌گریته‌وه‌و هاوار ده‌كه‌ی ك ه ئه‌وه‌ش رای تۆی ه و ئه‌زمونگه‌لی مرۆڤه‌كان هه‌ندێكی قابیلی پێشوازی نین! ،بهاڵم دیسانه‌و ه وه‌رگرتنی هه‌نده‌كه‌یتر ل ه ئه‌زمونه‌كان ده‌بێت ب ه پێوه‌ر ه ئیسالمیه‌ك ه بێت و ل ه پردی سیراتی پێوانه‌كاریه‌ك ه ده‌رچێت و نه‌ییارو ناحه‌زو ناته‌ندروست نه‌بێت ب ه ئامۆژگاری ه راسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆكانی رێبازو رووانگ ه ئیسالمیه‌كان. سێیه‌م :له‌سه‌رده‌می وه‌حیی و دواتر ل ه سه‌رده‌می هاوه‌اڵندا (خوایان لێ رازی بێت) سودیان بینیو ه ل ه هه‌ندێك نه‌خشه‌و نیگاری ئیداری و سه‌ربازی و زانستی ل ه ده‌ره‌وه‌ی 39
كۆمه‌ڵگه‌ی ئیسالمیدا ،بهاڵم ئه‌م سود ه ئه‌زمونیانه ته‌نها به‌رهه‌م ه روواڵه‌تی و(ئامرازقه‌بیله‌كان) بووه ،رێگه‌یان نه‌داو ه ل ه گه‌ڵ ئامرازه‌كان فیكرو فه‌لسه‌فه‌ی تایبه‌ت ب ه ژیان و گه‌ردوون و مرۆڤ و زاراوه‌ی تایبه‌تی ئاینی و فه‌لسه‌فی دژ ه دینیان بۆ هاورد ه بكرێت و بیشیكه‌ن ه به‌رنامه‌و بانگه‌شه‌ی بۆ بكه‌ن. ی ئێم ه باسی ئه‌و ه نه‌كه‌ین كه‌له‌سه‌رده‌می بۆچ هه‌رچوار خه‌لیفه‌كه‌دا دانان یان هه‌ڵبژاردنی هه‌ر یه‌كێكیان ب ه شێوه‌یه‌ك بووه ،له‌و كات ه هه‌ستیارو ناڕه‌حه‌ته‌دا كه‌س ل ه هاوه‌اڵن هاواریان نه‌كرد هه‌تا په‌نابه‌رن بۆئه‌زمونی رۆمه‌كان یان فارسه‌كان یان حه‌به‌شیه‌كان یان میسریه‌كان یان یه‌مه‌نیه‌كان یان جاهیلیه‌تی عه‌ره‌بی بۆدانانی خلیف ه و جێگیركردنی ده‌سه‌اڵتی سیاسی گه‌وره‌ی ئه‌و چه‌رخه ،به‌ڵك و ب ه پشت به‌ستنیان به‌عه‌قڵی ئیجتیهادی خۆیان ل ه ئاسۆو ئاوێنه‌كانی وه‌حیه‌وه ،له‌پاش ناسینی واقیعی خۆیان باشترین بڕیاریان ده‌داو باشترین ده‌سه‌اڵت و باشترین ئاكامی ههبوو؟!. بۆچی پێوستكراو ه لهم سه‌رده‌مه‌دا بیسه‌لمێنین كه‌عه‌قڵی ئیجتیهادی و فیقهی هاوچه‌رخمان ل ه كه‌مییه‌تی وتوانای داهێنان و دروستكردنی نی ه و هه‌ر ده‌بێت له‌جیهانی وه‌حیی و دونیای مێژوویمان و واقیعی پڕ ل ه وانه‌مان بچین ه ده‌ره‌و ه و نازونوك بكه‌ین هه‌تا ل ه جیهانی دوژمنه‌كاندا چاره‌سه‌رێك ده‌دۆزینه‌و ه بۆ ده‌ردو بیماری هه‌م ه جۆرمان ؟!. پێغه‌مبه‌ر(سه‌اڵت و سه‌المی خوای له‌سه‌ربێت) كه‌ی فه‌رمووی عه‌قڵی خۆتان په‌ك و په‌نچه‌ر بكه‌ن و هێزی ئیجتیهادی ئیسالمیانه‌ی لێبكێشنه‌وه‌و ئوممه‌كانیتر له‌جیاتی ئێو ه بیرده‌كه‌نه‌وه‌و له‌وانه‌و ه و ل ه ده‌سه‌اڵت ه سیاسی ه هه‌ر ه گه‌وره‌كان سوود وه‌ربگرن بۆ شێوازی ده‌ستورداری و ئیداری و ده‌وڵه‌تداری ودانانی خه‌لیفه‌و نوێنه‌راكانیان؟! .به‌ڵكو هه‌میش ه رای هێناون له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆیی ودابڕان ل ه هه‌ژمونی فیكری و كۆمه‌اڵیه‌تی وسیاسی و ئه‌خالقی و یاسایی و 40
كه‌لتوره‌كانیان ،هه‌تا ل ه جلوبه‌رگ و زۆر شتی تری زلهێزه‌كانی ئه‌و ده‌مه ،ئایا ئه‌مه‌ی هه‌ندێك حیزب و كادیرو نوخبه‌ی سیاسی ه (ئیسالمیه‌كان) ده‌یكه‌ن بۆ (دیموكراسی) و (لیبرالی) و جۆره‌كانی (په‌یوه‌ندی) و (هاوپه‌یمانی) له‌گه‌ڵ ناوخۆو ی (ئیعالمیان) كه‌هه‌ندێك ده‌ره‌وه‌و ره‌وت و چاالك كات ناتوانین جیاوازییه‌ك بدۆزینه‌وه ل ه نێوان راگه‌یاندنی (ئیسالمی)و عه‌لمانیدا! ،له‌كوێدا له‌گه‌ڵ بزوتنه‌وه‌ی ئاراسته‌كانی وه‌حیی و ئاوڕدانه‌و ه راشیدییه‌كان و ئیجتیهادی موجته‌هیده‌كاندا ده‌چنه‌و ه سه‌ریه‌ك؟! .كه‌ی و ل ه كوێ بۆ رۆژێك و بۆ ساتێك پێغه‌مبه‌ر(سه‌اڵت و سه‌المی خوای له‌سه‌ربێت) رازی بوو موسڵمانێكی سه‌حاب ه ب ه خۆی بڵێت موسڵمانی قه‌یصه‌ریم یان موسڵمانێكی كیسره‌ویم یان مقه‌وقسیم یان به‌لقیسیم یان موسڵمانێكی قوره‌یشیم،یان قایل بوو بووترێت: ئیسالمێكی حه‌به‌شی یان ئیسالمێكی شامی یان ئیسالمێكی فارسی یا ن هه‌تا ئیسالمێكی عه‌ره‌بی یا ن یان ..؟؟! ،ئه‌ی بۆ ئێستا نه‌ك هه‌ر الیان سروشتیه به‌ڵك و به(ئه‌ركێكی ئیسالمی) ده‌زانن خۆیان ب ه موسڵمانێكی لیبرالی یان ئیسالمێكی دیموكراسی بناسێنن ،وه‌كو ئهوهی كاك ئه‌بوبه‌كر كاروانی بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌كات و كه‌ناڵه‌كانیان بێ گوێدان ه مه‌رجه‌عیه‌تی بااڵی شه‌ریعه‌ت بانگه‌وازی شه‌وانه‌و رۆژانه‌ی بۆ ده‌كه‌ن !؟. ئهوهی ب ه پێوه‌ری عه‌قڵ جێی ره‌خنه‌یه و ب ه پێودانگی شه‌ریعه‌تیش جێی لێپرسینه‌وه‌یه، ك ه مێژووی نزیكه‌ی پانز ه سه‌ده‌ی ئیسالم و موسڵمانان ب ه زنجیره‌ی دورودرێژی (شكۆ)كانی و ئه‌ڵقه‌ی (شكست)ه‌كان و وان ه بااڵكان ل ه (شكست و شكۆ)كان ،هه‌موو ئه‌وان ه پشت گوێ بخرێت و وه‌كو مردووخان ه یان گۆڕستان سه‌یربكرێت و به‌ڕه‌وای نه‌بینرێت بۆ بیركه‌و‌تنه‌وه‌ی قیامه‌تیش بێت ،هیچ نه‌بێت هه‌فتان ه و مانگان ه سه‌ردانی بكرێت ،هه‌تا بیرمان بكه‌وێته‌وه هێماو هه‌وڵ ه به‌رزه‌كان ل ه كوێدابووه؟،كێ كردوونی؟ ،بۆ كراوه؟ ،تاكو ئێمه‌ش بزانین و فێرببین ك ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
خۆدابڕان له‌ڕابوردوو فێڵێك ه ل ه خۆمانی ده‌كه‌ین و رۆژئاواو ب ه رۆژئاوایی بووه‌كانی الی خۆشمان ن و هه‌رگیز نه‌ك دڵیان داگیرناكه‌ین به خۆداڕنی خۆداڕماندن له‌كه‌وڵ و كامڵبوونی خۆمانه ،به‌ڵكو ده‌بین ه گاڵته‌جاڕی ئه‌وان ،مێژووش ،مێژووی خۆمانی گه‌النی موسڵمان ،بۆ خۆی چاوگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی ه بۆ گۆڕان و گه‌وره‌بوون ل ه بواری گه‌شانه‌وه‌ی فیكرو فه‌رهه‌نگ ب ه تایبه‌تی و فه‌توا وفه‌لسه‌ف ه ئیسالمیه جیاوازه‌كان به‌گشتی!. به‌وه‌شه‌‌و ه نه‌وه‌ستاون ك ه مێژووی خۆمان ب ه خاڵی سه‌ركه‌و‌تنه‌كان و(سه‌رسمه)كانه‌و ه بخه‌ن ه ژێر ئیراده‌ی مۆمیاكردنه‌وه ،به‌ڵكو چه‌ندین كه‌تن و كه‌وتنه‌خواره‌وه‌یان تۆماركردووه، كه‌ی ئه‌وانی رۆژئاوایی وێرایان یان ویستیان دیموكراسی و ئیسالم ئاشتكه‌نه‌و ه و هه‌ندێك نمره‌ی پێویست بده‌ن ه ئیسالم ل ه بوار ه فیكری و ئه‌خالقی وسیاسیه‌كه‌دا؟!. ئه‌م قسه‌م بۆ ئه‌وه‌نی ه ك ه خوێنه‌ر حاڵیكه‌م گوای ه ل ه نێوان ئیسالم -به‌عه‌قیده‌و شه‌ریعه‌ت و عیباده‌ت وسلوك و كۆمه‌ڵ وكۆمه‌ڵكاری و بزاڤه‌كه‌ی -و دیموكراسی وه‌ك فه‌لسه‌فه‌یه‌كی ماددیگه‌رانه‌ی سنعه‌تی مرۆڤه‌كان جیاوازییه‌كانیان ئه‌وه‌ند ه كه‌م ه ده‌كرێت لێك لول بخۆن و پێكه‌و ه هه‌ڵكه‌ن و تێڕوانینێكی هاوبه‌ش پێشكه‌ش بكه‌ن!، يان تێگه‌یشتنی هاوپشك بده‌ن له‌سه‌ر خودای تاك و ته‌نهاو گه‌ردون و ژیان و مرۆڤ و مردن و زیندو بونه‌و ه و دۆزه‌خ و به‌هه‌شت و ته‌واوی زاراو ه بڵنده‌كانیتر ،نه‌خێر ئه‌و ه هه‌ركه‌س بیكات ئه‌و ه له‌به‌رده‌م دووچاره‌دایه :یان مراندنی ئیسالم ه ل ه ده‌رووندا یان سه‌ربرینی دیموكراسیه‌ته! .يان له ده‌ستدانی هه‌ردوكیانه . به‌اڵی گه‌ور ه ئهوهی ه ئه‌وانی ڕۆژئاوایی یان ب ه ڕۆژئاوایی بووه‌كان ئاماد ه نین ئاشتی و ئاشتبوونه‌و ه بخه‌ن ه نێوان دیموكراسی و ئیسالم، جگ ه له‌وكاتانه‌ی ك ه دیكۆر ه رێكخستنێك ده‌خه‌ن ه نێوانیان و دیموكراسی رۆژئاوا ده‌كرێت ه خاوه‌ن ئاراسته‌و ئیسالمی خوای به‌خشنده‌ش ده‌كرێت ه ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئاراسته‌كراوو كزۆڵكراو! .دژ وه‌ستانه‌وه‌ی فیكر دیموكراسیه‌كان بۆ سوڵحی نێوان ئاینی ئیسالم و ئاینی دیموكراسی واقیعیترو مه‌بده‌ئویستانه‌یه، وه‌ك له‌وه‌ی هه‌ندێك موسڵمان و نوخبه‌ی سیاسی (ئیسالمی) ده‌یانه‌وێت ئه‌و سوڵح وگرێبه‌سته‌بكه‌ن ئه‌گه‌ر ئیسالم و عه‌قڵی ئیجتیهادی ئیسالمیش (ئه‌سیر) و دیموكراسیش (ئه‌مین)و(ئه‌میر) بێت!. ئه‌مڕۆ ك ه رۆژئاوای دایكی دیموكراسیه‌ت بانگه‌ش ه ده‌كات ب ه شه‌ڕو ب ه ئاشتی بۆ خۆبه‌ستنه‌وه‌و خۆپه‌تكردن ب ه حه‌بلی دیموكراسی، ده‌یانه‌وێت به‌دیل بێت و هه‌موو ئاینێكیتر ب ه تایبه‌تی ئیسالم راماڵێت و قسه‌ی نه‌بێت ل ه ژیان و ژیاری هه‌مووماندا ،ئه‌وان ده‌ڵێن به‌دیل و خه‌ڵكی ئێمه‌ش ده‌ڵێن تێهه‌ڵكێشكردن .ك ه به‌دیل بوون راگه‌یاندنی شه‌ڕه‌و تێهه‌ڵكێشكردنیش راگه‌یاندنی شڕو شیتاڵی بیرو بیركردنه‌وه!. ل ه نوسینه‌كه‌ی مامۆستادا ئهوهی فێركردم ك ه دهیهوێت رۆحی دیموكراسی ده‌ركات و په‌یكه‌ره‌كه‌ی قبوڵبكات! .بهاڵم ئه‌م نیازوموراد ه سه‌ره‌ڕای دڵسۆزیه‌كه‌ی رێگه‌كه‌مان لێ ده‌كات ه چه‌ند رێگه‌یه‌ك و له‌هه‌ڵه‌یه‌ك ملمان ده‌گرێت بۆ هه‌ڵه‌یه‌كیتر ،چونك ه هێنانی په‌یكه‌رو ده‌ركردنی رۆحی دیموكراسی ك ه ئه‌م ه (ئه‌سته‌مه)، ئه‌وه‌مان پێده‌ڵێت و بۆ ده‌هێڵێته‌و ه ك ه رۆح و په‌یكه‌ری ئیسالمیش له‌یه‌كتر بترازێنین و په‌یكه‌ری دیموكراسی و رۆحی ئیسالم بۆیه‌كتر بخوازین!،ئه‌گه‌ر وانه‌گه‌یه‌نێت ئه‌ی په‌یكه‌ری بۆچیه؟ ،ك ه ئه‌مه‌شیان (مه‌حاڵه) ،مه‌گه‌ر ئێم ه ل ه نێوان ئه‌سته‌م و مه‌حاڵدا ته‌مه‌نمان ته‌واو بكه‌ین و ره‌نجه‌كانی ته‌مه‌نیشمان ل ه ره‌نجی فه‌رهاد باشتر نابێت. ئهوهی ته‌زاندوومی باج ه گه‌وره‌كه‌ی ه ك ه شه‌ش جار ده‌بێت بیده‌ین ،جارێك په‌یكه‌رو په‌راسوو ه مردووه‌كانی دیموكراسی به‌دوور ل ه رۆح وڕه‌وت ه لیبرالی و عه‌لمانی و سه‌رمایه‌داریه‌كه‌ی وه‌كو قه‌باغ و مقه‌با به‌كاربێنین ،جارێكیش دیكۆرو ده‌مو چاوی ئیسالم ل ه بواری (ئیداره)و (ئیماره)ی 41
مرۆڤه‌كاندا بخه‌ینه‌الو ه و ده‌ست ب ه رۆحه‌كه‌یه‌و ه بگرین ،جاری سێیه‌م گیانی ئیسالمه‌تی و كۆشك و كه‌له‌ی دیموكراسی له‌یه‌كتر مار ه بكه‌ین! ،جاری چواره‌میش دروێنه‌كه‌ی جگ ه تاڵی و كه‌وتن ه ته‌ڵه‌ی كاره‌ساتی روخێنه‌ران ه بۆ بوون و به‌رده‌وامی دین و دینداریمان هیچی لێ سه‌وز ناكه‌ین ،جاری پێنجه‌م ده‌بین ه گاڵت ه جاری دونیاو ب ه ناشیرینترین شێو ه ئیسالم ده‌ناسێنین و ب ه هیچكامیان ناگه‌ین، نه‌ئیسالم ه خوایی ه راسته‌قینه‌كه ،ن ه دیموكراسی ه رۆژئاواییه‌كه! ،شه‌شه‌می شه‌شه‌ك ه كه‌سزای كۆتایی و ریسوابوونی دواڕۆژه‌و رزگاربوون لێی هیچ ئه‌گه‌رێك نایگرێته‌و ه جگ ه تۆبه‌و ته‌وه‌لال بوون ل ه به‌رنام ه ده‌ست و ده‌مكرد ه مرۆییه‌كان. خوای به‌خشنده‌و میهره‌بان ده‌فه‌رموێت: ش ُرهُ �يَْوَم ض ْن ًكا َونَ ْح ُ ض َع ْن ِذ ْك ِري فَِإ َّن لَهُ َم ِعي َ شةً َ (وَم ْن أَ ْع َر َ َ ِ ِ ِ ِ ِ ت بَص ًيرا * الْقيَ َامة أَ ْع َمى * قَ َ ال َر ِّ ب ل َم َح َ ش ْرتَني أَ ْع َمى َوقَ ْد ُك ْن ُ ك قَ َ سى * َوَك َذلِ َ ك آَيَا�تُنَا �فَنَ ِسي�تََها َوَك َذلِ َ ك أَ�تَْت َ ال َك َذلِ َ ك الْ�يَْوَم �تُْن َ ات ربِِّه ولَع َذاب آْال ِ ف ول ِ ِ َخ َرِة أَ َش ُّد نَ ْج ِزي َم ْن أ ْ َم �يُْؤم ْن بِآَيَ َ َ َ ُ َس َر َ َ ْ َوأَ�بَْقى) 127-124طه. مامۆستا نوسیوێتی...( :ئیسالم ئایینی: ئاسانکاری نەک سەخت گیری و گرانکردن موژدەدان و شادی بەخش نەک راونان و تۆقاندن ,کار و کۆشش نەک قسە و قاڵەی دەم, لێکدانەوە و داھێنان نەک چاولێگەری و السایی کردنەوه ,نوێ خوازی و گۆرانکاری نەک چەقبەستویی و کونەخوازی ,رێک و پێکی نەک فەوزا و شپرزی ,میانەرەوی نەک زیادەرەوی و کەمتەرخەمی ,نەرم و نیانی نەک توند وتیژی و توندرەوی ,چاوپۆشی و لێ بوردن نەک دەمارگیری و تۆڵەسەندنەوە)... ئه‌م مه‌نهه‌جه بۆ پیاهه‌ڵدانی ئیسالم و ژماردنی گه‌وره‌ییه‌كانی نه‌یتوانیو ه ئه‌و هاوسه‌نگیه‌ی ل ه ناخ و بێخیدا هه‌ی ه بیپارێزیت ،نه‌پاراستنی هاوتاییه هه‌ناوی و هه‌نگاوییه‌‌كانی ل ه گۆڕان و گۆڕانخوازی و گۆڕانكاریدا ،له‌ده‌م و ده‌واری په‌خشاندن و په‌لوه‌شاندنی بیرو بانگه‌وازو بزاوته‌كاندا ،ك ه مرۆڤ كراوه‌ت ه رێكخه‌رو خه‌مخۆری و به‌رپرسی 42
یه‌كه‌م و كۆتا له‌و نه‌به‌ردی ه دینیه‌دا ،ب ه فه‌تاره‌تدانی ئه‌و (هاوقورسی) و (هاوباریه) الیه‌ك و نیوه‌یه‌كی ی زه‌بوون ده‌بێت، دینداری زاڵ و نیوه‌كه‌یتر ئاینیش ئه‌گه‌رله‌ناوخۆی (په‌ڕاو)و(په‌یڤه)كانیدا فره‌سه‌رو سه‌نته‌ری تێدا بوو ه حه‌قیقه‌ت ناتوانێت وه‌كو ئایین به‌رده‌وام بێت و مرۆڤه‌كان بگرێت ه خۆی!. ئه‌گه‌ر ئیسالم ئاینی(..لێکدانەوە و داھێنان نەک چاولێگەری و السایی کردنەوه)..یه ،ئه‌و ه منیش ئیمانم قایم ه ب ه توانای ئیسالم ل ه پێشڕه‌ویكردنی هه‌موو ئاینه‌كان و بوونی ئه‌و توخم ه پێشه‌نگكاری ه و زۆر زوو وه‌اڵمده‌ره‌ی ده‌ست وبردیی موسڵمان بۆ به‌شداریكردن ل ه ئاوه‌دانی زه‌ویدا ب ه تایبه‌تیش ئه‌گه‌ر زانیمان ئاوه‌دانكردنه‌و ه پێوه‌رو ی هه‌ر ه گرنگ ه بۆ (خواپه‌رستی) و پاڵنه‌ری به‌شێك خواڕازیكردن و ره‌نگدانه‌وه‌ی مه‌فهومی خیالفه‌ی مرۆڤه‌كان ،پرسیاری ئه‌م شوێنه‌ش: بۆچی هه‌موو په‌یكه‌ری دیموكراسیتان ب ه ره‌وا زانیو ه و (بێ تێبینی)و(بێ ته‌رك) كردن سه‌رله‌به‌ری جه‌سته‌ی ئه‌و مه‌زه‌ب و سینعه‌ت ه مرۆڤانه‌تان قبوڵكردووه‌و ده‌تانه‌وێت وه‌ك سیستمی سیاسی و كۆمه‌اڵیه‌تی تاقان ه بیكه‌نه سكه‌و سه‌فه‌رگه‌ی ناردنی ئیسالم بۆناو كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی؟! .بۆچی ئه‌م بڕوای ه نمونهی چاولێكهری و الساییكردنه‌و ه نه‌بێت بۆ ده‌رده‌داره‌كانی ده‌ره‌وه‌ی حیزبو ڵڵه‌ییه‌كان ؟! .پرسیاره‌كه‌شم بۆ ئه‌و ساته‌وه‌خته‌ی ه ك ه ئه‌گه‌ر وامان دانا ك ه ده‌كرێت و ده‌گونجێت (په‌یكه‌ر)ی دیموكراسی بێ (په‌ڕاوه) ت بۆ فه‌لسه‌فیه‌كه‌ی هه‌لی جیاكردنه‌وه‌ی هه‌بێ كارپێكردن و هاورده‌كردن .وه‌كو ئهوهی ك ه مامۆستا جه‌خت و چه‌خماخه‌ی بۆ لێده‌دات!. عینوانی (میانه‌ڕه‌وی)یش گه‌وره‌ترین الفیته‌ی سیاسی و فیكری و فیقهی خاوه‌ن وتاری (كلیلی چاره‌سه‌ر ،ئیسالم و دیموكراسی) و هاوه‌ڵه‌كانێتی، ك ه پێوست ه ل ه هه‌موو هه‌نگاوێكیاندا ببینرێت و ببێت ه شاهێد حاڵ بۆ دروشم ه بااڵكه‌یان ،هیچ كاتێكیش دروشمێكی زه‌قی وه‌كو (میانه‌ڕه‌وی)ناتوانێت ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
خۆیمان وه‌كو خۆی نیشان بدات ،ئه‌گه‌ر ره‌چاوی پێناسه‌و پێگ ه شه‌رعی ه ئیسالمیه‌كه‌ی نه‌كات، میانه‌ڕه‌وی(وه‌سه‌تییه‌ت)ئه‌گه‌ر بۆ ب ه ئیسالمی كردنی مرۆڤه‌كان و به‌رجه‌سته‌كردنی ئیسالمه، ئه‌و ه سته‌م ه ل ه ئیسالم و ل ه خه‌ڵكیش ئه‌گه‌ر ناساندنی ئاینی خوای به‌خشند ه بۆ وه‌سه‌تییه‌ت نه‌كه‌ینه بنه‌ماو بنكاری هه‌میشه‌ییمان!. ب ه پێی سه‌رنجی خاكییانه‌ی منیش لهم چه‌ند وته‌ی مامۆستادا هه‌ست به‌و وه‌سه‌تیه‌ت ه ناكه‌م ،داخاویتر له‌و ه الگیری و قه‌راغگیری تێدا ده‌بینم ،ئه‌وه‌تا ده‌ڵێت ..( :نەرم و نیانی نەک توند وتیژی و توندرەوی ,چاوپۆشی و لێ بوردن نەک دەمارگیری و تۆڵەسەندنەوە.( .. ئایا وه‌سه‌تیه‌ت ئهوهی ه كه‌ب ه ههمیشهیی و ل ه هه‌موو زه‌مان و زه‌مینێكدا و ل ه كاتی ده‌سه‌اڵت و بێ ده‌سه‌اڵتیدا و ل ه مافی تایبه‌ت و گشتیدا نه‌رم ونیان ولێبورد ه بین؟! .یان ئه‌وه (موجمه‌له) و پێویستی ب ه (ته‌فسیله)؟ ،ب ه ته‌نها گه‌ڕانێك به‌ناو هه‌ندێك ل ه ده‌ق ه پیرۆزه‌كانی وه‌حییدا ده‌رده‌كه‌وێت وه‌كو داوای نه‌رم و نیانی ده‌كات داوای توندی و ره‌قی و تیژیش ل ه هه‌ندێ شوێنی تایبه‌تدا ده‌كات، خوای به‌خشنده ده‌فه‌رموێت: الزانِي فَاجلِ ُدوا ُك َّل و ِ اح ٍد ِم�نْ ُه َما ِمئَةَ َج ْل َد ٍة َواَل (الزانِيَةُ َو َّ َّ ْ َ تأْخ ْذ ُكم بِ ِهما رأْفَةٌ فِي ِدي ِن اللَّ ِه إِ ْن ُكنتم �تؤِمنون بِاللَّ ِه والْ�يومِ ْ ُ ْ ُْ ُ َ َ َْ َُ ْ َ َ ِ ِ ِ ِ ِ ين) -2النور( .يَا أَ�يَُّها آْالَخ ِر َولْيَ ْش َه ْد َع َذا�بَُه َما طَائ َفةٌ م َن ال ُْم ْؤمن َ ِِ ِِ ِ َّم ين َوا ْغلُ ْظ َعلَْي ِه ْم َوَمأ َْو ُ النَّب ُّي َجاهد الْ ُك َّف َار َوال ُْمنَافق َ اه ْم َج َهن ُ صير) -73التوبة( .إِ ْذ ي ِ ِ ِ ك إِلَى ال َْم اَلئِ َك ِة أَنِّي وحي َربُّ َ ُ س ال َْم ُ َوب ْئ َ مع ُكم �فثَبِّتُوا الَّ ِذين آَمنُوا سأُل ِْقي فِي �قلُ ِ َّ ِ ب ين َك َف ُروا ُّ ُ ََ ْ َ َ َ َ وب الذ َ الر ْع َ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ك بأَ�نَُّه ْم ض ِربُوا �فَْو َق أْالَ ْعنَاق َوا ْ فَا ْ ضربُوا م�نْ ُه ْم ُك َّل �بَنَان * َذل َ شاقِ ِق اللَّهَ َوَر ُسولَهُ فَِإ َّن اللَّهَ َش ِدي ُد َشاقُّوا اللَّهَ َوَر ُسولَهُ َوَم ْن يُ َ اب * َذلِ ُكم فَ ُذوقُوهُ وأ َّ ِ ِ ال ِْع َق ِ اب النَّا ِر) 14-12 ين َع َذ َ ْ َ َن ل ْل َكاف ِر َ األنفال. هه‌روه‌ها ب ه گه‌ڕان و چاوگێڕانی ساد ه و سه‌رپێی بێ ماندوو بوون ،ئه‌وه‌نده‌ی لێبوورده‌یی ده‌فه‌رموێت وداوا ده‌كات وئه‌وه‌نده‌ش ل ه شوێنی خۆیاندا داوای تۆڵه‌ش ده‌كات ،ئه‌گه‌ر توانا وئیراده‌ی تۆڵه‌سه‌ندن ههبوو،خوای گه‌ور ه ده‌فه‌رموێت( :يَا ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
أَ�يُّها الَّ ِذين آَمنُوا ُكتِب َعلَي ُكم ال ِْقص ِ ْح ِّر َ ْح ُّر بِال ُ اص في الْ َق�تْلَى ال ُ َ َ َ ْ ُ َ ُ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ُ ُ َوال َْع ْب ُد بال َْع ْبد َو أْال�نْثَى ب أْال�نْثَى فَ َم ْن عُف َي لَهُ م ْن أَخيه َش ْيءٌ فَا�تِّبَاعٌ ِ وف وأ ََداء إِل َْي ِه بِِإحس ٍ يف ِم ْن َربِّ ُك ْم َوَر ْح َمةٌ ك تَ ْخ ِف ٌ ان َذلِ َ بِال َْم ْع ُر َ ٌ َْ ك �فلَه َع َذ ِ ِ ِ ِ ص ِ اص فَ َم ِن ا ْعتَ َدى �بَْع َد َذل َ َ ُ ٌ يم * َولَ ُك ْم في الْق َ اب أَل ٌ َحيَاةٌ يَا أُولِي أْالَلْبَ ِ اب ل ََعلَّ ُك ْم �تَ�تَُّقو َن) -179-178البقرة. الش ْه ِر الْحر ِام والْحرم ُ ِ ْح َر ُام بِ َّ َّ اص فَ َم ِن ا ْعتَ َدى ص ٌ ات ق َ (الش ْه ُر ال َ َ َ َ ُ َُ َعلَْي ُك ْم فَا ْعتَ ُدوا َعلَْي ِه بِ ِمثْ ِل َما ا ْعتَ َدى َعلَْي ُك ْم َوا�تَُّقوا اللَّهَ َوا ْعلَ ُموا ِ أ َّ ين) -194البقرة. َن اللَّهَ َم َع ال ُْمتَّق َ ك ه لێبووردن هه‌ی ه و تۆڵه‌ش ل ه شوێن ه تایبه‌ته‌كانیدا ،ك ه نه‌رم و نیانی سیفه‌تی به‌رزی بانگخوازو بانگه‌وازه ،بهاڵم زبریش هه‌یه ،ئه‌ویش له زه‌وی و زه‌مینه‌ی تایبه‌تدا. وه‌سه‌تیه‌تی راسته‌قین ه ئه‌مه‌ی ه ك ه قورئان ل ه جیاتی هه‌موومان حوكمی بۆ ده‌دات و نه‌خشه‌ی بۆ دیاری ده‌كات ،میانه‌ڕه‌وی و وه‌سه‌تیه‌ت ئهوهی ه ك ه راست و ناوه‌ڕاست و قه‌راغه‌كان هیچیان نه‌كرێن ب ه قوربانی ئه‌ویتریان ،مرۆڤی هه‌ڵگری خه‌م ه گه‌وره‌كانی ئیسالم هه‌تا ده‌مرێت ل ه ژورێكی داخراودا ناژی،وه‌كو رۆژان رۆژی ل ه دوایه،زه‌ویش ده‌خولێته‌وه‌و هه‌ر قۆناغێك ل ه شوێنێك وله‌به‌رده‌م هه‌ندێك گرفت وگومان و دۆست و دوژمنی نوێدا خۆی ده‌بینینه‌وه!. دواتر ده‌ڵێت ..( :لەالیەکی تریشەوە کە دروشمی دیمکراسی بەردەوام بەراست و بەناراست ھەڵدەکرێ جێی خۆیەتی دوپاتی بکەینەوە ئەو دیمکراسیەی دەمانەوێ:ناوەرۆکی دیمکراسی یە نەک ناو و دروشم.ئەو دیمکراسیەی کاکڵە و پوختەی ژیری و شارەزایی مرۆڤە. ئەزمونێکی نایابە لە رێکخستنی پەیوەندی نێوان ھاوالتی و دەسەالت .دابینکردن و پاراستنی مافەکانی مرۆڤـ بە گشتی لە دەربرین و بیرورا و سامانداری یە بەرجەستە کردنی دادپەروەری کۆمەالیەتی.ئاڵ و گوری مەدەنیانەی دەسەالت و سەروەری یاسا.پابەند بوون بە ئەنجامەکانی سندوقی ھەڵبژاردنەکان و رێزگرتن لە ئیرادەی گەل وەک سەرچاوەی دیاری کردنی دەسەالتەکان.چاودێری کردنی کاربەدەستان و 43
لێ پێچانەوەیان) .. ئه‌و دیموكراسیه‌ی مامۆستا دهیهوێت و بانگه‌وازی بۆ ده‌كات ،نیو ه ده‌رزه‌نێك مه‌رجی (مه‌دح ئامێز) یان مه‌دحی (مه‌رج ئامێز)ی بۆ داناو ه و له‌هه‌ردوو رووه‌كه‌ی مه‌دح بێت یان مه‌رج بێت ،هه‌واڵی باوه‌ڕوقه‌ناعه‌تی خۆیمان پێده‌دات كه دیموكراسی ه رۆژئاواییه‌ك ه باشترین (نمونهی چاولێكردن) ول ه پێشترین (چاولێكردنی نمونه‌یین)!،له‌میانه‌ی وته‌كانیدا هه‌ناسه‌یه‌كی نه‌هێشتووه‌ته‌و ه بۆ به‌راوورد كردنی دیموكراسی ب ه په‌یام و په‌ڕاوێكیتر ،بۆ ناسینی خاڵ ه الوازو ناوازه‌كانی ،یان بۆ ره‌تكردنه‌وه ئه‌گه‌ر كه‌سێك بیه‌وێت ،یان گه‌ڕان به‌شوێن به‌دیلێكی دیموكراسیدا ،له‌ئیسالمه‌و ه دهستمان بكه‌وێت یان ل ه ئاینێكتر یان ل ه عه‌قڵ یان ل ه ئه‌زمونێكی تره‌وه!. پرسیارێك كه‌خۆی فه‌رز ده‌كات و له‌كۆڵمان نابێته‌وه‌و وه‌اڵمه‌كه‌ی ل ه خۆی فه‌رزتره و كۆڵ و بارێكی قورستر ه ب ه تایبه‌تی له‌سه‌ر خاوه‌ن وته‌و وتاره‌كه ،ئه‌ویش به‌م شێوه‌یه :باش ه جنابی مامۆستا رێخكستنی نێوان هاواڵتی و ده‌سه‌اڵت ،ب ه تایبه‌تی دابینكردن و پاراستنی مافه‌كانی مرۆڤ!، سه‌روه‌ی یاسا و به‌رجه‌سته‌كردنی دادپه‌روه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی وڕێزگرتن له‌ئیرادی گه‌ل و ئه‌وانیتر هه‌موویان ل ه ئیسالمدا هه‌ی ه یان نیه؟ ،ده‌ست ده‌كه‌وێت یان ده‌ستناكه‌وێت؟،به‌ڕاسته‌وخۆ ل ه رێگه‌ی ده‌قه‌كانی وه‌حییه‌و ه یان ئیجتیهاده‌و ه یان ئه‌زمونی پازد ه سه‌ده‌ی گه‌النی موسڵمانه‌وه؟، وه‌اڵمه‌ك ه ل ه دوودان ه تێپه‌رناكات ،یه‌كه‌م :ل ه ئیسالمدا به‌ڕاسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ ده‌ست ناكهوێت و شتی وای لێ نابینرێت .دووه‌م :ل ه ئیسالمدا هه‌یه‌و به‌ڕاشكاوی یان ناڕاشكاوی به‌رده‌ستمان ده‌كه‌وێت. ئه‌گه‌ر وه‌اڵمی یه‌كه‌م ه و ئیسالم توانای نیه ،ئه‌و ه پێویست ه به‌ڵگه‌ی یه‌كالكه‌ره‌و ه بكه‌ن ه حه‌كه‌می نێوانمان،به‌ڵگه‌ی یه‌كالكه‌ره‌وه‌ش نی ه و به‌ڵكو هه‌موو به‌ڵگه‌كان دژی ئه‌م بڕوایه‌ن هه‌ركه‌سێك بیكات،چاڕووانی ئه‌وه‌شم نیه،وه‌كو 44
ئه‌گه‌رو (له‌وانه)ش بڕوام نی ه مامۆستا صالح الدین بڕوای وابێت ك ه ئیسالم ئه‌و هێز ه بااڵو باڵه سێبه‌رداره نیه. ئه‌مما من چی بكه‌م ؟،ده‌ربڕینه‌كان هه‌موویان بۆ ئه‌وه‌مان ده‌به‌ن ك ه ئامانج ه بااڵكان ك ه نه‌ك ته‌نها شه‌ریعه‌تی ئیسالم،به‌ڵكو ته‌واوی په‌یام ه خواییه‌كان و نێراو ه تایبه‌ته‌كانی له‌وپێناوه‌دا ته‌شریفیان هاتوو ه و بۆ خاتری به‌رژه‌وه‌ندی ه بااڵو هه‌ره بااڵكانی مرۆڤه‌كان گه‌یشتوون،بهاڵم ده‌ربڕینه‌كانی وتاره‌ك ه بۆ ئه‌و ه په‌لكێشمان ده‌كات ك ه ته‌نها الی دیموكراسی و دیموكراسیه‌كان ده‌ست ده‌كه‌وێت و(مێژووی دینداری) و(دینداری مێژووی)مان بێ وه‌اڵم و بێ كه‌المن له‌ئاست رابووردوو ئه‌مڕۆو داهاتوودا و شتێك نه‌ماوه‌ته‌و ه بۆمان هه‌تا ل ه ئیسالمی وه‌رگرین ،ئامۆژگاریشمان ده‌كات ك ه به‌رپرسیارێتی دینداریش به‌و ه كۆتایی دێت ك ه سواڵكه‌ری به‌رده‌م فیكرێكی دژ ه ته‌ییار به فیكرو باوه‌ڕمان بین. ئه‌گه‌ر دابینكردنی مافه‌كانی مرۆڤ و دادی كۆمه‌اڵیه‌تی و ئه‌وانیتر ل ه ئیسالمدا هه‌یه‌و به‌ده‌ق وئیجتیهاد ده‌ستی ده‌خه‌ین ،نابێت بزانین حیكمه‌تی بااڵ چی ه لهم په‌نابه‌ری و پاڕانه‌وه‌و په‌ت په‌تێنه‌دا؟! ،پێوه‌ری قبوڵ كامه‌ی ه الی خوای گه‌ور ه بۆ پاداشت له‌سه‌ر هاوارو هه‌قپێدانێك ب ه (به‌دیل) ێك ل ه جێی(دینێك) ك ه خوای ناردوویه‌تی و مافی مانه‌وه‌ی ههمیشهیی پێداوه ،ئه‌گه‌ر هه‌موو زه‌مان و مه‌كان و ئینسانیش نه‌یانه‌وێت؟ ،به‌چی رزگارمان ده‌بێت ك ه ده‌بینین ل ه جیاتی گۆشكردنی نه‌وه‌ی نوێی ئیسالمه‌تی ب ه زمان و زاراوه‌و زیندووكردنه‌وه‌ی (وه‌حیی) ویستانه ،كه‌چی ب ه زمانێك په‌روه‌رده‌یان ده‌كه‌ین كۆتاییه‌كه‌ی ل ه جیاتی ئهوهی ئیسالم ببێت ه ترازووی ژیانیان، هاوشانێك بۆ ئیسالم په‌یدا ده‌كه‌ین،یان ئهوهی ه ب ه تێپه‌ڕبوونی كات هاوشانه‌ك ه ده‌مێنێت و ئیسالمیش مۆڵه‌ت ده‌درێت!. گرفتی ئێم ه ته‌نها ل ه نه‌بوونی ئامرازو میكانیزمدا كۆنه‌بووه‌ته‌و ه و ته‌نها گۆڕینی ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
پۆشاك و په‌یكه‌ریش چاره‌و پار ه نی ه بۆ ده‌رد ه قوڵ و قه‌بار ه گه‌وره‌كانمان ،چه‌ندێك بێ تفاق و بێ حاڵین ل ه هۆكارو هۆباره‌كاندا زۆر له‌و ه زیاتر شه‌ق وپه‌قین له‌تێگه‌یشتن و پێگه‌یشتمان ل ه به‌هاو باوه‌ڕو بیركردنه‌وه و به‌رنامه‌ماندا. ل ه جیاكردنه‌وه‌ی زمانی (سه‌رده‌می جاهیلیه‌ت) و(جاهیلیه‌تی سه‌رده‌م) و خوێندنه‌وه‌ی ئیمان و ئیسالم و ئیحسان و ئیعتیسام و ئوممه‌ت و كوفرو كافری گه‌وره‌و ئولوهیه‌ت و ربوبیه‌ت و ناو ه پیرۆزه‌كان و سیفه‌ت ه به‌رزه‌كان و (حاكمیه‌تی شه‌ریعه‌ت) و (شه‌ریعه‌تی حاكمه‌كان)! زۆریتر لهم بابه‌ت ه گه‌وران ه قسوریمان زۆره‌و نه‌مانتوانیو ه وه‌كو خۆیان بیانخه‌ینه‌گه‌ڕو حوكمی ژیانی خۆمانیان پێ بسپێرین،دیموكراسیش لهم زمانه‌ی ئێم ه حاڵی نی ه و حاڵیش نابێت! .ئه‌گه‌ربمانه‌وێت جیهان و جیهانبینیمان له‌ڕووانگه‌ی ئیسالمی ره‌سه‌نه‌و ه بێت وپێگه‌ی پێشه‌وایه‌تی له‌ده‌ست نه‌ده‌ین ،ده‌بێت زمانی فیكری خۆمان(ڕاست) و(پاك) بكه‌ینه‌وه ! .ده‌ستبگرن ب ه فیكری ئیسالمیه‌و ه و پشت گوێی نه‌خه‌ین ،كلیلی هه‌موو ده‌رگاكانيش ته‌نها الی ئه‌وه ,گرفتی ئێمه‌ی مرۆڤیش جوزئی نی ه و كوللی ه و ته‌نها جه‌سته‌یی نی ه و به‌ڵكو جه‌سته‌یی و ڕۆحی ه و دونیایی نی ه به‌ڵو دونیایی و قیامه‌تی ه و كاتی نی ه و ب ه ڵكو هه‌میشه‌ییه ،ك ه گرفتی ئێم ه به‌وشێوه‌ی ه مه‌گه‌ر ئیسالم خۆی بێت ه مه‌یدان و گرێ كوێره‌كان بكاته‌وه ,ئه‌گینا هیچمان ب ه هیچ نابێت . ت تَ ْد ِري َما ك أ َْو َح�يْنَا إِل َْي َ (وَك َذلِ َ وحا ِم ْن أ َْم ِرنَا َما ُك ْن َ ك ُر ً َ ِ ِ ِ ِ ِ ِ ِ شاءُ م ْن ورا �نَْهدي به َم ْن نَ َ الْكتَ ُ يما ُن َولَك ْن َج َعلْنَاهُ نُ ً اب َواَل إْال َ صر ِ ادنَا وإِنَّ َ ِ ِ ِ ٍ ِ ِ ِ ِ اط اللَّ ِه الَّ ِذي عبَ َ ك لَ�تَْهدي إلَى ص َراط ُم ْستَق ٍيم * َ ِ السماو ِ ِ ِ ات َوَما فِي أْال َْر ِ ور) ض أ اََل إِلَى اللَّه تَص ُير أْال ُُم ُ لَهُ َما في َّ َ َ -53 -52الشوری. ِِ ِ َّ ِ ِ ِ ين (�تَبَ َار َك الذي �نََّز َل الْ ُف ْرقَا َن َعلَى َع ْبده ليَ ُكو َن لل َْعالَم َ نَ ِذ ًيرا) -1الفرقان. ث فِي ُك ِّل أ َُّم ٍة َش ِهي ًدا َعلَْي ِه ْم ِم ْن أَ�نُْف ِس ِه ْم َو ِج�ئْنَا (و�يَْوَم �نَ�بَْع ُ َ ْكتاب تِ�بيانًا لِ ُك ِّل َشيءٍ ِ ك ال َِ ك َش ِهي ًدا َعلَى َه ُؤاَلء َو�نََّزلْنَا َعلَْي َ بِ َ َ َْ ْ و ُه ًدى ور ْحمةً وب ْشرى لِل ِ ِ ين) -89النحل. ََ َ َُ َ ُ َ ْم ْسلم َ ژماره (; ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
)(29 وتیان وریای خۆت به ...چاودێری ده‌كرێیت!.. وتم :عه‌زیزم سوپاس بۆ دڵسۆزیت ...بهاڵم به‌نده‌ی فه‌قیر :سیاسیه‌ك نیم هه‌میش ه ل ه حه‌زه‌ری رازیكردنی (هه‌موو الیه‌ك و هه‌موو ده‌وڵه‌تێك) دا بم .كه‌سێكی (ئه‌من)یش نیم هه‌میش ه كامێرام له‌سه‌رخه‌ڵك بێت و هه‌رواش شعور بكه‌م ك ه خۆشم هه‌میش ه كامێره‌یه‌كم به‌دواوه‌ی ه و هه‌واڵم ده‌گه‌یه‌نێت .به‌رپرسێكی سه‌ربازی ناو جه‌نگیش نیم هه‌میش ه چاوه‌ڕووانی هێرشی دوژمن یان كه‌وتن ه كه‌مین بم .ئه‌م رۆحییه‌ته(خانه‌گومانه) مرۆڤ كۆت و به‌ند ده‌كات هه‌تا ل ه خۆی به‌گومان بێت و له‌سێبه‌ری خۆشی بترسێت ،ئه‌وو ئه‌وانیش ته‌نها ئه‌وه‌یان ده‌وێت!!. من كه‌سێكم كه‌مێك ده‌خوێنمه‌وه‌و تۆزێكیش ده‌نوسم و هه‌ندێكیش قسان ده‌كه‌م و ناوه‌ناوه‌ش هه‌ڵوێستم ده‌بێت ل ه كه‌سه‌كان و روانینه‌كانیان، هه‌موو ئه‌مانه‌ش ئاشكران و ل ه هه‌ندێك گۆڤاری وه‌ره‌قی و كه‌ناڵی ئه‌له‌كترۆنی باڵون و نه‌ك نایشارمه‌وه ،به‌ڵكو به‌شوێن مینبه‌رو مه‌ڵبه‌ندێكدا ده‌گه‌ڕێم به ده‌نگی به‌رز بیڵێم و بێڵێمه‌وه!. كه‌س ه سیاسی و سه‌ربازی و ئه‌منی و حیزبی و حكومیه‌كان ب ه شوێن هه‌ل و هه‌ڵكه‌وته‌دا ده‌گه‌ڕێن بۆ خێری خۆیان ،منیش ب ه شوێن هه‌ل و هه‌وڵی (فیكری ئوسوڵیی ئیسالمی) و (ئوسوڵی فیكری ئیسالمی) پشت ب ه خوای تاك و ته‌نها و پشت قاییم ب ه وه‌حیی پیرۆزی ده‌گه‌ڕێم هه‌تا هه‌موو كه‌س تێبگات په‌یامی من چیه؟،له‌پێشدا بۆ ئه‌وانه‌ی كامێرایان له‌سه‌رم ه و پێیان ده‌ڵێم: سوپاس تكای ه با بگات ه هه‌موو شوێنێك و هه‌موو كه‌سێك و هه‌موو گروپێك!!..
به‌شی سێیه‌می (رێ) و (كوێره رێ) ل ه ژماره‌ی داهاتوو چاوه‌ڕوان بن....
45
وێنا كردنی رۆژهه‌اڵتناسان بۆ ئیسالم
ئارام مه‌جید عه‌لی 46
زانستی رۆژهەاڵتناسی یەكێكە لەو زانستانەی كە الیەنی پۆزەتیڤ و نێگەتیڤی هەیەو لەوەش بەدەرنیە ،ئەم زانستە باس و نوسینی زۆر لەخۆ دەگرێت و زۆری لەسەر وتراوەو نوسراوە دەربارەی هۆكار و ئەنجام و الیەنەكانی تری ،بەاڵم ئێمە دەمانەوێت ئێوە ئاشناكەین بە تێڕوانینی ئەو رۆژهەاڵتناسانە لە هەمبەر ئیسالم و پەیامبەر و فەرمودەكانی و خستنە رووی كاریگەرییە سلبیەكانی ئەم زانستە ،نامانەوێت باس لە چۆنیەتی سەرهەڵدان و پاڵنەرو فاكتەرەكانی بكەین ،تەنیا مەبەستی ئێمە خستنە رووی ئەو راستیەیە كەوا رۆژهەاڵتناسان وەك فكرو ئایدیای خۆیان كاریان لەسەركردوە ،جا ئەمەش بۆ الیەنی سیاسی یان ئابوریی یان داگیركاری یان یاخود تەبشیری و هەرالیەنێكی دیكە!.... لێرەدا دەمانەوێت بە پێناسەیەكی سادەو گشگیر بچینە نێو باسەكەوە كە ئەویش ناساندنی ئەو زانستەیە ئەوەش چەمكی زانستی رۆژهەاڵتناسیە كە بە عەرەبی {االستشراق}و بە فارسی ێ و {خاوەرشناسی}و بە فەرەنسی }{orientalismی پێدەگوتر ئەمەش بریتیە لە هەموو ئەو دیراسەو توێژینەوانەی كە رۆژئاوا لە هەموو بوارێكەوە لەسەر رۆژهەاڵت ئەنجامی دەدات وەك بواری مێژوو و كەلتور و ئاین و زمان و الیەنی كۆمەاڵیەتی و سامان و توانای ئابوریی رۆژهەاڵت ،ئەمەش بە مەبەستی دەست بەسەراگرتنی رۆژهەاڵت و جیهانی ئیسالمی و شێواندنی راستیەكان ،چونكە ئەوان زۆر مەترسیان لە ئاینی ئیسالم هەبووە ،لەو رێگەیەشەوە بۆ ناشیرین كردن و قێزەون كردنی ئیسالم هەموو هەنگاوێكی دژوارو جۆربەجۆریان گرتوەتەبەر درێژەیان پێداوە ،وێناكردنی رۆژهەاڵتناسی بە بەرنامەی رۆژئاواییەوە ئەوەیە كە ئاینەكان دیاردەیەكی كۆمەاڵیەتی و قۆناغین و تێئەپەڕن و پاشان قۆناغی زانست و مەعریفە بەدوایاندا دێت كە ئیدی كۆمەڵگە پێویستی بە ئاین نامێنێ ،وە دروستكردنی گومان و تێبینیە لەسەر گشتگیری ئیسالم و ئامانجی سەرەكی لەو كارانەیان لەنەخشەبردنی خەڵكە لەسەر ئیسالم و دروستكردنی تەم و مژە لەسەر ئیسالم ،جگە لەوانەش پیاوانی ئاینی مەسیحی بە كاریگەریی ئەوان روویان كردە تانەدان لە ئیسالم و شێواندنی راستی و جوانیەكان بەوەی كە ئیسالم ئاینێك نیە شایەنی باڵوكردنەوە بێت و موسڵمانانیش ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەتەوەیەكی رێگر و خوێنڕێژن و ئاینەكەیان هانیان دەدات لەسەر خۆشییە مادییەكان دورییانخاتەوە ،لەم كارانەشیان چەند فاكتەر و ئامانجێكیان گرتوەتەبەر وەك شێواندنی ئیسالم و گومان خستنە سەر سه‌رچاوەكه‌ی و شێواندنی مێژووی ئیسالمی و شارستانیەتیەكەی و ئەوانەی پەیوەندیان بە ئیسالمەوە هەیە ،یان بانگەشەكردن بۆ ئەوەی كە فیقهی ئیسالمی لە قانونی یۆنانی و رۆمانیەوە وەرگیراوە ،لە واقیعدا ئەم بۆچونانەش لە راستیەو ه دورەو زانستی نیە ،چونكە زۆرێك لە رۆژهەاڵتناسان بڕوایان بە سەربەخۆی و فیقهی ئیسالمی هەیە و لە نوسراوەكانیاندا دانیان بەو راستیەداناوە ،هەروەها رۆژهەاڵتناسان هەوڵیان داوە بە هەموو شێوەو شێوازێك دژی جیهانی ئیسالم و ئاینی ئیسالم بن ،ئەمەش بە تایبەت دوای ئەو شكستەیان لە بەرامبەر سوپای موسڵمانان دووچاریان بوو ،هەر ئەمەش وای لە {لویسی نۆیەم} كرد كە بڵێ{ :با بە وشە شەڕ دەست پێبكەین بە تەنیا ئەمە لەتوانایدا هەیە موسڵمانان شكست پێبێنێ}. لە راستیدا شەڕی فیكر مەترسیەكی گەورەی هەیە زیاد لە مەترسی شەڕی جەستەیی و هێرشە سەربازییەكان چونكە ئەقڵی مرۆڤ كۆنترۆڵ دەكات و یاری پێدەكات ،بۆیە دواتر بە نوسین و راگەیاندنی جۆراو جۆر كەوتنە ناشیرین كردن و بوختان هەڵواسینی بێبنەما لەسەر ئیسالم و دژایەتی كردنیان ئەمەش زۆر بە روونی لەم چەند ساڵەی دوایدا بەڕوونی هەستی پێدەكرا بەتایبەت لەئاست راگەیاندنەكانیان و نوسراوەكانیان ،وە هەندێك لە رۆژهەاڵتناسان ئەمەیان كردە بنەمای
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
فكری زانستەكەیان و دەستیانكرد بە باڵوكردنەوەو دانانی چەند پەرتوك و نوسراوێكی چەواشەكاری دەربارەی رێبازی پاكی ئیسالم و پەیامبەرەكەی تەنانەت چەندین كەسایەتی وەك {فونجر و نیباوم} دەڵێن {ئیسالم لە هەموو بیرو باوەڕێك خێراتر باڵو دەبێتەوە هەرچەندە ئەم ئاینە دورە لە رەوشت و زانست و زانیاری و وە ئاینێكی نامرۆڤانەیە} بەاڵم گومان لەوەدا نیە ئیسالم تەنیا ئاینێكە كەبەهای مرۆڤایەتی داوە و دیاری كردوە و لەخزمەت مرۆڤایەتیدایە ،وە قسەی ئەوانیش هەڵبەستراوەو قابیلی قبوڵ نیە و چەواشەكاریە، یان ویستویانە ئەوە بخەنە نێو هزر و مێشكی خەڵكەوە كەوا ئیسالم دروستكراوە و دەستكردی محەمەدە و دینێكی خەیاڵی و درۆیە وە بەشیر و تیر هاتوە و دینی توندو تیژیە ،بەاڵم دەپرسین ئەگەر ئیسالم دەستكردی محەمەدە ئەبوایە بەدرێژای 1429ساڵ كە ئەم ئاینە گەیشتوە ئەوا دەبوایە زیاد لە ژمارەی ئەو ساڵە ئاینی دەستكردی مرۆڤایەتی هەبوایە چونكە ئەوكات دەتوانرا هەر هەفتەو مانگ و ساڵێك چەندین ئاینی جۆراو جۆر دروست بكەن ئەی بۆ نەكرا؟! بۆیە رۆژهەاڵتناسی جگە لە نوسین و راگەیاندن و توێژینەوە لەسەر ئیسالم و شارستانیەكەی لەالیەكی تر كەوتنە سەپاندنی بزووتنەوی داگیركاری ئەوروپی رۆژئاوایی بەسەر رۆژهەاڵت بەگشتی و ئیسالم بەتایبەتی ،لەو روانگەیەشەوە {ئەدوارد سەعید} دەڵێت {فیكری رۆژهەاڵتناسی بەتەنیا مەبەستی خزمەتكردنی زانست و زانیاری نیە ،بەڵكو ئامانجێكی تری لەپشتە ئەویش پرۆسەی بەئیستیعماركردنە ،دیارترین نمونەش هێرشەكەی ناپلێۆنە بۆسەر میسر یان داگیركاری جەزائیر و هیند و ناوچەكانی تر ،لەگەڵ ئەوەشدا بەشێكی زۆر لە رۆژهەاڵتناسان سەر بە دەزگای هەواڵگری و كاری سیخوری ئیمپریالیزم بوون، ئەوانە بۆ بەرژەوەندی دیاری خۆیان كار دەكەن و دژایەتی زۆری راستیەكان دەكەن دەربارەی ئیسالم ،ئەوانە ئامادەن راستیەكان بشێوێنن و ێ بەكاربهێنن شتی هەڵبەستراو و تێكستی نابەج بۆ جێبەجێكردنی مەرامەكانیان یان هەوڵیان داوە بۆ الوازكردنی توانای بەرگری رۆحی و مەعنەوی لە دەروونی موسڵماناندا و بەد گومانكردنی 47
موسڵمانان لەبیرو باوەرو كلتورەكەیان تا دواجار موسڵمانان ملكەچ بكەن ،كە ئەمەش بە هەموو شێوەیەك دوورە لە بنەمای زانستی و ئەكادیمی، جگە لەوەش هەندێك رۆژهەاڵتناس ژیانیان تەرخان كردوە بۆ توێژینەوە لە ئیسالم ،بە هەردوو مەودای ئایدۆلۆژیی و شارستانیەكەی، لەبیریاندا جێگیر بوە كەئیسالمی راستەقینە مەترسی راستەقینەی دروستكردوە بەرامبەر هەموو ئامانجە داگیركاریەكانی رۆژهەاڵت بۆ دەڵەتە ئەوروپیەكان.. لەالیەكی تر ئەوان تانەو تەشەنە لەئیسالم دەدەن بەوەی كە ئیسالم مافی ئافرەتی خواردوە و لە زۆر ماف بێبەشی كردون ،بەاڵم لە راستیدا ئاینی ئیسالم وەك تاكە ئاینێك بە تەواوی مافی ئافرەتی داوە و رێزی تەواوی لێگرتوە وە لەبەر گەورەی ئافرەت و رێزی ئافرەت ،بەهەشتی خستوەتە ژێر پێی دایكان وە قورئانیش لەم روانگەیەوە باشترین بەڵگەیە ،جگە لەوەش ئافرەت لەژێر سێبەر و سایەی ئیسالمدا هەست بە تەواوی رێزو مافەكانی خۆی دەكات واقیعی ئەمڕۆ و دوێنێش باشترین بەڵگەیە ،جگە لەوانەش بۆ شێواندنی واقع و جیهانی ئیسالمی ئەوەشیان خستە نێو جیهانی ئیسالمی كە مەسەلەی نەتەوایەتیان وروژاند و كێشەی گەورەیان دروستكرد كە هەتا ئەمڕۆش زۆربەی نەتەوەكان باجی ئەو كارە ناشیاوانەی ئەوان دەدەن ،چونكە ئامانجی ئەوان دروستكردنی ئاژاوەو فەوزای بێسەرو بەرو 48
بێبنەمایە لە جیهانی ئیسالمدا ،لەپاڵ ئەوانەشدا بەشێكی زۆری رۆژهەاڵتناسان هێندە نابابەتیانە و دەمارگیرانە شتەكانیان دەنوسن ،تەنانەت ئەمە نەك بۆ رۆژهەاڵتیەكان بەڵكو بوەتە هۆی بێزاربونی رۆژئاواییەكان وەك رۆژهەاڵتناسی فەرەنسی {هنری المش ئەلیەسوعی} نوسینەكانی هێندە نابابەتی و بەڕقەوە نوسیوە سەر ئەنجام راستیەكانی شێواندوەو بوەتە هۆی لۆمەو رخنەی بەشێك لە رۆژهەاڵتناسەكانی دیكە ،یان هەندێكی دیكە لە نوسراوەكانیاندا بە ڕوونی ئەوە دیاری دەكەن و دەڵێن {ئاینی ئیسالم لەئاینەكانی پێشوو تری وەك مەسیحی و یەهودی وەرگیراوە ،لەم روانگەیەشەوە هەردوو رۆژهەاڵتناسی بە ره‌گەز جولەكە {گۆڵد یزهر و شاخن} باس لە بیرۆكەی درێژبونەوەی ئاینی یەهودی دەكەن بۆ ئیسالم ، وە {بالشیرو برۆكلمان}یش هەمان بیرۆكە دەخەنە روو یان رۆژهەاڵتناسان ئەوە دەخەنە روو ئەگەر رووداوەكانی ئاینی مەسیح و یەهودی لەئیسالم دەركەی ئەوا ئیسالم جگە لە شەڕو كوشتار هیچی نامێنێتەوە ،بەاڵم ناوەڕۆكی ئاینی ئیسالم پێچەوانەی بۆچونەكانی ئەوانەو پڕیەتی لە ئاشتی سەالمەتی مێژووی ئیسالمی ئەوەی سەلماندوە، لەالیەكی تر رۆژهەاڵتناسان ئیسالم بە ئاینێكی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەزۆك ناو دەبەن ،چونكە ئەوان وای دادەنێن كە ئیسالم ناتوانێت لەگەڵ گیانی سەردەم بڕوات بەوەش پێوستی بەچاكسازی رادیكاڵی {گۆڕانی ریشەیی} هەیە.. ئەوانە چەمكی رادیكاڵ بەكار دێنن لەگەڵ ئەوەشدا ئیسالم ئاینێكی تەواوەو هەرگیز پێویستی بە رادیكالیزەكردن نیە ،یان هەندێكی تریان دەڵێن {لەسەر ئیسالم پێوستە یان گۆڕانكاری رادیكاڵی تێدا بكرێت یاخود لەڕێڕەوی ژیان داببڕێت} بەمەش ئامانجیان ئەوەی ه كە ئاینی ئیسالم لە ئاینی دەستكاریكراوی مەسیحی نزیك بكەنەوە ،بۆیە دەكرێت ئاماژەش بەوە بكرێت كە ئیسالم چەند رێساو یاسایەك لەخۆدەگرێت هیچ كەس مافی ئەوەی نیە هیچ گۆڕانكاریەكی تێدا بكات كە ئەوەش بریتیە لە بیروباوەڕی بناغەی ئسالم ،بەاڵم دیارە ئامانجی رۆژهەاڵتناسان خاڵی كردنەوەی ئیسالمە لە ناوەڕۆكەكەی و كەنارخستنی گشتیە لە رێكخستنی كاروباری كۆمەڵگەدا ،لێرەدا دەپرسین بۆچی رۆژهەاڵتناسان لەبەرامبەر ئاینەكانی تری وەك بوزی و هیندی وئاینەكانی تر بابەتیانە دەنوسن بەاڵم بەتەنیا هێرش دەكەنە سەر ئاینی ئیسالم و موسڵمانان و ناشیرین كردنی ئەو ئاینە؟! بێگومان ئەمەش لەبەر ئەوە بوە كە ئاینی ئیسالم ئاینێكی پاك و بێگەردە و خێرا باڵودەبێتەوە تەواوی راستی و دروستیەكانی تێدا كۆبویەوە و ئاینێكی گشتگیر و هەمەالیەنەیە بۆ ژیان، جگە لەوەش رۆژهەاڵتناسان زۆر بە رۆژئاوایبونی خۆیان دەیاننازی و خۆیان پێوە هەڵدەكێشا كە ئەوان خاوەن ئەقڵ و مەنتیقن وە هەوڵی جیاكردنەوەی رۆژهەاڵت و رۆژئاوایان دەدا هەر لەو بارەشەوە {كیپلینگ} دەڵێت {خۆرهەاڵت خۆرهەاڵتەو خۆرئاواش خۆرئاوایە و هەرگیز بەیەك ناگەن} یان بڵێت {خۆرئاواییەكان ژیرن و خۆشەویستی ئاشتی و ئازادیخوازن و مەنتق زانن و بەتوانان بەسەر بەدەستهێنانی بەهای راستیدا بەاڵم خۆرهەاڵتیەكان هیچ سیفەتێكی وایان نیە} ئەمەش ئەوپەڕی خۆبەزلزانینی ئەوانە و لە ئیسالمدا شتی وانیە و جێگەی نابێتەوە وە فەزڵی هیچ الیەك بەسەر الیەنێكی تردا نادات، لەالیەكی تریش ئەوان خۆیان بەژیرو بەرز ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
رادەگرن بەوەی كە رۆژئاوا پێشكەوتوە چونكە بڕوایان بە مەسیحیەت هێناوە ،وە خۆرهەاڵتیش دواكەوتوە چونكە بڕوایان بە ئیسالم هێناوە ،بەاڵم لەڕاستیدا ئەمە سەركێشی و خۆبەگەورە زانینی رۆژئاوایەو هیچ بنەمایەكی واقیعی و زانستی نیە چونكە ئەو پێشكەوتنەی ئەمڕۆ خۆرئاوا بەدەستی هێناوە لە بواری زانست و تەكنەلۆژیادا ئەمە پەیوەندی بە مەسیحیه‌تەوە نیە وەك ئاین و ئەو دواكەتنەش كە خۆرهەاڵت {جیهانی ئیسالمی} پێوەی دەناڵێنێت تاوانەكەی ناكەوێتە ئەستۆی ئیسالم ،بۆیە دەبینین رۆژهەاڵتانسەكان زۆر ێ ئاگایانە بەچاوی بێ ئاگایی و سەدەكانی ب ناوەڕاستی خۆیانەوە بۆ ئاینی پاك و بێگەردی ئیسالم دەڕوانن و لەڕوانگەی سەردەمی جاهیلی و چەقبەستوی خۆیان خوێندنەوە بۆ ئیسالم دەكەن ،نابێت ئەوەشمان لەیاد بچێت هەندێك لەڕۆژهەاڵتناسەكان و چەند كەسایەتیەكی رۆژئاوا تاڕدەیەك بە ئینساف و بە ویژدانەوە لە ئیسالمیان روانیوەو رۆڵیان هەبوە لە راستكردنەوه‌ی هەڵەی رۆژهەاڵتناسەكان و بەرگرییان لە راستیەكان كردەوە وەك رۆژهەاڵتناسی فەرەنسی {دینیە} كە بە شێوازێكی بابەتی و مەنتقی راستیەكان لەبارەی ئاینی ئیسالم لە رۆژئاوا خستە روو دواتر موسڵمان بوونی خۆی راگەیاند و دەربارەی ژیانی پێغەمبەر {ص} كتێبێكی نوسی ،یان كەسایەتیەكی وەك {تۆماس ئارنۆڵد} لە كتێبەكەی خۆیدا باس لە گیانی لێبوردەی موسڵمانان دەكات بەرامبەر بە ئاینەكانی دیكە ،وە كەسایەتیەكی ئەوروپی وەك {فریدركی دووەم}ی فەرمانڕەوای شاری سەقەلیە بەباشی باس لەئاینی ئیسالم دەكات ،بەاڵم ئەوەی گرنگە بوترێ ئەوەیە ئەمانە هەموویان دژایەتیان دەكرا لەالیەن رۆژهەاڵتناسانەوە كەسایەتیەكی وەك {فریدرك} بەهۆی ئەو هەڵوێستە باشەی سەبارەت بە ئیسالم لەالیەن {پاپاگریگۆری نۆیەم} لەپۆستەكەی دەركرا و یەكێك لەو تۆمەتانەی خرایە پاڵی بریتی بوو لەوەی كە دۆستایەتی هەبووە بەرامبەر ئیسالم ،لەڕاستیدا ئەوەمان بۆ روون دەبێتەوە كە بەشێك لە رۆژهەاڵتناسان هەمیشە ویستویانە لە كارەكانیان لە دژی ئاینی ئیسالم بنوسن و راستیەكان بشێوێنن و بەشێوازێكی چەواشەكارانە بۆ ئیسالم بڕوانن و 49
وێنەیەكی ناشیرین بۆ ئیسالم بنەخشێنن ،بەاڵم خۆشبەختانە ئەو هەوڵەی ئەوان سەری نەگرت و دەبینین یان دەبیستین رۆژانە یان سااڵنە كەسە ناودارەكانی ئەوروپا لە زانایان و نوسەرەكانیان و كەسانی تریش پاش لێكۆڵینەوەی ورد لەسەر ئاینی ئیسالم موسڵمان بوونی خۆیان رادەگەیەنن چونكە ئاینی ئیسالم تەواوی راستی و واقیعەكان لەخۆ دەگرێت و ئاوێنەی راستیەكانی ژیانە، لەگەڵ ئەو هەموو فرت و فێڵ و تەڵەكەبازییەی رۆهەاڵتناسان و بە ناشیرین ناساندنی ئیسالم كەچی خۆشبەختانە ئێستا لەجیهاندا كەم و زۆر دینی ئیسالم هەموو شوێنێكی ئەم دونیایەی گرتەوەتەوە ئەوەش وەعدوبەڵێنی خودای گەورەیە. وێناكردنی رۆژهەاڵتناسان بۆ پەیامبەری ئیسالم:ئەو مەیدانخوازی و هێرشە فیكرییانەی ئەمڕۆی ئیسالم و موسڵمانان رووبەڕووی بونەتەوە زۆر و جۆراو جۆرن ،بەاڵم هەموو ئەمانە لە بنەڕەتدا رەگێكی مێژووییان هەیە و درێژكراوەی ئەو تەرزە فیكری و شااڵوە مەترسیدارانەن كە لە ساتەوەختی باڵوبونەوەی ئاینی ئیسالمەوە بە ناوچە جیاكانی دونیادا رووبەڕووی هەڵگرانی ئاینەكەو تەنانەت خودی پەیامبەری ئاینەكەش بوەتەوە ،ئەوە شتێكی چاوەڕوانكراو بوو ،بەاڵم ئەوەی نەخوازراو و نەگونجاو بوو هێرش كردنە سەر كەسێتی خودی پەیامبەری ئیسالمە و ێ بەشێوەی جیاواز، دوبارە بونەوەی لێرەو لەو بە درێژای مێژووی ئیسالم رۆژهەاڵتناسان 50
هەوڵیانداوە كەسایەتی پەیامبەر بشێوێنن و لەكەداری بكەن لەبەر چاوی رای گشتی ،لەو پێناوەشدا دەستەو سان نەوەستاون و سەرجەم میكانیزمەكانیان {شێوازی كار} خستوەتە گەڕ لە بوارە جۆربەجۆرەكانی وەك راگەیاندن و ئابوریی بەهێزو بەگەڕخستنی نوسەر و هونەرمەندی داخ لەدڵ و وێنەكێشی بەناوبانگ و وێنەیەكی خراپیان نەخشاندوە ،كە ئەمەش كاریگەریی خۆی هەبووە لەسەر دیدگاو وێناكردنی ئەوروپاو ئەمریكا ،لەم ێ توێژینەوەو روانگەیەشەوە رۆژئاواییەكانیش ب گەشتن بە راستیەكان ئەوانیش بە چاویلكەی رۆژهەاڵتناسەكان لە پەیامبەری مرۆڤایەتیان روانیوە و بڕوایان بەنوسین و قسە هەڵبەستراو و بێبنەماكانی رۆژهەاڵتناسەكان كردوەو وێنەیەكی نەشازیان نەخشاندوە ،وە بیریارو نوسەرەكانیان هەوڵی ئەوەیان داوە وێنەیەكی ناواقعی و نەشاز بدەنە پاڵ كاراكتەری پەیامبەر بۆ ئەوەی روكارێكی ناشیرینی بۆ دروست كەن و لەو چواچێوەیەدا داینێن و بەو شێوازە پیشانی خەڵكانی ئەوروپی و رۆژئاواییەكانی بدەن بۆیە دەبینین راگەیاندن و وێنەو نوسراوەكانیان بەرامبەر پەیامبەری ئیسالم بەردەوەام رەهەندی سلبی و نێگەتیڤی هەبوە ،بەم شێوەیە و بە هەموو شێوازێك رۆژهەاڵتناسان یان رۆژئاوا ئامادەی ئەوە بوون دژی پەیامبەربن و چەندین هەوڵی نەشاز و نەشیاو لەو پێناوەدا بگرنە بەر چەندین بوختانی جۆراو جۆر چەندین نوسینی بێسەروبەر چەندین قسەی بێماناو ناوەڕۆك پوچ باڵوبكەنەوە كە لە پشت ئەمەشەوە چەندین مەبەستی خراپیان هەبوە بەاڵم خەیاڵیان خاوەو پێشینان واتەنی بەری خۆر بەبێژنگ ناگیرێت ،دەمانەوێت هەندێك لە بوختان و قسە بێناوەڕۆكەی ئەوان بخەینەڕوو بۆ ئەوەی ئێوەی بەڕێز لەسینەی رەش و نیگای خراپی ئەوان تێبگەن و ئاشنای پیالنە گاڵوەكانی رۆژهەاڵتناسان بن ،بۆیە ژمارەیەك لە رۆژهەاڵتناسەكان پێیان وایە پەیامبەر ئەسقوفێكی مەسیحی بوە چاوی لەوە بوە كەپلەو پایەی زیاتر بەدەست بهێنێت ،بۆیە سەرئەنجام پاپا لێی توڕە دەبێت و لە پلەو پایەكەی بێبەشی دەكات ئەویش لەداخی پاپا بانگەشەی پێغەمبەرایەتی دەكات، بەاڵم دەپرسین چ مرۆڤێكی ئەقڵ سەلیم ئەوە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
قبوڵ دەكات ،هەرگیز پەیامبەری ئیسالم دوای پلەو پایە نەكەوەتوە لەو روانگەیەشەوە مێژوو باشترین بەڵگەیە ،یان هەندێكی تریان پێیان وایە محمد {ص} پیاوێكی راستگۆ نیەو خۆی ێ خەڵەتاندوەو خۆی بەپەیامبەری خودا دەزانی ب ئەوەی پەیامی لەالیەن خوداوە بۆ هاتبێت بەڵكو توشی جۆرێك لە نەخۆشی تێكچونی مێشك {هستری} بوە ،لەوبارەیەوە رۆژهەاڵتناسی ئینگلیزی {ویڵز} دەڵێت{ :محمدهەندێك دیاردەی خورافی نوسیوە و دواتر لەنێو كۆمەڵگەكەیدا باڵویكردوەتەوە و ئەوانیش شوێنی كەوتون} نەمساوی{لویس رۆژهەاڵتناسی تەنانەت شبرنگر} بەهەمان شێوە بە دیاردەیەكی هستری تەفسیری كاری پێغەمبەر{ص} دەكات دەڵێت: توشی هستریا بووە ،هەرلەو سۆنگەیەشەوە پیاوانی ئاینی مەسیحی لە سەردەمانێكی دێرینەوە كەوتنە دژایەتی و چاالكی نواندن دەستیان كرد بە باڵوكردنەوەی تۆمەت و درۆی ێ دەربارەی پەیامبەری ئیسالم دەیانوت: نابەج {هێزێكی پیس و بەد خوە ،محمد هیچ نیە جگە لە بتێك یاخود خودای قیبلەو شەیتانێك} بەم شێوەیە مێشكی نوسەرو چیرۆك نوسەكانیان پڕدەكردەوە ،بەم شێوەیە بۆمان دەركەوت رۆژهەاڵتناسان و پیاوانی ئاینی مەسیحی لەو كارانەی خۆیان بەردەوام بوون دواتریش رەنگدانەوەی هەبوو لەنێو چین و توێژەكانی تری كۆمەڵگەی خۆیان بەاڵم ئەوە جگە لە دەرخستنی رووی رەشی خۆیان هیچی دیكە نییە و پێوستە نەوەی موسڵمانیش ئاگاداری هەموو فرت و فێڵ و تەڵەكەبازیەكی ئەوان بێت و ناخی ئەوان بخوێنێتەوە چونكە وەك پێشینان دەڵێت {گۆزە هەرچی تێدابێت هەرئەوەی لێدەڕژێت}و دڵنیاش بن لەوە زیاتر هیچی دیكەیان لێ چاوەڕوان ناكرێت ئەمە وەك شاڕێگەیەكی مێژوویی خۆیان لەسەری دەڕۆن تا ئەمڕۆش درێژەی هەیە وێنە كاریكاتێرەكانی رۆژنامەی {یوالندس بۆستن} دانیماركی لەو روانگەیەشەوە باشترین بەڵگەیە بۆ پشت راستكردنەوی بۆچونەكەمان ،وە ئەمەش جگە لە دەركەوتەیەكی دیكەی مێژووی بەرامبەر خۆرهەاڵت هیچی دیكە نیە و وە
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هۆكارێكە بۆ دروستكردنەوەی شەڕی كەلتوری نێوان خۆرهەاڵت و خۆرئاوا ،كاتێك دەڵێین وێنە كاریكاتێرەكان بریتین لە دەركەوتەیەكی دیكەی فۆرمێك لە خۆرهەاڵتناسی ئەوا بەالمانەوە سەیر نیە كە چەندین نمونەی نێو مێژووی ئەو فۆرمە لە ئۆرێنتالیزم بهێنینەوە كە لەسەر ئیسالم و پەیامبەرەكەی وتویانە ،بەجۆرێك پەیامی پشت وێنە كاركاتێرەكان بە چەند سەدە پێش ئێستا ئامادەیان هەبووە بەاڵم ئەو بەنوسراو ئەمیان بە وێنەی كاركاتێری. سەره‌ڕای ئەو هەڵوێستە ناشیاو و ناڕاستەی ئەوان دەربارەی كاراكتەری پەیامبەر رۆژهەاڵتناسان هەوڵیانداوە رەخنە لەساڵی لەدایك بوونی پەیامبەر بگرن لەڕاستیدا گومان لەوەدا نیە پێغەمبەر {ص} لەساڵی 570لەدایك بووە و لەساڵی فیلدا ئەم راستیە لەسەرچاوە مێژووییەكاندا چەسپاوەو نكوڵی لێناكرێت ،بەاڵم رۆژهەاڵتناسەكان دەیانەوێت ئەم راستیە بشێوێنن بۆ مەبەستی تایبەتی خۆیان و دروستكردنی گومانی ناڕاست ،لەوانەش {هنری المنس} دەڵێت: {پەیامبەر لە ساڵی 580لەدایك بوە ،ئەو ساڵەی كە ئاماژەی پێكردوە ئاماژە بەوە دەكات هەموو پەیامبەران لەسەرو چل سالیەو هاتوون بۆ میللەتان تەنیا پەیامبەری ئیسالم نەبێت .بەهەمان شێوە {كارل برۆكلمان}یش دەڵێت{لەدایك بوونی پەیامبەر بۆماەوی چەند ساڵێك دواكەو توە مەبەست لەوەش ئەو دەساڵەیە كە {المنس} ئاماژەی پێداوە لەو روانگەیەوە بۆ پشت راستكردنەوەی بۆچونە راستەكەی مێژوو رۆژهەاڵتناسی ئەمریكی {مسترسنكس} دەڵێت :محمد {ص} 570 ساڵ دوای حەزرەتی مەسیح دەركەوت وە ئیش و كاری پەیامبەر بەرزكردنەوه‌ی ئاستی ژیریی مرۆڤ بووە ،جگە لەو گومانچیانەی سەرەوەش كەسایەتیەكی وەك {بات روبرتسون} كە زانایەكی مەسیحی بوو دەڵێت{ :محمد رەگەز پەرستەو %80 ی قورئانی لە دەقەكانی گاور و جولەكە دزیوە و محمد خوێن رێژە} یان هەندێكی تریان پێیان وایە پەیامبەر درۆزنە ،بەاڵم هەر لە بارەیەوە نوسەری ناسراوی ئینگلیز {تۆماس كارالین} 51
پرسیارێكی جوان دەكات و دەپرسێت :ئایا هیچ كاتێت بینیوتانە مرۆڤێكی درۆزن بتوانێت ئاینێكی سەرسورهێنەر بهێنێتە كایەوە و پەیمان بدات كە لە هەموو جیهاندا باڵو دەبێتەوەو تا كۆتایی هەردەمێنێت؟ بێگومان ئێمەش بەدڵنیاییەوە ده‌ڵێین نەخێر چونكە مێژوو خاڵیە لە رووداوی لەو شێوەیە ،وە پێغەمبەریش {ص} دوور بوە لە سیفاتی درۆ ،باشە دەپرسین ئەگەر كەسێك درۆزن بێت و ئاینێكی درۆ باڵوكاتەوە دەتوانێت ئاینەكەی بۆماوه‌ی چواردە سەدە درێژە بكێشێت؟ بێگومان نەخێر ئەو هەموو شوێنكەوتەی ئاینی ئیسالم بەڵگەی راست و دروستی ئاینەكە و پاك و بێگەردیەی پێغەمبەری خودایە ،بەاڵم ئەوانە وەك فكرەیەكی دۆگما {چەقبەستو} لەسەری دەڕۆن و درێژەی پێدەدەن ،ئەوەتا رۆژهەاڵتناسێكی تری وەك {الڤن} پێغەمبەر لەگەڵ خوێنڕێژترین و دیكتاتۆرترین و رەگەزپەرست ترین مرۆڤی سەر زەوی بەراورد دەكات كەئەویش هیتلەرە!! دەڵێت{ :چونكە هیتلەر و دارو دەستەكەی بە دەمارگیری و نەتەوە پەرستی دەجواڵنەوە وە پێغەمبەرو شوێنكەوتوانیشی بە هەمان شێوەی ئەوان دەجواڵنەوە} یان رۆژهەاڵتناسێكی تری وەك {مویر} دەڵێت{ :شمشێرەكەی محمد و قورئانەكەی زۆرترین دوژمن پێكدێنن تاكو ئێستا جیهان ناسیبێتی بەوەی كە دژی شارستانییەت و ئازادی رستەقینەن} یان {تۆماس ئەلینۆ} دەڵێت{ :پێغەمبەرایەتی ئاڕاستەی بە زەروورەت مانای عیصمەت و كەمالییەت نیە} مانای ئەمەش بریتیە لە ئیعتراف نەكردن بەوەی كە محمد هەڵبژێردراوێكی خوداوەندی و نیگایەكی ئاسمانی و رەبانی بێت ،بەاڵم رۆژهەاڵتناسێكی وەك {سنرستن ئاسوچی} دەڵێت{ :ئێمە دادپەروەر نین ئەگەر نەفی ئەو سیفەتە بەرزو دڵگیرانەی محمدبكەین ،بەڕاستی محمد كەوتبوە جەنگی ژیان دژ بە نەزانین و بەربەری} بۆیە دەبینین و دەبیستین لە رۆژئاوا چەندین زانا و كەسی شارەزا گەشتون بە راستیەكان لە لێبوردەی و پاك وبێگەردی پەیامبەری ئیسالم گەشتون و شوێن پێغەمبەرو ئاینی ئیسالم كەوتون، بەاڵم ئەوانە راستیەكان پەردە پۆش دەكەن بۆ چەواشەكاری و رەگەزپەرستی پاشان بازرگانی، 52
لە راستیدا دژایەتی كردنی پێغەمبەر {ص} واتە دژایەتی كردنی ئەو بەرنامەیەی كە هێناویەتی یان دژایەتی كردنی تەواوی موسڵمانان ،بیروباوەڕی رۆژئاوا بەرامبەر پەیامبەر گۆڕینی بەسەردا نەهاتوە هەر لە سەرەتاوە تا ئێستا خۆی لە دژایەتی كردندا دەبێنێتەوە ،واتە لە رووی فیكرییەوە نزیكە خۆرئاوا یەك هەڵوێست بن لە ئاست پەیامبەر لە دژایەتی و هەڵوێستی خراپ، تەنانەت ئێستا زۆربەی كەنیسەكانی ئەوروپا تابلۆیەكیان هەڵواسیوە كە وێنەی محمد {ص}یان تێدا دروستكردوە بە بۆچونی ئەوان لەئاگردا سزا دەدرێت ،لە كەنیسەی {سان بیرنیو}ی شاری {بۆڵۆنیا}ی ئیتالی تابلۆیەكی تریان تێدا داناوە كە وێنەی پێغەمبەریان تێدا كێشاوە بە رووتی و لەسەر زەوی كه‌وتوە و ناوی محمدیان بە گەورەی لەسەر نوسیوە لەژێر پێی فریشتەكاندایەو تێیدا سەركەوتنی مەسیحیه‌كان نیشان دەدات!!.. جگە لەوەش كەسایەتیەكی گەورەی وەك {پاپابیندیكت ی }16كە دیارترین پیاوانی ڤاتیكانە هەر لە سەرەتای دەست بەكاربونیەوە هێرشی كردە سەر كەسێتی پێغەمبەر {ص} لە میانەی وتەكەیدا لە زانكۆی {ڕیجینسبرگ} لە ئەڵمانیا لە 12سێپتەمبەری 2006وتی :ئیسالم بە هێزی شمشێر باڵوبوەتەوە ،ئەوەی محمد هێناویەتی شتی شەیتانیە !...بەاڵم دەپرسین ئەگەر ئیسالم بە زۆری شمشێر هاتبێت و باڵوبوبێتەوە؟ ئەی خۆ ئێستا نە زۆر هەیەو نەشمشێر؟ ئەی بۆ خەڵكی لەئیسالم هەڵناگەڕێتەوەو پشت لە پەیامبەری ئیسالم ناكەن ،بگرە رۆژبەڕۆژیش پەیامبەر لە دڵی خەڵكدا خۆشەویستتر دەبێت و خۆیانی فیدادەكەن ،لەو بارەیەوە نوسەری بەناوبانگی بەریتانی {تۆاس كارالین} پشتگیریی لە پێغەمبەر دەكات و دەڵێت{ :عەیب و عارە بۆ ێ دینی ئیسالم الرو هەركەسێكی ئەم رۆژگارە بڵ خوارە و محمدیش لەسەر حەق نەبوە} دەمەوێت كۆتایی ئەم باسەمان بەو ئایەتەی خوای گەورە بێنین كە شایەتی و پشتگیریی خوای گەورەیە بۆ پێغەمبەرایەتی محمد {ص}و دەفەرموێت{ :وكفی بالله شهیدا محمد رسول الله}. وێناكردنی رۆژهەاڵتناسان بۆ قورئان و فەرمودەكان: ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وێناكردنی رۆژهەاڵتناسان تەنیا گومان و تانەدان لە ئیسالم و پەیامبەرەكەی نەبوو، وە تەنیا لەو روانگەیەوە هەنگاویان نەناو بەو ئاڕاستەیەدا كاریان نەكرد و بەوەش دڵیان ئاوی نەخواردەوە ،ئەوە بوو دوای تانە دان لە ئیسالم وەك ئاین و محمد {ص} وەك پەیامبەری ئاینەكە، دیسان لەو كارە قێزەونەی خۆیان بەردەوام بون و كەوتنە تانەو تەشەنەدان لە قورئان و فەرمودەكان ،لەمەشدا زۆر رێگەیان بەكار هێنا و مەبەستیشیان لەم كارەیاندا تێگەشتن نەبوو لە قورئان و فەرمودەكان بە شێوە راستەقینەكەی، بەڵكو مەبەستی ئەوان دژایەتیكردن و شێواندنی مانای قورئان بوو وە ناساندنی ئەو ناوەرۆكە شێواوو پوچەی خۆیان بوو بە مرۆڤایەتی. لە وەرگێڕانی قورئاندا رۆژهەاڵتناسان لەبەرئەوەی ئەوان ئیمانیان بە دەقی قورئانی پیرۆز نەبوو وە بەپیرۆز سەیریان نەدەكرد ،هەر لەبەرئەوەش لەكاتی وەرگێڕاندا چەندەها هەڵەی گەورەیان تێداكردوە و زۆرترین وەرگێڕانی قورئان بۆ زمانە رۆژهەاڵتی و رۆژئاواییەكان تەواو بوو لەسەر دەستی رۆژهەاڵتناسەكان كە ئەویش بۆ سەر {}49زمانی جۆراو جۆر بەشێوەیەكی ناتەواو پڕ هەڵەو كەموو كوڕی ،لەم وەرگێڕانەی خۆیاندا رۆژهەاڵتناسان بە ئارەزوو خواست و ویستی خۆیان وەریان گێڕاوە بە شێوەیەك كە مەبەست و ئامانجی دوژمنكارانەی خۆیان و ناخی رەشی خۆیان لەگەڵ وەرگێڕانیدا بەدەست بهێنن و بە ئارەزووی دڵ رەشی خۆیان مانای ئایەتەكانی قورئانیان گۆڕیوە و تێكیانداوە و ماناكانیان شێواندوە ،بۆ نمونە لە وەرگێڕانی {یاأیهاالناس} بۆ{یاأهل المكة} بۆ ئەوەی ئەوە بۆ مرۆڤایەتی روون بكەنەوە كە قورئان مەبەستی هەموو خەڵك نیە و بەڵكو تەنیا مەبەستی خەڵكی شاری مەكەیە ،بەاڵم ئەوە ئاشكرایە لە قورئاندا وشەی ئەی خەڵكینە یان ئەی بڕوادارانی بەكارهێناوە ئەمەش مەبەستی گاڵوی ئەوان ئاشكرا دەكات و پەردە لەسەر مەبەستە رەشەكانی ئەوان هەڵدەداتەوە تەواوی پیالنەكانی ئەوان لەنێو دەبات كە ویستویان هەڵەو كەم و كوڕی بخەنە نێو قورئان ،وە ئەوان لەم كارەشیان سەركەوتوو نەبوون چونكە خوای گەورە خۆی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە سورەتی {الحجر}دا دەفەرموێت[ :انا نحن نزلنا الذكر وانالە لحافظون] وە مانەوەی قورئانیش ێ هەڵەو كەم و كوڕی بەدرێژای چواردە سەدە ب باشترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كەتا قیامەت خاوەنەكەی لەهەموو پیالنێك دەیپارێزێت. ئەگەر چی رۆژهەاڵتناسان لەسەرەتادا بەشێوەیەكی كەمتر رەخنەیان لەقورئان دەگرت بەاڵم لەقۆناغەكانی تردا زیاتر درێژەیان بەڕەخنە بێسرو بەرەكانی خۆیانداو بەتەواوی ناخی رەشی خۆیان دەرخست و كاریان لەسەر دەكرد، وەك رەخنەگرتن لە رێكخستنی سورەتەكان و ئایەتەكان و هاتنە خوارەوەی و دووبارەبوونەوەی ئایەتەكان و مەسەلەی ناسخ و مەنسوخ ،بەاڵم دیارە ئەوان ئاگاداری راستیەكان نین و خۆیان ێ ئەوە بزانن كە لەو مەسەلە گێل دەكەن و نایانەو ئەم قورئانەی ئەمڕۆ سەرەتا لە {لوح المحفوظ} ەوە هاتەوەتە {بیت عیز}ە لەوێشەوە لەرێگەی جوبرەئیلەوە گەشتوەتە پێغەمبەر{ص}لەزاكیرەی پەیامبەردا چەسپیوەو گەشتوەتە موسڵمانان و لەوەشدا زۆر فەریكە نوسەر و بەناو رۆشنبیر و بەكرێگیراو و قوتابی فیكرەی روڕەشان و دژە دینی لەمەڕ خۆشمان دوای ئەو كارانەی ئەوان كەوتون و هەمان هەڵەی ئەوان دووبارەو سێ بارە دەكەنەوە ،بەاڵم سەرئەنجام راستی و دروستی هەر بۆ دینی خوداو قورئانەكەی و موسڵمانان بوەو سەرشۆڕیش بۆ پیالن چیەكان ماوەته‌وە، جگە لەوەش سەرشێتی رۆژهەاڵتناسان گەشتوەتە ئەو ئاستەی كە بڵێن قورئان دەقێكی ئاسمانی نیەو لە ئاسمانەوە بە وەحی نەهاتوە بەڵكو دانراوی خودی محمد خۆیەتی و خودی نوسەرەكەش هەر خۆیەتی بەرهەمی عەقڵی خۆیەتی ،هەر لەو بارەیەوە ر‌وژهەاڵتناسێكی وەك {هنری النز} دەڵێت{ :نابێت بڵێین قورئان خوداییەو بەڵكو محمدی ییە}و تەنانەت {ئەرزنجان فنسنك} لە كتێبی {المستشرقون و االسالم}دا دەڵێت{ :محمد قورئانی نوسیوە نەك لەالیەن خوداوە هاتبێت} یان هەندێك لە رۆژهەاڵتناسان دەڵێن :هەندێك لە ئایەتەكانی قورئان پێغەمبەر خۆی نەینوسیوە هەندێكی لەسەردەمی ئەبوبەكردا نوسراوە و دەڵێن :ئەبوبەكر ئایەتێكی زیاد كردوە بۆ قورئان لەپێناو بەرژەوەندی خۆی بەاڵم بۆ دەمكوتی 53
ئەوانە لەو روانگەیەوە خودای گەورە تەحەدای تەواوی مرۆڤایەتی دەكات كە تا رۆژی قیامەت نمونەی ئەوە و هاوشێوەی سورەتێكی قورئان بهێنن وەك لە سورەتی {البقرة}دا دەفەرموێت: [وان كنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتو بسورة من مثلە وادعو شهداءكم من دون اللە ان كنتم صادقین] وە دڵنیابن ناتوانن و هەگیز ئەوەشیان پێناكرێت ،ئەمەیە راستی مەسەلەكان و راست و دروستی قورئانی پیرۆز، بەاڵم ئەوەی گرنگە بۆ ئێمە لەم بەشەدا ئەوەمان بۆ روون بویەوە كەوا هەندێك لە رۆژهەاڵتناسان خۆیان بەدرۆخستەوە كە ئەویش ئەوە بوو لە بەشەكانی پێشودا دەیانوت پێغەمبەر نەخوێندەوار بوە؟ بەاڵم لێرەشدا دەڵێن قورئان دانراوی محمدە و ئەو نوسیویەتی؟ ئەمەیە كەوتنە نێو گۆماوی هەڵە و نەزانی چونكە ئەگەر كەسێك نەخوێندەوار بێت چۆن دەتوانێت قورئانێك بنوسێت كە تەواوی بەشەریه‌ت سەر سام بكات، ئەگەر ئەو نەخوێندەوار بوو ئەوەی كرد؟ ئەی بۆ زۆر لە فەیلەسوفان و زانایانی ئەوان ئەوەیان نەكرد؟! كەچی لەم سەردەمەدا و لەم قۆناغە پێشكەوتوەدا زانایانی ئەوان پاش لێكۆڵینەوەی ورد لە قورئان دەستەو سان دەوەستن و موسڵمان بونی خۆیان رادەگەیەنن و دەگەن بە راستیەكان ،ئەوەیە بەالغەت و راست و دروستی فەلسەفەی قورئانی خودایی. سەرەڕای ئەو رەخنانەی كە لە قورئان گیراون لەالیەن رۆژهەاڵتناسانەوە ،هەندێكی دیكە لە رۆژهەاڵتناسان گومانیان لە فەرموودەكانی پێغەمبەر {ص} هەبوە ،ئەم دیاردەیەش بە روونی لە كتێبەكانیاندا دەردەكەوێت ،دیارە كەسێك بڕوای بە پێغەمبەرایەتی پێغەمبەر نەبێت بێشك گومانی ال گەاڵڵە دەبێت ،لەو چوارچێوەشدا جەخت لەوە دەكەنەوە كە پێغەمبەرێكی نەخوێندەوار چۆن خاوەنی ئەو هەمووە فەرمودەیەیە ،بەڵكو پێیان وایە ئەو فەرمودانە كاری موسڵمانانە لەپاش سەردەمی پێغەمبەر {ص} بە تایبەتی لە سەدەكانی یەكەم بۆ سێیەمی كۆچی و پێیان وایە تەواوی فەرموودەكان هەڵبەستراوو نوسراوو دانراون ،بەاڵم دیارە ئەوان ئاگایان لەو پەرجوانە {موعجیزە}ی خودای گەورە نیە و كە هەرشتێك 54
بیەوێ لە كون فەیەكونێكدا دەیكات ،بەاڵم ئەو بۆچونانەی ئەوان بۆچونێكی هەڵەو نادروستە مەنتقی نیە لەگەڵ راستی لۆجیكدا ناگونجێت ،یان ێ بڵێن بە هۆی ئەو جیاوازی و دوبەرەكی و ملمالن سیاسیەی كە لە نێوان گروپە موسڵمانەكان هەبو و وایكردوە كە هەریەكەیان لە بەرژەوەندی خۆی فەرموودە دروست بكات و گۆڕان بەسەر فەرموودە وتراوەكانی تریشدا بهێنێت كە وتراوەن لەالیەن پەیامبەرەكانیانەوە ،هەر لەم بارەیەوە رۆژهەاڵتناسێكی وەك {مكسیم برودنسۆن} دەڵێت :زاناو باوەڕدارانی ئیسالم ژمارەیەكی زۆر فەرمودەیان گێڕاوەتەوە بەاڵم لەگەڵ ئەو رێبازەی كە پەیڕەویان كرردوە رۆژهەاڵتناسەكان پێیان قبوڵ نیەو بەپێی ئەوان فەرمودە راستەكان لە فەرمودە الوازەكان راستر نیە یان جیاوازیان نیە بەڵكو زۆربەی ئەو فەرمودانە قسەی محمد نیەو دروستكراوە ،یان بڵێن لەژێر كاریگەریی كەلتوری یۆنانی و فارسی و یەهودی دا بیرۆكەی ێ داخڵ بەو فەرمو دانە بووە ،یان بڵێن تر و نو لەسەرەتای دەوڵەتی ئیسالمیدا موسڵمانەكان پێویستیان بە فەرموودە و سونەت نەبووە بەڵكو تەنیا قورئانیان كردوەتە سەرچاوە و دواتر ئەوان پشتیان بە فەرمودەكان بەستوە و وای لێهات ێ و بوترێ ،بەاڵم ئەمانە كە شتی تازە بنوسر هەمووی كارو هەوڵی نادروستی ئەوان بوە بۆ سەر لێشێواندنی موسڵمانان و لەخشتەبردنیان، لە راستیدا ئامانجمان لەم نوسینە تەنیا ئەوە بووە كە ناخی رەشی ناحەزانی دینی خودا بخەینە روو بۆ ئەوەی ئەوە شتێكی شاراوەنەبێت الی نەوەی نوێی موسڵمان كەوا رۆژهەاڵتناسان چەندە دژی ئیسالمن و چەندە پیالن و تەڵەكەیان بۆ ئەو دینە پاك و بێگەردە دروست كردوە، ئەوە یەكەم جاریشیان نیەو وە كۆتا جاریشیان نیە بۆیە پێویستە ئێمەی موسڵمان هەمیشە بەگومانەوە لە نوسین و باڵو كراوەكانی ئەوان واتە رۆژهەاڵتناسان بڕوانین و ئاگاداری تەواوی فرت وفێڵەكانیان بین ،ئەوەی ئێمە نوسیومانە تەنیا دڵۆپێكە لە دەریای پیالنە نەگریس و ژەنگاویەكانی ئەوان بەاڵم كورد واتەنی مشتێك نمونەیە لەخەرمانێك ،ئەمەش نمونەیەكی بچوكە لە خەرمانی فیكرو ناخی رزیوی ئه‌وان. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مرۆڤی باوەڕدار
ه عه‌لی ئیبراهیم میك
و بیر كردنەوەی هاوچەرخ
ئەم بابەتە وتارێكی دكتۆر(موحەمەد خاتەمی)ە و لە(دارالندوة) ی بەیروتی پایتەختی لوبنان و لەسەر بانگهێشتی یانەی ناوبراو و بزوتنەوەی رۆشنبیران پێشكەشی كردوەو دواتر لە نامیلكەیەكدا بەناوی (االسالم والعالم)و لەالیەن (مكتبە الشروق)وە ساڵی 1999ز چاپی یە كەمی لە واڵتی مصر باڵوكراوەتەوە. پلەوپایەی ئاین لەم سەردەمەدا كامەیە؟ كێشەو گرفتەكانی دینداری ئەم سەردەمەو بەرپرسیاری و ئەركەكانی سەرشانی كامانەن؟؟؟ ئەمە پرسیاری ئەم بابەتەیە. داواكارم موڵەتم بدەن جارێكی تر پرسیارەكە بە وردتر، دابڕێژمەوەو بیكەمە (پلەو پایەی ئێمە لەجیهانی ئەمڕۆو سەردەمدا كامەیە؟) ئاساییە وشەی ئێمە ،بە چەند شێوە لێكبدرێتەوەوتەفسیر بكرێت ،هەرچەندە ئەوەی من مەبەستمە سازگارە لەگەڵ تەوەرەی بابەتەكەماندا ،ئەویش ئەوەیە كە دەڵێم (ئێمە) پەیڕەوانی ئاینە ئاسمانیەكان دەگرێتەوە لەم سەردەمەدا. بەاڵم مادام من خۆم پرسیارەكەم وروژاندوە وسروشتی بایەخ پێدانەكەشم هەرئەوەدەگرێتەوە ،ئەگەر وردتری بكەینەوە مەبەستم لە وشەی ئێمە تەنها خۆمانە (موسڵمانان) هەرچەندە دەگونجێت وەرگری ئەم بابەتە لەوانەش بێت كەمل بە ئیسالم نەدات و گەردن كچی نەبێت. لەگەڵ ئەمەشدا دەگونجێت ئەگەر مەودای پرسیارەكەمان كەمێك فراوان بكەین ،دەتوانێت جێگەی بایەخی هەموو ئەو كەسانە بێت كەژیانی مرۆڤایەتیان مەبەستەو بانگەشەی سەربەرزی و كەرامەتی مرۆڤایەتی دەكەن ،گەرچی ئەوانە موسوڵمانیش نەبن. من پرسیار لەئاین دەكەم ،وەك موسوڵمانێك مەبەستمە لەگەڵ سەردەمەكەمدا بژیم و بەچاوو هۆشی دوربینەوە بڕوانمە پاشەڕۆژو داهاتوو ،مەبەستمە لەو داهاتوەمدا كاریگەریی و رۆڵم هەبێت و بەشدار بم لەبەرەو پێش بردنیدا. ئەگەر سەرنج بدەین ئەمە خۆی لەخۆیدا پرسیار كردنە لەخود (ذات)ی خۆم ،بەو مانایەی من وا ناڕوانمە ئاینەوە كە من شتێك بم ێ رابم تیایدا ،بەڵكو لە دەرەوەی بازنەی ئاینەكەمدا و بێالیەن و ب من وەك موسوڵمانێك سەیر دەكەم و بیر دەكەمەوە كەمەبەستی
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
55
بێت بەڕاستی وحەقیقەت بگات ،هەرچەندە واچاكە لەدەرەوە سەرنج بدەینە ئاینەكەمان و رێنماییەكانی وەرگرین ،بۆئەوەی دوچاری راپەسەندی بێمانا و خۆپەسەندی كوێرانە نەبین. كاتێك پرسیار دەكەم لەبارەی مەوقعیەت و پێگەی موسڵمانانەوە لەم سەردەمەدا ،وا پێویست دەكات هەردوو جەمسەری پرسیارەكە لە زەینی خوێنەردا روون و ئاشكرا بێت ،لە بەكارهێنانی وشەی (خۆمان) لێرەدا مەبەستم پێی موسوڵمانانە، لەگەڵ دوپات كردنەوەی ئەو راستیەدا كە ئێمەی موسوڵمانیش سەردەمێك خاوەنی شارستانیەت و ژیاری خۆمان بوین و رۆڵمان هەبوو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا ،بۆیە ئێستاش پێویستە هەم مەوقعیەت و پێگەی خۆمان دیاری بكەین و هەم رۆڵ و كاریگەریشمان هەبێت لەسەر رەوڕەوەی ژیان لەم سەردەمەدا. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا دەمانەوێت تێبكۆشین بۆ گێڕانەوەو دەست خستنەوەی ئەو پلە و پایە و پێگە لەدەست چووەمان و ئەوەندەی لە تواناماندا هەیە تێبكۆشین بۆ بونیادنانی داهاتوو پاشەڕۆژێك ،كە جیاواز بێت لە ئێستاو تەنانەت لە رابوردوشمان. ئەم تێكۆشانەش بەبێ تەنگ پێهەڵچنین بە هیچ كەس ،یاخود نادیدە گرتنی بەرهەمی مه‌عریفه‌و دەستكەوتەكانی بیری مرۆڤایەتی چ تیۆری چ تەجریبیەكانی ،مەبەستیشم لەوشەی (جیهانی ئەمڕۆمان) بە كورتی روونی بكەمەوە ،مەبەستم (شارستانیەتی رۆژئاوایە) ئەو شارستانیەتەی كە باڵی كێشاوە بەسەر هەموو جیهان و هەموو مرۆڤایەتیدا و بە زەبرەوە زاڵ بوە بەسەریدا. مەبەستم ئەو خۆسەپاندنەیە كە كاریگەریی راستەوخۆی هەیە لە بوارەكانی ئابوری و سیاسی و رۆشنبیریی و كۆمەاڵیەتی ژیانی رۆژانەماندا. ئەو شارستانیەتەی كە ژیان لەسایەیدا بۆ غەیری مرۆڤی رۆژئاوایی واتاو چێژی نیە. بۆنمونە :لەم شوێنەدا كە ئێمە دەژین، چاو بەهەر جێگەیەكدا بگێڕین ئاسەوارو جێدەستی شارستانیەتی رۆژئاوا دەبینین ،لە نەخشەی كۆشك و تەالرەكانماندا ....لەناو ماڵ و شمەكەكانماندا ....لە هۆكارەكانی گواستنەوەو 56
گەیاندنماندا ....لە دەزگاكانی راگەیاندنماندا ....لە چەندین بواری تردا كە دەرفەتی باسكردنیان نییە. جیهانی ئەمڕۆ جیهانی رۆژئاوایە ،لە رووی فیكریەوە....لە رووی ڕەوشتیەوە ....لە رووی هونەرییەوە. پێویستە ئەوەش بزانین كە شارستانیەتی رۆژئاوا قەتیس نیە لە سنورێكی جوگرافیدا ،ئەو كەسانەش كە لە دەرەوەی سنورەكانی رۆژئاوادا دەژین لەژێر كاریگەریی قورسی ئەو ژیارەدان و ێ ئەو شارستانیەتە ئاسان نیە. ژیانیان بەب بۆیە دەڵێم ئەو ژیارە واتای جیهانی سەردەممان دەگەیەنێت ،چونكە لە كەسمان شاراوە نیە كە رۆژئاوا بەرهەم و دەسكەوتێكی گەورەی پێشكەش كردووە بە ژیانی مرۆڤایەتی و لە هەمانكاتدا (هەرچەندە لە هەموو كردارێكی مرڤیشدا شتێكی ئاساییە) مرۆڤیشی دوچارو گرفتاری كۆمەڵێك كێشەو گرفتی زۆرو گەورە كردوە. بەاڵم لێرەدا تێبینیەكی شایانی باس هەیە، كورتەكەی بریتیە لەوە ،كێشەو گرفتەكانی ئێمە، بە بەراورد لەگەڵ كێشەو گرفتەكانی رۆژئاوادا، چەند قات و چەند بەرانبەرن ،بۆیە جێگەی خۆیەتی لەنهێنی ئەم دیاردەیە بكۆڵینەوەو بپرسین هۆكارەكەی چیە؟؟. نهێنیەكەشی خۆی لەوەدا دەبینێتەوە ،النی كەم رۆشنبیریی مرۆڤی رۆژئاوایی سازگارو هەماهەنگە لەگەڵ ژیارو شارستانیەتەكەیدا ،هەر بەو بۆنەیەشەوە مرۆڤی رۆژئاوایی دوچاری خۆبەكەم زانین نایەت و گرفتاری ئەو دەردە نیە. بەاڵم ئێمە گرفتەكانمان چەند بەرانبەرن، چونكە بە بێ ئەوەی قەناعەتمان بە ژیاری رۆژئاوایی ببێت و خۆمان بدەینە دەستی و دەستمان پێوە گرتبێت ،ژیانمان چ ژیانی تاكە كەسی و چ ژیانی بەكۆمەڵمان لەژێر كاریگەریی بەهێزی رۆژئاوادایە. ئەمە لەالیەكەوە ،لەالیەكی دیكەشەوە رۆشنبیریی و بیركردنەوەمان یاخود چەند بەشێكی كاریگەری رۆشنبیریمان كە داڕێژەری كەسایەتی و بیرو بۆچونەكانمانە پەیوەستە بەژیارێكەوە كە سەردەمی بەسەر چووە. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هەرچەندە من نامەوێت لەم دەرفەتە كەمەدا بچمە ناو ئەو باسەوە ،چونكە باس و بابەتێكی ئاو كێشە و زۆری دەوێت لەسەری بوترێت. بەپێویستی دەزانم ئەوە روون بكەمەوە، هەرچەندە ئێمە لە رووی پێناسەی جۆراو جۆرەوە بۆ چەمك و بابەتەكان الوازین و هەژاریمان پێوە دیارە ،بەاڵم پێویستە بڵێم من مەبەستم لە وشەو چەمكی (ژیار) لەم بابەتەمدا ئەو شوێنەوارو بۆماوانەی ژیانی كۆمەاڵیەتیمان و هەموو ئەو دەزگاو دامەزراوانەیە كە تا ئێستاش هەر بە زیندوویی ماونەتەوە ،واتە دامەزراوە ئابوریی و سیاسی و پیشە سازییەكان....هتد. كە دەتوانین بڵێین چوار چێوەی ژیانی كۆمەاڵیەتی و پراكتیكی پێكدەهێنن ،وە مەبەستیشم لە رۆشنبیریی و سەقافەت ،ئەو بیرو باوەڕو داب و نەریت و بۆماوە فیكریی و عاتیفیانەیە كە ریشەیان لە كۆمەڵگەدا داكوتاوە. لەوانەیە كەسێك لێكدانەوەی بۆ ئەم قەیرانە وابێت كە ئاكامی ئەو كەوتنە ژێر كاریگەرییە بێت كە كەوتوینەتە ژێر كاریگەریی رۆژئاواوە، لەو رێگەیەوە گوێزرابێتەوە بۆ ناو كۆمەڵگەكانی ئێمە ،بەاڵم لەڕاستیدا گێچەڵ و قەیرانی ئەو گەل و واڵتانەی كە رۆژئاوایی نین لەو سیستمە رۆژئاواییەدایە كە زاڵە بەسەر ژیانمانداو لە هەندێك روەوە سازگار نیە لەگەڵ ئەو ژیارو حەزارەتەدا كە بنچینەی ژیانی رۆژانەمانە، هەروەها ئەو ناسازگاریەی كە رۆژئاوا دووچاری بووە ،قەیرانەكە بۆ گەالنی دەرەوەی رۆژئاوا قوڵتر دەكاتەوە. لەوەش زیاتر من دەڵێم :دەكرێت جیاوازی بكرێت لەنێوان شارستانیەت و رۆشنبیریدا ،بەو مانایەی كە ئاماژەم پێكرد ،واتە رۆشنبیری رەسەن و سازگار لەگەڵ ژیاردا ،دەتوانێت بۆماوەیەكی درێژ خایەن پارێزگاری لە كاریگەریی خۆی لەسەر دەرونی مرۆڤەكان بكات ،پاش هەرەس هێنانی ژیارەكەش. بەاڵم لەو روەوە كە ژیار بە بناغەی رۆشنبیریی دادەنرێت ،بۆیە لە ئاكامی ئەو جیاكردنەوەیەوە رۆشنبیریی و كەلتور گەر سازگار نەبن لەگەڵ ژیارە هاوچەرخەكەدا، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەك هەر كارایی و تواناو لێهاتویی خۆی لە خزمەتی مرۆڤەكاندا لەدەس دەدات و بەس ،بەڵكو داڕمان و پوكانەوەش رووی تێدەكات و لەناو دەچێت ،چونكە ئەو بناغەو پێگەیەی كە لەسەری دەوەستێت لەدەستی داوە. بەدڵنیایەوە دەڵێم یەكێك لەگرفتە گەورەكانمان كەڕۆشنبیری دەبینێتەوە لەوەدا خۆی وفەرهەنگمان ،یاخود چەند الیەنێكی گرنگی رۆشنبیریمان ،زادەی ژیارو حەزارەتێكە وا بۆ چەند سەدەیەك دەچێت كاتی بەسەردا رۆیشتوە. ئێستا ژیانمان لەژێر كاریگەریی ژیارێكی تازەدایە و پێویستی بە رۆشنبیرییەكی هاوچەرخی ئەوتۆ هەیە كە سازگارو هەماهەنگ بێت لەگەڵیدا، بۆیە بەكورتی دەڵیم( :جیهانی ئەمڕۆمان ئەمەیە). ئێستا دەگەڕێینەوە سەر پرسیاری بابەتەكەمان ،بە روونترو راشكاوانەتر ،روونی كەمەوە ئێمە (گەالنی موسوڵمان) كە تێدەكۆشین لەپێناو دەستەبەركردنی ژیانێكی رێزدارانەداو نامانەوێت دەست لەپێناس و ناسنامەی مێژووی خۆمان هەڵگرین (ئەو ناسنامەو شوناسەی كە لە ئاینی ئیسالمدا بەرجەستە بووە) چی پێویستە لەسەرمان و چی بكەین باشە؟؟؟. ئومێدم وایە بەڕێزتان چاوەڕوانی بیردۆزەو پرۆژەیەكی تازە نەكەن من بیخەمە روو. من دان بە ناتەوانی فیكریی و زانستی خۆمدا دەنێم و پێتان رادەگەیەنم كە كارێكی لەو بابەتە (خستنە روی پرۆژەو تێزی تازە) لە توانای مندا نیە ،هەرچەندە ژیانی مرۆڤ و گرفتەكانی بەخستنە رووی تێزو پرۆژەیەك چاك نابێت و گرفتەكانی چارەسەر ناكرێن. بۆ نمونە تێزو پرۆژەكانی (ماركس و ئینجیلز) لەسەردەمی خۆیاندا شت بوون و حسابیان بۆ دەكرا ،بەاڵم بەچاوی خۆتان بینیتان چیان لێكەوتەوەو ئاكامەكانیان لەكەس شاراوە نیە، هەرچەندە ئەو دوپیاوە خاوەنی كۆمەڵێك ئاكارو تایبەتمەندی دیارو بەرچاو بوون. بۆ نمونە (ماركس) كەسێكی زیرەك و لێوەشاوە بوو ،یەكێك بوو لەو كەسە كارامانەی كەتوانی پەردە لەسەر عەیب و ناتەواویەكانی سەرمایەداری و ژیاری رۆژئاوایی هەڵبداتەوە، 57
بەاڵم سەرەڕای ئەمانەش هەمووی ،ئاكامەكەی ئەوەبوو كە لەبەرچاوماندایە. با هەمومان بە راستگۆیانە دان بەو راستیەدا بنێین كەژیان بریتیە لە تێكۆشان و هەوڵدان، ژیانیش بەهاوكاری و یەكخستنی تواناكان و گۆڕینەوەو موتوربە كردنی بیرو بۆچونەكان نەبێت پێش ناكەوێت. هاوكات لەگەڵ ئەمەشدا پێویستە هەردەم ئەوەمان لەیاد بێت كە ئەو بەرهەم و تێزو پرۆژەو بۆچونانەی مرۆڤ دەیانخاتە روو ،سنوردارو كاتی و دیاری كراون. لەبەر رۆشنایی ئەو راستیانەی سەرەوەدا، ئەمەی كە من لێرەدا دەی وروژێنم لە چەند بۆچونێك زیاتر هیچی تر نیە. ئەوەی كە پێویستە لەم قۆناغەدا بیكەین بریتیە لەوەی ،دەرگاكان بە رووی باس و خواس و وتو وێژكردن و بەشداری ئاگایانەو راستگۆو دڵسۆزەكاندا وااڵ بكرێن و لەو رێگەیەوە پرسیاری جۆراو جۆر بوروژێنرێت و بگەڕێین بەدوای وەاڵمەكانیاندا. سەرەتا موڵەتم بدەن ئاماژە بەچەند تێبینی و سەرنجێك بكەم لەبارەی (ئاین)ەوە تا لەو رێگەیەوە بەو شتە بگەین كە ناومان لێناوە ئاكام. یەكەم :ئاین دومانەی مرۆڤەو دێرین ترین ێ ئاین شوێنەوارەكانی مرۆڤایەتیە ،ژیانیش بەب و خۆ تەسلیم كردن بە فەرمانی خوای گەورەو بااڵدەس بێ مانایە ،ئاین لە قواڵییەكانی ژیانی مرۆڤدایە ،بیەوێت یاخود نەیەوێت ،ئاینیش نیشانەی ئەو ژیانە نادیارەیە كە كۆتایی بۆ نیە، مرۆڤ لە قواڵیی دڵیەوە ئەمە ئەزانێت و خۆیشی دەداتە دەستی. مرۆڤ تێدەگات لەم هێماو نیشانانەی كە لە دەوروبەریدان ،بۆیە بەردەوام تێدەكۆشێت تا زیاتر تێبگات لە هێماو نهێنیەكانی گەردون ،بەاڵم لە كوێیەتی و زۆر نهێنی هەن كە هێشتا مرۆڤ پەی پێنەبردون. گەردوون و بونەوەر زۆر بەرین و ئاڵۆزو پێكەوە گرێدراوە ،بەشێوەیەك بە حاڵی بوون لە تەنها نهێنیەكی گەردوون دەرگای سەدان نهێنی دیكە ئاوەاڵ دەبن بە رووی مرۆڤدا ،مرۆڤ 58
ێ بەردەوام لە زەریای نهێنیەكانی گەردووندا ب ئاگایانە مەلە دەكات ،بۆیە گیرۆدەی سەرسوڕمان و پەی پێنەبردنێكی بەردەوامە. بە بیروڕای من ئەو پەی پێنەبردنەش هەتا هەتایی ،هەر هاوملی مرۆڤ و بەردەوام دەبێت لەگەڵ بەردەوامی ژیانیدا ،بە بەردەوام بوونی ئەو حاڵەتەش زیاتر گرنگی و بایەخ و رۆڵی ئاینی بۆ دەردەكەوێت ،ئاین هۆكارێكی كاریگەرەو لێكۆڵەرەوەی خاوەن مەبەست دەگەیەنێت بەخوای دروستكەرو بەدیهێنەرو داناو زانا و هەموو نهێنی و مەتەڵەكانی بۆ دەدركێنێت. سروشتیشە كەسێك باوەڕی بە زاتێكی گەورەو بااڵدەستی بێهاوتا (خوای گەورە) نەبێت، ئەوە لە راستیدا خۆی ون كردوەو بوونی خۆی لەدەستداوە. بەاڵم مەخابن مرۆڤ زۆر زوو توشی بێئاگایی و لەبیر چونەوە دەبێت و راستیە گەورەكانی لەیاد دەچن ،بێ ئاگایش لەخوای گەورە كارەساتێكی هەژێنەری گەورەیە. سەرەتای ئەو كارەساتی بێ ئاگاییەیش لەوەوە دەست پێدەكات كەمرۆڤ دونیای فانی و كاتی لەال خۆشەویست دەبێت و دڵی پێخۆش دەكات و وا دەزانێت تەواوبونی نیە. كەوابوو بەدرێژایی مێژوو هەرچی هاتبێت بەسەر مرۆڤدا لەو دوو هەڵوێستە نابەجێیەوە سەرچاوەی گرتووە. • بێئاگایی و لەبیر چوون و لەیاد كردن. • دڵخۆشكردن بە نیعمەتە كاتیەكان و بە هەمیشه‌یی سەیركردنیان. ئەگەر ژیانێك خواپەرستی و خوا دۆستی لەگەڵدا نەبێت (خوای بەدیهێنەری بونەوەرو فەرمان بەدەستی كاربەجێ .....نەك خوای فەالسیفە وخورافیەكان) ئەوا ژیانێكی تاریك و داتەپیوو بێمانایە. خوایەك كە لەوپەڕی بێنیازی وهێزو بااڵدەستیدایە .....خوایەتی و خاوەنیەتی مرۆڤێك دەكات كە لەوپەڕی الوازی وكەم و كوڕیدایە. كەچی لەگەڵ ئەوەشدا ئەم مرۆڤە بۆی هەیە پەیوەندی پێوە بكات و راستگۆیانەو راستەو ێ رابگەیەنێت ،نەك هەر خۆ نیازمەندی خۆی پ ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەوە ،بەڵكو بۆی هەیە لە دڵەوە پەیوەندی لەگەڵدا ببەستێت و لەوەش زیاتر قسەو گفت و گۆی لەگەڵدا بكات. لەجیهانێكدا كە شاراوەیی و نادیاری و نهێنیەكانی باڵیان كێشاوە بەسەر دڵ و دەروونی مرۆڤداو تووشی دڵە راوكەی دەكەن ،لەو جیهانەدا مرۆڤ بۆی هەیە پەیوەندی بكات بە ناوەندی بوونەوەرو ناوەندی بڕیاری بونەوەرەوەو رازو نیازی لەگەڵدا بكات ،قسەی لەگەڵدا بكات و داوای لێ بكات و گوێش لەوەاڵمەكانی رادێرێت. خوایەكی جوان و دڵپەسەند ،مرۆڤ كەمەندكێش دەكات وعاشقی دەبێت ،خوایەكی بااڵدەست كە مرۆڤ سامی لێدەكات و خۆی لەسەر پێچی كردنی دەپارێزێت و گەردن كەچی فەرمانەكانیەتی ،بەاڵم سام و ترسەكەشی وەك ێ بێدەسەاڵتی و سەركزی بەردەم ستەمكارێكی ب بەزەیی نیە. بەڵكو سام و دوودڵی كەسێكی كەم توانای عەوداڵی راستی و كەماڵە ،لەبەردەم زاتێكی خاوەن كەماڵی بااڵدەستدا ،لەخوا ترسانیش بناغەی خوا پەرستی و تەقواكاریە ،تەقواو پارێزكاری راستەقینەش خۆی لەخۆیدا زوهدو بێنیازیە لەدونیا و زاهد و بێنیازی راستەقینەش وا دەڕوانێتە دونیاوە كە سەرمایەو هۆكارێكە و دەتوانێت بە هۆیەوە بەختەوەری نەبڕاوە بەدەست بخات و بیكاتە كێڵگەی پاشەڕۆژی. بێگومان ئێمەی موسوڵمان تا ئێستاش گرفتاری ئەو بە هەڵە تێگەیشتنەین كە بە هەڵە لە چەمكەكانی وەك زوهد تێگەیشتوین ،بۆیە لێكۆڵینەوەو راستكردنەوەی ئەو بابەتە پێویستە لەكات و هەلومەرجی خۆیدا بخوێنرێت و لێكۆڵینەوەی لەسەر بكرێت و راست بكرێتەوە. بە دڵنیایەوە دەڵێم ئەو باوەڕدارەی كە خواناسەو خۆی لە كۆت و زنجیری دونیا دەرباز كردوە و تێدەكۆشێت و رازیە بە بەشی خۆی، زۆر دڵ و دەرونی حەساوەترەو ،بە ئارامی ژیان بەسەر دەبات ،لەو كەسەی كە خاوەن باوەڕی دامەزراو نیە ،گەرچی دوەمیان خاوەنی سەروەت و سامانی بێشمارو فەت و فراوانیش بێت. چونكە یەكەم ئامانجی سەرەكی پڕكردنی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
سكی و تێركردنی ئارەزوە جەستەییەكانیەتی، دەستخستنی ئەو خواست و ئامانجانەش زۆربەیان پەیوەستن بە دەرەوەی دەسەاڵتی ئەوەوە ،بۆیە هەمیشە لە دڵەڕاوكەو راكە راكەدا دەژی ،لە ترسی ئەوەدا ئەگەر شتێكی دەست كەوتبێت نەكا لەدەستی دەربچێت. دووەم :جەوهەری ئاین بەرزو پیرۆزە، ئەگەر بێت و ئەو بەرزی و پیرۆزیەی لێ دابڕنین ئەوا بێگومان تایبەتمەندی خۆی وەك ئاینێكی ئاسمانی لەدەست دەدات. لەالیەكی تریشەوە ئەو بەرزی و پیرۆزیە، واتای رەهایی و گشتگیری لێدەگیرێت ،ئەو ئاكارانەش زەرورەتی ئاینێكی ئاسمانی وەك ئیسالمن. لەم سۆنگەیەشەوە بەباشی دەزانم ئاماژە بۆ پەتاو درمێك بكەم كە هەڕەشە دەكات هەم لەژیانی ئاین پەروەرانەی مرۆڤ و هەم لە دینداری مرۆڤیش بە یەكسانی ،ئەم هەڕەشەیەش بە درێژایی مێژوو خۆی لەخۆیدا سەرچاوەی كێشەو گرفتی گەورە بووە بۆ مرۆڤایەتی. دڵ و دەرونی مرۆڤ بە سروشتی ئاسایی خۆی ئالودەو دڵبەندی ئەو بەرزی و پیرۆزیەیە كە لە تایبەتمەندیەكانی ئاینە ،گەر سەرنج بدەین هەموو مرۆڤێك لە قواڵییەكانی ویژدانیدا پەیوەندیەكی تێرو تەسەل هەیە لەنێوان گیانی مرۆڤەكەو ئاینە ئاسمانیەكەیدا ،ئەمەش خۆی لەخۆیدا بەڵگەی بونی رۆح و گیانە لە تەنی مرۆڤەكەدا ،بەمەش روون دەبێتەوە كە ئەو شتە بەرزو پیرۆزە و گیانی مرۆڤەكە هەردوو ،یەك ریشەیان هەیە ئەویش لەقورئاندا بەدەستەواژەی ێ دراوەو تەعبیری لێكراوە. (روح اللە) گوزارەی ل لەكاتێدا مرۆڤ لە دوو رەهەندی سەرەكی پێك هاتوە كە بریتین لە :ڕەهەندێكی رۆحیی و رەهەندێكی ماددی ،یاخود (ئیالهی و سروشتی) ئەگەر سەرنج لە پێكهاتەی مرۆڤ بدەین ،دەبینین بەژن و بااڵی و سەری روو لە ئاسمانە ،هەروەها هەردوو قاچی لەزەوی گیر كردوەو خۆی نوساندوە بە زەویەوە ،لە روانگەی ئەم دوو حاڵەتەوە روون دەبێتەوە كە مرۆڤ هەروەكو چۆن لە فەرمان و چەمكە پیرۆزە ئاسمانیەكان 59
دەگات و گیانی ئالودەو ئامێتەیان بوە ،بەهەمان شێوە پێویستە كارلێك بكات لەگەڵ سروشتی ئەو ئاوو خاكەدا كە لەسەری دەژی و ژیانی تیا بەسەر دەبات. مرۆڤ چونكە لەناو ئەو سروشتەدا دەژی كە هەرگیز مت بوون و دامركان نازانێت، زەین و ژیانی مرۆڤیش هەردەم لە گۆڕانكاری بەردەوامدان. هەر لەبەر ئەوەشە مرۆڤ بونەوەرێكی سروشتیە و كات و شوێن بااڵدەستن بەسەریداو لەو رێگەیەشەوە هۆش و بیری و زانیاریەكانی قابیلی بەهەڵەدا چونن. مرۆڤ لەم گەردونەدا بونەوەرێكە مێژووی بوونی دیاریكراوە ،لەبەر ئەوە كات و شوێن زاڵن بەسەریداو سازە بۆ گۆڕانكاری ،هەربۆیە جەستەی مرۆڤ بە هەتاهەتایی لەسەر یەك بار نیە و بەردەوام لە گۆڕاندایە ،بەهەمان شێوە عەقڵ و ژیریشی لەگەشە كردن و پێشڤەچوندا بەردەوامە ،لە گەشەكردنی عەقڵدا مەبەستم ئەوەنیە ئاكامەكانی عەقڵ هیچیان چەسپاو و نەگۆڕنین ،بەڵكو مەبەستم ئەوەیە ئەو ئاكام و بەرهەمانە گەرچی چەسپاوو بنەڕەتیش بن ،بەاڵم هەردەم رێژەیان روو لەزیاد بونەو هەرچەندە زیادیش بكەن و كەڵەكە ببن لەزەیندا ،لەچاو نهێنیەكانی گەردوندا هێشتا هەر زانیاری و ئاكامێكی گشتی و كەمن. لەگەڵ ئەوەشدا دەبێت دڵنیا بین كە زۆربەی زانست و مەعریفە زەینیەكانمان لەچاو زانیاری خوادا رێژەیین و قابیلی هەڵە بوونن. هەڵە بوونی ئاكام و زانیاریەكانیشمان لەكاتێكدا نومایان دەبێت ،كە تەسلیمی ئەو راستیە ببین كەمرۆڤ (معصوم) نیە لە هەڵەكردن ،كە خۆمان دایە دەستی ئەو راستیە ئەوجا تاكە رێگەیەك لەبەردەمماندا دەمێنێتەوە بۆ گەشەدان بە ژیان و زانیاریمان ،تەنها رێگای تاقیكردنەوەیە.... بۆیە پێویستە كاربكەین ....بجوڵێین ....هەڵەبكەین... ئەوجا فێری راستی دەبین و ....پاشان راست دەكەین و فێری دەبین. گومان لەوەدا نیە كە بەشێك لە مێژووی 60
ژیانی مرۆڤایەتی ،گۆڕانكاریەكان پێكی دەهێنن، بۆ ئەو راستیەش دەتوانین لەخۆمان بپرسین ئاخۆ توانای لێكدانەوەی مرۆڤ بەدرێژایی تەمەنی هەر لەیەك ئاستدا بووە؟ یاخود رۆژ بە رۆژ گەشەی كردوە؟. یان ئاخۆ داب و نەریت و بیروباوەڕی ئاینی گەلێك ،بەدرێژایی تەمەنی لەیەك ئاستدا وەستاوە؟ یاخود بەپێچەوانەوە؟. ئەگەر سەرنج بدەین دەبینین هەموو ئەو جیاوازی راو بۆچونانەی كە لە نێوان پەیڕەوانی ئاینەكان و قوتابخانە فیكریەكاندا هەیەو ئەو هەموو جیاوازیە بنەڕەتیانەی كە لە نێوان مەزهەبەكانی تەنانەت یەك ئاینیشدا هەن ،یاخود وورد تری بكەینەوە ئەو هەموو جیاوازی دیدو بۆچونەی كەلەنێوان دەستەكانی یەك مەزهەبیشدا هەن، هەموو ئەو جیاوازییانە بەڵگەن لەسەر ئەوەی كەس بۆی نیە الفی ئەوە لێبدات كە تەنها خۆی بۆ خۆی زانیاری هەیە بەسەر هەموو چەمك و بوارەكانداو راستی تەنها الی ئەوە. با ئاینی پیرۆزی ئیسالم بە نمونە بهێنینەوە: كاتێك قسە لەسەر ئیسالم دەكەین مەبەستمان كام ئیسالمەیە و كامە ئیسالممان قەبوڵە؟ ئیسالمی ئەبوزەڕ؟ یاخود ئیسالمی ئیبن و سینا؟ ئیسالمی غەزالی؟ یان ئیسالمی موحەمەد ئیبنولعەرەبی؟ ئیسالمی ئەشعەریەكان؟ یان ئیسالمی سۆفیەكان؟ یان ئیسالمی زاهیریەكان؟كامە لەم ئیسالمانە؟!!!. ێ ئەمانە هەموو بەڵگەی حاشا هەڵنەگرن بەڵ لەسەر ژیریی و بونی توانای مەعریفی و هۆش و زەینی مرۆڤ ،تەنانەت لەبارەی لێكدانەوەی دەقە ئاینیەكانیشەوە. ئێمە (مرۆڤایەتی) هەمومان بەبێ گوێدانە چەشنی ئەو ئاینەی كە هەریەكەمان پەیڕەوی لێدەكەین ،لەگەڵ باوباپیرانماندا یەكڕاو یەك ئاست نین ،نە لە بیركردنەوەو نە لە كاركردن و هەنگاونانماندا. ئەوەشمان لەبیر بێت من مەبەستم ئەوە نیە كە گۆڕانكاری و سونەتی تەغییر هەموو شتەكان دەگرێتەوە ،بەڵكو لەگەڵ ئەوەدام ئەگەر هەمووشی نەگرێتەوە ،زۆربەی بوارو كاروبارەكانی ژیانی
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مرۆڤ و مرۆڤایەتی دەگرێتەوە. بۆیە ئەگەر لێرەوەو لەم گۆشەنیگایەوە بڕوانینە مرۆڤ و ژیانی مرۆڤەوە ،بۆمان روون دەبێتەوە كە رێژەیی بوونی عەقڵ و ژیانی مرۆڤ شتێكی بنەڕەتی و سەلمێنراوە. كەوا بوو لێرەوە دەردەكەوێت كێشەی سەخت و دژواری بەرده‌م ئەو كۆمەڵگایانەی كە ئاین پەروەرو پەیڕەوی ئاینن ،لەوەدا خۆی دەبینێتەوە كە مرۆڤ لەو كۆمەڵگایانەدا باوەڕی بە كۆمەڵێك راستی و چەمكی رەهاو بەرزو پیرۆز هەیە ،لەالیەكی تریشەوە بە حوكم وكاریگەریی مرۆڤ بونەكەشی عەقڵ و ژیری و ژیانی مرۆڤ، هەموویان رێژەیین و سنوردارن و هەموو ئەو چەمك و راستیە رەهاو بەرزو پیرۆزانەش لە چوارچێوەی عەقڵ و گیانە رێژەیی و نیسبیەكەی خۆیەوە دەبینێت. لەكاتێكدا ئەگەر مرۆڤ وریا بێت و ریشەی گرفتەكەی ال ئاشكرا بێت ،كە لە رەهابوونی راستیەكان و رێژەیی بوونی ژیریی وعەقڵی مرۆڤدا كۆ دەبێتەوە ،ئەگەر مرۆڤ ئەمەی ال روون بێت دوچاری ئەو كارەساتە گەورانە نابێت. بەاڵم گرفت و كارەساتی گەورەو دڵتەزێن لەوەدایە كاتێك لە كۆمەڵگە ئاینیەكاندا بیروبۆچونی كەسێك لە كات و شوێنێكی دیاریكراودا زاڵ دەبێت و برەو پەیدا دەكات بەسەر ئەو بەرزی و پیرۆزی و رەهایەتیەی ئاین و چەمكە پیرۆزەكاندا، لەكاتێكدا كە ئەم بیرو بۆچونانە كاتی و رێژەیی و ئاكامی مێشكی مرۆڤی الوازن و قابیلی بەهەڵەدا چونن ،كەچی دەبینین كەسێك یاخود چەند كەسێك وا دەزانن و وابیر دەكەنەوە كە ئەو ئاكامەی ئەوان پێی گەشتوون ئەوە حەقیقەتی ئاینەو خودی راستیە. بەڵكو لەمەش خراپ تر ئەو بۆچونەیان بۆ دروست دەبێت كە هەر مرۆڤێك خۆ بداتە دەستی ئەم ئاكامەو وەك ئەمان بیر بكاتەوە ،ئیتر ئەوە باوەڕداری راستەقینەیەو ئاین پەروەری تەواوە، ئا لێرەوە سەرەڕای پێكداگژان و پێكدادان، شااڵوی بە كافر كردن و بە فاسق كردن و بە فاجر كردن دەست پێدەكات.
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئێمە هەموومان یەك دەنگین لەوەدا كە ئاینی ئیسالم خاوەنی (بەرزی)و (پیرۆزی)و (رەهاییە)و خاڵی هاوبەشی ئێمەش ئەو عەقڵەیە كە بەهرەیەكی گەورەی خوایەو پێی بەخشیوین ،بەهۆیەوە دەتوانین لە نهێنیەكانی گەردوون بكۆڵینەوەو خۆی لەخۆیدا هۆكارێكیشە بۆ تێگەیشتن و یەكتر تێگەیاندن و لێك حاڵی بوون لەنێوان مرۆڤەكاندا. ئەگەر ئێمەش وەك بیریارو فەیلەسوفەكان بیر بكەینەوە كە دەڵێن :عەقڵ دارای كۆمەڵێك راستی و ئاكامی نەگۆڕو چەسپاوەو گوایا ئاكامەكانی بەگشتی راستن ولەهەموو كاتێكدا ێ بەستنن ،ئەوا جێگەی خۆیەتی مایەی پشت پ ئەوەشمان لەبیر بێت و دان بەوەدا بنێین كە مرۆڤ هەرچەندە بەهۆی هۆش و عەقڵیەوە توانای هەیە زاڵ بێت بەسەر كێشەو گرفتەكانی ژیانیدا ،بەاڵم لەهەمان كاتدا ،بە حوكمی سنوردار بونی وزەو تواكانیەوەو بەهۆی ئەو رێگرانەی كە لەبەردەمیدان و لە دەرەوەی بازنەی تواناكانی ئەودان ،زۆربەی وێناكردن و زانیاری و ئاكام و بەرهەمەكانی كاتی و رێژەین و یاسای نیسبەت زاڵە بەسەریاندا و هەڵەبوون هەڵدەگرن ،وەك گەواهیەكیش لەسەر راستی ئەو بۆچونەمان دەكرێت بپرسین ئەو هەموو گۆڕانكارییە خێرایانەی كە دێن بەسەر ژیریی و ژیانماندا... بەسەر ئاكام و زانیاریەكانماندا ،لە چیەوە سەرچاوە دەگرن؟!! هەروەها ئەو جیاوازی راو بۆچوون و وێناكردنانەی كە لە نێوان پەیڕەوانی ئاینەكان و تەنانەت لەناو ریزەكانی یەك مەزهەبیشدا هەیە چیە و هۆكارەكەی چیە؟؟! لە وەاڵمدا تەنها ئەوەندەمان بەدەستەوەیە بڵێین: ئەو گۆڕانكارییە خێراو جیاوازی راو بۆچونانە بەڵگەیەكی بەهێزن لەسەر سنورداربوونی تواناكانی عەقڵی هەریەكەمان و كاتی بوونی ئاكام و زانیاریەكانی. جێگەی خۆیەتی هەموومان دان بەو راستیەدا بنێین و خۆ بدەینە دەستی ئەو یاساو بنەمایەی ك ەتاكە رێگەو تاكە هۆكارو ،خاڵی هاوبەشمانە بۆ ئاسودەبوونمان و گەڕانەوەمان بۆ گۆڕەپانی بوون وسروشتمان ،كە ئەویش پەڕاوی كراوەی 61
گەردون و خوێندنەوەی دروست كراوەكانی دەستی پەروەردگارە. لەالیەكی تریشەوە (ئەو نیگاو پەیامە خواییە كە پەڕاوی پیرۆزی ئاینی ئیسالمەو بە سەرچاوەی سەرەكی یاسادانان دادەنرێت). بۆمان هەیە بپرسین :ئاخۆ ئەم بۆچونە ئەوە دەگەیەنێت كە هەموو دەرگاكان بە رووی عەقلی مرۆڤدا داخراوون؟ هەندێك لە بیریارو فەیلەسوفە رۆژئاواییە ێ هاوچەرخەكان وەاڵمی ئەم پرسیارەیان بە بەڵ داوەتەوەو رایان گەیاندوە كە ئاینی ئاسمانی داوای داخستنی دەرگای عەقڵ و كار پێنەكردنی دەكات و بەبوونی ئاین عەقڵ بۆی نیە ببزوێت!!. بۆیە ئەم بەناو هۆشمەندانە ،رایانگەیاندوە كە ئاین راست نیەو نكوڵیان لە رۆلی كردوە ،یان النی كەم وتویانە كە ئێمە پەی بە ئاین نابەین ،بۆیە لە ئاكامی ئەم لێكدانەوە هەڵەیەدا زۆربەیان گەشتنە ئەوەی كە ئەو هەڵوێستە ناشایستەیە ،بەرانبەر بە ئاین بگرن ،ئەویش وەالخستنی یەكجارەكی وكارپێ‌نەكردنی بوو ،یان هەر هیچ نا وەدەر نانی بوو لە ژیانی كۆمەاڵیەتی لەنێو كۆمەڵگاكانیاندا. ئالێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە مرۆڤایەتی چۆن گیرۆدەی سەرگەردانی بوەو رێ بە بەختی خۆی نابات و ئەو عەقڵەی كە سنووردار و كاتیە پەی بەبوونی نابات و نە لە رابوردوو نە ئێستاش نەتوانراوە ماناو واتایەكی دیارو روونی بۆ دابنرێت و هەموان لەسەر یەك لێكدانەوە بۆ عەقڵ كۆ ببنەوە ،بۆیە پێویستە زۆر بە وردی ئاوڕ لەم حاڵەتە بدەینەوەو كاری بۆ بكەین. ئەمەی كەدەیڵێین چۆن دڵی باوەڕدارێك و ئاین پەروەرێك ئاوی پێ دەخواتەوەو چۆن دڵی پێی دەسرەوێت؟؟ لەكاتێكدا كە ئەو باوەڕی بە خوایەكی كاربەجێ و حەكیم هەیە. ئێمە هەموومان باوەڕمان وایە كە ناگونجێت خوای گەورە و بااڵدەست بەندەكانی بانگهێشت بكات بۆ پابەند بوون بە ئاینێكەوە ،بە بێ ئەوەی رێگەی گەیشتن بەو راستیەیان بۆ روون بكاتەوە، چۆن دەگونجێت تەنانەت مرۆڤێكیش كەسێكی دی بانگ بكات بۆ جێگەیەك كە نەگونجێت ئەو كەسە بەو پلەو پایەیە بگات؟! 62
ئەمە ئەگەر بۆ مرۆڤێك كارێكی نەشیاوو گاڵتە پێكراو بێت ....ئەی چۆن دەگونجێت بۆ خوایەك كە یەكێك لەئاكارەكانی حەكیمی و كار بەجێیەتیە و خۆی عەقڵی خەلق كردوە؟؟. بەالی منەوە رێگەی نزیك بۆ گەیشتن بەئاكامی دڵنیاكەر ،رێگەی گەیشتن (الوصول)ە نەك رێگەی تێگەیشتن (الفهم) ،یان بەواتایەكی تر رێگەی (دڵە) نەك رێگەی (عەقڵ) ،ئەم بۆچون و رێگەیەش كە بەالی منەوە دروست و راستە، ئاینە ئاسمانیەكانیش بە بایەخەوە جەختیان لەسەر كردوەتەوە و پشت راستیان كردوەتەوە. پێشەوایانی ئیسالم فێریان كردوین كە :عەقڵ ئەو شتەیە كە خوای پێ بپەرستیت و بەهەشتەكانی پێ دەست بخەیت ،لەمەوە بۆمان دەردەكەوێت كە عەقڵ ،سەرچاوەو چاوگەی پەرستشە ،نەك چاوگەی تێگەیشتن. لە وتەیەكی تریاندا پێشەوایان جەختیان لەسەر ئەوە كردوەتەوە كە پەرستش رێگەی گەیشتنە بە یەقین و دڵ ئارامی ،نەك رێگەیەك بێت لە چەمكە سەرەتاییە زانراوو ئاشكراكانەوە بەرەو ئاكامە نهێنی و نەزانراوەكان ،بەڵگەی ئەمەش ئەو ئایەتە قورئانیەیە كە لە سورەتی (الحجر) ئایەتی ()99دا دەفەرمووێت( :واعبد ربك حتی یأتیك الیقن). ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە رێگەی داواكراوو خواستراو بۆ گەیشتن بە مه‌عریفه‌و ئاینیە خواییەكان ،تەنها رێگەی گەیشتنە نەك تێگەیشتن، ئەمەش بە مانای ئەوە نایەت كە ئێمە نكوڵی لە توانایی عەقڵ و مه‌عریفه‌ی فەلسەفی و زانستی دەكەین. بە تایبەتی لە ئاینی پیرۆزی ئیسالمدا زۆر گرنگی دراوە و بە بایەخەوە رۆڵی عەقڵ و لێكدانەوە نرخێنراوە. بەاڵم ئەوەی مەبەستە ئەوەیە كە سنوری هەر رەهەندێك لە رەهەندو دووراییەكانی گیان و رۆحی مرۆڤ ،دەبێت دیاریكراو بێت ،هەر كەسێك كە بیەوێت باوەڕدارو موسوڵمانێكی راستەقینەو راستگۆ بێت پێویستە رێگەی (دڵ) بگرێتە بەر. حەقیقەت و ناوكرۆكی ئاین پەروەری تاقیكردنەوەو ئەزمونە ،نەك لێكدانەوەو بیركاری، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
پایەكانی ئەم تاقیكردنەوەیەش بریتین لە: خۆبونیادنان وخوێندنەوەی خود ،و جڵەو كردنی هەواو ئارەزوەكانی دەروون و خۆ دانە دەست فەرمانڕەوای خاوەن شكۆو پەروەردگاری بااڵدەست ،و ئامێتە بوونی دڵ و دەرون لەگەڵ خۆشەوویستەكەیدا (خوای گەورە). ئەگەر مرۆڤ ئەم رێگەیەی گرتە بەرو ماندوو نەبوو تەواوی كرد ،ئەوا دەگات بە خوای گەورەو میهرەبان. بەخوا گەیشتن چمكێك نیە لە چمكەكانی تێگەیشتن ،چونكە تێگەیشتن یەكێكە لە ئەرك و فەرمانەكانی عەقڵ. تێگەیشتنش چونكە كارێكی رێژەییە بەپێی كات و شوێن لەگەڵ هەل و مەرجی دەوروبەریدا دەگونجێت. بۆیە تەنها لە رێگەی یەكخستن و كۆكردنەوەی چەمكە ئاشكرا و زانراوەكانەوە دەتوانین بگەین بە چەمكە شاراوەو نەزانراوەكان. ئەمەی كە لێرەدا وتمان شتێكی تازە نیە، زۆربەی دەقە ئاینیەكان و زانا عارفە گەورەكانیش بەڵگەن و دان بە ناتەوانایی و الوازی عەقڵدا دەنێن. راشكاوانەش لەو بۆچونانەیاندا كە عەقڵیان بەسەرچاوەی هەموو زانیاریەكان وسەنگی مەحەكی هەموو لێدانەوەكان داناوە و دژایەتی بیری فەیلەسوف و بیریارەكانیان كردوە. لێرەدا پێویستە بگوترێت كە گەورە بیریارە موسوڵمانەكانی وەك (إبن سینا)و زۆرێكی تر لەو بیریارە موسوڵمانانەی كە لە لێكدانەوەكانیاندا پشتیان بە عەقڵ بەستوەو گوتوویانە زانیاری و مەعریفەی راستەقینە ئەوەیە كە عەقڵ پشت راستی بكاتەوە ،كاتێك كە ئەمەیان گوتووە مەبەستیان ئەوە نەبووە كە عەقڵ هەموو شتێكە ،بەڵكو لەتوانایدا هەیە بمانگەیەنێتە مەرزو سنورەكانی راستی و لە حەقیقەتمان نزیك بكاتەوە ،نەك دەركی ماهیەت و چۆنایەتی حەقیقەت بكات. ڕێگەی دڵ رێگایەكە دەمانگەیەنێتە راستی و حەقیقەت ،و حەقیقەتی ئاینیش تاقیكردنەوەیەكە مرۆڤی ئاین پەوەر لە قواڵیی دڵ و گیانیەوە ئەنجامی دەدات. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە مێژودا زۆر بیریارو فەیلەسوف و عارف هەوڵیان داوە لە نهێنیەكانی ئەم رێگە و ئەم سلوكە بگەن ،بەاڵم بێ هودە بوەو بە مەعرفە ئاكام نەگەشتوون ،چونكە رێگەكە رێگەی گەیشتنە نەك تێگەیشتن. لێرەدا تێبینیەكی گرنگ هەیە پێویستە رەچاو بكرێت ،ئەویش ئەوه‌یە كە رێگەی دڵ رێگەیەكی تاكە كەسیە نەك بەكۆمەڵ ،بۆیە ئەو كەسەی رێگەكە دەگرێت تەنها خۆی لە حەقیقەت و چۆنایەتی رێگەكە دەگات ،كە ئەویش رێگەی دڵ و لێكدانەوەی دڵە. بۆ تێگەیشتن لەچۆنایەتی ئەم رێگەیە ،جگە لە گرتنە بەری راستگۆیانە هیچ رێگەیەكی تر نیە ،هەركەس بەو شێوەیە گرتیە بەرو بە ئاكام و مەرامەكەی (تێگەیشتن لە سروشتی رێگاكە) گەیشت لەو حاڵەتەشدا هەر ناتوانێت ئەو زانیاریەی كە پێیگەیشتووە ئاڵوگۆڕی بكات لەگەڵ كەسێكی تردا ،چونكە رێگاكە رێگای (مشاهدە)و بەرهەمی خەباتی دڵە ،بەاڵم لە روویەكی ترەوە مرۆڤ بوونەوەرێكی كۆمەاڵیەتیە بە سروشتی خۆی پێویستی بەوەیە كە لەگەڵ خەڵكانی تردا ژیان بەسەر بەرێت و پێكەوە بژین ،بۆ ئەم مەبەستەش پێویستی بە هۆكارێك دەبێت كە بە هۆیەوە بتوانێت پەیوەندیان پێوە بكات و لەگەڵیاندا بئاخاوێت .زمانیش هۆكارێكی باشە بۆ گرێدانی پەیوەندی لەنێوان مرۆڤەكاندا و لەو رێگەیەوە دەتوانێت ئەو زانیاری و رازو نیازانەی كە لە دڵ و دەرون و مێشكیدان بیانخاتە روو بۆ كەسانی دەوروبەری. مرۆڤ خاوەنی ئاگایی و بیرو هۆشە ،دیارە ئەم بیرو ئاگایی و هۆشەش پاڵی پێوە دەنێت تا پەیوەندی بە كەسانی تری دەوروبەریەوە بكات، زمان و ئاخاوتنیش باشترین هۆكارن بۆ ئەم مەبەستە. ئاخاوتن و گفتوگۆ نیشانەی بوونی عەقڵ و هۆشە ،مەبەستیشم لە عەقڵ لێرەدا ئەو هێزە هاوبەشەیە كە مرۆڤەكان لە رێگەی چەند چەمكێكەوە پێكەوە دەبەستێت و پێكیان دەگەیەنێت ،لەبەر ئەوەی كە لە رێگەی عەقڵەوە دەتوانین لەیەكتر تێبگەین و تێگەیشتن بەرهەم و 63
دەرەنجامی عەقڵە ،لەبەر ئەوە تێگەیشتنی مرۆڤ دەبێتە خاڵی پەیوەندی لەنێوان عەقڵ و بابەتی چەمكە مەعریفیەكاندا. ئەگەر نەڵێم هەردەم ،بێگومان لە زۆربەی كاتەكاندا هەرچەندە مرۆڤ دارای تواناو لێهاتنی لەبن نەهاتووە ،سەرەڕای ئەمەش هەر دەبینین تێگەیشتنی پاشكۆی ئەو هەل و مەرجە دەرەكیانه‌یە كە لە دەرەوەی بازنەی ویستی مرۆڤدان و مرۆڤیش هەر بونەوەرێكە لەژێر كاریگەریی بەردەوامی كات و شوێندایە و تواناو لێهاتنەكانی سنوردارن. هەر لەبەرئەمەشە كە ئاسۆی بیرو هۆشی مرۆڤ هەردەم تەسك و كورت بینە. چونكە مرۆڤ گیانلەبەرێكە دەكەوێتە ژێر كاریگەریی هەست و نەست و سۆزە جۆراو جۆرەكانەوەو سروشتی واسازو هەموار كراوە كەئەو هەست و سۆزانە بتوانن كار بكەنە سەری و بكەوێتە ژێر كاریگەرییانەوە. ئەمانەش هەموو خوازیاری ئەوەن كە هۆكاری بە یەكگەیشتن و لەیەك تێگەیشتن لە زۆربەی كاتەكان دا نیسبی و رێژەیی بێت ێ و لەزۆربەی بارەكانیدا بەهەڵەداچوونی ل چاوەڕوان بكرێت. بۆ راستی ئەم ووتەو بۆچونەشم دەتوانین ئەو هەڵكشان و داكشانەی كە بەردەوام لە سەرجەم بوارەكاندا دێت بەسەر بۆچوون و وێنا كردنەكانی مرۆڤدا بە بەڵگە بهێنینەوە. واش نازانم كەس ببێت نكوڵی لەم راستیە بكات. ئەگەر سەرنجێكی وردی مرۆڤ و قوواڵیی پێكهاتەو دەرونی بدەین ،خۆی لەخۆیدا بەڵگەیە لەسەر جیهانێكی بەرزو گەورەتر ،بەاڵم هەرچۆنێك بێت ئێستا لەم جیهانەدا دەژی و دارای هۆكارێكە كە پێی دەوترێت عەقڵ و ناوكرۆك و پوختەی ئەركی ئەو عەقڵەش لەوەدا كۆ دەبێتەوە كە لەم جیهانە تێ بگات كە تیایدا دەژی. بە دڵنیاییەوە كە تێگەیشن لەم جیهانەش هەروەكو خودی جیهانەكە گۆڕاوە و نەچەسپاوەو ێ چاوەڕوان دەكرێت. بە هەڵەدا چوونی ل بەاڵم لە هەموو حاڵه‌تەكاندا هیچ رێگەیەك 64
لەبەردەمی مرۆڤدا نەماوەتەوە جگە لەوەی كە سوود لەو هۆكارە وەرگرێت كە خوا پێی بەخشیوە (عەقڵ) ،چونكە بونەوەرێكە و ئێستا لەناو ئەم جیهان و ئەم كۆمەڵگەیەدا دەژی. مرۆڤ بەیاریدەی عەقڵ و ژیری دەتوانێت لە هەردوو پەڕاوی خوایی (پەڕاوی كراوەو گەردوون ،پەڕاوی نوسراوو كە قورئانی پیرۆزە) تێبگات و بیخاتە بەر لێكۆڵینەوە. تێڕوانینی ئەمڕۆی مرۆڤایەتی بۆ سروشت و بونەوەر ،زۆر جیاوازی ریشەیی هەیە لەگەڵ تێڕوانینی مرۆڤ لە رابردوودا. لە رابوردووی نزیكدا هەوڵی ئەوە درا كە مۆركی قەداسەت و پیرۆزی بنرێت بە زاستە سروشتیەكان و وێنا كردنەكانی مرۆڤدا سەبارەت بە سروشت و بونەوەر. هەروەها بە رەسمی دان نرا بە بۆچوونەكانی كەنیسەو هەندێك لە دامەزراوە دینیەكاندا سەبارەت بە گەردوون و سروشت و كراسی قەداسەتیان كرا بە بەرد ،بەبێ ئەوە لەماوەی ئەو چەند سەدەیەدا هیچیان بە هیچ كردبێت یاخود تازەیەكیان بەرهەم هێنابێت. كێ هەیە ئەم ئەشكەنجەو ئازارو مەینەتیانەی نەبیستبێت كە لەو پێناوەدا زانایان و بیریارانی ئەو سەردەمانە دووچاری بوون؟؟. بەاڵم ئەو بۆچوونە چەواشەیە درێژەی نەكێشاو بەرە بەرە ،بەرەو باشیی هەنگاوی هەڵگرت و ئێستا هەموان بۆ تێگەیشتن لە نهێنیەكانی بوونەوەر باوەڕیان بە بەكارهێنانی عەقڵ و زانست هەیە. هەروەها باوەڕیان بە گەڕان بە دووی بیردۆزەیەكدا هەیە كە لە توانایدا هەبێت وەاڵمی پرسیارەكان و لێكدانەوەی چەمكە نوێیەكان بكات و بە دەم پێویستیەكانەوە ببێت و لە هەمان كاتیشدا هەر ئەگەری بەهەڵەدا چوون و كەم و كورتی و گۆڕینی لێدەكرێت. دیارە ئەم بۆچوونەش لەبواری زانستە مرۆییەكان و زانستە كۆمەاڵیەتیەكاندا ،پەسەند نیە ،بۆیە پێویستە جیاوازی بكرێت لەنێوان باس و بابەتە عەقڵیەكان و باس و بابەتە تەجریبیەكاندا. زۆربەی بیریارو فه‌یلەسوفەكان باوەڕیان ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وایە كە كۆمەڵێك بنەمای گشتی و نەگۆڕ لە بواری زانستە عەقڵیەكاندا هەیە ،بەاڵم دەبێت ئەوەشمان لەیاد بێت كە زانستە عەقڵی و زانستە مرۆییەكان قەتیس نین لە ژمارەیەك بنەماو بناغەی گشتیدا ،بەڵكوو لە بناغەوە وێنا كردنەكانی مرۆڤ لەسەرەتادا كۆمەڵێك بابەتی زەینی بوون و لەچەند بابەتێكی بەڵگە نەویستی زەینی دیكە هەڵگۆزراون. كورتەكەی هەرچی وێناكردنەكانی مرۆڤ هەیە لە بارەی سروشت و ئاینەوە مادام بنەمای (سروشتی)و بناغەی (ئاینی) نەبن هەر هەمووی ێ چاوەڕوان ئەگەری گۆڕان و وەرچەرخانیان ل دەكرێت. مرۆڤ كاتێك سەرنج لە گەردوون دەدات یاخود سەیری قورئان و پەیامی ئاسمانی دەكات، لە هەردوو حاڵەتەكەدا سوود لە عەقڵ و ژیری و تێگەیشتنی وەردەگرێت ،و ئەو تێگەیشتنەش كە وێنای دەكات هەر لەو دوو چاوگەیەوە، وەریگرتووەو ئەو وێناكردنەش لەبەر ئەوە كە وێناكردنی مرۆڤە ،كاتی و رێژەییە. بۆیە پێویستە بوترێت هەرچەندە مرۆڤەكان لە ئاكامی لێكدانەوەو لێكۆڵینەوەكانیانەوە بگەن بە ئاكامی جۆراوجۆر لەبارەی گەردون وسروشتەوە ،هیچ لە چەشنی پێكهاتەی گەردون ناگۆڕێت ،بە هەمان شێوەش ئەگەر لێكدانەوەو وێناكردن و ئاكامی جۆراو جۆریش لە بارەی ئاینەوە بكرێت و بگیرێت هیچ چەشنە زیان و زەرەرێك بە ئاین و ناوكرۆكی پەیامی ئاسمانی ناگات ،بەڵكو كاتێك زیانی پێدەگات كە مرۆڤێك (هەركەس بێت ئەو مرۆڤە) لێكدانەوەو بۆچوون و وێناكردنێكی خۆی سەبارەت بە ئاینەكەی لێ ببێتە خودی ئاین و پەیامە ئاسمانیەكە. چونكە ئەو هەڵوێستە واتای سەربڕین و زیندە بەچاڵ كردنی هەموو بۆچوون و لێكدانەوەكانی تر دەگەیەنێت. كەس هەیە شااڵوەكانی بەكافر كردن و پێكدادانەكان و جەنگە خوێناویەكانی مێژووی نەبیستبێت؟ كە هەموویان لەم هەڵە زەبەالح و تۆقێنەرەوە سەرچاوەیان گرتووە. قوربانیی یەكەم لەم بگرەو بەردەیەدا خودی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مرۆڤ بووە ،لە هەنگاوی یەكەمدا زەین و كاریگەریی بیروهۆشی بەرانبەر بە راستیەكان لەكارخراوەو سڕكراوە ،هەروەها ئاینیش زەرەری گەورەی لێكەوتووە. چونكە كاتێك بیری مرۆڤایەتی خۆی ئازاد كردو رزگاری بوو لە مۆتەكەی بەناو كاربەدەستانی دین ،زۆر بەد گومان بوو بوو ،بە چاویلكەی رەش و ئاڵۆزەوە دەیڕوانیە ئاینەوە بەگشتی. پاش ئەمەی كە رابورد دەگەینە ئەوە كە دەكرێت وەك ئاكامی باس و لێكۆڵینەوەكە سەیر بكرێت: خزمەتكردن بە ئاین و پەیامی ئاسمانی لەم سەردەمەدا بە كورتی بریتیە لەوە كە: بوێرانەو چاونەترسانە جیاوازی بكرێت لەنێوان ئاین وەك پەیامێكی ئاسمانی بەرزو پیرۆز لەالیەك و وێنا كردنەكانی مرۆڤیش سەبارەت بەئاین لەالیەكی ترەوە. بەمەش پلەو پایەی بەرزو پیرۆزی ئاین پارێزراو دەبێت و بواریش دەڕەخسێت بۆ گەشەكردن و وەرچەرخانی ئەرێیی لەبیری ئاینیدا. بەم پێیە روون بویەوە كە هەرچی بەرهەم و ئاكام و لێكدانەوەی زانایانی موسوڵمان هەیە لەبارەی ئاینەكەی خۆمانەوە ئیتر فەرق ناكات هەرچی بێت ،هەر لە پەیڕەوانی عیرفانەوە تا فەیلەسوفەكانی بیری ئیسالمی و تا پەیڕەوانی فەرموودەوە بیگرە تا دەگات بە رووكەشبین (ظاهر)یەكان ،هەر هەموویان بەرهەمی مێشك و عەقڵ وهۆشی مرۆڤن و ئومێد دەكەم كەسمان هیچكام لەمانە بەخودی ئاین نەزانین ،بەڵكو هەموویان بە لێكدانەوەی مرۆیی لەبارەی ئاینەوە سەیر بكەین. گرنگ ئەوەیە هەردەم گەڕانەوەمان بۆالی چاوگ و سەرچاوە ئاینیەكان گەڕانەوەیەكی زانستیانەو ژیرانە بێت و رێگەی تاقیكردنەوە و ئەزموون بگرێتە بەر. راستە ئاین دارای بەرزی و پیرۆزیە ،بەاڵم دەبێت لەبیرمان بێت كە تێڕوانینی ئێمە بۆ ئەو ئاینە تێڕوانینێكی مرۆڤانەیە ،بەم بۆچونەش 65
مرۆڤ هەردەم ئامادە دەبێت كە كۆش و باوەش و دەروونی بەڕووی هەموو داهێنان و نوێكاریەكدا بكاتەوە بە مەبەستی سود وەرگرتن لە ئەزموونی كەسانی تر. لەو حاڵەتەدا مرۆڤی ئاین پەروەر دەتوانێت، بەڵكو پێویستە لەسەری كە زیاتر بیری كاریگەرو سازگارو هەموار بكات لەگەڵ ئەو چەمك و بابەت و پرسیارە نوێ یانەدا كە رۆژبەڕۆژ تازە دەبنەوە. هەروەك چۆن ناگونجێت بۆچونی كەسێك لەبارەی یەكێك لەزانستەكانی وەك فیزیاو كیمیاو هەندەسەو....هتد ،وەك خاوەنەكەی پێی خۆشە بۆچونەكەی بە زانست پەسەند كرێت ،هەر ئاواش ناگونجێت هەموو وێنا كردنێكی ئاینی، ئەگەر لەچاوگەیەكی سەرەكی و باوەڕ پێكراوەوە هەڵ نەگۆزرابێت و بنەماو مەرجی سەرەكی تێدا نەبێت ،بەبیری ئاینی لەقەڵەم بدرێت و پەسەند بكرێت. وێناكردنی ئاینی باوەڕ پێكراویش وەك هەر وێناكردن و بیروڕایەكی تر كە پشت ئەستوور بێت بە بەڵگەی زانستی مەحكەم و پابەند بێت بە چاوگەكانی بیری ئاینی (بە تایبەت بە قورئانی پیرۆزەوە بۆ ئێمەی موسوڵمان) تا ئەو تایبەتمەندیانەی لەدەست نەدات ،بەردەوام وەك بیرێكی ئاینی هەڵسوكەوتی لەگەڵدا دەكرێت و بەو چاوەوە سەیر دەكرێت. ئەم بۆچونەو هاو چەشنەكانیشی رێگە خۆش دەكەن بۆ گۆڕانكاریی و وەرچەرخان بەرەو باشە لەژیانی ئاین پەروەرانەدا ،بەبێ ئەوەی كە هەڵگرانی هەر فیكرو بیرێكی چەواشەكارانە بتوانن بەناوی ئاینەوە رێگەو بوار لەبەردەم بیرو هۆشدا تەسك بكەنەوە ،هەر لەو رێگەیەشەوە كرۆكی ئاینی بەرزو پیرۆزیش بەشكۆداری دەپارێزرێت و بەدوور دەبێت لە زیان لێكەوتن. لە روویەكی تریشەوە زیندوویەتی و كاریگەریی هەر وێنا كردنێكی ئاینی بەندە بە ئامادە بوون و بەشداربوونیەوە لەنێو كێشەو گرفتەكانی سەردەمەكەیدا ،هەر بیرو باوەڕێكیش مەبەستی بێت لەنێو ژیانی ئەمڕۆدا ئامادە و كاریگەر بێت، بەر لە هەموو شتێك پێویستە زانیاریەكی وردی 66
هەبێت لەسەر پێشهاتەكانی ئەمڕۆ ،هاوكات لەگەڵ پارێزگاری كردنی ناسنامەو رۆشنبیری و رەسەنایەتی خۆیدا ،شێوازی چۆنیەتی هەڵسوكەوتیشی لەگەڵ روداوەكاندا بەباشی و سەركەوتوویی دیاری بكات. ێ ئەم پێداویستیە هاوچەرخانەیە هیچ بەب بیرورایەكی ئاینی ناتوانێت ببێت و كاریگەریی دابنێت لەسەر كۆمەڵگەكان. من دەڵێم شارستانیەتی رۆژئاوا دیارترین روداوی ئەم سەردەمەیە (هەرچەندە لە رووی سیاسیەوە بەالی ئێمەوە پەسەند نیە) پرسیار ئەمەیە ئاخۆ بیری ئاینی ئەمڕۆمان چی لەبارەی رۆژ ئاواوە دەزانێت؟! كەم رێك دەكەوێت گەلێك ببێت گورزی سیاسی یاخود ئابوریی رۆژئاوای بەر نەكەوتبێت ،ئیتر ئایا بەشێوازە كۆڵۆنیالیەكەی جاران ،یاخود بە شێوازی سیاسەتە پاوانخوازی و فراوانخوازیەكەی ئەم سەردەمەی بێت. رۆژئاوا دارای شارستانیەتێكی تایبەتەو ئەو شارستانیەت و رۆشنبیرییەش لەسەر چەند بنەمایەكی فیكری و چەند بەهایەكی تایبەت وەستاوە ،تاوەكو ئەو بنەما فیكری و بەها تایبەتانە نەزانین ،ناتوانین شارستانیەتی رۆژئاوا بناسین. بۆیە ئەگەر دروست بێت بڵێم تەنها رێگە چارەمان ئەوەیە بە هەڵوێست و دیدێكی بێ الیەنانەی دوور لە عاتیفە و سۆزداریەوە بڕوانینە رۆژ ئاواو شارستانیەتەكەیەوە ،ئەگەر توانیمان و بەو شێوە وردەكاریەوە ناسیمان ئەوجا دەتوانین بە ئاگایی و زانیاریەوە خۆمان لە خراپەكانی البدەین و سوودیش لەبەرهەم و ئاكامە مرۆییە باشەكانی وەرگرین. ئەوەش كارێكی قورس و گران نیە ،گەر لە رووی فیكریی و مێژووییەوە پێبگەین و لەسەر پێی خۆمان بوەستین ،لەسایەی ئەو پێگەیشتنەماندا توانای دەستنیشانكردنی چاكە و خراپە بە المانەوە زۆر ئاسان دەبێت. E-mail: Waran67@yahoo. Com
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
چه‌مكی ئازادی
ه ئیسالمدا ل
خوای گەورە بە ئازادی مرۆڤی دروست کردوە ،ئازادی دراوە بە هەموو کەس لە ژیاندا ،کەس کۆیلەی کەسێکی تر نیە ،ئەمەش لە ئیسالمدا وا سەپێنراوە کە لە بنەڕەتدا هەموو کەس ئازادە ،لە هەڵسوکەوتی ،لە هەڵبژاردنی، لە ویستی ،لە ئارەزووی ،لە هەموو فەرهەنگەکانی ژیاندا مرۆڤ ئازادە سەراپا ،هیچ کەس لەم ژیاندا هیچی بەسەردا نەسەپێنرێت بۆ کارکردن ،مەگەر ئەوەی ویستو ئارەزوی خۆی لەسەریەتی بە ئازادی دەیکات.. لەسەر بونیادی ئەم ئازادییە؛ مرۆڤ لە ویست و ئارەزوەکانی خوای گەورە لێپرسینەوەی لەگەڵ دەکات ،خۆ ئەگەر کەسێك هەر شتێکی بەزۆردا بسەپێنیت و زۆرە ملێ بێت لە هەڵبژاردنی خۆی و ئارەزوو ویستی خۆی نەبێت ئەوا پێیناوترێت ئازادی یان بە هێز کاری پێبکرێت ،لە چوارچێوەی ئازادی و ماف دەچێتە دەرەوە ،کەواتە خوای گەورە لەسەر ئەم بنەمایە لێپرسینەوە لەگەڵ مرۆڤەکان دەکات لە قیامەتدا ،پێغەمبەرمان (صلی اللە علیە وسلم) لەم بارەیەوە دەفەرموێت( ..إن الله تجاوز لي عن أمتي الخطأ والنسيان وما استكرهوا عليه).
باوكی ئانا
خوای گەورە قەڵەمی لێخۆشبوونی هێناوە بەسەر هەڵەو بیر چونەوە بە زۆر لێکردن ئوممەتی ئیسالم.. ئەگەر مرۆڤ بەزۆر کارێکیان پێکرد لە دەسەاڵت و ئارەزوی خۆیدا نەبوو ،ئەوا بە زۆر دەیسەپێنێت بەسەریدا ،لەم بارەشەوە کە بەزۆر کار بە مرۆڤ بکرێت ئازادی تێدا لە دەست بدات ،لە ئیسالمدا بەمە دەوترێت ..زۆرەملێ و ئیجبار کردن ،بە پاساو بۆ خاوەنەکەی دەگەڕێتەوە ..خوای گەورە لێیخۆش دەبێت ،پێچەوانەکەشی ئەوەیە کە مرۆڤ بە ئارەزوو وسیتی خۆی کار ئەنجام بدات ،ئەوا خوای گەورە لێپرسینەوەی لەسەر دەکات ،چونکە خۆی هەڵیبژاردوە دەبێت توانای وەاڵمدانەوەی هەبێت لە قیامەتداو بەرپرسیاریەتی لە ئەستۆ بگرێت ،یاخود دەبێت چاوەڕوانی پاداشت و سزابێت لەسەری . دیارە ئەم پێشه‌کیەم بۆ موسڵمانە ،وتەکانم ئاراستەی بەندەی موسڵمانە .. بەاڵم دەشێت هەر ئەم ئەدەبیاتەی کە لەسەرەتادا ئاماژەم پێداوە بۆ کەسێکی بێباوەڕ باس بکرێت ،بەاڵم ئەو خۆی ئازادە لە هەڵبژاردنی بیروباوەڕی خۆی ..ناشکرێت من بۆ بێباوەڕ بە بەڵگەی قورئان ئاخافتنی لەگەڵ بکەم یان فەرمودە ،چونکە ئەو لە سەرەتاوە
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
67
رەتی کردۆتەوە ،کەواتە لەگەڵ بەرانبەرەکەمدا بە ئەقاڵنی وتوێژ دەکەم .. بە لە دایك بوونی پێغەمبەری ئیسالم (صلی اللە علیە وسلم) ئازادی دەستی پێکرد ،کاتێك هەواڵی لە دایك بوونی محمدیان دایە مامی لە خۆشی لەدایكبونی کۆیلەیەکی ئازادکرد!. پاشان وەك پەیامێك بۆ مرۆڤایەتی ئەو کەسەی کە کۆیلە بوو لە ماڵی پێغەمبەردا (صلی اللە علیە وسلم) ،سەروەرمان کردیە کوڕی خۆی ..ئەو بوو کە ڕایگەیاند ئیتر کۆیالیەتی باوی نەماوە.. لە ناو عەرەبدا شەریفەکانی قوڕەیش لەسەر”موزدەلیفە” دەوستان ،خەڵکی کۆیلەو جێگاکانی تر لە کاتی حەجدا لەسەر “عەرەفات” دەوستان ،بەاڵم سەروەمان ئەو چینایەتیەی نەهێشت ،بەڵکو بە پێویستی دانا دەبێت هەموو مرۆڤەکان وەك یەك لەیەك جێگادا دەبێت ڕابوەستن ،لە ناو عەرەبدا ئەوەی خەڵکی ئەو ناوچەو بەتایبەت قورەیش نەبوایە ئەوا کویلە و ژێردەستەی قورەیش و شەریفەکانی مەککە بوون ،بەاڵم پێغەمبەرمان(صلی اللە علیە وسلم) ئەو دیدو بۆچونەشی کۆتایی پێهینا ،بیاللی حەبەشی بە پێ پەتی خستە سەر کەعبەو بانگی پێدا لەسەر کەعبەدا ،ئەو پەیامە بۆ مرۆڤایەتی بوو کە کۆیالیەتی لە ئیسالمدا کۆتای هات ،مرۆڤ رێزی هەیەوە دەبێت رێز لە ئازادیەکانی بگیرێت، سەلمانی فارسی کۆیلەی جولەکەیە ئیسالم ئازادی دەکات ،پاشان دەبێتە گەورەترین سەرکردەی 68
سەربازی ناو هەموو قورەیش و شەریفەکانی، پاشان لەو ه گەورەتریش سەروەرمان لە بنەماڵەی خۆی هەژماردی دەکات ،سوهەیبی رۆمی لەدوای ئەوەی کرێکارێکی دەست رەنگین بوو لە ناو قورەیشدا ،بەاڵم بۆ ئازاد بوونی خۆی لە ناو ئیسالمدا هەموو سەروەت و سامانی خۆی دەبەخشێت ،تەنها بۆ ئەوەی لەگەڵ ئیسالم و موسڵماندا ژیان بکات و ئیتر تام وچێژی ئازادی دەکات. شەریعەتی ئیسالم هات ..وەك سەرەتایەك کڕین و فرۆشتنی مرۆڤی ئازادی قەدەغە کرد؛ واتا ئەو کەسەی کە کۆیلە نیە نابێت بکرێتە کۆیلە ،هەروەها بە تاوانە گەورەکان ئاماژەی پێکردوە ،واتا وەك مرۆڤ کوشتن و زیناو ...هتد ،هەروەها لە ئیسالمدا یاسا دانراوە بۆ کۆیلەکان ،بەیاسا رێکیخستەوە کە دەبێت پەیمان لەگەڵ هەموو کۆیلەیەکدا ببەسترێت و دوای ئەو ماوەیە ئازاد بکرێت ئەگەر پیاو بوو ،بەاڵم بۆ ئافرەت هەمانشێوەیەو ئاسانکاریەکی تری کراوە لەیاسای ئیسالمدا ..ئافرەتان دوای شوکردنی و منداڵ بوونی لە کۆیلە دەردەچێت هەرگیز کڕین فرۆشتن پێناکرێت ،یاخود لە یاسای ئیسالمدا ئەگەر بە گاڵتەوە بە کۆیلەکەت بڵێت ئازادی ئەوا دەست بەجێ ئازادە ،بە مەرجی یەك شاهید ئاگاداربێت ،یان هەر کەسە لە کۆیلەکەی بدات بەلێدانی ئەگەر ئازاریشی پێنەگات لە ئیسالمدا ئازاد دەبێت ،بێجگە لەوەی کە دەبێت مامەڵەی وەك مرۆڤە ئاساییەکانی تری لەگەڵدا بکرێت و، نابێت ماندووی بکات ،یاخود ئافرەتانی کۆیلە و کەنیزەك بۆ کاری خراپەکاری بەکاربهێنرێت (لەش فرۆشی) ،دەست بەجێ قازی لە ئیسالمدا ئازادیان دەکات ،لە ئیسالمدا بۆ ئەوەی بن بڕو کۆتایی ئەو کۆیالیەتیە بکات بەدەیان هەوڵی داناوە بۆ ئازادکردنیان ،هەر مرۆڤێك کەفارەتی تاوانێکی بکەوێتە سەری و ،یاخود لە بەندایەتیەك کەفارەتەکەی بدات ،دەبێت کۆیلەیەك ئازاد بکات.. لە ماوەیەکی دیاری کراودا لە ئیسالمدا کۆیالیەتی کۆتایی هات ،ئەو یاسایانەیشی کە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لەئیسالمدا هاتوون ،هەمووی بە نەمانی ئەو رەوش و حاڵەتە یاساکان مردوون ،ئەگەر ئەم تێزە راست بێت ،لە یاسای نەرویجیەوە ئەو عیبارەتەم وەرگرتوە کە یاسایەك بۆ ماوەیەك کاری پێنەکرێت ئەوە دەڵێن ئەو یاسایە مردوە ،ئیتر لە رووی شەرعەوە نازانم زانایانی ئوصول چی دەڵین ،هەرچەندە برای خۆشەویستم مامۆستا عەبدورەحمان عارف پێدەچێت رەخنەی هەبێت لە سەر ئەو عیبارەتە ،چونکە ئەو خۆی ماستەری هەیە لە فقهی ئوصوڵدا ،منیش گوێ بۆ راکانی ئەو دەگرم و لە مه‌جالی خۆیدا پسپۆڕو شارەزایە، واتا کە کۆیلەو بەندە بوونی نەماوە ئیتر ئەم یاسایانە کاری پێناکرێت دەمرێنرێت ،تەنها لەیەك بواردا ئەم یاسانە دەکەوێتەوە گەڕ ،گریمان ئەگەر دوژمن لە جەنگدا لەگەڵ موسڵماندا دیلیان دەکات یاخود کۆیلە ،ئەگەر دیل بوو ئەوە یاسای دیلیان بەسەردەسەپێنێت ،ئیسالمیش یاسای دیلی هەیە وەك دیل مامەڵە لەگەڵ دوژمنەکانی دەکات ،خۆ ئەگەر وەك کۆیلە مامەڵەی لەگەڵ کردن ئەو دەمە قازی موسڵمانان یاخود خەلیفە ئەو یاسایە زیندو دەکاتەوە ،یان بە دەنگی ئوممەتی موسڵمان زیندوو دەبێتەوە وەك نمونەی (ئیمزا) .تێبینی :ئەم تێزانە واتا بەکارهێنانی وشەی مردوو وەك عیبارەت لە رووی یاسایەوە لە شەرع وەرمنەگرتوە ،بەڵکو لە په‌رەگرافە نەرویجیەکان وەرگیراوە. ئەگەر بە وردی تەماشای ئاینی هەموو پێغەمبەران بکەیت هەر بۆ ئازادی مرۆڤەکان هاتوون دەیانەوێت لە کۆیەالیتی مرۆڤەوە ئازادیان بکەن بۆ بەندایەتی خوا.. چونکە فیرعەون هەموو جولەکەکانی کردبوە کۆیلەوە ئازادی لێگرتبوونەوە زۆرێك لەو هەرەمە گەورانەی میسر بە دەستی کۆیلە جولەکەکان دروستکراوە ..خوای گەورە ئەم وێنه‌یەمان بۆ ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
(وإِ ْذ نجََّ�يْنَا ُكم باس دەکات لە قورئاندا دەفەرموێتَ : ِّمن ِآل فِر َعو َن يسومونَ ُكم سوء الْع َذ ِ اب يُ َذ حِّبُو َن أَ�بْنَاء ُك ْم َويَ ْستَ ْحيُو َن ْ ْ ْ َ ُ ُ ْ ََُ َ نِساء ُكم ويِف َذلِ ُكم بالء ِّمن َّربِّ ُكم ع ِ يم) سورة البقرة49 : ظ َ ْ َ ٌ َ َْ بیری نیعمه‌تی ڕزگاربونیشتان بكه‌نه‌و ه كاتێك ڕزگارمان كردن ل ه ده‌ست دارو ده‌سته‌ی فیرعه‌ون كه خراپترین سزاو ئازاریان ده‌دان، كوڕه‌كانتانیان سه‌رده‌بڕین و ئافره‌ته‌كانتانیان ده‌هێشته‌و ه (بۆ كاره‌كه‌ری و خزمه‌ت) ئه‌وه‌ش بۆ ئێو ه توش هات و تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی گه‌ور ه بوو بۆتان له‌الیه‌ن په‌روه‌ردگارتانه‌و ه (تا پشت به‌و زات ه ببه‌ستن و بڕوای ته‌واوتان پێی هه‌بێت). بۆ ئەوەمان لێرەدا دەردەکەوێت خوای گەورە پێغەمبەری ناردوە بۆ ئەوەی مرۆڤەکان ئازاد بن لەدەستی زاڵم و فیرعەونەکان ڕزگاریان بێت ،هەر بۆیە فیرعەون دەیەوێت منه‌ت بکات بەسەر موسادا پێیدەڵێت :ئەوە نیە تۆم نەکردۆتە کۆیلەی خۆم و ئازادی تەنانەت لە ماڵی مندا گەورە بوویت.. پێغەمبەر موسا – سەالمی خوای لێبێت -دەفەرموێت ..بێگومان لەسەر زمانی ئەو لە قورئاندا بۆمان باسکراوە ..خوای پەروەردەگرمان دت بَيِن ك نِ ْع َمةٌ مَتُ�نَُّها َعلَ َّي أَ ْن َعبَّ َّ بۆمان دەگێڕیتەوەَ (..وتِْل َ ِ ِ يل) سورة الشعراء..22 : إ ْسَرائ َ ئه‌و (به‌خێوکردنه‌شم) نازو نیعمه‌تێک نی ه 69
که منه‌تم به‌سه‌ردا بکه‌یت (چونکه به‌هۆی سته‌می ئێوه‌و ه بووه کە لە دایك و باوکم دورخرامەوە) نه‌وه‌ی تۆ چونک ه ئیسرائیلت کردۆت ه به‌نده‌ی خۆت و زه‌لیلت کردوون، وا منت کۆیلە نەکردوە هەموویان کۆیلەن یەك کەس چیە؟ ئەمم منەتە چیە دەیکەیت بەسەرمدا گەلەکەم زۆر ترە . کەواتە ئیسالم هاتووە بۆ ئەوەی ئەو کۆت پێوەندو زنجیران ه بکاتەوە کە مرۆڤەکان لە مرۆڤەکانیانەوە ئااڵندوە ،یاخود بۆ ئاسانکردنی دابو نەریتەکانی کۆن و ئەو یاسا قورسانەی کە بەسەر گەالنەوە هەیە.. خوای گەورە لەبارەی ئەوانەشی کە بەزۆر وازیان پێ هێناون لە بیرو باوەڕەکەیان ئەوا لێیان خۆش دەبێت.. (من َك َفَر بِاللّ ِه ِمن �بَْع ِد إميَانِِه إِالَّ َم ْن أُ ْك ِرَه َو�قَْلبُهُ ُمطْ َمئِ ٌّن َ بِا ِإلميَ ِ ان ) سورة النحل106 : ئهوهی پاشگه‌ز بێته‌و ه ل ه خواناسی ،دوای باوه‌ڕهێنانی ،جگ ه له‌وانه‌ی ک ه به‌زۆر (وشه‌ی کوفر دێت به زاریاندا) و دڵیان پڕ ه ل ه ئیمان و دامه‌زراوی.. کەواتە مرۆڤ ناتوانێت لە دوو جێگاوە ئاراستە وەربگرێت ،یان دەبێت کۆیلە بێت یاخود دەبێت بەندەی پەروەردەگار بێت ..خوای َي َش ْي ٍء أَ ْك�بَُر َش َهاد ًة قُ ِل موتەعال دەفەرموێت (..قُ ْل أ ُّ اللّ ِه) سورة األنعام( 19 :ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر به‌وانه بڵێ ک ه شایه‌تیان ده‌وێت له‌سه‌ر پێغه‌مبه‌رایه‌تی تۆ) کێ هه‌ی ه گه‌وره‌ترین و ڕاسترین شایه‌تی بدات؟! هه‌ر خۆت بڵێ :خوای گه‌ور ه شایه‌ته له نێوان من و ئێوه‌دا ..یاخود خوای گەورە باسی بنچینەی کاری ت مرۆڤ دەکات کە بۆچی دروست بووە(..وَما َخلَ ْق ُ َ الِ َّن والإِْ نس إِلاَّ لِ�يعب ُد ِ ون) سورة الذاريات( ،56بێگومان) من َْ ُ جْ َ َ په‌ری و ئاده‌میزادم دروست نه‌کردوو ه بۆ ئه‌و ه نه‌بێ که (هه‌میشه‌و به‌رده‌وام) هه‌ر من بپه‌رستن و 70
فه‌رمانبه‌ردارم بن .کەواتە تەنها بۆ بەندایەتیە. بوون ئازاد بەندایەتی خوایە بەندایەتی چیە؟ کە مرۆڤ دەبێتە بەندەی خوا لەکۆیلەیەتی بە تەواوەتی ڕزگاری دەبێت.. چۆن؟ مرۆڤ کاتێك دەبێتە بەندەی خوای خۆی ،لە کۆیلەیەتی هەموو دروستکراوەکان ڕزگاری دەبێت ،ئەوکاتە مرۆڤ سەربەستی تەواوەتی بەدەست هێناوە ..ئەم وشەیە هاوەاڵن باش لێ تێگەیشتبوون ،کاتێك چوون بۆ ڕزگاری گەالن ،دەیانفەرموو هاتوین بۆ ئەوەی لە کۆیلەیەتی بەندەکانەوە رزگارتان بکەین هەموومان ببینە بەندەی خوا وەك یەك یەکسان بین ،لە ناڕەحەتی دونیا رزگارتان بکەین تاکو خۆشنودی کامەرانی لە بەندایەتەوە وەربگرن بۆ دونیاو قیامەتتان ،هەروەها هاتوین بۆ ئەوەی رزگارتان بکەین لە هەموو دین و باوەڕەکانی ترو بانگتان بکەین بۆ دادپەوروەری ئیسالم ،ئەمە گوتاری سیاسی موسڵمان بووە بە درێژای مێژوو ئێستاشی لەگەڵ بێت (...لقد ابتعثنا الله لنخرج من شاء من عبادة العباد إلى عبادة الله، ومن ضيق الدنيا إلى سعتها ،ومن جور األديان إلى عدل اإلسالم). هەروەها عومەری کوڕی خەتاب - رەزامەندی خوای لێبێت -دەفەرموێت ..لە کەیەکەوە فێربوون کە خەڵکی بکەنە کۆیلەو ژێردەستە لە کاتێکدا بە ئازادی لە دایك دەبن(.. متى استعبدتم الناس وقد ولدتهم أمهاتهم أحرارا) ئەمە نیشانەی ئازادی رەهایە لە ئیسالمدا بۆ مرۆڤ و چەندە کاریگەری لەسەر دەسەاڵتدارانی ئەم ئیسالمەداناوە.. عەلی کوڕی ئەبوتالیب_ رەزای خوای لێبێت_ دەفەرموێت :مەبە کۆیلەی هیچ کەس خوای گەورە بەئازادی دروستی کردویت ( .ال ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تكن عبد غيرك وقد جعلك الله حرا). هەروەها خوای گەورە ئایەتی ناردە خوارەوە بۆ خاوەن پەرتوکە ئاسمانیاکان بووبونە کۆیلە و ژێر دەستەی ئەحبارەکانیان وپیاوە ئاینیەکانیان ( ..قُل يا أ َْهل الْ ِكتَ ِ اب �تََعالَ ْواْ إِ ىَل َكلَ َم ٍة َس َواء �بَ�يْ�نَنَا َو�بَ�يْنَ ُك ْم أَالَّ �نَْعبُ َد َْ َ ِ ِ ضنَا �بعضاً أَربابا ِّمن د ِ ِ ِ ِ ون ع ب � ذ َّخ ت ي � ال و ا ئ ي ش ه ب ك ر ش ُ إالَّ اللّهَ َوالَ نُ ْ َ َ ًْ َ َ َ َ َْ ُ َْ ْ َ ً اللّ ِه) سورة آل عمران64 : (ئه‌ی محمد صلی الله علی ه وسلم ،ب ه گاوورو جولەکەکان) بڵێ ،ئه‌ی ئه‌وانه‌ی پەرتوکتان بۆ ڕه‌وان ه کراوه وه‌رن به‌ده‌م بانگه‌وازو به‌رنامه‌که‌یه‌وه که هاوبه‌ش و هاوسه‌نگ ه له‌نێوان ئێمه‌ش و ئێوه‌شدا…(ئه‌ویش ئه‌مه‌ی ه که :جگ ه له (الله) که‌سی تر نه‌په‌رستین ،و ه هیچ جۆر ه هاوه‌ڵێکی بۆ بڕیار نه‌ده‌ین ،وه هیچ الیه‌کمان الکه‌ی ترمان (ب ه پیرۆزو فه‌رمانڕه‌وا دانه‌نێین و) ل ه جیاتی ئه‌و زاته نه‌یپه‌رستین (خۆ ئه‌گه‌ر لهم بانگه‌وازه‌دا) سه‌رپێچیان کردو گوێیان پێنه‌دا، ئه‌وه پێیان بڵێ :که ئێو ه شایه‌ت بن که ئێم ه موسوڵمانین و ملکه‌چی فه‌رمانی په‌روه‌ردگارین. خوای گەورە باسی هەموو پێغەمبەرانی کردوە پلەی بەرزکردونەوتەوە بە بەندەی ود) سورة ص،17 : (واذْ ُك ْر َعْب َدنَا َد ُاو َ خۆی بانگی کردون َ چیرۆکی بەندەی خۆمان داود -سەالمی خوای لێبێت -یاخود بۆ سەروەری مرۆڤایەتی (صلى الله عليه وسلم) کە خوای گەورە پلەو پایەی بەرز کردۆتەوە بە بەندە ناوی هێناوە ،چونکە ئازاد بووە لە هەمووکۆیالیەتی دروستکراوەکان دەفەرموێت� (..تَبَ َارَك الَّ ِذي �نََّزَل الْ ُف ْرقَا َن َعلَى َعْب ِد ِه لِيَ ُكو َن ِ ِ ني نَ ِذ ًيرا) الفرقان ،1 :به‌رزو پیرۆزو پاک و بڵند ه ل ْل َعالَم َ ئه‌و زاته‌ی ک ه جیاکه‌ره‌وه‌ی (حه‌ق ه له ناحه‌ق ،وات ه قورئانی) دابه‌زاندووه بۆ سه‌ر به‌نده‌ی خۆی (محمد صلی الل ه علی ه وسلم) تا ببێت ه هۆشیارکه‌ره‌وه‌ی هه‌موو جیهان (تا ڕاستیه‌کان ڕوون و ئاشکرا بن). دەفەرموێت(..الَ ْم ُد لِلَّ ِه الَّ ِذي یاخود لە جێگای تردا حْ ِِ ِ اب َومَلْ جَْي َعل لَّهُ ِع َو َجا) سورة الكهف 1 :ا.. أَ َنزَل َعلَى َعْبده الْكتَ َ سوپاس و ستایش بۆ ئه‌و خوایه‌ی ک ه قورئانی بۆ سه‌ر به‌نده‌ی خۆی (محمد صلی الله علیه وسلم) ڕه‌وان ه کردووه ،به‌ڕاستی هیچ که‌م و کوڕی و ناته‌واویه‌کیشی تیا به‌دی ناکرێت ...نمونەگەلێکی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تر هەیە لەم بارەوە لەسەر پێغەمبەرمان و هەموو پێغەمبەران -سەالمی خوایان لێبێت.- چەند وێنایەكی ئازادی کە ئیسالم بەخشیویەتی بە مرۆڤ: خوای گەورە ئازادی لە بەندایەتی و لە بوارەکانی تردا کە بەخشیویەتی بە مرۆڤ.. جیاوازی هەیە لە گەڵ هەموو دروستکراوەکانی تردا ،ئازادی لە بەندایەتیدا مرۆڤ بە ویستو ئارەزوی خۆی دەیکات؛ ئازادە لە کردنی و ئیرادەی خۆیەتی بەتەواوی ،هەموو دەزانین رۆژو مرۆڤی موسڵمان کاتێك بەرۆژو دەبێت لەوپەڕی ئازادی خۆیەوەیە کەس چاوی لێی نیە ئەگەر چی بە تەنهاش بێت ،ئەو خۆی لە خواردن دەگرێتەوە ئەگەر لە ژورێکدا هەموو جۆرە خواردن و خواردنەوەیەكی لێبێت ،ئەمەش لە بواری سایکۆلۆژی مرۆڤدا ئیرادەیەکی بەهێزی پێدەبه‌خشێت دەتوانێت دەست بە سەر ئارەزوەکانیدا بگرێت ،یاخود نوێژی بەیانیان هەموو مرۆڤێکی موسڵمان بە ویست ئیرادەو ئارەزوی خۆیەتی کە هەڵدەستێت ،راستە پاداشتی لەسەر وەردەگرێت ئەگەر نەیکات ئەوا سزا دەدرێت ،خۆ سزاکە لە ئێستادا بەرجه‌ستە نیە ،بەڵکو باس لە میتۆدو ژیانێکی تر دەکرێت ،کە بەتەواوەتی جیاوازە لەم ژیانە و دونیایەدا.. کەواتە مرۆڤ بە تەواوەتی ئازادە لە هەموو بوارەکاندا خوای گەورە هەموو ئازادیەکی بەخشیوە بە مرۆڤ بە رەهایی ،مەگەر ئەوەی کە زیانبەخشە بە مرۆڤ و زیانی کەسانی تردەدات ڕێگری لێکردوە ،بۆ ئەوەی ئازادی کەسانی تر بە هۆکاری ئازادی خۆتەوە پێشل نەکه‌یت. ئازادیەکانی مرۆڤ: مرۆڤ ئازادە لە خواردنی ،ئازادە لە جل وبەرگی ،ئازادە لە هاتوچۆی ،ئازادە لە هەڵبژاردنی پیشەی ،ئازادە لە چۆنیەتی کارکردنی ،ئازادە لە کڕین و فرۆشتندا ،لەوەی بە کرێی دەگرێت دەیداتە کرێ ،کەواتە مرۆڤ لە هەموو هەڵسوکەتێکیدا ئازادە ،تەنانەت ئازادە لەوەی ژن دەهێنێت یاخود شو دەکات ،کێ هەڵدەبژێرێت ..وەهەروەها ،ئەم ئازادیانە ئیسالم فەراهەمی هێناوە بۆ خەڵکی 71
بە گشتی ،تەنانەت ئافرەت دەبێت ڕەزامەندی دەرببڕێت لەسەر هەڵبژاردنی هاوسەری، ئافرەت داوای خۆی لەسەر نەبوو ئەو پرۆسەیە بێ رەزامەندی ئافرەتەكه هیچ ئەرزشێکی نیە وپرۆسەکە دانامەزرێت ،پێغەمبەر(صلی اللە علیە وسلم) دەفەرموێت (..ال تنكح البكر حتى تستأذن، قالوا :كيف أذنها؟ قال :أن تسكت) ..واتا مۆڵەت لە کچان بخوازن بۆ بەشودانیان ،فەرمویان روویان نایە ،فەرمووی سەروەمان بێدەنگ بوونی نیشانەی رەزامەندیەتی .. کەواتە ئەگەر هەر شتێك کۆت و پێوەند کرا ئەوە گەشە ناکات ،تاماوەیەك بڕ دەکات دوای ئەوە هەر شتێك بێت دەڕزێت ،یاخود دەپوکێتەوە، هۆی گەشەی ئیسالم لەبەرانبەر هەموو بیرو بۆچونەکانداو شارستانیەتەکاندا دەگه‌ڕێتەوە بۆ ئازاد کردنی مرۆڤەکان. بەاڵم ئێستا لە شێوەیەکی هاوچەرخدا مرۆڤەکان کۆیلە دەکرێن ،بە ناوی ئازادیەوە، بەڵکو مرۆڤ کۆت پێوەند دەکەن دوور دەکەوێتەوە لەو ئازادیەی کە خوای گەورە وەك دیاری بەخشیویەتی بە مرۆڤ هیچ پاوپێوەندیه‌کی بۆ دانەناوە ،بەڵکو کۆیلە کردنی ئێستا وەك سەدەکانی پێشو نیە ،بە زنجیرو کۆتوپێوەندیان بکەن ..لە کێڵگەو کارگە گەورەکاندا کاریان پێبکەن بە خۆڕایی ،ئەم جۆرە بەندایەتیە لە سەردەمانی رابوردودا بووە ،بەاڵم ئێستا مرۆڤ بە مۆدێرن دەیکەنە کۆیلە بە بیروباوەڕی خەڵکانی تر ،بە هۆکاری بیرو باوەڕی مرۆڤەکانەوە دەسەاڵتی تەواوەتی دەکێشن بەسەر خەڵکانی تردا (هەیمەنەتی) خۆیان دەسەپێنن خەڵکی کۆیلەی بیرو بۆچوونەکانیان دەکەن. بە ناوی ئازادیەو ه خەڵکی هەڵدەخڵەتێنن لە ڕاستیدا کۆیالیەتیە ،هەندێك لە خەڵکی بە ناوی ئازادیەوە بۆتە کۆیلەی شەهوەتەکانی ،بە هۆکاری ئەم شەهوتەیەوە ،ڕەفتاردەکات شەهوتەکەی ئاراستەی دەکات و دەیجوڵێنێت دایدەنیشێنێت و، رەفتاری پێدەکات. هەر شتێك ناو ناخی مرۆڤ لە توانای خۆی بردە دەرەوە نەیتوانی دەست بەسەریدا بگرێت، 72
ئەوە شه‌هوەتە و کۆیلەی دەکات. هەندێك نمونەی شەهوت.. قسە کردن شەهوتە ..خەڵکانێک هەن کۆیلەی قسە کردنن ،لە وتەکانیاندا حەقت بۆ دەکەنە ناحەق و بە پێچەوانەوە ناحەق دەکەنە حەق، ئەم جۆرە بوونه‌تە کۆیلەی ئارەزوی قسەکردنی، نمونەی زۆر هەن لە سەرکردەکانی ئەمرۆ بەم شێوە رەفتار دەکەن سەروەت سامانی خەڵکی بە ناوی ئازادی و دیموکراسی پاوەند دەکەن سامانی ئەو خەڵکە بە هەدەر دەبه‌ن و فەسادو گەندەڵی لەبەرچاوی خەڵکیدا دەڕازێننەوە ،مرۆڤ لە جۆرە کۆیلەییەتیە ،تەنها بە بەندایەتی رزگاری دەبێت دەتوانێت ئازاد بێت ،لەبەر ئەوەی چاودێرێك هەیە مافی خەڵکی ترپێشێل نەکات.. یاخود کۆیلەکانی شەهوتی پارەو سەروەت و سامان زۆرن ،یاخود ئافرەت هەیە بەکیلۆ ئاڵتونی هەیە زۆر جار هەر بۆ ئەوەی زیادی بکات زێرەکانی الشەی خۆشی بۆ دەفرۆشێت بۆتە کۆیلەی زێرەکانی. ئازادی بۆخۆی غەریزەیە وحەزە ،بەاڵم خەڵکی واز لە ئازادی دێنێت و دەبێتە کۆیلەی شەهوەتەکانی ،هەروەك ئاماژەم پێداوە ،زۆر جار مرۆڤ ئەم شەهوەتانەی هەڵیدەسوڕێنێت، هانی ئەدات بۆ هەمووشتێکی قەدەغەکراو ..ئیتر دەبێتە کۆیلەی ئارەزوەکانی بەناوی ئازادیەوە. هەیە کۆیلەی ئافرتێکە ،یاخود کۆیلەی پێکە عارەقەکەیەتی ،یان مادە بێهۆشكه‌رەکانە ،بۆ ئازادیەکەی خۆی کە دەیەوێت بە دەسەتی بهێنێت ماڵی خەڵکی تر وێران دەکات ئازادیان پێشل دەکات و دزی دەکات بۆ تێرکردنی حەزەکانی، ئیتر هەموو هەمانە کە ناتوانن تەندروستانە مامەڵە لەگەڵ دروستکراوەکاندا بکەن دەبنە بەندەی هەموو دروستکراوەکان و کۆت پێوەندی ئافرەت و عارەق ومادەی بێهۆشكه‌رو پارە ،جلو بەرگ دەبێت. دەبێتە دز بۆ ئازادی رەها بۆ ئەوەی حەزەکانی تێر بکات ..پێغەمبەر ( صلی اللە علیە وسلم) دەفەرموێت( ..تعس عبد الدينار ،تعس عبد الدرهم) خەڵکانێك هەن بەندەی دینارو دەرهەمن ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
یاخود (تعس عبد الخميلة ،تعس عبد الخميصة) هەندێکی تر کۆیلەی جل و بەرگن.. یاخود هەیە عاشقە خەون بە عیشقەکەیەوە دەبینێت هەمیشە لەبیریایەتی ،یاخود بۆ ئەو دەنوسێت بۆ خاتری ئەو دەژی و دەمرێت، ئەمە لە ئاینی پیرۆزی ئیسالمدا کۆیلەیە ئازاد نیە ،چونکە عاشقەکەی زنجیری کردۆتە ملی بە ئارەزوی خۆی رایدەکێشێت ،بەاڵم دینداری و بەندایەتی هەموو ئەم حەزانەی تێدایەو بەهەمان شێوەیە ،بەاڵم رێکیدەخات مرۆڤ ئازادی خۆی لە دەست نادا... بۆ نمونە ئەو کەسەی ئارەزوی شەهوانی لەگەڵ ئەفرەت یاخود پێچەوانەکەی ئافرەتە حەزی بۆ پیاوە ،لە ئیسالمدا ڕێگەی پێدراوە، بەاڵم لە ڕێگای پرۆسەی هاوسەرگیری ،ئەو کردارەی کە کەسێکی تر دەیکات هیچ ریکخستنێکی پێوە نیە، تەنها کۆیلەی حەزەکانیەتی ئەم کردارەی نا تەندروستە لە ئیسالمەدا بە زینا ناو دەبرێت ،بەاڵم هەر هەمان کردارە ،چونکە رێکخراوە بە پرۆسەو گرێبەندێكی هاوسەرگیری مرۆڤ بە خێرو چاکە بۆی دەنوسرێت ،کەواتە مرۆڤی موسڵمان لێرەوە ئازادیەکەی دەبینرێت و لە هەردوو دنیادا سەربەرزەو لە ناو کۆمەڵگایشدا. لە ئەنجامی ئەم لێوردبونەیەوە ئەوەمان بۆ دەردەکەوێت ،کە بەندایەتی بۆ خوا مرۆڤ ئازاد دەکات ،ئیتر لە دیناو دینارو لە خۆشیەکانی ژیان بە شێوەی نا تەندروست ڕزگارت دەکات.. زانایانی رەوشت بەتایبەت ئیمامی غەزالی زۆریان لەم نمونەیە باس کردوە کە مرۆڤ کاتێك ئازاد دەبێت بەم شێوەیە رەفتار بکات، کەدەفەرموون؛ پارەو سەروەت و سامان وەك گوێدرێژ وایە الی مرۆڤی ئازاد ..تەنها کەرەستەن بۆ گەیاندنی پێداویستیەکانی مرۆڤ. ژیانیش وەك جێگای دەست بە ئاو (تەوالێت) ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وایە کە مرۆڤ پێویستی پێبوو دەچێتە ناوی و خۆی بەتاڵ دەکاتەوە دێتە دەرەوە. کەواتە مرۆڤ ئەوەندە پێداویستی بە گوێدرێژەکەیەتی کە لە جێگایەکەوە بۆ جێگایەکی تری بیگەیەنێت ،بەاڵم خۆ ناکرێت ئەم گوێدرێژە لە ناو ماڵو ژیانی و لەسەر نان خواردن وهەمووژیانی داگیر بکات ،تەنها بۆ پێداویستیەکەی خۆی بەکاری ده‌هێنێت. تەوالێتیش -ناکرێت خەڵکی عاشقی ببێت بە هەمیشەیە لە وجێگایەدا بمێنێتەوە ،تەنها بۆ کاتی پێداویستی خۆیەتی ناکرێت شەو رۆژی لەو جێگایەدا بەسەر بەرێت. زانایانی رەوشت دەڵێن :ئەگەر لەبەر خاتری هەر شتێك کارت بۆ کردو ژیانت بۆ تەرخان کرد ،کەواتە تۆ بەندەی ئەو شتەی کە بە شوێنیدا وێڵیت، بەندایەتی پێچەوانەکه‌ی خوای گەورەیە کە ئازادی کردویت هەموو شتەکانی تر لە قەزاو قەدەری خوای گەورەدا دەبینیتەوە باكت بە هیچ نیە لەم ژینەدا، ئەگەر ئازادی، چونکە مرۆڤ پەیوەست بوو بە پەروەردگارەوە بە دڵنیاوە ئازاد دەبێت ،نمونەی ئەویشمان بینی کۆیلەکان پەیوەست بوون بەخواوە هەموو ئازاد بوون، وەك»بیالل و سەلمان و سوهەیب» ڕەزامەندی خوایان لێبێت ٠ئەگەر چی کۆیلە بوون ،بەاڵم کە خواناسیان کرد ئازاد بوون ..ئیتر ڕەوەند بە ڕەوەند شانازیە بۆ ئازادیخوازان. پێناسەی من بۆ ئازادی لە ئیسالمدا.. چەمکی ئازادی لە ئیسالمدا واتایی ئەوەیە کە لەبەر خوا خۆشەویستیمان بجوڵێت ،لەبەر خوا رقمان هەڵسێت ،لەبەر خوا ببەخشین ،لەبەر خوا هەڵچین و توڕەبین ،هەر بۆ خوایش بژین ،لە پێناویشیدا شەهید ببین ،ئەم چەمکە پێویستە لە دڵماندا چەکەرە بکات ،کە بەم شێوە بیرمانکردوە ئەوا ئازادی لە ناخماندا دەست پێدەکات ،ڕزگارمان 73
دەبێت لە کۆیلەیەتی مرۆڤەکان و حەزەکان و دروستکراوەکانی دەوروبەرمان. ئیسالم ئازادی رەهای نیە ،بەڵکو چوارچێوەیەکی بۆ داناوە بە یاسا ڕێکیخستەوە بۆ ئەوەی کاریگەری لەسەر مرۆڤەکان دروست نەکات. خوا پێنج چەمکی به‌خشیوه به مرۆڤ ک ه بریتیه... یه‌که‌م :سروش (فیطره‌ت) دووه‌م :ژیری (عه‌قڵ) سێیه‌م :په‌یام (قورئان) چواره‌م :پێغه‌مبه‌ر پێنجه‌م :ئازادی ره‌ها!! که‌وات ه بۆ ئهوهی ئازادیه‌ک ه له‌سه‌ر رێر هوی مرۆڤایه‌تی بڕوات ده‌ستی به‌سه‌ردا بگیرێت نه‌چێت ه ناو یاسای دارستان به‌و چوار خاڵ ه ک ه سروش و ژیری په‌یام و په‌یامبه‌ره ..ئازادی مرۆڤ ڕێکده‌خرێت. هەندێك لە دوژمنانی ئەم ئیسالمە هەندێك دروشم ئەدەن بە گوێی خەڵکیدا ،نە بنەمای هەیە نە راستی وەك ئازادی بێ قەید وشەرت!.. ئەمە لەکوێی دونیادا جێگای دەبێتەوە ..هەموو ئازادیەکانی دوونیا پاوپێوەندێکی بۆ دانراوە، دەشێت لە واڵتانی (پێشکەوتوخوازدا) الشەی ئافرەتان هەرزان فرۆش بکرێت ،ئەشێت هەموو جۆرە مەی خواردنێك و چێژی خۆشیەکانی تێدا بە دی بکرێت ،بەاڵم ئەم ئازادیانە لە جێگایەکەوە بۆ جێگایەکی تر گۆڕانکاری بەسەردا دێت ،دەبێت مرۆڤ رێز لە داب و نەریت و عورف ئاینەکانی بەرانبەر بگرێت ،ئەگەر مرۆڤی موسڵمان بڕواتە ناو کۆمەڵگای جولەکە نابێت قەده‌غەکراوەکانی ئەوان به‌کاربهێنێت ئەگەر چی الی موسڵمانیش ڕێگە پێدراوە (حەاڵڵە) ،یاخود بوزی ،یان مانگا پەرست ،تەنانەت بۆی نیە ئەگەر قەدەغە بێت لە کۆمەڵگایەکی وەك هیندستاندا بڵێ وەحە!!.. چونکە رێزی کۆمەڵگاکە دەگریت ،خوای گەورە رێزی مرۆڤی گرتوە. موسڵمانیش کە ئازادن ڕێزی ئازادی بەرانبەریان دەگرن سنوری خۆی دەزانن و 74
سنوری بەرانبەری نابەزنێت ،بەاڵم ئەم وتەی من مانای وانیە کە واڵتی موسڵمانان هەمووی داگیرکراوەو ئازادی موسڵمان پێشلکراوە_ ئیتر مومارەسەی بەهەکانی ئیسالمی نەکەین و ئەوەی کە بەسەرمانا سەپێنراوە بەناوی عەلمانەیەت و دیموکراسی ..هتد رووبەروی ئەو فەرهەنگە نامۆیانە نەبینەوە!. ئیسالم ئازادی بەخشیوەتە هەموو ئاینەکانی تریش ،بۆنمونە لە هەموو دونیادا تەنها ئیسالمە بە ئاشکراو بێپەردە لە ناو قورئاندا باسی لە ئاینەکانی تر کردوە دانی بە ماف و بوونیان ناوە.. بەاڵم نابینی بەدڵنیایەوە هیچ کام لە ئاینەکانی تر مافی موسڵمان و دانیان نابێت بە ئاینی ئیسالمدا کە ئاینە!! ئیسالم تەنانەت دانی ناوە بەئاینی مەجوسیەکاندا ،لە سەردەمی عومەری کوڕی عەبدولعەزیزدا مەجوسەکان هاتن داوای مافی ئاینەکەیان کرد ،فەرمووی چیتان دەوێت؟ داوایان ئەوە بوو لە ئاینی ئەواندا «یاسای فیودەت» هەیە واتا مەحەرەم لە یەکتر مارە دەکەن دایك لە کور و کچ لەباوك خوشک و بار لە یەکتری.. عومەری کوڕی عەبدولعەزیز فەرمووی: لە ئاینەکەدا ڕێگەدراوە وتیان بەڵێ ،فەرمووی ئازادن ئەوەی لە ئاینی خۆتاندا هەیە ئەتوانن مومارەسەی بکەن! ئیسالم ئاوا ئازادی بەخشیوە بە نەیارەکانی. ئازادی الی موسڵمان هاوشێوەی بیروباوەڕەکانی تر نیە... ئازادی الی موسڵمان ئەمانەتە ،داد پەروەریە ،راستگۆییە ،واتا بە مانا گشتیەکەی بەرپرسیارێتیە ،دەرنەچونە لە چوارچێوەی سورشتی مرۆڤ (فیترەت) گەردن کەچیە بۆ ئەو زاتەی کە دروستی کردویت ،دەرنەچونە لە یاساکانی ئیسالم گوێڕایەڵیت ئازاد دەکات، پێچەوانەکەشی گومڕاو کۆیلەت دەکات.. خوای گەورە لە ئەم برگە یاسایە لە قورئاندا ٍِ ِ ِ (وَما َكا َن ل ُم ْؤم ٍن َولاَ ُم ْؤمنَة إِ َذا قَ َ ضى اللَّهُ َوَر ُسولُهُ دەفەرموێتَ .. الِ�يََرةُ ِم ْن أ َْم ِرِه ْم) سورة األحزاب ،36 :بۆ أ َْمًرا أَن يَ ُكو َن هَلُ ُم خْ ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هیچ پیاوێکی ئیماندار یان ژنێکی ئیماندار ،نی ه کاتێک ک ه خواو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی بڕیاری شتێک بده‌ن ئه‌وان سه‌رپشک بن (ل ه ئه‌نجامدانی ئه‌و کاره ،چونکه) ئهوهی سه‌رپێچی بکات ل ه فه‌رمانی خواو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی ئه‌وه ئیتر ب ه ئاشکرا گومڕاو سه‌رلێشێواوه. چونکە ئەگەر خوای پەروەدرگار دادوەر بێت لە نێوانی مرۆڤەکاندا باشترە یان مرۆڤ خۆی ،بێگومان پەروەردگارمان ..سەید قوتب دەفەرموێت :ئەم قورئانە کە هاتوە لە گەڵ ناخی مرۆڤەکان ئاخافتن دەکات ،بۆیە لێرەدا برگە یاسایەکی تری ئیسالمی دێنمەوە لە باسی رێکخستنی ئازادیە خوای گەورە دەفەرموێت: ِِ ني إِ َذا ُدعُوا إِ ىَل اللَّ ِه َوَر ُسولِِه لِيَ ْح ُك َم �بَ�يْ�نَُه ْم (إِمَّنَا َكا َن �قَْوَل الْ ُم ْؤمن َ أَن �يَُقولُوا مَِس ْعنَا َوأَطَ ْعنَا) سورة النور51 :؛ بهاڵم گوفتاری ئیمانداران کاتێك بانگ ده‌کرێن بۆ الی خواو پێغه‌مبه‌ره‌که‌ی تا فه‌رمانڕه‌وایی بکات له نێوانیاندا ته‌نها ئه‌وه‌یه ک ه ده‌ڵێن :بیستمان و گوێڕایه‌ڵین بۆ هه‌موو فه‌رمانێکی شه‌رع ،هه‌ر ئا ئه‌وانه‌شن سه‌ر فرازو سه‌رکه‌وتوو. ناکرێت من کە موسڵمانم ئازادم بە یاسای خواو پێغەمبەرەکەی کەمینەیەك ئەم یاسایانەیان بە دڵ نیە بیسەپێنن بە سەرماندا پێمان بڵێن: دەبێت یاسای میرات نەمێنێت ،یان یاساکانی تری ئیسالم لە گۆمەڵگای ئیسالمیدا نەمێنێت یاسای دەستکردی مرۆڤ بەسەرماندا بسەپێنن.. ئازادی موسڵمان لە هەموو جێگایەکدا پێشل کراوە؛ لە یاسادا_ یاسای ئیرهابی بۆ دانراوە، لە زینداندا دوو جار ئازادی پێشل دەکرێت بەناوی دیموکراسی ومافی مرۆڤ ،گوانتانامۆ و ئەبوغرێب دوو نمونەی بەرجەسەتەی بەناو ئازادیخوازانن.. دیکتاتۆرە رەزا قورسەکان نمونەی پێشل کردنی مافەکانی مرۆڤی موسڵمانن ئازادیان ماوەی چەندین ساڵ لە ژێر پیاندا دانابوو ،ئەوانیش هەموو ئیدعای عەلمانی بوون و دیموکراسیان دەکرد. ئازادیخوازان و دیموکراسیخوازن -بۆ موسڵمان ئامادە بوون ئازادیان پێشل بکەن و ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لەسەر سندوقی دەنگدان بۆ ئەوەی موسڵمانان دەرنەچن ئامادەی هەموو ساختەو تەزویرێك بوون ،واڵتی ئازادی ومافی مرۆڤەکان ..عێراق و ئەفغانستان و سۆماڵ و چیچان و فەڵەستین و..هتد ،داگیر کرد.. ئازادیخوزان و دیموکراسیخوازن - زۆرینەی چەکی بایۆلۆجی و کیمیایی و جینۆساید و ..هتد ،هەر بەسەر گەالنی موسڵماندا تاقی کرایەوە. بەناوی ئازادی ..چەکی ئەتۆم دروست دەکرێت بۆ پێشل کردنی ئازادی موسڵمانان. پێویستە تەرازوی ئازادی بەیەکسان شایەنەکانی تەماشا بکرێت ،نەك تاکە الیەنە بەالی خۆتان دایبشکێنەوە ،ئەوەی لە سەر دەسەاڵتە و خەڵکی دەچەوسێنێتەوە ئازادیخواز وعەلمانیەو دیموکراسی خوازەکانن کەچی رەخنە لە ئیسالم دەگرن ،بەڕاستی چەواشەکاریە ،ئازادی ئێمەی موسڵمان پێشلکراوە. بنەمای ئازادی لە ئیسالمدا: بنەمای ئازادی ئیسالم لەسەر دوو پایە دادەمەزرێت ..ال ضرر وال ضرار یەکەم :زیان بە کەس مەگەیەنە. دووەم :زیان بەخۆت مەگەیەنە. یاخود دەتوانین بڵێن لەسەر حەاڵڵ و حەرام دامەزراوە.. بەاڵم پرسیار الی ئەوانەی کە عەلمانی و دیموکراتی خوازن باسی ئازادی دەکەن .. دەڵێن :ئایا ئەوە باشتر نیە کەخەڵکی بە ئارەزووی خۆی ئازادیەکانی دەستنیشان بکات؟ لەوەاڵمی ئەو پرسیارە ..ئەوەی پاك بێت ،خوای گەورە حەاڵڵی کردوە ..ئەوەی پیس بێت خوای گەورە حەرامی کردوە ،ئەم وتەیەم تەحەدایە بۆ هەموو عەلمانیەکان ،پاشان ئامێد سولێمان ،ئەگەر توانیان پێمان بڵێن یەك شتی پاك خوای گەورە حەرامی کردوە یان یەك شتی پیس لە ئیسالمدا حەاڵڵە؟ ئازادیمان بەم پێوەرە خواییەیه ..ئادەی وەرن بزانم وەاڵمتان چیە؟ ..بە کراوەیە ئەم چەمکە بۆ ئێوە بە جێدێڵم تا رۆژی قیامەت دەرفەتان هەیە بۆ وەاڵم دانەوە؟ 75
دڵنیام ناتوانن وەاڵم بدەنەوە. (وحُِي ُّل هَلم الطَّيِّب ِ ث) األعراف١٥٧ : ات َوحُيَِّرُم َعلَْي ِه ُم خْ الَبَائِ َ َ ُُ َ لەسەرەوە باسی شەهوەتمان کرد ،بەاڵم مرۆڤ بە سروشتی خۆی کۆمەڵیك شەهوتی هەیە ئەگەر هاتوو ئەم شەهوەتانە دەستی بەسەریدا نەگیرێت ئەوا وەك بەنزینی سەیارە وایە ،ئەگەر لە ناو تەنکی خۆیدا بێت بۆ کاری تایبەتی خۆی بەکار بێت و سوتەمەنیەکی زۆر باش و چاکە ،بەاڵم هەر ئەو بەنزینە ئەگەر لە دەرەوەی دابێت تەنکیەکەی لێ بچێت و پاشان هیچ شتێك نەبێت پارێزگاری لێبکات بە بزیسکێك ئاگری بچوك هەمووی دەسوتێت کەسیش سود لە وزەکەی نابینێت ،هەر لەبەر ئەوەیە زۆرینەی مرۆڤ دەشێت هەڵبژێرن کە پیاو لە پیاو مارە بکرێت ،یاخود ژن لە ژن ..یان خواردنەوەی مەی و مادەهۆشبەرەکان یاساغ نەبێت ،ئایا دەشێت زۆرینەی خەڵك لەسەر ئەم ڕایە بێت لە ناو کۆمەڵگایەکی موسڵمان هەموو چاو بنوقێنین بڵێن باشە؟ ئەمە ئازادیە .یان نەهامەتیە؟ بێگومان نەخێر ،چونکە ئەو کاتە بە دەنگی زۆرینە کۆمەڵگا بەرەو خۆکوژی دەبەین، نموونەی دیموکراسی و ئیسالم وەك دوو خێزان وان منداڵ پەروەردە دەکەن ،خێزانی دیموکراسی بە ناوی خۆشەویستیەوە منداڵەکەیان ئازاد دەکەن بۆ خواردنی هەموو جۆرە شیرینیەك ،تاکو هەموو دانەکانی دەرزێت ،پاشان لە هەرزەی و موراحقیدا بۆ ئەوەی ئارەزووەکانی تێر بکات بە ناوی ئازادییەوە توشی هەرچی نەخۆشی شازە دەبێت ،لە خواردنی مەی و حەزی جوت بوون، دزی و تەنانەت بۆ تێرکردنی ئارەزووەکانی پەنا دەباتە بەر هێزو کوشتنی خەڵکی بۆ ئازادی خۆی ئازادی خەڵکی تر پێشل دەکات.. خێزانی دووەم کە ئیسالمە؛ هەموو کارەکانی کردوەتە بەرنامەو بە گوێرەی ڕەوشی منداڵەکەی و پاشان پێگەیشتنی هەرزەکاری پەروەردەی دەکات و بۆ ئەوەی مرۆڤێکی تەندروستی لێدەربچێت بۆ کۆمەڵگا ،نمونەی ئەوەی کە خەڵکی 76
خراپ زۆرە لە ناو کۆمەڵگای ئێمەدا و دزی گەندەڵی و مافی خەڵکی پێشێل دەکرێت ،تەنانەت سەروەت سامانی واڵتی موسڵمانان بە هەدەر دەڕوات ..هۆکاری سەرەکی و نەهامەتی بۆ خەڵکی عەلمانیەت و دیموکراسیەتەکەیەتی ،لەوکاتەوەی خۆی سەپاندوە بەسەر گەلی موسڵماناندا هەمیشە ئازارو نەهامەتی و مەینەتباری کردوە بۆیە میللەتی موسڵمان هەر بەرەو دوا دەگه‌ڕێتەوە چونکە بەرهەمی عەلمانیەت دیموکراسیە کە خەڵکی بەوشێوە پەروەردەکراوە ،تا خاوەنی ئیسالم بووین ئیسالم پەروەردەی دەکردین هەموو خەڵکی سەرزەوی چاوەڕێ دەستی ئێمەی موسڵمان بوو کە عەلمانی هات ئێمە دواکەوتین. یەك نمونەی تر دێنمەوە بۆ زیاتر بەرچاو روونی خوێنەر.. ئەوەی کە الی موسڵمان حەرامە و خوای گەورە بە دەق حەرامی کردوە رێك لە واڵتانی دیموکراسی خوازدا پێچەوانەکەی دەبینت و زیاتر برەوی پێ دەدرێت ،لە کاتێکدا هەموو ئەو شتانە پیسەو هەموو دنیا دان بە پیسی ئەو بەهاو چەمکانە دەنێت ،پرسیار ئەوەی ئەی بۆ رەواج و پەرەی پێ ئەدان بە زۆرینەی دەنگ ،بێگومان لەبەر ئەوەی شه‌هوەتی هەموو خەڵکیە.. َّ ِ ِ اب َواأل َْزالَ ُم ين َآمنُوا إِمَّنَا خْ الَ ْم ُر َوالْ َمْيس ُر َواألَنْ َ ص ُ (يَا أَ�يَُّها الذ َ ِرج ِ ِ اجتَنِبُوهُ لَ َعلَّ ُك ْم �تُْفلِ ُحو َن) املائدة٩٠ : س م ْن َع َم ِل الشَّْيطَان فَ ْ ْ ٌ ئه‌ی ئه‌وانه‌ی ک ه باوه‌ڕتان هێناو ه دڵنیا بن ک ه عه‌ره‌ق و قومارو په‌یکه‌رو فاڵ ،کارو کرده‌وه‌یه‌کی پیسن و شه‌یتان بۆتانی ده‌ڕازێنێته‌وه ،که‌وات ه ئێوه خۆتانی لێ دووربگرن و خۆتانی لێ بپارێزن به‌ڵکو سه‌رفرازیی و به‌خته‌وه‌ریی به‌ده‌ست بێنن له هه‌ردوو جیهاندا. ئازادی لە خۆ کوژیدا نیە ،ئازادی لەخەڵک کوشتنیشدا نیە ،ئازادی ئەوەی زیان بەکەس نەگەیەنێت. نسأل الله سبحانه وتعالى أن يجعلنا من عباده األخيار ،وجنده األبرار ،ومن الذاكرين له آناء الليل وأطراف النهار ،إنه هو الرحيم الغفار.
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
قورئانی پیرۆز و گومانی وەرگرتن لەكتێبی جولەكە و نەسرانییەكانەوە به‌شی دووه‌م لەكۆتایی بەشی یەكەمدا گەیشتینە سەر بابەتی نەخوێندەواری پێغەمبەری خوا درودی خوای لەسەر ،لێرەشدا ئەو راستیە دەسەلمێنرێت و وەاڵمی ئەو گومانانەش دەدرێتەوە كە لەو بارەیەوە دەخرێنە روو ،درێژەی ئەم بابەتەش بەو شێوەیەی لە ناونیشانەكەدا هاتووە بەجێ دەهێلین بۆ خوێنەر خۆی تاوەكو لە كتێبێكی حەوت سەد الپەڕەییدا بەدوایدا بچێت ...وەرگێڕ.
فاتیح سه‌نگاوی
شایەتی زمان پێناسەی زمانەوانی هەر وشەیەكی عەرەبی بەدوور نابێت لە هەڵە ،ئەگەر نەگەڕێینەوە بۆ الی ئەو زمانەوانانەی بەدواداچونی ئەو وشەیەیان كردووە و ویستویانە واتاكەی بزانن بەپێی بەكارهێنانەكانی عەرەب بۆ ئەو وشەیە؛ بۆ دەرهێنانی نەخشەی واتایی لەزەینی جەماعی سەردەمی خیتابەكە .هەركەسە راڤەی هەر وشەیەكی عەرەبی بكات لەدەرەوەی ئەو ناوكۆ و سیاقەی خەڵكەكەی پێی دواوە؛ ئەوا لەباس الدەدات و تەرحەكەی دووردەبێ لەڕاستی و لەبەڵگەهێنانەوەیدا توشی زۆر لەخۆكردن دەبێت. ئەمەش بەوەی هەر لە سەرەتاوە( )1بەدوای بەرامبەرە كیتابیەكەیدا بگەڕێ – و تایبەتمەندی واتا زاراوەییەكەی بەو شێوەیەی كە هەبوە پشتگوێ خات -یاخود لە گەڵ هاوبەشییە سامییەكانیدا بیخاتەگۆ ،بەگەڕانەوەی بۆ زمانی سریانی یاخود عیبری كە دوو زمانن لە رەگ و ریشە سامییە یەكەمینەكەدا پێكەوە لەگەڵ عەرەبیدا ((2 بەشدارن ،هەموو ئەمەش لەگەڵ بونی جیاوازیی واتایی پتەودا .. ئەوەی لێرەدا پەیوەندی بەباسەكەی ئێمەوە هەیە ،تێبینی دەكەین نوسراوە رۆژهەاڵتناسیە /تەنسیرییەكان وشەی(أمی) قورئانی گرێ دەدەن بە وشەی (أممی) كیتابیەوە؛ بەزۆریش ئەم وشە عەرەبیە قورئانییە دەگێڕنەوە بۆ زاراوەی(جویم) (גוים) ی یەهودی عیبری كە دادەبڕدرێتە سەر ئەوانەی جولەكە نین ،بەواتای نەتەوەكان(أمم) وەك بەرامبەرێك بۆ نەتەوەی(أمة) ئیسرائیلی هەڵبژێرراو ،تاكەكەی بریتیە (جوی) (גוי) واتە نەتەوەیەكی ناجولەكە (أمة غیر یهودیة). روكاری بەكارهێنانی ئەم وشەیە ،واتایەكی نەرێنی وسەلبی دەبەخشێتە ئەوانەی ئیسرائیلی نین؛ ئەوان نەتەوەكانن (أمم)
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
77
لەبەرامبەر ئیسرائیلیەكاندا كە نەتەوە (األمیة)ن، سەبارەت بەبەكارهێنانی ئەم وشەیە لەعەرەبیدا نابینین پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم بەو شێوەیەوە و بەو واتایە وەسفی خۆی بكات یان قورئان بەو شێوەیە وەسفی بكات ،بەڵكو وەسفكردنی عەرەب بە ئومی لە قورئاندا بەو پێیەیە كە نەتەوەیەكن ئاشنای رەوا و رێنمایی نین: ِّين َرس اً {هُ َو الَّ ِذي بَ َع َ ُول ِّم ْنهُ ْم يَ ْتلُو َعلَ ْي ِه ْم ث فِي األُ ِّمي َ اب َو ْال ِح ْك َمةَ َوإِن َكانُوا ِمن آيَاتِ ِه َويُ َز ِّكي ِه ْم َويُ َعلِّ ُمهُ ُم ْال ِكتَ َ ()3 ضالَ ٍل ُّمبِين} قَ ْب ُل لَفِي َ ك فَقُلْ أَ ْسلَ ْم ُ {فَ ْ ت َوجْ ِه َي لِ هّلِ َو َم ِن اتَّبَ َع ِن إن َحآجُّ و َ ِّين أَأَ ْسلَ ْمتُ ْم فَإِ ْن أَ ْسلَ ُم ْ ين أُ ْوتُ ْ وا اب َواألُ ِّمي َ َوقُل لِّلَّ ِذ َ وا ْال ِكتَ َ فَقَ ِد ا ْهتَ َد ْ غ َو هّ ك ْالبَالَ ُ صي ٌر وا َّوإِن تَ َولَّ ْو ْا فَإِنَّ َما َعلَ ْي َ للاُ بَ ِ ()4 بِ ْال ِعبَاد} دانانی ئەوەی دەاللەتە قورئانییەكانی (أمي) و(أمیین) بە واتای ئەوانە بێ كە لە نەتەوەی(ئیسرائیلیەكان) نین و غەیرە و غەوارە بن ،ئەوا سیاقی ئایەتە قورئانییەكان چۆك دانادەن بۆ لەخۆگرتنی ئاوا واتایەك و رێگرن لەوەی واتای ئەم وشەیە لە چوارچێوەی نزمێتی و نەوی نواندنێكی ئایینی یا عورفیدا جێی ببێتەوە. هەروەك چۆن (كیرلس جالسی ()Cyril Glasse )(5لە ئینسكلۆپیدیاكەیدا (موسوعە اإلسالم الموجزە (The Concise Encyclopedia of )Islamتەئكیدی لێ كردوەتەوە بەوەی لە وتارێكیدا سەبارەت (أمي) دەڵێ( :نازناوێكە بۆ پێغەمبەر .ئەگەرچی مسوڵمانان وەها لە وشەی ئومی تێگەیشتوون كە ئاماژەیە بۆ نەخوێندەواری پێغەمبەر ،لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ لە رەخنەگرە رۆژئاواییەكان مشتومڕ لەسەر ریشە و مێژوی (ئیتمۆلۆجییەتی) وشەكە دەكەن و وەها دادەنێن ( )gentileدەگەیەنێت ئەوەش بەگرێ دانی وشەی ئومی بە ئومەوە ،دەڵێن ئەمەش بەهۆی ئەوەوەیە موحەمەد بانگەوازی دەكرد بۆ هەمان سروشی ئیبراهیمیانە كە( )gentilesیا ناجولەكەكانە. لەراستیدا وشەی ئومە ( )nationبە عیبری واتای وشەی (جوی) ناگەیەنێ ،ئیسالمیش هەڵقواڵوی یەهودییەت نیە ،بەپێچەوانەی مەسیحییەتەوە ... تێگەیشتنی مسوڵمانان بۆ وشەی ئومی هەمان 78
تێگەیشتنی رۆژهەاڵتناسەكان نییە بۆ ئەو وشە). ()6
نەگونجاویەكەش لە هەردوو رووی ئیتمۆلۆجی( )7فیلۆلۆجییەوە( )8دەگەڕێتەوە بۆ: oپشتگوێ خستنێكی دەستەنقەستی نەریتی زمانەوانی وشە عەرەبیەكە. oپەنابردنەبەر زمانی عیبری بۆ دەستكەوتن و ساغ كردنەوەی دەاللەتێكی واتایی وشەیەكی قورئانی ،لەگەڵ ئەوەی سەروەتێكی زمانی بێ شوماری شیعر و وتارو پەندی عەرەبی پێش ئیسالم لە ئارادایە. oپشتكردنە لە راڤەی وشەیەكی قورئانی بەو شێوەیەی(نەریت)ی قورئانی و نەبەوی بۆ هەمان وشە دەیخوازێ! oپشتگوێ خستنی تێڕوانینی عەرەب بۆ زمانی عیبری بەو پێیەی زمانێكی بیانییە و لەرێگەی وەرگێڕانەوە هەڵسوكەوتی لەگەڵ دەكرێ. لە راستیدا دەرخستن و دۆزینەوەی روونبێژی عەرەبی ،پێویستی بە هێنانەگۆی نەریتی زمانەوانی عەرەبی كۆن هەیە ،بەتایبەت سەردەمی نەفامی كە پێكهێنەری فەرهەنگی زمانی سەدەی حەوتی زاینیە ..لەراستیدا زانایانی زمان پاشماوە و میراتی زمانەوانییان لە فەرهەنگەكانیاندا كۆكردوەتەوە ،سەبارەت بەم وشەیەش ئەمەی خوارەوەیان پێشكەش كردوین: قال ((ابن منظور)) (( :معىن األمي املنسوب إىل ما عليه َج�بَلَْته أمه أي ال يكتب فهو أمي ألن الكتابة مكتسبة؛ فكأنه ()9 نسب إىل ما يولد عليه أي على ما ولدته أمه عليه)). دەڵێ( :واتای ئومی كە (ابن منظور) دراوەتەپاڵ ئەو بارەی مرۆڤ لەسەری لەدایك دەبێت واتە نانوسێت ئەو نەخوێندەوارە چونكە نوسین بەهرەیەكی بەدەست هاتووە ،وەك ئەوەی دراوەتەپاڵ بارێك كەلەسەری لەدایك بووە و دایكی بەو شێوەیە بویەتی. وقال ((أبو حيان))(( :األمي هو الذي ال يكتب وال يقرأ يف كتاب ،أي ال حيسنون الكتب فيطالعوا التوراة ويتح ّققوا ما فيها)). ()10
(أبو حیان) دەڵێ(:ئومی ئەو كەسەیە كە توانای نوسین و خوێندنەوەی كتێبی نیە ،واتە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نێوانی لەگەڵ كتێبدا باش نیە تا بچن تەورات بخوێننەوە و بیانەوێ بزانن چی تێدایە). بەاڵم (ابن قتیبە) وشەی ئومی داوەتە پاڵ ئومەی عەرەب كە خوێندن و نوسینی نەبووە، لەم بارەیەوە وتویەتی(( :قيل ملن ال يكتب أمي ،ألنه نسب إىل ّأمة العرب أي مجاعتها ،ومل يكن من يكتب من العرب األمة …))(( )11بەوەی إالّ قليل؛ فنسب من ال يكتب إىل ّ ناتوانێ بنوسێ وتراوە ئومی ،چونكە دراوەتە پاڵ ئومەی عەرەب واتە كۆمەڵی عەرەب ،لەعەرەبدا كەم كەس هەبون بنوسن؛ بەمەش ئەوەی ناتوانێ بنوسرێ درایە پاڵ ئومە.).. یەكێكیتر لەو شایەتیە سەرەتا وكۆنانەی راڤەی وشەی (أمی)؛ قسەی مێژوونوس (محمد بن إسحاق بن یسار المدینی)یە ( 151ك.ك ) خاوەنی ژیاننامەی بەناوبانگی پێغەمبەر( :كانت العرب أميني عهدا( )12().عەرەب ال يدرسون كتابًا ،وال يعرفون من الرسل ً نەخوێندەواربون كتێبیان نەدەخوێندەوە ،ئاشنای هاتنی پێغەمبەران نەبون) ..هەروەها قسەیەكی حافیز (یحیی بن معین) ( 223ك.ك):كە دەڵێ: (كان جعفر بن برقان أمیا ،ال یكتب و ال یقرأ). (جەعفەری كوڕی بورقان ئومی بوو ،نوسین و خوێندنەوەی نەبوو) ،هەروەها وتویەتی(( :كان أبو عوانة أميًا يستعني بإنسان يكتب له( )13()).ئەبو عوانە ئومی بوو پشتی بەكەسێك دەبەست بۆی بنوسێ). لەڕاستیدا وشەی”ئومی” لەنێوان زمانزانانی عەرەبیدا هاوواتا بووە بۆ ئەو كەسەی نەتوانێت بخوێنێتەوە و بنوسێت ،عەرەبیش (ئومی) بونە لەبەر ئەوەی زۆربەیان نەخوێندەواربون وتوانای نوسینیان نەبووە. شایەتی قورئانی پیرۆز نت �تَ�تْلُو ِمن �قَْبلِ ِه {وَما ُك َ خوای گەورە فەرمویەتیَ : ()14 ِ ِمن كِتَ ٍ اب الْ ُمْبطلُون}. اب َوالَ خَتُطُّهُ بِيَ ِمينِ َ ك إِ ًذا الَّْرتَ َ ئەم ئایەتە شكۆدارە واتا رونە ،نەرێ و نكولی ئەوە دەكات پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دیراسەی سیفرەكانی ئەهلی كیتابی كردبێت ..هەروەها نەرێی ئەوە دەكات كە هەستابێ بەنوسینەوە و لەبەرگرتنەوەیان -بە دەاللەتی لەخۆگرتنیش ،نەرێی دەستاودەست پێكردنیش دەگرێتەوە-؛ ئەمەش وەاڵمێكی رون و ئاشكرای ئەو گومانەیە كە دەڵێ پێغەمبەر صلی الله علیه ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
وسلم زانیاری و ئاگاداری قوڵی هەبوە سەبارەت بە كتێبەكانی ئەوان .. ئەم ئایەتە بڕیار دەدات لەسەر ئەوەی موحەمەد صلی الله علیه وسلم زانیاری نەبوە سەبارەت بە سیفری خاوەن كتێبەكان ،بێ دەنگی نەیارەكانیشی كردوەتە بەڵگەی ئەم راستیە و دروستی ئەم بانگەشەیە ..بەاڵم ئەوانی دواتر و ئێستەش مل نادەن و لە شتێكدا مشتومڕ دەكەن كە سەرسەختترین دوژمنی هاوچەرخی ئەو پێغەمبەرە صلی الله علیه وسلم مشتومڕیان تیایدا نەكردووە ،لەكاتێكدا ئەوان خۆیان نەپاراستووە لەوەی خوێنی بڕێژن و هەتكی ناموسی بكەن!! چەندین ئایەتی تریش پشتگیری ئەوە دەكات كە خەڵكی مەككە دەیانزانی موحەمەد صلی الله علیه وسلم زانیاری و شارەزایی نەبووە بە سیفری خاوەن كتێبەكان ،هەروەكو فەرمودەی ِ اب َوالَ ا ِإلميَا ُن}( )15و {ما ُك َ نت تَ ْد ِري َما الْكتَ ُ خوای گەورەَ : ِ ت ئایه‌تی {قُل لَّْو َشاء اللّهُ َما �تَلَ ْوتُهُ َعلَْي ُك ْم َوالَ أ َْد َرا ُكم بِه �فََق ْد لَبِثْ ُ فِي ُك ْم عُ ُمًرا ِّمن �قَْبلِ ِه أَفَالَ �تَْع ِقلُون}( )16لەبەرامبەر نكولی كردنی ئەوانەی مل نادەن بۆ گوتراو(منگوق) ئەم ئایەتانەی دەبێتە هۆی پوچ كردنەوەی رەگ و ڕیشەی بانگەشە و بیانووەكەیان ،كەسێ كە لۆژیكی بەڵگە هێنانەوەی هەبێت هەر ئەو قسەیەی پێشەوا (النحاس) دەكات كە دەڵێ ( :ئەمە بەڵگەیە لەسەر پێغەمبەرێتی ئەو ،چونكە نەی دەنوسی و تێكەڵی خاوەن كتێبەكان نەدەكرد؛ لەگەڵ ئەوەشدا بەسەرهاتی پێغەمبەران و نەتەوەكانی تری بۆ ()17 دەهێنان ،بەمەش گومان ودوو دڵیەكانی البرد). شایەتی سوننە شایەتی ژیاننامە :چەندین سەربورد و رووداو لە ژیاننامەی پێغەمبەری خوادا هەن ،دەرخەری نەخوێندەواری ئەون ،هەروەها ئەو وێستگە و هەڵوێستانە دەری دەخەن پێغەمبەرصلی الله علیه وسلم هاتوچۆی كۆڕی فێربون و نوسینی نەكردوە و پەڕاوو پێنوسی بەكار نەهێناوە ،ئەمەش چەند وێستگە و هەڵوێستێكن ناكرێ ون بێت لە ژیانی كەسێكدا خوێندنەوە و نوسین بەباشی بزانێت بەتایبەت لە ژینگەیەكدا نەزانی بەسەریدا زاڵە و بووەتە نیشتمانی نەخوێندەواری. قۆناغی بانگەواز لە مەدینە تایبەتمەندی خۆی 79
هەبوە ،بەهۆی دەركەوتنی نامەگۆڕینەوە لەگەڵ پاشاكان ،و رێكخستنی سوپا و دەوڵەت ،هەموو ئەمانە بەشێوەیەكی تایبەت گرنگی نوسینی زیادكردووە ،تەنانەت پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم شەست و یەك نوسەری هەبووە(،)18 لەگەڵ ئەوەشدا لەم قۆناغە(ئەو شارەزاییەی باسی دەكەن) سەبارەت بەخوێندنەوە و نوسینی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەدەر نەكەوت. هەروەك مناڵی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەئەندازەیەك پڕ لە چەرمەسەریی و زبری و تفت و تاڵی بوو رێگری دەكرد لەوەی عەوداڵی هۆكارەكانی فێربون بێ و بەشوێنیدا بگەڕێ، رەخسانی بارێكی وەها لەو ژینگە توند و ژیانە پڕ ماندوو كەرەدا پێویستی بەكاتێكی زۆر و خۆشگوزەرانیەكی باش هەبوو. ئایا فێربون بەبێ مامۆستا دەبێت؟ كوا ژیاننامەی ئەو كەسەی پێغەمبەری خوای صلی الله علیه وسلم فێركردووە لەو باسوخواسانەی هاوەاڵن سەبارەت بە پێغەمبەرەكەیان باسیان كردووە؟ دەزانین ئەوان هەموو كاروبارێكی پێغەمبەریان بەگەورە تەماشا دەكرد ،شكۆ و رێزیان بۆ هەر كەسێ دادەنا پەیوەندییەكی پتەوی بەوەوە هەبوبێت؟ ئایا مامۆستای پێغەمبەر لەهەموو كەس زیاتر شایستەی شكۆداری و گەورەیی نیە؟!! لەوانەیە بارەكە بەو شێوەیە بێت كە Karen أرمسترونج) رۆژهەاڵتناس(كارن ()19 ) : ( Armstrongدەیڵێ( :وا دەردەكەوێ كەلەپور كێبەركێ و مەیدانخوازی كردنی و توراسی ئیسالمی لە راڤەی وشەی(أمي) دا بۆچونێكی الدەرانە بێت .هیچ ئاماژەیەك لەسەرچاوە سەرەتاكاندا بەدی ناكرێت كە موحەمەد خویندبێتیەوە یان نوسیبێتی .ئەگەر موحەمەد بیویستایە نامەیەك بنێرێ قسەكانی خۆی بەكەسێكی تری خوێندەواری وەك عەلی دەوت تا بۆی بنوسێ .بەڕاستی فێڵ و تەڵەكە یەكی گەورەیە موحەمەد توانیبێتی بەدرێژایی ژیانی تواناداری خۆی سەبارەت بە خوێندنەوە و نوسین شاردبێتەوە .ئەمە جگە لەوەی شتێكی لەو بابەتە كارێكی باوو ئاسایی نەبوە ،پێ دەچێ 80
زۆر قورس بێت پارێزگاری لەو گزییە بكرێت؛ بەهۆی ئەو نزیكییە زۆرەی لەڕووی گوزەرانەوە موحەمەد هەیبووە لە نێوان خۆی ونەتەوەكەیدا)
()20
لە ڕاستیدا چەند رۆژهەاڵتناسێك دانیان ناوە بە نەخوێندەواری پێغەمبەردا وەكو (مرتشی) ()22 ) )21( )Marraciو(بریدو) ))Prideaux ()24 و(أوكلی) ) )23( )Ockleyو(جروك) ))Gerock و( أرمون-بییر كوسن دو برسفال) Armand- ) )25( )Pierre Caussin de Percevalو(ج .م. أرنولد) ) )26(( J. M. Arnoldو(بالمر) ))Palmer (()28( 27.
شایەتی پێغەمبەرصلی الله علیه وسلم فەرمویەتی( :إنا أمة أمية ال نكتب وال حنسب ،الشهر هكذا وهكذا وهكذا وعقد اإلهبام يف الثالثة والشهر هكذا وهكذا يعين ()29 متام ثالثني). (المباركفوری)دەڵێ :پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كە فەرمویەتی : :إنّا ّأمة أميّة ال نكتب وال حنسب؛ واتە ئەوان وەكو ئەو كاتەن كە لەدایكیان بوون؛ فێری نوسین و ژماردن و حیساب نەبوون؛ ئەوان ()30 لەسەر دۆخە سروشتیە سەرەتاكەی خۆیانن). لێرەدا لێكدانەوەیەكی رون و ئاشكرا بۆ نەخوێندەوارێتی پێغەمبەر لەسەر زمانی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆیەوە دەكەین بەشێوەیەك رێگر بێت لە چونە نێو ناكۆكی و شێواندنێكی تەئویلكارانە ،بەشێوەیەك هەموو ناڕونی یان هاوواتاییەكی وەهمی البەرێ لەو وشەیە ..ئەو نە خوێندەواری(ااڵمیة) ی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بریتی بوە لەنەشارەزایی بەنوسین و ژماردن(الكتابة والحساب) .. پێغەمبەر نوسەری بۆ وەحی و كاروبارەكانی تری داناوە :پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم چەندین نوسەری هەبوە وەكو (أبو بكر) و(عمر) و(عثمان) و(علی) و(زید) و(معاویە) –خوایان لێ ڕازی بێت -كە وەحی و پەیماننامەكانیان بۆ دەنوسی ،هەروەك ئەو نامانەیان بۆی دەنوسی كە دەینارد بۆ پاشای واڵتان و سەركردەی تائیفەكان ،هەروەها بۆ كاربەدەست و والی و سامان كۆكەرەوەكان .هیچ مێژویەكی راست باس لەوە ناكات پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
خۆی وەحی نوسیب بێت یاخود هەستابێت بە نوسینی هیچ نامەیەك لەنامەكانی خۆی .. زاراوەكە لە ژینگەی عەرەبی سەردەمی نێردرانی پێغەمبەر( :ابن خلدون) ی مێژوو نوس دەڵێ :لەڕاستیدا نوسین الی عەرەب لە هێلكەی هەڵۆ دەگمەن تربووە ،هەروەك زۆربەیان نەخوێندەوار بوون ،بەتایبەت بیابان نشینەكان، چونكە ئەم پیشەیە پیشەیەكی ئاوەدانی و شارستانیانەیە( ،)31هەر بۆیە عەرەب ئاماژەیان بەنەخوێندەواری نەخوێندەوار نەدەدا ،بەڵكو ئاماژەیان دەدا بەو كەسەی خوێندن و نوسینی بزانیایە و شارەزابووایە لەو كارەدا؛ چونكە زانستی خوێندنەوە و نوسین هەاڵوێردە بوو لە نێو خەڵكیدا نەك ئەسڵ؛ بێ دەنگی دەقەكانی وەحیی و كتێبەكانی مێژووی ئیسالمی سەبارەت بە وەسف كردنی موحەمەد صلی الله علیه وسلم بە خوێندنەوە و نوسین بەسە بۆ پابەندكردنی توێژەر تا وەكو شوێنی ئەو ئەسڵە بكەوێت كەلەو سەردەمەدا باو بووە؛ كە بریتیە لەوەی ئەو پێغەمبەرە صلی الله علیه وسلم توانای خوێندەوە و نوسینی نەبوە(.)32 قەبارەی ئەو شارەزاییە زانستییەی مەرجە بوبێتی :لە راستیدا بەخوێندەوار دانانی پێغەمبەریش صلی الله علیه وسلم لە هیچ شتێكدا سود و كەڵكی نابێت بۆ مونەسیر و رۆژهەاڵتناسان، چونكە شارەزایی بە نوسینی پیت و ریزكردنی وشەكان بانگەشە و بیانووی وەرگرتن(االقتباس) ناسەلمێنێ؛ چونكە سەلماندنی ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم زانیاری بوە بە وردەكاریی سیفرە پیرۆزە پێشینەكان تەنها بەوە دەبێ بیسەلمێنین پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم خاوەنی (رۆشنبیرییەكی ئینسكلۆپیدیایی) بوبێ لە كتێب و سیفری خاوەن كتێبەكان و بیروباوەڕ و گروپ و زمانیشیاندا ..دكتۆر(عبد الرحمن بدوی) راستگۆبووە لەو قسەیەی كە وتویەتی(بۆ ئەوەی گریمانەی راستی ئەم بۆچونە بكەین ، پیویستە موحەمەد عیبری و سریانی و یۆنانی زانیبێت ،هەروەك دەبێت كتێبخانەیەكی گەورەی هەبوبێت هەموو دەقەكانی تەلمود ،وئینجیلەكانی مەسیحییەت ،كتێبە جۆراوجۆرەكانی نوێژ ،و ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بڕیارەكانی مەجمەعە كەنیسەیی تێدابوبێت ،بە هەمان شێوە هەندێ لەكاری پاپا یۆنانییەكان، و كتێبی سەرجەم كەنیسە -و رێباز و مەزهەبە مەسیحییەكانی لە خۆ گرتبێت)!!)33(. مێژوو پێمان دەڵێ لەو سەردەمەدا پیاوێك لەخودی خاوەن كتێبەكانیش نەناسراوە هەڵگری ئەو هەموو زانستە بێت ،بەو فراوانی و وردی و جۆراوجۆریە! گومانێك: قصة احلديبية عن ((الرباء)) رضي اهلل روى ((البخاري)) يف ّ عنه قال(( :ملا اعتمر النيب صلّى اهلل عليه وسلّم يف ذي القعدة، أىب أهل مكة أن يدعوه يدخل مكة حىت قاضاهم على أن يقيم هبا ثالثة أيام ،فلما كتبوا الكتاب كتبوا :هذا ما قاضى عليه حممد رسول اهلل. قالوا :ال نقر لك هبذا ،لو نعلم أنك رسول اهلل ما منعناك شيئًا ،ولكن أنت حممد بن عبد اهلل! فقال صلّى اهلل عليه وسلّم:أنا رسول اهلل ،وأنا حممد بن عبد اهلل! مث قال لعلي بن أيب طالب رضي اهلل عنه(( :امح رسول اهلل!)) أبدا. قال علي :ال واهلل ال أحموك ً فأخذ رسول صلّى اهلل عليه وسلّم الكتاب وليس حيسن يكتب ،فكتب :هذا ما قاضى عليه حممد بن عبد اهلل ،ال يدخل مكة السالح إال السيف يف القراب)). بوخاری لە بەسەرهاتی حودەیبیەدا لە (البرا‌ء) ەوە خوای لێ رازی بێت دەگێرێتەوە، كە فەرمویەتی :كاتێ پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم لە مانگی زولقعدەدا عەمرەی كرد ،خەڵكی مەككە رێگرییان لێی كرد بچێتە مەكەوە تا لەگەڵیان رێكەوت بۆ سێ رۆژ بمێنێتەوە ،جا كاتێ لەوبارەیەوە نوسراوەكەیان نوسی :ئەمە ئەوەیە كە موحەمەد پێغەمبەری خوا لەسەری رێك كەوتوە .وتیان دان بەمەدا نانێین ،ئەگەر بمانزانیایە تۆ پێغەمبەری خوای رێگریمان لێ نەدەكردی .بەڵكوو تۆ موحەمەدی كوڕی عەبدوڵاڵی ! پێغەمبەریش فەرمووی( :من پێغەمبەری خوام و موحەمەدی كوڕی عەبدوڵاڵ) شم. پاشان بە عەلی فەرموو(پێغەمبەری خوا بكوژێنەوە) ئەویش وتی :نا سوێند بەخوا هەرگیز 81
ناتكوژێنمەوە .یەكسەر پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم نوسراوەكەی وەرگرت ،نوسینیشی نەدەزانی ،نوسی( :ئەمە ئەوەیە موحەمەدی كوڕی عەبدواڵ لەسەری رێككەوتووە ،شمشێر ناباتە مەكەوە مەگەر لە كێالندا نەبێت). وەاڵم و رەتدانەوە: فەرمودەیەدا یەكەم :وشەی(كتب) لەم بەتەواوی ئەو واتایە ناگەیەنێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆی قسەكەی دوای ئەوەی نوسی بێت؛ چونكە الی عەرەب هەندێ جار كارێك دەدەنە پاڵ كەسێك ،با كەسێكی تریش ئەنجامی دابێت ئەگەر بە فەرمانی ئەو بوبێت؛ لەو بارەیەوە فەرمودەیەك هەیە كە(أنس بن مالك) دەیگێڕێتەوە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم ئەنگوستیلەیەكی زیوی كردبووە پەنجەی، نەخشاندبوی بە :محمد رسول الله. من ذلك ما رواه ((أنس بن مالك)) رضي اهلل عنه أ ّن النيب فضة ،نقشه حممد رسول صلّى اهلل عليه وسلّم خّاتذ ((خامتًا من ّ اهلل ،)34()).وەكو دەزانین پێغەمبەری خوا خۆی بەو كارە هەڵنەساوە ،بەڵكو كەسی تر بۆی ئەنجام داوە بەاڵم بەداخوازیی خۆی بووە. دووەم :ئەم گێڕانەوەی(البرا‌ء) لە سەحیحی ئیبن و حیباندا هاتوە وئاشكرایە لەوەدا كە پێغەمبەر فەرمانی داوە بە نوسینەكە نەك خۆی پێی هەستا بێت ((فأخذ رسول اهلل صلّى اهلل عليه وسلّم حممدا ، الكتاب وليس حيسن يكتب فأمر فكتب مكان رسول اهلل ً فكتب هذا ما قاضى عليه حممد بن عبد اهلل)). پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نوسراوەكەی وەرگرت نەی دەزانی بنوسێ فەرمانی دا لە جێگەی پێغەمبەری خوا موحەمەد بنوسێ ئەمە ئەوە بوو موحەمەدی كوڕی عەبدواڵ لەگەڵیان رێككەوت. سێیەم( :المسور بن مخرمە) و(مروان) و(أنس بن مالك) خوایان لێ رازی بێت ئەم فەرمودەیەیان گێڕاوەتەوە ،هەر هەموو ریوایەتەكان رێكن لەسەر ئەوەی پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم فەرمانی بەعەلی كردووە بینوسێت ،بوخاری لە(المسور بن مخرمە) و(مروان) ەوە دەگێڕێتەوە كە هەریەكەیان فەرمودەی هاوڕێ كەی بەراست دادەنێ كە دەڵێن ...(( :قال النيب صلّى اهلل عليه وسلّم:واهلل 82
إين لرسول اهلل وإن كذبتموين ،اكتب حممد بن عبد اهلل))(، )35 هەروەها (أنس بن مالك) خوای لێ رازی بێت لە صحیح مسلم دا بەم شێوەیە هێناوێتی( :فقال النبی صلی الله علیه وسلم :اكتب من محمد بن ()36 عبد الله). بەاڵم گێڕانەوەكەی (البرا‌ء) خوای لێ رازی بێت ،هەروەك سەرنج دەدەین ئەو راوییانەی گواستویانەتەوە تەنها بە باسكردنی هەندێ وشە وازیان هێناوە بەدەر لە هەندێكی تری ،لێرەوە ()37 تێكەڵی و پێكەڵی لەم گێڕانەوەیەدا رووی داوە. چوارەم :لە گێڕانەوەكەی بوخاریدا هاتووە كە فەرمویەتی(پێم نیشاندە) (فأرنیه)؛ ئەمەش ئەو واتایەی هەیە ئەگەر كەسێك خوێندنەوە نەزانێ ،چۆن نوسین دەزانێ؛ چونكە گەر كەسێك نەخوێنێتەوە نانوسێتیش؟! پێنجەم :هەمان ئەو فەرمودەیەی نكولی كارانی نەخوێندەواری پێغەمبەر دەیكەنە بەڵگە، ئەم قسەیەی راوی تێدا هاتووە( :ولیس یحسن یكتب)؛ ئەمەش بەشێوەیەكی -یەكالكەرەوە- نەخوێندەواری پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم دەسەلمێنێ. شەشەم :ئەگەر ئەوگومانەش پەسەند بكەین كە پێغەمبەر وەك لەو بەسەرهاتەدا هاتووە خۆی نوسیویەتی ،ئەو كاتەش نەخوێندەواری ئەو ناسڕێتەوە؛ ئیمامی(العینی) دەڵێ( :األمي من ال حيسن الكتابة ال من ال يكتب)(( ، )38نەخوێندەوار ئەو كەسەیە كە ناتوانێ بەباشی بنوسێ نەك هەر نەنوسێ) (ابن حجر) دەڵێ(( :وعلى تقدير محله على ظاهره فال يلزم من كتابة امسه الشريف يف ذلك اليوم وهو ال حيسن الكتابة أن يصري كثريا ممن ال حيسن الكتابة عاملًا بالكتابة وخيرج عن كونه أميًا ،فإن ً وخصوصا األمساء، يعرف تصور بعض الكلمات وحيسن وضعها ً ()39 ئەگەر وال خيرج بذلك عن كونه أميًا ككثري من امللوك)). ئەو وشەیە بە رووكارەكەشی لێك بدەینەوە ئەوا مەرج نییە بە نوسینی ناوی پیرۆزی خۆی لەو رۆژەدا لەكاتێكدا ئەو نوسینی نەزانیوە ئەمە بیكاتە زانا و شارەزا بە نوسین و بەنەخوێندەوار نەدرێتە قەڵەم ،چونكە زۆر كەس هەن نازانن بنوسن بەاڵم تەسەوری هەندێ وشە دەكەن و دەتوانن دایان بنێن بەتایبەت ناوەكان ،بەمەش نابنە خوێندەوار وەك زۆرێك لە پاشاكان). ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بەاڵم هەموو ئەو فەرمودانەی تر كە كراونەتە بەڵگە بۆ رەتكردنەوەی نەخوێندەواری پێغەمبەر هیچیان سەحیح نین ،ئیمام (ابن حجر) پاش ئەوی دەیانهێنێ فەرمویەتی (وأجاب اجلمهور بضعف هذه األحاديث)(( ،)40وەاڵمی زۆرینەی زانایان-جەماوەری زانایان -بەالواز دانانی ئەو فەرمودانەیە). چەند هەڵوێستەیەك لەگەڵ بانگەشەكانی(زویمر) (صاموئیل زویمر)( ، )41یاخود (الرسول إلی اإلسالم) ( )The Apostle to Islamكە وەك سەرناو-كنیە -یەك پێی دەناسرێ ،مێخ و سنگێكە لە مێخ و سنگەكانی رۆژهەاڵتناسی تەنسیری، ئەو دیارترین ئەو كەسانەیە كاری كردووە بۆ جەختكردنەوە لە پەیوەندی و پێكەوە گرێ دان لە نێوان(كاری ئەكادیمی) و (كاری تەنسیری) لەرێگەی گۆڤارە بەناوبانگەكەی(العالم اإلسالمی) كە توانی گروپێك نوسەر لەخۆ بگرێت لەنێویاندا پێشەوا یانی رۆژهەاڵتناسی هەبوو ..ئێمەش لەو گۆڤارە بابەتێكمان بۆ هەڵبژاردون بەناونیشانی (النبی األمی ،هل كان محمد قادرا علی القرا‌ءة والكتابة؟) (The ‘IlliterateProphet, Could ،)?Mohammed Read and Writeتاوەكو بیخەینەڕوو ،دواتریش رەخنەی بكەین؛ بەهۆی ئەو پێگە دیارەی هەیەتی لەنێوان مونەسیرەكاندا، هەروەها لەبەر ئەوەی شێوازی نوسەرەكەی نمایندەی هێڵێكی (كالسیكی) (كڵێسای) یە كە دوبارە و نوێ دەبێتەوە لە تاوتوێ كردنی ئەم بابەتەدا ،سەرەڕای تایبەتمەندییەكی تری ئەم بابەتە كە سود بینینێتی لەتوێژینەوە رۆژهەاڵتناسیەكانی پێش خۆی و خڕكردن و كۆكردنەوەی بەڵگە كەڵەكە بووەكان .ئەم وتارە وتارێكی بەناوبانگ و باڵوە لە نێوان رۆژهەاڵتناساندا ،بەڵكو لە گرنگترین ئەو نوسراوانەیە كە ئەوان نوسیبێتیان لەم بابەتەدا. خستنە ڕوو :ئەم بابەتە ساڵی 1921ز لە گۆڤاری جیهانی ئیسالمی دا دەرچووە؛ سەرەڕای كۆنیەكەی بەاڵم تاوەكو ئێستە و دوای ئەو وتارە رۆژهەاڵتناسان نەیان توانیوە لەم بابەتەدا شتی نوێی تر بهێنن ،هەمان قسە دوبارە دەكرێتەوە وهەمان ئەو بەڵگە هێنانەوانە كۆن و نوێیانە كۆپی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دەكەنەوە. (زویمر) وتارە بیست الپەڕەییەكەی دابەش كردوە بۆ دەروازەیەك و چوار بەش .ئێمەش پوختەی رەگەزەكانی ئەو وتارە پێشكەش دەكەین و پاشان دەیخەینە تەرازووی زانست و توێژینەوەوە. (زویمر) لە دەروازەكەیدا باسی لە گرنگی ئەو بابەتە كردووە ،سەرەڕای باسكردنی بەبەڵگە هێنانەوەی نەخوێندەواری پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لەالیەن مسوڵمانانەوە بۆ پشتیوانی كردنی ئەو قسەی هەیانە سەبارەت بە ئیعجازی قورئان ،لەگەڵ ئاماژە دان بەوەی نەخوێندەواریی پێغەمبەری ئیسالم صلی الله علیه وسلم بابەتێكی خیالفی و جێی جیاوازیە لە نێوان مسوڵمانان خۆیاندا ،و ئەو تەنها جەخت لەسەر قسەی ئەو كەسانە دەكات كە دەڵێن نەخوێندەوارە. پاشان باسی ئەوەی كردووە كە ئەو(هۆشیارە) بەوەی سەرچاوەی ئەم بابەتەی كە(:كەلتوری موحەمەدی -التراث المحمدی)ە، لەڕووی زانستیەوە بەحوجە دانانرێ ئەمەش پاش ئەوەی توێژینەوەكانی(كایتانی) ( )Caetaniو پاپا (المنس) ( )Lammensسەلماندویانە كەتەنانەت ئەو مەسەالنەشی كەوا گومان دەبرا بابەتین لە رووی نەقڵەوە لەم كەلتورەدا ،دەركەوتووە تەنها هەڵبەستنە! پاشان بەردەوام دەبێ و دەڵێ هەرچەندە ئەم كەلتورە مەعریفەیەكی كەم و الواز پێشكەش دەكات ،لەگەڵ ئەوەشدا توێژینەوەكانی (فلهاوزن) و(فستنفلد) و(شیخو) و(المنس) و(هوار) و جگە لەوانیش ئەو توانایەی پێ داوین زیاتر شارەزابین سەبارەت بە بارودۆخ لە واڵتانی عەرەبی و مەككەدا. رەخنە: یەكەم :قسەی باوی سەلماوی ئەهلی سوننە- كۆمەڵی خاوەن رەوایەتی و بەڵگەویست -بریتیە لەوەی پێغەمبەری خوا بە نەخوێندەواری كۆچی دوایی كرد؛ ئەو زانایانەی پێچەوانە ئەمەن(كە كەمینەیەكی ڕیزپەڕن) نەهاتون ئەوە بسەلمێنن كە لە دەربڕینەكەی(زویمر) دا ئاماژەی پێ دراوە بەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم هەر لەسەرەتاوە خوێندنەوە و نوسینی زانیوە ،بەڵكو 83
وتویانە لەكۆتایی تەمەنیدا خوێندنەوە و نوسین فێربووە ،لەوەشدا دوو بۆچونیان هەبووە؛ (یەكەمیان) ئەو فێربونەی بەشێوەیەكی مرۆییانەی باوو بەدەست هێناوە( ،دووەم) بەشێوەیەكی سەراسا و بێ هەوڵی فێربون بەدەستی هێناوە()42؛ بەڵگەی سەرەكی و بنەڕەتی خاوەنی ئەم دوو قسەیە بریتیە لە فەرمودەكەی حودەیبیە ،پێشتر وەاڵمی ئەم تێگەیشتنەمان سەبارەت بەم فەرمودەیە دایەوە؛ قسەی ئەمان یەكناگرێ لەگەڵ ئەو گومانەی مونەسیرەكان كە دەڵێن پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم دەیتوانی بخوێنێتەوە و بنوسێ بەشێوەیەك ئامادەیی ئەوەی تیابوبێت ئاشنایەتی و ئاگاداربونی كتێبە ئاینییەكانی تر پێش ئەوەی بێتە نێو خەڵك و پێغەمبەرێتی خۆی رابگەیەنێت؛ قسەی ئەمان جیاوازە لە قسەی ئەوان و نێوانیان ئاسمان و رێسمانە! سەبارەت بە بەڵگە هێنانەوانەش بە كتێبی شیعە؛ ئەوە جێی بایەخی ئێمە نییە؛ لەبەر چەندین هۆكار: أ -گێڕانەوەكانی شیعە بنیات نەنراون لەسەر رێبازێكی زانستی لە گواستنەوە و پاڵفتەكردندا؛ هەر بۆیە لە كتێبەكانیاندا گێڕانەوەی دژ بەیەك زۆرە؛ تەنانەت یەكێك لە موحەقیقەكانیان (الطوسی) –كە شێخی ئەو كۆمەڵەیەیە وتویەتی:- (كەم جار خەبەرێك دەبینی لە هاوشانیدا دژەكەی نەبێت؛ هەر فەرمودەیەك كە نزیكە بە دروستی ببینێ لەبەرامبەریدا پێچەوانەكەی دەبینی) ()43؛ بەپێی بەڵگە نەویستە ژیرییەكان دروست و ڕاست نیە مونەسیرێك یان رۆژهەاڵتناسێك گێڕانەوەكانی بوخاری و موسلیم رەت كاتەوە كە پاڵفتەكاری و لەبێژنگ دانێكی زۆری تیا كراوە و بچێت گێڕانەوەكانی شیعە پەسەند كات كە تەنها (تۆمار) و (كۆكردنەوە)ن! شیعە قسەیەكی رون یا نەقڵێك ب - لە پێغەمبەری خواوە صلی الله علیه وسلم یان قسەی هاوچەرخێكی ئەویان نەهێناوەتەوە وەك بەڵگە ،بەڵكو پاڵپشتی ئەوان وتەیەكە دەیدەنە پاڵ پیاوێكی ئالو بەیت لەوانەی پێغەمبەری خوایان صلی الله علیه وسلم نەبینیوە؛ الی شیعە ئاساییە ئەم جۆرە وتانە پەسەند بكەن چونكە ئەوان 84
بڕوایان بە بێگوناهی ئەو پیاوانە هەیە ،ئەم بێ گوناهیەش –یەكسەر و بێ هیچ دودڵییەك- مونەسیر و رۆژهەاڵتناسان پێی رازی نین. ئەو دەقە سەرەكیەی شیعە لە ت - گێڕانەوەكانی ئال دا دەیكەنە بەڵگە( -زویمر) یش لە شوێنێكی تری وتارەكەیدا نەقڵی دەكات- بریتیە لەوەی (محمد بن علی الرضا) خوا لەوان و هاوەاڵنیش رازی بێت(195ك220-كـ) ،كاتێك پرسیاری لێ كرا(ئەی كوڕی پێغەمبەری خوا، بۆچی پێغەمبەری خوا :ناو نراوە ئومی؟)، فەرموی(خەڵكی چی دەڵێن؟) كاتێ پێیان وت( :وای بۆ دەچن بۆیە ناونراوە پێغەمبەری نەخوێندەوار چونكە نەینوسیوە) ،فەرمووی(:درۆیان كرد نەفرینی خوایان لێ بێت چۆن شتی وا دەبێت، لەكاتێكدا خوای گەورە لە كتێبەكەیدا بەرونی ِ ني َر ُسوالً ِّم�نْ ُه ْم �يَ�تْلُو {ه َو الَّذي �بََع َ ث فيِ األ ُِّميِّ َ دەفەرموێُ : ِ ِِ ِ ْمةَ َوإِن َكانُوا ِمن �قَْب ُل َعلَْي ِه ْم آيَاته َو�يَُزِّكي ِه ْم َو�يَُعلِّ ُم ُه ُم الْكتَ َ اب َوالحْ ك َ ِ ضالٍَل ُّمبِني}()44؛ چۆن كەسێ كە خۆی نەیزانێت لَفي َ فێریان دەكات؟! بەخوا پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم بە حەفتاو دوو زمان دەیخوێندەوە و دەینوسی ،یا فەرموی بە حەفتاو سێ زمان، بۆیەش ناونراوە ئومی ،چونكە خەڵكی مەككە بووە ،مەككەش بەیەكێك لەشارە گرنگەكان و دایكی شارەكان دادەنرا ،ئەوەش واتای فەرمودەی خوا كە دەفەرموێ{ :لِّت ِ نذ َر أ َُّم الْ ُقَرى َوَم ْن َح ْوهَلَا}(.)45 ُ ( ..)46ئەم دەقە: üگێڕانەوەیەكی مێژویی نیە درابێتە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم؛ بەڵكو تێگەیشتنێكی تایبەتی پیاوێكە نزیكەی دوو سەدە پاش كۆچی دوایی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ژیاوە. üناشیرینیەكی زۆر لە دەربڕینەكەدا هەیە: درۆیان كرد نەفرینی خوایان لێ بێت (كذبوا علیهم لعنة الله) ،ئەمە رێك نایەتەوە لەگەڵ ئەو دەم پاكی و رەوشت جوانیەی لە ئالی پێغەمبەردا هەبووە؛ بەشێوەیەك ئەبێتە بەڵگەیەكی یەكال بۆ ئەوەی ئەم گێڕانەوەیە دابنرێ بە درۆیەكی هەڵبەستراو بەدەم (محمد بن علی الرچا)ەوە. üشڵەژاوی و الوازی ئەم لێكدانەوەیە دیار و ئاشكراترە لەوەی بەڵگەی لەسەر بهێنرێتەوە؛ ئەو وای بۆ دەچێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
72یان 73زمانی دەزانی!! üسەلماندنی ئەوەی واتای(األمی) ئەو كەسەیە كە لە مەككەی ئومولقورا بێت پێچەوانەیە لەگەڵ قورئاندا هەروەك دەفەرموێ{ :أَ�فَتَطْ َمعُو َن أَن ِ ِ �يُْؤمنُواْ لَ ُك ْم َوقَ ْد َكا َن فَ ِر ٌ يق ِّم�نْ ُه ْم يَ ْس َمعُو َن َكالَ َم اللّه ثمَُّ يحَُِّرفُونَهُ َّ ِ ِ ِ ِ ين َآمنُواْ قَالُواْ َآمنَّا من �بَْعد َما َع َقلُوهُ َوُه ْم �يَْعلَ ُمون َوإ َذا لَ ُقواْ الذ َ ض ُه ْم إِلىَ �بَْع ٍ ض قَالُواْ أ حَُتَ ِّدثُو�نَُهم مِبَا �فَتَ َح اللّهُ َعلَْي ُك ْم َوإِ َذا َخالَ �بَْع ُ َ ند َربِّ ُك ْم أَفَالَ �تَْع ِقلُون أ ََوالَ �يَْعلَ ُمو َن أ َّ َن اللّهَ �يَْعلَ ُم لِيُ َح ُّ آجوُكم بِِه ِع َ ِ ِ ِ ِ اب إِالَّ أ ََمانيِ َّ َما يُسُّرو َن َوَما �يُْعلنُون َوم�نْ ُه ْم أ ُِّميُّو َن الَ �يَْعلَ ُمو َن الْكتَ َ َوإِ ْن ُه ْم إِالَّ يَظُنُّون}()47؛ لێرەدا هیچ رێگەیەك نیە بۆ گرێدانی (األمیة) بە نیشتەجێ بون لە (مەككە) ی ئومولقورا؛ چونكە ئەوە وەسفە بۆ بەشێك لەو جولەكانەی نەخوێندەوار بوون بەپێچەوانەی كۆمەڵێكی تریانەوە كە خاوەنی زانست و زانیاری بوون( ،)48هەروەها ئەم ئایەتە وەاڵمی ئەو كەسانەش دەداتەوە كە دەڵێن (ئومییەكان) ئەوانەن لە (نەتەوەی ئیسرائیل) نین. ئەوەی خوێنەر توشی سەرسامی دەكات بریتیە لەوەی (زویمر) شتێك بەبەڵگە دەهێنێتەوە كە هیچی لێ نازانێ! ئەو لە لەكەسێكی ترەوە دەگوازێتەوە كە پیاوێ بەناوی (محمد بن محمد بن النعمان) (ساڵی 413ك.ك) كتێبێكی نوسیوە بۆ رەت دانەوەی نەخوێندەواری پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ،بێ ئەوەی بزانێت ئەو نوسەرە لە كەسە گەورەكانی تائیفەی شیعە بووە؛ شێوەی قسەكردنەكەی وەها لە خوێنەر دەگەیەنێ ئەو نوسەرە سوننیە چونكە(زویمر) لە قسەكردنیدا سەبارەت بە هەڵوێستی شیعە لە نەخوێندەواری پێغەمبەرەوە صلی الله علیه وسلم یەكسەر دەگوازێتەوە بۆ بڕگەیەكی دواتر كە باسی(محمد بن محمد بن النعمان)ە! دووەم :حاڵی(زویمر) لەم بابەتەدا وەك حاڵی ئەو كەسە وایە كە شاعیر وەسفی دەكات بەوەی دەڵێ: الرهان ،ودعا إىل نصر احلوافر بعدما قتل احلصان) (!) (ع َق َد ِّ َ گرەوی بردنەوەی كرد ،بانگەشەی پشتیوانی لەئەسپ سوارەكان كرد پاش ئەوەی خۆی ئەسپەكەی كوشت! ئەو بڕیاری داوە و(گرەو)ی كردووە نەرێی نەخوێندەواری پێغەمبەر بكات ،پاشان رایەڵەی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
پێگەیشتنی بچڕاندوە ،كە بریتیە لە رچە و زنجیر بەندی هەواڵە ئیسالمیەكان؛ چونكە هیچ رێگەیەكی تر لە ئارادا نیە بۆ گەیشتن بە ژیان نامەی پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم بەدەر لە كتێبەكانی توراسی ئیسالمی!! (زویمر) لەم دەروازەیەدا ئاژەڵەكەی سەر بڕیوە كە دەیگەیەنێ بە شوێنی مەبەستی، سەرەنجام بووەتە هۆی تیاچونی خۆیشی! سێیەم :توێژینەوەكانی پاپای (المنس) دەمارگیر و براكانی شتێكی بەدەر لەو راستیانەی پێشكەش نەكردووە كە لە كتێبەكانی توراسی ئیسالمیدا هاتوون؛ بەڵكو دەست وەردانێكی (كەرتوبڕین) و(پێوەنان) و(هەاڵوێردن)ێكی نادڵسۆزانەیان بۆ حەقیقەت ئەنجام داوە ،لەوەش سەیرتر ئەوەیە(زویمر) توێژینەوەكانی(لویس شیخو)( )49دەكاتە بەڵگە سەرەڕای ئەوەی بە مردویی لەدایك بوون ،لە رۆژی ئەنجام دانیەوە تاوەكو ئەمڕۆ جێی پەسەندی نەبوون؛ خاوەنەكەی مێژووی(هەڵگەڕاندووەتەوە) و(جوتەی) لە جوگرافیا داوە ،دورگەی عەرەبی لەسەردەمی نێردرانی پێغەمبەری خوادا -لە الپەڕەی توێژینەوەكانی ئەودا -وەها دەبینرێ قەاڵیەكی گەورەی نەسرانییەكان بوبێت ،هەروەك (ویالرد أوكستوبی) ) )50( )Willard Oxtobyدانی بەوەدا دەنێ كە (:كارەكانی لە ئەوروپادا كەوتونەتە ژێر رەخنەی توندەوە)(( ، )51فلهاوزن) یش تەنها رێگەی بریتیە لە بینینەوەی چەند سەرچاوەیەكی تر لە بری كتێبەكانی فەرمودە و ژیاننامەی پێغەمبەر؛ ئەو رۆژهەاڵتناسەیە تاكە ئامرازی بریتیە لەو توێژینەوانەی تایبەتە بەتێگەیشتنی زمانە سامییەكان؛ كە ئەوەش نایگەیەنێتە شتێكی وەها لەم بوارەدا( ،فستنفلد) ( )Wüstenfeldپسپۆڕە لە زمانە رۆژهەاڵتییەكاندا و زۆربەی دانراوەكانیشی بریتیە لە راستكردنەوە و تەحقیقی چەندین كتێبی توراسی ،ناوبانگی نیە لە هیچ بیردۆزێكی جیاواز و تایبەتدا بۆ خستنە رووی جێگرەوەی نوێ بۆ خوێندنەوەی ژیاننامە پێغەمبەر درودی خوای لەسەر! كارەكە الی(هوار) شاراوەترە؛ چونكە ئەو لەم بوارەدا تەنها توێژینەوەیەكی(كەشخە و جوانی!) هەیە سەبارەت سەرچاوەی نوێی 85
قورئانی پیرۆز( )!( )52كە -بەبۆچونی ئەو- بریتیە لە شیعری(أمیة بن أبی الصلت)؛ ئەمەش بانگەشەیەكە رقنترین عەرەبی دژ بە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەرەوای نەبینیوە -بەڵكو بە زەینیشیدا نەهاتووە(-أمیة) خۆیشی بانگەشە و ئیدیعایەكی لەو شێوەیەی نەكردووە!! هەروەها ئەم رۆژهەاڵتناسە كۆمەڵێ شیعری بەراست داناوە كە دراونەتە پاڵ (أمیة بن أبی الصلت) ی شاعیر كە مێژوو نوسانی ئیسالم پێیان نەزانیوە -لەكاتێكدا ئەوان قەسیدەكانیان گواستووەتەوە-؛ ئیتر چۆن دەبێ ئەو خەبەر و هەوااڵنەی خودی مێژوو نوسان خۆیان پشكنیویانە و لە بێژەنگیان داوە رەت بكرێتەوە ،ئەگەر ئەمە تەنها بریتی نەبێت لە (هەوەس بازی) ئەم رۆژهەاڵتناسە! § (زویمر) باس لەوە دەكات لە توراسی ئیسالمیدا (حرب بن أمیە) ئەو كەسە بووە نوسینی هێناوەتە مەككە نزیكەی ساڵی 560ز، پاشان چەندین گێڕانەوە دەهێنێت دەیسەلمێنێ خەڵكی مەككە نوسینیان زانیوە ،زۆربەیان ئەو گێڕانەوانەن كە سەبارەت بەو هاوەاڵنەن كە لە كۆتاییەكانی سەردەمی مەككی یان سەرەتای سەردەمی مەدینەدا نوسینیان دەزانی! § دەڵێ( :بێگومان سەركەوتن ئیسالم یارمەتی دەربوو بۆ باڵوبونەوەی شارەزایی سەبارەت بەنوسین ،بەاڵم ئیسالم سەرچاوە و دۆزەرەوەی ()53 نەبووە) § باسی ئەوەی كردووە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بازرگان بووە؛ ئەمەشی كردووەتە بەڵگەی ئەوەی كە ئەو خوێندنەوە و نوسینی زانیوە. فەرمودەیەكی كورتەی § باسكردووە (عبيد اهلل بن مسلـم)( :كان لنا غالمان فكان يقرآن كتابـًا هلما بلساهنما ،فكان النب ّـي صلّى اهلل عليه وسلّم ـمر علـيهما ،فـيقوم يستـمع منهما ،فقال الـمشركون :يتعلـم ي ّ {لسا ُن الَّ ِذي منهما ،فأنزل اهلل تعالـى ما ك ّذهبم به ،فقالَ )54(: �يُْل ِح ُدو َن إِلَْي ِه أ َْع َج ِم ٌّي َوَهـ َذا لِ َسا ٌن َعَربيِ ٌّ ُّمبِني} كە دەڵێ دوو غوالممان هەبوو كتێبێكیان بە زمانی خۆیان دەخوێندەوە ،پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەالیاندا دەڕۆیشت ،ئەوەستا و گوێبیستیان دەبوو ،هاوبەش پەیداكارەكانیش 86
وتیان :لەوانەوە فێر دەبێت ،خوای گەورەش ئەم ئایەتەی داگرت بۆ بەدرۆخستنەوەیان و فەرموی: ()55 {لسا ُن الَّ ِذي �يُْل ِح ُدو َن إِلَْي ِه أ َْع َج ِم ٌّي َوَهـ َذا لِ َسا ٌن َعَربيِ ٌّ ُّمبِني} َ قسەكانی بەوە كۆتایی دێنێ كەدەڵێ(:لەوانەیە هونەری [خوێندنەوە و نوسین] لە دوو هاوسەر لە هاوسەرەكانیەوە فێربوبێت مەبەستی[(عائشە) و(حفصە) خوایان لێ رازی بێت و هەروەها لە باوكی ئەو دوانەشەوە]. § پێشتریش گەیشتبوە ئەو بڕوایەی (توراسی ()56 ئیسالمی لەم بارەیەوە جێی متمانە نییە). رەخنە: یەكەم :ئەوەی كە هاتووە سەبارەت بەوەی كە یەكەم كەس(حرب بن أمیة) بوو نوسینی هێنایە مەككە ،ئەوە قسەی ئیخباریی و هەواڵ گەڕێنەرەوەكانە كەلە ش ناكرێنە بەوێنێكی وەهادا ناكرێنە بەڵگە ،هەر لەوانەوە گێڕانەوەی تریش لە ئارادایە ،لە هەموو ئەوانەشدا شتێكی پتەوی رچەداری ریزبەند لە ئارادا نییە.. ئەو پێچەوانەی ناتوانین دووەم: قسەیەی(زویمر) بین دەڵێ(:بێگومان كشان و سەركەوتنی ئیسالم یارمەتی دەربوو بۆ باڵوبونەوەی شارەزایی سەبارەت بەنوسین ،بەاڵم ئیسالم سەرچاوە و دۆزەرەوەی نەبووە) بەاڵم ئەوە هیچ لە بارەكە ناگۆرێت چونكە ئێمە لەخودی نەخوێندەواری پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم و باڵوی نەخوێندەواری لەناو خەڵكی مەككەی سەردەمی نەفامیدا پێچەوانەی ئەوین. سێیەم :هەموو ئەوەی (زویمر) دەی گوازێتەوە نا گاتە ئاستی هەڵوەشاندنەوەی ئەوەی عەرەب نەتەوەیەكی ئومی و نەخوێندەوار بوە و توانای نوسنیان نەبوە هەروەك پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم باسی كردوە ..ئەسڵی نەخوێندەواریی عەرەب بەوە هەڵناوەشێتەوە كە هەندێ لە تاكەكانی خوێندنەوە و نوسینیان زانی بێت! چوارەم :شارەزایی هەندێ لە مسوڵمانانی یەكەمین بە خوێندنەوە و نوسین نەی گەیاندونەتە ئاستێك ئەو هەموو مەعریفەیە دەست خەن كە مونەسیرەكان دەیدەنە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ..كەواتە ئەوە بەڵگە هێنانەوەیە بەشتێك كە ناكرێتە بەڵگە ،ئەو گێڕانەوانە باس لە چەند ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كەسێك دەكەن كە خوێندنەوەی قسە و كۆپی كردن و نوسینەوەیان زانیوە و هیچی تر ..لێرەدا خوێندنەوەی دوورو درێژ و گەڕانی نێو كتێبە بەناوبانگەكان لە ئارادا نییە! پێنجەم :چۆن(كەلەپورێكی ئیسالمی پارێزراو) بێ كەڵك دەكرێت لەبەر ئەوەی خەبەرێك گێڕراوەتەوە رچەیەكی گەیەنراوی نییە و بە دروست(صحیح)دانەنراوە؟! چۆن(كەلەپورێكی ئیسالمی پارێزراو) بێ كەڵك دەكرێت لەبەر ئەوەی ئەو كەلەپورە شتێكی پێچەوانەی ئەوانە سەلماندووە كە لە(كەلەپوری ئیسالمی پارێزراو) هەیە لەوەی خوێندنەوە پێش(حرب بن أمیە) هەبووە؟! وەاڵمی ئەم دوو پرسیارە لەرەحمی نەخۆشی(وڕێنەی تاوانباركردنی ئیسالم)دا شارراوەتەوە! شەشەم :پێغەمبەری خوا تەنها بۆ ماوەیەكی كورت بازرگانی كردووە ،بەشێوەیەكی رونیش ئەوەمان بۆ دەرنەكەوتووە ئەو بازرگانییەی پێغەمبەری خوا پیادەی كردووە پێویستی بەوە هەبووە شارەزا بێت لە خوێندنەوە و نوسیندا ، بەڵكو لە تێڕوانینی مێژوییەوە ئەوە نەسەلماوە ئەو بازرگانیەی خەڵكی مەككە پێی هەستاون لە ناوخۆ و دەرەوەشدا پێویستی بە فێربونی خوێندنەوە و نوسین هەبوبێت ..كەواتە ئەوە بەڵگە هێنانەوەیەكی(سوكەڵە) و(شل و شێواو)ە! حەوتەم :فەرمودەكەی (عبيد اهلل بن مسلم)( :كان لنا غالمان فكان يقرآن كتابـًا هلما بلساهنما ،فكان النب ّـي صلّى ـمر علـيهما ،فـيقوم يستـمع منهما ..احلديث) اهلل عليه وسلّم ي ّ بەبەڵگە دانانرێ؛ لەبەر چەندین هۆكار: فەرمودەكە لە(عبید الله بن مسلم ( )1 الحچرمی) گێڕراوەتەوە ،ئەویش كەسێكە ناكۆكی هەیە لەوەدا پلەی هاوەڵێتی هەبوبێ؛ فەرمودەناس(مغلطای) لەكتێبەكەیدا (اإلنابة إلی معرفة المختلف فیهم من الصحابة) لەبارەیەوە وتویەتی(:عوبەیدواڵی حەزرەمی تابیعیەكە لە موعازی كوڕی جەبەلەوە گێڕانەوەی هەبووە) ()57؛ بەم شێوەیە فەرمودەكە دەبێتە مورسەل و بەدروست دانانرێ! ()58 كەمی تەمەنی دوو غوالمەكە ( )2 ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
و ناعەرەبی بونی زمانەكەیان نەرێی ئەوە دەكات ئەوان فەزڵ یان كاریگەرییەكیان لەسەر پێغەمبەری خوا هەبوبێت صلی الله علیه وسلم. شێخ (ابن عاشور) وتویەتی(:لە ( )3 مەكەدا غوالمێكی رۆمی هەبوو كۆیلە-مولی- ی عامری كوڕی حەزرەمی بوو بەناوی جەبر و شمشێری دروست دەكرد و ئینجیلی وەكو گشتینەی نەسرانییەكان دەخوێندەوە لە نزای نوێژەكاندا ،گەورە سەركردەی هاوبەش پەیداكاران ئەمەیان كردبوو بە شتێك بۆ شێواندنی خەڵكی ،چونكە خەڵكی مەككە زۆربەی نەخوێندەواربون وەهاشیان دەزانێ هەر كەسێك چەند وشەیەكی لەبەركراو بخوێنێتەوە ئەگەر شێوێنراویش بێت ،یاخود چەند پیتێك بنوسێ كە فێری بووە ،وەهایان دەزانی خاوەنی زانستە، كاتێكیش پێغەمبەر كەس و كار و خەڵكەكەی خۆی الیان تێی كرد و دەنگیان لێی دابڕی الی ئەم غوالمە دادەنیشت ،ئەم كوڕە الوەش ئیسالم بونی خۆیی دەرخستبوو؛ قورەیشییەكانیش وتیان :ئەمە موحەمەد فێری ئەو قسانە دەكات كە ()59 دەیڵێ. ئەم دەقە هیچ پەیوەندییەكی نییە ( )4 بە شارەزا بونی پێغەمبەری خوا بە خوێندنەوە و نوسینەوە. هەشتەم :ئەگەر پێغەمبەری خوا كۆچی دوایی كردبێت و عائیشە خوای لێ رازی بێت تەمەنی 18ساڵ (بە پێی هەندێ توێژینەوە لەكاتی هاوسەرگیریدا لەو تەمەنەدا بوە-فاتح) بوبێت()60؛ ئەی كەی لێیەوە فێربوو ،لەكاتێكدا دابەزینی قورئان پێنج ساڵ پێش لەدایكبونی ئەو بووە؟!! هەروەك كەی لە حەفصەوە فێربوو ،لەكاتێكدا لە ساڵی سێی كۆچیدا مارەی كردووە( ،)61هەروەك ئەویش -خوای لێ رازی بێت -ئەو بانگەشەیەی نەكردووە ،هیچ كەسیش شتی وەهای نەداوەتە پاڵی لەكاتێكدا نەیارانی لە مەاڵسدا بون بۆی ،هەروەك شتی وەها لە هیچ یەك لە گێڕانەوە صحیح یا الواز یا هەڵبەستراوەكانیشدا نەهاتووە؟!! نۆیەم :لە دیارترین شتێ كە خوێنەر سەرنجی دەدات دەربارەی ئەو شاهێدییانەی (زویمر) هێناوێتی ئەبینێت زۆربەیان گواستنەوە 87
نین لە كتێبە بنچینەییەكانەوە ،بەڵكو كۆپی كردنە لە كتێبی مونەسیرو/رۆژهەاڵتناسەكانەوە! هەر بۆیە دەبینی (زویمر)ی –سەركردەی مونەسیرە ئەكادیمییەكان -دەكەوێتە هەڵەی(ساردو سڕەوە) بۆ نمونە دەڵێ( :نجد ژكرًا اڵبی العباس ،عم محمد، وقد ترك ورا‌وه حمل جمل من المخطوطات) ( باسێكی ئەبو عباس دەبینین كە دوای خۆی باری وشترێك دەسنوسی بەجێ هێشتووە) پاشان ئاراستەت دەكات بۆ كتێبەكەی(مویر) (The Mohammedan Controversy, Biographies )of Mohammedالپەڕە ()114؛ كە ئەمەش ئاراستەكردن و ناردنە كارێكی (نا ئەكادیمییە) ولەسەر رێگەی(هەوەس بازییە) كە دەتنێرن بۆ بۆ سەرچاوە نارەسەنەكان -نەك لەبەر بێ توانایی ،-بەڵكو هەندێ جار ئاراستەت دەكەن بۆ شتێك كە ئەسڵەكەی دیار نیە ،بە گەڕانەوە بۆ كتێبەكەی(مویر) دەبینین (مویر) بۆ سەرچاوەی قسەكەی نامانگەڕێنێتەوە بۆ هیچ ئەسڵێك ،دەڵێ: ذكرا البن عباس (عم حممد) وقد ترك وراءه محل مجل من ((جند ً ()62 املخطوطات)) ..سەرنج دە(زویمر) –مونەسیری دەمارگیر -تەنانەت بە جوانیش لەو سەرچاوەیەوە نەقڵ كردنەكەی ئەنجام نەداوە كە سەرچاوەكە خۆیشی ئاراستەمان ناكات بۆ ژێدەرێك؛ هەستی بەوە نەكردووە مەبەستی قسەكردنەكەی(مویر) ابن (العباس)ە كە كوڕە مامی پێغەمبەرە صلی الله علیه وسلم؛ بەاڵم ئەو كارێكی كردووە قسەكە سەبارەت بە خودی عەباس بێت! ئایا بەم شێوە (سوربونە) و ئەو (وردەكارییە) بە فیڕۆ دراوەوە، دەكرێ سەبارەت بە ئیسالم بنوسرێت؟! § (زویمر) دەپرسێ :ئەگەر ئەوەی رابورد، دروست بێت -منیش دەڵێم(وەها نییە وەكو بۆی چوی!) ،-كەواتە هیچ هۆكارێك نییە بۆ ئەوەی موحەمەد بە نەخوێندەوار ئەژمار كەین جگە لە()1 هاتنی وشەی(أمی) لە قورئاندا ،كە پەیوەستكراوە بە ئەوەوە )2( ،فەرمودەی سەرەتای وەحی كە جبریل بە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم دەڵێ: بخوێنە( :اقرأ!)؛ پیغەمبەریش صلی الله علیه وسلم وەاڵم دەداتەوە :من خوێندەوار نیم(ما أنا بقارئ!). پێشتر وەاڵمی ئەوەمان دایەوە كە سەبارەت بە دەربڕینی(أمی) بوو لە قورئاندا ،دواتر وەاڵمی ئەو 88
گومان و دوودڵیانە دەدەینەوە كە سەبارەت بە واتای(قرأ) وروژێنراون لە فەرمودەی سەرەتای هاتنی سروش و وەحی و لەو برگەیەی(زویمر) گومانی دەخاتە سەر سەبارەت بە واتای ئەم وشەیە. § (زویمر) بانگەشەی ئەوە دەكات كە مەبەست لە (ااڵمیة) ئەو كەسانەن كە بەنو ئیسرائیلی نین و سەر بە نەتەوەیەكی ترن ،ئەم وشەیەش بەرامبەرە بە وشەی (جویم) ،زانایانی زمان و فەرهەنگی عەرەبیش ئەم شایەتییەی بۆ دەدەن ،پێشتر ئەم بانگەشەو ئیدیعایەی هەڵوەشێنرایەوە. § (زویمر) ئایەتی {الَّ يمََ ُّسهُ إِالَّ الْ ُمطَ َّه ُرون}(،)63 و چیرۆكی مسوڵمان بونی عومەری كردووەتە بەڵگە كە تیایدا هاتووە :الی خوشكەكەی عومەر بەشێك لە قورئان هەبوو لە چەند الپەڕەیەكدا؛ بۆ ئەوەی بڵێ لەوانەیە ئەو قورئانە نوسراوە دەسنوسی موحەمەد بوبێ! رەخنە: یەكەم :ئێمە ناڵێین هەندێ لە قورئانی پیرۆز لە ژیانی پێغەمبەری خوادا نوسرابوو، بەڵكو دەڵێین هەر هەموو قورئان نوسرابویەوە، لەگەڵ ئەوەشدا سەرسام دەبین بەوەی سەۆكی بەگاوركردن و تەنسیر شتێك بكاتە بەڵگە كە نابێتە بەڵگە بۆ نوسینەوەی بەشێك لە قورئانی پیرۆز؛ چونكە ئەو ئایەتەی هێناوێتی كە بەدوایدا دەچیت سەبارەت بە فریشتە پاكەكانە و ئەو صوحوفەی لە بەردەستیاندایە پەیوەست نیە بەو قورئانەی لەبەردەستی هاوەاڵندا بووە( ،)64بەاڵم ئەو بەسەرهاتە بەناوبانگەی مسوڵمان بونی عومەر ،كە تیایدا هاتووە عومەر چووە بۆ ماڵی خوشكەكەی كە مێردەكەی و یەكێك لە هاوەاڵن لەوێ بوون ،سەحیفەیەكیان لەبەردەستا بوو سورەتی(طه) تیانوسراوە ،هەروەها باس لەوەش دەكرێت عومەر داوێتی لە مێردی خوشكەكەی و دواتر پەشیمان بووەتەوەو ویستویەتی لەو سەحیفەیە بخوێنێتەوە بەاڵم خوشكەكەی قبوڵی نەكردووە چونكە هاوبەش پەیداكەرێكی پیسە مەگەر خۆی بشوا و پاك ببێتەوە؛ كاتێك خۆی پاك دەكاتەوە و دەیخوێنێتەوە دەچێت بۆ ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
الی پێغەمبەرو مسوڵمان دەبێت ،ئەم چیرۆك وبەسەرهاتە رچەكەی صەحیح نیە( )65ببینە بێ توانایی مونەسیرەكان بەرەو كوێیان دەبات؛ سەركردەكەیان ناتوانێ شتێكی دروستی وەها بسەلمێنێ كە چەندین بەڵگەی دڵنیابەخش هەن بۆ سەلماندنی! ئەو هەڵهێنجانەیشی كردویەتی سەبارەت بەوەی سورەتی نوسراو هەبووە؛ ئەوە بەڵگە هێنانەوەیەكی سەیر و سەمەرەیە ،لەكاتێكدا دەزانین(زویمر) دان بەوەدا دەنێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نوسەری هەبووە و هەرچ شتێكی ویستبێت بۆیان نوسیوە!؟ دووەم :لەو كارە خراپانەی (زویمر) لە كاتی گواستنەوەی واتای وشەی(أمی) هێناوێتی، قسەیەكێتی كە دەڵێ لە تەفسیری ناسراو بە(خازن) () the commentary called al-khazin سەبارەت بە تەفسیری ئایەتی 19لە سورەتی ئال عمران ،وەها و وەها وتراوە ..بەاڵم ئێمە دەزانین كە(خازن) بریتیە لە(نازناو)ی خاوەنی تەفسیرەكە و پێی بەناوبانگ بووە ،ناسرانی بەو نازناوە بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە ئەمینداری كتێبخانەی دیمەشق بووە ،ناوە راستەقینەكەی (عال‌ءالدین علی بن محمد بن إبراهیم البغدادی) ەو ناوی تەفسیرەكەشی( :لباب التأویل فی معانی التنزیل)()66ە ،ئەو دەقەی كە هێناوێتی لە تەفسیری ئایەتی 157ی سورەتی ئەعرافدایە( ،)67لەگەڵ ئەوەی نەقڵێكی تەواوو حەرفی نەكردووە كەچی خستویەتیە نێوان نیشانەی دوو كەوانەییەوە! ..ئایە بەڕاستی زویمەر چاوی بەم تەفسیرە كەوتووە و خوێندویەتییەوە؟!! § (زویمر) دانی بەوەدا ناوە كە مەسەلەی نەخوێندەواریی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم جێگەی جیاوازییە لە نێوان رۆژهەاڵتناساندا؛ بە نەرێ و ئەرێ كردنیەوە. § لە(نولدكه) ی رۆژهەاڵتناسەوە دەگوازێتەوە كە وشەی ئومی لە قورئاندا وەك بەرامبەرێك بۆ خاوەن كتێبەكان بەكار هاتووە ،بۆ زانیاریش خودی نۆڵدكە نەیتوانیوە ئەو بابەتە یەكال بكاتەوە؛ بە بیانوی ناتەبایی گێڕانەوە ئیسالمییەكان .پێشتر وەاڵمی ئەم ئیدیعایەم دایەوە. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
§ (زویمر) پوختەی توێژینەوەكەی (نولدكه)؛ دەگوازێتەوە كە بریتیە لە )1( :پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نەتەوەكەی خۆی دەخەڵەتاند و فێڵی لێ دەكردن بەوەی وەهای پیشان دەدان كە ناتوانێ بخوێنێتەوەو بنوسێت ،بەڵكو هەندێ نوسەریشی هەبوو ئەو نامانەیان بۆی دەخوێندەوە كە بۆی دەهات ،لەبەر هەمان مەبەست )2( .پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بۆی نەڕەخساوە چاوی بكەوێت بە سیفرە پیرۆزەكانی نەسرانیەكان)3( . پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ئەو كەلەپورە زارەكیە یەهودی -نەسرانیەی بەكار هێناوە كە لە نێوان نەتەوەكەیدا دەماو دەمی پێ دەكرا. § (زویمر) ئەو تۆمەتە دەگوازێتەوە كە كافرەكان دەیان دایە پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم و لە قورئانیشدا هاتووە{ :وقَ َ َّ ِ ين َك َف ُروا إِ ْن َ ال الذ َ ِ آخ ُرو َن �فََق ْد َج ُاؤوا ظُْل ًما َوُز ًورا َه َذا إِالَّ إِفْ ٌ ك ا�فْ�تََراهُ َوأ َ َعانَهُ َعلَْيه �قَْوٌم َ ()68 وقَالُوا أ ِ اطري األ ََّولِني ا ْكتَتَ�بها فَ ِهي تمُْلَى علَي ِه بكْرةً وأ ِ َصيالً} ، َ َْ ُ َ َ َ َس ُ َ ََ َ هەروەها دەمان نێرێت بۆ بینینی سورەتی نەحل ،ئایەتی ( ،)105پێ دەچێت مەبەستی ئایەتی {ولََق ْد �نَْعلَ ُم أَ�نَُّه ْم �يَُقولُو َن إِمَّنَا �يَُعلِّ ُمهُ بَ َشٌر لِّ َسا ُن ( )103بێتَ : الَّ ِذي �يُْل ِح ُدو َن إِلَْي ِه أ َْع َج ِم ٌّي َوَهـ َذا لِ َسا ٌن َعَربيِ ٌّ ُّمبِني} ،پاشان كۆمێنتی لەسەر دەدات بەوەی دەڵێ لەراستیدا موحەمەد صلی الله علیه وسلم وەاڵمی هیچ یەك لەو دوو تۆمەتەی نەداوەتەوە بەوەی بڵێ خوێندنەوە و نوسین نازانێت. § كۆمەڵێك گێڕانەوەی بەبەڵگە هێناوەتەوە كە بریتین لە: üفەرمودەی(( :ألق الدواة ،وحرف القلم ،وانصب الباء ،وحسن اهلل ،ومد الرمحن الرحيم)) üفەرمودەیەك (ابن أبی شیبە) گێڕاویەتییەوە: أشخاصا أكدوا ذلك)). ((ما مات النيب حىت كتب وقرأ .مسعت ً ( ،)69پاشان دەڵێ ئەگەر ئەم ئەسەرە صەحیح بێت پێویستە گرنگیەكی گەورەی پێ بدرێت ،چونكە (ابن أبی شیبە) ساڵی 105ی ك .كۆچی دوایی كردووە. üئەوەی (مویر) رۆژهەاڵتناس داوێتیە پاڵ (الواقدی) كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە خوارەوەی سەحیفەی ئاشتەوایی حودەیبیەوە قسەیەكی خۆیی نوسیكالمًا من عنده. ئەو فەرمودەی پێغەمبەر ü 89
الرسول صلی الله علیه وسلم لەو نەخۆشییەی هلم أكتب لكم كتابًا لن تضلوا بعده)). گیانی سپاردّ (( : üفەرمودەی سەرەتای سروش و وەحی و قسەی جبریل بۆ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم: (اقرأ) ،وەاڵمی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم: (ما أنا بقارئ)؛ (زویمر) ئیدیعای ئەوە دەكات ئەم دەقە تەنها بریتیە داڕشتنێكی عەرەبیانەی دەقێكی سفر التكوین 8/12لەگەڵ گرێدانی بە تكوین ،26/4 هەروەك (ابن إسحاق) و(البغوی) و(البیضاوی) جگە لەوانیش ئەم ئەم روداوە تەنها بە خەوێك دادەنێن! (زویمر)ئەوەش زیاد دەكات كە ئەو قسەیەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم( :ما أنا بقارئ!) واتای ئەوە نییە كە ناتوانێ بخوێنێتەوە بەڵكو ئەوە دەگەیەنێ :من ئێستا ناخوێنم( :أنا ال أقرأ ااڵن!). § روداوی ئاشتەوایی حودەیبیە و ئەوەی لە فەرمودەی سەرەتای وەحییدا هاتووە(كە وەرەقەی كوڕی نەوفەل) ئینجیلی خوێندوە دەكاتە بەڵگە ،پێشتر وەاڵمی ئەو دوو گومانەمان دایەوە. § هەوڵی داوە خوێنەر وا تێ بگەیەنێت واقعی دورگەی عەرەبی ئەوەی خواستووە وەرگێڕانێكی عەرەبیی كتێبی پیرۆز هەبوبێت؛ لە بەربونی نەسرانییەكان لە بەشێكی ئەوناوچەیدا، ئەوەش بانگەشەیەكە بە ویستی خوا دواتر بە دورو درێژی لەم كتێبەماندا وەاڵمی دەدەینەوە رەخنە: یەكەم :گومان بردنی ئەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم فرت و فێڵی لە نەتەوە و قەومەكەی خۆی كردبێت ،وەهای بۆ دەرخستبێتن نەخوێندەوارە و ناتوانێ بخوێنێتەوە و بنوسێت، پشت نابەستێت بە هیچ بەڵگەیەكی نەقڵی و پشت ئەستوریش نیە بە هیچ ئیشتیباهێكی عەقڵی ،بەڵكو ئەوە دەربری بارێكی نەخۆشییە لە دەرونزانیدا پێی دەوترێت راڕایی سەپێنراو(الوسواس القهری) ( ،)Obsessive–compulsive disorderئەوە نەخۆشیەكە زۆرجار توشی رۆژهەاڵتناسەكان دەبێت و پاڵیان پێوە دەنێت بۆ گەڕان بەدوای هەموو شیمانەیەك -بێ ئەوەی بڕواننە الوازی یا بێ كەڵكییەكەی-تاوەكو رەبانیەت و خوایی بونی قورئانی پیرۆزی پێ رەت بكەنەوە()70؛ ئێمە 90
ئەگەر دەرگا بخەینە سەرپشت بۆ هاو وێنەی ئەم گریمانانە؛ ئەوە لە جیهانی مرۆڤدا شتێك نامێنێتەوە پێی بوترێ(دڵنیایی) و ( راستەقینە)؛ هەموو(شتێك) شیمانەی ئەوەی لێ دەكرێت لەسەر (بون و پێكهاتە)ی خۆی نەبێت؛ تا ئەگاتە ئەوەی لە چۆڵەوانی و بیابانی (نازانم خوازیدا) رەشماڵی لێ بخەین.. پرسیاری (جیددی) ئەوەیە :ئایا لە ژیاننامەی پێغەمبەردا صلی الله علیه وسلم شتێك هەیە دەرگای ئەوە بخاتە سەرپشت كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم توانای خۆی لە رووی خوێندنەوە و نوسینەوە لە هاوەاڵنی بشارێتەوە؟!! وەاڵمیش ئەوەیە :لە ژیاننامەی پێغەمبەردا شتێكی بەو شێوەیە نیە! دووەم :نرخ و بەهای ئەو هەموو (بەڵگانە) چی دەبێت كە (زویمر) دەیخاتەڕوو لە بەرژەوەندی ئەو بۆچونەی كە دەڵێ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خوێندنەوە و نوسینی دەزانی و بە ئامادەبونی هاوەاڵنیشی ئەوەی دەكرد ،ئەگەر پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم (لەگەڵ ئەوەشدا) زانیاری و شارەزایی خۆی لە رووی خوێندنەوە و نوسینەوە لە هاوەاڵنی شاردبێتەوە؟!! سێیەم :زۆربەی ئەوانەی پێغەمبەریان بەوە تۆمەتبار دەكرد كەالی خۆیەوە قورئانی هەڵبەستووە ،پاشتر مسوڵمان بون و فەتحی واڵتانیان دەكرد ..چۆن بیروباوەڕەكەیان ئەو تۆمەتە كۆنەی نەسڕییەوە كە بۆ پێغەمبەریان هەاڵبەستبوو؟! چوارەم :ئەو ئایەتەی كە (زویمر) ئایەتەكە خودی هەر گواستویەتییەوە، بانگەشەكەی رەت دەكاتەوە و وەاڵمی دەداتەوە {وقَ َ َّ ِ ِ آخُرو َن ين َك َفُروا إِ ْن َه َذا إِالَّ إِفْ ٌ ك ا�فْ�تََراهُ َوأ َ َعانَهُ َعلَْيه �قَْوٌم َ َ ال الذ َ اطري األ ََّولِ �ف َق ْد ج ُاؤوا ظُْلما وزورا وقَالُوا أَس ِ ني ا ْكتَتَ�بََها فَ ِه َي تمُْلَى َعلَْي ِه َ َ َ ً َُ ً َ َ ُ بكْرًة وأ ِ َصيالً}( .. )71ئەم ئایەتە باش خوێندنەوە ناداتە ُ َ َ پاڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم چ جای ئەوەی باش نوسی بداتە پاڵ ،ئەم ئایەتە ئەوەمان پێ رادەگەیەنێ كە هاوبەش پەیداكاران بە پێغەمبەریان وتووە :ئەوەی لە قورئانەكەیدا هاتووە بۆی نوسراوەتەوە(اكتتب)؛ ئەو نەینوسیوە ،بەڵكو بۆی نوسراوەتەوە .هەروەك چۆن ئایەتەكەی سورەتی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەحل هیچ پەیوەندیەكی نیە بە تۆمەتی شارەزایی پێغەمبەری خوا بە خوێندنەوە و نوسین؛ تۆمەتێك كەلەم ئایەتەدا باسی كراوە لەسەر ئەو بۆچون و گومانەیە كە گوایە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم (گوێ بیست) و (گوێگر)ی عەجەمییەك بووە كە بە زمانێكی نامۆ و بیانی دەدوا نەك ئەوەی خوێندنەوە یان نوسین بداتە پااڵ پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم. پێنجەم :كافرەكانی مەككە پێغەمبەریان بە(خوێندنەوەی وشەكان و هۆنینەوە و ریزكردنیان) تۆمەتبار نەدەكرد ،بەڵكو دەیانویست شارەزایی(بەدەست هاتوی) ئەو سەبارەت بەوەی لە كتێبە پیرۆزە پێشینەكاندا هاتووە بسەلمێنن؛ هەر بۆیە بە وەاڵمێكی دەمكوتكاری قورئانی كە گونجاوە لەگەڵ ناوكۆی روداوەكاندا رەت نت �ت�تْلُو ِمن �قْبلِ ِه ِمن كِتَ ٍ اب َوالَ خَتُطُّهُ َ {وَما ُك َ َ دەدرێنەوە َ ()72 اب الْ ُمْب ِطلُون} ..پێغەمبەری خوا صلی بِيَ ِمينِ َ الرتَ َ ك إِ ًذا ْ الله علیه وسلم كتێبە پێشونەكانی نەدەخوێندەوە، هیچ كەسیش ئاگاداری ئەوە نەبووە بەدەستی خۆی شتێكی لەو شێوەی نوسیبێتەوە ..كەواتە ئەوەی لەقورئاندا هاتووە سەبارەت بە هەواڵی رابردووان و پێشینان تەنها بریتیە لە سروش و وەحیەكی پەروەردگاری جیهانیان. شەشەم :فەرمودەی(( :ألق الدواة ،وحرف القلم، وانصب الباء ،وحسن اهلل ،ومد الرمحن الرحيم)) بۆتەی مەرەكەبەكە بگرە و قەڵەمەكە هەڵسوڕێنە و بائەكە نەسب كە و الله ەكە جوان كە و مەد بدە بە الرحمن الرحیم .فەرمودەیەكی الوازە و لە رچەكەیدا كەسانێكی تیایە ناسراون نین بەوەی هەڵسەنگێنرابن ،هەروەها(الولید بن مسلم) تیایە كە كەسێكی سەرلێشێوێنەر(مدلّس) ە لە گێڕانەوەی فەرمودەدا و لە نێوان (مكحول) و(معاویە) بچڕانێك هەیە( ، )73پێشەوا ئیبنوحەجەر لە بارەی ئەم فەرمودەیەوە فەرمویەتی :پڕوپوچ ()74 (باطل)ە. حەوتەم :فەرمودەی(ابن أبی شیبە) كە دەڵێ پێغەمبەر كۆچی دوایی نەكرد تا خوێندیەوە و نوسی: الواز ضعیف؛ (مجالد بن سعد بن -1 عمیر الهمدانی) ی تێدایە ،پێشەوایانی پیاوناسی(علم ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
الرجال) ی وەكو (ابن معین) و(یحیی القطان)... بە الوازیان داناوە. (ابن أبی شیبە) ساڵی 235ك نەك -2 105ك كۆچی دوایی كردووە ،كە یەكێكە لە پێشەوا بەناوبانگەكانی فەرمودە ،بەڵكو نازناوی پێشەوای فەرمودەناسان (إمام الحفاظ)ی پێ دراوە؛ چۆن دەبێت مونەسرێك كە ژیانی تەرخان كردووە بۆ توێژینەوەی ئیسالم بێ ئاگا بێت لە هەواڵی ئەم پێشەوایە؟!! ئەوە (ابن أبی شیبە) نەبووە – -3 لەبارەی ئەم ئەسەرە -ەوە وتبێتی خەڵكی تەئكیدیان لەوە كردوەتەوە كاتێ كە پێغەمبەر كۆچی دوایی كرد صلی الله علیه وسلم خوێندنەوە و نوسینی دەزانی ،بەڵكو ئەوە لەگێڕانەوەی(الشعبی) دا هاتوە -كە دەڵێن ساڵی 104ك مردووە! تەنانەت ئەگەر گریمانەی راستی -4 ئەم گێڕانەوەیە بكەین بۆ الی (الشعبی) لەگەڵ ئەوەشدا هەر بەهەند وەرناگیرێ ،چونكە گێڕانەوەیە لە كەسانێكی ون و نەناسراو ،بەمەش الی زانایانی فەرمودە بەكۆی دەنگ كاری پێ ناكرێ و بە لەكارخراو دادەنرێ( .البیهقی) ئەم فەرمودەیە تەخریج دەكا و لەبارەیەوە فەرمویەتی(:ئەمە فەرمودەیەكی بچڕاوە ،لە گێڕەرەوەكانیدا كەسانی الوا زو نەناسراو و ()76 شوێن بزری تیایە) هەشتەم( :زویمر) ئاراستەی نەكردوین بۆ سەرچاوەی گێڕانەوەكەی(الواقدی) ،تەنها بەوەندە وازی هێناوە ئاماژەی داوە(مویر) ئەو زانیارییەی باسكردووە لە پەراوێزی كتێبەكەیدا بێ ئەوەی ناوی كتێب والپەڕەی مەبەست دیاری بكات! بەسەیركردنی ئەو كتێبانەی(مویر) نوسیونی دەردەكەوێت شوێنی ئیحالەكراو بریتیە لە بەرگی سێیەمی زنجیرەی ژیانی موحەمەد(حیاە محمد): (The life of Mahomet and History of Islam, ،)to the era of the Hegiraالپەڕە ،34ئەویش لەوێدا باس لەوە دەكات كە لە (سكرتێر)ەكەی واقدی وەرگرتوە(!)؛ مەبەستی قوتابی و نوسەری واقدی (ابن سعد)ە ،بەسەیركردنی كتێبی(الطبقات) ی (ابن سعد) ،بینیمان گێڕانەوەكە لە واقدییەوە نییە()77؛ (زویمر) تەنانەت لە ئیحالەكەی (مویر) ()75
91
نەگەیشتووە كە گێڕانوەكەی داوەتە پاڵ (سكرتێر) ی (واقدی) نەك خودی (واقدی) خۆی!! گێڕانەوەكەی(ابن سعد) دەڵێ( :پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم لە خوارەوەی كتێبەكە نوسی: ئێمەش هەمان ئەو مافانەمان هەیە كە ئێوە هەتانە لەسەرمان) ..كردنە بەڵگەی ئەمەش لە چەندین روەوە پەسەند ناكرێت و رەت دەكرێتەوە. ئەوەی نوسراوەكە دراوەتە پاڵ -1 پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم واتای ئەوەی نییە خۆی بەشەخسی بەو كارە هەستاوە هەروەك لە رووی هەشتەمی رەت دانەوەكەدا ئاماژەی پێ دەدەین. دەقی وتراوی ئەم فەرمودەیە -2 پێچەوانەیە لەگەڵ ئەوەی لە فەرمودە صەحیحەكاندا هاتووە لەوەی مەرجەكانی گرێ بەستەكە هەمان مافی نەدابوو بە مسوڵمان و هاوبەش پەیداكارەكان وەك یەك ،ئەوە سەلماوە كە دەبوو مسوڵمانان هەموو ئەو كەسانە بگێڕِنەوە كە دەهاتنە الیان و مسوڵمان دەبون ،بەاڵم مەرج نەبوو قورەیش ئەو مسوڵمانانەی بگەڕێنێتەوە كە دەچونەوە ناویان(.)78 فەرمودەكە الوازە لە رووی -3 رچەوە ،مورسەلە لەسەر عیكریمەی هاوپشتی- مولی -ئیبنوعەباس. لەو وتانەی مایەی(سەرسوڕمان)ە و پێشەوای مونەسیرەكان لە رێ خۆشكەریی ئەم گومانەدا وتویەتی(:سەبارەت بەوەی پەیوەستە بەو رێككەوتنەی لە نێوان موحەمەد و قورەیشدا بەدی هات و ناسراوە بە بەیعەتی ریزوان بیعە الرضوان ) )79( ( oath of Ridhwan) ...بڕوانە چۆنە (ساردوسڕانە) خۆی بە زانا دەردەخا و تاوەكو قەناعەت بە خوێنەران بهێنێ كە شارەزا و ئاگاداری وردەكارییەكانی سیرەو ژیاننامەیە، بەڵكو تەنانەت زۆرێك لەو هەوااڵنە بەوشە عەرەبیەكەی دەزانێت!؟ لەگەڵ ئەوەی(بیعە الرضوان) بریتی نیە لە (صلح الحدیبیة)؛ ئەوەی لە نێوان پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم و قورەیشدا رووی دا ( ئاشتەوایی حودەیبیە) بوو، بەاڵم (بەیعەتی ریزوان) لەنێوان پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم و هاوەاڵندا بوو بۆ شەڕكردن 92
لەگەڵ هاوبەش پەیداكاران پاش ئەوەی هەواڵی كوشتنی(عوسمانی كوڕی عەففان)یان پێ گەیشت ئەو كاتەی چوبوو بۆ مەككە تاوەكو هەواڵ بە گەورەو سەركردەكانیان بدات كە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم نیازی عومرە كردنی هەیە(..)80 ئەم رێ و شێوازە خۆ بەزانابینیە(وشك و برینگە-االجدب) الی مونەسیرە ناعەرەبەكان شتێكی باوو زانراوە ،چەندین نمونەی(ناپەسەند) وشێوەی(نامۆ)م لێ بینیون؛ بەتایبەت كاتێ دەیانەوێت قەناعەت بیانیەكانی تر بكەن بەوەی عەرەبی بەباشی دەزانن؛ بەوەی چەند وشەیەك لەدەمیان دەردەچێت و خۆ بە شارەزای و سواری مەیدان دەزانن ،بەاڵم وەستای قسان و كۆڵەواری دەستانن لەم بوارەدا -.... .ال أراك اهلل (مطحونًا) -قد لفظتها أرحام املعاجم ..ومن شابه ((زومير)) فما ظلم! نۆیەم :ئەو فەرمودەیەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم كەلە نەخۆشی مردنیدا فەرموی :هەستن نوسراوێكتان بۆ دەنوسم لە دوای خۆم سەرلێ هلم أكتب لكم كتابًا لن تضلوا بعده)). شێواو نەبنّ (( . فەرمودەیەكی صحیحە و لە بوخاری و موسلیم و جگە لەوانیش هاتوە ،لە هەمان فەرمودەدا هاتووە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بەهۆی زۆری غەڵبەغەڵبی هاوەاڵنی دەور و پشتیەوە خوایان لێ رازی بێت هیچ شتێكی نەنوسی .زویمەر خۆیشی رەدێكی جوانی ئەم گومانە دەداتەوە دوای ئەوەی قسەكە لە نۆڵدكەی رۆژهەاڵتناسەوە دەگوازێتەوە و دەڵێ :وشەی(كتب) هەندێ جار الی عەرەب بە واتای(أملی)(بەسەردا خوێندنەوە) دەگەیەنێ (..)81 بێگومان هەر ئەوە واتا دروستەكەیە بە دەاللەتی سیرەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆی، پەیامبەر چەندین نوسراوی ناردووە بۆ پاشاكان، هەر خودی نوسەرانی ژیاننامە و سیرە باسیان لەوە كردووە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم چەندین نوسەری هەبووە نامە نێردراوەكانیان بۆ نوسیوە .. دەیەم :دەقی تەكوین ( 8/12پاشان لەوێوە چوو بۆ شاخەكە لە رۆژهەاڵتی بەیت ئیل (ماڵی خوا-وەرگێڕ)و دەوارەكەی هەڵدا .لە رۆژئاواشەوە ماڵێكی تری خوای لێ بوو .لەوێدا سەربڕگەیەكی بۆ پەروەردگار بنیات نا و بەناوی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
پەروەردگارەوە پاڕایەوە (مث نقل من هناك إىل اجلبل شرقي بيت إيل ونصب خيمته .وله بيت إيل من املغرب وعاي من املشرق .فبىن هناك مذحبا للرب ودعا باسم الرب). دەقی تەكوینی( 26/4هەروەها شیس كوڕێكی البوو كوِڕی فەدعا ناوی ئەنوش بوو .ئەو كاتە دەستی بەوەكرد بە ناوی پەروەردگارەوە بانگ بكات(( .ولشيث أيضا ولد ابن فدعا امسه أنوش .حينئذ ابتدئ أن يدعى باسم الرب) منیش دەڵێم: هیچ پەیوەندییەكی ناوكۆیی و ( )1 سیاقی لە نێوان ئەم دوو دەقەو روداوی سەرەتای وەحی دا نیە لە ئەشكەوتی حەڕا ،ئەمەش كارێكە پێویستی بەبەڵگە هێنانەوە نیە چونكە كەسی بەرامبەری جیاواز(المخالف) بەڵگەی پێچەوانەی ئەمەی نەهێناوەتەوە و بەڵگەش لەسەر كەسێكە كە ئیدیعای شتێك دەكات(-البینة علی من ادعی)!! زویمەر – وەك بەشوێنداچونێكی ( )2 رۆژهەاڵتناس(هیرشفیلد) -وێڵی گەڕانە بەدوای بینینەوەی هاوشێوەییەكی وشەییانەی نێوان ئەوەی لە سیفری تەكوین و ئەوەی لە دەقی فەرمودەی سەرەتای وەحیی دا هاتووە ،بێ ئەوەی هاوشێوەییەكە روون بكاتەوە ،چونكە زویمەر تەنها بەرك دوورێكە كە سەرقاڵیەكی زۆری لەگەڵ پینەكردندا هەیە ،سەرگەرمی كۆكردنەوەی گومانەكانە بێ ئەوەی لێیان تێ بگا! رون و ئاشكرایە(هیرشفیلد) بنەچە عیبرییەكەی ئەوەی لە سیفری تەكویندا هاتووە كردووەتە بەڵگە: تكوین ( :8/12بەناوی پەروەردگارەوە بانگی كرد)(ودعا باسم الرب) ،بنەچە عیبرییەكەی (ויקרא בשם יהוה) (ۆیقرا بشیم یهوه). تكوین ( :26/4بەناوی پەروەردگارەوە بانگی دەكات) (یدعی باسم الرب) ،بنەچە عیبرییەكەی (לקרא בשם יהוה) (لِقْرو بشیم یهوه). پێ دەچێ ئەو تەڵەپوشەی(هیرشفیلد) خۆی پێوە هەڵواسیوە فرمانی(קרא) (قارا) بێت كە وەها گومان دەبات هەمان فرمانی(قرأ) بێ كە لە روداوی سەرەتای وەحیی دا هاتووە ..بەاڵم مەسەلەكە وەها نیە و ئەو (تەڵە پوشە) تەنها سەرابێكە و هیچی تر؛ لەراستیدا ئەو وشە لە
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
عیبری كیتابیە واتای(قرأ) ناگەیەنێت وەك لە زمانی عەرەبیدا هاتووە تەنها لە چەند شوێنێكی سنورداری عەهدی قەدیمدا نەبێ ،واتا زۆر باوو بەكارهێنراوەكەی (نادی) و(دعی)( )82یە ،لەو دوو دەقەی سیفری تەكویندا واتای دووەم زیاتر مەبەستە هەروەك ئاماژەمان پێی دا ،بەبەڵگەی ناوكۆ(سیاق) و شاهێدی هەموو وەرگێڕانەكان .. لەڕاستیدا هیچ پەیوەندیەكی سیاقی و زمانەوانیی لە نێوان سیفری تەكوین و روداوی سەرەتای وەحیدا نیە ،ئەمە جگە لەوەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم سیفری تەكوینی بەشێوە عیبرییەكەی تەنانەت عەرەبییەكەی نەخوێندووەتەوە ..بەڕاستی ئەم شێوازی بەبەڵگەدانان و بەبەڵگە ئەژماركردنە زۆر بەڕون و ئاشكرایی تەنینەوە و چنراوی رۆژهەاڵتناسییمان بۆ بەدەردەخات! لەوەی گومانكردنی(زویمر) یانزەیەم: روداوی وەحی لە ئاگاییدا بوبێ ،بێ بەڵگەیە: ابن إسحاق :گێڕانەوەكەی (ابن ( )1 إسحاق) بۆ بەسەرهاتی سەرەتای وەحیی و ئەوەی ئەمە لە خەودا بوببێت ،الوازە و نادروستە، چونكە لە(عبد الملك بن عبد الله) گێڕراوەتەوە و ()83 ئەویش لە چەندین كەسی نەناسراوی ترەوە! روداوی بەغەوی البغوی: ( )2 سەرەتای وەحی بە رچەی خۆی دەگەیەنێت بە ئیمامی بوخاری و بۆ دایكی ئیمانداران عائیشە خوای لێ رازی بێت لە راڤە كردنی بۆ ئایەتە یەكەمینەكانی سورەتی عەلەق بەم شێوەیە باس دەكات( :أخربنا عبد الواحد املليحي ،أخربنا أمحد بن عبد اهلل النعيمي ،أخربنا حممد بن يوسف ،حدثنا حممد بن إمساعيل (أي البخاري) ،حدثنا حيىي بن بُ َكيرْ ،حدثنا الليث عن عُ َقْيل عن ابن شهاب عن عروة بن الزبري عن عائشة أم املؤمنني أهنا قالت :أول ما بُدئ به رسول اهلل صلّى اهلل عليه وسلّم من الوحي ..احلديث) ( )84؛ چۆن دەبێت بەغەوی پێچەوانەی ئەوە بڵێ كە لە گێڕانەوەكەی بوخاریدا هاتووە و ئەوە دەسەلمێنێ پێغەمبەر بە ئاگایی جبریلی بینیوە، هەروەها هەمان گێڕانەوەشی گواستوەتەوە بۆ رونكردنەوەی هۆكاری دابەزینی ئەو ئایەتە قورئانیانەی پەیوەستن بەو رووداوەوە. 93
البیضاوی :بەیزاوی لە راڤەكردنی ( )3 سورەتی عەلەق دا باسی شتی وەها ناكات و ئەم روداوە ناداتە پاڵ خەو ،قسەی وەهاش لە كەشافی زەمەخشەری دا نیە بەو پێیەی كەشاف بناغەی بەیزاوییە و بەیزاوی كورتی كردوەتەوە .ئەگەر لە رووی جەدەلیشەوە گریمانەی ئەوە بكەین بەیزاوی ئەم قسەیەی كردووە ،ئەوا ئەو كاتە قسەكەی بەهایەكی نیە چونكە بەرچەی تەواوەوە گێڕانەوەی لەبەردەستدا نیە ،هەر لەبەر ئەوە بۆی نیە گێڕانەوەیەك بهێنێ دژ و پێچەوانەی ئەوە بێت كە لە بوخاری و موسلیمدا هاتووە ،ناكۆكی ئێمە لەگەڵ زویمەر لێرەدا سەبارەت سەلماندن و بونی گێڕانەوەكانە نەك تێگەیشتنی. دوانزەیەم :ئەو قسەیەی كە دەڵێ كاتێ پێغەمبەری خوا بە جبریلی وتووە(ما أنا بقارئ) ئەوە دەگەیەنێ ئەو سەرقاڵی خوێندنەوە نیە، ئەمەش لەكاتێكدا كە پێی وت(بخوێنە) ،بە هیچ شێوەیەك سیاقی ئەو گفتوگۆیە ئەو واتایەی نیە، سیاق و ناوكۆكە بەڵگەیە بۆ دۆزینەوەی دەاللەتی وشەكە! سیانزەیەم :نامۆیە (زویمر) گێڕانەوەی حودەیبیە بەو باڵویە بداتە پاڵ كتێبی(المواهب اللدنیة)ی (طبری)؛ لە كاتێكدا (طبری) كتێبێكی نیە بەو ناوەوە ،راستیەكەی ئەوەیە ئەو كتێبە هی(قسطالنی)ە و ناونیشانە تەواوەكەشی بریتیە لە( :المواهب اللدنیة بالمنح المحمدیة) كە تایبەتە بە ژیاننامە و رەوشتەكانی پێغەمبەر و بەدورو درێژی باسی نوسینەوەی ئاشتەوایی حودەیبیە و نەخوێندەواری پێغەمبەری كردووە صلی الله ()85 علیه وسلم. (زویمر) نامەكەی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم بۆ مقۆقس كە لە یەكێك لە دێرەكاندا دۆزراوەتەوە دەكاتە بەڵگە بۆ ئەو قسەیەی كە گوایە پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم خۆی نوسیویەتی. رەخنە: یەكەم :ئەو نامەیە شتێك لەخۆ ناگرێ بەڵگە بێت لەسەر ئەوەی لەالیەن پێغەمبەری خواوە نوسرابێت ،بە ئاشكرا و ئاماژە ناوی ئەو كەسەی 94
تێدا نییە كە نوسیویەتیەوە! دووەم :بەدان پێدانانی زویمەریش ئەوە سەلماوە كە پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم كەسانێكی هەبووە نامەیان بۆی نوسیوە ،باشە بۆچی تەنها ئەم نامەیەی هەاڵوێردووە؟! سێیەم :توێژەری بەتوانا د .ئەكرەم زیا عومەری لەو كتێبە بەنرخەی سەبارەت بە ژیاننامەی پێغەمبەری خوا نوسیوێتی و بەپێی رێبازی فەرمودەناسان دایڕشتووە دەڵێ(:بوخاری لە صەحیحەكەیدا دەقی نوسراوێكی پێغەمبەرمان بۆ دەهێنێت كە دوحیە ناردویەتی بۆ گەورەی بوصرا ئەویش داوێتی بە هیرەقل ،ئەمە تاكە دەقێكە لە نێو هەموو ئەو دەققانەی ئاراستەی پادشا و میرەكان كراوە و دروستییەكەی سەلماوە بەپێی مەرجەكانی فەرمودەناسان كە دەبێ ئەو نامانەش لە رووی دەقی وتنەكە(متن) و رچە(سند)ەوە رەخنەیان لێ بگیرێ پێش ئەوەی لە رووی مێژوییەوە پشتیان پێ ببەسترێ) ()86؛ دۆخی ئەو نامەیە لە رووی بەڵگاندن و متمانەیی مێژوییەوە دروست و صەحیح نیە ،ئەمەش بەهای زانستی ئەو دەسنوسە لەدەست دەدات. چوارەم :لەو ئاماژە و بەڵگە بابەتیە زانستیە بێ ئەرزش و(بەفیڕۆدراوانە)ی زویمەر پشت ئەستورە پێی ،پشتیوانیەتی لەو قسەیەی كە دەڵێ توراسی ئیسالمی هەر هەمووی ناپاكە لە گواستنەوەی مێژووی سەرەتای ئیسالم ،كەچی لێرەدا دەڵێ(:هیچ گومانی تێدا نیە كە پێغەمبەر نامەیەكی وەك ئەم نامەیەی ناردووە بۆ مقۆقسی فەرمان رەوای ئەسكەندەرییە ،لە هەموو كتێبە نمونەییەكانی سیرەدا باس لەوە كراوە ئەو لەو پاشایانە بووە نامەیەكی لەم شێوەیەی بۆ نێردراوە كە پەیوەندی دار بووە بەبانگ كردنی بۆ ئیسالم ( .. )87هەروەها ئەم قسەیەی زویمەر لێرەشدا زانستی نیە ،چەندین مەسەلە هەیە باسكردنێكی یەكجار زۆری هەیە لەو كتێبە نمونەیەكانی سیرە، بەاڵم لە رووی رچە و سەنەدەكەیە دڵنیا بەخش نیە جاری وا هەیە تەنها فەرمودەیەكی صەحیحی لەسەر نیە ( ،)88دووبارە بونەوەی گواستنەوەی ریوایەتێك لە سیرەدا الی زانایانی مسوڵمان
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بەڵگە نیە لەسەر ئەوەی راستی ئەو گواستنەوە و نەقڵ كردنانە ،چونكە ئەوان دەزانن زانیاری و شارەزایی لە گێڕانەوە(فقه الروایة) لە الی نوسەرانی سیرە و ژیاننامە هەمان ئەو زانیاری و شارەزاییە نیە لە گێڕانەوە(فقه الروایة) كەالی فەرمودەناسان هەیە ،لەبەر ئەوە پێویستە هەر گێڕانەوەیەك لە سیرەدا هاتووە لە رووی مەتن و سەنەدەوە(بپشكنرێ) پێش ئەوەی ببێتە بەڵگە و حوججە لە ئاینی خوادا و بیروباوەڕ و حوكمەكانی لێوە هەڵێنجرێ! زویمەر وتارەكەی بەم قسەیە كۆتایی پێ دەهێنێ(:بە تێڕوانینی ئەو بەڵگانەی پێشتر خستمانە ڕوو ،هێشتاش هەندێ گومان هەر دەمێنێ سەبارەت بەوەی كە ئایا موحەمەد توانیویەتی بخوێنێتەوە و بنوسێ) ( ..)89زویمەر هەموو ئەو دەقانەی كۆكردوەتەوە كە پەیوەندی دارن بەبابەتی مشتومڕ لەسەركراو و سەرەڕای زیادكردنی چەندین گێڕانەوەی پڕوپوچ و ئیجتیهادی وەها كەبەڵگە هێنراوەكانی بەفریای ناگەن ..لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا ناتوانێ بەدڵنیایەوە دان بە راستی و دروستی هەڵێنجانەكانیدا بنێ!! پوختەی قسە :خوێنەری وتارە بەناوبانگەكەی زویمەر تەنها ئەوەی بۆ دەمێنێتەوە كە بڵێ ئەو بابەتە بریتیە لە(:كۆما و كەڵەكێك لە قسە و باسی تێكەڵ و پێكەڵ) ..ئەو كارەی ئەو كۆكردنەوەیەكی(ڕاڕایانە)ی هەموو ئەو شتانەیە كە (وتراون) -وتراوەكانیش یەكجار زۆرن -ئەگەر نەڕوانرێتە راستی و دروستییان یان تەنانەت سازاندنی لەگەڵ ئەو(بەڵگانەی تر!) كە خراونەتە روو ..ئەم(كۆكردنەوە هەڵپەكارییە) واقعی زانستی رۆژهەاڵتناسی تەنصیری بەدەردەخا ،و (شەرمگا) وكون و كەلەبەری نەزانی ئاشكراتر دەكاو وەك گەاڵی توو دادەورێن و دەكەونەخوار سەرەڕای ئەوەی ئاوازی متمانەیەكی دەستكردی تێدا دەبینرێ ..ئەو(پاڵتۆ ئەكادیمی)ەی زویمەر خۆیی پێ پۆشیوە نەیتوانی هەناسەی نەفامێتی سەدەكانی ناوەڕاستی ئەوروپی داپۆشێ كە لە نێو تەواوی بابەتەكەیدا بەدی دەكرێ ...سەرەڕای ئەو هەموو(گەرم و گوڕی) یە (بارگرژە) ،لە كۆكردنەوەی ئەو هەموو(گواستنەوانە) نەیتوانیوە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بەڵگەیەكی یەكالكەرەوەی ببینیەوە بۆ نكولی كردن و نەرێ كردنی نەخوێندەواریی پێغەمبەر صلی الله علیه وسلم ..لەدوای هەموو ئەمانە(خەم و هەڵپە)ی نكوڵی و نەرێ كردنی نەخوێندەواریی پێغەمبەری (ئومی) (ئاواتخوازی) و(هیوادارییە) ەكە مونەسیرەكان وەك خەونێكی خۆش چێژی لێ دەبینن! په‌راوێزه‌كان: .1زمانە سامییەكان گرنگن بۆ تێگەیشتن لە وشە عەرەبییانەی نارۆشنن ،ئەگەر ئەو وشانە هاتبێتنە نێو زمانی عەرەبیەوە یاخود هاوبەشیەكی هەبێت لەگەڵ زمانە سامییەكاندا ،بەاڵم ئەگەر بەئاشكرا یاخود لە بەرەنجامی پشكنین و خوێندنەوەوە واتایەكی رون وئاشكرای بۆ بینرایەوە بەپێی نەریتی زمانی روونبێژی عەرەبی لە چوارچێوەی ئەو سیاق و ناوكۆ زەمەنیەی مەبەستە ئەوە هیچ سەنگێ بۆ ئەو جۆرە هەواڵنە دانانرێت. .2لەوانەیە ئەم (مۆدەیە) لەم رۆژانەدا لەهەموو شت زیاتر برەوی هەبێت لە كتێبخانەی رۆژهەاڵتناسیدا لە نێوان خاوەنانی(فەنتازیا)ی فیكری و دەركێشان (التقلیعات) رەخنەیی نوێ؛ ئەگەر چی پشتیوانی و قورسایی لە واقعدا زۆر الواز و بێهێز بێت؛ هەر بۆیە سەرسام نابین بەوەی قسەیەكی(جبرائیل صاوما) ( )Gabriel Sawmaبخوێنینەوە لەكتێبەكەیداThe(: Quran: Misinterpreted, Mistranslated and Misread ): the Aramaic Language of the Quranل ،103كە روو لە (كەسی رۆژئاوایی دەكات) لە پێناو سەلماندنی ئەوەی قورئان كتێبێكی (سریانییە لە رووی وشە و واتاوە) (!) ( :ئەمڕۆ ،ئەوانەی بە سریانی دەدوێن بەتواناترن لە تێگەیشتنی واتاكانی قورئان لەوانەی كە بە عەرەبیی دەدوێن؛ سەرەڕای ئەوەی زۆرێك لە وشە قورئانییەكان لەمەودای چواردە سەدەی رابردوودا بەعەرەبی كراوە .. ).بێگومان ئەم نوسەرە ناكرێ ئەم جۆرە بانگەشە(لەچاڵنراوانە) لە ژینگە عەرەبییەكەدا ئاشكرا بكا ..لەگەڵ ئەوەی ئەم نوسەرەی كە وای بۆ دەچێ تەفسیری قورئانمان بە سریانی بۆ دەكات (!) و زیاتر لەو عەرەبانەی خاوەنی زمانەكەن باشتر لە زمانی قورئان تێ دەگات (!) ،لەگەڵ ئەوەشدا لەو چەند نمونەیەی كە خستویەتیە ڕوو ،بێ توانا بووە لەوەی وشە عەرەبیەكان وەك خۆی بخوێنێتەوە و پیتە بەرامبەرەكانیش بۆ ئایەت و ناوو ناوەدیارەكانیش دابنێ كە بە(نەقحەرە) نقحرە ( )transliterationناو دەبرێت ..دیارە (گێلێتی چارەسەریی نییە!)!! .3سورة الجمعة /ااڵیە ()2 .4سورة ال عمران /ااڵیە ()20 .5كیرلس جالسی ( لەدایكبوی ساڵی 1944ز):
95
رۆژهەاڵتناسێكی ئەمریكی رەچەڵ روسییە .لەالوێتییەوە ئیسالمی دۆزییەوە.دەرچووی كۆلێژی كۆلۆمبیایە .لە زۆر واڵتی وەك(نیویورك ،وموسكو ،والهور )...توێژینەوەی بەراوردكاری ئاینەكانی ئەنجام داوە. Cyril Glasee, The Concise Encyclopedia .6 of Islam, San Francisco: Harper and Row, 1989, p.409 .7ئیتمۆلۆجیا :Etymologyلە زماندا :بەرەنجامی لێكدانی دوو وشەی یۆنانیە )ἔτυμος( :واتە (راستی و حەقیقەت) و( )λόγοςواتە (گوتار /وشە) ...لە رووی زاراوەییەوە بریتیە لە :شێوازێكی زانستی مێژوییە لە زمانەوانیەكاندا بۆ توێژینەوەی ریشە و بنەچەی وشەكان و پشت دەبەستێ بەسەرنج دانی گەشەی دەنگی و دەاللەتی وشەكان لە زمانە جۆراوجۆرەكاندا. .8فیلۆلۆجیا :Philologyلە زماندا :بەرەنجامی لێكدانی دوو وشەی یۆنانیە )φίλος( :واتە (خۆشەویستی)، و( )λόγοςواتە (گوتار /وشە) ...لە رووی زاراوەییەوە بریتیە :لەو زانستەی گرنگی دەدات بە توێژینەوەی زمان لە رووی مێژوییەوە و پشت دەبەستێ بەدەقە نوسراوەكان و لەگەڵ روانین و سەرنج دانی دەربڕینی زمانی لە رووی شێوە و ناوەرۆكەوە(.ئەمەش فراوانترینی پێناسەكانە). .9ابن منظور ،لسان العرب ،بیروت :دار صادر ،د.ت، .34/12 أبو حیان ،تفسیر البحر المحیط ،بیروت :دار .10 الكتب العلمیة1422 ،هـ2001 ،م442/1 ، ابن قتیبە ،غریب الحدیث ،ت /عبد الله .11 الجبوری ،بغداد :مطبعە العانی1397 ،هـ384/1 ، ابن إسحاق ،سیرە ابن إسحاق ،ت /محمد .12 حمید الله ،معهد الدراسات وااڵبحاث ،د.ت62/2 ، ابن معین ،تاریخ ابن معین ،روایە الدوری، .13 دمشق :دار المأمون للتراث 1400 ،هـ419/3 ، سورة العنكبوت /ااڵیة ()48 .14 سورة الشوری /ااڵیة ()52 .15 سورة یونس /ااڵیة ()16 .16 الشوكانی ،فتح القدیر ،بیروت :دار الفكر، .17 د.ت207/4 ، دكتۆر (محمد مصطفی ااڵعظمی) .18 لەكتێبەكەیدا( :كتاب النبی صلی الله علیه وسلم) تەحقیقی لە ژمارەی ئەو نوسەرانە كردووەتەوە(بڕوانە؛ حممد محيد اهلل، جمموعة الوثائق السياسيّة للعهد النبوي واخلالفة الراشدة ،بريوت :دار النفائس، ط1407 ،6هـ1987 ،م ،ص أ). كارن أرمسترونج (لەدایكبوی ساڵی .19 1944ز) :ژنە نوسەری بەریتانی گرنگی دەدات بە شارستانیەتە رۆژهەاڵتیەكان و ئاینە گەورەكان .بە گشتی كتێبەكانی لە پڕفۆشترین كتێبن لە رۆژئاوادا.
96
Karen Armstrong, Muhammad: a .20 biography of the prophet, New York: HarperCollins, 1993 , p.88 لودفیجیو مرتشی (1612ز1700-ز): .21 قەشەیەكی كاسۆلیكی ئیتاڵییە .لە زانكۆی سابینزا بروما زمانی عەرەبی وتوەتەوە .قورئانی بۆ التینی وەرگێڕاوە. خاوەنی ویستێكی دوژمنكارانەیە بەرامبەر ئیسالم. همفری بریدو (1648م1724-م) :رەخنەگر .22 و مامۆستای ئاین .كتێبی (حیاە محمد) ()Life of Mahomet نوسی ،نوسەرێكی بارگاوییە بە دەم هەڵبەست و تانە و تەشەردان. (1678ز-ز720م): أوكلی سیمون .23 رۆژهەاڵتناسێكی بەریتانیە .لە زانكۆی كامبیرج زمانی عەرەبی وتوەتەوە .بەناوبانگە بەم كتێبەی(The History of )the Saracen Empires ك .ف .جروك :رۆژهەاڵتناس .خاوەنی .24 كتێبی(Versuch einer Darstellung der Christologie )des Koranكە دەربارەی دیدگای قورئانییە بۆ سروشتی مەسیح. برسفال دو كوسن أرمون-بییر .25 (1795ز1871-ز):رۆژهەاڵتناسێكی فەڕەنسیە.زمانی عەرەبی لە (كولیج دو فرُنس)وتووەتەوە .بەناوبانگترین نوسراوەكانی: (بحث عن تاریخ العرب قبل اإلسالم وأثنا‌ء عصر محمد) (Essai sur l›histoire des Arabes avant l›Islamisme, )pendant l›époque de Mahomet ج .م .أرنولد (توفی 1882م) :مونەسیرێكی .26 ئەنگلیكانیە. إدوارد هنری بالمر (1840م1882-م): .27 رۆژهەاڵتناسێكی بەریتانییە .زمانی عەرەبی لە زانكۆی كامبرج وتوەتەوە .بەناوبانگترین كارەكانی وەرگێڕانی قورئانی پیرۆزە بۆ ئینگلیزی. انقر؛ Samuel Marinus Zwemer, The .28 Muslim Doctrine of God: an essay on the character and attributes of Allah according to the Koran and Orthodox tradition, New York: Young People›s Missionary Movement, 1905, p.92 رواه البخاري ،كتاب الصوم ،باب قول النيب صلّى اهلل .29 عليه وسلّم :ال نكتب وال حنسب ،ح ،)1913( /ومسلم ،كتاب الصيام ،باب وجوب صوم رمضان لرؤية اهلالل والفطر لرؤية اهلالل ،ح)1080( / 3 30ملباركفوري ،حتفة األحوذي ،بريوت :دار الكتب العلميّة ،د.ت، 212/8 الرد الشايف الوافر على من نفى أميّة 3 31محد بن حجر آل بوطامي البنعليّ ، سيّد األوائل واألواخر ،ضمن جمموعة الشيخ أمحد بن حجر آل بوطامي البنعلي رمحه اهلل ،قطر :وزارة األوقاف والشؤون اإلسالميّة1428 ،هـ2007 ،م248/6 ، سەبارەت بە نەخوێندەواری الی نەتەوە .32
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كۆنەكان بڕوانە؛ William Harris, Ancient Literacy, MA: Harvard University Press, 1989 3عبد الرمحن بدوي ،دفاع عن القرآن ض ّد منتقديه ،ت /كمال 33 جاد اهلل ،القاهرة :الدار العامليّة للكتب والنشر1999 ،م ،ص24 3رواه البخاري ،كتاب اللباس ،باب نقش اخلامت ،ح،)5872( / 34 ومسلم ،كتاب اللباس والزينة ،باب يف اختاذ النيب صلّى اهلل عليه وسلّم خامتًا ملا أراد أن يكتب إىل العجم ،ح)2092(/ 3رواه البخاري ،كتاب الشروط ،باب الشروط يف اجلهاد واملصاحلة 35 مع اهل احلرب وكتابة الشروط ،ح)2731(/ 3رواه مسلم ،كتاب اجلهاد والسري ،باب صلح احلديبية يف 36 احلديبية ،ح)1784( / 3خالد كبري عالل ،أباطيل وخرافات حول القرآن الكرمي والنيب 37 حممد صلّى اهلل عليه وسلّم ،دحض أباطيل عابد اجلابري وخرافات هشام جعيط ونيب اإلسالم ،دار احملتسب ،نسخة الكرتونيّة حول القرآن ّ 3العيين ،عمدة القاري ،بريوت :دار إحياء الرتاث العريب، 38 263/17 3ابن حجر ،فتح الباري504/7 ، 39 4ابن حجر ،فتح الباري504-503/7 ، 40 ئەو فەرمودانەش بریتین لە: ما مات رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم حىت كتب وقرأ.أن النيب صلى اهلل عليه وسلم أمر معاوية أن يكتب لألقرع وعيينة ،فقالعيينة :أتراين أذهب بصحيفة املتلمس؟ فأخذ رسول اهلل صلى اهلل عليه وسلم الصحيفة فنظر فيها فقال - :قد كتب لك مبا أمر لك. ضع القلم على أذنك فإنه أذكر لك.ألق الدواة ،وحرف القلم ،وأقم الباء ،وفرق السني ،وال تعور امليم.ال متد بسم اهلل.(1867ز1952-ز): زویمر صاموئیل .41 مونەسیرێكی ئەمریكیە ،دامەزرێنەری كاری بەمەسیحی كردن و تەنسیری پرۆتستانتی بووە بەشێوە نوێیەكەی لە جیهانی ئیسالمیدا .لە چەندین واڵتی ئیسالمیدا كاری بەمەسیحی كردن و تەنسیری ئەنجام داوە .ژمارەیەكی زۆر دانراوی هەیە -لە كتێب و وتار -سەبارەت بە ئیسالم و بەمەسیحی كردنی مسوڵمانان .مێژووی ئاینەكانی وتوەتەوە لە (.)Princeton Theological Seminary بۆ خستنە ڕوی ئەم دوو بۆچونە بڕوانە: .42 قحطان الدروي ،أميّة الرسول حممد صلّى اهلل عليه وسلّم ،بريوت :مؤسسة الرسالة، 1417هـ1996 ،م ،ص 61-33 4الطوسي ،هتذيب األحكام( 2/1 ،نقله؛ ناصر القفاري ،أصول 43 مذهب الشيعة اإلمامية اإلثين عشرية ،عرض ونقد1415 ،هـ1994 ،م ،ط،2 )361/1 4سورة اجلمعة /اآلية ()2 44 4سورة الشورى /اآلية ()7 45 4الصفار ،بصائر الدرجات ،باب 4يف أن رسول اهلل كان يقرأ 46 ويكتب بكل لسان 4سورة البقرة /اآليات ()78-75 47
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
4الطاهر بن عاشور ،التحرير والتنوير ،تونس :دار سحنون للنشر 48 والتوزيع ،د.ت573/1 ، لویس شیخو (1859ز1927-ز) :ئەدیب و .49 الهوتییەكی كاسۆلیكییە لە عێراق لەدایك بوە و زۆربەی ژیانی لە لوبنان بەسەر بردووە ،سەردانی ئەوروپای كردوە و الهوتی لە بەریتانیا خوێندووە .گرنگییەكی تایبەتی داوە بە نەسرانییەتی عەرەبی رۆژهەاڵتی .گرنگترین بەرهەمەكانی بریتین لە( :شعرا‌ء النصرانیة قبل اإلسالم) و(النصرانیة وا‌دابها بین عرب الجاهلیة) ،زۆربەی شاعیرەكانی سەردەمی نەفامی و هەندێ شاعیرەكانی ئیسالمی بە نەسرانی داناوە ،هەندێ لە هاو بیروباوەڕەكانی وەكو ئەب (أنستاس الكرملی) لە گۆڤاری (لغة العرب) 302 :5و ئەب (كمیل حشیمه) یەسوعی لەكتێبی (لویس شیخو وكتابه النصرانیە وێ‌دابها بین عرب الجاهلیة) رەتی ئەو زیادەڕەوییانەیان داوەتەوە. ویالرد أوكستوبی (2003ز.ك) :مامۆستای .50 بەراوردكاری ئاینەكان لە زانكۆی تۆرینتۆ. Willard Gurdon Oxtoby, .51 ‘Reviewed work: Louis Cheikho et Son Livre «Le Christianisme et la Littérature Chrétienne en Arabie avant l›Islam,» Étude Critique by Camille Hechaïmé,in Middle East Journal, Vol. 23, No. 1 (Winter, 1969), p. 98 Clément Huart, ‘Une بڕوانە؛ .52 Nouvelle Source du Coran,in Journal Asiatique, Juilet- aout, 1904, pp. 125-167 Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .53 Prophet, Could Mohammed Read and Write?,in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p. 346 5سورة النحل /اآلية ()103 54 5سورة النحل /اآلية ()103 55 سەرچاوەی پێشوو ،ل 347 .56 مغلطاي ،اإلنابة إىل معرفة املختلف فيهم من الصحابة، .57 ت /حممد عوض املنقوش ومن معه ،الرياض :مكتبة الرشد ،د.ت44/2 ، تەبەری وتویەتی :موسەنا پێی وتم، .58 ئەویش عەمری كوڕی عەون پێی وتوە ،ئەویش لە هەشیمی كوڕی حوسەین ،لە عەبدواڵی كوڕی موسلیمی حەزرەمییەوە دەگێڕێتەوە :كە دوو كۆیلەیان هەبووە خەڵكی عیری یەمەن بوون ،مناڵ بوون ،بە یەكێكیان دەوترا یەسار و بەوی تریان دەوترا جەبر ،تەوراتیان دەخوێند ،لەوانەیە پێغەمبەری خوا صلی الله علیه وسلم الیان دانیشتبێت ،لەمەوە كافرەكانی قورەیش وتیان :بۆیە الیان دانیشتوە تا لێیانەوە فێر بێت، خوای گەورەش ئەم ئایەتەی داگرت :لِسا ُن الّ ِذي يـُْل ِـح ُدو َن إلَ ْـي ِه ِ ـني. ْ أع َج ِم ّي َوَه َذا لسا ٌن َعَربِ ّـي ُمبِ ٌ الطاهر بن عاشور ،التحریر والتنویر286/7 ، .59
97
بڕوانە؛ أبو نعیم ااڵصبهانی ،معرفة .60 الصحابة ،ت /محمد إسماعیل ومسعد السعدنی ،بیروت :دار الكتب العلمیة1422 ،ه2002 ،مـ150/5 ، بڕوانە؛ ابن عبد الرب ،االستيعاب يف معرفة األصحاب، .61 عمان :دار اإلعالم1423 ،هـ2002 ،م ،ص883 ت /عادل مرشدّ ، William Muir, The Mohammedan .62 Controversy, Biographies of Mohammed, Edinburgh: T. & T. Clark, 1897, p.114 سورة الواقعة /اآلية ()79 .63 6نظر؛ ابن تيمية ،شرح العمدة يف الفقه، 64 ت /سعود العطيشان ،الرياض :مكتبة العبيكان1413 ،هـ384/1 ، هەموو ئەو ریوایەتانەی سەبارەت بە .65 مسوڵمان بونی عومەرن خوای لێ رازی بێ سكل الروایات المتعلّقە بەحیح نین بڕوانە (: :األلباين ،سلسلة األحاديث الضعيفة واملوضوعة وأثرها السيء يف األمة ،الرياض :مكتبة املعارف1425 ،هـ)74/14 ، ئەگەر بیوتایە»تەفسیری خازن» بەوەی .66 تەفسیرەكە بداتە پاڵ خاوەنەكەی ئەوە تەواو بوو ،بەاڵم تەفسیرەكەی ناوبردوە بە «خازن» بەوەی وەهای زانیوە ئەوە ناوەكەیەتی! بڕوانە :اخلازن ،تفسري اخلازن املسمى :لباب التأويل يف .67 معاين التنزيل ،بريوت :دار الفكر1399 ،هـ1979 ،م297/2 ، -68سورة الفرقان /اآليتان ()5-4 ئەو داڕشتنەیم كرد بە عەرەبی كە(زویمر) .69 هێناوێتی ،نەچوم فەرمودەكە وەك خۆی بگوازمەوە كە (ابن أبی شیبە) گێڕاوێتییەوە؛ لەبەر مەبەستێك كە دواتر رون دەبێتەوە. تاكە دیاردەی نەخۆشی راڕایی سەپێنراو .70 كە گشتینەی رۆژهەاڵتناسەكان پێی ئالودە نین بریتیە لە (هەڵهاتن و سڵەمینەوەی نەخۆش لەم هەستی بەنەخۆشی بینینە) ،نەبونی ئەم هەستە -لەبەرامبەرد -بوەتە گرنگترین پاڵنەرە(زانستیەكانی) نوسراوە رۆژهەاڵتناسییەكان! سورة الفرقان /األیتان ()5-4 .71 سورة العنكبوت /ااڵیة ()48 .72 بڕوانە :عبد الله الجدیع ،المقدمات ااڵساسیة .73 للقرا‌ن الكریم ،لیدز :مركز البحوث اإلسالمیة1422 ،هــ2001 ،م ،ص151 ابن حجر ،لسان المیزان ،ت /عبد الفتاح أبو .74 غدة ،بیروت :دار البشائر اإلسالمیة1423 ،هـ2002 ،م138/7 ، بڕوانە :ابن عدي ،الكامل يف ضعفاء الرجال، .75 بريوت :دار الفكر1404 ،هـ1984 ،م2417-2414/6 ، 76البيهقي ،السنن الكربى ،كتاب النكاح ،باب مل يكن له أن يتعلم شعرا وال يكتب ،ح()13290(/ت /حممد عطا ،بريوت :دار الكتب العلمية، ً 1424ه2003 ،م ،ط)68/7 ،3 77ابن سعد ،الطبقات الكبري ،ت /علي حممد عمر ،القاهرة :مكتبة اخلاجني1421 ،هــ 2001 ،م97/2 ،
98
ئەمە لە هەردوو كتێبە سەحیحەكەدا .78 هەیە بڕوانە؛ البخاری ،كتاب المغازی ،باب غزوة الحدیبیة، ح ،)4181-4180(/ومسلم ،كتاب الجهاد والسیر ،باب صلح الحدیبیة فی الحدیبیة؛ ح)1784(/ Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .79 Prophet, Could Mohammed Read and Write?,in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p. 359 بڕوانە؛ ابن هشام ،السیرة النبویة ،ت/ .80 عمر عبد السالم تدمری ،بیروت :دار الكتاب العربی1410 ،هـ، 1990م ،ط262/3 ،3 بڕوانەSamuel Zwemer, ‘The : .81 ‘IlliterateProphet, Could Mohammed Read and Write?,in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p. 355 بڕوانەWilliam Gesenius, A Hebrew : .82 and English Lexicon of the Old Testament, tr. Edward Robinson, Boston: Crocker and Brewster, 1858, p.937-939 ابن إسحاق ،السیرة النبویة ،ت /أحمد .83 فرید المزیدی ،بیروت :دار الكتب العلمیة1424 ،هـ2004 ،م، ص167 البغوی ،معالم التنزیل ،بیروت :دار ابن .84 حزم1423 ،هـ2002 ،م ،ص 1420 بڕوانە؛ القسطالنی ،المواهب اللدنیة بالمنح .85 المحمدیة ،ت /صالح الشامی ،بیروت :المكتب اإلسالمی، 1425هـ2004 ،م ،ط501-496/1 ،2 أكرم ضيام العمري ،السرية النبوية الصحيحة :حماولة .86 لتطبيق قواعد احملدثني يف نقد روايات السرية النبوية ،456/2 ،مكتبة العلوم واحلكم، املدينة املنورة ،ط1415 ،6هـ1994 /م ..لێرەدا قسەكان ئاراستەی ناوەڕۆكی نامەكانە ،بەاڵم ئەوە نەرێ ناكات پێغەمبەر نامەناردنی هەبووە لەگەڵ فەرمان رەواكانی دەوروبەریدا. Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .87 Prophet, Could Mohammed Read and Write?,in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p. 361 بۆ نمونەی ئەم گێڕەوانە بڕوانە ،حممد العوشن، .881 .1 ما شاع ومل يثبت يف السرية النبوية ،الرياض :دار طيبة ،د .ت Samuel Zwemer, ‘The ‘Illiterate .89 Prophet, Could Mohammed Read and Write?,in The Moslem World, V.11, October, 1921, No.4, p. 363
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
راستی هاتنی محه‌مه‌د له پهرتوكی
ئینجیل و ته‌وراتدا هه‌موو ئاینه‌کان دیاره مه‌به‌ستمان ئه‌و ئاینانه‌ی ه ک ه ل ه ناو قورئاندا بانگێشتی بۆ کراوه ،هه‌مووی حه‌قیقه‌تن ل ه یه‌ك ریش ه و سه‌رچاوه‌و‌ه هه‌ڵقواڵون .یان ته‌نها جیاوازییان ل ه هه‌ندێ ئه‌حکام ویاساو ئه‌رکی سه‌رشان و رێکخستنی ژیان و مرۆڤایه‌تی دا هه‌یه. باشترین به‌ڵگه‌ش بۆ ئه‌م قسه‌یه‌ی من شاهیدییه‌که‌ی پاشای حه‌به‌شه‌ی مه‌سیحیه‌کانتان بیر ده‌هێنمه‌و‌ه ک ه کاتێك موسڵمانه‌کان کۆچیان کرد بۆ ئه‌و جێگای ه یه‌کێك ل ه هاوه‌ڵه به‌ڕێزه‌کانی پێغه‌مبه‌ر (درودو ساڵوی خوای لێ بێت) چه‌ند ئایه‌تێکی قورئانی پیرۆزی بۆ خوێنده‌و‌ه ئه‌ویش ئه‌م شاهیدیه‌ی دا ک ه وتی ئهوهی ک ه گوێبیستی بووم له قورئاندا هاتوه (ئه‌مه ئهوهی ه ک ه عیسا هێناویه‌تی) له یه‌ك سهرچاوه ده‌رده‌چن.
ئا:رێگای هزر
گومانیشی تێدا نییه هه‌ر ل ه ئاده‌مه‌وه تا خاته‌م هه‌موو په‌یامبه‌ران بهتایبهت ئه‌وانه‌ی که خاوه‌نی په‌یامی گه‌وره بوون .مه‌به‌ستم ل ه په‌یامی گه‌ور ه واتا خاوه‌نی په‌رتوکی ئاسمانی بوون .رێگه‌یان بۆ پێغه‌مبه‌رانی دوای خۆیان خۆش کردو ه تاکو ره‌وتی هیدایه‌ت و رێنوێنی بۆ مرۆڤایه‌تی ببه‌ستنه‌وه ل ه مرۆڤه‌وه بۆ خوای گه‌وره واتا ئیشی هه‌موو په‌یامبه‌ره‌کان ناساندنی په‌یامبه‌ری دوای خۆیان بوه.. ک ه تا بنچینه‌کانی په‌یامبه‌ری داهاتوو ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا ب ه کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی داهاتوو بناسێنێ تا ئاماده بکرێن بۆ په‌رستش دیاره په‌رستشی خوای پاك و ته‌نها ،ئه‌م وشانه‌ی که دامان ب ه گوێی خوێنەردا ..ده‌بێ ل ه وته‌کانی ریگای هزردا وا ده‌ربکه‌وێت ک ه بیسه‌لمێنین بۆ ئێوه له ته‌ورات و ئینجیل دا رێخۆشکه‌ر بوه بۆ په‌یامی ئیسالم ..ئایا هیچ باسێك کراو ه که ئیسالم دوا په‌یام ه و (محمد)یش (درودو ساڵوی خوای لێ بێت) دوا په‌یامبه‌ره. له‌به‌ر ئه‌م هۆی ه پێویسته له‌سه‌ر هه‌موو مرۆڤێك که خوێنه‌ری ئه‌م باسه ده‌بێ بۆ خۆی ئه‌م پرسیارانه ل ه ئه‌ستۆ بگرێ وه ب ه دوای راستیه‌کاندا بگه‌ڕێ ئه‌گه‌ر که‌سێکی دیندار بوو وه‌ك ئه‌رکێکی قیامه‌تی ئه‌گه‌ر که‌سێکی خۆ به‌ڕۆشنبیر زان ه بۆ ده‌وڵه‌مه‌ند کردنی زانیاریه‌کانی خۆی با له‌الی بمێنێته‌وه ،ئایا ئه‌م نوسینه تا چه‌ند راست ه مه‌به‌ستیشمان زیاتر له‌وه‌یه ک ه هه‌موو مرۆڤێك به‌رپرسه له
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
99
چاره‌نوس و به‌دیهێنانی به‌خته‌وه‌ری و کامه‌رانی بۆ خۆی ،له‌وانه‌ی ه پرسیاره‌که به دیوێکی تردا وا لێبکه‌ین ک ه ئه‌گه‌ر هیچ که‌سێك خاوه‌نی زانیاری نه‌بێت له‌سه‌ر هه‌ر بیرو بۆچون و یاخود ئاین و ئایدۆلۆژیاو یان فیکرو مه‌نهه‌جێك زۆر عه‌یب ه که دوای بکه‌وێت و ه یان ئه‌گه‌ر زانیاری له‌سه‌ر نه‌بێت و ه قسه‌شی له‌سه‌ر بکات ئه‌وه له هه‌مووی عه‌یبتر ه کورد وته‌نی (عوزر ل ه قه‌باعه‌ت خراپتره) وه‌کو عه‌رزم کردن ئێمه ده‌زانین ک ه ئه‌مڕۆ سێ ئاینی گه‌وره‌ی خودایی وان له به‌رده‌ستماندا. یه‌که‌م :ئاینی یه‌هودی ک ه په‌یامبه‌ره‌که‌ی (موسا-سه‌المی خوای لێبێت) بوو ه ئێستا که‌سانێك په‌یڕه‌وی ناکه‌ن جگه ل ه پاشماوه‌کانی به‌نی ئیسرائیل نه‌بێت ک ه سه‌رجه‌م ژماره‌یان ل ه جیهاندا ناگات ه ( )٢٠ملیۆن که‌س ،چونک ه جوله‌که‌کان کردویانه‌ته ئاینێکی نه‌ته‌وایه‌تی و ناسیۆنالیستی ک ه سه‌ر ب ه ئیسرائیلن واتا له نه‌وه‌ی (یعقوب)ن گومانیشی تێدا نیی ه له رووی فیکره‌و ه ک ه ئه‌مه دینێکی ده‌مارگیریه‌و ه ده‌رگا له‌سه‌ر خۆ داخستنه ..ده‌مارگیری و دابڕان ده‌ڕوێنێ ل ه ناو خه‌ڵکیدا وه خه‌ڵکی فێری دوژمنایه‌تی ده‌کات ئه‌م ئا‌ینه‌ی که بۆ (موسا -سه‌المی خوای لێبێت) هاتوه په‌یامه‌که‌ی ته‌وراته هه‌موو ده‌قه‌کانی هه‌ڵشێوێنراون به‌سه‌ر یه‌کتریدا.. ئه‌و کتێبه‌ی ه ک ه ئه‌مڕۆ فڕی به سه‌ر کتێبی خواو ه نه‌ماوه ،واتا دروست کراوی ده‌ستی ئه‌حباره‌کان ه ئه‌توانین پێی بڵێین ئاینی ئه‌حباری پێدەوترێت ،چونک ه ئه‌و په‌یامه‌ی ک ه ل ه ته‌وراتی راستیدا هاتوه ئه‌و په‌یام ه نییه ک ه ئێستا لهم ته‌وراته‌دا هه‌ی ه و ه پاشان باسی ده‌ستکاری کردن و ده‌قه‌کانی یه‌ك به یه‌ك ده‌که‌ین ئه‌مه ته‌نها سه‌ره‌تایه‌ك بوو بۆ چون ه ناو ئاینی یه‌هودیه‌ته‌وه... دووه‌م :ئاینی مه‌سیحی ئه‌م ئاینهش له پاش مه‌سیح -ساڵوی خوای لێبێت دوچاری گۆڕین و ده‌ستکاری و شێواندن بوو ،لێکۆڵه‌ره‌وان ل ه کاروباری مه‌سیحی دا خۆیان دانیان به‌م راستیه‌دا ناو ه خۆیان ئه‌و ئه‌نجام ه ترسناکه‌یان باڵوکردۆته‌و ه که ده‌ڵێن گوای ه ئه‌و بۆچونانه‌ی ک ه ل ه ئاینی مه‌سیحی دا هه‌ی ه بۆچونه‌کانی باوک ه 100
(پۆڵسه). ئه‌مه‌ش ل ه راستیدا هیچ بنه‌مایه‌کی تێدا نه‌ماوه هه‌ر هه‌مووی ده‌ستکاری کراوه له‌سه‌ر ده‌ستی پۆڵسی جوله‌که. سه‌ره‌تا پێم خۆش ه مێژوویه‌کی (پۆڵس) باس بکه‌م ک ه کێیه و ل ه کوێو ه سه‌رچاوه‌ی گرتوو ه دیار ه ک ه (پۆڵس) ناوی (شائول)ه ل ه ره‌گه‌زو نه‌ژادی رۆمانی ه له ره‌چه‌ڵه‌کدا ،ل ه قودس خوێندویه‌تی” ئاماژه‌م پێکرد له‌سه‌ر ئاینی یه‌هودی په‌روه‌رد ه و گه‌ور ه بووه ،ل ه ناو خه‌ڵکیشدا ب ه کابرایه‌کی باوك دۆست و نیشتمان په‌روه‌ر ناسرابوو و ه مه‌سیحیه‌کانیشی ده‌چه‌وسانده‌وه له‌و سه‌رده‌مه‌دا. پۆڵس خۆی یه‌کێك بوو له‌وانه‌ی شایه‌دی به‌رد بارانکردنی (ئیستفانۆس) بوو وه خۆشی به‌شدار بوو له‌و کاته‌دا. ئیستفانۆس له‌الی مه‌سیحیه‌کان به شه‌هیدی یه‌که‌م و پیاوێکی گه‌ور ه ده‌ناسرێت له ساڵی ()٣٠ی ز ،پۆڵس له‌الیه‌ن رۆماو ه داوای لێکرابوو ک ه بچێت بۆ دیمه‌شق بۆ به‌ره‌نگاری کردنی مه‌سیحیه‌ت، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بهاڵم دواتر وای باڵو کرده‌و ه که مه‌سیح هاتۆت ه الی و کاتێك ک ه چو ه بۆ دیمه‌شق ،گوای ه مه‌سیح پێی وتو ه بۆ ده‌م چه‌وسێنیته‌وه ئه‌ویش ل ه بینینی ئه‌و نوره‌ی مه‌سیح سێ رۆژ کوێر بوو ه و پاشان چۆته ناو دیمه‌شق و له‌وێ چاوی کراوه‌ته‌و ه ئیتر له‌و سه‌رده‌مه‌و ه چاو و دڵی که‌وتۆت ه کار و ه ده‌ستبه‌کار بووه بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی ئاینی مه‌سیح. ل ه راستیدا مێژوو نوسان ده‌ڵێن :که ئه‌مه فێڵ بوو ه بۆ ئهوهی ده‌ستور و ئه‌حکامه‌کان بگۆڕێت و ب ه بیرو بۆچون و داهێنانێکی نوێ بینوسێته‌و ه ک ه ئه‌ویش بریتی ه ل ه بیری سێگانه (الثالوث)... بزانین چۆن گۆڕانکاری و ده‌ست کاری له‌هه‌ردوو ئاینی یه‌هودی و مه‌سیحی دا کراو ه گومان له‌وه‌دانی ه که ئێمه‌ی موسڵمان هه‌ردوو په‌یام ه ئاسمانیه‌ک ه به نێردراوی خوای گه‌وره‌ی ده‌زانین ،گومانمان له‌وه‌دا نییه ک ه ده‌ست کاری کراوه ،واتا ئه‌م دوو ئاین ه ئه‌توانین بڵێین بیرو بۆچونی قه‌شه‌کان و ئه‌حباره‌کانه که جگه ل ه داستانی ئه‌فسان ه و شتی ناواقعی شتێکی دیک ه ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
به‌رچاو ناکه‌وێت تیایدا. کاتێك ک ه سه‌یری چه‌مك و ده‌قه‌کان ده‌که‌ین -ل ه هه‌ردوو په‌رتوکدا تێگه‌یشتنێکی وشك و خراپ و شێواوی پێو ه دیار ه ب ه هیچ جۆرێك بیری ئیمان و باوه‌ڕ ناتوانێت ته‌عبیر ل ه بانگه‌وازی په‌یامی ئه‌و په‌یامبه‌ره ناکات.. بو زیاتر باس کردنی ئه‌م باس و بابه‌ته.. با سۆراخێك ب ه ناو ته‌ورات و ئینجیلی ئه‌مڕۆدا بکه‌ین به باشی سه‌رنجیان بده‌ین و لێیان بکۆڵینه‌و ه تا بزانین به‌رجه‌سته ترین و زه‌قترین نیشانه‌کانی گۆڕین و ده‌ستکاریه‌کی روون و ئاشکرای په‌یامی مه‌سیحی له‌وه‌دا ده‌رده‌که‌وێت ک ه یه‌ك ئینجیل هاتۆت ه خواره‌وه بۆ (عیسا- ساڵوی خوای لێبێت) که‌چی ئێستا به چوار ئینجیل ناسراوە و به‌ناوبانگه ،سه‌رباری به‌کارهێنانی ده‌یان ئینجیلی دیکه‌ش هه‌مووی الفی ئه‌و ه لێده‌ده‌ن ک ه ئینجیلی ئه‌وان سروشی خوایی ه و ل ه کاتێکیشدا ک ه هه‌موو ئینجیله‌کان له رووی گیان و ئایدیاو بیرو بۆچونه‌وه یەك پەرتوك بووە کە هاتۆتە خوارەوە بۆ (عیسا -ساڵوی خوای لێبێت)؛ بۆی ه ده‌پرسین ک ه ئه‌م ئاینه ئاینێکی لۆژیك نیی ه ده‌کرێ بپرسین ل ه مه‌سیحیه‌کان ئه‌م دوو ئینجیل ه له کوێو ه هاتوون تکای ه وه‌اڵم؟ هه‌مووی بیری سێگانه ده‌خات ه روو واتا باوك و دایك و ه رۆحێکی پاك .ک ه ل ه راستیشدا پێغه‌مبه‌ر مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) بانگه‌وازی بۆ یه‌کتا په‌رستی کردوه. ئه‌گه‌ر سەرنج چه‌ند ده‌قێك بدەین ...ئه‌گه‌رچی گۆڕانکاریشیان پێوه دیار ه دان ب ه یه‌کتاپه‌رستی خوای پەروەردگاردا ده‌نێت ل ه وانه‌وه‌ی ه که ل ه (یوحه‌نا) دا ریوایه‌ت کراوه که ده‌ڵێ [ :ژیانی هه‌تا هه‌تایی ئه‌و ژیانه‌ی ه که بتانناسن به‌وه‌ی ک ه ته‌نها تۆی خوای حه‌قیقی و راسته‌قین ه یه‌سوعی مه‌سیحیش هه‌ر تۆ ناردوته] ئه‌مه‌ش ئه‌و ه ده‌گه‌یه‌نێ که خوا تاك و ته‌نهایه‌و مه‌سیحیش فرستاده‌ی خوایه ،هه‌روه‌ها (مارکۆس) ل ه به‌شی دوانزه‌هه‌می ئینجیله‌که‌ی خۆیدا هه‌مان شایه‌دی یه‌کتاپه‌رستی له‌چه‌ند جێگایه‌کدا ده‌دات ده‌ڵێت: [یه‌کێك له هۆشمه‌ند و نوسه‌ره‌کان ل ه یه‌سوعی 101
پرسی ده‌رباره‌ی یه‌که‌م وه‌سیه‌ت و راپرسی، ئه‌ویش وه‌اڵمی دایه‌وه ،وتی یه‌که‌م وه‌سیه‌ت وراپرسی ئه‌ی نەوەکانی ئیسرائیل گوێ بگر ه په‌روه‌ردگار خوای ئێمه‌ی ه ئه‌ویش یه‌ك خوا و په‌روه‌ردگاره ،نوسه‌ره‌ک ه پاشان پرسی :ئه‌ی مامۆستا؟ که‌وات ه ئه‌ویش یه‌کێک ه وه جگه له‌ویش یه‌کێکی ترنیی ه کاتێك یه‌سوع بینی ک ه ئه‌و ب ه ئه‌قڵ وه‌اڵمی ده‌داته‌و ه وتی تۆ ل ه فریشته‌کانی ئاسمان دوور نیت]،بەاڵم ئایدیای شێواو ده‌ستکاری کراوی ی ”پۆڵس” هه‌موو چه‌مك و راستی یه‌کتاپه‌رست سڕیه‌وه ،پاشماوه‌ی یه‌هودی خست ه ناوئاینەکە، واتا ئایدیای سێگانه(سێ خوای) خست ه ناو. ئه‌و به‌ڵگ ه رونانه‌ی ک ه نیشانه‌ی ده‌ست هه‌ڵبه‌ست وگۆڕینی ئاینی مه‌سیحی و یه‌هودین بریتین لهم به‌ڵگانه.: یه‌که‌م :ل ه ناوبردنی بیری یه‌کتاپه‌رستی و هێنانه‌کایه‌ی بیری بت په‌رستی وه‌ك شرك و هاوه‌ڵدانان بۆ خوای گه‌ور ه له هه‌مووی نه‌گبه‌تی تر جه‌سته‌دار کردنی خوا واتا خوا موجه‌سه‌م بکرێت له‌وه‌ش ماڵ وێرانتر ک ه مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) بکرێت ب ه خوا یان بەکوڕی خوا. ئه‌مه ئه‌وه ده‌گه‌یه‌نێت که ئه‌گه‌ر جوان وردبینه‌وه ل ه ئاینی مه‌سیحی کوت ومت لێکچون ه له‌گه‌ڵ بت په‌رستی باوی سه‌رده‌می رۆمه‌کان؛ که‌ل ه راستیدا رووی بێگه‌ردو دره‌خشانی ئینجیلیان شێواند ،هه‌رچی بیری خراپ و شێواو به‌ناو ئایدیایه‌کی نوێ خرای ه ناو ئینجیله‌و ه ک ه هه‌مووی ده‌قی نامۆو دوور ل ه راستی نیشانده‌دات ک ه دوور ه ل ه بێگه‌ردی ئینجیلی راسته‌قینه ،الی هه‌موشتان ئاشکرایه ل ه هه‌ر سه‌رده‌مێکدا راهیبێك و قه‌شه‌یه‌ك بە ئاره‌زووی خۆی نوسیویه‌تیه‌وه، و ه به‌کارکردن ه سه‌ر ئه‌و شارستانیه‌تیانه‌ی که ل ه سه‌ریان بووه .ئه‌گه‌ر سەرنج لە ئاینی مه‌سیحی بدرێت هه‌ر ل ه کاثۆلیك و پرۆتستانت و ئۆرثۆدۆکس لێکچوی ئاینی”ئه‌قدومیه‌کان” ه یان ئاینی ”کریشنا” یاخود ئاینی ”هیگنی” ک ه ئه‌م ئاینانه ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ ئاینی یه‌ك بوونی باوك و کوڕ ک ه سه‌رچاوه‌که‌ی ئاینی کۆنی ”به‌رهه‌مییه” ک ه ل ه ژیاری رۆمه‌کانەوە سه‌رچاوه‌ی گرتو ه 102
هه‌رچه‌ند ه ده‌ڵێن :که ئه‌م ئاینان ه له هیندستان و واڵتی پارسه‌وه هاتون.. دووه‌م :بریتی ه له‌و به‌ڵگه‌یه‌ی ک ه ئه‌م ئاینان ه دەستکاری کراون ک ه ئێستا له ده‌ستی جوله‌ک ه و گاوره‌کاندان به‌وه‌ی ک ه پێغه‌مبه‌ران ب ه خراپه‌کار و زینا کارو مه‌ی خۆر و شه‌رواڵ پیس ناوزەد ده‌که‌ن ک ه الی هه‌موشتان ئاشکرایه ک ه پێغه‌مبه‌ران پاك و بێگه‌ردن ک ه ته‌ورات و ئینجیل شێوێندراون و پڕن لهم چه‌شنه تانه‌و ته‌شه‌رانه. بۆ نمون ه ل ه ته‌وراتدا هاتوو ه ل ه باسی داستانی لوط پێغه‌مبه‌ردا (ساڵوی خوای لێبێت) که له‌گه‌ڵ دوو کچه‌که‌ی خۆیدا ل ه چیا له به‌شی نۆزده‌هه‌می سه‌فه‌ری ک ه بریتیه له (پێکهاتن واتا التکوین) هاتووه ک ه [خوشکه گه‌وره‌که‌ی ب ه خوشک ه بچوکه‌که‌ی وت خۆت ده‌زانی که باوکمان پیر بووه لهم سه‌رزه‌ویه‌شدا پیاوێك نییه بێت ه المان واتا له‌گه‌ڵمان جووتبێت ،وه‌ر ه با پێکه‌وه مه‌ی ده‌رخواردی باوکمان بده‌ین و له‌گه‌ڵی جوت بین تا وه‌چه‌یه‌ك له باوکمان بخه‌ینه‌و ه ک ه دوو شه‌و مەییان ده‌رخواردی باوکیان دا و ه هه‌ردوو کچه‌که‌شی له‌گه‌ڵیا جووت بوون ،هه‌ردووکیان سکیان له باوکیان پڕ بوو گه‌وره‌که‌یان کوڕێکی بوو له باوکی ناوی نا ”موئاب” ک ه به باوکی موئابیه‌کان ناسراو ه و ه بچوک ه که‌شیان کوڕێکی بوو ناوی نا ”بن عه‌می” ک ه ئه‌ویش ب ه باوکی به‌نی عه‌مون ناسراوه]. هه‌روه‌ها ل ه به‌شی یازده‌هه‌می بابه‌تی ”سمۆئیلی” دووه‌مدا هاتووه ک ه پێغه‌مبه‌ر داود (ساڵوی خوای لێبێت) له‌گه‌ڵ ژنه‌که‌ی ”ئۆریای” موجاهیدی باوه‌ڕدار ک ه الیه‌نگری خۆی بوو زینای له‌گه‌ڵدا کردو ه ده‌ڵێ کاتێکیش ک ه ویستی خۆی له ئۆریای رزگار بکات ناردی بۆ جه‌نگ له‌به‌ره‌ی پێشه‌و ه دایناو کوژرا ئه‌ویش ده‌ستی گرت به‌سه‌ر ژنه‌که‌یدا. له به‌شی ()٣٨دا له ته‌وراتی سه‌فه‌ری پێكهاتن واتا ته‌وراتی ”تکوین” هاتووه ک ه (یه‌هوزای کوڕی یه‌عقوب) زینای له‌گه‌ڵ ژنی کوڕه‌که‌ی خۆیدا کرد که ناوی ”سامار” بوو ده‌ڵێ [ژنه‌ک ه ل ه یه‌هوزا سکی پڕ بوو دوو کوڕی لێی بوو ناوی نان ”فارص” وه ”زارح”] جا ئینجیلی ”مه‌تا” ل ه ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
به‌شی یه‌که‌مدا کێشه‌که له‌وه‌دایه که نه‌سه‌ب و ره‌گه‌ز و نه‌ژادی یه‌سوعی مه‌سیح و سوله‌یمان پێغه‌مبه‌ر و داودی باوکی سوله‌یمان (ساڵوی خوا له‌سه‌ر هه‌مویان بێت) له وه‌چه‌ی ”فارص” ناوزه‌د ده‌کات ل ه ئه‌نجامی زینای یه‌هوزا له‌گه‌ڵ ژنه‌که‌ی ”سامار”ی کوڕی خۆیدا کردی. لەبه‌شی یه‌که‌می کتێبی (هۆشه‌ع )دا هاتوو ه ک ه یه‌که‌م قسه‌ی خوا ک ه کردی له‌گه‌ڵ هۆشه‌عدا-: وتی بڕۆ بۆ خۆت به‌زینا ئافره‌تێك بدۆزه‌ره‌و ه هه‌ر به‌زیناش چه‌ند منداڵێكی لێبهن ه به‌رهه‌م، چونک ه زه‌ووی هه‌موو بوون به‌زینا کار و وازیان ل ه خوا هێناوه ،ئه‌ویش چوو (جومره‌ی کچی ویالمی) گرت و سه‌رنجام سکی پڕ کرد ک ه دوو کوڕی بوو ب ه ناشه‌رعی واتا ب ه زینا. هه‌ر له به‌شی سێهه‌م هاتوو که ده‌ڵیت ب ه هۆشه‌ع ئافره‌تێکی تر ل ه به‌نی ئیسرایل بۆ زیناکاری به‌کار بێهنه ،هه‌روه‌ها ل ه به‌شی دووهه‌می ئینجیلی یوحه‌نادا هاتوو ه ده‌ڵێ گوایه مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت)چووه بۆ الی کوڕێك که‌زه‌ماوندی ههبوو ه کوڕه‌ک ه مه‌ی وشه‌رابی لێ بڕاو بوو ئه‌ویش ب ه موعجیزه‌یه‌ك شه‌ش کوپ شه‌رابی هێنای ه به‌رده‌ست. له به‌شی یا‌نزه‌هه‌می ئینجیلی” لوقاد”ا هاتوو ه که مه‌سیح مه‌یخۆرێکی زیاده ره‌و بووه. ل ه راستیدا ئه‌م جۆر ه وتانه ده‌ست هه‌ڵبه‌سراوی خۆیانه‌و دوور ه ل ه روخساری پاكی ئینجل و ته‌وراته‌وه. سێیه‌م -:بریتی ه له‌وه‌ی ک ه فه‌یله‌سوکان و بیرمه‌نده‌کان و مێژوو نوسه‌کان له‌باره‌ی ئاینی مەسیح و یەهودیەوە چۆن ده‌دوێن یان پیاوانی ئاینی خۆیان چۆن باس لە ئاینەکەیان دەکەن، بۆ نمونه (نیچه) لهم باره‌یه‌وه ده‌ڵێت :له مه‌ڕ ئه‌و جیاوازیانه‌ی که‌ل ه نێوان ئاینی مه‌سیحی وهه‌ڵبه‌ستراوه‌که‌ی (پۆڵس)دا ده‌ڵێت-:بانگه‌وازی مه‌سیح له‌راستی و جه‌وهه‌ر و ناوه‌رۆك دا بانگه‌وازێک ه بۆ سیسته‌م و هێزو ده‌سه‌اڵت ،بهاڵم (پۆڵس) گۆڕی بۆ ئاینێك که بۆت ه النه‌ی ترسنۆك و تۆقیوه‌کان؛ به‌رده‌وام ده‌ڵێت -:پۆڵس به‌و ه ناوزه‌د ده‌کات ناوی لێناو ه (باسکاڵی یه‌هودیه‌ت)، چونکه بڕوای پۆڵس له‌سه‌ر بنه‌مایی فرتو فێڵ و ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ی ئاین ه کۆنه‌کان دامه‌زراندوه. ئه‌فسانە کۆڵن یولسن -:ئه‌و له‌سه‌ر مه‌سییحیه‌ت ده‌ڵێت :مه‌سیح وتویه‌تی خۆت سه‌روه‌رو گه‌وره‌ی خۆت به ،بهاڵم به جارێك پۆڵس ئه‌م بیرو باوه‌ڕه‌ی هه‌ڵته‌کاندوه‌و گۆڕیویه‌تی و له‌سەر بنه‌مای راستی خۆی نه‌ماوه ..بۆیه نمونهی نامه‌که‌ی پۆڵس دینێته‌وه که بۆ رۆمای ناردو ه ئه‌م وته‌یه‌ی تێدا نوسیوه[ :با هه‌موو که‌سێك سه‌ر بۆ ده‌سه‌اڵتداران دابنه‌وێنێت ،چونک ه ده‌سه‌اڵت نایه‌ت تاخوا نه‌ینێرێت ،وه‌هه‌ر که‌س ل ه رووی ده‌سه‌اڵتداراندا بووەستێت که‌وات ه ئه‌و که‌سه ل ه رووی ده‌سه‌اڵتی خواد وه‌ستاوه]. ماوه‌ته‌و ه بڵێن؛ بیروباوه‌ڕی ئێستای مه‌سیحیه‌ت ل ه سه‌ر بنه‌مایی ده‌ستوره‌کانی مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) دانه‌مه‌زراوه ،به‌ڵکو له‌سه‌ر ئه‌و ئایدیاو بۆچونه خورافیه‌ی ک ه پۆڵس دایهێناوه. لێره‌دا جێگای خۆیه‌تی شتێکتان بیربخەمه‌و ه ک ه ئازادیخوازان ده‌ڵێن :مه‌به‌ستی ئیسالح و رێفۆرمی پڕۆتستانتی به‌قازانجی بیری ئاینی مه‌سیحی بوو! بهاڵم به‌داخه‌و ه له‌ڕاستیدا وانه‌بوو به‌ڵکو به قازانج و به‌رژه‌وندی مه‌سیحییه‌تی پۆڵس بوو. جێگه‌ی خۆیه‌تی مێژوونوسی به‌ناوبانگ ”وێڵز”ب ه نمون ه بێنینەوە که ل ه کورته‌ی مێژووه‌که‌ی دا ده‌ڵێت -:مه‌سیح و ئه‌م بیرو باوه‌ڕه‌ی ئێستا ئاسمان و رێسمان له‌یه‌که‌و ه دوورن ،بهاڵم مه‌سیحیه‌تی ئه‌مڕۆ بریتیه له‌وی ک ه پۆڵس دایهێناوه. ئه‌ویش که ل ه ئه‌سکه‌نده‌ریه‌ی الهوتی ده‌رسی خوێندو ه بۆیه کاریگه‌ری ده‌ستوری بتپه‌رستی میسریه‌کانی له‌سه‌ر بوو ه ک ه ئاینهکهی ئه‌وانی تێدا هاتووه ک ه مرۆڤ ده‌بێت بتوێته‌و ه ل ه نێوان [باوك و کوڕ و گیانی پیرۆز]دا ل ه ئاینی میسریه‌کاندا [ئیزیس و هۆرس وسیزاییس] له‌وه‌و ه سه‌رچاوه‌ی گرتوه ،ئه‌گه‌ر سه‌رنجتان دابێت زۆربه‌ی مه‌سیحیه‌کان ل ه شێوه‌ی خاچێکدا ئه‌م ده‌قه له‌سه‌ر سنگ و نێو چاویان ده‌یخوێنن ب ه ناوی[ باوك و دایك و گیانی پیرۆز]. چواره‌م :خاڵی کۆتایی بریتیه ل ه ده‌سه‌اڵتی 103
کڵێسا که به‌رده‌وام درێژه‌ی داوه ب ه ناشیرین کردنی شێوه‌ی مه‌سیحیه‌ت تا ئه‌و راده‌یه‌ی وای له خه‌ڵکی ئه‌م ئاین ه گه‌یاند بوو ده‌توانن ل ه گوناهه‌کانیان خۆش بێت له‌سه‌ر ئه‌م زه‌ویه‌دا هه‌ر له زه‌ویشه‌و ه به‌هه‌شتیان پێ بفرۆشێت ئه‌گه‌ر چی خراپه‌کارو تاوانبار وسه‌رپێچیان ئه‌نجام دابێت. ئه‌ویش ب ه کڕینی پسوڵه‌ی به‌رائه‌ت یان نامه‌ی لێبوردن پاك ده‌بونه‌و ه دیار ه پاپاکان به‌ڵێنی لێبوردن و لێخۆش بون وسڕینه‌وه‌ی گوناهه‌کانیان تیا ده‌دا ،دیار ه هۆکاره‌که‌شی وه‌رگرتنی چه‌ند به‌سته‌یه‌ك پار ه بوو ،چونک ه ئه‌وان خۆیان به نوێنه‌ری خوا ده‌زانن ئه‌وان پیاوانی ئاینی بوون. ئه‌م ه نه‌ك هه‌ر دوور ه ل ه راستیه‌و ه به‌ڵکو گاڵت ه بازاڕیه‌که ب ه ئاکاره به‌رزه‌کانی مه‌سیحیه‌ت. هه‌ر قه‌شه‌و پاپاکان بوون ..حه‌رامیان حه‌اڵڵ ده‌کرد وه یان به پێچه‌وانه‌وه ب ه ئاره‌زووی خۆیان وشه‌ی چاکیان ده‌به‌خشی به به‌گزاده‌و سه‌روه‌تمه‌نده‌کان ئه‌م ده‌قانه‌ش ک ه باسمان کرد ل ه رێگه‌ی یه‌سوعه‌وه ده‌سه‌اڵت دراوه به پیاوانی ئاینی مه‌سیحیه‌ت ،بۆ نمونه لە نامه‌یه‌کی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌د‌ا ک ه له دائیره‌تومه‌عاریفی ئه‌وروپی دا نوسراو ه ک ه بۆ به‌گزاده‌یه‌ك ل ه به‌گزاده‌کانی ئیتالیا نوسراو ه و ده‌ڵێت [ ئه‌ی فاڵنی کوڕی فاڵن یه‌سوعی په‌روه‌ردگارمان بهزهیی ب ه تۆ به‌خشی ئه‌ویش خۆی ب ه شایست ه گه‌یشت ب ه ئێش و ئازاره‌کانی خۆی دا له خاچ له‌به‌ر تۆ منیش ئه‌و ده‌سه‌اڵت ونوێنه‌رایه‌تیه‌م پێ دراو ه ل ه ته‌واوی گوناهه‌کانت خۆش بم ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ش کڵێسا فه‌رزی کردوه من خۆم ده‌تبوورم ل ه ته‌واوی گوناهه‌کانت و زیاده‌ڕه‌ویه‌کانت ئه‌گه‌ر چی تاوانه‌کانیشت گه‌وره بن و به‌قه‌د ده‌ریایه‌ك بن ئه‌و ه تۆمان پاك کرده‌و ه له‌الیه‌ن پاپای باوکی پێرۆز و كورسی نوێنه‌رایه‌تیمان پێ به‌خشیت. تێبینی :هه‌رچی وشه‌ی (رب) هه‌ی ه كراو ه (األب) له‌ئینجیلدا. ئه‌مه‌ش مشتێك بوو له خه‌روارێك له سه‌ر ئه‌و بنه‌مایانه‌ی که ل ە ئاینی یه‌هودی و مه‌سیحیه‌تی ئێستادا هاتوون. ك ئه‌م دوو ئاین ه کۆتاییان پێهاتوو ه وه 104
پێشتریش ئاماژه‌مان پێکردو وتمان پێغه‌مبه‌ران رێگایان بۆ پێغه‌مبه‌رانی دوای خۆیان خۆش کردو ه بزانین لهم دوو ئاینه‌دا ده‌رده‌که‌وێت ک ه باسی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم کراوه لهم دوو ئاینه‌دا دێینه سه‌ر باسی ئه‌وه ئه‌و ده‌قان ه بێنین که چۆن باس له‌و ه ده‌که‌ن ئه‌وه‌شمان ل ه بیر نه‌چێت ک ه هه‌موو ئاینه‌کان نه‌سخ بونه‌ته‌و ه و ئهوهی ک ه بێگه‌رد و بێ خه‌وش ه ته‌نها ئاینی پیرۆزی ئیسالم ه ئه‌ویش له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایانه به چه‌ند ئایه‌تێك ل ه ته‌ورات و ئینجیل و قورئاندا ده‌یسه‌لمێنین. هه‌ڵوه‌شانه‌وه و ته‌واو کردن: (قُولُواْ آمنَّا بِاللّ ِه وما أُن ِزَل إِلَ نَا وما أُن ِزَل إِ ىَل إِ�بر ِاه ِ ِ يل �يْ َ َ ََ َ َْ َ يم َوإ مْسَاع َ اق و�يع ُقوب واألسب ِ ِ وسى و ِعيسى وَما أ يِ يِ ُوت م ُوت أ ا م و اط َوإ ْس َح َ َ َْ َ َ ْ َ َ َ َ ُ َ َ َ َ َ ِ ِ َح ٍد ِّم�نْ ُه ْم َوحَْن ُن لَهُ ُم ْسلِ ُمو َن) البقرة: النَّبِيُّو َن من َّرهِّب ْم الَ �نَُفِّر ُق �بَنْ َ يأَ ()136 [بڵێن :ئێم ه بڕوامان هێناوه به‌خوا و به‌وه‌ی وا بۆ ئێم ه هاتۆته خوار ،به‌وه‌ی بۆ ئیبراهیم و ئیسماعیل و ئیسحاق و یه‌عقوب و ئه‌سباط هاتۆت ه خوار ،و ه به‌وه‌ی وا به موسا و عیسا دراوه و ه به‌وه‌ی ک ه پێغه‌مبه‌رانی تر ل ه په‌روه‌ردگاریانه‌و ه پێیان گه‌یشتو ه ئێم ه جیاوازیه‌ك له نێوانیاندا دانانێین و ه ئێم ه ته‌نها ته‌سلیمی فه‌رمانی خوای تاك و ته‌نهاین]. ی گومان له‌وه‌دا نیی ه ک ه سه‌رجه‌م په‌یام خوامان له‌سه‌ر یه‌ك رێباز پێكدێن و یه‌ك ده‌گرنه‌و ه هه‌موو به‌ره‌و یه‌ك ئه‌نجامیش ملی رێگای راستیان گرتو ه ئه‌ویش رزگار کردنی مرۆڤایه‌تی و به‌ندایه‌تی تاکی مرۆڤ ه له خواکانه‌و ه بۆ خوای پاك و بێگه‌رد ئه‌ویش له رێگه‌ی بنه‌ما باوه‌ڕیه‌کانه‌و ه ک ه پێغه‌مبه‌ران مزگێنی و مژده‌یان پێ داوین و ه یان ب ه گشتی فرستاد و نێردراوه‌کانی خوا بانگه‌وازیان بۆ کردوه. هه‌روه‌ك ئاماژه‌مان پێکرد ئا به‌و جۆر ه ته‌واوی په‌یامه‌کان به‌دوای یه‌کدا ده‌ڕۆن و رێگ ه بۆ ئاینی دوای خۆی خۆش ده‌کات و ه سیستم و یاساو نه‌ریت ه بۆگه‌نه‌کان له‌ناو ده‌بات و له‌هه‌ر یه‌ك بوون و فراماسیۆنێکی شارستانیه‌تیدا ک ه بێته سه‌ر رووی خاکه‌که‌ی ،تا پرۆسه‌ی بنیات و رووناکی تر بهێنێته گۆڕێ تا رووناکی بیرو هزرو رۆح دابمه‌زرێنێت. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مه‌به‌ست له ته‌واو کردن ئهوهی ه ک ه مرۆڤایه‌تی کۆتا په‌یامی خۆی وه‌ربگرێت له‌به‌رز ترین و بااڵترین وه پێشکه‌وتوترین شكڵ و قاڵب داڕێژراو بێت بڕوای شارستانیه‌تی شیاو و شایسته بێت ئه‌ویش ک ه مرۆڤه‌کان له‌به‌ردەمیا ده‌سته‌و سان بن ئه‌و په‌یامه‌ش کۆتا په‌یامی مرۆڤایه‌تیه. ِ ِ ِ يت ت َعلَْي ُك ْم ن ْع َم يِت َوَرض ُ ت لَ ُك ْم دينَ ُك ْم َوأ مَْتَ ْم ُ (الْ�يَْوَم أَ ْك َم ْل ُ لَ ُك ُم ا ِإل ْسالَ َم ِديناً) المائدة3 : [ئه‌مڕۆ دینی ئێوه‌م کامل کرد و ه نیعمه‌تی خۆمم له‌سه‌ر ئێو ه ته‌واو کرد وه باشترین ئاینم بۆ ئێو ه هه‌ڵبژارد ئه‌و ئاینهش ئه‌ینی پیرۆزی ئیسالمه]. ِ ند اللّ ِه ا ِإل ْسالَ ُم) ال عمران: ِّين ِع َ (إ َّن الد َ 19 [ئاین له الی خوای گه‌وره ته‌نها ئیسالم ه ] ِ ِ ِ (وَمن �يَْبتَ ِغ َغ�يَْر ا ِإل ْسالَم ديناً �فَلَن �يُْقبَ َل مْنهُ َ ِ ِ ِ ِ ِ ين) ال عمران85 : َوُه َو يِف اآلخَرة م َن خْ الَاسر َ [هه‌رکه‌سێك جگه له ئاینی پیرۆزی ئیسالم هه‌ر دین و ئایدۆلۆژیاو ئاینێکی تر هه‌ڵبژێرێت و ه په‌یڕه‌وی لێ بکات ،ئه‌و ه ئه‌و کاره‌ی لێوه‌رناگیرێ و ل ه دواڕۆژدا ل ه ریزی ره‌نجه‌ڕۆو زیان مه‌نده‌کانه]. په‌یامه‌کانی خوای گەورە پرۆسه‌ی گه‌شه‌کردن و ته‌واوکاریان ل ه داهێنانی ته‌شریعی و شارستانیه‌تی خۆیاندا له‌ڕیگای دوو ئاکاره‌وه‌یه. یه‌که‌م :ئاکاری سڕینه‌وه‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حوکم :ئه‌ویش بریتیه ل ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی شه‌ریعه‌تێکی پێشو تر وه هێنانه کایه‌ی جێگیرێك ک ه بریتی بێت ل ه شه‌ریعه‌تێکی گشتگیر بۆ ئهوهی جێگای ئه‌وی تر بگرێته‌و ه بۆشاییه‌کان پڕ بکاته‌و ه ک ه به گوێره‌ی سه‌رده‌م و کات گۆڕاوه. ِ ك َو َج َع ْلنَا هَلُ ْم أ َْزَواجاً َوذُِّريَّةً َوَما (ولََق ْد أ َْر َس ْلنَا ُر ُسالً ِّمن �قَْبل َ ول أَن يأْيِت بِآي ٍة إِالَّ بِِإ ْذ ِن اللّ ِه لِ ُك ِّل أ ِ َكا َن لِرس ٍ َج ٍل كتَ ٌ اب**يمَْ ُحو اللّهُ َ َ َ َ َُ ِ ِ ِ ِ ندهُ أ ُُّم الْكتَاب) الرعد39-38 : ت َوع َ َما يَ َشاءُ َو�يُثْب ُ [له‌ڕاسیدا ئێم ه به‌ر له تۆ پێغه‌مبه‌رانێکمان نارد ژن و منداڵمان پێدابوون و ه هیچ پێغه‌مبه‌رێک نه‌بو ه به‌ر ل ه تۆ نیشانه‌یه‌ك ببینێت ،مه‌گه‌ر رێگه‌ی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
له‌الیه‌ن خوای گه‌وره‌و ه پێدرابێت و ه بۆ هه‌ر رۆژگارێك په‌رتوکێکمان ناردو ه یان (په‌ڕاو) هه‌رچی خوا بیه‌وێت له‌ناوی ده‌بات و هه‌رچی ئه‌و ئاره‌زومه‌ند بێت ده‌یهێڵێته‌وه‌و کۆڵه‌که‌و کتێبی ئه‌سڵی بریتیه له حه‌اڵڵ و حه‌رام یان یادی په‌روه‌ردگار]. جا هه‌ر به‌و جۆر ه شه‌ریعه‌ت و په‌یام ه
ئاسمانیه‌کان به‌گشتی که‌وتونه‌ت ه ژێر باری دیارده‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌و ه مه‌به‌ست ل ه حوکم گۆڕینه ،ئه‌حکامه‌کانی شه‌ریعه‌تی ئیسالمیش له چوارچێوه‌ی خۆیدا که‌وتۆته ژێر باری بنه‌مای ته‌واوکاری زاتی ل ه ئه‌حکامه‌کانیدا. قورئانی پیرۆز ئاماژه‌ی بۆ ئه‌م دیارد ه ته‌شریعیه ته‌واوکاریه‌ی شه‌ریعه‌تی ئیسالمی کردو ه که ده‌فه‌رموێت: نسها نَأْ ِ ِ (ما نَ ِ ٍ ت خِبَرٍْي ِّم�نَْها أ َْو ِمثْلِ َها أَلمَْ �تَْعلَ ْم نس ْخ م ْن آيَة أ َْو نُ َ َ َ أ َّ َن اللّهَ َعلَ َى ُك ِّل َش ْي ٍء قَ ِد ٌير) البقرة106 : ئه‌گه‌ر ئایه‌تێك ل ه ئایه‌ته‌کانی قورئان هه‌ڵبوه‌شێنینه‌و ه «نه‌سخ» بکه‌ین یان له‌بیری ببه‌ینه‌و ه ئه‌وا ئه‌و ئایه‌ت ه هه‌ڵناوه‌شێنینه‌وه ئه‌گه‌ر له‌و چاکتر یان نمونهی ئه‌ومان نه‌هێنابێته‌وه و ه خوای گه‌ور ه توانای به‌سه‌ر هه‌موو شتێکدا هه‌یه‌و 105
هه‌ر خۆی بااڵ ده‌سته. ئه‌م ه مه‌به‌ست به گه‌یشتن ه فه‌رمانڕه‌وایه‌تی و حوکمرانیه‌تییه و گه‌یشتن ه ب ه بنه‌ما یاسایه‌کان و ه بۆ داڕشتینی بنه‌ما ته‌شریعیه‌کان و ه چۆن مرۆڤه‌کان ئاراسته ده‌کات جۆری ره‌فتارو په‌یوه‌ندیان پته‌وتر ده‌کات. دووه‌م :ئاکاری په‌ره‌پێدان و گه‌شه‌کردن و درێژه‌کێشان ل ه ئه‌حکام و یاساو تێگه‌یشتن ل ه چه‌مکه‌کاندا :بێگومان هه‌ر په‌یامێك که له‌الیه‌نی خوای گه‌وره‌و ه بۆ مرۆڤایه‌تی هاتبێت له قۆناغێك له قۆناغه‌کانی ژیاندا بووه ،گومانی تێدا نیی ه خاوه‌نی به‌رفراوانترین ئاسۆ بوون و ه سه‌رتاپا گشتگیر تر ل ه رێخستنی کۆمه‌ڵگا بوون و ه چاالك کردنی مرۆڤ و بااڵ ترین الیه‌نه جۆراو جۆره‌کانی سۆسیۆلۆژی و ئه‌نتۆنۆژیاو پڕ تواناترین په‌یام بووه له هه‌موو سه‌رده‌مه‌کاندا به‌گوێره‌ی شارستانیه‌ته‌کان. به‌م پێیه ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌م رێچکه‌ی ه وتوێژ بکه‌ین درێژه‌ی ره‌وتی خۆی داوه په‌یام ه ئاسمانیه‌کان تا دوا مه‌نزڵگای خۆی که کۆتا په‌یام په‌یامی بێگه‌ردی ئیسالم ه ک ه بۆ حه‌زره‌تی (محمد) پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (درودو سەالمی خوای لێبێت) هاتوو ه ک ه قورئانی پیرۆز له فه‌رموده‌یەکی خۆیدا ئه‌م دیارد ه شه‌رعیی ه یاسا داڕێژه داهێنان ه له په‌یامه‌که‌دا تۆمار کردوه‌و په‌یوه‌ندی نێوان بنه‌ماکانی روون کردۆته‌و ه که ده‌فه‌رمێت: (وأَنزلْنَا إِلَي َ ِ ي ي َديِْه ِمن الْ ِكتَ ِ اب اب بِ حْ ََ ْ الَ ِّق ُم َ ك الْكتَ َ صدِّقاً لِّ َما �بَنْ َ َ َ ِ مِ ِ ِ اءه ْم َع َّما َنزَل اللّهُ َوالَ �تَتَّب ْع أ َْه َو ُ َوُم َهْيمناً َعلَْيه فَ ْ اح ُكم �بَ�يْ�نَُهم بَا أ َ اءك ِمن حْ ِ ِ ِ ِ الَ ِّق ل ُك ٍّل َج َع ْلنَا من ُك ْم ش ْر َعةً َوم�نَْهاجاً َولَ ْو َشاء اللّهُ َج َ َ ـكن لِّي�بلُوُكم يِف ما آتَا ُكم فَاستبِ ُقوا اخل ر ِ ِ ِ ات إِ ىَل َْ جَلَ َعلَ ُك ْم أ َُّمةً َواح َدةً َولَ َ ْ َ ْ َ َ�يَْ اهلل مرِجع ُكم مَِ جيعاً �فَ�يُنَبِّئُ ُكم مِبَا ُكنتُ ْم فِ ِيه تخَْتَلِ ُفو َن) المائدة48 : َْ ُ ْ [ئه‌و کتێبه که بریتیه ل ه قورئانی پیرۆز ناردویه‌تی ه خواره‌وه بۆ سه‌ر پێغه‌مبه‌ر که هه‌موو کتێب ه ئاسمانیه‌کانی به حه‌ق زانیوه‌و شایه‌تی داو ه به حه‌ق بۆ هه‌موویان و ه هه‌موویانی به‌ڕاست و دروستی په‌رتوک ه ئاسمانیه‌کانی ده‌رخستو ه ک ه وا بوو تۆش ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر له‌ناو ئه‌واندا (ئه‌هلی کیتاب) حوکم به‌وه بکه‌ن ک ه خوا ناردویه‌تی شوێن هه‌واو ئا‌ره‌زوه‌کانی ئه‌وان مه‌که‌وه په‌یڕه‌ویان لێمه‌ک ه ئه‌گه‌ر داوایان لێکردی بۆ ههریهك له‌و 106
گه‌الن ه شه‌ریعه‌ت و به‌رنامه‌و پرۆگرامێکمان ناردو ه وه به‌ندایه‌تیشمان بۆ دیاری کردبوون، (ئه‌گه‌ر خوا به ویستی ئه‌زه‌لی و بڕیاری ئه‌زه‌لی بیویستایه) ئه‌و ه هه‌موتانی ده‌کرده یه‌ك ئوممه‌ت و نه‌ته‌وه ،بهاڵم خوای گه‌ور ه ئه‌وکاره‌ی نه‌کرد تا پێشبڕکێ له ئاکاری خێروچاکه‌دا بکه‌ن ،چونک ه گه‌ڕانه‌وه‌ی هه‌موتان بۆالی خوایه -ئه‌و خوایه ل ه هه‌رشتێکدا ک ه ئێوه جیاوازیتان هه‌یه ئاگادارتان ده‌کاته‌و ه ل ه سزای ناکۆکیه‌کان و کارو کردو ه خراپه‌کانتان]. مژده پێدانی پێغه‌مبه‌ری خوا (دروودو ساڵوی خوای لێبێت): پاش ئهوهی بۆمان ده‌رکه‌وت که سه‌رده‌می دوو ئاینی یه‌هودی و مه‌سیحی له رووی واقعیی، مێژووی کۆتایی هاتوو ه ئە و کات پرۆسه‌ی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌و ته‌واو کردن ده‌بێت ه کارێکی سروشتی له‌بانگه‌وازی په‌یامی خوایدا،هه‌ر ده‌بێت مرۆڤ په‌نا به‌رێت ه به‌ر ئاینێکی تر تا رۆحی خۆی تێر بکات. پوخته‌ی باسه‌که‌مان ئه‌وه‌یە که کۆتایی هاتوو ه ب ه ته‌واوی یاسا ته‌شریعی و ئه‌حکام و هه‌موو بنه‌ماکانی ئه‌و دوو ئاین ه که به‌هیچ شێوه‌یه‌ك کاری پێ ناکرێت و ه هه‌ر ئه‌و دوو ئاینهش مژده‌ی ته‌واویان داو ه ب ه هاتنی پێغه‌مبه‌ری ئیسالم (صلی اللە علیە وسلم) تا خه‌ڵکی ئاگادار بێته‌و ه ک ه شوێن ئه‌و سه‌روه‌ری مرۆڤایه‌تیه بکه‌ون. ِِ ِ ِ ِّق لِّ َما َم َع ُه ْم َوَكانُواْ صد ٌ (ولَ َّما َج ُ اءه ْم كتَ ٌ اب ِّم ْن عند اللّه ُم َ َ ِ ِ ِ َّ اءهم َّما َعَرفُواْ َك َف ُرواْ ين َك َف ُرواْ �فَلَ َّما َج ُ من �قَْب ُل يَسْ�تَْفت ُحو َن َعلَى الذ َ ِ ِِ ين) البقرة89 : به �فَلَ ْعنَةُ اللَّه َعلَى الْ َكاف ِر َ [ کاتێك که قورئان له الیه‌ن خواو ه هات بۆ پێغه‌مبه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دا ک ه په‌یام و کتێبه‌کانی ئه‌وان ئه‌م قورئانه‌یان ده‌سه‌لماند ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پێش هاتنت و چاوه‌ڕوانی زاڵ بون و سه‌رکه‌وتنیان ده‌کێشا به‌سه‌ر کافرو خوا نه‌ناسه‌کاندا به‌هۆی ده‌رکه‌وتنی کۆتا پێغه‌مبه‌ر(ئه‌وان ل ه خوا به ناوی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره داوای سه‌رکه‌وتن و زاڵ بونیان ده‌کرد) ،بهاڵم کاتێك ک ه هات نیشانه‌ی ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌یان ناسیه‌و ه بهاڵم بڕوایان پێ نه‌هێنا ده‌ك نه‌فرینی خوای گه‌ور ه له کافرو بێباوه‌ڕان بێت]. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ند اللَّ ِه وَك َفرمُت بِِه وش ِه َد ش ِ (قُل أَرأَ� تم إِن َكا َن ِمن ِع ِ اه ٌد ِّمن َ ْ ََ َ ْ ْ َ يُْ ْ ِ ِ ِ ِ ِ استَكْ�بَْرمُْت إِ َّن اللَّهَ لاَ �يَْه ِدي الْ َق ْوَم و ن آم ف ه ل ث م ى يل َعلَ ْ َ َ َ َ ْ بَيِن ِإ ْسَرائ َ ِ ني) االحقاف10 : الظَّالم َ [واتا ئه‌ی پێغه‌مبه‌ر ئێوه التان وای ه ئه‌و که‌سانه‌ی ک ه ئینکاری قورئان ده‌که‌ن پێیان بڵێ ئێوه التان وای ه چ کارێك له‌سه‌ر ئه‌وه ده‌کات که ئه‌م قورئان ه بڕوای پێ بێنن و له‌الیه‌ن خوای گه‌وره‌و ه هاتو ه مادام ک ه ئێو ه هه‌ر بڕوای پێ ناهێنن له کاتێکیشدا ک ه شاهێدێکی به‌نی ئیسرائیلی (عبدلل ه کوری سه‌الم) شایه‌تی له‌سه‌ر حه‌قیقه‌تی ئه‌و قورئانه بدات و بڕوای پێ بێنێت بهاڵم ئێو ه لوت به‌رزی ده‌که‌ن جگه له‌وه‌ی که به‌ده‌ستی خۆتان خۆتان ماڵ وێران ده‌که‌ن بێگومان خوای گه‌ور ه که‌سانی سته‌مکار رێنمونی ناکات]. ئه‌م ئایه‌ت ه له‌سه‌ر (عبدلله کوڕی سه‌الم) هات ه خوارێ که‌سێك بوو ل ه به‌نی ئیسرائیل پاشان موسڵمان بوونی خۆی راگه‌یاند ب ه پێغه‌مبه‌ر (درودو ساڵوی خوای لێبێت) فه‌رموی ل ه جوله‌که‌کان بپرس ه ده‌رباره‌ی من بزانه چی ب ه تۆ ده‌ڵێن؟ دیار بوو ئه‌و ئازیزه ک ه پرسی ل ه وه‌اڵمدا وتیان (عبدلله‌ی کوڕی سه‌الم) له هه‌مومان زانا ترو وه ده‌م راستی هه‌مومانه‌و و ه گه‌وره‌و پێشه‌وامانه وه که‌سێکی به‌توانایه پێغه‌مبه‌ری خوا (درودو ساڵوی خوای لێبێت) فه‌رمووی له‌و بپرسن که سیفه‌ت و وه‌سفه‌کانی من له ته‌وراتدا به روونی و ئاشکرای باس کراو ه ئه‌وه بوو ئه‌ویش شایه‌تی بۆ پێغه‌مبه‌ر (درودو ساڵوی خوای لێبێت) داو ئیمانی خۆی راگه‌یاند. چه‌نده‌ها ئایه‌تی تر هه‌یه ک ه باس له‌وه ده‌کات که ل ه ته‌ورات و ئینجیلدا باسی پێغه‌مبه‌ری خوا (درودو ساڵوی خوای لێبێت) کراو ه با لێره‌دا واز ل ه ده‌ق ه قورئانیه‌کان بهێنین تا نه‌ڵێن موسڵمانان ب ه قورئانه‌که‌ی خۆیان بەڵگه ده‌هێننه‌وه بۆ باسی پێغه‌مبه‌ره‌که‌یان ،به‌ڵکو بەڵگه‌ی ته‌ورات و ئینجیلی خۆیان بهێنینه‌و ه یان وتوێژی زاناکانی خۆیان ک ه لێکۆڵینه‌وه‌کانیان له‌به‌رانبه‌ر پێغه‌مبه‌ری ئیسالمدا (درودو ساڵوی خوای لێبێت) کردوه. پرۆفیسۆری زانای مه‌سیحی (دایڤید بنجامین کلدانی) که له‌باره‌ی پێغه‌مبه‌ری خواو ه ده‌ڵێت: ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ته‌ورات و ئینجیل ده‌رباره‌ی هاتنی (محمد) (درود و ساڵوی خوای لێبێت) وا ده‌ڵێت :ک ه له ده‌ق ه ئینجیلیه‌کاندا هێناویه‌تی جه‌خت له‌سه‌ر که‌سایه‌تی ئه‌و پێغه‌مبه‌ر ه ده‌کات و مژده‌ی پێدراوه ک ه هه‌واڵێکی سروشتیی ه ک ه ده‌ڵێت نورێکی دره‌وشاو ه نمونهی دره‌خشانی خۆر و ه نورێک له (فاران) هو ه هاتووه ک ه خۆی بریتی ه ل ه (سارانی مه‌ککه) و ه ئه‌م وشه‌یه‌ش ل ه ته‌وراتدا هاتو ه ل ه به‌شی ()٣٣ی تکوین ک ه ل ه رسته‌ی دوای ئه‌و ده‌ق ه ئاوا نوسراوه... [په‌روه‌ردگار ل ه سیناو ه هاتوو ل ه سه‌عیره‌و ه بۆیان هه‌ڵهات وه کاتێك له چیای فارانه‌و ه دره‌وشایه‌وه له‌ده‌م گه‌له‌که‌یه‌وه له‌گه‌ڵیدا ده‌هه‌زار پیاوی پیرۆز هاتن له‌ده‌ستی راستی ئاگرێك بوو که شه‌ریعه‌تی تێدا بوو هه‌ڵچوو بوو]. جا نوری په‌روه‌ردگار ته‌شبیهی کردو ه که خۆی ل ه سیناو ه هاتو ه و ل ه ب ه نوری خۆر سه‌عیره‌و ه بۆیان هه‌ڵهاتوه ،بهاڵم نوره‌ک ه ل ه ماجدی فارانه‌و ه دره‌وشاوه‌ته‌وه ک ه پێویست بوو ده‌ربکه‌وێت له‌گه‌ڵ ده‌هه‌زار پیاوی پیرۆزدا به‌ده‌ستی راستی شه‌ریعه‌تێکی بۆ هه‌ڵگرتبوون. ل ه راستیدا ل ه هیچ سه‌رده‌م و کاتێکدا هیچ یه‌کێك ل ه پێغه‌مبه‌رانی به‌نی ئیسرائیل ب ه مه‌سیحیشه‌و ه (ساڵوی خوایان لێبێت) هیچ په‌یوه‌ندییه‌کیان ب ه فارانه‌وه نه‌بووه‌و فارانیش شاخێک ه الی مه‌ککه. به‌ڵکو هاجه‌ر له‌گه‌ڵ ئیسماعیلی کوڕیدا له ناوچه‌ی سارانی فاراندا نیشته‌جێ بوون!. هه‌روه‌ها له جیگایه‌کی تردا ل ه الپه‌ڕه ()٣٣ دا له وه‌حی (ئیسحاحی ئه‌شعیا) هاتووه ک ه ل ه ئیسحاحی ( )٢١ئایه‌تی ( )١٧-١٣ده‌ڵێت :ئه‌م سروش ه سروشێک ه ک ه ل ه ته‌ره‌فی واڵتی عه‌ره‌به‌و ه شه‌ونخونیتان بۆ ده‌کات و کاروانی راستیتان بۆ ده‌خات ه رێ ئه‌ی دانیشتوانی سه‌ر زه‌وی ک ه ده‌زانن ده‌گاته جێ هه‌ریه‌که بۆ خۆی به نانه‌که‌ی ده‌ستیه‌و ه هه‌ڵدێت ،چونک ه ئه‌وان له‌به‌رانبه‌ر شمشێره‌کاندا و له‌به‌رانبه‌ر تیر ه دابه‌ستراوه‌کاندا و له‌به‌رانبه‌ر تین سه‌ندنی جه‌نگدا هه‌ڵدێن ،سه‌روه‌ر ئاوای پێ وتم ،که‌له ماوه‌ی ساڵێکدا وه‌ك ساڵی (ئه‌جیر) هه‌موو سه‌ربازێکی قیدار له‌ناو ده‌چێت و ه باقی تیر هاوێژه‌کانی تر ،پاڵه‌وانانی به‌نی قیدار 107
هه‌ڵدێن و ده‌پوکێنه‌وه. ل ه ده‌قێکدا به ئاشکرا باس ل ه پێغه‌مبه‌ری خوا (درودو ساڵوی خوای لێبێت) ده‌کات ده‌ڵێت: له داهاتودا هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان ده‌شڵه‌قێنم (ئه‌حمه‌د) دێت بۆ هه‌موو نه‌ته‌وه‌کان ئه‌وجا ئه‌م هه‌موو ماڵه‌کان پڕ ده‌کات ل ه سه‌ربه‌رزی. په‌روه‌ردگاری سه‌ربازان وتویه‌تی زیو من خاوه‌نیم وه زێڕیش هه‌ر من ،ئاوا ده‌ڵێت په‌روه‌ردگاری سه‌ربازان لهم شوێنه‌دا سه‌الم و ئاشتی ده‌به‌خشم ئاوا ده‌ڵێت په‌روه‌ردگاری سه‌ربازان ئه‌م ده‌ق ه ل ه ئیسحاحی دووه‌م ل ه سه‌فه‌ری حه‌جی رسته‌ی ()٩-٧دا هاتووه. پرۆفیسۆر دیڤید بنجامین کلدانی ده‌ڵێت :خۆم هه‌ڵسام ب ه وه‌رگێڕانی ئه‌م ده‌ق ه ک ه نوسخه‌یه‌کم ل ه ئینجیل ه کۆنه‌ک ه له‌ال مابوو که ئه‌ویش ئافره‌تێكی ئاشوری ئامۆزای خۆم به‌خواستن پێی دابوم و ه ئه‌و به‌رگ ه ب ه زمانی نیشتمانی باوی ئه‌و سه‌رده‌م ه نوسرابوه‌وه ،بهاڵم با سه‌یرێکی وشه ته‌رجوم ه کراوه‌که‌ی که ل ه عیبرییه‌و ه وه‌رگیراو ه وشه‌ی (حه‌مدا)یه بۆ (ئه‌حمه‌د) به‌کار هاتو ه ئه‌ویش به‌مانای ئومێدو ئاره‌زو ته‌رجومه کراو ه و ه وشه‌ی (شالوم)یش بۆ (ئیسالم) ته‌رجوم ه کراو ه و ه پاشان(قسیس .پرۆفیسۆر عبداالحد) ده‌ڵێت: کاتێك که ئه‌م ده‌قه‌م بینی یه‌کسه‌ر بروام پێ هێناو زانیم ک ه (محمد) (دوودو ساڵوی خوای ڵێبێت) نێردراو و فرستاده‌ی خوای ه و ه موسڵمان بوونی خۆم راگه‌یاند ئیتر نکۆڵی و ئینکاریم نه‌کرد تێیدا، چونک ه رێك گو‌نجاو ه له‌گه‌ڵ که‌سایه‌تی (ئه‌حمه‌د) و نێردراوی ب ه ئیسالم هه‌ردوو وشه‌ی (حه‌مدا، شالۆم) یان ل ه جێگایه‌کی تردا به(شه‌الماش)که بەڵگەن ل ه سه‌ر مانای هه‌ردوو وشه‌ی (ئه‌حمه‌د و ئیسالم). ئهوهی ک ه لێیدواین پێشتر ئاماژه‌مان بۆ کرد سه‌رده‌می کۆن بوو واتا ته‌ورات ،بهاڵم بێن ه سه‌ر ئەو ئینجیله‌ی ک ه له‌به‌ر ده‌ستای ه بزانین چۆن باسی پێغه‌مبه‌ری ئازیز ده‌کات (درودو ساڵوی خوای لێبێت) وێڕای ئه‌و شێواندنانه‌ی ک ه ئاشکرا پێوه‌ی دیاره. ل ه الپه‌ر ه ()٥٠-٤٩ی یوحه‌نادا هاتوو ه دێڕی 108
( )٢٥-١٥ده‌ڵێت :ئه‌گه‌ر ئێوه منتان خۆش ده‌وێت وه‌سیه‌ت و راپرسییه‌کانم بپارێزن منیش ل ه بابم داوا ده‌که‌م ئه‌ویش «بارقلید» خه‌باتگێڕێکی ترتان پێ ده‌دات تا له‌گه‌ڵتان بمێنێته‌و ه بۆ هه‌تاهه‌تایی، خه‌باتگێڕی گیانی پیرۆز ئه‌و که‌سه‌یه ک ه له دوای بابم هه‌ربه‌ناوی من دەینێرێت ئه‌و خۆی هه‌موو شتێکتان فێر ده‌کات ئه‌و شتانه‌تان بیر ده‌خاته‌و ه که من پێشتر پێم وتون ،زۆرتان له‌گه‌ڵ نادوێم، چونک ه سه‌رۆکی ئه‌م جیهان ه بۆ خۆی دێت و ک ه هیچ شتێك نیی ه له مندا هی ئه‌و نه‌بێت جا که ئه‌و هات ئه‌و خه‌باتگێڕ ه له‌الیه‌ن گیانی حه‌قه‌و ه من بۆتان ده‌نێرم ئه‌ویش هه‌ر له بابه‌و ه ده‌رده‌چێت، ئه‌و ده‌م ئه‌و شاهیدیش بۆ من ده‌دات ،بهاڵم من حه‌قیقه‌تتان پێ ده‌ڵێم ئه‌و که‌سه چاکتر ه بۆ ئێو ه له‌وه‌ی که من ده‌ربچم تا من ده‌رنه‌چم و ه نه‌ڕۆم ئه‌و خه‌باتگێڕ ه نایه‌ت بۆتان ،بهاڵم گه‌ر من چووم ئه‌و ده‌نێرم بۆتان ئه‌ویش هه‌رکات هات جیهان بە شمشێر ده‌گریت بۆ ئهوهی گوناهو تاوان نه‌هێڵێت و خێرو چاکه له‌سه‌ر دادپه‌روه‌ری و لێپرسینه‌و ه ئه‌نجام ده‌دات له‌سه‌ر گوناهو تاوان، هۆکه‌ی ئهوهی ه ک ه ئه‌وان بڕوا ب ه من ناکه‌ن ناهێڵن و ک ه من رۆشتم بۆ الی په‌وه‌ردگار ناشم بیننه‌وه ،بهاڵم ئه‌و سه‌ردارو لێپرسراوه ،چونک ه ئه‌و سه‌رۆکی ئه‌م جیهانه‌یه خۆی دین و ئاینێکی گرتوو ه ئه‌وجا من گه‌لێ شتی تریشم له‌الی ه ک ه پێتان رابگه‌یه‌نم ،بهاڵم ئێو ه ناتوانن بچن ه ژێری و له‌ئه‌ستۆی بگرن ،بهاڵم ئه‌و گیانی حه‌قه ک ه هات رێنمونیتان ده‌کات و ئامۆژگاریتان ده‌کات بۆ هه‌موو حه‌ق و راسیتیه‌ك ،چونکه ئه‌و که‌س ه له خۆیه‌وه نادوێت و قس ه ناکات و ه هه‌ر شتێك له‌الی بابه‌و ه بێت پێتان ده‌ڵێت هه‌واڵی کۆمه‌ڵێك رووداوی داهاتوتان پێ راده‌گه‌یه‌نێت ئه‌و که‌س ه من سه‌ربه‌رزو مه‌زن ده‌کات ،چونکه من هه‌رچیم هه‌یه ئه‌و بۆ خۆی ده‌بات و وه‌ری ده‌گرێته‌و ه هه‌موو هه‌واڵێك ب ه ئێوه ده‌گه‌یه‌نێت. لێره‌دا ب ه وردی ده‌مه‌وێت چه‌ند خاڵێك بخه‌م ه روو : یەکەم :مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) وه‌سیه‌ت ده‌کات و مژد ه ده‌دات ب ه هاتنی خه‌باتگێڕێك و
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
کار سازێك له‌دوای خۆی. دووەم :هاتنی کار سازو ئه‌و په‌یامبه‌ر ه به‌ستراو ه ب ه رۆشتنی مه‌سیحه‌و ه (ساڵوی خوای لێبێت). سێیەم :ئه‌و که‌سه نێردراوه له‌الیه‌ن خوای گه‌وره‌و ه واتا موعجیزه‌ی هه‌یه. چوارەم :ئه‌و که‌سه هه‌موو شتێك ده‌زانێت. پێنجەم :ئه‌و که‌س ه ب ه یادی خه‌ڵکی دێنێته‌و ه ئهوهی ک ه مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) وتوویه‌تی. شەشەم :ئه‌و شایه‌تی راستگۆی بۆ مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) ده‌دات. حەوتەم :جیهان شوێن ئاینهکهی ئەو ده‌که‌ون. هەشتەم :ئه‌و که‌سه له خۆیه‌و ه نه‌دوێت به‌ڵکو به‌وه ده‌دوێت که ده‌ی بیستێ. نۆیەم :ئه‌و که‌سه هه‌واڵ به‌شتی داهاتوو ده‌دات. دەیەم :ئه‌و که‌سه مه‌سیح (ساڵوی خوای لێبێت) سه‌ربه‌رزو مه‌زن ده‌کات ،ئه‌و که‌سه بۆ هه‌تاهه‌تایی له‌گه‌ڵتان ده‌مێنێته‌وه. که‌واته (تبیان لکل شیئا) ب ه ئاشکرا هه‌واڵی ناردنی پێغه‌مبه‌ری ئازیز ه (درودو ساڵوی خوای لێبێت). من ()١٠خاڵم نوسیوه ،بهاڵم زۆر له‌و ه زیاتر هه‌ڵده‌گرێت ک ه لێی بکۆڵیته‌وه. شتێکی زۆر باڵکێش که سه‌رنجی منی راکێشا ئه‌ویش ئهوهی ه ک ه نوسراو ه ئاینه‌که‌شی ل ه جیهان باڵو ده‌بێته‌وه بۆ ههمیشهیی و هه‌تا هه‌تایی ده‌مێنێته‌وه ،دیاره ئه‌و بیرو باوه‌ڕه‌ی ئێم ه زیاتر پته‌وتر ده‌کات .موعجیزه‌یه‌کی تر رویداوه ئاله‌م ده‌قه‌دا ئه‌وه‌ش وشه‌ی خه‌باتگێڕو کارساز هاتوه، ل ه راستیدا ته‌رجومه‌ی وشه‌یه‌کی شێوێندراوی یۆنانی ه ک ه ئه‌و زمانه‌ی ه که ل ه سه‌ره‌تادا ئینجیلی یوحه‌نای پێ نوسراوه‌ته‌و ه ک ه وشه‌که‌ش بریتی ه له (بیریکلیتۆس) که بنه‌ڕه‌تی وشه‌که بریتیه ل ه وشه‌ی (ئه‌حمه‌د) ،بهاڵم وشه ک ه ل ه ئینجیلدا گۆڕاو ه بۆ (بارکلیتۆس) که بنه‌ڕه‌تی ئه‌م وشه‌ش به خه‌باتگێڕو کارساز دێت. ئایه‌ت ه ئه‌و به‌ته‌واوه‌تی ئەمەش موعجیزه‌که‌یمان نیشان ده‌درێت ک ه خوای گه‌ور ه ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ده‌فه‌رمێت له سه‌ر زمانی (عیسا) (درودی خوای لێبێت): ال ِعيسى ا ن مرمَي يا ب يِن إِسرائِ ِ ول اللَّ ِه إِلَْي ُكم يل إِ يِّن َر ُس ُ َ (وإ ْذ قَ َ َ بْ ُ َ ْ َ َ َ ْ َ َ ِ ِ ِ ِ ٍ ِ يِ ِّ ْ اسُ ُه ي د ع ب � ن م ت أ ي ول س ر ب ا ر ش ب م و اة ر و �ت ال ن م ي د ي ي ب � ا م ل ِّ مْ َْ ُّم َ صدِّقاً َ َنْ َ َ َ َّ َ َّْ َ َ َُ ً َ ُ َ ِ ِ ني) الصف6 : أ مْ اءهم بِالْ�بَ�يِّنَات قَالُوا َه َذا س ْحٌر ُّمبِ ٌ َحَ ُد �فَلَ َّما َج ُ {کاتێك که عیسای كوڕی مه‌ریه‌م ب ه به‌نی ئیسرایلیه‌کانی فەرموو منیش هه‌ر پێغه‌مبه‌ری خوام و ره‌وانه‌کراوم بۆالتان ،بڕوام به‌وه‌ی ه له‌به‌رده‌ستمدای ه ل ه ته‌ورات هه‌یه ،مژده‌ی پێغه‌مبه‌رێکتان پێ ده‌ده‌م که پاش من دێت و ناوی (ئه‌حمه‌ده) بهاڵم کاتێک ئه‌و پێغه‌مبه‌ره‌ی ئێمه‌یان بۆ هات و له‌گه‌ڵ خۆیدا چه‌ندین ئایه‌ت وبه‌ڵگ ه وموعجیزه‌ی هێنا ،وتیان ئه‌م (ئایه‌ت وبه‌ڵگه‌ن ه قورئانه‌ی) ئه‌و سیحر وئه‌فسانه‌ی ه وجادویه‌کی ئاشکرایه]. تێبنی :قه‌شه (دیڤد بنجامین کلدانی)باوهڕی ب ه ئیسالم هێناو ناوی خۆی گۆڕی بۆ پڕۆفیسۆر (عه‌بدولئه‌حه‌د داود) و خۆی له هۆزی کلدانی ه خواپه‌رسته‌کانی سه‌ر به کڵێسای کاثۆلیکی رۆمانیه‌و ،خاوه‌ن به‌ڵگه نامه‌ی[ لیسانسه ] ل ه زانستی الهوت دا ،که‌پاش ئیسالم بوونی کتێبێکی دانا ب ه ناوی {موحه‌مه‌د له په‌رتوکی پیرۆزدا}. (فاران) بریتی ه له سارانی مه‌ککه ،ئاماژ ه کردن ه ب ه جێگاو واڵتی هاتنی پێغه‌مبه‌ر حه‌زره‌تی {موحه‌مه‌د} [درودو ساڵوی خوای لێبێت] ،ک ه ده‌هه‌زار جه‌نگاوه‌ری ل ه مه‌دینه‌وه هێنا بۆ گرتنی مه‌ککه ،هه‌روه‌ك هه‌مومان ئاگامان له داستانی گرتنی مه‌ککه هه‌یه. سهرچاوه: احمد مصطفی المراغی /تفسیر المراغی / به‌رگی [ ]6چاپی []3 مذاهب فکریة معاصرة /محمد قطب محمد المجذب /مشکالت الجیل فی ضوء االسالم [سقوط الحضارة ،کولن ویلسون] (العقائد الوثنیة فی الدیانة النصرانیة) سید قطب /المستقبل لهذا الدین کۆمه‌ڵێك ل ه نوسینه‌کانی ده‌سته‌ی نوسه‌رانی راگه‌یاندن{بانگه‌واز} 109
ه نێوان زانست ل
ئایینی مه‌سیحییه‌ت و ئایینی ئیسالمدا
كارزان عوسمان 110
ئەگەر كەمێك وردبینەوە لەمێژوی ئەوروپا بەتایبەتی لەسەردەمی دەسەاڵتدارێتی پاپاو كەنیسەدا یەكێك لەو هۆكارانەی كە بووە هۆی روخان و تەدمیربون و كەمبونەوەی ئەو دەسەاڵتە رەهایەو پاشان بوە هۆی سەرهەڵدانی عەلمانییەت بریتی بوو لە دەركەوتنی زانستخوازان و دەركەوتنی نەزەرییە زانستیەكان، دەركەوتنی زانستیش هەر لەسەرەتاوە دژایەتییەكی زۆر كراو وایان لێك ئەدایەوە هەر داهێنانێك لە كتێبی پیرۆزدا نەهاتبێت ،ئەوا نابێت باس بكرێت و دژی ئایینە ،ئەمە لە كاتێكدایە كە ئاینه‌كان بە درێژای مێژوو هیچكامێكیان دژی زانست و زانست خوازان نەبونە، بەاڵم ئەم دژایەتیكردنەی دەسەاڵتی پاپاو كەنیسە بۆ ئەوە بوو كە هەموو خەڵكی لەو نەفامی و نەزانیینەدا بژین ،بۆ ئەوەشی رێگە بگرن لە هەموو دەركەوتنێكی زانست و زانستخوازان ،دادگایەكیان دانا بەناوی دادگای پشكنیین ،ئەم دادگایە بڕیاری لەسێدارەدانی بۆ هەركەسێك دەردەكرد كە داهێنانێك بكات و لە كیتابی پیرۆزدا نەبێت ،لەسەروی بڕیاری دادگاشەوە فەرمانی یەكەم لە ژێردەستی پاپادا بوە ،لەالیەكی ترەوە كتێبی پێرۆز لەو سەردەمەدا پڕكرابو لە ئەفسانەو خورافیات ،تەنها زانستی تێدا نەبوو ،ئەویش لەبەر ئەوەی كە دەیانزانی باسكردن لە زانست و فێربونی خەڵكی لە بواری زانستدا دەبێتە هۆی ئەوەی فیكرو بیروبۆچونی خەڵكی بگۆڕێت، هەر گۆڕانێكیش لە فیكرو بیرو بۆچونەكاندا ،سەرەنجامەكەی بەخراپی بەرامبەر پاپا و كەنیسەو پیاوانی ئاینی ئەشكایەوە ،تا كارگەیشتە ئه‌و ئاستەی ئەو كەسانەی بیرۆكەیەكی زانستی و داهێنانێكیان باڵوبكردایەتەوە یان بەنیازی باڵوكردنەوەی بونایە، ئەوا دەست بەجێ یان دەبوو لەو كارەی پەشیمان بێتەوەو تەوبە بكات یان دەبوو لەسێدارە بدرێت و لەم بارەوە چەندین نمونە لەو بارەیەوە هەن كە لێرەدا چەند نمونەیەكی دیارو كورت دەهێنیینەوە، لەوانەش : گالیلۆ كەسێك بو قسەیەكی كرد كە لە پێوەری زانستی شتێكی وا گەورە نییە ،بەاڵم لەروانگەی كەنیسەوە زۆر قورس و گران بوو، هەرایەكی گەورەی نایەوەو بوە هۆی ئەوەی پاپا فەرمانی بێباوەڕی گالیلۆ دەربكات و فەرمان بدات كەس نە بیدوێنێت ونه لەناو كۆمەڵدا جێی بێتەوە ،تاوای لێهات ئەوەندە فشاری خرایە سەر ،بە ناچاری چووە بەردەم پاپاو دەستی كرد بە پاڕانەوەو زۆر تكای لێكرد هەتاوەكو پاپا لێی خۆش بێت ،ئەبێت لێرەدا بپرسین گالیلۆ چی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
شتێكی وت كەوا ئەم فەرمانەی لەالیەن پاپاوە بۆ دەركرا و هەرایەكی گەوری نایەوە؟ وەاڵمەكەی ئەوەیەكە گالیلۆ وتی (زەوی بەدەوری خۆردا دەسوڕێتەوە) ئەمە لەكاتێكدایە ئەم شتە هیچ پێچەوانەیەك نایەتەوە لەگەڵ ئاینە دروستەكەدا، بەاڵم كەنیسەو پیاوانی ئاینی و دەسەاڵتدارانی كەنیسە ئەمەیان وەكو سوكایەتییك بەرامبەر خۆیان دەزانی ،لەبەر ئەوەی لەالی ئەوان دەبوایە تەنها بیر لەو شتانە بكرێتەوە كە لە كتێبەكەیاندا هاتوە و باسی لێكراوە و هاتوە ،گومانیشی تێدا نییە كتێبی پیرۆزی ئەوانیش لەو كاتەدا بەجۆرێك دەستكاری كرابو كە لە بەرژەوەندی خۆیاندا بێت ،ئەمەش وای لە ئاینەكە كردبوو كە ئاینەكەیان پڕكرابو لە ئەفسانە ،وە ئەگەر ئاینێكیش لەسەر ئه‌فسانە دابمەزرێت ،گومانی تێدا نییە هەركاتێك ئەفسانەكە جێی لەق بو ئیتر ئاینەكەش لەق دەبێت و متمانەو پێگەی نامێنێت ،بۆیە بە دۆزینەوەی زانست و كاركردنی زانستخوازان بەكاری زانستەكانیان جێگەیان بەو ئەفسانەیە لێژكردبو وایكردبو ئەو ئه‌فسانەی چەندین ساڵە لە دڵی پێڕەوانی ئایندا چاندبو ،وردە وردە بەرەو كەمبونەوەیان دەبرد ،لەسەروی ئەمانەشەوە كەسانێك هەبون تا ئەوپەڕی توانا بەرگرییان لەو ئەفسانەیە دەكردو دژی زانست و زانستخوازان بون و دەكەوتنە سەنگەری دژایەتیكردنی نمونەكانی وەكو گالیلۆ ،وە ئامادەبون بەوپەڕی هێزوتوانایانەوە جەختیان لەو ئاینە دەكردەوە و تا وایلێهات بە حەق و ناهەق نەیاران و ناحەزانی ئەو ئەفسانەی ئەوان بینایان لەسەركردبو، دەدرانە بەر تۆمەت و قسەو قسەڵۆك و وتەی ناشیرین و ناشیاو هەتا لەسێدارەدانیش ،چونكە پیاوانی كەنیسە و دارو دەستەكەیان زۆر هەستیان بەوە كردبوو كە تەنها بیردۆزێك یان نەزەرییەیەكی زانستی بەسە بۆ لەرزینی عەرشی دەسەاڵت و دەست و پێوەندەكەیان ،ئەگەر لەو بازنەیە دەربچوایە ،كە ئەوان بۆیان بڕیاردرابو ،ئەمەش دەبویە سەرەتایەك بۆ ملنەدان بۆ كەنیسە و دارودەستەكەی ،لە كاتی ملنەدانیش و داهێنانێكی نوێی زانستی ،دەستیان دەكردە سزادان و
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەشكەنجەدان ،وەكو ئەوەی گالیلۆ كە لەسەر بیردۆزەكەی دەستیان كردە سزادان و ئەشكەنجەدانی تاوای لێكرا لەقسەكانی پەشیمان بێتەوە ،بەاڵم هەر لەژێر ئەشكەنجەدا كوشتیان، لەدوای گالیلۆ كەسێكی دیكە پەیدابوو ك ه ملمالنێكەی زیاتر قوڵ كردەوەو كەسێك بو بەناوی (كۆپێنیك) كە زەنگێكی گەورەی لێدا بە روووی كەنیسەو پیاوەكانی ،كۆپێرنیك وتی چەقی بونەوەر بریتییە لە رۆژو زەویش دەخولێتەوە ،زەوی هەسارەیەكە پاشكۆو شوێنكەوتەی رۆژە ،كۆپێرنیك زۆر خۆی ماندو كردبو بەخوێندنەوەی كتێبە كۆنەكان و بەتایبەتیتر كتێبی زانایانی موسڵمان خوێندنەوەی كتێبی زانا موسڵمانەكان كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر ئەم كەسایەتییە دروست كردبو ،بە تایبەتی ئەو كتێبانەی زانایانی موسڵمان كە كۆپێرنیك خوێندبویه‌وە زۆربەیان باسیان لەقەوارەی رۆژكردبو كە لە زەوی گەورەترە ،كاتێك كۆپێرنیك ئەم راستییەی خستە روو ،قەشەو گەورەكانی كەنیسە وتیان باشە ئەگەر وتمان زەوی خڕە و دەخولێتەوە ،ئەوە ئەو مرۆڤانەی لە بەشەكەی تری گۆی زەوی ،دەبێت قاچیان بە ئاسمانەوە بێت و لەسەر سەر بڕۆن ،ئەمەش بیرۆكەیەكی شەیتانییەو و بەهیچ شێوەیەك ناكرێت راست بێت ،ئەوەی جێی تێڕامان و سەرسامییە ،كۆپێرنیك بۆخۆی قەشە بو، هەروەها كەت ێبینی دەكرێت پاڵەوان و دەركەوتوانی ئەوروپا لە بوارەكانی هزروبیردا لەو سەردەمەدا زۆربەیان یان قەشەبونە یان كوڕی قەشەبونە ،ئەوه‌ش لەبەرئەوەی كە كەنیسە دەستی گرتبو بەسەر هەمو جومگەیەكی ژیانی ئەوروپادا لەوانەش بوارەكانی خوێندن و نوسین، هیچ كەسێك بۆی نەبوە لە دەرەوەی كەنیسە فێری شتێك لە زانست و زانیاری ببێت ،بۆیە دەبینین خوێندەوارەكان گشتیان لە دێرو كەنیسەكانەوە پەیدا دەبون ،ئەوەی جێگەی سەرنجە كۆپێرنیكیش بەهەمان شێوەی گالیلۆ براو كۆپێرنیكیان هێناو وتیان ئەمەی تۆ دەڵێیت سەرپێچی فەرمانی خوای كردوەو بیرۆكەی 111
شەیتانی مێشكی داگیر كردوە ،كەوتنە هەڕەشە لێكردن و ئەشكەنجەدانی، تاوەكو لە كۆتایدا و لەژێر پاڵە پەستۆی زەبروزەنگو لێداندا دانی نا ێ ئەمانە هەموی شەیتان بەوەی كە بەڵ نیگای بۆ كردوەو خستویەتیە مێشكییەوە ،شەیتان پێی وتوە كە رۆژ چەقی بونەوەرە و زەوی لەژێر كۆپێرنیك دەخولێتەوە، ئەشكەنجەدا دانی نا بەوەی كە هەمو ئەمانەی ئەم وتویەتی نوسیویەتی، هەموی فیتی شەیتان بوەو ئامادەی پەشیمان بونەوەیە لەوەی كە نوسیویەتی ئیتر كەنیسە بەتاوان و تۆمەتی دەرچون لەفەرمانی خوا لەكاتی كردو دادگاییان دادگایكردنەكەیدا زۆریان بۆهێنا كە بڵێت شەیتان لە خەوندا هاتوەتە الی و نیگای بۆ كردوە كەوا بڵێت و ئەوە ئێستە ئامادەیە تەوبە بكات و بگەڕێتەوە بۆ باوەشی دین و ئیمان!! ئەبێت ئەوە بزانین ئەمە قۆناغێكی گرنگ بو لە وشیاركردنەوەی عەقڵ و ژیری تاكی ئەوروپیدا بەرامبەر بە جەهل و ئەفسانەی پیاوانی كەنیسە ،لە دوای ئەم ساتەوە قۆناغ بە قۆناغ زیاتر برەوی دەسەندو بەهۆی ئەمەشەوە دیواری نێوان كەنیسەو زانست ئەستورتر دەبوو ،تا وای لێهات كەنیسە نەیواتی بەرگەی ئەم هەمو داهێنان و بیركردنەوە بگرێت و پاشەكشەی كرد ،چونكە ئەزمونەكانی مێژو پێمان دەڵێت ئەفسانەو درۆو دراو ناتوانێت تاسەر بەردەوام بێت و خۆی بگرێت و هەر رۆژێك دێت وەكو بینایەكی خراپ هەرەس دێنیت و هەم بینایەكە تیادەچێت و هەم سەری خاوەنەكەی لە چاڵ دەنێت ،لە دوای كۆپێرنێك كەسێكی دیكە هاتە ناو هاوكێشەكەوەو و ملمالنێكەی زیاتر زەق كردەوەو كاریگەرییەكی گەورەی بەجێهێشت ،ئەویش نیوتن بو نیوتن بیردۆزه‌یه‌كی سادەو ساكاری دانا كە تیۆری كێشی هێزە (الجازبیة) كە ساكارو سادەیە الی 112
هەموان و زانراوە ،پوختەكەی ئەوەیە كە هەمو هەسارەكان و تەنەكانی بونەوەر بە هۆی كێشە هێزەوە بەیەكەوە بەستراون و یەكیانگرتوە ،جا بیردۆزێكی لەم جۆرە هیچ گرفت و كێشەیەكی تێدا نییەو هیچ دژو پێچەوانەیەی ئایین نییە، بیركردنەوەیە لە یاساو رێساكانی بونەوەر و دۆزینەوەی پەیڕەوی دامەزراوی بونەوەرە، بیردۆزەكەی نیوتن بیردۆزێكی زانستی و ژیرانەیە و زادەی بیرو وردبونەوەی مرۆڤە لەو یاساو رژێمەی ئەم گەردونەی لەسەر راگیراوە، بەاڵم كەنیسە وەك كردەوە هەمیشە جاری بەگەورەترو زۆر نیوتنی بیردۆزەكەی مەترسیدارتر بینی لە بیردۆزی كۆپێرنیك و لە هەموو ئەوروپادا باڵوكراوە و نامەیان ئاراستەی هەمو شوێنێك كرد ،كە ئەم كەسە (نیوتن) كافرو بێباوەڕ بوەو لە دین چۆتە دەەرەوە ،لەكاتێكدا نیوتن بە ئاشكرا هاواری دەكردو دەیگوت: خەڵكینە من باوەڕم بەخوا هەیە و ئەمەی من ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دەیڵیم هیچ دژو پێچەوانەیەكی نییە لەگەڵ ئیماندا، لەڕاستیدا هەروابوو ،نیوتن ئەوەی خستە روو كە ئەم گەردونە لەژێر یاسایەكی میكانیكی بێوێنە و سەرسامدا دەڕوات ،ئەگەر ورد تێی بڕوانیت، گەورەیی و دەسەاڵت و دانایی خوای گەورەی تێدا دەبینیەوە نەك دژو پێچەوانە بێت بەدین، ئەم دژایەتیكردنەی كەنیسە ئەوەندە دژ ئەوەستایەوە نەك هەر بەرامبەر زانستخوازان و دۆزەرەوەی بابه‌تە زانستییەكان ،بەڵكو لەهەمو كونج و شوێنێكدا هەر شتێك باسی لێوە بكرایە و لە كتێبی پیرۆزی خۆیان نەبوایە بە كوفرێكی گەورەیان دەزانی ئەگەرچی پرسیار یاخود بابەتێكی زانستیش بێت ،وەكو ئاماژەمان پێكرد لەالی كەنیسەو پاپاو دارودەستەكەی تەنها ئەو شتە زانست بوو ،كە دەبێت لە كتێبی پیرۆزی ئەواندا هەبوایە ،بۆ نمونە :رۆژێك مامۆستایەكی ئاینی مەسیحی لەو ساتەی كە دەرسی بە قوتابیەكانی ده‌دایەوە لەو كاتەدا باسی ئەسپ دەكرێت ،خوێندكارێكیش دەپرسێت ئایا مامۆستا ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ێ ئەسپ چەند ددانی لەشەویالگەدا هەبێت، دەب لەوەاڵمدا مامۆستاكە گوتی كوڕم ئەوە لەكتێبی پیرۆزدا نەهاتوە و باسی ئەو مەسەلەیە مەكە، چونكە هەر شتێك كە لە كتێبی پیرۆزدا نەهاتبێت كەس بۆی نەبو باسی لێوە بكات ،بەاڵم هەر لەو كاتەدا یەكێك لە قوتابیەكان بەو مامۆستایەی گوتبو ،مامۆستا خۆ دەتوانین شەویالگەی ئەسپێكی مردارەوە بو یان زیندو بهێنین و ددانەكانی بژمێرین ،ئەوسا بە روونی دەزانین كە چەند ددانی هەیە ،مامۆستاكەش زۆر لێی تورە ئەبێت بەو قوتابیە ئەڵێت :ئەگەر لەو قسەیەت پەشیمان نەبیتەوە ،ئەوە دەرتدەكەم و دەتدەمە دادگای پشكنین ،بۆیە قوتابیەكە بە ناچاری داوای لێبوردنی لە مامۆستاكەی كردو لەو وتەیەی پەشیمان بویەوە ،ئەمە لە ئاینی مەسیحیەتدا، زانست بەو شێوەیە دژایەتی دەكرا ،هەڵبەتە كاتێك ئێمە ئەڵێین ئاینی مەسیحیەت ،ئەو ئاینە ئەڵێین كە پاپاو قەشەكان و كەنیسە بە هەوەسی خۆیان دەستكارییان كردبو ،ئەگینا هیچ ئاینێكی 113
ئاسمانی دژایەتی نەبوە لەگەڵ زانست و زانستخوازاندا ،چەندین ئایەت وفەرمودەی پێغەمبەری خواو وتەی خەلیفەكان هەیە ئاماژە بە گرنگی و زانینی زانست ئەكەن ،وەكو ئەم ئایەت و فەرمودانەی خوای گەورە لە سورەتی تاها لە كۆتایی ئایەتی 113دا بە پێغەمبەری خوا ێ :ئەی پێغه‌مبەر داوا لە خوای گەورە ئەفەرمو بكە و لێی بپاڕێرەوەو بڵێ :ئەی پەروەردگارم زانست و زانیاری زۆرترم پێببەخشە ،ئالێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كە بۆچی خوای گەور ه بە پێغەمبەر ئەفەرموێ داوای زانست و زانیاری بكە لە كاتێكدا پێغەمبەری خوا نەخوێندەوار بوە؟ لەبەرئەوەی خوای گەورە لە رێگەی پێغەمبەرەكەیەوە ئەیەوێت بەو پەیامەی بۆی ناردوەتە خوارەوە فێری مرۆڤەكان بكات كە زانست و زانیاری لەالی خوای گەورە چەندێك گەورەیەو داواش لە خۆشەویسترین كەس ئەكات داوای فێربونی زانستی لێبكات ،هەر لەسورەتی موجادەلەدا لەئایەتی 11دا ئەفەرموی :خوای گەورە لە رۆژی دوایدا پلەوپایەی ئەوانەتان كە ئیماندارن و ئەوانەشتان كە لە زانست و زانیاریدا خۆیان سەرقاڵكردوە ،بە چەندین پلە بەرز دەكرێنەوە ،وە خودا ئاگادارە بەوەی دەیكەن، ئەگەر بەوردی سەیری ئەم ئایەتە بكەین لە دوای ئیمانەوە خوای گەورە شتێك كە مرۆڤی پێ بەرز بكاتەوەو لە بەهەشتەكەیدا مەرتەبەی بەرزبكاتەوە، ئەو كەسانەیە كە هەوڵ و تەقەالی فێربونی زانست ئەدەن ،پاشان لە سورەتی زومەردا لە ئایەتی 9دا خوای گەورە باس لەو كەسانە دەكات كە عەوداڵی زانست و زانیاری و ئەوانەی كە شوێنی زانست و زانیاری ناكەون وەكو لەئایەتەكەدا ئەفەرموێ :ئەی پێغەمبەر تۆ بڵێ : ئایا ئەوانەی خوێندەوارو زاناو تێگەیشتون وەكو ئەوكەسانەن كە نەخوێندەوارو تێنەگەشتون؟ ئایا ئەو دوانە وەكو یەكن؟ بێگومان نەخێر ،هەرگیز چون یەك نین ،بەاڵم بە راستی ئەو كەسانە كە لەم جیاوازیە تێدەگەن كە خاوەنی بیروهۆشی تەواون و فام و ژیری خۆیان بە چاكی دەخەن ه كارو دەزانن خودا پەرستی و بەجێهێنانی فەرمانەكانی زۆر جیاوازە لە بێباوەڕبون و 114
یاخیبون ،هەروەك زاناو داناو خوێندەواران زۆر لەگەڵ نەخوێندەواران جیاوازییان هەیە تێنەگەیشتوان وەكو یەك نین ،پێغەمبەری خوا (د.خ) ئەفەرموێ :هەركەسێك رێگایەك بگرێتە بەر بۆ فێربونی زانست ،ئەوا خوای گەورە رێگای بەهەشتی بۆ ئاسان دەكات ،ئەگه‌ر وردبینەوە لەم فەرمودەیە پێغەمبەری خوا نافەرموێت لەچەند رێگایەكەوە خوای گەورە رێگای بەهەشتان بۆ ئاسان دەكات ،بەڵكو یەك رێگای دەست نیشان كردوە ئەویش رێگای زانستە ،كەواتە خوای گەورە لە رێگەی پێغەمبەرەكەیەوە ئاگادارمان ئەكاتەوە بە كام رێگادا ئەتوانین بڕۆینە بەهەشتەوە ،ئەمە بۆ خۆی گەورەترین بەڵگەیە لەسەر ئەوەی كە ئیسالم چەندێك گرنگی و بایەخ بە الیەنی زانستی و زانستخوازان ئەدات ،تەنانەت لە ئیسالمدا ئەوەندە جەخت لەسەر زانست و زانستخوازان كراوەتەوە ئاماژەی بەوە تێداكراوە كە ئەو زانستە لەدوای مردنیشی ئەبێت خێرو بەرەكەت بۆ ئەو كەسەی زانستێكی داهێناوە و خەڵكی سودی لێئەبینن وەكو ئەم فەرمودەیە ،كە پێغەمبەری خوا (د.خ) ئەفەرموێت :هەرمرۆڤێك كۆتایی بەژیانی هات هەموو چاكەكانی دەبڕێتەوە، ێ الوە نەبێت چاكەی بو دەڕوات، تەنها لەس یەكێك لەو الیەنانە الیەنی زانستە ،زانستێك كە سودی بە دەوروبەر گەیاندبێت ،ئەمەیە بۆمان رون دەبێتەوە كە ئیسالم چەند بە پەرۆشەوە ئەیەوێت ئێمە سنگمان بۆ زانست بكەینەوەو تا لەڕێگەی ئێمەوە خەڵكانێكی تر ئەگەر دوای خۆمانیش بێت سود لەو زانستە وەربگرن ،ئەگەر چی لە ئاینی مەسیحییەتدا رێگری و دادگایی ئەو كەسانە كراوە كە ویستویانە بڕۆن بۆ شوێنێك بۆ فێربونی زانست ،بەاڵم رێگری كراوە لەو خواستەی زانستخوازان ،كەچی ئیسالم و بەرنامەكەی خوای گەورە بە پێچەوانەی ئەمەوەیە ئەوەمان پێدەڵێت كە هەركەسێك لە ماڵ دەرچوو بۆ فێربونی زانست ئەوا لە رێگەی خوایە ،رێگەی خوای گەورەش ئەتوانین بڵێن جیهادەو زانست فێربونیش خێری وەكو جیهادە ،وەكو ئەم فەرمودەیە كە پێغەمبەری خوا ئەفەرموێ :كەسێك لەماڵ دەربچێت بۆ فێربونی زانست ،ئەوە لە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
رێگەی خوای گەورەیە هەتاوەكو دێتەوە، لەسەردەمی ئاینی مەسیحیەتدا ئەو ئاینەی كاتێك پڕكرا لە ئەفسانەو خورافیات بەناوی دینەوە هەمو رێگرییەك لە فێربونێكی زانستی ئەگیرا، ئەمەشیان وا لەیەك ئەدایەوە هەر شتێك لە ئاینەكەدا باس نەكرابێت ئەوە دژی ئاینەو نابێت بواری ئەوەی پێبدرێت باڵوبكرێتەوە كەچی ئەمە لە ئیسالمدا پێچەوانەیە و پشتگیری هەمو داهێنان و زانستێك ئەكرێت ئیتر زانستی شەرعی بێت یان غەیری شەرعی با لەدینیشدا باس نەكرابێت، بەاڵم مادام خزمەت بە مرۆڤایەتی ئەكات ئیسالم و بەرنامەكەی خوای گەورە ئەبنە پشتیوانێكی گەورە بۆی تەنانەت دۆعای سەركەوتنیشی بۆ ئەكەن ،وەكو ئەم فەرمودەیە زۆر جوان باسی ئەمەمان بۆ دەكات ،پێغەمبەری خوا لەو بارەیەوە ئەفەرموێت :خوای گەورەو مەالئیكەتەكان و ئەوەی لەئاسمانەكان و زەویدایە هەتاوەكو مێرو لە كونی خۆیداو ماسی ناو دەریاكانیش داوای خێر بۆ ئەوكەسە دەكەن كە خەڵكی فێری زانست ئەكات ،وە ئیسالم دژی ئەو كەسانەیە كە زانستێك ئەزانن و نایگەیەنن بەخەڵكی و تەنانەت هەڕەشەش لەو كەسانە كراوە كە زانستێكیان پێبێت و بیشارنەوە ،پێغەمبەری خوا(د.خ) ئەفەرموێت : هەركەسێك پرسیاری زانستی لێبكرێت و بیشارێتەوە ،ئەوا لەقیامەتدا حەلقەی ئاگرین ئەكرێتە ملی ،ئەگەر بەراورد بكەین دەبینین ئیسالم چەند بە پەرۆشەوەیە بۆ زانست و مەسیحیەتیش چۆن دژایەتی زانستی ئەكرد، خودی پێغەمبەری خوا خۆی زۆر گرنگی بە زانست و زانیاری و فێربونی زانست داوە لەكاتێكدا خۆی نەخوێندەواربوە ،لە یەكێك لە جەنگەكاندا چەند كەسێك لە كافرەكان بەدیلی كەوتنە دەستی موسڵمانەكان هەندێكیان ئازادكران هەندێكیان لە بەرامبەر دیل بەدیلدا ئازاد كران، بەاڵم ئەوانەی خوێندەواری و زانستێكیان ئەزانی، پێغەمبەری خوا فەرمانی دا دەبێت هەركەسێك لەوانە ئەبێت دە منداڵی موسڵمان فێری ئەو زانست و زانیارییە بكات لەبەرامبەر ئازادكردنیدا، واتە رزگاركردنی دیلێكی لەبەرامبەر زانستێكدا
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
داناوە ،سەیری ئەمە بكەین بۆ فێربونی زانست و نەوەیەكی زانست خواز ،پێغەمبەری خوا داوا لە كافریش دەكات نەوەكانیان فێری زانست و زانیاری بكات ،بەاڵم لەسەردەمی ئاینی مەسیحیەتدا ئەو شتانەی كە بە زانست دائەنران و ئەیانوت لە كتێبی پیرۆزدا هەیە تەنها پاپا و قەشەكان ئەو زانستەیان ئەزانی و كەس نەیدەزانی كتێبی پیرۆزباسی چ زانستێكی تێدایە ،ئەم پەرۆشیەی پێغەمبەر (د.خ) بۆ خەلیفەكانیش مایەوە ،ئەگەر سەیری سەردەمی خەلیفەی دوەمی راشدین عومەری كوڕی خەتاب بكەین، زۆر پەرۆشی زانست و فێربونی زانست بوە لە كاتی فەرمانڕەوایەتییەكەیدا ،وەكو ئەوەی لەكاتی جیهادا فەرمانی دەرئەكرد هەركەسێك زانستێك ئەزانێت یان خەریكی فێربونی زانست و خەڵكی فێری زانست ئەكات ،ئەوا با نەیەت بۆ جیهاد خەریكی بوارە زانستییەكەی خۆی بێت ،چونكە ئیمامی عومەر ئەیفەرمو ئەگەر ئەو كەسانە لە جیهاددا شەهید بكرێن ،ئەوا روناكی زانست لەناوماندا ئەكوژێتەوەو نەوەكانمان دور ئەبن لەزانست و داهێنانی زانستی ،ئیمامی عەلی كوڕی ئەبو تالیب ئەوەندە پەرۆشی زانست و فێربونی زانست بوە لەیەكێك لەوتەكانیدا ئەڵێت: هەركەسێك فێری یەك وشەی زانستم بكات، ئامادەم خزمەتكاری بكەم ،سەیری ئەم كەڵە پیاوانەی ئیسالم بكە هەرچەندە دەسەاڵتدارێكی گەورەیە لەبەرامبەر فێربونی زانستدا ئامادەیە خزمەتكاری بكات ،بۆیە ئەبێت هەمومان زۆر باش لەوە تێبگەین كە ئیسالم ئاینێكە بەهەمو شێوەیەك لەگەڵ داهێنانی زانستی و دۆزینەوەی بیرۆكەی زانستیدایەو هانمان ئەدات كە خۆمان بە زاستەوە سەرقاڵ بكەین و رێگای زانست بكەینە پردێك بۆ پەڕینەوە بەرەو ئەو بەهەشتەی كە هەمو موسڵمانێك تامەزرۆیەتی .لە ژمارەی داهاتوشدا ئەوە روون ئەكەینەوە بۆچی ئێستا جیهانی مەسیحییەت لەو ئاستە زانستیەدایەو جیهانی ئیسالمیش لەدوای ئەوانەوەیە و باس لەوەش دەكەین كە چۆن ئەوروپای مەسیحی چۆن سودیان لە داهێنانی موسڵمانەكان وەرگرتوە. 115
كتێبی: كاریگه‌ریی ئیسالم له‌سه‌ر كه‌لتوری كورد
خوێندنه‌وه‌و وه‌بیرخستنه‌وه... دەستپێك: هەمووجار كە كۆڕو كۆنگرەیەك لە سلێمانی سازدەكرێ، نووسەرو رۆشنبیرانی بیانی بانگێشت دەكرێن ،ئێمە بەوەندەی لە خودی كۆنگرەكە سوودمەند دەبین ،لە پەراوێزو پشتی كۆنگرەش چەند هێندەیتر سوود وەردەگرین ،برادەرانی بیانی دەناسین، كە ئەگەر چەندەمان خەرجی بدایە نەماندەتوانی بگەینە ئەو كەسایەتیانەو ئاوا بە ئاسانی لە خزمەتیاندا ئەو هەموو سوود و ناسین و دروستكردنی پەیوەندی و ئاڵوگۆڕی زانیاری و ئەزمونە نوێیانە دەستەبەربكەین ،واتە پەراوێزی سیمینارو كۆنگرە لە خودی كۆنگرە بۆ ئێمەی دوورە دەست خۆشترو بەجۆشترو سودمەنترە، شەوێك لە سلێمانی لە ماڵێك لە خزمەت چەند برادەرێكی نووسەری پاوەو مەریوان دەعوەت بوین ،كە بۆ كۆنگرەیەك لەسەر شێوەزارو ئەدەبی هەورامی سازدرابوو هاتبوون ،باسمان لە كێشەی كۆكردنەوەی كەلەپوورو ئەفسانەی كوردی دەكرد ،برادەرێك لەوانە كە لە كۆكردنەوەی كەلەپورو ئەفسانەدا كاری دەكرد وتی: لە هەورامانی تەخت ،پیاوێكی پیر هاتە شاری پاوە بۆ المان ،دەیان ئەفسانەی كۆنی بە شیعر لەبەر بوو ،كە زانیم گرنگە ،وتم با ئەم رانان: خەزێنەیە بنووسینەوەو لە فەوتان رزگاری بكەین ،كابرا رازی بوو، ه كه‌ریم هەر ئەو رۆژە دوو چیرۆكە ئەفسانەیانم لەسەر نەوار تۆماركرد، حه‌سه‌ن مه‌حمود حه‌م كاتێكی ترمان دانا كە بێتەوە یان من بچم و هەموویان تۆمار بكەم، 116
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بەاڵم زۆری نەبرد ،هەواڵهات كابرا مردووە، پاشتر ئەو دوانەم نووسییەوە ،یەك دانەیان نزیك بەسەد الپەڕە دەرچوو ،هەموو شیعرو داڕشتن و وشەی نایاب و وتەی نەستەق و جوان ،كێش و سەروای رێكوپێك ،خەزێنەیەكی بە نرخ و ون ،لە روی ماناو ناوەرۆكەوە دەوڵەمەند ،وتم دەفەرموو !!.ئاخۆ چەندین باپیرەو داپیرەی زرنگ و وریاو هۆشیارو شارەزا و زیرەك و زەین رون و پوخت و پاكی ئاوەهامان هەبێت ،كە لە كونجی دێهاتی ناو دۆڵ و شاخە دوور دەستەكاندا شارابنەوە ،هەریەكەیان ژمارەیەكی زۆر لە ئەفسانەو داستان و هەكایەت و سەرگوزشتەو پەندی پێشینان و ئیدیۆم و وشەی ناسك و بە تام و بە ماناو رستەی تەڕو پاراوو نەبیستراو، كە تائێستە بۆ نووسین و بواری رۆشنبیری ێ و بەكار نەبرابێت هەبێت، سەرقەپاغی نەشكاب لە زەینیاندا كۆبوبێتەوە ،بەاڵم خۆگێلكردنی وەزارەتی رۆشنبیری لەو خەزێنە بەنرخانە و، كەم سەلیقەیی ئێمەو خۆماندونەكردنمان و ،هیچ لە بارانەبووی دەزگا بەناو رۆشنبیرو فۆلكلۆری و كەلەپوریە پارەخۆرو خۆدەرخەرو دژ بە دەزگاكانی تری بەرامبەر ،كە لەسەر خەزێنەی میللەت ،هەر بۆ ناوو ناوناتۆرەو كێبەركێ و ناكۆكی نادروست دروست بوون ،نەك بۆ كارو پیشەی تایبەتی نەتەوەیی ،ئەمانە وایكردووە ،ئەو خەزێنە ون و مرواریە بەنرخانە دەمرن ،ئەدەب و هونەرو فۆلكلۆرو سامانە نەتەوەییەكە لەگەڵ خۆیان دەبەنە ژێر گڵ و دونیای بێبن و لەناوچوون، ئەوجا خەڵكی و دەزگا كلتووری و كەلەپوریەكان گلەیی دەكەن ،بۆچی مێژوو و كەلەپووری ئێمە ونە.؟ سەرەداوەكانیان نازانین.؟ ئێمە لە كۆمەڵەی كەلەپوور و فۆلكلۆرو ئەنستیتۆی كورد ،دەیان پرۆژەمان پێشكەش كرد ،چەندین جار داوامانكرد ێ بۆ كۆكردنەوە ،بەاڵم مەخابن!.. كارێك بكر سەیری ئەدەبی روسی و ئەڵمانی و فەرەنسی و ،تەنانەت عەرەبی و فارسی و توركی بكە، بۆچی ئەدەبی روسی خاوەن بناغەو دەوڵەمەندە.؟ بۆچی چەندین قوتابخانەی ئەدەبی و رەخنەیی و بەراوردكاری و فكری و فەلسەفی و رۆشنبیری
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لێدروست بووە.؟ بونەتە پێشەنگ و هەموو جیهان چاویان لێدەكەن.؟ عەبدولموتەلیبی شاعیری روسی دەگێڕێتەوە دەڵێ :یەكیەتی نووسەرانی سۆڤیەت ،منیان دانا كە دوای كاروانێكی كۆچەری الدێیی دەوارنشین بكەوم ،شەوو رۆژ ،بە دەشت و دۆڵ و كێوو الدێكاندا ،گوێیان لێبگرم ،بۆ كۆكردنەوەی وشە و پەندو ئیندیۆم و ،ئەوەی كە پێیانەو دەیڵێن لە شتی دانسقەو نەبیستراو ،منیش بە سەلیقەی خۆم تۆمارم دەكرد ..ماوەیەكی زۆری پێچوو ،كارێكی گەورەی كرد ،هەتا ئەو هاتەوە، یەكیەتی نووسەرانی سۆڤیەتی ئەوكاتە ،ماڵ و حاڵیان پشت گوێ نەخست ،تا ئەو دەگەڕێتەوە، خانووە كۆنەكەی بۆ دەگۆڕن بە خانویەكی نوێ ،كەلوپەلی نوێی لە قەنەفەو پێویستی تر كە نەیبووە ،بۆی ئامادە دەكەن ،كە بە كەشكۆڵە پڕەكەیەوە دەگەڕێتەوە ،شتی سەیر دەبینێ!.. ئەو كارو دڵسۆزیانە ئەدەبی روسی گەیاندە ئەو ئاستە بەرزو بااڵیەو پۆپەی ئەدەبی جیهانی ،كە ئێستە بوەتە خەزنەیەكی پڕ ،چەندین جۆر رێبازو قوتابخانەو لق و پۆی لێپەیدابووە ،بوەتە هێڵكارو بەرنامە بۆ دانشگاكانی جیهان ،هەزاران ماستەرو دكتۆرای جیهانی لەسەر ئامادەكراوە ،هەزاران زانای مەزنی پێگەیاندووە ،ساڵ نیە چەندین كەسیان بەر خەاڵتی نۆبڵ و ئۆكستراو فەیسەڵ و خەاڵتە جیهانیەكانی تر نەكەون. خوێندنەوەو رانان: دانسقەترین كتێب بەالی منەوە كە لەسەر ئەفسانەو كەلەپووری كوردی بە كوردی نووسرابێت ،نامە دكتۆراكەی دكتۆر مەولوود ئیبراهیمە ،بەناوی (پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی)، پاش ئەو بە دوو ساڵ كتێبێكی تری نایاب بەناوی ( كاریگەریی ئیسالم لەسەر كەلتووری كورد) باڵوبویەوە لە ئامادەكردنی (تۆفیق كه‌ریم) ،كە لە نوێترین كتێبە باڵوكراوەكانی (پرۆژەی تیشك) ەو زنجیرەی 82ی وەرگرتووە ،چاپی یەكەم 2012لە چاپخانەی زانا لە سلێمانی بە تیراژی هەزار دانە لە دوو توێی 102الپەڕەی قەبارە مامناوەندی چاپكراوەو ،ژمارەی 1267ی ساڵی 2012ی سپاردنی بەڕێوەبەرایەتی گشتی كتێبخانە 117
گشتیەكانی حكومەتی هەرێمی پێبەخشراوە. پێشەكیەك بە كتێبەكە سەرەتای دەستپێدەكات كە د.صباح بەرزنجی لە الپەڕە 5 دا نووسیویەتی و تیایدا دەڵێت :قسەكردن لەسەر كاریگەریی ئەدەبیاتی ئیسالمی و رەنگدانەوەی كەلتووری ئیسالم لەسەر كۆمەڵگەی كوردی و دەركەوتنی جۆرێك لەتەماهی لە نێوان شوناسی ئایینی و نەتەوایەتیدا بابەت و پرسێكی گرنگ و بنەڕەتیە لە ئەمڕۆی كایەی هزرو رۆشنبیری ێ ئەم نووسینە كوردیدا ،لەو روانگەیەوە دەگونج سەرەتایەكی رۆشنبێت بۆ رۆشنكردنەوەی ئەم الیەنەی پەیوەستبونی كوردان بە ئاین و شارستانیەت و كولتوری ئیسالمەوە ..نووسەر هەوڵیداوە هەموو گێڕانەوەكان لەسەر چاوەی بڕوا پێكراوەوە وەربگرێت كە هیچ گوزارەیەك بە بێبەڵگە نەهێنێتەوە .دەرگای لەسەر بابەتێكی زیندو كردوەتەوە كە پێشتر كەمتر ئاوڕی لێدراوەتەوە بەتایبەت لە ناوەندی ئیسالمی كوردستاندا. ێ پاڵپشتێكی بەهێزبێت بۆیان ئەم بابەتە دەتوان كاتێك دەیانەوێت باس لە شوناسی ئایینی گەلی كوردستان بكەن .بۆ گوزارە ئاینیەكان گەڕاوەتەوە بۆ سەرچاوە رەسەنەكانی شەریعەت كە ئەمەش راستاندنێكی زیاتر دەدات بەنووسینەكە .فراوانی باسەكە كە نووسەر هەوڵیداوە زۆرترین بواری كەلەپوورو كولتوری كوردی كێوماڵ بكات. پاشان نووسەر لە الپەڕە 6و7و 8دا ناساندنێك بۆ بەرهەمەكەی دادەنێت و دەڵێت: تەمەنێكە لەبەشێكی پێكهاتەكانی كلتووری كوردی ورددەبمەوە وەك فۆلكلۆرو كەلەپورو دابونەرێت و ئەوانی تر ..لەو سەرنجانەمدا هەستمكردوە كەلتووری ئێمە پەیوەستیەكی پتەوی بە ئاینی ئیسالمەوە هەیە ،راستەوخۆ پێوەی كاریگەر بوەو ئیسالم بوەتە ئیلهام بەخش و داهێنەری بەشێكی فراوانی ئەو كلتوورە ،هەر بۆیە پێم خۆشبووە ئەو كاریگەریی و پەیوەستیە رونبكەمەوە .پاشان نووسەر باسێك لە شەڕی كەلتوور دەكات لە نێوان نەیاراندا ،بەرامبەر تۆمەتبار دەكات كە ئەوان لە شێواندن و دەستێوەردان و ناشرینكردنی ئیسالم و دژایەتی كەلتووری ئیسالمیدا بوون، 118
پاشان نووسەر باسی كێشەی كوڕەكەی مەال ئەحمەدی بانیخێاڵن و دەرپەڕاندنی مامۆستا مەال عەبدولكەریمی مودەڕیس لە بیارە لەسەر كوڕەكانی فاتیح و حەمەی برای دەكات كە هەڵگری بیری چەپ بوون ،وە باسی هەوڵی پاڕەزانی و شارەزوری دەكات بۆ راستكردنەوەی رەوتی ئیسالمی و خستنەوە سەر سكە ،پاشتر باسی نووسینەكانی فاروق رەفیق و شیعرە سەعیدخانی هورمزانی هەڵبەسراوەكەی سەنەندەجی و هەوڵەكانی حوزنی موكریانی بۆ شێواندنی روگەی ئایین و پاشان باسی هاتنی ئیسالم بۆ كوردستان و كاریگەریی ئەو ئایینە لەسەر داب و نەرێت و رەوشت و باوەڕی كورد دەكات ،قسەی چەند نوسەرێكی كوردو بیانی دەهێنێتەوە ،پاشان دەڵێ :بۆیە دەبێت بڵێن كەلتووری كورد كەلتورێكی ئیسالمیە. پاشان نووسەر لە ال25دا پێناسەی ئەو چەمكە بنەڕەتیانە دەكات كە بۆ ئەم باسە زۆر گرنگە وەك (كاریگەریی ،ئیسالم ،كەلتوور) ،پاشان پێناسەی (فۆڵكلۆرو ئەدەب و كەلەپورو رۆژنامەنووسی و زمان) دەكات كە سەر باسی پێنج بەشی كتێبەكەن و بۆ هەر یەكەیان لێكۆڵینەوەیەكی تێرو تەسەل ئەنجام دەدات. پاشان نووسەر كتێبەكەی دابەش دەكات بە چەند بەشەوە بەم جۆرە: بەشی یەكەم :الپەڕە 30بە ناونیشانی ( كاریگەریی ئیسالم لەسەر فۆڵكلۆری كوردی) دەست پێدەكات كە پێكهاتوە لە باس لە گرنگی فۆڵكلۆرو تایبەتمەندیەكانی ،پاشان باس لە كاریگەریی ئیسالم لەسەر فۆلكلۆری كوردی دەكات .لێرەوە دەیكاتە دوو بەند لە یەكەمیاندا الپەڕە 33باسی پەندی پێشینان دەكات بەم جۆرە :سەرەتا پێناسەی پەند دەكات و زۆر جوان باسی كاریگەریی ئیسالم لەبوارە جیاوازەكانی پەندی كوردی دەكات و دەیكات بە هەشت خاڵەوە وەك بواری بیروباوەڕو ،هێنانی نمونەی پەندی كوردی لە زاراوە شەرعیەكاندا، تێڕوانینی شەرعیانە بۆ ئەو باسە دەهێنێتەوەو بەسەرچاوەی گرنگ دەیسەپێنێ ،پاشتر باسی
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
شانازیكردن بە ئاینداریەوە لە پەنددا ،شارەزایی شەرعی وەرگرتن لە چیرۆكی كوردیدا ،پابەندبون، پاشان باسی بەهەڵە تێگەیشتن دەكات لە هەندێك پەندو ،باسی هەڵشاخان بە ئایین و مامۆستایانی ئاییندا دەكات ،پاشتر باسی پەندی پێشینان و حەكایەتی كوردی دەكات ،بۆ هەردوكیان نمونەی راست و دروست و دەوڵەمەند دەهێنێتەوە. وادیارە نووسەر لە ناوەڕاستی بەشی یەكەمەوە كتێبەكەی كۆتا پێهێناوە. لە دووەمیاندا لە الپەڕە 76باس لە حەكایەتی كوردی دەكات ،سەرەتا پێناسەیەكی حیكایەت دەكات ،پاشان جیاوازی نێوان حیكایەت و ئەفسانە ،كاریگەریی ئیسالم لەسەر حەكایەتی كوردی ،چەند نمونەیەك لە حەكایەتی كوردی وەك :تەوبەی نەسوح ،پاشای دوورگە ،ئەحمەدی ێ دارفرۆش ،عابیدە نەزانەكە ،گەورە ئاودەڕێژ و بچوك پێیتێدەخات ،پاشان باسی كاریگەریی ئیسالم لەسەر ئەم حیكایەتانە دەكات ،پاشتر باسی كاریگەربونی حەكایەتی كوردی بە چیرۆكە ئاینیەكان دەكات. نووسەر لێرەدا كتێبی یەكەم كۆتا پێدێنێ، وادیارە لەكتێبی دووەمدا تەواوكەری بەشی یەكەم دەبێت ،كە باس لە ئەفسانەو داستان و گۆرانی و الیالیەو گاڵتەوگەپ و مەتەڵ دەكات ،وە باس لەوە دەكات كە چەندە ئیسالم كاریگەریی لەسەر ئەوانە جێهێشتووە. بەشی دووەم :نووسەر دەیەوێت لەبەشی دووەمدا باس لە كاریگەریی ئیسالم لەسەر كەلەپوری كوردی بكات. بەشی سێهەم :باس لە كاریگەریی ئیسالم لەسەر ئەدەبی كوردی دەكات. بەشی چوارەم :باس لە كاریگەریی ئیسالم لەسەر زمانی كوردی دەكات. بەشی پێنجەم :باس لە كاریگەریی ئیسالم لەسەر رۆژنامەنووسی كوردی دەكات. نەخشەی كاری كتێبەكەو ناواخنی كتێبەكە بەو جۆرەی نووسەر دایڕشتووە لە راستیدا نوێیەو لە كتێبخانەی كوردیدا وێنەی نیە. دەست خۆشی لەبرای بەڕێزم مامۆستا تۆفیق كەریم دەكەم ،كە لەگەڵ ئەو هەموو ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كارو پیشە زۆرو زەبەندەی كەلەسەریەتی، زاتی ئەوەی كردوە بیپەرژێتە سەر ئەم باسە گرنگ و هەستیارە ،كە كاری دەزگایەكە و ،ئەم بۆ ماوەیەكی درێژ بەتەنها شانی داوەتە بەر، هیوادارم وردترو چاوكراوەتر بێت ،كاتی زۆرتری بۆ دابنێ ،سەرچاوەی بەهێزی بۆ ئامادە بكات، پرس و را بكات بۆ داڕشتن و بە ئەكادیمی كردنی باسەكە ،دەرهێنانی لە بوارێكی تەسكی كالسیكی، بۆ دونیای ئەكادیمی ،سوود لەسەرچاوەی هەمە فكرەو هەمە تەرەف و الیەنە وەربگرێت ،كەس ێ و دڵسۆزو پسپۆڕی نیە هێندەی ئەو هاوڕ ئەكادیمی جامعی و نووسەری كارامەی هەبێت، كە پیاچونەوە و سەرپەرشتی بۆ بكەن. من لە گەڵ مامۆستا تۆفیق و زۆر بەرپرسی تردا سەفەرو گەڕانی زۆرمان كردووە ،هیچ بەرپرسێك نیە هێندەی جەنابیان لە خەمی رۆشنبیریی و راگەیاندن و ئەدەب و كلتوری كوردیدا بێت ،جاری وابوە كۆمەڵێك برادەر چوار سەعات سەفەرمان لەسەیارەكەی ئەودا بەو باسانەوە تەواوكردوە ،هەر جەنابیشیان بوە كەش و هەوای رەخساندوە ،جگە لەباسی نووسین و باڵوكراوەو گرفتی ساحەی رۆشنبیریی كوردستان نەیهێشتوە باسەكە بترازێ. تێبینی و پێشنیار: لەبەر ئەوەی كە نووسەر لە الپەڕە 8دا لەدوا دێڕی پێشەكی و ناساندنی كتێبەكەیدا دەڵێ: (ئومێدەوارم خوێنەران بە تێبینی و رەخنەكانیان هاوكارم بن ،تا لە بەشەكانی دیكەی تردا سودیان لێوەربگرم) هەر لەو بوارو روانگەیەوە پێم باشە هەندێ تێبینی و یارمەتی و پێشنیار بدەم ،هەتا بۆ چاپێكی ترو بەشەكانی تری كتێبەكە سوودمەندبێت ،من توانای تێبینی دانی زیاترم نەبوو ،چونكە الپەڕەی سەرچاوەكانی كتێبەكە نەنووسرابوو تا بە ئاسانی بگەڕێم و ێ و ئەمدیودیو بكەم و سەرچاوەكان تاوتو سەرنجەكانم نیشانبدەم: -1ئەم كتێبە وەك بیرۆكە بێوێنەیەو كارێكە پێشتر نەكراوە ،لە كتێبخانەی كوردیدا ێ هاوشێوەی نیە ،گەر نووسەر كاتی زیاتری بدات و بە رێگەیەكی ئەكادیمی بنووسێ ،لەوبڕوایەدام 119
داهێنان و شاكارێكی مەزنی وەك باسی (پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی د.مولود ئیبراهیم حەسەن) لێدەهاتە بەرهەم ،بە شانازیەوە جێی خۆی لە كتێبخانەی كوردیدا دەكردەوەو ،تەكانێكی گەورەی بە كلتووری كوردو دەرخستنی كاریگەریی ئیسالم لەسەر كلتوری كوردی دەدا. -2وەك نووسەر خۆی باس دەكات لە ساڵی 1991دەستی بەنووسینی ئەم بابەتە كردوەو شتی لەسەر نووسیوەو كۆكردوەتەوە، تا 2012كتێبێكی 100الپەڕەی لێچاپكردوە ،واتە ئەم كتێبە 100الپەڕەیە 22ساڵی خایاندووە، كە بەشیكردنەوەی زیاتر دەكاتە 264مانگ یان 7920رۆژ ،واتە دوو مانگ و نیو الپەڕەیەكی بەركەوتووە ،یان 75رۆژو یەك الپەڕە ،بەڕای من بەڕیكردنی پرۆژەیەكی پیرۆزو جدی بەمجۆرە خەمساردیەو خەساردەبێت ،گەر هەموو شت بە تەلەفۆن و سەرپێیی بڕواو بكرێت ،پرۆسەی نووسین و بەرهەمهێنانی فكر ،كەشی ساف و دۆخی گونجاوو بیركردنەوەی زۆرو غەم و خۆیەكالكردنەوەو كاری شەوو رۆژی دەوێت، گەر ئەو ماوەیە رۆژی یەك سەعاتی بۆ ئەم باسە گرنگە دابنایە ،یان رۆژی الپەڕەیەكی لێبنووسیایە ،دەیكردە نزیك بە هەشت هەزار الپەڕەو شاكارێكی مەزنی كلتووری مێژوویی دەردەچوو. ێ -3نووسەر خۆی لە الپەڕە 6دا دەڵ (بەداخەوە من جگە لە كەمتەرخەمی خۆم ،كاری ێ و چوارم دێت ..بۆیە نووسین بە ئەركی پلە س تەواوبونی بەشی یەكەمی نووسینەكە تا ئەمڕۆی خایاند) ،بەڕای من نووسین و خزمەت بە نووسین وەها ناكرێ ،یەكەم :هەستی نووسین دوورە لەو كەسانەی كە سەرقاڵی كاری سەربازی و ێ شتی سیاسی و بازرگانی و ئیداری و هەند ترن ،مەگەر نووسینیان كردبێتە پلە یەك، نووسین ئیلهام و بۆهاتن و زەوق و شەوقی دەوێت ،كاری سەرپێیی و هەروا نیە ،كاری ئەو كەسانە نیە كە هەركات كاریان نەماو بێتاقەت و بێئیش بوون ،بێنەوە سەر الپەڕەكانیان كە نازانن لە كوێدا دایانناوەو بە چ راو ئاستێك گەیشتون، ێ رۆژێك لە نووسین ببڕێیت ،فكرەكەت دەئاڵۆسك 120
و نایەیتەوە سەری ،نووسین پرۆژەیە ،لە گەورەترین پرۆژەكانە ،نووسەر گاڵتەی بە پۆست و پلەو پایەی وەزارەت و پەرلەمان و ئەوانەدێت كە بەو دونیایەوە سەرقاڵن ،شێركۆو چەندین نووسەری تر وازیان لە وەزارەت و پۆستەكانیان هێنا بۆ یەكالبونەوە بۆ نووسین ،نووسین عەشقە ،هەمیشە دڵی الی مەعشوقەكەیەتی و تیاو بۆی دەژی ،خۆ یەكالكردنەوەو بۆ ژیان و لەگەڵ ژیانی دەوێت ،وەك جگەر گۆشەیەكی تاقانەی ساوایە ،ناكرێ رۆژێك بێشیربێت ،دەبێت ێ و لە باوەشتابێت ،تابزانێت هەمیشە غەمت ب لێی نێزیكی ،هەركات لێبویتەوە ،ئەوسا بیریتر ێ و بكەرەوە ،دەبێت هەموو كارە پلە دوو س چوارەكانی تری بۆ بوەستێنی ،هەموو كاتەكانتی بدەیتێ ،بەگیان و دڵ بە شەوو رۆژ بۆی بژیت، دڵت پڕبێت لەو ،ئەوسا ئەو خۆیت دەداتێ و خۆیت ێ و گڕگاڵت بۆ بۆ دەكاتەوەو بەدەمتەوە دەتریق دەكات ،ئەوسا لە خۆی بەشت دەداو كانیاوی فكرو هۆش و بیرت دەتەقێ ،كە زنجیرەی بیرت پچڕا ،هەرگیز نایەیتەوە سەری ،گەر هاتیشیتەوە ئەو فكرەی پێشتر نیە كە لێی بڕایت ،دەستە دووەكەیەتی ،دووەم :نووسین هی ئەوە نیە كە ببێتە كاری سێهەموو چوارەمی كەسێك ،وەك نووسەری ئەم كتێبە دەیڵێت ،ئەو خەمساردیە هی بەرهەمهێنی فكرو كتێب نووسین نیە ،نووسین كارێكی جدیە ،پرۆژەیەكی فكری مەعریفیە ،هەر شتێك چووە ئاستی پلە سێ و پلە چوار ئەوە بێخێرو بێنرخە ،شەست ساڵ شەڕی كوردو عەرەب و كوردو فارس و كوردو تورك تا ئەمڕۆش لەسەر ئەوەبوو كە كورد بە پلە دوو حیسابی بۆ دەكرا نەك پلە سێ و چوار ،پلە دوو یەعنی تەهمیشكردن و پشتگوێخستن ،هەموو ێو ێ و كەسی پلە دوو س كەس خۆی لە هاوڕ چوار دەدزێتەوە ،خۆی پێوە خەریك ناكات ،كاتی خۆی بەوەوە ناكوژێ ،هەموو كەس كاتەكانی بۆ كەس و شتە پلە یەكەمەكان دادەنێ ،پلەیەك خۆشەویستە ،لە دڵتایە ،كاتە هیچە بینرخەكانیش دەداتە پلەكانی تر ،من پێم باشە ئەگەر نووسەر یان هەركەسی تر نووسین ناكاتە كاری یەكەمی وازی لێبهێنێت ،با هەم كاتی بە فیڕۆ نەڕوات، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هەم نووسینیش رزگاری بێت و گیر بەدەست كەسێكەوە نەخوات و بەدەستیەوە خەسارنەبێت كە نرخی تەواوی خۆی ناداتێ. -4چاپێكی باش بۆ ئەو كتێبە بەنرخە هەڵنەبژێرراوە ،هەر بەیەكجار خوێندنەوە هەموو الپەڕەكانی كتێبەكەی الی من لە بەرگەكە ترازان و جوێبونەوەو هەڵوەشایەوە. -5سەرچاوەكان بەشێوەی ئەكادیمی نەنووسراون ،تەنها ناوی كتێبەكەو نووسەرەكە نووسراوە ،چاپ و چاپخانەو ساڵ و شوێن نەنووسراوە ،ئەوەی لێكۆڵینەوەو خوێندنەوەو هەڵسەنگاندن بۆ ئەم كتێبە بكات ،دەبێت بگەڕێتەوە ێ ئەو كارەبكات.؟. بۆ سەرچاوەكان ،چۆن دەتوان -6لە پەراوێزەكاندا ناوی الپەڕەی زۆربەی سەرچاوەكان نەنووسراوە ،لێكۆڵەر چوزانی ئەو باسە لە چ الپەڕەو كام چاپدایە تا بەئەركی خۆی هەستێ ،هەر رشتەی مرواری دوانزەجار چاپكراوەتەوە ،نووسەر سوودی لە كام چاپ و كام الپەڕە بینیووە.؟. -7ناوی چەند گۆڤاری هێناوە وەك رامان و بوارو كەلەپوورو هیواو فۆلكلۆر كە سوودی لێبینیون ،بەاڵم ناوی ژمارەو ساڵەكان و بابەتەكەو نووسەرەكەو الپەڕەكەی گۆڤارەكانی نەبردوە، هەر رامان ئێستە 180ژمارەی لێدەرچووە ،كە لە هەموویان نوێترە ،خوێنەرو ئەوەی رانان دەكات ێ و كاری لەسەر بكات.؟ چۆن بگەڕ -8لە الپەڕە 2دا نووسراوە ئەم كتێبە لە چاپخانەی زانا چاپ كراوە ،بەاڵم لەدواوەی بەرگەكە نووسراوە لە چاپخانەی سیڤا چاپكراوە.. كامیان تەواوە!!. -9لە ناوەرۆكدا ال 4هەموو ناوەرۆكی كتێبەكەی نەهێناوە ،زۆر باسی گرنگی ناو كتێبەكەی نەنووسیوە ،بازی زۆریداوە ،كە وتت ناوەرۆك ،دەبێت هەموو ناونیشانی بچوك و گەورەی تیا بێت ،بە تایبەت لە الپەڕە 39بۆ 67كە گرنگترین ناوچەی كتێبەكەیە ،سەرباسی گرنگی زۆری تیایە كە لە ناوەرۆكدا ناویان نەهاتووە، ئەوە بۆ خوێنەر زۆر گرنگە و ئاسانتر دەبوو لە ناساندنی خێرای كتێبەكەدا. -10لە ال 9ی كتێبەكەدا بۆ بڕگەی سێهەم ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نووسراوە( ،بەره‌نگاربونەوەی نوور) ،بەاڵم لە ال 15كە باسی دەكات نووسراوە (بەره‌نگاربونەوەی ێ كامیان راستبێت!. نوێ) ،دەب -11لە ال 97ژمارە 7ی بۆ بابەتێك بەكاربردوە ،لە ال98دا دووبارە ژمارە 7ی لەباتی هەشت بەكاربردوە. -12لە ال 45دووجار لقی 4ی دوبارە كردوەتەوە. -13دەبوو بۆ ئایەتەكان كە هێناویەتی یەكەم :ماناو تەفسیری كوردی بكردنایە بەتایبەت كە ئەو باسی تەفسیری هەژاری كردوەو سودی لێبینیووە ،دووەم :دەبوو ناوی سورەت و ژمارەی ئایەتەكان بنووسرایە. -14دەبوو فەرمودەكانی مانا بكردایە و بیبردایەتەوە سەر سەنەدە رەسەنەكەی خۆی و ناوی سەرچاوەكەی ببردایە كە مەخابن هیچ لەوانەی تیا نیە. -15نووسەر سەرچاوەی كۆنی بەكار هێناوە بۆ ئەو بوارە فراوانە ،سەرچاوە زۆرە بە تایبەت فارسی و عەرەبی ،برادەرێكی جامعی بۆ نامەی ماستەرەكەی لەسەر ئیدیۆم لەم سێ مانگەی دواییدا دووجار چوەتە تاران و نزیك بە چل سەرچاوەی نوێ و دەوڵەمەندی هێناوە ،بەاڵم مەخابن سەرچاوەكانی كتێبی (كاریگەریی ئیسالم لە سەر )..هەموو كۆنن و لەكاركەوتون ،سەیری كتێبی (پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی ،د.مولود ئیبراهیم) بكەن زۆر دەوڵەمەندە لەو بوارەداو 250سەرچاوەی نوێ و بەهێزی تەنها بۆ یەك بەشی كەلەپوور كە ئەفسانەیە بەكاربردوە. -16مامۆستا تۆفیق لە الپەڕە 21ی كتێبەكەیدا ێ (كاریگەریی ئیسالم )..دەڵێ :ئەمین زەكی دەڵ ێ كە گەلی كورد لەو ( :بەوەدا باش دەردەكەو 65یە كە زۆر كۆنترە) بەاڵم لە كتێبەكەی ئەمین زەكی بەو جۆرە نەنووسراوە ،بەڵكو نووسراوە: (كەوابو ئەبێ بونی عشایری كورد لە كوردستاندا زۆر پێش تاریخی 650پ.م بێ) بڕوانە (پەراوێزی الپەڕە 61ی بەرگی یەكەم ،كوردو كوردستان، محمد امین زەكی ،چاپخانەی دارالسالم ،مهابات، انتشارات سیدیان ،ساڵی چاپەكەی تیا نیە) .نە بڕگەكە وانوسراوە ،نە ساڵەكە ئەو ژمارەیە، 121
ێ 65چیە؟ ساڵە ،كێشانەیە ،یان نە كەس دەزان ژمارەی خەڵكە ،دەبوو پێش زاینی بۆ بنووسیایە، بەاڵم تەعبیرەكەی ئەمین زەكی كە من هێناومە ێ كورد لەو رونەو تێدەگەیت باسی چیدەكات ،دەڵ ساڵە كۆنترە. -17كاك توفیق لە ال 20دا دەڵێ :ئەمین زەكی لە الپەڕە 90دا دەڵێ( :كوردستان یەكەم نیشتیمانەو دوەم بنەچەی مرۆڤەو گەالن بە هۆی كارەسات و روداوی كۆن لەوێوە ئاوارە بوون و لە هەندەران نیشتەجێبوون) بەاڵم لە هیچ جێیەكدا ئەمین زەكی واناڵێت ،هەموو كتێبەكەی ئەمین زەكی گەڕام بۆ ئەو بڕگەیە نەبوو ،تەعبیرەكەش گەر هی ئەمین زەكی بێت ،بە غەڵەت نووسراوەو داڕێژراوەتەوە ،هەرگیز ئەمین زەكی وشەی هەندەرانی بەكار نەهێناوە ئەوە وشەیەكی نوێیە دوای نەوەدەكان داهات ،كتێبەكەی ئەمین زەكی هی سیەكان و چلەكانە .ئەگەر نووسەر بۆی داڕێژاوەتەوە ،یەكەم :كارێكی هەڵەیە دەبێت پرس بەكەس و كاری بكرێت بۆ ئەوە ،دووەم :ئەوا تەعبیرە داڕێژراوەكەش سەرتاپاری لە روی ماناوە هەڵەیە. -18لە ال 17دا شیعرە هەڵبەستراوەكەی ێ رەشید یاسەمی هورمزگانی هێناوەو دەڵ هەڵیبەستوە ،بەاڵم لە الپەڕە 18دا دەڵێ ئەو شیعرە سەعیدخان هەڵیبەستووە ،دەبوو نووسەر یەكالیی بكردایەتەوە. -19بەداخەوە دەبوو پێش چاپ كەسێكی شارەزا لەبواری زمانەوانی و نووسین و داڕشتندا، شارەزا لە بواری نووسینی ئەكادیمی بیبینیایەو ئەو لێشاوە هەڵەیە بەسەریدا تێنەپەڕیایە ،وشەی عەرەبی و وشە زارەكی و ئاخافتن نەك نووسین زۆر بەكار هاتوە ،بە تایبەت كە ئەو لەسەرەتاوە سوپاسی دكتۆرێك كە پرۆفیسۆرەو سوپاسی دەستەیەك لە نووسەران و رۆژنامەنووسان دەكات كە من دەیانناسم زۆر وردو بەتوانان لەبواری هەڵەچنی و شێوازی نوێی نووسیندا، نازانم چۆن ئەو هەڵە زەقانەیان بەسەردا تێپەڕیوە گەر خوێندویانەتەوەو پاكنووسیانكردوە.؟ دوای بیست و دوو ساڵ بۆ سەد الپەڕە ،دەكرا ساڵێكیانی بۆ پیاچوونەوە دابنایە ،بە تایبەت بۆ 122
بابەتێكی وا گرنگ و هەستیار ،دەڵێ‌ی دوای تایپ و دیزاین نووسەر نەیدیوەو یەكسەر رەوانەی چاپخانەی كردوە. -20بریا نووسەر ئەوەی رونكردایەتەوە كە ئایا ئیسالم چ زیادەیەكی بۆ كلتووری كوردی هێناوەو چی لێسەندوەتەوەو بەچی بۆی گۆڕیوە و چی بۆ زیاد كردوە ،ئایا ئەو دابونەرێت و پەندو بیركردنەوانەی كە كورد پێش ئیسالم هەیبوە، هەر هەمووی خراپ بوەو لە گەڵ ئیسالمدا پێك نەهاتوەتەوە ،یان ئیسالم كلتوری كوردی پاكلەمە كردوەو تەنها نەگونجاوەكانی بە عەقیدەی ئیسالم البردوە ،من وادەزانم كە ئیسالم بەو هەزارو چوارسەد ساڵەی كە ئالودەی ناخی كوردو داب و نەریت و رەوشت و بیركردنەوەی كورد بوە ،نەیتوانیوە سەد دەر سەد كورد بگۆڕێ ،لە ێ هەموو بیرو رەوشتەكانی پێش ئیسالمی دابڕن و الیببات و بە ئیسالم بۆی قەرەبوو بكاتەوە. گەر هەموو داب و نەرێتی كورد ئیسالمی بێت، ئەی چی لەو هەموو دەروێش و سۆفی و تەكیەو خانەقاو سیخلێدان و شمشێر بازی و نووشتەو فاڵ و جادوو تەناسوخی ئەرواح و دەیانی تر دەكەی كە زیاد لە چارەكی كورد پێوەی خەریكە، چی لەو هەموو شەخس و خسن و مەزەرگەو مەرقەدو پەڕۆ زەردوسوورو داوای بەخت و داوای منداڵ و بەردلكاندن بە كێل و تەبەروك فرۆشتن و نوشتەی شیرینكردن و ناشیرینكردن و كارە دوور لە بنەمای ئیسالمیە دەكەیت ،كە بەشێكی زۆری كورد پێوەی مبتەالیەو بە ئایینی دەزانێ ،ئەو هەموو جادو جنۆكە پەرستیەی كە بوەتە بەشێكی دیار لە كۆمەڵگەی كوردیدا زۆربەیان رەمزە ئیسالمیەكانی وەك مەالو كۆلكە مەالو قورئان خوێن و شێخە ئایینیەكان بەناوی ئاینەوە دەیكەن و كراوەتە ئایین ،ئەوانە هەموو داب و نەرێتی زەردەشتی و مەجوسی و ئاینەكانی تری كۆنی كوردە ،كاریگەرییان هەتا ئەم ساتە وەختەش بەسەر رەوشت و كلتوری كوردیەوە ماوەو ،بەو هەزارو چوارسەد ساڵە نەتوانراوە ێ و بسڕرێتەوەو هەرگیز ناشكرێ!. بنەبڕبكر -21مامۆستا لەم باسەیدا تواناو سەلیقەو وردبینی زۆری بەكارهێناوە ،بەڕای من ئەو ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
الیەنانەی پڕكردوەتەوە كە د .مەولود ئیبراهیم حەسەن لە نامەی دكتۆراكەیدا لەسەر پێكهاتەی ئەفسانەی كوردی كردویەتی ،ئەو هەوڵیداوە خواو كاریگەریی ئایین لەسەر كلتوورو ئەفسانە دەربكات ،بەاڵم مامۆستا توفیق هەمووی بەستوەتەوە بە كاریگەریی ئایینەوە ،بەڕای من لە هەردوو بارەكەدا هەڵەن ،نە ئەفسانەو كەلەپوری كورد دوورە لە كاریگەریی ئایین ،نە هەر هەمویشی لە ژێر چەترو پەیوەستە بە ئایینەوە، بەشێكی چاكی كەلەپوری كورد كاریگەریی ئیسالمی لەسەرە ،وە بەشێكی زۆر كەمیش نیە كە هەتا ئەمڕۆ ،لەژێر كاریگەریی ئایینە كۆنەكانی وەك زەردەشتیو بوزی و هیندۆسی و براهماییدا ماوەتەوە وەك لە خاڵی20دا باسمكرد ،ئەو هەزارو چوار سەد ساڵەی ئیسالم لە كوردستاندا ێ هەموو نەیتوانیوە بیسڕێتەوە ،ئایین ناتوان شتێك بكات !.زۆر شتدەكات ،بەاڵم زۆر شتیش هەیە كە هەزاران ساڵە بە سەدو بیست و چوار هەزار پێغەمبەرو تۆفانی نوح و ئاینەكانی گاورو جوو ئیسالم بنەبڕ نەكراوە ،تابەردەكەی ئەلحەد و نەفخی صور هەردەمێنێ ،مرۆڤ دەبێت واقیع بین بێت ،چاوكراوە بێت ،هەموو شتەكان وەك خۆی ببینێ ،كاریگەریی ئایین جادویانە نەبێت لەسەری ،ئەو باسانە لەئایەت و فەرمودەدا زۆرە. -22بریا نووسەر هەندێ بێالیەنی بپاراستایە ،بەهەستێكی كراوە ئەو زەحمەتەی بكێشایە ،كلتوری هەموو میللەتێك پڕە لەكێشەو گرفت ،هەریەكە ئافاتەكەی لە دەالقەیەكەوە بینیوەو داویەتی بەسەر الیەنێكی تردا ،نووسەری ێ هەوڵی كەمكردنەوەی بدات، جدی و دڵسۆز دەب دەستبخاتە سەر گرفت و خاڵە الوازەكان ،خۆی نەكاتە تەرەفی الیەك ،هەموو گرفت و كێشەكان بدات بەسەر الیەكی تردا ،نابێت هەر كەسە تەنها بە مەزەنەی خۆی و لەدەالقەی خۆیەوە بڕوانێ، خەڵكی تریش كە ئێمە گلەیی لەوانیش دەكەین وەك د.جمال رەشید ئەحمەد لە ظهور الكرد فی التاریخ دا و زۆری تریش هەیە كە دەڵێن كورد خاوەن دەوڵەت و كلتورو كەلەپوورو رەوشتێكی بەرز بوو ،كە ئیسالم هات هەمووی لێداڕنی و لێیشێوان ،ئەم قسانە بەهەردوو دیوەكەیدا هەڵەیە. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ێ دەستەواژەی بەكارهێناوە وەك -23هەند (ناحەزان ،بێژنگی دڕاوی كینە ،جاڕی بێدینی، سنگ دەرپەڕاندن ،رۆشنبیری نادینی ،دژە دین، هەوڵی كزكردنی رۆڵی دین) خۆڕزگاركردن لەو رستانە بۆ نووسەری ئیسالمی و عەلمانی لەم چاخەی ئەمڕۆدا گرنگە. -24ناساندنی خودو هەستی دەرونی و الیەنداری هەر لە الپەڕەی یەكەمی ئەم نووسینەدا دیارە ،وەك بەكارهێنانی بڕگەی (لە خورماڵ) (كۆمەڵی ئیسالمی) و (گۆڤاری رابەر) و ..هتد، مەبەستی نووسەر هەر لەسەرەتاوە دەردەخات، ێ خوێنەر هەر لە الپەڕە یەكەوە دڕدۆنگ هەند دەكاو دوور دەخاتەوە ،یان هەڵوێستی سلبی و تەشەنوج لە باسەكان وەربگرێ ،هەر لە سێ الپەڕەی یەكەمدا دەتوانی بزانی نووسەر بە چ ئاراستەو هەست و نەفەس و بڕیاری پێشوەخت نووسیویەتی و دەیەوێت چیبڵێ ،رەوتی نووسینی خۆی دیاریدەكات. ێ سەرلەوحەو ناونیشانی توند و -25هەند ناڕێك و بێتەنسیقی تیایە وەك ( لە رەخنەگرێكی شەرمنانەوە بۆ سنگ دەرپەڕاندن و تۆمەتباركردن)، (هەڵشاخان بە ئاین و مامۆستایانی ئاینیدا)، (بەڵگە داتاشین) (بەرنگاربونەوەی نوور) ئەمانە ناونیشانی گلەیی و بناشت و شەڕە دەنوك و ئاخافتنە نەك نووسین. -26دەبوو نووسەر هیچ نەبێت بەشی یەكەمی تەواو بكردایەو بە نوقسانی و نیوە ناچڵ پەلەی نەكردایە لە باڵوبونەوەی هەتا تەواودەبوو دەبویە بەرگێكی شایستەو دەوڵەمەند بەو باسە. -27لەم بەشی یەكەمەدا هەستدەكەیت دەوڵەمەندی و خۆماندوكردنی زۆری پێوەدیار ێ بهێنێ كە نیەو نووسەر نەگەڕاوە شتی نو زۆرو زەبەندەیە هەر ئەوانەی هێناوە كە لە كتێبە پێشوەكاندا كۆكراونەتەوەو قسەی لەسەر ێ و چەند ئەوانە كردوە ،دەبوو چەند پەندی نو كەسی بدواندایەو چەند ناوچە بگەڕایە بۆ پەندو حەكایەت و شتی نەبیستراو نەنووسراوی بهێنایە كە زۆر زۆرەو شتی نوێی لێهەڵبهێنجایە. -28پاشان نووسەر لە الپەڕە 6و7و8 دا باسێك لە شەڕی كولتوور دەكات لە 123
نێوان نەیاراندا ،بەرامبەر تۆمەتبار دەكات كە تەنها ئەوان لە شێواندن و دەستێوەردان و ناشیرینكردنی ئیسالم و دژایەتی كولتووری ئیسالمی بەرپرسیار بوون ،راستە ئەوە بەشێكی كێشەكەیە ،بەاڵم هەمووی هەر ئەوان نەبوون، الیەنی دووەمی پشكی بەر موسوڵمانان خۆشیان دەكەوێت ،پێموایە لەو قۆناغانەدا سەرچاوەی تەوژمی ئیسالمی لە كوردستان تەنها مزگەوت و حوجرەو فەقێ و مەال بوون ،ئەوان ئەو دەمە كە نووسەر باسی دەكات لە خەوو خەیاڵێكی قوڵدا بوون ،ئەوان زیاتر لە قورسكردنی و لە قاڵبدانی ئاییندا بوون ،لەبری پوختكردنەوە ،چڵك و چەوێڵیان پێوە دەلكاند ،لە خەڵكیان ئاڵۆز دەكرد، بەرنامەیان تەنها خەریكی وانە وشكە بێگیانەكان بوون ،ئەو دەمە هەموو خاكی كوردەواری وێرانەبوو ،هەستو سۆزی ئیسالمەتی لەدڵی پەیڕەوانیدا مردبوو ،مزگەوتەكان تابڵێی قەرەباڵغ ێ بوون ،دەنگی بانگ‌و سەاڵ تا دوور دەچوو ،فەق سەرگەرمی دەرس‌و دەوربوون ،بەاڵم بەبابەتە وشكە بێگیانەكانی وەكو (مەنیق و بەالغەو عەقائیدو نەحوو صەرف‌و فەلسەفە و عیلمی كەالم و ئیالهیات)ەوە خەریك بوون ،هەمیشە كادێری بیر وشك و ،دوور لەهەستی ئیسالمی دروست دەكرد ،بانگەوازو هەوڵدان بۆ سۆزی ئیسالمی بەكارێكی بیدعەو الوەكی دەبینرا ،بەڵكو هەر بیریشی لێ نەدەكرایەوە ،پیاوانی ئایینی ئەوكاتە مشەخۆرێكبوون ،لەسەر سەرفیترەو زەكات‌و وەقفی مزگەوت و دەعوەت‌و دەعوەتكاری ئەم و ئەوەوە دەژیان ،فەقێكانیش ،كە لە خوێندنی وانە وشكەكان دەبونەوە ،بەگۆرەوی بازی‌و كالوێن و دامەو نۆڕسكێن و مەتەڵ هێنانەوەو سێبازو گاڵتەو فشقیات و كاری مندااڵنەوە خەریكبوون، ئەمە لەكاتێكدا بیرو هۆشی موسوڵمانان بەنج كرابوو ،دزەكرابویە ناو تەنانەت عەقڵی زۆر ێ و حوجرەو مزگەوتەكانەوە ،بیرۆكە لەزاناو فەق زەمینیەكان جێیخۆیان كردبویەوە ،غەفڵەت باڵی رەشی كێشابوو ،لەم چۆڵی قوڵفەیەدا ،هەر تۆوێكت بچاندایە سەوزدەبوو ،هەردەبوو ئەم بۆشاییەش پڕبكرایەتەوە ،ئالێرەوە بڕوای الدینی چەسپا ،كاری خۆیان كرد ،رەگیان داكوتا ،لەم 124
كاتانەداو ،لەم كەش‌و هەوا ناسازەدا مەالكان لە باتی ئاسانكردن و گەیاندنی ئایین ،الخەبەر بون لە ئاین و واقعی كۆمەڵگەی كوردی ،بۆشاییەكی رۆشنبیری سیاسی عەقیدیان دروستكردبوو كە هەر دەبوو پڕ بێتەوە بە هەرچیەك بێت ،كورد لە ناچاریا الیكردەوە بەالی ئەوەی كە دڵی دەیگرێ، ئایینی جێهێشت بۆ فەقێ و مەالو حوجرە ،هەر برای نووسەر نمونەیەك لە وتەیەكی تۆفیق وەهبی دەهێنێتەوە باسی شەڕی قوتابخانەكان و مزگەوتەكان دەكات ،باس لە شەڕی مەالو مامۆستایانی قوتابخانە دەكات ،كە وا دەزانم مەالكان لەوەدا ناحاڵی بوون ،ئەوان دژی فكرەی عەلمانی و شیوعی نەبوون ،هێندەی دژی ئەو نوێخوازی و سیستمە نوێیەی خوێندن بوون كە تاكە رێگە بووە بۆ پێشكەوتنی واڵت و باڵوبونەوەی رۆشنبیریی سەردەم و گەیاندنی میللەت بە ئاستی واڵتانی پێشكەوتوو ،مەالكان دژی الدینی نەبوون وەك نووسەر لە چەند جێدا بە هێماو ئاشكرا باسی دەكات ،بەڵكو لە ناحاڵی خۆیان دژی پێشكەوتنەكە بوون ،ئەوان بە دەستكیسەی دەرەبەگ و ئاغاو شێخی تەكیەو خانەقاكان ئەوەیان دەكرد ،چونكە بەزۆری مەالكانی ئەو سەردەمە وەك پیاوی ئەوان كاریان دەكرد و هەڵوێستیان دەنواند ،هەمیشە لە سەر سفرەی گەرم و چەوری شێخ و ئاغاكان دەمگەرم و دڵڕەق دەبون بەرامبەر ئەو نوێخوازانە ،بەرزترین نوێخوازی ئەو سەردەمە تۆفیق وەهبی بەگ و محەممەد ئەمین زەكی بەگ و پیرەمێردو گۆرانی شاعیرو جەمال عیرفان بوون ،وەك نووسەر باسی دەكات مەالكان هەوڵی كوشتنی چەند كەسیاندا، لەوانە جەمال عیرفانیان كوشت و تۆفیق وەهبی بەهەوڵێك خۆی دەربازكرد ،رەنگە ئەمە یەكەم تیرۆری دینی بێت لە كوردستان كە بەداخەوە لە بنج و بنكی مەال نەزانە نەشارەزا لە دین و لە دونیاكانەوە سەرچاوەی گرتبوو ،دەستیان چووە خوێنی خوێندەواران و ترساندن و راوەدونانی زیرەكەكانی ئەم واڵتەو ناشیرینكردنی ئایین، ئەگەر گاورەكان پێنجسەد ساڵ لەوەو پێش بە نەزانی و عەیبەیەك لە ئاینێكی تێكدراودا لە ئەوروپا ئەوەیانكرد ،دەبێ چی بەمەالكانی الی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
خۆمان بڵێین كە لە چەرخی بیستداو بە ناوی ئاینێكی پوخت و پاك و دور لە هەڵەو رق و قین و تۆڵەو پڕ لە زانستەوە ئەوەیان دەكرد،.. مەخابن بۆ ئەو هەڵوێستە نەزۆكە كزە دوابڕاوە، ئەم كارانە ئایینی دواخست ،واتە ئایین بە دەستی پیاوەكانی ناشیرین و كزو كوێرو دواكەوت نەك بەدەست خەڵكیتر. وەبیرخستنەوە: لە حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی رابوردوەوە دەگوترا كە كورد مێژوو كولتوورو كەلەپوورو فۆڵكلۆرو ئەفسانەی نیە ،یان كلتوورو كەلەپووری كوردی هی ئەوە نیە لەسەری ێ و لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی لەسەر بكرێ، بنووسر یان دەگوترا كە ئەم ئەدەبەی كورد لە شیعرو چیرۆك و داستان و ئەفسانەو پەندو ئیندیۆم و فۆڵكلۆرو ئەو شتانەی كە هەیە ،هەموو خوازراوو هی میللەتانی ترەو خزێنراونەتە ناو ئەدەبی كوردی، دەوترا ئەو شیعرە كوردەواریانەی گۆران و نالی و مەحوی و پیرەمێردو فاڵن و فیسار ،هەموو لە ئەدەبی فارسی و توركی و عەرەبی و بیانی ترەوە خوازراوو تەرجەمە كراون و شاعیران بە ناوی خۆیانەوە باڵویانكردونەتەوە ،هەروەك و چۆن ئەمڕۆ بە داهێنانەكانی رەهەندو بەختیار عەلی و هاوڕێكانی لە ئەدەب و فیكرو نوێخوازی و تازەگەری ،دەگوترێت بەرهەمی زەینی خۆیان نیەو تەرجەمەی ئەم زمان و ئەو فەلسەفەو فكرو ئەدەبن و ،گۆڕانكاریان تێداكردوون و بە كوردی كراون ،ئەمانەیان بە ئاشكرا لە گۆڤارو رۆژنامەكانی حەفتاو هەشتاكاندا باڵودەكردەوەو لە كۆڕو كۆبونەوەكاندا دەوترایەوە ،وەك چۆن ێو ێ و دەگوتر بەبەرهەمە نوێكانی ئەمڕۆ دەكر دەنووسرێ ،دەمگووت بڵێی ئەم قسەو رایانە كار لە الوان و خوێندەوارە خاوەن بەهرەی كورد بكەن ،رونەكەنە دونیای ئەدەب و كلتوورو نەنووسن و بەرهەم نەهێنن ،یان ئەوەی كە جێماوە لە مێژوو كلتورو كەلەپوورو فۆڵكلۆر بە بێنرخ و بە هیچ سەیر بكرێت ،تەنانەت ئێستە كە كەناڵە ئاسمانیەكان پەیدابووە خەڵكی كورد لە ماڵەوە هەموو شتێك لە ژیان و ئەدەب و
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ێ كولتورو فۆلكلۆری واڵتان دەبینن ،لە هەند كەس دەبیستم دەڵێن وامان دەزانی بێشكەو ساج و دەساڕو هێڵەك و تیرۆك و پنەو دۆینەو دۆكوڵیوو ترخێنەو یاپراخ و كەالنەو قوبڵی و شتی تر ،كورد دایهێناون و تایبەتن بە كورد، كەچی لە كلتووری ئەفغان و هیندو تورك و ئاسیایی و ئەفەریقیدا هەموو هەیە ،رەنگە باپیرانی ئێمە ئەو شتە سادانەش لەوانەوە فێربوبن، بێگومان هەموو گەالنی سەرزەوی لە یەك بەرەباب و دایك كەوتونەتەوەو باڵوبونەتەوە، لە یەك زمان و داب و نەرێتەوە فێربوون و تەشەنەیان كردووە ،بەاڵم بە باڵوبونەوەیان بە زەمینە جیاوازەكاندا ،هەریەكە بەبیرو بۆچوون و پێویستی و بەرژەوەندی خۆیان گۆڕانكاریان ێ كەالنەو دۆڵمە (یاپراخ) تێداكردون ،تورك دەڵ داهێنراوی كلتوری توركیە ،خەسرەوی برام لە ئەڵمانیا وتی ئەفغانیەك وتویەتی توخوا وەكو نەورۆزەكەی ئێمەتان كردە هی خۆتان ،دەست لە (پاڵڤ) پاڵو مەدەن و مەیشێوێنن ،ئەوە شای خواردنی كەلەپوری هەزاران ساڵەی دیوەخانانی ئێمەیە ،رۆژێك دوو بەنگالدیشی لە ماڵی ئێمە بوون ،خواردنمان دانا ،خێزانم وتی با ئەو قاپە ترخێنەیەش بێنم ،هێنای ،خێزانم وتی دەزانن ئەوە چیە.؟ منیش باسم كرد لەچی دروستدەبێت ،وتیان ئۆی ئەوە الی ئێمە تەڕخێنەیەو بە ئێسقان و گۆشتاو لێی دەنێین ،ئێمە عەجایەبمان لێهات ئەو واڵتە دوورە دەستە چۆن بەهەمان ناوی ئێمە ئەو چێشتەیان ناو ناوە ،ئەوە دەچێتە بواری ئاڵوگۆڕو گواستنەوەو تێكەڵبونی كلتوورو كەلەپوور ،زۆر شتی رۆژهەاڵتی هەر لە بیركردنەوەو فكرو ئایین و فۆلكلۆرەوە لەیەك دەچین ،زۆر سەردەم بووە هەموومان لەیەك سنووری كراوەدا پێكەوە ژیاوین ،لە ئەنجامی لەشكركەشی و بازرگانی و سەردان و زیارەتی حەج و شوێنە پیرۆزەكان و زۆر شتیتر بەیەكترو كلتوورو جۆری ژیانی یەكتر ئاشنا بوین. كورد بەهۆی ئەوەی كە هەمیشە ژێر دەستەبووە ،دەوڵەتی نەتەوەیی سەرتاسەری یان ناوچەیی بە دووچاوانی سەری خۆی نەدیتووە، 125
توشی زۆر لە نەخۆشیە دەرونیەكان وەك گوێ پێنەدان و خۆبەكەم زانین و سەیری مێژوو بەهیچكردن و خۆماندونەكردن و دونیا بە بێنرخ سەیركردن بووە ،گوزەران و مێژووی پێشینەو ئەزمونەكانی رابردو بە هەند وەرناگرێ و لەالی گاڵتەجاڕیە ،قەشمەری بە ژیان و داهێنانەكان دێت، بڕوای بە ئایندەو داهاتوو نەماوەو پێی وایە لە رابردو باشتر نابێت ،چونكە تاكی كورد لە كۆندا لە خاكی خۆی دەركراوەو هەر راونراوەو رەوی پێكراوە ،لە ماڵ و حاڵی هەڵكەنراوەو كشتوكاڵی كاولكراوەو سوتێنراوە ،لەزەتی لە ژیان و هەواو هەناسەی خۆی نەبینیوە ،خۆی و دەوروبەری و هیچ شتێك بەهی خۆی نازانێ ،هەرشتێك نزیكەكانی دایدەهێنێ ،ئەم گاڵتەی لێدێ ،هەر لەوەوەیە كە گاڵتە بەسەروەریەكان و مێژووی خۆی دەكات و نوكتە لەسەر كەسایەتیەكانی دروست دەكات ،زۆرجاریش تێیدەپەڕێنێ و تاوانباریان دەكات ،صەالحەدینی ئەیوبی و قازی محەممەد و شێخ مەحموود و مەال مستەفا بارزانی و ئەوانی تر بەر نەشتەرو قسەی نەشیاو دەدات ێ دەوڵەتی ماد كورد نەبوە، و ،بۆ كۆنتریش دەڵ كاوە جاش بووە ،نەورۆز هیچ ئەسڵ و فەسڵێكی نیە ،میرنشینە كوردەكانیش لە حكومەتی هەرێمی ئەمڕۆ پیاوتر نەبوون ،هەر خەریكی ستەم و خۆخۆری و شەڕی خۆتڕێن و براكوژی و پوازو پیاوی عوسمانی و سەفەوی بوون. كورد چونكە سەرەتاكانی ژیانی لە ئەشكەوتدا بەسەربردوە لە روداوو شتەكانی دەوروبەری تێنەگەیشتووە ،پەنای بۆ ئەفسانە بردوە ،بۆ ئەوەی دەوروبەرو خۆی بناسێ ،پاشان لێی چووە پێش و داهێنانی گەورەی تیادا كرد، ئەفسانە بە هیچ شێوەیەك چیرۆك هەڵبەستنی بێهودە نیە ،بەڵكە واقیعەتێكی زیندووە ،ئەفسانە نموونەی هەوڵدانی سەرەتایی مرۆڤە بۆ ناسیینی خۆی و دەوروبەر ،بۆچوون و الیەنە ئایینی و زانستی و فەلسەفیەكانی تیا روندەكاتەوە. لە حەكایەت و ئەفسانە كوردیەكاندا بەزۆری دێوو درنج و پاڵەوان و خوداوەندو كەسایەتییە ئەفسانەییەكان رۆڵی تێدا دەبینن ،ئەوەی لەسەر ێ دەبێ ئەوانە لەگەڵ كلتورو كەلەپوور بنووس 126
مێژووو ئایین و فەلسەفە و زانستدا بەراورد بكات ،لە ناو رابردودا بۆ خواو ئایین و زانست ێ لە نێو زانستدا بە دوای بگەڕێ ،هەروەك دەب ئەفسانەو فۆلكلۆردا بگەڕێ ،ئەم لێكۆڵینەوانە بە ێ تەواو نابێت كاری سەرپێیی و هەرواو الرەمل ێ سەرەداوی و ماناو ناوكرۆكی نابێت ،بەڵكو دەب سەرەتاكانی سەرهەڵدانی فۆلكلۆرو كەلەپوورو ێ بۆ ئەم كلتووری كوردی بدۆزێتەوە ،دەب كارە پەنا بۆ نامە ئاسمانیەكان ببات كەبەالی منەوە بەهێزترین سەرچاوەی بەرهەمهێنەری داهێنانەكان و ئەفسانەكانن ،نەترسێت لەوەی كە لە گەڵ بیروباوەڕ و باوی كۆمەڵگەدا ناگونجێـت، ێ و تیۆری گەشەكردن دەبێت سوود لە زانستی نو و پێگەیشتنی مرۆڤ الی داروین و دەرونیەكان الی فرۆیدو ئەو زانیاریانەی ئەو زانایانە لەو بوارانەدا پێی گەیشتووە سوود وەربگرێ ،مەبەستم نیە بڵێم مرۆڤ تەنها لە گۆڕانكاریە فسیولۆجی و سایكۆلۆجیەكانی ئەم سەرزەویەوە سەرچاوەی گرتووە ،بەڵكو كاریگەریی شوێن و جوگرافیە لەسەر بیرو پێكهاتەی مرۆڤ و دەرون و بیركردنەوەی كاریگەرە ،دەبێ ئەو گۆڕانكاریانەی لە نێو مرۆڤ و ئەفسانەدا بەراورد بكەین ،پەنا بۆ هەوڵەكانی شوێنەوار ناسیی ببەین ،بە تایبەت لە دۆزینەوەی پاشماوەو ئێسكبەندی ئەو مرۆڤانەی لە ئەشكەوت و نێو گۆڕەكانی كوردستاندا دۆزراونەتەوە ،ئەم بەراوردە لە نێوان مرۆڤی ئەفسانەی كوردی و پاشماوەكانی مرۆڤ ،كارێكە دەبێ بكرێ ،هەوڵێكە بۆ دۆزینەوەی ئەو پەیوەندیە زۆر باڵوەی كە كلتوورو فۆڵكلۆرو ئەفسانە لەگەڵ پسپۆڕیەكانی تردا هەیەتی ،لە گەڵ ئەو گۆڕانە جەستەیی و ئاوەزیەی لە مرۆڤدا رویداوە ،گۆڕان لە جوگرافیەی ژیانی ئەو مرۆڤەدا رویداوە ،لە ئەشكەوت و شاخەوە بۆ دەشت و گوند و شار، هەروەها لە مرۆڤی كێویەوە بۆ مرۆڤی عاقڵ و كرۆمایۆن ،هەروەها باس لە ئەفراندنی مرۆڤ بكات بەو ئاستەی كە لە كلتوورو كەلەپورو ئەفسانەی كوردیدا هەیە ،بەبەراورد بە ئایین و زانست ،كە باس لە دروستكردنی مرۆڤ دەكەن، لە كەلەپووری كوردیدا باسی ئەو دونیاكراوە، باس لە خویندنەوەی سروشت و دەوروبەرو ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
روداوەكانی ژیان كراوە ،بە پێی ئەوەی كە سروشتی كوردستان جیاوازیەكی هەیە ،لە روی جوانیەوە كاری لە مرۆڤەكان كردووە زیاتر لێی رابمێنن ،باس لە مانگگیران و بومەلەرزەو رەشەباو گێژەڵوكەو زریان و الفاوو ئاگر و ئاودەربوون و ئاوی ئامون و تونی باباو شەوەو شیالن و شەولەبان و بەردی پیرۆزو ئاوی حەیات و قەوزو قەزەح و پرچی ئایشێ و فاتمە كراوە، كە ئەمانە لە سروشتەوە هەن و ،كاریگەرییان لە سەر زەینی كولتوورو ئەفسانەیی كورد كردووە ،مرۆڤی كورد لەمەدا بە چاوی زانستەوە ئەفسانەی داڕشتووە ،باس لە سەیارەو رادیۆو پانكەو تەلەفۆن و بێتەل و موشەك و دەڕاسەو فڕۆكەو ژێردەریایی و چەكی گەورەو بچوك و شتی تری كردووە ،باسی هێزە ئەفسانەییەكانی كردووە ،كە زەخیرەن بۆ دروستكردنی ئەفسانەو تەقینی زەینی كولتووری مێژینە ،وەك پەرجو موعجزەی پێغەمبەران و فاڵ و ناوچاوو دەست و بەخت خوێندنەوەو دڵ خەبەردان و حاسەی شەشەم و نەعرەتەو جادووگەری ،باسی كۆنفۆو پاراسایكۆلۆجی و ئەستێرەناسیو گیانبەخشین و قسەكردن و هێزی وشەو پاڵەوانە ئەفسانەییەكان و گورزی گران و ئامێرە ئەفسانەییەكان و وڕێنەو خەوو خەیاڵ و هزرو فەلسەفە كراوە، بەم ئامێرانەو تێكەڵكردنیان دەقی ئەفسانەیی دروست دەبێت. نووسەرانی بواری كلتوورو كەلەپوورو فۆلكلۆر دەبێ گرنگی بەو پەیوەندییە كۆن و لەمێژینەیە بدات ،كە ئەمانە هەیانە بە مێژووی كوردەوە ،باس لە كەسایەتی مێژوو روداوی ێ جار دەرئەنجامی مێژوویش مێژوویی و ،هەند بكات ،هەوڵ بدات پێناسەی مێژوو و ئەو دیدە ێ لە ئەفسانەییەش باسبكات ،كە لە كۆنەوە هەند مێژوونووسان ،مێژوو و رەچەڵەك و رەگەزی كوردیان بردوەتەوە سەر جنۆكەو دێوو درنج، ێ مێژوونووسانی وەك مەسعودی و تەبەری هەند تورك و عەرەب ،یان ئەوانەی تر وەك فردەوسی ێ مێژوونووسانی فارس كە باس لەوە و هەند دەكەن كە كورد لەو قوربانیانە دروست بووە كە
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە ئەفسانەی ئەژدیهاكانی زوحاك رزگار دەكران و دەنێررانە شاخی دەماوەندو حەشاردەدران، ئەم باسە مێژووییە تەواو ئەفسانەیی كراوە و لە ێ نووسەری راستیەكەی ونكراوە ،هەروەها دەب ئەم بوارە ئەفسانەی پێغەمبەران و روداوەكانی قورئان و تەورات و ئینجیل و پیاوچاكان و كەسایەتیە ئاینیەكانی وەك ئادەم و حەواو نوح و تۆفان و ئیبراهیم و ئیسماعیل و سەربڕین و داودو جنۆكەو دەنگ خۆشی و سولەیمان و بەلقیس و فڕین و دێوو جنۆكەو یەعقوب و كوێر بوون و عەشق و یوسف و زولەیخاو موساو خستنە ناو ئاوو ئاسیەو عیساو بەرزكردنەوەو ئیمامی عەلی و شێرەكەی و زولفەقارەكەی و حوسەین و بەرگری و شەهیدبون و ئیمامی ئەبوبەكرو عومەرو خەیری زنەو زۆر ئەسحابەو پیرانی تەریقەت و زەردەشتی و مەجوسی و ئاگرپەرستی بخاتە بەر دیدی كاری خۆی ،لە روداوە راستەكانی النەدات و جیاوازی نێوان روداوە راستەكەو چۆنیەتی كردنی بە ئەفسانەو شوێنی بۆ زیادكردن و كەمكردنی دیاری بكات، هەتا لەو روانگەیەوە زەینی مێژوویی و ئاست و كاریگەرییە عەقڵیەكانی كورد بە درێژایی مێژوو دەربكەوێ ،كە ئەوان پێغەمبەر بوون ێ كاری لەسەر دەستیاندا كردوە و خوا هەند ێ كە بۆ كەسی عادی و سادە نەكراوە ،دەب نووسەر جیاوازی لە نێوان موعجزەو جادودا بكات ،لە ئەفسانەی كوردیدا هەموو پێغەمبەرو كەسایەتیەكی ئایینی دوو باسی هەیە ،باسێكی مێژوویی راست ،باسێكی ئەفسانەیی تێكدراو رەونەقپێدراو ،هەروەها كەسایەتی مێژوویی وەك ئەسكەندەری مەكدۆنی و زیلقەڕنەین و ئەسحاب الكەهف و و نەمرود و فیرعەون و جەمشید و هۆشەنگ ،لە حه‌كایه‌ت و ئەفسانەی كوردیدا رۆڵی گەورەیان پێدراوە ،لە دیرۆك و ئەفسانەكانی رۆژهەاڵتیشدا هەر یەكە بەجۆرێك باسیان هەیە، بەاڵم لە كەلەپووری كوردییدا رۆڵی گەورەتریان پێدراوە ،لە روداوە راستەكە ترازاندویانەو ئەفسانە ئامێزكراوەو لەگەڵ مێژوودا پێكگیراون، وەك دیقەتمداوە گرنگی ئەم باسە لەوەدایە ،ئەم 127
ێ روداو حه‌كایه‌تە كولتوریە كوردیانە كە لە هەند لە نێو دەقە ئەفسانەییەكاندا هەن ،كەچی مێژوو كەمتر باسی كردون ،یان هەر باسی نەكردون، هەر بۆیە ،گەڕان بە نێو ئەفسانەی كوردیدا، بە دوای راستیە مێژوییەكاندا ،كارێكی زۆر پێویستە ،هێشتا زۆر شت هەن لە گۆشەكانی حەقایەت و ئەفسانەدا دەرنەهێنراون ،نرخی راستەقینەیان نەزانراوە ،نەدۆزراونەتەوە ،لەگەڵ ێ روداوی مێژوویی لەمالو لەوال ئەمانەشدا ،هەند لەگەڵ ئەفسانەی كوردیدا بەراوردكراون ،كە ئەم جۆرە روداوانە هەم لە واقیعدا هەن و رودەدەن، هەم لە ئەفسانەشدا دووبارە دەبنەوە ،دەبێت نووسەری ئەم بوارە ئەو جیاوازیانە بزانێت و دیقەتی دەرهێنانی هەبێت ،ئێمە ئەگەرچی تا ئێستا مێژووی خۆمان وەكو پێویست نەنووسیوەتەوە، هۆیەكی گرنگی لەوەدایە ،كە ئەفسانەی خۆمان بە چاوی گەڕان بە دوای مێژوودا نەخوێندوەتەوە، ئەگەر بە زانایی و پشودرێژی بەم كارەوە خەریك بین ،دواجار زۆر گۆشەی تاریك و نیوە تاریك لە نێو مێژووی ئێمەدا روون دەبنەوە. نووسەری ئەم بوارە دەبێت بەراورد لە نێوان ئەفسانەو ئایین و فەلسەفەدا بكات ،هەندێك پێیان وایە كە حەقایەت و ئەفسانە ریشەیەكی كۆنتری هەیە ،كە هێشتا ئایین و فەلسەفە تەواو دەرنەكەوتوون ،بەاڵم ئەوە راست نیە ،ئەفسانەو فەلسەفەو مانای شتەكان ،دوای دابەزین و دوای یەكەم ئاین تەقی و سەری هەڵدا ،ئەو نووسەرانە هەوڵدەدەن ریشەی لە نێو پەندو گوتەو تەواوی كلتووری كوردیدا بدۆزنەوە ،بەاڵم نكوڵیەكە لەوەدایە كە تائێستا مێژووی دەركەوتنی فەلسەفەی كوردی نەنووسراوە ،الیەنە جیاجیاكانی وەك مێژووی فەلسەفەی كوردو ،فیكرو هزری فەلسەفەی كوردو ،كەسایەتی فەلسەفەی كورد، شتێكی ئەو تۆی لەبارەوە نەنووسراوە ،كە ئەوە كارێكی زۆر زەحمەت دەبێت ،هەرچەند هەندێك پێیان وایە كە كورد فەلسەفەی نیە و تا ئەم ساتە وەختە فەیلەسوفی بۆ بەرهەم نەهاتووە ،بەاڵم ئەوەی سەرمایەیەكی گرنگ و لەبن نەهاتووە، ئەو دەقە زۆرو گرنگ و پڕانەیە كە ئەفسانەی 128
كوردی هەیەتی ،لە نێو دەقە ئەفسانەییەكاندا، پاشماوەی فكری كۆنترین ئایین ،تا دەگاتە دوا ئایینی ئاسمانی كە ئیسالمە ،لە نێو كەلەپورو پەندو حەكایەتی كوردی و ئەفسانەكاندا هەیە، هەروەها ،لەنێو زۆر لە حه‌كایه‌ت و ئەفسانەكاندا، ریشەی زۆر لە فەلسەفە دەستدەكەوێ ،لە نێو ئەفسانەی كورییدا دەق هەیە ،كە زیاتر لە ێ جار فەلسەفەی دژ فەلسەفەیەكی تیایە ،هەند بەیەك لە یەك كەسایەتی و لەیەك دەق و لە یەك فكردا بە دەستدەكەوێ ،كە ئەمەش بۆ خۆی تایبەتمەندیەكی ئەفسانەیە بەگشتی و ئەفسانەی كوردی بەتایبەت ،هیچ كلتوورو كەلەپورو ئەفسانەیەك نیە كە فەلسەفەیەك یان زیاتری لە پشتەوە نەبێت ،لە گەڵ ئەوەشدا هیچ ئایینێك نیە فەلسەفەیەكی نەبێت! دەركەوتووە كە فەلسەفەی بێئایین لە پێشینەی كورددا بووە و هەیە ،هەر لە سروشت پەرستیەوە ،تا دەگاتە خودای یەكتاپەرستی لە ئەفسانەی كوردیدا دەقی فەلسەفی و روگەو مانای فەلسەفی هەیە ،هەندێك زۆر لە خۆیاندەكەن كە دەڵێن هەرگیز كورد بتپەرستی نەبووە ،یان هەندێكی تر دەڵێن سەرەتای دەركەوتنی كورد لە مێژوودا بە بتپەرستی بووە، بە هەردوو دیوەكەیدا هەڵەیەكی بێسوودە ،یەكەم دەركەوتنی كورد بە خواپەرستی بووە ،من ئەوەم لە چەند بابەتی كاوەو نەورۆزدا بەسەرچاوەی بەهێز سەلماندووە ،هەروەها دواتریش زۆر قۆناغی مێژوویی كورد بووە بتپەرست و سروشت پەرست و گیاندار پەرست و مرۆڤ پەرست و سۆشیالیزم و شیوعی و ماركسی بووە ،ئەوەش ێ هەڵەیە وەك رۆژهەاڵتناسێكی ئەوروپی دەڵ ئیمانی كورد بە دین و خوا جێگەی بڕوا نیە ،من دەڵێم هیچ گەلێك نیە لەسەر زەویدا هێندەی كورد خزمەتی ئایینی كردبێت و زاناو سەركردەی بە ئایین بەخشیبێت ،هەموو ئەفسانە كوردیەكان ئایینین ،زۆربەی كلتووری كورد بەسەر ئایینەوە بنجی بەستووە ،لەبارەی ریشەی فەلسەفە لە نێو ئەفسانەی كوردیدا ،بونگەرایی و واقیعی و فەلسەفە ئایینەكان و كلیلی ئەفسانە لە ئەفسانەی كوردیدا باسی هەیە( ،هەبوو نەبوو كەس لە خوا
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
گەورەتر نەبوو) لە ئەفسانەدا ،كلیلی فەلسەفەی ئەو حەكایەتەیە ،دەبێ نووسەری كلتوور ماناكانی فەلسەفە لەم سەرەتایەوە بدۆزێتەوە ،دەبێت دەریبخات مرۆڤ لە سەرەتاوە چۆن بیری لە خودا كردوەتەوە ،پاشان بە پشت بەستن بە ئایینە ئاسمانیەكان چۆن پەرستوویەتی ،دەبێت باس لە كاریگەریی ئایین و ئاینزاكان و رەنگدانەوەیان بكات لە كەلەپوورو ئەفسانەی كوردییدا. یەكێك لە گرنگی و دەوڵەمەندی كەلەپووری ئێمە ئەوەیە كە لەگەڵ ئەو هەموو كۆنییەی كە هەیەتی ،تۆوی تازەترین زانستی لە بنج و هەناو ناخ و ریشەی خۆیدا هەڵگرتووە ،كۆنترین بەرهەمی زانستیە سەرەتاییەكانی مرۆڤی لە بنگڵیدا خەزن و حەشارو پاراستووە ،وەك بڵێی كەلەپورو داستان و حەكایەت و ئەفسانە فەرهەنگێكی زاستیە ،لەگەڵ گۆڕان و پێشكەوتنی زەمان ،هەر لە ئەشكەوتەوە ێ و شارو شارستانی بڕیكردو دوانەكەوت، بۆ د هەر لە تەورو چەقۆو قەمەی بەردین و جامۆڵكەی قوڕین و تیروكەوان تا دەگاتە ئاوێنەی دونیابین و فڕین و چەرخ و فەلەك و بەرماڵی فڕین و بەرماڵی سەرئاو بونی هەیە ،جگە لەوانە لە نێو پەندو گۆتەشدا بنەمای زانستی و كاری زانستی دەست دەكەوێت ،كە دەربڕی حاڵەتە فیزیاوی و فەلەكیەكانە ،نووسەری ئەم بوارانە دەبێت باس لە پەیوەندی ئەفسانەو زانست بكات ،هەوڵبدات شتێك لە بارەی زانستی كوردیەوە بڵێت ،ئەو زانستە خۆماڵییەی كە لە نێو میللەت و واڵت پێگەیشتووەو بەرهەم هاتووە ،كە لە شێوەو ناویشدا خۆماڵین ،هەوڵبدات هەستی دەربڕینی حاڵەتی زانستی الی كورد باسبكات ،بیربكاتەوە ئەفسانەی كۆنی كورد لەگەڵ تازەترین داهاتی زانستی دونیادا بەراورد بكات ،پاشان باسی نوێترین زانستی سەردەم بكات كە مرۆڤ پێی گەیشتووە ،باس لەو هەواڵە سەیرانە بكات كە لە ئەفسانەی كوردیدا زۆر دووبارە دەبنەوەو بونەتە مایەی سەرسوڕمان وەكو ئاوێنەی دونیابین و چەرخ و فەلەك و ئەنگوستیلەو سیمرخ و شتی تر، ئەوەی لەنێو ئەفسانە بە كاری ئەفسانە دەزانرێ، بەشێكی دەستكردی زانستیەو هەبووە و بەكار
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هاتووە ،هەندێكیش هەتا ئەمڕۆ هەردونیای خەیاڵن و زانستی ئەمڕۆ پەیی پێنەبردوە. داستان و ئەفسانە بۆ خۆی بەشێكی گرنگی كاركردنە لەسەر دەربڕین و خوێندنەوەی ناوەوەی مرۆڤ ،هەر بۆیە زانایانی كۆمەڵناسی و دەروونناسی ،بۆ خوێندنەوەی ناخی مرۆڤ سوودی زۆریان لە حەكایەت و ئەفسانەكان بینیووە ،بەردەوامیش سوودی لێدەبینن ،چونكە دەقی ئەفسانەیی وەك دەق ،دەكرێ لە ژێر رۆشنایی هەر تیۆرو هەر فەلسەفەیەكدا بخوێندرێتەوە، هەتا ئەگەر ئەو تیۆرو فەلسەفانە لەگەڵ یەك ناكۆكیش بن و دژی فكرەی نووسەریش بن، ئەمەش تایبەتمەندیەكی تری ئەفسانەیەو ،دونیای لێكۆڵینەوە لە ئەفسانەدا فراوانتر دەكات. لەنێو كەلەپورو ئەفسانەدا ملمالنێیەكی بەردەوام لە نێوان مرۆڤ و دێودا هەیە ،دێوی ناو ئەفسانە لەگەڵ هەموو توانا ئەفسانەیی و هێزە جەستەیی و رەوشتە دڕندەییەكەی ،دواجار لە بەرامبەر خۆڕاگری و ژیاندۆستی و عەقڵداری مرۆڤدا ،بە چۆكدا دێت و خۆناگرێ و شكست ێ و ،مرۆڤ سەردەكەوێ ،لە ئەفسانەی دێن كوردییدا هەمیشە خێرو شەڕ شەڕیانەو هەمیشە خێر سەردەكەوێت ،بەاڵم مرۆڤی الوازو كەم ئەزموون هەمیشە لەبەردەم دێوو شەیتاندا شكست خواردووە ،دەنا مرۆڤی خێرخواز و پیاوچاك دەتوانێت ببێتە فریشتە ،لە ئەفسانەی كوردیدا هەمیشە مرۆڤ و ژیان بەڕونی دەردەكەوێت ،مرۆڤ لەبەردەم دەرونی شەڕانی خۆیدا شكست دەخوات. كلتوورو كەلەپوورو فۆلكلۆر بەشێكی هەرە كۆن و گرنگ و دەوڵەمەندی رۆشنبیری هەر میللەتێكە ،ئەو كەسەی لە سەر كولتوورو كەلەپوری كوردی بنووسێت ،دەبێت شارەزاو بەتواناو پشودرێژ بێت ،سەلیقەی بەسەر لێكۆڵینەوەی ئەكادیمی تیۆری بەراوردكاریدا بشكێت ،تێهەڵكێشی نێوان مێژوو ئایین و فەلسەفە و زانست بزانێت. كەلەپورو فۆلكلۆری كوردی لەگەڵ قۆناغەكانی گەشەكردنی مرۆڤدا لەبرەودابووە ،مرۆڤی 129
قۆناعەكانی گەشەكردن و پێگەیشتن ،لە نێو دەقە جیاجیاكانی مێژووی كوردیدا زۆروزەبەندەن، سەرەڕای بوونی مرۆڤ بەشێوە جیاجیاكان، جۆرو ژیان و هەڵس و كەوتیشیان رەنگدانەوەی قۆناغەكانی گۆڕانەكانە ،لەگەڵ گەشەكردن و پێشكەوتنی ژیان و گۆڕانی جەستەیی مرۆڤەكان، شوێن و ژیان و كەرەستەی ژیانیشیان گۆڕانی بەسەردا هاتووە ،لە ئەشكەوتەوە دێتەدەر ،گوند دروست دەكات ،بەرەو داهێنانی شارەقەاڵ و شارە دەوڵەت دەچێ ،بەهۆی پێكگرتن و لێكۆڵینەوە و دۆزینەوەی ئێسكبەندو كەرەستەی ژیانی ێ ئەشكەوت قۆناغە جیاجیاكانی مرۆڤ ،لە هەند و گۆڕستانی كوردستان ،دەركەوت هەندێك لە قۆناغەكانی گەشەكردنی مرۆڤ بۆ یەكەم جار لە كوردستان دۆزراوەتەوە. دەبێت بابەتی نووسین لەم بوارەدا هەموو ناوچەكانی جوگرافیای كوردستانی بگرێتەوە، هیچ ناوچەیەك بێبەش نەكات، خۆزگە تۆفیق كەریم بەو زانست و توانایەی خۆی كە لە كەلەپوردا خەریكەو بەشتێك گەیشتووە ،كارێكی بەراوردكاری لە نێوان دەقە كەلەپوریەكانی ناوچە جیاجیاكانی كوردستان دەكرد ،بۆ نموونە ،باسی خەلقی ئادەم و حەواو، نوح و ئیبراهیم و زەردەشت و ،ئیمامی عەلی و حوسەین و زیلقەڕنەین و ئەسكەندەری مەكدۆنی و ،نەورۆز كەلە ناو زۆر لە گەالن هەیە ،خەلقی بونەوەرو زەوی و ئاگرو شەیتان و تۆفان ،كە وەك لە ئەفسانەی كوردیدا هەیە ،لە ئەفسانەی فارسی و عەرەبی و یابانی و چینی و هیندی و سۆمەرو میسری كۆن و ئەغریق و شوێنی تریشدا هەیە ،بزانین ئەفسانەی كوردی بۆ ئەو بابەتانە لە چ ئاستێكدایە ،لە روی داڕشتن و مێژوو و فكرەو ێ لەو ئەفسانە فەلسەفەو زانستەوە ،پاشان هەند كوردیانەی بەوەی كە لە تەورات و ئنجیل و قورئان و نامە ئاسمانیەكاندا هەیە دەچواندو كاری بەراوردكاری تیایاندا دەكرد. خۆزگە هەر هەمان كاری بەراوردكاری لە پەند و ئیدیۆم و قسەی نەستەق و فەلسەفەو فۆلكلۆری ناوچە جیاوازەكانی كوردستان وەك 130
بادینان و سۆران و گۆران و هەورامان و وموكریان و گەرمیان و لوڕو لەك و ئازربایجان و بۆتان دەكرد ،بزانین ئاستی فكری و بیری و سەلیقەو دەستڕەنگین و بیركراوەیی كام ناوچە بەهێزترو الوازترو گونجاوترە ،چ ناوچەیەك بەهێزترە لە روی داهێنانی كەلەپوری وفۆلكلۆریەوە ،پاشان بەرهەمی فكری و فۆلكلۆری كوردی بە بەرهەمی میللەتان دەچوان بزانین ئێمە لە مێژوودا چ جیاوازیەكمان لە گەڵ میللەتانی جیهاندا بوە ،لەو بڕوایەدام گەر ئەو كارە زانستیە بەراوردكاریە گرنگە بەسەركەوتویی بكرێت ،الیەنە الوازەكانی توانستی خۆمان بە درێژایی مێژوو تا بە ئەمڕۆ دەگات بۆمان دەردەهات و دەمانتوانی بگەینە ئاستێكی چاك بۆ چاكردن و راستكردنەوەی دەرونی و فكری و رەوشتی و ئاوەزو سەلیقە. پاشان هەر لە خوێندنەوەی كەلەپووری كوردییدا ،ئەو پەیوەندیە كۆن و لە مێژینەیەی نێوان كوردو نەتەوەكانی دەوروبەر چاكتر ێ و روندەبێتەوە ،وەك پەیوەندی دەناسر ئایینی و ئابووری و سیاسی و كۆمەاڵیەتی، وەك پەیوەندی نێوان كوردو یۆنان و ئەرمەن و تورك و فارس و فیرعەونی و عەرەب ،لەنێو مێژوو و ئەفسانەی كوردییدا ،قۆناغە پڕ لە گۆڕانكارییە مێژووییەكانی كورد لەڕوی ئایینی و ئابووری و كۆمەاڵیەتیەوە بەزنجیرەو بەپێی زەمەن دەستدەكەون ،بۆ نموونە ،بەپێی مانەوەی ێ پاشماوەی ئایینی ،لە داب و نەرێت و هەند نێو كەلەپوردا ،ئایینی یەكتاپەرست و سروشت پەرست و گیانلەبەر پەرست و میهر پەرستی و زەردەشتی و عیسایی و موسایی و موسوڵمان و ئاینزاكانیان دیارە. لە لێكۆڵینەوەی كەلەپوری دێرینی كورد، دەگەیتە ئەو باوەڕەی ،كە خەڵكی شانەدەر و هەزارمێردو زاوی چەمی و كەریم شار پێش دەیان هەزار ساڵ پێش زایین ،جۆرە باوەڕو ئاینێكی سەرەتاییان بووە ،ئەویش لە ئەنجامی پشكنینی زانستیانەی ئێسكەكانیاندا دەركەوتووە، هەر لەنێو ئەو ئایینە سەرەتاییەدا سەرەداوی فەلسەفەی ئایینی دیارە ،چونكە هیچ ئاینێك نیە
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بێ فەلسەفە ،واتە لەو سەردەمە زووەدا ،ئایین لە كوردستان سەری هەڵداوە ،كوردستان یەكەم واڵتەو النكی دووەمی مرۆڤایەتیە كە ئایین تێیدا پەیدا بووە ،پاشتریش بەردەوام زۆر جۆر ئایینی تێدا پەیدا بووەو باڵوبوەتەوە ،نوح لێرە دابەزی و بە ئازادی بیروباوەڕی راگەیاندو حەوایەوە، ئیبراهیم لەسەر ئەم خاكە لەدایكبوو لەسەر ئەم خاكە شۆڕشی یەكتاپەرستی راگەیاندو لەسەر ئەم خاكە بتەكانی شكاندو لەسەر ئەم خاكە ئاگری بۆكرایەوەو هەڵدرایە ناوی و رزگاری بوو ،كەواتە خاكی كورد مەڵبەندی ئایینی و مەڵبەندی ئەفسانە گەورەكان بووە ،لەنێو ئەفسانەی كوردییدا پاشماوەی باوەڕو عەقیدەی هەموو ئەو ئایینانە كە لە كوردستاندا هەبووە، ئەو باوەڕە لەنێو داب و نەرێت و پەندو ئەفسانەو حیكایەتە كوردییەكان كەم و زۆر ماونەتەوە، هەر لە ئایینی سروشت پەرستی و زیندەوەر پەرستی و میهر پەرستی ،تا ئایینە ئاسمانیەكان و ئاینزاكانیان ،كە ئایینی خودا پەرستین ،لە ئەفسانە كوردیەكاندا ئامادەییان هەیە ،پاش وردبونەوەو لێكۆڵینەوە هەستدەكەیت كە لەنێو ئەفسانەی كوردیدا ،پاشماوەی باوەڕی زیاتر لە ئاینێك و ریشەی زیاتر لە فەلسەفەیەك لە ناو ئەفسانەكاندا ێ ئەفسانەدا ،كاریگەریی هەن ،لە ناو دەقی هەند چەند ئایین و فەلسەفەیەكی تێدا دەستدەكەوێ، ێ حیكایەت و ئەفسانەی كوردیدا لە لە هەند یەككاتدا كاریگەریی سروشت پەرستی و میترایی و زەردەشتی و ئیسالمی بەسەرەوەیە ،ریشەی فەلسەفەی زۆر قوڵی تێدایە ،زۆر شت هەبوون لە باوەڕو خوو و دابونەرێت لە نێو حەكایەتە كۆنەكاندا ،ئێمە بە ئەفسانەمان دەزانین ،كەچی دەركەوت ئەمانە رۆژانێك ئەركی ئایینی تایبەت و داب و نەرێتی نێو كۆمەڵ بوونەو بەپیرۆزیەوە پەیڕەو كراون. لە حەكایەت و ئەفسانەی كوردییدا ،زانست بەشێوە سەرەتاییەكەی و قۆناغە جیاجیاكانی پێشكەوتنی ،لە نێو كۆنترین و باڵوترین دەقی حەكایەتدا هەیە ،وەك ئاگرو موشودەمەو ئاسن و مس توانەوەو زرنیخ و ئاڵتون پوختكردنەوەو
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بە خشڵكردنی و مرواری و كل و دروستكردنی ێ گالیسكەو عەرەبانەو چەرخ و فەلەك ،هەند زانست كە لە نێو ئەفسانەدا هەیە ،ئێمە پێشتر بە زانستێكی ئەفسانەییمان دەزانیین ،كەچی دەركەوت ئەمانە بەرهەمی زانستین و ،عەقڵی مرۆڤیش لە سەردەمە جیاجیاكان دروستی كردون و بەكارهێنراون و ،پاشتر هێنراونەتە نێو ئەفسانە، وەك زانستی بیناسازی و قەاڵسازی و ،زانستی گیادەرمانی و نەخۆشیەكان و ،زانستی ئامێرە دەستكردەكان ،ئەو كارە زانستیانەی نێو حەكایەت و ئەفسانە ،كە پێشتر بە خەیاڵی ئەفسانەیی و شتی دوور لە راستی و ژیان دەزانران ،دواتر زانست هەموو ئەو هیواو خەیاڵە زانستیانەی كرد بە كارو واقیع و ،سودیان لێبینران ،وەك زانستی دەرونی و بۆماوەیی و چارسەری نەخۆشیەكان ،هەموو رێگا چارەسەریەكان بەكارهێنراون ،چارەسەری بەهۆی جادوو ،بە هۆی ئایین و پاراسایكۆلۆژی و گیادەرمانی و ،بەهۆی بەكارهێنانی خوێن و ئەندامێك لە جەستەی زیندەوەرو گیانلەبەر.
بۆ ئەم خوێندنەوەیە سوود لەم سەرچاوانە وەرگیراوە؛ -1كاوەو نەورۆز لە نێوان ئەفسانەو ئاییندا، حسن محموود حمە كەریم ،چاپخانەی تیشك، ناوەندی رۆشنبیر ،چاپی سێهەم 1997 ،سلێمانی. -2ئایینی كورد ،حسن محموود حمە كەریم، چاپی سێهەم ،سلێمانی ،1998،چاپخانەی تیشك. -3پێكهاتەی ئەفسانەی كورد ،د.مولود ابراهیم حسن.چاپخانەی رەنج،2007 ،چاپ یەكەم ،نامەی دكتۆرا، -4گۆڤاری رامان ،خوێندنەوەی كتێب ،حسن محموود حمەكەریم .ژمارە ،2011|170ال146 -5كاریگەریی ئیسالم لەسەر كەلتووری كورد، توفیق كەریم ،چاپی یەكەم ،20012سلێمانی ،لە باڵوكراوەكانی پرۆژەی تیشك. -6ظهور الكرد فی التاریخ ،د.جمال رشید احمد، ج ،3ط،2005 ،1مطبعة التربیة ،نشر اراس ،اربیل. -7مهد البشریة ،الحیاة فی شرق كردستان، دبلیو ای ویگرام ،ترجمة جرجیس فتح الله ،دار اراس، اربیل 2001مطبعە التربیة.
131
رێكەوتننامەی سیاسی‌و شەرعیەتی پەیماننامەكان لە ئیسالمدا رازێكی بەرایی: وەك تیبینی دەكرێت لە رۆژگاری ئەمڕۆماندا،پارت‌و الیەن‌و گروپە ئیسالمیەكان لەگەڵ الیەنی دەسەاڵتدارو،ئۆپۆزسیۆنە عەلمانی یەكاندا هەندیك جار رێكەوتن نامەو پەیماننامەو ێ بەستە ئابووری‌و سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی حكومەتی هاوبەندی،بەشداری پڕۆسەی سیاسی‌و گر یەكانیشیان لەگەڵ دا واژۆو مۆر دەكەن ،زۆرجاریش بەداخەوە وێڕای سازاندنی زەمینەیەكی شەرعی‌و داتاشینی پاساوە شەرعییەكان دەكەنە پێگەی هەنگاونانیان بێ ئەوەی لیژنەیەكی فەتوای توندو تۆڵ‌و شارەزاو پسپۆڕ لەو كارانەدا بڕیاری بنچینەییان بۆ بدات...
كاوه هاوڕاز 132
دەبیستین ماوەیەك پارتێك یان دوو پارتی ئیسالمی لەگەڵ الیەنێكی بەهێزی ئۆپۆزسیۆنی عەلمانی یان لەگەڵ دوو الیەنی كەم ێ دەسەاڵتی بەركەناری عەلمانیدا بەئاشكرا یان بە پەنهانی دەست‌و ب لە پڕۆسەیەكی كاتی‌و سیاسی یان هەڵمەتی هەڵبژاردندا دەبنە هاو سۆزو هاو چارەنوسی یەكدی ،كەچی دوابەدوای بەسەرچونی ماوەی ئەو جۆرە پڕۆسەو پڕۆژە كاتیانەش ،زۆر بە راشكاوی‌و بەبێ شەرم كردن لە جەماوەرە ئیسالم دۆست‌و هەوادارو متمانە پێ بەخشەرەكانیان كەش‌و هەوایەكی سیاسی دیكە بۆ خۆیان دێننە ئاراوەو پاساو وپاكانەی سەیرو سەمەرەی دیكە دەخەنە بەرچاوی جەماوەر كە تەواو پێچەوانەی دروشمەكانی ماوەیەكی كەم لەوەوبەری كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانیان‌و گرێبەستە كاتییە سیسیەكانیان بووە ،ئیدی ئەو رێساو بنەما جێگیرو نەگۆڕانەی كە لەشەرعدا لە بنەما گۆڕدراو جێی كۆششكاریەكانی (إجتهاد)ەكان جیا كراونەتەوە كە هەمیشەو لە هەموو زەوی‌و كات‌و واڵت‌و جێگەیەكدا هێڵی سوورو یەكالكراوەو جێی نەبەزاندن بوون‌و زۆر بە سانایی سنورو پەرژینە پیرۆزەكانی دەبەزێنن‌و بە هەوڵ‌و جیهاد‌و تێكۆشانی رێی خوداش وەسفیان دەكەن‌و ئەگەر چەند دەستكەوتێكی دنیایی وەك بردنەوەی دە دوازدە كورسیەكی پەرلەمان یان وەرگرتنی دو سێ پۆستی وەزارەت‌و وەكیل وەزیرو بەڕێوەبەری گشتی‌و مدیر ناحیە‌و پلەو پایەیەكی لەو جۆرانەش ببەنەوە ،دەیكەن بە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مایەی سەروەری‌و قۆناغی سەخت‌و دژواری هاوچەرخی تێكۆشان‌و ،بەجەماوەرە ستەم دیدەكەشی دەفرۆشنەوە ...ئەوەی جێی داخ‌و نیگەرانی‌و مایەی كارەسات‌و ئاشوبی فیكری‌و سیاسی‌و ئیداریشیانە ئەوەیە كاتێك پۆست‌و پلەو پایەیەكیش لەحكومەتدا وەردەگرن‌و خۆیان دەبێت تاكە بڕیاردەری كاروباری رۆژانەی ئەو فەرمانە حكومیانەبن ،كەچی هیچ دەسەاڵت‌و توانایەكی ئەوتۆی بڕیاردانیشیان لەدەستدا نییەو ،بەشداری پڕۆسەی سیاسی نێو پەرلەمان‌و وەزارەتیش، خۆئەگەر لە پەرلەماندا خۆیان بە كەمینەیەكی هێجگار بچوك‌و بێ دەسەاڵت ببینن ،ئەوا خۆ دیارە كە لە پۆستە حكومیەكاندا دەبێت وەك وەزیر یان بەڕێوەبەری گشتی ،یان مدیر ناحیە و قایمقامیه‌ت دەسەاڵتێكی شیاو و تەواوی خۆیان پیادە بكەن ،نەك هیچ دەسەاڵت‌و توانایەكی وەك دامەزراندنی چەند كەسێك یان گواستنەوەی چەند فەرمانبەرێك یان سزادانی بچوكترین فەرمانبەری سەر بەالیەنەكانی دیكەیان نەبێت.. بەهەرحاڵ ئەم رازی بەرایییەی كە كردوومەتە پێشەكی ئەم توێژینەوە فكرییە ،كەم تا زۆر پەیوەندیەكی راستەوخۆی لە نزیكەوە بەم مەسەلەی پەیماننامەو رێكەوتننامانەوە هەیە، تەنانەت لە روانگە بنەڕەتیە شەرعیەكەشەوە كە پێویستە بچینەوە سەری و بە هێند بیگرین‌و گرنگی پێ بدەین... پێناسەی پەیماننامە(المعاهدة): المعهدة (پەیماننامە) لە زمانی عەرەبیدا لە وشەیەكی سێ پیتی وەك (عهد/ع.هـ .د)ەوەیە .لە رووی زمان‌و زاراوە سازیشەوە ،وشەی (عهد) ئەو بڕوانامەو بەڵگە نامە لەسەر رێكەوتوانەی نێوان خەڵكی‌و هەركارێكی فەرمان پێكراوی خوداو پاراستن‌و بە تەنگەوە هاتنی رێزو بەهاو متمانەی نێوان بەندەكانی خودایش دەگرێتەوە.. پەیماندار (المعاهد)یش بەو كەسە دەوترێت كە لە نێوان تۆو ئەودا پەیمان (عهد)ێك هەبێت ئیدی هەر لە زمانی عەرەبیدا وشەكانی (المعاهدة، اإلعتهاد ،التعاهد ،التعهد) هەموویان یەك مانای هاوشێوەو چونیەكیان هەیەو ئەوە دەگەیەنێت كە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دەشێت پەیمان بەدی بهێنرێت لەسەر ئەو كارو ()1 مەسەالنەی پەیمانیان لەسەر دراوە. بەم رەنگە بۆمان دەردەكەوێت كە وشەی (عهد) لە چەندین مانادا بەكاردێت ،وەك رێكەوتن (إتفاق)ی دوو كەس یان دوو گروپ لەسەر مەسەلەیەك كە پێوەی پابەند دەبن بە مەبەستی چەسپاندنی بەرژەوەندیەكی هەردووالیان یان یەك الیان.. پەیمان بەستنیش بۆ هێنانەكایەی ئەو رێكەوتنەیە( ،)2جا ئەگەر پەیمان (عهد) رێكەوتنی دوو كەس یان دوو گرووپ بێت لەسەر مەسەلەیەك لەمەسەلەكان ،ئەوا بە گوێرەی پلەو ئاست‌و هەمە رەنگی گرووپ‌و كۆمەڵەكان ،پەیمانەكانیش لە ئاست‌و پلەی هەمە جۆردا دەبن ..بۆ نمونە هەندێك جار پەیمانەكە لە نێوان دووپیاو ،یان دوو دەوڵەت ،یان دوو كۆمەڵەی واڵتان دا دەبێت، یاخود لە نێوان پیاوێك‌و كۆمەڵێكدا كە لە ئاستی دەوڵەتدا نیە ..یان لە نێوان كۆمەڵە كەسێك‌و دەوڵەتێكدا (كە بێگومان هەموویان بە رێسای شەرع‌و بەدیهێنانی بەرژەوەندییە شەرعییەكانی كۆمەڵی موسڵمانان دەبێت). سەرجەم ئەو رێكەوتنانەش لەژێر چەمك‌و مەدلوولی وشەی پەیمان (عهد)دا دەبن، جۆرەها واژۆ كردن‌و بڕیار لەسەردانی هەموو ئەم رێكەوتنانەش ،یان هەندێكیان لە رووی زمانەوانی‌و لەژێر چەمك‌و واتاو مەدلوولی وشەی پەیماننامە (المعاهدة)دان ،لەعەرەبیدا وشەی (إل) و (میثاق)و (یمین)یش هەمان مانای (معاهدة)یان هەیە ،چونكە هەموویان (هاوتاو مانای رێكەوتنی نێوان موسڵمانان‌و بێباوەڕان هاتوون) ،وەك لە قورئانی پیرۆزدا بەمانای (إل) كە (حلف)و (عهد) ( )3دەگەیەنێت هاتووە .وەك لەم فەرمایشتەی خودادایە [الیرقبون فی مؤمن إال وال ذمة] التوبە...10/واتە (بێ باوەڕان‌و موشریكان سنوری هیچ پەیمان‌و بەڵێن‌و تەنانەت خزمایەتیەكیش بۆ ئیمانداران ناپارێزن)... وشەی (المیثاق)یش واتە (العهد) بەم رەنگە وشەی (المواثقە)ش مانای (المعاهدة)ی دەبێت.. هەر لەزمانی شەرع دا وشەی (الیمین)یش مانای 133
(حلف)و (قسم)یش هەیە وەك لە فەرمایشتی خوادا هاتووە كە فەرمویەتی[ :وال تنقضوا االیمان بعد توكیدها] النحل ..91/واتە( :سوێند‌و بەڵێنتان دوای دوپات كردن‌و تەئكید لەسەر كردنەوەیان هەڵمەوەشێننەوە) .لەم پێناسە زمانەوانیەوە بۆمان روون بووەتەوە كە پەیماننامە (المعاهدة) لە زماندا بە مانای بەستنی رێكەوتننامەو ئیمزا لەسەركردنە لە نێوان دوو كەس یان دوو كۆمەڵدا، بەاڵم وشەكە لە رووی زاراوە زانستیەكەیەوە چەند پێناسەیەكی بۆ كراوەو چەندین بێژە (لفظ) ی دیكەی وەك (مهادنة)و (موادعة)و (مشاركة)و (مسالمة)ی بۆ دانراوە ،لێرەدا هەندێك پێناسەی زانایان دەربارەی ئەم وشەیە دیاری دەكەین: ( -1شربینی) پێناسەی (معاهدة) وا دەكات كە( :سوڵح كردنە لەگەڵ دوژمن بۆ وازهێنان لە شەڕ لە ماوەیەكی دیاریكراودا بە قەرەبوویەك یان شتێكی دی)(.)4 ( -2خرشی)یش وا پێناسەی دەكات كە: (رێكەوتنی موسڵمان لەگەڵ كەسێكی جەنگاوەرە لەسەر ئاشتەوایی ،واتە وازهێنان لە شەڕ لەماوەیەكدا كە ئەو كەسە خۆی لەژێر حوكمی ئیسالمدا نیە)(.)5 (-3بهوتی)یش وا پێناسەی دەكات كە( :پەیمان بەستنە لەسەر راگرتنی شەڕ بۆ ماوەیەكی دیاریكراو)(.)6 -4پێناسەی (كاسانی)یش ئەوەیە( :كە سوڵح كردنە بۆ راگرتنی شەڕ)(.)7 (-5شیانی)یش وا پێناسەی دەكات كە: (رێكەوتنی موسڵمانانە لەگەڵ موشریكان بۆ چەند ساڵێكی زانراو)(.)8 (-6إبن قرابة)ش وا پێناسەی دەكات كە: (پەیمانێك ئیمزا بكرێت بۆالیەنی جەنگاوەر لەسەر راگرتنی شەڕ بۆ ماوەیەكی زانراو بەرامبەر شتێك یان بێ بەرامبەر)(.)9 (-7قلقشندی)یش وای پێناسە دەكات كە: (رێكەوتنێكە لە نێوان دوو پێشەوادا لە كاتێكی زانراو بە چەند مەرجێكی تایبەتی)(.)10 بەڵگەكانی شەرعیەتی پەیماننامەكان: زانایانی ئیسالم لەنێو خۆیاندا هاو بیرو راو 134
تەبان لەسەر شیاوی‌و رەوایی رێكەوتن‌و هودنەو سوڵح لەگەڵ كافران بۆ ماوەیەكی زانراو(.)11 تەنها (ابن حزم) نەبێت كە هەموو جۆرە پەیمانێكی لەگەڵ كافراندا قەدەغە كردووە تەنها پەیمانی (جزیة -باج لێسەندن) لەگەڵ ئەهلی كیتاب‌و ئاگر پەرستەكان (مجوس)دا نەبێت، هەروەها پاراستنی ئاسایشی نێرراو و پەنا پێدراو تا ئەو كاتەی نێرراوەكە نامەی خۆی دەگەیەنێت ، واتە ئەو كاتەی پەنا پێدراوەكەش فەرمایشتەكانی خودای پێ دەگەیەنرێت ،دەنا پەیماننامەكانی دی جگە لەمانە بەڕای (ابن حزم) بەتاڵ‌و بێ حوكمن‌و ناشێت پێوەی پابەند بن)(.)12 زانایانی ئیسالم بۆ رەوایی‌و شەرعیەتی پەیماننامەكان ،ئەم بەڵگانەیان هەیە-: -1ئەو ئایەتەی كە خودا تیایدا دەفەرمووێت: [وان جنحوا للسلم فأجنح لها و توكل علی الله] (االنفال ..)61/واتە( :ئەگەر دووژمنان روویان لە ئاشتی ناو بەڕاستی حەزیان لێ كرد ،ئەوا تۆیش ئەی پێغەمبەر رو ولەو كارە بنێ‌‌و ئامادەیی خۆت پیشان بدەو لەو كارەشدا پشت بەخودا ببەستە) .لە شیكاری ئەم ئایەتەدا زانا (ابو جعفر الطیری) گوتوویەتی( :واتە ئەگەر مەیلیان هاتە سەر رێكەوتن لەگەڵتاو واز لەشەڕ هێنان سا ئیتر بەهۆی موسڵمان بوونیان‌و هاتنە نێو ئیسالمەوە بوو ،یان بە(جزیة) دان ،یان بە پەیمان بەستن، یان بە هەر هۆیەكی ئاشتیانەو سوڵح‌و پێكهاتن، ئەوا تۆیش مەیلت لە هەمان خواستی ئەوان‌و هەمان شێوازی ئەوان هەبێت)(.)13 -2ئەو ئایەتەی كە خودا تێیدا فەرموویەتی: [وإن استنصروكم فی الدین فعلیكم النصر إال علی قوم بینكم وبینهم میثاق] (االنفال..)72/ واتە( :ئەگەر ئەو كەسانەی ئیمان دێنن، لە پێناوی خودا كۆچ بكەن‌و داوای یارمەتی‌و ێ پشتگیریان بۆ سەرخستنی ئایینی ئیسالم ل كردن ئەوا ئێوەش لەسەرتان پێویستە پشتگیری‌و كۆمەكیان بكەن تەنها لەو مەبەستەدا نەبێت كە بۆ پاراستنی رێكەوتن‌و پەیمانێكی نێوان ئێوەو ئەو هۆزو عەشرەتانە بێت كە پەیمانێكی ئاشتیتان لەگەڵیاندا هەیە) .لە شیكاری ئەم ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئایەتەشدا (قرطبی) گوتوویەتی( :واتە ئەگەر ئەو ئیماندارانەی كە هێشتا لە پێناوی خوادا كۆچیان ێ نەكردووە داوای یارمەتی‌و پشتگیری كردنیان ل كردن لە دژی ئەو كافرانەی كە پەیمانیان لەگەڵ ئێوەدا هەیە ئەوا نابێت یارمەتی‌و كۆمەكی ئەو ئیماندارە تازە كۆچكردووانە بكەن لە دژیان‌و نابێت پەیمان‌و رێكەوتننامەی نێوان ئێوەو ئەو كافرانە تا كۆتایی ماوەی بڕیار لەسەردراویان بشكێنن)( .)14لە وتەكەی (قرطبی)دا وشەی (میثاق) هاتووە كە هەر مانای (معاهدة) واتە پەیماننامە دەگەیەنێت. -3خودای مەزن فەرمویەتی[ :اال الذین عاهدتم عند المسجد الحرام فما استقاموا لكم فاستقیموا لهم] (التوبە ..)7:واتە( :جگە لەوانەی لەپاڵ –مسجدالحرام-واتە (كەعبە)دا پەیمانتان لەگەڵیاندا بەست ،ئیدی هەتا ئەوان پابەند‌و سەر راست بن بەرامبەر ئێوەو فێڵتان لێ نەكەن ،ئێوەش پابەند‌و سەر راست بن بۆیان) ..ئەم ئایەتەداوای وەفاو پابەندی بە پەیمانی نێوان موسڵمانان‌و ئەم كۆمەڵە كافرەوە دەكات. -4پێغەمیەریش (صلی الله علیه وسلم) لەماوەی ژیانیدا پەیمانی ئاشتی لەگەڵ چەندین كافرو بێباوەڕدا بەستووە وەك لە سیرەو (ژیاننامەی)دا هاتووە ..ئەوە بوو لە (حودەیبیە) پەیماننامەیەكی لەگەڵ قوڕەیش دا مۆركرد، هەروەها كاتێك هاتووەتە (مدینە) ئەم جۆرە پەیماننامانەی لەگەڵ (بنی ضمرە و صاحب أیله و جوولەكەكاندا) مۆر كردووە. ئەمەی پێشوو دەربارەی پەیماننامەی تایبەت بە جەنگ‌و بە هودنەو شەڕ راگرتن بوو ،بەاڵم پەیماننامەكانی تری تایبەت بە كاروباری بازرگانی‌و هاوسێیەتی‌و پێكەوە هەڵكردنی ئاشتیانە (وەك من بزانم) بە شێوەیەكی سەربەخۆ لە شەرعدا لێی نەكۆڵراوەتەوە ،بەڵكو لەگەڵ حوكم‌و فەرمانەكانی (بازرگانی لەگەڵ -دارالحرب)و حوكمی (متمانە پێدراو)دا باسیان لێكراوە .بەڵگەی رەوابوونی هەر جۆرێك لەو پەیماننامانەش پەیوەستە بە چۆنیەتی ئەو پەیوەندیانەی كە دەوڵەت خوازیاری رێكخستنیان‌و رێكەوتن‌و پەیمان لەسەر بەستنیانە. جا ئەگەر پەیوەندییەكە لە رووی شەرعەوە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
شیاوبێت ،ئەوا لەسەر رێكەوتنیشیان شیاوە ،دەنا پەیوەندیەكە حەرام دەبێت ئەگەر شەرع شیاوی نەكردبێت. لەبەرئەوە بەڵگەی شەرعی لەسەر شیاوبوونی پەیماننامەیەك بەڵگەی شیاوبوونی ئەو پەیوەندییەشە كە پەیماننامەكە رێكی دەخات‌و ئەگەر كارپێ كردنی رەوا بوو ئەوا لەسەر رێكەوتنیشی رەوا دەبێت ،خۆ ئەگەر كردنی ناڕەوا بێت ئەوا سوڵح لەسەركردن‌و پەیمان لەسەر مۆركردنیشی ناڕەوایە. لەالیەكی تریشەوە ئەو بەڵگانەی پێشتر دەربارەی رەوایی پەیماننامەی (هودنە) دیاری كران چەند بەڵگەیەكی گشتین‌و (بەشێوەیەكی گشتی)یش دەاللەت لەسەر شیاویی مۆركردنی پەیماننامەكان دەكەن ،چونكە وشەی(میثاق) لە فەرمایشتەكەی خوادا( :وإن استنصروكم فعلیكم النصر إال علی قوم بینكم وبینهم میثاق) بە شێوەیەكی گشتی هاتووە ،چونكە وشەی نەناسراو بەبێ ئەلف‌و الم (ال) كەلە عەرەبیدا بە (نكرة) ناو دەبرێت وەك (میثاق )لەم ئایەتەداو ئەگەر لە حاڵەتی صیاغەی رێگرتن (نفی)دا هاتبێت ئەوا مانای گشتاندن دەگەیەنێت ،لێرەشدا وشەكە (میثاق) (نكرة)یەو لە حاڵەتی (نەفی)دا هاتووەو بە بێژە (لفظ)ی گشتی‌و (عموم) دادەنرێت. پاشان بۆ زیاتر ئاگاداری پێویستە بگوترێت كە هەموو ئەو رێكەوتننامەو سوڵح‌و پەیماننامانەی كە پێغەمبەری خودا(صلی الله علیه وسلم) مۆری كردوون زۆربەیان پەیماننامەی (هودنە) بوون‌و هەندێكیشیان بۆ غەیری هودنە بوون ،بۆ نموونە پەیماننامەی (حودەیبیە)بۆ (هودنە)بووە ،بەاڵم پەیماننامە لەگەڵ جوولەكەكانی نێو (مەدینە)دا بۆ هودنە نەبووە ،بەڵكو بۆ هاوسێیەتی باش‌و پێكەوە هەڵكردنی ئاشتیانە بووە. هەربۆیەش دەوڵەتی ئیسالمی بەپێی شەرع بۆی شیاو بووە كە پەیماننامەی تری جگە لە هودنە-ش مۆر بكات بەو پێودانگەی كە هەمووئەو مەرجانەی راستی‌و دروستی پەیماننامەیان تێدابێت كە لەم بڕگانەی دوایی باسەكەماندا دیارییان دەكەین. بەستنی پەیماننامەكان: 135
بەستن‌و مۆركردنی پەیماننامەكان بەندە بە دوو خاڵی سەرەكی‌و گرنگەوە ،یەكەمیان پەیماننامەكان، مۆركردنی لێپرسراوی دووەمیشیان قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامەكان. یەكەم /بەرپرسیاری بەستنی پەیماننامەكان لەئیسالم دا: (أ) بەرپرسیاری بەستنی (هودنە): زانایانی ئیسالم بیروڕای هەمەجۆرو لێك جودایان دەربارەی ئەو كەسە هەیە كە بە یاسای شەرع كاری بەستنی هودنە لە دەوڵەتی ئیسالمیدا لەئەستۆ دەگرێت لەم رووەوە كۆمەڵێك زانای مەزهەبەكانی (حەنەفی)و (مالیكی) رایان لەسەر ێ ئەوەی ئەوەیە (تاقمێك لە موسڵمانان بەب ئاتاجیان بە رێگەدانی پێشەوا (ئیمام) هەبێت بۆیان شیاوە هودنە ببه‌ستن ئەگەر بەرژەوەندی لەو هودنەیەدا هەبوو)(.)15 هەندێك لە زانایانی مەزهەبی (شافیعی)یش وای بۆ دەچن كە( :ئەگەر هودنە لەگەڵ كافراندا رەها (مطلق) بوو یان لەگەڵ خەڵكی هەرێمێك لە هەرێمەكان ئەوا بەبێ مۆڵەت‌و رێگەدانی (پێشەوا یان نوێنەرەكەی) ناشێت‌و نابێت ،خۆ ئەگەر هودنە لەگەڵ كافرانی هەرێمێكدابوو ئەوا سەرپەرشتیار (والی)ی ئەو هەرێمە بەبێ رێگەدانی ئیمام ناتوانێت مۆری بكات)(.)16 كۆمەڵێكی تری زانایانیش وای بۆ دەچن كە (تەنها خەلیفە یان نوێنەرەكەی بەرپرسیارن لە بەستنی هودنەو هیچ مرۆڤێكی دی نیە ئەو كارە لە ئەستۆ بگرێت)(.)17 بە تێفكرینی قووڵ لەوبیروڕاو بۆچونانەی زانایان‌و لە بەڵگەكانیشیان دەگەینە ئەو راستیەی كە رای یەكەم هەڵەیە ،چونكە هیچ بەڵگەیەك لەسەر (بەستنی هودنە بەبێ پێشەوا (ئیمام)) نیە. لە رای دووەمیشدا پشت بەو بەڵگەیە بەستراوە كە بێگومان بەستنی هودنە لەگەڵ هەرێمێكدا مەترسیەكی گەورەی لەخۆگرتووە ،چونكە ێ خستنی جیهاد بەدی دەكرێت، لەوەدا پشتگو لەبەرئەوە دەبێت خودی خەلیفە یان نوێنەرەكەی پەیمانی هودنە لەگەڵ دانیشتوانی ئەو هەرێمەدا ببەستن ،سەبارەت بە مۆركردنی هودنەش لەگەڵ هەندێك كافری هەرێمێك یان واڵتێك دا ئەوە 136
پەیوەستە بە كاروباری ئەو هەرێمە خۆیەوە لەبەرئەمە سەرپەرشتیار (والی)ی هەرێمەكە شیاوە بۆی كە هودنەكە ببەستێت ،ئەمەش لەبەر ئەوەی بەرژەوەندی هەرێمەكە لە ئەستۆی خۆیدایەو ئاتاجەكەش وا دەخوازێت كە ئەم جۆرە رێگەچارەیە بگرێتەبەر ئەمە جگە لەوەش كە خراپی‌و نالەباری هودنەكە لەحاڵەتی بەهەڵەدا چوونی (والی)یەكەش دا كەمەو هەربۆیەش شیاوە گەر (والی) خۆی بە بێ كەسێكی دی كاری بەستنی لەئەستۆ بگرێت (.)18 كۆمەڵی سێیەمی زانایان یان ئەو بەڵگەیەیان بۆ بیروڕاكەیان هەیە كە( :بێگومان هودنەكان مەترسیەكی گەورەیان تیادایە وەك (پشتگوێخستنی جیهاد) هەربۆیەش پێویستە كە خودی خەلیفە یان ئەو كەسەی نوێنەرایەتی دەكات بەستنی هودنە لەئەستۆ بگرێت ،پاشان ئەم هودنەیە لەبەر ئەوەی بەستنی پەیمانێكی ئاسایش‌و متمانە بەخشینە بە كۆمەڵێك لە كافران ئەوا جگە لە پێشەوا (ئیمام)ی موسڵمانان هیچ كەسێكی دی بۆی نیە كە ئەم جۆرە پەیمانانە مۆربكات)(.)19 كەوابوو رای راست‌و رێسای تەواو لەمەدا ئەو رایەیە كە دەڵێت( :دەبێت خەلیفە یان نوێنەرەكەی هودنە ببەستێت ،چونكە هەر خەلیفە بەرپرسیارە لە پاراستنی كاروباری خەڵكی‌و ئەمەش بۆ مەبەستی راگرتن‌و راپەڕاندنی فەرمودەكەی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) كە فەرموویەتی: (االمام راع وهو مسؤول عن رعیته) ،هەروەها چونكە دەوڵەت بەرپرسیارە لە چەسپاندنی ئیسالم لە ناوخۆو دەرەوەشدا ،بەستنی هودنەش لەو كاروبارانەیە كە پەیوەستن بە سیاسەتی دەرەكی دەوڵەتەوە ،واتە لەوكاروبارانەن كە پەیوەستن بە چەسپاندن‌و پەیڕەوكردن‌و گەیاندنی ئیسالم لە دەرەوەی خاكی ئیسالم ،لەبەرئەمە پێویستە بە دەوڵەتەوە ببەسترێتەوە ،چونكە سەرپەرشتی‌و پاراستنی كاروبارە ناوخۆیی و دەرەكیەكان لە ئەستۆی دەوڵەت دان‌و هیچ كەسێك لەخۆیەوە بۆی نیە جێبەجێیان بكات تەنها بە رێپێدانی دەوڵەت نەبێت. (ب)بەرپرسیاری بەستنی پەیماننامە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هەمەجۆرەكان: ئەو خاڵەی پێشوو سەبارەت بەو كەسە بوو كە بەرپرسیاری بەستنی هودنه‌یە ،بەاڵم دەربارەی سەرجەم پەیماننامەكانی دی (وەك من بزانم) زانایان تەنها لە چەند پەیماننامەیەكی دیاریكراویان كۆڵیوەتەوە ..لە راستیشدا هیچ جیاوازیەكی ئەوتۆ لەنێوان پەیماننامەی –هودنە -و پەیمانە هەمە جۆرەكانی دیدا نیە ،چونكە هەمویان چەند پڕۆتۆكۆڵ‌و رێكەوتننامەیەكی نێوان دەوڵەتی ئیسالمی‌و واڵتانی دیكەن‌و هەمووشیان پەیوەستن بەسیاسەتی دەرەكیەوە ..لەبەرئەوە هەر حوكم‌و یاسایەك كە لەهودنەدا پەیڕەو دەكرێت ئەوا لە جۆرەكانی دیكەی پەیماننامەكانیشدا پەیڕەو دەكرێت .پێویستیشە كاری بەستنی پەیماننامەكان لە دەسەاڵتەكانی خەلیفە بێت یان ئەو كەسەی كە خەلیفە دەیكاتە نوێنەری خۆی بۆ بەجێ گەیاندنی كاری پەیماننامەیەكی دیاری كراو. ئایینی ئیسالمیش كاتێك دانانی خەلیفەیەكی لەسەر موسڵمانان فەرزكردوە بۆ ئەوەیە تاكو ببێتە سەرپەرشتكاری كاروباری موسڵمانان‌و پارێزەری بەرژەوەندییەكانیان بێت ،هەر خۆیشی سەرپەرشتیاری كاروباری نەتەوەی ئیسالمە لە ناوەوەو دەرەوەشداو هیچ كەسێكی دی بۆی ناشێت كارێك لە كارەكانی خەلیفە بكات ،تەنها بە رێپێدانی خۆی نەبێت ،یان بە تەكلیف‌و راسپاردنی نەبێت .بەڵگەی ئەمەش ژیانی سەركردایەتی پێغەمبەر خۆیەتی (صلی الله علیه وسلم) كە هەر خۆی راستەوخۆ سیاسەتی كاروباری دەوڵەتی بەڕێوەدەبردو كاروباری ناوخۆو دەرەوەی رێك دەخست ،هەر خۆیشی بەرپرسی چەسپاندن‌و پەیڕەوكردنی حوكمەكانی ئیسالم بوو چ لەناوخۆی واڵت ،چ لە گەیاندنی بۆ دەرەوەی واڵت .دەربارەی پەیوەندیی دەوڵەتی ئیسالمیش بە دەوڵەتانی ترەوە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) هەرخۆی كاروباری سیاسەتی دەرەوەی بەڕێوە دەبرد‌و هەرخۆی بڕیاری جەنگ‌و بڕیاری هودنەی دەدا ..هەرخۆیشی كاری بەستنی هەموو رێكەوتننامەكانی لەئەستۆ گرتبوو ،چ لە مەدینە، لەگەڵ –صاحب أیلە -و لەگەڵ قوڕەیش لە – حودەیبیە ،-لەو پەیماننامانەدا پێغەمبەر (صلی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
الله علیه وسلم) داوای پەسەند كردن‌و رازی بوونی موسڵمانانی نەدەكرد وەك ئەوەی كە لە (حودەیبیە)دا روویدا ،پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) هەموو ئەم كارانەی بەو سیفەتە ئەنجام دەدا كە پێشەوایەك‌و سەرۆك دەوڵەتێك بوو. جا ئەو كارانەی كە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) بە سیفەتی پێشەوایەك كردوونی ،بۆ هیچ كەسێك نیە بیانكات مەگەر تەنها پێشەوایەك بێت یان راسپێرراو ونوێنەری پێشەوایەك بێت، چونكە هۆی هەڵسوكەوتی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) بەو شێوەیە بە حوكمی ئه‌وە بووە كە ئەو پێشەوا بووەو پێشەوایەكی راگەیەنەر‌و راسپێر بووە نەك راسپێراو بە تەنها( )20شوێن پێ هەڵگرتن‌و پەیڕەوی كردنی كارەكانی پێغەمبەریش (صلی الله علیه وسلم) بەو رەنگە دەبێت كە لەسەر هەمان رێبازو رەوتی ئەو كاروبار بەڕێوە ببرێت نەك هەر تەنها كاربكرێت بێ ئەوەی بزانرێت كە ئاخۆ ئەو كارە لەگەڵ رێبازو سوننەتی ئەم پێغەمبەرە پێشەوایەدا (صلی الله علیه وسلم) دەگونجێت ،كەواتە بیروڕای راست ئەوەیە كە (بەستنی ئەو پەیمانانە تەنها لەالیەن خەلیفە یان نوێنەرەكەیەوە دەشێت) نوێنەرەكەش بەڕای خەلیفەكە دەیبەستێت نەك بەڕای خۆی). لەسەر ئەم بناغە دروستەش ئەو پەیماننامەیەی كە پێشەوایەكی خۆسەپێنی ستەمكار (االمام البغی) مۆری دەكات شیاو نیە ،چونكە ئەم جۆرە پێشەوایە زەوتكاری دەسەاڵتەو لەفەرمانی ئەو پێشەوایە دەرچووە كە بەپێی هەڵبژێرراوە ،كە ئوممەت خۆیان نەیان كردووە بە سەرپەرشتیاری كاروباریان ..ئیدی چۆن پەیماننامەیەك بەسەر ئوممەتێكدا تێدەپەڕێنرێت كە ئیمامی ئەم نەتەوەیە مۆری نەكردووەو چۆن ئەم نەتەوەیەش پابەندی پەیماننامەیەكی ئاوا بكەین كە خۆسەپێنێكی یاخی‌و سەرپێچیكار لەخەلیفە مۆری كردووە(.)21 لێره‌شدا هەندێك كەس بۆ شیاو بوونی ئەم جۆرە پەیماننامەیە كە پێشەوای خۆسەپێن‌و ستەمكار مۆری دەكات مەسەلەی متمانەو ئاسایش (أمان) دەكەنە بەڵگە ،دیارە بەراورد لەسەر ئەمەش ناكرێت یان دەڵێن كە (متمانەو 137
پەیمانی ئاسایش لە هەر موسڵمانێكەوە دەرچێت شیاوە) ئەمە وتەیەكی راست نیە ،چونكە ناشێت بەراورد‌و (قیاس)ی پەیماننامە لەسەر متمانەو ئاسایش (أمان)بكرێت ،لەگەڵ یەكتردا ناگونجێن، چونكە هەردوكیان (واتە قیاس-و-أمان) جودان لەیەكتر .پاشان چونكە پەیماننامە (معاهدة) لەگەڵ دەوڵەتێكدا دەبەسترێت ،بەاڵم بەڵێنی ئەمن‌و ئاسایش بە كەسێك دەدرێت ،هەروەها ئەم بەڵێنی متمانەو ئاسایشە تەنها لەالیەن خەلیفەوە شیاوە كە بدرێت بە خەڵكی یاخود لە الیەن ئەو كەسەی كە خەلیفە سەرپشكی دەكات بۆ ئەو كارە. دووەم /قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامەكان: بێگومان پێویستە هەرپەیماننامەیەك بەچەند قۆناغێكی دیاریكراودا تێپەڕێت تا ئەو كاتەی مۆر دەكرێت‌و كارپێكراو و ئیلزامی دەبێت ،چونكە ناشێت كە بەبێ دانوستان‌و وتوێژی نێوان دوو دەوڵەت پەیماننامە مۆربكرێت .قۆناغەكانی مۆركردنی پەیماننامەش بەدانوستان (مفاوضة) دەست پێدەكات پاشان رێكەوتن‌و ئیمزاكردن لەسەر پەیماننامەكە ،دوای ئەمەش پەیماننامەكە دەچێتە قۆناغی راپەڕاندنەوە ،لە بەشێكی تری ئەم باسەدا پەیماننامەی (حودەیبیە) وەك نمونەیەك دەكەین كە هەموو قۆناغەكانی بەستنی پەیماننامە روون دەكاتەوە. دانوستان (المفاوضات): دانوستان بە شێوەیەكی ئاسایی سەرەتا بە چەند گفتوگۆو را گۆڕینەوەیەك دەست پێدەكات وەك رێ خۆشكردنێك بۆ لێكۆڵینەوەی ئەگەری بەستنی پەیماننامەو بۆ زانینی ورەو حاڵەتی دەروونیی الیەنی بەرامبەریش لەوكارەدا .بەپێی عورف‌و عادەتیش زۆرجار ئەم قۆناغە لەنێوان سەفیرەكاندا یاخود نێرراوان یان نوێنەراندا ێ دەكرێت ،یان راستەوخۆ لەنێوان سەرۆك بەڕ دەوڵەتەكاندا بە گوێرەی ترسناكی یاخود گرنگی پەیماننامەكە دەست پێدەكرێت .بەاڵم دانوستانی نێوان سەرۆكەكان هەمیشە چەند ئامادەكاری‌و كەین‌و بەینێكی پەنهانی بۆ سازكراوە كە تێیدا بەربەستەكانی بەردەم رێكەوتنەكە سووك كران. لە رێكەوتننامەی (حودویبیە)شدا ئەو دانوستانەی پێش رێكەوتنەكە ئەنجام دەدرا 138
لەنێوان پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم)و نوێنەرانی پێشەوایانی قوڕەیشدا ،هەروەها لەنێوان پێشەوایانی قوڕەیش‌و نوێنەری موسڵمانان لەچەند قۆناغێكی دیكەدا تەواو دەبوو ،ئەوەبوو پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) -عثمانی كوڕی عەففان–ی نارد بۆالی قوڕەیش ،قوڕەیشیەكانیش چەند نوێنەرێكیان ناردە الی موسڵمانان لەنێویاندا (بدیلی كوڕی ورقا)و (نهیلی كوڕی عمرو) بۆ دانوستان لەگەڵ موسڵمانان. یەكەمین رێكەوتن لەالیەن دانوستانكارانەوە: ئەگەر دانوستان لە نێوان نوێنەرانی دەوڵەتەكان (نەك سەرۆكەكانیان)دا بەئەنجام بگات ،ئیدی رێكەوتنی سەفیرەكان یاخود نوێنەرەكان یەكەمین رێكەوتنی بەرایی (مەبدەئی) دەبێت كە هێشتا دەوڵەتان وابەستەی كارپێكردنی ناكات تەنها دوای ئیمزا لەسەركردنی سەرۆك دەوڵەتەكان‌و بڕیاردانیان لەسەر ئەو پەیماننامەیە، خۆ ئەگەر دانوستان هەر لەسەرەتاوە لەنێوان خودی سەرۆكەكاندا بوو ئەوا پەیماننامەكەش بەو قۆناغەدا تێناپەڕێت‌و پێویستی پێ نابێت ،واتە بە قۆناغی دانوستانی یەكەم جاری نوێنەرەكانیاندا تێناپەڕێت. رێكەوتن لەسەر پەیماننامەو ئیمزا لەسەركردنی: دوای ئەوەی دانوستانكاران بە ئەنجامێكی زانراو دەگەن‌و لەسەری رێك دەكەون ،هەر نوێنەرێك بۆ واڵتەكەی خۆی دەگەڕێتەوەو ئەو ئەنجامەی پێی گەیشتون پێیان دەگەیەنێت، لەم كاتەشدا (خەلیفە) بۆی هەیە ئیمزا لەسەر پەیماننامەكە بكات‌و بڕیاری لەسەر بدات یاخود رەتی بكاتەوە. ئیمزای خەلیفەش لەسەر پەیماننامەكە ،یان بڕیار لەسەردانی ،كارێكی رووكەش‌و رۆتینی نیە ،چونكە ئەو سەرۆكی كارای دەوڵەتە نەك سەرۆكێكی رووكەش. بەم پێیەش هەرخۆی بڕگە بە بڕگەی پەیماننامەكە تاوتوێ دەكات ،ئەمەش بە گوێرەی بارودۆخی پەیماننامەكەو ئەو دەسەاڵتەش كە دراوە بە نوێنەری دانوستانكاری دەوڵەت لە دەوڵەتەكەی تردا ،بەاڵم ئەگەر دانوستان لەنێوان خودی سەرۆك دەوڵەتەكاندا بە ئه‌نجام گەیشت، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەوا یەكسەر ئەو سەرۆكانە خۆیشیان ئیمزای لەسەر دەكەن ..لە رێكەوتننامەی (حودەیبیە) دا دوای دانوستانێكی درێژ لەنێوان دەوڵەتێكی ئیسالمی‌و قوڕەیشدا هەردووال لەسەر چەند مەرجێك رێككەوتن ،دوای رێكەوتنیش بڕوانامە (وثیقة)ی رێكەوتن نوسراو ،ئەوەبوو (علی كوڕی ابوطالب) -خودا لێی رازی بێت -بەندەكانی نووسی یەوە ،ئینجا پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) نوێنەری قوڕەیش‌و ئه‌و شاهیدانەی ێ بوون ئیمزایان لەسەر كرد. لەو هەر لەم رووەوە سەرۆكی دەوڵەت بۆی هەیە بە تەنها خۆی‌و بێ ئەوەی پێویستی بە قایل بوونی ئەنجومەنی راوێژ (شوری) بێت، پەیماننامەكە پەسەند بكات ،هەروەها دەشێت دانوستان بەبێ ئاگاداری ئەنجومەنی راوێژ بە ئەنجام بگەیەنرێت ،بەاڵم ئەگەر ئەنجومەنەكەش ئاگاداری‌و زانیاری لەبارەیەوە هەبێت ئەوە هیچ بەربەستێكی رێگر نیە بێ ئەوەی كە بیروڕای ئەنجومەنەكەش ئیلزامی‌و پابەندكاربێت ..چونكە ئەوەبوو پێغەمبەرخۆی (صلی الله علیه وسلم) سەرەڕای بەرهەڵستی موسڵمانان ئیمزای لەسەر پەیماننامەی –حودەیبیە-كرد ،واتە سەرەڕای ئەوەی كە موسڵمانان هێندە لە كافران پەست بوون‌و سەرەڕای ئەوەی هەندێك بڕگەی ئەو پەیماننامەیەیان پێ ناخۆش بوو (چونكە رێگە لەحەجەكەیان گیرابوو چەند مەرجێكی قوڕەیشیان خرایەسەر) بەاڵم لەگەڵ ئەمانەشدا پێغەمبەر وەك پێشەوایەك سەرپشك بوو لە ئیمزاكردنی ئەو رێكەوتنەدا ..نەشگوتراوە ئەو مەسەلەیە تایبەت بووە بە پێغەمبەرخۆیەوە ،چونكە ئەگەر كردار (فعل)ەكە لە تایبەتمەندییەكانی پێغەمبەر بێت ئەوا دەبێت بەرهەڵستی دەقە بنەبڕ (قطعی)ەكانی تری تێدابێت ،خۆئەگەر بەرهەڵستی‌و لێك جوداییەك لەنێوان كردار‌و دەق (الفعل ونص)دا نەبێت ئەوا كردارەكە بە یەكێك لە تایبەتمەندیەكانی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم)دانانرێت ..بۆ نموونە لە مەسەلەی فرە ژنی (تعددالزوجات) بەڵگەی شەرعی لەسەر دیاری كردنی چوار ژن هاتووە (فانكحوا ماطاب لكم من النساء مثنی وثالث ورباع) كەچی وەك زانراوە پێغەمبەر زیاتر لە چوار ژنی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هێناوە ،ئەمەش بە تایبەتمەندیەكانی پێغەمبەر دادەنرێت‌و ئەو كارە تەنها تایبەتە بەخۆیەوە ،دەنا هەر موسڵمانێكی دی بۆی رەوا نیە كە پتر لە چوار ژن بخوازێت. لەمەشدا بەڵگەیەك نیە لەسەر واجب بوونی رەزامەندیی ئەنجومەنی شورا لەسەر پەیماننامەكە تا وایشی دابنێین كە ئەو كردارەی پێغەمبەری خودا لە (حودەیبیە)دا هەر لە تایبەتمەندیەكانی خۆی نەبوون‌و ئیدی كردارێكی گشتی بێت‌و لە ئەنجومەنەكانی شورادا پەیڕەو بكرێت ..جگە لەمەش هەر خەلیفە خۆی ماف‌و دەسەاڵتی دیاری كردنی بەرژەوەندی‌و بڕیار لەسەردانی‌و هەڵسەنگاندنی بارودۆخی ئەو رۆژگارەی دەوڵەتی هەیە ،ئەمەش بە هۆی ئەو پلەو پایەیەی كە هەیەتی ،هەروەها لەوانەشە نەتوانێت هەموو ئەم مەسەلەو كاروبارانە بخاتە بەردەمی ئەنجومەنی شورا ،چونكە بێگومان ئەمە دەبێتە هۆی ئاشكرابوونی نەخشەو پالنەكانی دەوڵەت، بۆیە هەرگیز ناشێت ئاشكرابن ،چونكە مەترسی بۆ سەر سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت هەیە ،بەم پێیە مەترسی بۆ سەر قەوارەی دەوڵەت‌و پاشان بۆ ئوممەتیش دەبێت. ئەوەی ئەمڕۆش لە هەر دەوڵەتێكی دنیادا دەبینرێت كە گوایە بە شێوەیەكی رووكەش‌و روواڵەتی پەیماننامەكان دەخرێنە بەردەم پەرلەمان‌و ئەنجوومەنەكانی نوێنەران تاكو دەنگی لەسەر بدەن‌و رەزامەندی لەسەر پیشان بدەن ،بەاڵم لە راستیدا پێشتر چەند فڕوفێڵكی تێدا گیراوەتە بەر وەك ئەوەی زووتر پێش كۆبوونەوەی ئەندامانی ئەنجومەن چەند رێكەوتنێكی پەنهانی لەگەڵ زۆربەی نوێنەران‌و گرووپەكانی فشار (لۆب)دا كراوەو ئینجا بە ئاشكرا لە دیمەنێكی روواڵەتی‌و چەواشەكاری دا بە تێكڕای دەنگ یان زۆربەی دەنگ بڕیاری لەسەر دەدەن ..ئەم كردەوانەش رۆژانە لە ئەنجومەنەكانی (كۆنگرێس)و (كنێسەت) و (ئەنجومەنی گشتی)و (ئەنجومەنی گەل)و (ئەنجومەنی نەتەوە)و هەر ئەنجومەنێكی ناوبراو بە ناوە جۆربەجۆرەكانی تردا روودەدەن ،دیارە لە هەر واڵتێكدا ئەنجومەنی راوێژ كە بە پەرلەمان ناسراوە ناوێكی تایبەتی خۆی هەیە.. 139
ئیعالنكردنی پەیماننامە: دوای رێكەوتن لەسەر پەیماننامەو بڕیار لەسەردانی ،ئیعالن‌و ئاشكرا دەكرێت تاكو ئوممەتی ئیسالمی زانیاری‌و ئاگاداری لێی هەبێت ،چونكە هەر پەیماننامەیەك لەسەر نەتەوە ئیلزامیەو دەبێت پابەندی‌و ئیلتزامیان پێوەی هەبێت ،پاشان چونكە دوای ئیعالنكردنی ئەو پەیماننامەیە ده‌چێت ه بواری كار پێكردن. ئەوەی پێویست‌و شایانی باسكردنیش بێت ئەوەیە خەلیفە لە هەموو ئەم هەنگاوو قۆناغانەدا هیچ مەبەستێكی خۆی بۆ الیەنی بەرامبەر‌و تەنانەت بۆ موسڵمانانیش ئاشكرا ناكات ،چونكە لەوانەیە لە ئاشكراكردنی مەبەستدا كارەكە بشێوێت‌و ئامانجەكەش لەنێو بچێت ..پاشان بێگومان دەوڵەت خۆی هەوڵی زانینی بیروڕای دەوڵەتەكەی تر دەدات دەربارەی گەیشتن بە پەیماننامەیەكی زانراو بێ ئەوەی راستی خواستی خۆمانی بۆ دەربڕێت ،ئەمەش لەبەر ئەوەی لەوانەیە ئەو دەوڵەتە ئەگەر بە (سوور بوون‌و پەرۆشی ئێمە بۆ ئەو جۆرە پەیماننامەیە) بزانێت لەوانەیە ئیمزای نەكات‌و پێی رازی نەبێت( .هێزی ێ سیاسی)یش لە شاردنەوەی ئامانجەكاندایە بەب درۆكردن ،بەڵكو بەوپەڕی راستگۆییشەوە ،هەر ئەم شێوازە دانایانەیەش بوو كە پێغەمبەری بەڕێز (صلی الله علیه وسلم) لەسەری رۆیشت، ئەوەبوو سەرەتا هەموو ئەو كارانەی پێش گەیشتنە رێكەوتننامەی (حودەیبیە) ئەنجامدا، وەك لە رۆیشتنی بۆ (عمرە)وە تا ئەو كاتەی نوێنەری بۆ الی قوڕەیش دەنارد‌و كە مەبەستیشی حەشاردابوو ،هەموو گومانی قوڕەیشیش ئەوە بوو گوایە نیازو مەبەستی پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) تەنها چوونە نێو (مەككە)یە ،واقیع‌و كایەی كاروباریش لە دەرچوونی پێغەمبەرو موسڵمانان لە (مەدینە)وە بۆ (مەككە) بۆ گەیشتن (بەو ئامانجە پیرۆزە بوو كە لەدوایشدا پێی گەیشتن) واتە بۆ لەڕیشە هێنانی جوولەكەكانی (خەیبەر) و باڵوكردنەوەی پەیامی ئیسالم لە سەرجەم ناوچەكانی (جزیرە)دا( ..گەورەیی‌و لێهاتوویی) لێرەدا ئەوەبوو ،چونكە قوڕەیشیەكان كاتێك زانیان ئەوا پێغەمبەر بەتەمای كاری (عمرە)یە 140
بەالیانەوە زۆر ناخۆش بوو كە موسڵمانان بچنە ناو شاری (مەككە)وە ،بۆیە هەوڵی قەدەغەكردنی ئەو كارەیاندا كە بە هەر ئامرازو رێگەیەك بێت تەنانەت ئەگەر بە مۆركردنی رێكەوتننامەیەك لەگەڵیشی دا بێت نەهێڵن بێنە (مەككە)و دوای بخەن بۆ ساڵی داهاتوو ..لە راستیشدا كاروبارو رەوتی مەسەلەو ئامانجەكان هەر كەوتە سەر ئەو رێگەیەی كە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) مەبەستی بوو نەخشەی بۆ كێشابوو ..جا بێگومان پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) بەو خواست‌و مەبەستەو بەو سەركەوتنە گەورەیەش نەدەگەیشت ئەگەر لە سەرەتاوەو لە هەنگاوی یەكەمدا ئامانجەكانی خۆی ئاشكرا بكردایە. ئەوەی دەاللەت لەم كارە دەكات ئەوەیە هەر لێكۆڵیارێكی (هەڵوێست‌و رەوشتی نێودەوڵەتی‌و بارودۆخی سیاسی ئەو رۆژگارەی موسڵمانەكان) بۆی روون دەبێتەوە كە پێغەمبەری پێشەوا (صلی الله علیه وسلم) زانیویەتی هەر دەبێت چاالكیە سەربازیەكان ئاراستەی (یەهود)و (ئەعراب)ی دانیشتووی ناوچەكانی –جزیرە- بكرێت كە مەترسیەكی سەخت‌و دژواری سەر رێگەی بانگەوازەكەیان بوون ،ئەم ئەركە گرنگەش ئاتاجی بە بەستنی (هودنە)یەكی كاتی لەگەڵ قوڕەیشدا هەبوو تاكو دەست بەتاڵ‌و یەكالبنەوە بۆ ئەو ئەركەیان .وەك لە كتێبەكانی ژیاننامە (سیرە)ی پێغەمبەریشدا هاتووە لەو ماوەیەدا جولەكەكانی خەیبەر پەیوەندی چڕیان بە ئەعرابەكانەوە دەكردو راوێژی ئەوەیان لەگەڵیاندا دەكرد كە (مەدینە) داگیر بكه‌ن ،تەنانەت چەند دانوستانێكی تایبەتیش لەنێوان (خەیبەر)و (قوڕەیش)دا كرابوو بۆ ئەنجامدانی كردەوەیەكی سەربازی بە مەبەستی لە ریشە هێنانی ئیسالم.. پێغەمبەریش (صلی الله علیه وسلم) بە نەریتی ئاشتیخوازانەی لە سەرەتادا هەوڵی رێكەوتن‌و پێكهاتنی لەگەڵ (خەیبەر)دا بوو ،بەاڵم ئەو هەوڵە هیچ بەروبومێكی نەدا ،هەرچەندە بووە هۆی كوشتنی پێشەوای خەیبەر (أسیری كوڕی زرام) (.)22 جاكاتێك هەوڵەكانی تایبەت بە بەستنی رێكەوتننامەیەك لەگەڵ (خەیبەر)دا شكستیان ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هێنا ،رووگەی هەوڵەكان ئاڕاستەی قوڕەیش كراو ،ئەوە بوو پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) رایگەیاند كە بەتەمایە روو لە (مەككە) بكات بۆ (عمرە) ،ئیدی لە مەوقعی (حودەیبیە) كاتێكی زۆر بە وتوێژو دانوستان لەگەڵ قوڕەیشدا برایە سەر تاكو بە ئیمزاكردنی رێكەوتننامەكەی (حودەیبیە) كۆتایی هات.. لەو كارانەی كە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) راستەوخۆ لەدوای سوڵحی حودەیبیە ئەنجامیدان ئەوە بوو رووی لە (خەیبەر) كردو بۆ هەمیشە تەمێی كردن ،پاشان یەكالبووە بۆ گەیاندنی بانگەوازی ئیسالم بە دەوڵەتانی دراوسێ‌و بۆ رێكخستنی كاروباری دەوڵەتەكەی خۆی ،بۆ دەست گرتن بەسەر (ئەعراب) ەكانی دەورووبەری شاری (مەدینە)شدا.. (ئەم سەربووردە مێژووییە) وا لە لێكۆڵیاری هەڵوێست‌و بارودۆخەكە دەكات هەمان بیروڕای ئێمەی بۆ جێگیر ببێت لەمەڕ ئەوەی كە پێشەوا بۆی هەیە ئەو ئامانجانەی دیاری كردوون (بەبێ درۆكردن) بشارێتەوە بە مەبەستی بەدیهێنانی بەرژەوەندی موسڵمانان ،وەك چۆن پێغەمبەری پێشەوا (صلی الله علیه وسلم) ئەو شێوازە گرنگەی وەبەرناوە(.)23 دانانی پەیماننامە لە خانەی جێبەج ێ كردندا: دوای رێكەوتن لەسەر پەیماننامە ،قۆناغی ێ كردن دەست پێدەكات ،پەیماننامەكەش جێبەج لە رووی شەرعەوە دوای رێكەوتن ،كار پێكراو دەبێت تا ئەو كاتەی دیاریكراوی كۆتایی دێت كە ئیتر لە حوكمی كار پێنەكراودا دەبێت ،خۆ ئەگەر خەلیفە خۆی كاری بەستنی پەیماننامەیەكی لەئەستۆ گرتو هەر خۆیشی بەشداری دانوستانەكانی تیادا دەكرد ،ئەوا پەیماننامەكەش (وێڕای ئەوەی وادەیەكی دەست بەكارپێكردنی دیاری نەكرابێت) لەڕووی شەرعەوە دوای لەسەر رێكەوتنی ،بەكارپێكراو دادەنرێت تەنانەت ئەگەر نەنوسرابێتیشەوە. بەڵگەی ئەمەش بەسەرهاتێكی تایبەت بە سوڵحی (حودەیبیە)یە ،ئەوەبوو پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) (ابو جندل)ی بۆالی قوڕەیش ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ناردەوە بەمەبەستی جێبەجێ كردنی بەندەكانی سوڵحەكە لەگەڵ ئەوەدا هێشتا هەردووال كاری نوسینەوەی بڕوانامە (وثیقە)ی سوڵحەكەیان تەواو نەكردبوو. بەاڵم ئەگەر خوودی خەلیفە (واتە سەرۆكی دەوڵەت) بەشداریی دانوستانەكانی نەكردبوو، ئەوا پەیماننامەكە تا كاتی ئیمزا لەسەر كردنی (خەلیفە) كاری پێ ناكرێت ،ئەم قایل بوونەش روواڵەتی (شكلی) نیە ،چونكە ئەو كەسەی كە لە دانوستانكردندا نوێنەرایەتی خەلیفە دەكات بەپێی ئەم نەخشەو هێڵە پانانەی كە خەلیفە بۆی كێشاوە رەفتار دەكات جگە لەو شێواز‌و رێگایانەش كە هەر خەلیفە نوێنەرەكەی تێدا سەرپشك كردووە. ئەمە ئەو قۆناغانە بوو كە هەر پەیماننامەیەك ئاتاجی پێیانەو هەرئەم قۆناغانەشە كە دەوڵەتان پەیڕەوی دەكات لەكاتی ئیمزاكردنی رێكەوتننامەیەكی دیاریكراوو بەدی هێنانیدا.. خۆ ئەگەر دەوڵەتێكیش بیەوێت بچێتە نێو هەمان پەیماننامەوە كە پێشتر دوو دەوڵەت یان زیاتر ئیمزایان كردووە ئەوە بێگومان ئاتاجی بە هەموو ئەو قۆناغانەی پێشوو نابێت .بەپێی شەرعیش هیچ رێگرێك لەبەردەم دەوڵەتێك یان چەند دەوڵەتێكدا نیە گەر بیانەوێت بچنە نێو پەیماننامەیەكی دیاری كراوەوە ،ئەم كارەشیان بە (دواتر چوونە نێو پەیمانێك)ەوە ناودەبرێت، بەو مەرجەی هەموو الیەنەكانی پێشوو پێی قایل بن‌و پاشان رەچاوی ئەوەش بكرێت كە ئەم چوونە پاڵو بەشدارییە تازانەی دەوڵەتانی دی لەو پەیماننامەیەدا نەبێتە هۆی هاتنە ئارای چەند تەكەتول‌و دەستەگەرییەكی نێودەوڵەتی ،چونكە هەر ئەم دیاردەی تەكەتول بازیەی دەوڵەتان بوو كە بەدبەختیەكی گەورەی بەسەر جیهاندا هێناو بووە هۆی بەرپابوونی ئەو جەنگە جیهانیانەش كە پتر لە جارێك خەڵكی دنیای داخ كردووە ،بۆیە زۆر پێویستە پەردە لەسەر ئەو تەكەتول بازی‌و دەستەگەریانە هەڵبدرێتەوەو رووی دزێوو و ساختەیان هەڵماڵدرێت‌و مەترسی‌و گەندەڵییان ئاشكرا بكرێت‌و بە توندیش قەاڵچۆبكرێن تاكو ریشەكێش بكرێن‌و بواری هەڵگیرسانی شەڕو 141
ئاشووبی ناوچەیی‌و جیهانی‌و نێودەوڵەتییان تێدا نەهێڵرێتەوە. مەرجەكانی بەستنی پەیمانەكان: پێویستە چەندین مەرج لە پەیماننامەدا هەبێت‌و تایبەت بن بە بەستنی پەیماننامەكەو ئەگەر مەرجەكانی بەدی نەهاتن پەیمانەكەش بەتاڵ بێتەوە ،لەهەمان كاتدا چەند مەرجێكی تایبەت بە راستی‌و دروستی پەیمانەكەشن ..لە بەستنی پەیماننامەكانیشدا بەشێوەیەكی گشتی ئەو مەرجانە رەچاو دەكرێن كە لە عەقد‌و بەڵێننامەكانی تردا هەیە(.)24 لێرەدا پوختەی مەرجەكانی بەستنی پەیمانەكان لەم خااڵنەدا دیاری دەكەین: -1دەبێت پابەندی‌و پەسەندكردن لەالیەن ئەو دەوڵەتانەوە پیشان بدرێت كە ماف هەڵسوكەوتی سەربەستانەیان (بەو بەندانەی رێكەوتنی لەسەر دەكەن) هەیە ،چونكە ناشێت ئێمە لەگەڵ دەوڵەتێكدا رێك بكەوین كە ماف‌و توانای ئەو هەڵسوكەوتەی تێدا نەبێت ،توانای شایستەیی (أهلیة)یش مەرجێكەو دەبێت لە دەوڵەتەكەو لە نوێنەرەكەیدا هەبێت ،كەوابوو رێكەوتن‌و بەستنی پەیمان لەگەڵ كەسێكدا ناكرێت كە نوێنەرایەتی دەوڵەتیكی دیاریكراو بەناوی ئەو دەوڵەتەوە نەكات ،هەروەها هیچ فەردێك لە موسڵمانانیش ناتوانێت بەناوی دەوڵەتی ئیسالمیەوە پەیماننامە ببەستێت یان نوێنەری بێت بۆ ئەو كارە. -2دەبێت وابەستەیی‌و پەسەندكردن راست‌و بێگەردبن‌و بەدەر لە هەر خەوشیكی رەزامەندی بن وەك بەهەڵەدا چوون‌و فڕوفێڵ‌و ناچاركردن. -3دەبێت شوێنی پەیماننامەكە لەكاتی مرۆكردنیدا وجودی هەبێت‌و شوێنێكی رەواش بێت ،واتە ناشێت لەسەر دابەشكردنی ناوچەیەك پەیمان ببەستن كە هیچ الیەنێكیان دەسەاڵتیان لەسەری نیە ،هەروەها ناشێت لەسەر ئاڵوگۆڕو هێنان‌و ناردنی چەند شت‌ومەكێكی حەرام وەك (مەی)و (بەراز) پەیمان ببەستن ،لەبەر حەرامی‌و حەرامیی مامەڵە پێوەكردنیشیان. -4پێویستە ئەو مەرجانەی كە لە عەقدەكانی دیدا هەیە لەو پەیماننامەیەشدا هەبێت ،وەك 142
پێویستی مانەوەی (وابەستەیی بە راستی) تاكاتی دەرچوونی بڕیاری پەسەندكردن ،هەروەها وەك پێویستیی یەكخستنی ئەنجومەنی عەقد. ئەمانە ئەو مەرجانەی تایبەت بە بەستنی پەیمانەكان بوون ،وەك دیاریشن هیچ جیاوازیەكی ئەوتۆیان لەگەڵ مەرجەكانی بەستنی عەقدە ئاسایییەكاندا نیە. مەرجەكانی دروستیی پەیمانەكان: -1نابێت ئەو دەوڵەتەی كە حەز دەكەین پەیماننامەیەكی لەگەڵدا ببەستن ،لەدژی ئێمە بجەنگێت ،هەروەها بەستنی هیچ پەیماننامەیەكی بازرگانیش لەگەڵ هەر دەوڵەتێك دا شیاو نیە كە بە فیعلی لە دژمان دەجەنگێت ،ئەمەش لەبەرئەوەی ئامانجی هەر پەیماننامەیەك پاراستنی خوێن‌و سەروماڵی پەیماندارەكانە ،بەاڵم (حاڵەتی جەنگی فیعلی) ئەو خوێن‌و سەروماڵە رەوا دەكات. هەروەها پەیماننامەی (هودنە) لەمە جودایە، چونكە هودنە لە بنەڕەتدا لە نێوان چەند الیەنێكی جەنگاوەردا دەبەسترێت كە بە فعلی لە جەنگی دژی یەكدیدا بوون‌و لەوپەیمانەشدا لەسەر راگرتنی شەڕ رێكدەكەون بۆ ماوەیەك .بەاڵم دوای مۆركردنی پەیمانی (هودنە) لەگەڵ ئەو دەوڵەتە جەنگاوەرانەدا دەشێت هەرپەیماننامەیەكی دیكەیان لەگەڵدا ببەسترێت. -2دەبێت ئەو پەیماننامەیەی دەوڵەتی ئیسالمی مۆری دەكات دژو پێچەوانەی پەیماننامەیەكی دیكەی نەبێت كە لەگەڵ دەوڵەتێكی دیدا بەستوویەتی ،واتە لەسەر حسابی ئیلتیزام بە پەیماننامەكانی پێشووە نەبێت ،بەڵكو دەبێت پابەندی‌و ئیلتزامی تەواو بەو پەیماننامەیەی پێشوەوە هەبێت‌و نابێت پەیماننامە تازەكە ببێتە هۆی شكاندنی یان هەڵوەشاندنەوەی پەیمانی پێشوو. -3دەبێت لەكاتی پەیمان بەستندا هەموو ئەو مەسەالنە باس بكرێن كە نازانرێن‌و دەبنە هۆی هەڵگیرسانی ناكۆكیش ،چونكە بەستنی پەیمانەكان بۆ رێكخستنی پەیوەندیەكی دیاریكراوە ،ئەمەش پێویستی بە وریایی‌و فەرامۆش نەكردنی هەر مەسەلەیەكە لەو مەسەالنەی دەبنە هۆی ناكۆكی، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بۆ نموونە دەبێت لەكاتی پەیمان بەستندا ئەو بڕە پارەیە دیاری بكرێت كە دەوڵەتی پەیماندار لەسەریەتی بیدات بە دەوڵەتی ئیسالمی، هەروەها رۆژو بەرواری دەست پێكردنی راپەڕاندنی پەیماننامەكەش دیاری بكرێ ،چونكە فەرامۆشكردنی ئەم مەسەالنە دەبنە هۆی ناكۆكی، هەروەها دەبێت سووربن لەسەر داڕشتنەوەی پەیماننامەكە بە وردی‌و بە وشەو رستەی رۆشن، واتە دەبێت دووربكەونەوە لە بەكارهێنانی رستەو تەعبیری پڕ لە تەم‌و مژ‌و وشەی الرو خوار كە دەبنە هۆی ناكۆكی‌و ئاڵۆزكردنی پەیماننامەكە. -4دەبێت پەیماننامەكە بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكی رەواو شەرعی بێت وەك باڵوكردنەوەی ئیسالم‌و گەیاندنی بانگەوازو مەبەستێك لە بەستە جیهادیەكان .بەهەند گرتنی ئەم بەرژەوەندیانەش بۆ خودی خەلیفە دەگەڕێتەوە ،چونكە ئەو دانراوە بۆ پاراستنی موسڵمانان ،پاراستنی موسڵمانانیش ئەوەیە هێزو هەیبەتیان یەكەم جار بۆ بپارێزێت ،پاشان مادام خەلیفە خۆی مۆركردنی پەیماننامەكان لەئەستۆ دەگرێت دەبێت ناسینی ئەم بەرژەوەندیانەش بۆ ێ بهێڵرێت ،بەاڵم خۆ ئەمە مانای ئەوە خۆی ج ناگەیەنێت كە ئیدی محاسەبە نەكرێت‌و لێی نەپرسرێتەوە ،بەڵكو ئوممەت هەموویان بۆیان هەیە لێی بپرسنەوەو محاسەبەی بكەن ،ئەم لێپرسینەوەیەش مافێكە لە مافەكانی ئوممەت، لێپرسینەوەو محاسەبەكردنیش دەبێت بە بەڵگەی شەرعی بێت‌و ئەمەش زیاتر پەیوەستە بە پسپۆڕان‌و شارەزایانی شەرعەوە. -5یەكێك لەمەرجەكانی دیكەی دروستی پەیماننامەكان ئەوەیە نابێت چەند مەرجێكی خراپ‌و گه‌ندەڵی تێ بكەوێت ،وەك پێغەمبەریش (صلی الله علیه وسلم) فەرموویەتی( :المسلمون عند شروطهم إال شرطا أحل حراما أو حرم حالال) ( ..)25واتە( :دەبێت موسڵمانان بە مەرجەكانی رێكەوتننامەكانیانەوە پابەندبن تەنها بەو مەرجانەوە نەبێت كە حەرامێك حەاڵڵ دەكەن یان حەاڵڵێك حەرام دەكەن) .لەو مەرجە گەندەڵ‌و نالەبارانەش ئەوەیە رێگە بە كافران بدرێت كە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بچنە ناو حەرەمی مەككەوە یاخود رێ‌و رەسمە بێباوەڕییەكانی كافران ئاشكرا بكرێن ،یاخود ئافرەتە موسڵمان بووەكانیان بۆ بگەڕێنرێتەوە، یاخود پارە یان لە جێگەیەكدا بۆ خەرج بكرێت كە شیاو نیە. -6دەبێت پەیماننامەكە بەزمانی عەرەبی بنوسرێتەوە ،چونكە زمانی عەرەبی بە تەنها زمانی ئیسالمەو ئەو زمانەشە كە دەوڵەتی ئیسالمی بەكاری دەهێنێت ،بەڵگەی ئەمەش ئەوە بوو پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) لە نامەكانیدا بۆ پادشا‌و سەركردەكانی ئەو رۆژگارە بە زمانی عەرەبی لەگەڵیاندا دووا بوو كە سەرەڕای ئەمەش دەیتوانی زمانی ئەوان بەكاربێنێت .جا بۆیە ئەم كردەوەیەی پێغەمبەر سەرەڕای توانای دواندنیان بەزمانی خۆیان بەڵگەیە لەسەر ئەم راستیە ،بەاڵم خۆ ئەگەر مەترسی لەسەر زیانێكی تایبەتی لە حاڵەتێكی نائاسایی پەیمانێكی دیاریكراودا هەبوو ئەوا لەو جۆرە حاڵەتەدا دەشێت كە پەیماننامەكە بەزمانێكی دی (لەسەر خواستی الیەنی بەرامبەر) بنوسرێتەوە ،بەاڵم دەبێت حوكمی بنەڕەتی لەسەر ریشەی ئەم مەرجە بمێنێت‌و لەیاد نەكرێت. -7پێویستە پەیماننامەكە بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بێت ،چونكە ناشێت هیچ پەیماننامەیەك بۆ ماوەیەكی درێژو بەرفراوان بێت‌و ماوەیەكی بۆ دیاری نەكرابێت(.)26 زانا (الطبری) لەم رووەوە رای تێكڕاو چونیەك (إجماع) هەموو فەقیهان‌و زانایانی ئیسالمی دیاری كردووە(.)27 زانایانی ئیسالمیش بە هەموو مەزهەب‌و بیروڕا جیاجیاكانیەوە یەك دەنگ‌و هاوڕان لەسەر حەرامی‌و نابەجێیی بە هەمیشەیی كردنی پەیماننامەكان ،تەنها چەند نوسەرێكی هاوچەرخ نەبێت وەك (وهبی الزحیلی)و (دكتور كامل الدقس)( .)28ئەم نوسەرە هاوچەرخانەی كە رایان لەسەر بە هەمیشەیی كردن‌و بەردەوامی بێ سنوری پەیماننامەكانە ،ئەم ئایەتەیان كردووەتە بەڵگە كە خودا تیایدا فەرموویەتی[ :فإن اعتزلوكم فلم یقاتلكم و القوا إلیكم السلم فما جعل الله لكم علیهم سبیال] النساء ..)90/واتە (ئەگەر ئەوان لە 143
ئێوە دووركەوتنەوەو شەڕو كوشتاری ئێوەیان نەكرد‌و ئاشتیان بەرامبەرتان نواند ئەوا ئیدی خوداش داوای لێ كردوون كە هیچ ئامرازو شێوازێكی دژایەتی كردنی ئەوان نەگرنەبەر)(.)29 یان ئەوەشیان كردووەتە بەڵگە گوایە پێغەمبەر سوڵح‌و هودنەی لەگەڵ جولەكەكانی مەدینەدا بۆ ماوەیەك دیاری نەكرد ،بەڵكو بەردەوام‌و بەرفراوان بووە ،بەڵگەیەكی تریشیان ئەوەیە كە بنچینەی پەیوەندی لە نێوان موسڵمانان‌و غەیری موسڵماناندا ئاشتیە نەك جەنگ ،پەیماننامەش ئەو پەیوەندیە بۆ بنچینەكەی خۆی دەگێڕێتەوەو حاڵەتە نائاساییەكە الدەبات‌و بەم پێیەش (بەڕای ئەم بەڕێزانە) هیچ زەرورەت‌و پێداویستی یەك بۆ (دیاریكردنی ماوەیەكی تایبەتی بۆ پەیماننامەكان لەئارادا نیە)(.)30 بۆ وەاڵمی بیرو رای ئەم نوسەرە هاوچەرخانە دەڵێن لەڕاستیدا ئایەتەكەی سوورەتی (نساء): [فإن اعتزلوكم فلم یقاتلكم و القوا إلیكم السلم فما جعل الله لكم علیهم سبیال] بەڵگە نیە لەسەر شیاوبونی بەردەوامی‌و بە هەمیشەیی كردنی رێكەوتن ،بەڵكو تەنها بەڵگەیە لەسەر شیاو بوونی رێكەوتن ،پاشان لەسەر دەست نەهێنانە رێی ئەو كەسەی لە بەرەی دوژمنانەوە دێت‌و خۆی تەسلیم دەكات ،دەنا مەسەلەی (بە هەمیشەیی كردنی سوڵح‌و ماوەداركردنی) مەسەلەیەكی ترە ،بۆیە بە بەڵگەدانانی ئەم ئایەتە لەسەر ئەو بیروڕایە بارگرانكردنی ئایەتەكەیە بەو شتەی كە هەڵی ناگرێت‌و ئەمەش هەرگیز ناشێت ،سەبارەت بەوەی گوایە پێغەمبەر سوڵح‌و هودنەكانی بە كاتەوە نەبەستووەتەوەو ماوەی بۆ دیاری نەكردوون ،ئەمەش پێچەوانەی راستیەو بەبەڵگەش دانانرێت ،چونكە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) وەك بە روونی لەسیرە (ژیاننامە)دا جێگیربووە هەموو پەیماننامەكانی لەگەڵ خەڵكی –مەككە -و خەڵكی شوێنەكانی تردا بۆ ماوەیەك دیاریكردووە ،ئەوە بوو لەپەیماننامەی (حودەیبیە) دا ماوە دیاری كراو ئەمەش دوای پەیماننامەیەكی بوو لەگەڵ جوولەكەكاندا ،كاتێك سورەتی(براءة) واتە سورەتی (توبة)ش هاتە خوارەوە ماوەی 144
پەیماننامەكانی بۆ ئەوانەی پەیمانی بێ ماوەیان هەبوو و تەنانەت بۆ ئەوانەش هیچ پەیمانێكیان لەگەڵ نەبەسترابوو بە(چوار مانگ) دیاری كردو تەنها چوار مانگ مۆڵەتیان پێ درا ،ئەمە لەكاتێكدا ئەوانەی پەیمانی كاتیان لەگەڵ دا بەسترابوو بەگوێرەی ماوەكەیان هێڵرانەوەو تاماوەی دیاری كراوی خۆیان كار بە پەیماننامەكانی نێوانیان دەكرا (.)31 بەڵگەی سێهەمیشیان كە گوایە (بنچینەی پەیوەندی لەنێوان موسڵمانان‌و غەیری موسڵماناندا ئاشتیە) بەڵگە هێنانەوەیەكی هەڵەیە، چونكە لەالیەك وەك الی هەمووان زانراوە بنچینەی پەیوەندی نێوان موسڵمانان‌و غەیری موسڵمانان جەنگە نەك ئاشتی ،لەبەر ئەمە پێویستە پەیماننامەكان بەكاتەوە دیاری بكرێن‌و ماوەی دیاری كراویان هەبێت نەك هەمیشەیی‌و رەها (مطلق)بن ،چونكە پێغەمبەر (صلی الله علیه وسلم) پەیماننامەی(حودەیبیە)ی بۆماوەیەكی كاتی‌و سنوردار ئیمزا كردن نەك بۆ ماوەیەكی نەزانراوو بەردەوام ،هەروەها چونكە ئایەتەكانی سورەتی (تەوبە)ش پەیماننامە هەمیشەییەكانی بەتاڵ كردووەتەوەو تەنها چوار مانگی بۆ خاوەنانی دانا وەك خودا تێیدا فەرموویەتی[ :براءة من الله ورسوله إلی الذین عاهدتم من المشركین* فسیحوا فی األرض أربعة أشهر واعملوا أنكم غیر معجزی الله وأن الله مخزی الكافرین] التوبة ..)2-1/واتە: (خوداو پێغەمبەرەكەی بەرین لەو موشریكانەی كە پەیمانتان لەگەڵیاندا بەستوون‌و ئەوان پەیمانەكەیان شكاندووە –ئەی موشریكەكان ئێوە تەنها چوار مانگ بۆتان هەیە بەسەر زەوی‌و خاكی متمانە پێدراوتاندا بگەڕێن تا ئەو كاتەی شوێنێكی دی بۆ خۆتان دەدۆزنەوەو دڵنیاش بن لە هەرشوێنێكدا بن لەژێر دەسەاڵتی خودادان‌و لە ركێفی دەرناچن ،بێگومان خودا كافرو بێ باوەڕان ریسوا دەكات). هەروەها بە هەمیشەیی كردنی پەیماننامەكان پەكخستنی جیهادی رێی خودایە‌و ئەمەش ناشێت، چونكە جیهاد تا رۆژی قیامەت بەردەوامەو بە ستەمی ستەمكارێك‌و بە دادی دادگەرێكیش پەك ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ناخرێت وەك لەفەرموودەكانی پێغەمبەریش دا(صلی الله علیه وسلم)هاتووە ،چونكە پەكخستنی جیهاد بە پەیماننامە هەمیشەیییەكان بەپێی شەرع ناشێت. لەم خاڵەی پێشووەوە بۆمان دەردەكەوێت كە باری راستی ئەوەیە پێویستە ماوەیەك بۆ پەیماننامەكە دیاری بكرێت‌و نابێت رەهاو بەرباڵو و بێ سنوربێت ،یان ماوەیەكی درێژی وەك سەد ساڵی بۆ دابنرێت ()99ساڵ وەك پەیماننامەكانی تایبەت بە ئیمتیازی گەڕان بەدوای نەوت یان كانزاكاندا ،چونكە ئەم ماوە درێژانەش لە حوكمی هەمیشەیی‌و رەهادان. سەبارەت بە زانایانی ئیسالمیش كە هەموویان هاوبیروڕان لەسەر دیاریكردنی ماوەیەك بۆ كارپێكردنی پەیماننامەكان ،بەاڵم بیروڕای هەمەجۆریان لەسەر ئەو ماوەیە هەیە كە بۆ پەیماننامەكە دەشێت ،بۆ نموونە لە (مەزهەبی شافعی)()32دا زانایان وای بۆ دەچن كە نابێت پتر لە چوار مانگ بێت لە حاڵەتی بەهێزبوونی موسڵماناندا ،ئەمەیش بەپێی ئەو فەرمایشتەی خودا لەسەرەتای سورەتی (تەوبە)دایە ،هەروەها بەپێی ئەو هودنەیەی كە پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) لە ساڵی (فتح)دا لەگەڵ (صفوان بن امیە)دا بۆ ماوەی چوار مانگ بەستی ،بەاڵم ئەگەر موسڵمانان لە بێهێزییەكدا بوون ئەوا بەڕای زانایانی (شافیعی)و (وتەیەكی (حەنبەلی یەكان)یش( .)33پەیماننامە بۆ ماوەی دە ساڵ دەشێت‌و نابێت لەو ماوەیە زیاتر تێپەڕێت ،چونكە پێغمبەریش (صلی الله علیه وسلم) هودنەی لەگەڵ خەڵكی مەككە لە (حودەیبیە)دا بۆ ماوەی دەساڵ بەست. بەاڵم كۆمەڵ‌و جمهوری فەقیهان وای دەبینن كە دیاریكردنی ماوەی پەیماننامەكان لە كارو دەسەاڵتەكانی پێشەوای موسڵمانانەو ماوەیەكی تایبەتی‌و جێگیر لەشەرعدا دیاری نەكراوە هەرچەندە كە هەردەبێت لەماوەیەكی دیاری كراودا بێت ،هەندێك لە زانایانی (مەزهەبی مالیكی)یش رایان وایە كە ماوەی كار پێكردنی پەیماننامەكان زۆر درێژە نەكێشێت تاكو كار لە هێزو یەكڕیزی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
موسڵمانان نەكات ..ئەم كۆمەڵە زانایەش بەڵگەیان بۆ بیرو راكەیان ئەوەیە كە پێغەمبەری خودا (صلی الله علیه وسلم) بۆ ماوەی دە ساڵ سوڵحی لەگەڵ قوڕەیشدا بەست ،بەاڵم دیاریكردنی ماوەش تەنها بەڵگەیەكە لەسەر پێویست بوونی دەستنیشان كردنی كاتی خەمڵێنراوی سوڵح ،دەنا بەڵگەش نیە لەسەر پێویست بوونی پابەندی بەو ماوەیەوە(.)34 ئەگەر بەخێرایی الپەڕەكانی مێژووش هەڵبدەینەوە دەبینین ئەو پەیماننامانەی كە لە نێوان موسڵمانان‌و دوژمنانیاندا بەستراون هەمیشە بە ماوەیەكەوە دیاریكراون ،بۆ نموونە رێكەوتننامەی (رملە) كە (صالح الدین ی ئەیوبی) لەگەڵ خاچ پەرستەكاندا واژۆی كرد بۆ ماوەی سێ ساڵ بوو كە لە رۆژی ()22ی –شەعبانی-ساڵی .588 كه بەرامبەر رۆژی ()2ی ئەیلولی(.1192ز)ەوە دەستی پێكردبوو(.)35 هەروەها پەیماننامەی (الظاهر بیبرس) لەگەڵ مەملەكەتی (بەیرووت)دا كە ماوەكەی (دە ساڵ) بوو دەقەكەشی بە (عەرەبی) بەم جۆرە بوو: ين السلطان الظاهر (استَقرت الهدنة المباركة بَ َ ركن الدين بيبرس َو بَين الملكة المصونة الفاخرة، مالكة بيروت َو جميع جيالها..مدة عشرسنين متوالية أولها يوم الخميس..السادس من رمضان –سنة( .667ه)الموافق( )19آيار-سنة-1580 - يونانية)(.)36 ئەگەر لەسەر ئەو بارودۆخە ناهەموارەی كە ئەمڕۆ نەتەوەی ئیسالمی تێدا دەژی ،بگەڕێینەوە بۆمان دەردەكەوێت كە ئەو هودنەو پەیماننامە ژەهراوییانەی كە واڵتە عەرەبی یەكانی چوار دەوری (ئیسرائیل) لەساڵی (.1948ز)دا واژۆیان لەسەر كرد ،چەند پەیماننامەیەكی گەندەڵ‌و نالەباربوون ،چونكە ماوەی بەردەوامی‌و هەمیشەیییان هەبووە ،نەوەك كاتی بووبن، جگە لەوەش ئەو مەرجە شەرعیانەی كە ئیسالم بڕیاری لەسەر داون ،تێیاندا نەبووە تاكو راست‌و دروست بن.
145
سەرچاوەو پەراوێز: ( -1لسان العرب)314-311/3 :وفەرهەنگی (القاموس المحیط)32/1: -2اثار الحرب فی الفقه اإلسالمی (ص.)345/ (-3لسان العرب..)25/11: ( -4مغنی المحتاج )460/4:و (نهایة المحتاج)8:100: و (اعانة الطالبین)206/4 :و(االنوار العمال االبرار: )536/2و (شرح قیلوبی وعمیرە )237/4:كە لە هەموو ئەم كتێبانەدا پێناسەكان چوون یەك‌و هاوتای مەزهەبی شافعیە. ( -5الخرشی علی مختصر خلیل.)459/8: ( -6كشاف القناع.)111/3: ( -7بدائع الصنائع.)108/7: ( -8شرح السیر الكبیر(:ط.)60/4:)1 ( -9المغنی.)459/8: ( -10صبح االعشی للقلقشندی )3/14:ئەم پێناسەیە (زحیلی)ش هێناویەتی..بڕوانە( :اثار الحرب فی الفقه االسالمی –ی-وهبی الزحیلی-ص(.)357 ( -1 1ا لمغنی )4 5 9 /8 :و ( ا ال م )1 0 6 /4 :و ( بد ا ئع الصنائع)108/7:و (سیر الكبیر )1697/5:و(بدایە المجتهد: )283/1و(المبسوط)86/10:و (الجهاد للطبری.)4: (-12المحلی-ابن حزم.)307/7: ( -13تفسیر الطبری.)42-50/14: (-14تفسیر قرطبی.)57/8: (-15بدائع الصنائع)108/7:و(حاشیە الدسوقی عن الدردیر.)183/2: -16بۆ نموونە بڕوانە( :تحفە المحتاج)204/9:و (مغنی المحتاج)260/4:و (اعانەالطالبین.)206/14: (-17المغنی )462/8:و(فتح القدیر)293/4:و(حاشیە الدسوقی علی الدردیر.)183/2: (-18مغنی المحتاج)260/4:و(اعانە الطالبین)206/4: و(االنوار العمال االبرار.)563/2: (-19البدائع الصنائع.)108/7: (-20الفروق للصرافی.)207/1: (-21مغنی المحتاج.)260/4: (-22السیرة النبویة –ابن هشام )618/4:-و(طبقات ابن سعد.)69/2: -23بێگومان دەرسی (حودەیبیە) لەواقیعدا بە دەرسێكی گەورە بۆ نەتەوەی ئیسالمی داده‌نرێت
146
تا ببینن كە چۆن كاری سیاسی بۆ تێكشكاندنی هاوپەیمانێتیەكانی دژی دەوڵەت سەردەگرێت‌و چۆن موسڵمانانیش كاروباری خۆیان رێك بخەن‌و لەهەمان كاتدا مەبەستەكانی خۆیان ئاشكرا نەكەن بێ ئەوەی پەنا بەرنەبەر درۆو چەواشەكاریش ،شێوازەكەش لە رەگەزی بیرۆكەكەیە‌و ناشێت رێگای درۆكردن بگیرێتە بەر بۆ بەدی هێنانی بیرۆكەیەكی راست ،چونكە لە رەگەزی نیازیشدا ئامراز هەیە ،بەاڵم پاكانەی بۆ ناكات (واتە نیاز بە قوربانی ئامراز ناكرێت وەك لە مەنهەجی میكاڤیلیانەی عەلمانیەكاندا هاتووە كە (الغایة ێ تبرر الوسیلة) ئەمە جگە لە چەندین دەرسی سود ل وەرگیراوی پەیمانی (حودەیبیە). (-24المدخل الفقهی العام –مصطفی زرقا-300/1: مجلة اصنوا‌ء الشریقە.)581/8: -25اخرجە ترمذی فی كتاب االحكام)31/5:و أبو داود و غیره بألفاظ أخر. و(فتح و(االم)189/4: (-26المغنی)460/8: القدیر )293/4:و(الخرشی علی مختصر خلیل.)151/3: (-27الجهاد للطبری.)14: -28بۆ نموونە بڕوانە كتێبی (العالقات الدولیة –ی-ابو زهرة-ص)278-و كتێبی (اثار الحرب فی الفقه االسالمی –وهبی الزحیلی-ص))354(-و كتێبی(العالقات الدولیة-ی دكتور كامل الرقس،ص.)308- ( -29اثار الحرب فی الفقه االسالمی –وهبی الزحیلی-ص.)254(- (-30العالقات الدولیة فی االسالم –ابو زهرة-ص )79-78و (العالقات الدولیة-ی –د.الرقس-ص(.)308 (-31تفسیر الطبری )96،102/14:و(القرطبی)64/8: ئەمەش لە تەفسیری ئایەتەكانی ()2-1ی سەرەتای سورەتی (تەوبە)دایە كە خودای گەورە فەرموویەتی [براءة من الله.............أربعة أشهر].. (-32االم)189،190/4: (-33المغنی.)460/8: -34بڕوانە (المغنی )460/8:و(فتح القدیر)293/4: و(الخرشی علی مختصر خلیل.)51/3: -35بڕوانە (النوادر السلطانیە :ص)383- و(الروضتین )203/2:و(مفرج الكروب فی أخبار بنی أیوب.)403/2: -36بڕوانە (صبح األعشی-ی قلقشندی.)39/14:
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
س ه ق ا م گ ی ر ی ی س ی ا س ی و ر ه ه ه ند هكانی پێشەكی:
ھەمو كۆمەڵگەیەك لە ژیانی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری و بوارەكانی تری خۆ رێكخستن و بەڕێوەبردن و ئاڕاستەكردن و پەیوەندیەكاندا تایبەتمەندێتی خۆی ھەیە .تەنانەت لە پەیوەندی نێوان حیزب و الیەنە سیاسیەكان ،بە حیزبی دەسەاڵتدار و ئۆپۆزیسیۆنیشەوە، ھەروەھا لە نێوان خەڵكەكەی و دەسەاڵتە سیاسیەكەی و ھاوڕابون یان رەخنە لێگرتن خاوەنی كەلتوری سیاسی خۆیەتی و لەگەڵ كۆمەڵگەكانی تر كەم تا زۆر جیاوازیان ھەیە .لە ھەندێ كۆمەڵگەدا كاردانەوە و رەخنەگرتن لە دەسەاڵتی سیاسی گەندەڵ توندوتیژن و ھەمیشە سەر دەكێشن بۆ دەستەویەخەبونەوەو ،لە ھەندێ كۆمەڵگەی تردا ،بە تایبەتی لەو كۆمەڵگانەدا كە دەسەاڵت دەستاودەست دەكات ،تا رادەیەك ھێمنن ،چونكە خەڵكەكەی كێشەكانیان لەگەڵ دەسەاڵت لەسەر سندوقەكانی ھەڵبژاردن یەكال دەكەنەوە .ئەو دو رەھەندە پەیوەندیان بە بون یان نەبونی سەقامگیریی سیاسیەوە ھەیە .لەو كۆمەڵگانەی دەسەاڵتدار تاكڕەوانە دەوڵەت بەڕێوە دەبات ئەو سەقامگیریی سیاسیە ھیچ بونێكی نیە .لەو واڵتانەشدا كە سندوقی دەنگدان كێشەكان یەكال دەكاتەوە ھەلی سەقامگیریی سیاسی تا رادەیەك رەخساوە.
خالید ره‌نجده‌ر
ئەگەر ئێمە سەرنجی ھاوكێشەی سیاسی ھەرێمی كوردستان بدەین دەبینین پەیوەندی نێوان الیە سیاسیەكان لە ناوخۆیاندا لە الیەكەوە و لەگەڵ حیزبی دەسەاڵتدار لە الیەكی ترەوە ھەندێكجار ملمالنێ بەخۆیەوە دەبینێ و ھەندێكجاریش لێك نزیكبونەوە ھەیە. ئەم ملمالنێی و لێك نزیكبونەوەیە كارتێكردنی لەسەر سیستمی سیاسی و بەڕێەبردن ھەیە .مامەڵەكردن بە پێی یاسای رێكخستن و چاالكیە حیزبەكان و بونی ھەڵبژاردن و پەرلەمان و میدیای ئازاد و رەخنە و پێداچونەوە بە كەموكورتیەكاندا نەرمیەك لە ھاوكێشەی سیاسیدا دەبینێت و فاكتەرێكی گرنگ دەبێت لە دابینكردنی سەقامگیریی سیاسیدا. رەھەندەكانی سەقامگیریی سیاسی رەھەندی یەكەم :رۆشنبیری سیاسی ھەرچەندە ھەرێمی كوردستان قۆناغێكی باشی لە بونی رۆشنبیریی سیاسیدا بڕیوەو بزاڤێكی سیاسی ھەستپێكراو ھەیە، بەاڵم كاركردن بۆ باڵوكردنەوەی رۆشنبیری و فراوانكردنی پانتاییەكەی ،بە تایبەتی رۆشنبیری سیاسی و نوێبونەوەی زانیاریەكان بە پێی بزاڤی سیاسیانەی ناوچەكە و جیھان ئەركێكی گرنگە بۆ بەدیھێنانی سەقانگیریی سیاسی.
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
147
رۆشنبیری سیاسی لەسەر چەند بنەمایەك خۆی دامەزراندوە ،لەوانە: یەكەم :مەرجعیەتی سیاسی :مەرجعیەتی سیاسی ئەو چوارچێوە فكریەیە كە پارێزگاری لە ھێڵەكانی كاری سیاسی دەكات و ئەو سەرچاوەیە كە لە كاتی بونی ناكۆكیە سیاسیەكاندا روی تێدەكرێت و الیەنە سیاسیە ناكۆكەكان خۆیانی لەگەڵدا رێك دەخەنەوە .ئەو مەرجه‌عە سیاسیە كە دەستور دیاری دەكات و كارنامەكەی بە نوسراو ھەیە یان وەك كەلتورێكی نەنوسراو ھەیە و بزاڤی سیاسی رێك دەخات ،مێژوی سیاسی واڵت و ھێڵە سەرەكیەكانی ئامانج لە كاركردنی سیاسی و نواندنی ھەڵوێست و شێوازی بەڕێوەبردن و ھەمو بزاڤێكی وردو درشتی الیەنە سیاسەكان و دەسەاڵتیش دەپارێزێت و ،خۆڕێكخستنی الیەنە سیاسیەكان و دەسەاڵت لەگەڵیدا دەیانكاتە خاوەنی شەرعیەت و سەروەری و بەردەوامبونیان. لەو دەوڵەتانەی مەرجعه‌یەتی سیاسی بونی ھەیە و سەرچاوەی پاراستنی ئەو سیاسەتەیە كە كۆمەڵگە و دەسەاڵتی سیاسی پێ ئاڕاستە دەكرێت دەبینین الیەنەكان تا رادەیەكی زۆر كۆك و تەبان و بە دەنگی ھەمویان سیستمی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی دیاری دەكرێت و دەبرێت بەڕێوە .لە دەوڵەتی تازە پێگەیشتو و دواكەوتودا كە تا ئێستا كەس نازانێ مەرجعیەتی سیاسی كێیە و چۆنە ،پەیوەندیەكانی نێوان الیەنە سیاسییەكان خۆیان و نێوان ئەوان و كۆمەڵگە و دەوڵەت سەقامگیر نیە و جێی ناكۆكی و دژایەتی و ملمالنێی توندوتیژە بۆیە بونی رۆشنبیری سیاسی و راھێنانی تاكەكانی كۆمەڵگە لەسەری پێویست و گرنگە. دوەم :لە بونی رۆشنبیری سیاسیدا خەڵكەكە كاركردنی الیەنە سیاسیەكان بۆ بەرژەوەندی میللەت یان بۆ بەرژەوەندی خۆیان لە یەكتر جیادەكاتەوە و ،ھیچ حیزبێك ناتوانێت لە ئەندازەی خۆی زیاتر لە سامانی نەتەوەیی بەكاربێنێت یان كەسایەتیەكان لە رێی چەواشەكردنەوە خۆیان بسەپێنن و ئەو كارتێكردنە لەسەر رای گشتی دروست بكەن كە تەنھا ئەوان سایسەتمەدارێكی 148
زیرەكن و درك بە پێداویستی قۆناغەكان دەكەن، لەبەر ئەوە دەبێ لە پلەكانیاندا بمێننەوە. ئێمە لەو كۆمەڵگایانەدا كە رۆشنبیری سیاسی لە ئاستێكی نزمدایە ئەو جۆرە كەسایەتیانە دەبینین و ،لە ھەموی سەیرتر ئەوەیە كە خەڵكانێكیان لە دەوری خۆیان كۆكردۆتەوە بۆیان بونەتە بڵندگۆ و دەستی ئەشھەدومابیالیان بۆ لە مل دەدەن و فاكتەرێكی سەرەكیین بۆ چەواشە كردنی خەڵكی. لە فراوانبونی پانتایی رۆشنبیریی سیاسیدا ئەو جۆرە كەسانە ئەگەر دەریش بكەون زو دەپوكێنەوە چونكە ناتوانن بە خۆیان و كەسەكانی دەوروپشتیانەوە ھەڵیانخەلەتێنن. سێیەم :ھەستكردن بە ناسنامەی خۆ: ھەستكردن بە ئینتیما زۆر گرنگە و بەھێزی و الوازی ئەو ھەستە كارتێكردنی لەسەر رۆشنبیریی سیاسی ھەیە .كاتێك میللەتێك ناسنامەی خۆی لێ ون دەبێت رەشەبای رۆشنبیریی بێگانە ھەڵی دەگرێت و وەك خێمەی شڕ شەكەتی دەكات. دیموكراتی خاوەنی ناسنامەی خۆیەتی و بە ھیچ شێوەیەك سازشی لەسەر ناكات .ئیسالم خاوەنی ناسنامەی خۆیەتی و بە ھیچ شێوەیەك سازشی لەسەر ناكات .ناكرێت كەسێك دیموكراتیخواز بێت و ناسنامەی خۆی نەناسێت یان ونی بكات .بە ھەمان شێوەش موسوڵمان ناتوانێ ئیسالمێتیەكەی بەرەوپێش ببات لە كاتێك نەزانێ ناسنامەكەی چیە .لەو كۆمەڵگانەی ناسنامەی خۆیان ونكردوە كەوتونە ژێر كارتێكردنی رۆشنبیریی كۆمەڵگەكانی ترەوە .ھەر لەبەر ئەوەیە غاندی دەڵێ :پەنجەرەی ماڵەكەم لەبەردەم ھەمو رۆشنبیریەكدا وااڵ دەكەم بەاڵم ناھێڵم رەشەبای ھیچیان ھەڵم بكەنێت .ئەوەش نیشانەی ناسینی ناسنامەی خۆیە و پارێزگاری لێكردنیەتی كە فاكتەرێكی گرنگە لە بونی رۆشنبیریی سیاسی و سەقامگیریی سیاسیدا. رەھەندی دوەم :تەبایی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە زۆرینەی ئێمەدا سەردەمەی لەم توێژەرەوەكان پێیان وایە كە بیروھزری تەبایی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە لەسەر ئاستی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نێودەڵەتیەوە دەستنێژی یەكێتی سۆڤیەتی پێشو بوە كە دوای مردنی ستالین پێشنیاری كردوە .پێكەوەژیانی ئاشتیانە لەسەر بناغەی قبوڵكردنی فرە ئایدیۆلۆژیایی و تێگەیشتنی نێوان سەربازگەی رۆژھەاڵت و رۆژئاوا بوە لەمەڕ كێشە نێودەوڵەتیەكان. تەبایی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە و گەشە كردنی سیاسی كە بەرەو سەقامگیریی سیاسی دەڕۆن یەك پاكێجن و لە یەكتر جیانابنەوە. ئێمە كە باسمان لە سەقامگیریی سیاسیە بێگومان ناتوانین كۆڵكەكانی تری ئەو پاكێجە پشتگوێ بخەین و باسیان نەكەین چونكە تەبایی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە ھەمیشە زەمینە رەخسێن بون بۆ بەرەوپێش بردنی پرۆسەی گەشە و سەقامگیریی سیاسی و دەرچون لە قەیرانەكان. ھەمو لەیەك نزیكبونەوەیەكی سینەپاكانەی نێوان پارت و الیەن سیاسیەكان و ،نێوان خەڵك و دەسەاڵت و ،نێوان خەلك خۆیان دەبێتە بناغەی دامەزراندنی پێكەوەژیانی ئاشتیانەی ناو كۆمەڵگە و دروستبونی تەبایی سیاسی .گومانی تێدا نیە كە تەبایی سیاسی گەشەی ئابوری و كۆمەاڵیەتی بە دوای خۆیدا دەھێنێت .ھەمو لەیەك نزیكبونەوەیەكی بەرژەوەند ویستانە متمانەی خەڵك بە جەمسەرەكانی ئەو جۆرە نزیكبونەوەیە ناھێڵێ و ،ھەر لەبەر ئەوەیە خەڵكی سادە وێنەیەكی زۆر لێڵی سیاسەتیان وەرگرتوە و پێیان وایە سیاسەت بە پێچەوانەی پرۆسەی خزمەتكردن و ئیدارەی كۆمەڵگەوەیە و ،قوربانی دانە بە بەرژەوەندیە بااڵكانی خەڵك و ،بریتیە لە گەندەڵی و چەواشەكارییە. ئێمەی كورد كە تا ئێستا خاوەنی دەوڵەتی خۆمان نین ناتوانین وەك ھەندێك كۆمەڵگە و نەتەوەی خاوەن دەوڵەت وتەی (موڵكی قەیسەر بۆ قەیسەر و موڵكی خواش بۆ خوا) بچەسپێنین. ھەرچەندە من لێرەدا بابەتەكەم لەسەر مەسەلە ئایینیەكان نیە ،بەاڵم ئەگەر الیەنە سیاسیەكان و دەسەاڵت و خەڵك بەو جۆرە بیریان كردەوە و بیانەوێ لە ژیانی خۆیاندا كیسە جیایی بكەن و ھەمو دیاردە و بزاڤەكانی ژیانی كۆمەڵگە لە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نێوان خۆیاندا دابەش بكەن و مۆنۆپۆلی بكەن، ئەوا كەلێن دەكەوێتە نێوان الیەنە سیاسیەكان لە الیەك و نێوان ئەوان و دەسەاڵت و خەلك لە الیەكی ترەوە ،چونكە ئەوە پرۆسەیەكی نێگەتیڤە و ھۆكارێكە بۆ سەرھەڵدانی دیكتاۆریەتی قەیسەر (دیكتاتۆریەتی دەسەاڵتدار) و كۆیالیەتی خەڵك. ئەگەر دەسەاڵت بەو جۆرە بیری كردەوە كە بەشی خۆی بۆ خۆی و بەشی خەڵكیش بۆ خەڵكەكە خۆیان ،ئەوا بە ئاسانی خەڵك و الیەنە سیاسیەكان پەراوێز دەكات و ،ئەگەر الیەنە سیاسیەكانیش لە پەنای ئۆپۆزیسیۆن بونەوە ھەوڵی پەراوێزكردنی دەسەاڵتیان دا ئەوا خەڵكەكە دەكەن بە دو بەشەوە و ئەو تەبایی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە دروست نابێت كە بۆ گەشەكردنی سیاسی و سەقامگیریی سیاسی پێویستن .ئێمە دەمانەوێ ئەم نیشتمان و ئازادی و ھێمنیە بۆ ھەمومان بێت و كەس كیسە جیایی نەكات و گۆرانكاریە پۆزێتیڤەكان لە یەكتر جیانەكرێنەوە .ئێمە دەبێ بناغەی سەقامگیریی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی بۆ خۆمان و نەوەكانی دوای خۆمان دابنێین. رەھەندی سێیەم :قبوڵكردنی بەرامبەر چەمكی (بەرامبەر) ھەمو كەسێك دەگرێتەوە ئیتر ئەو بەرامبەرە باوك و دایك و خوشك و برا و خزم و دۆست و ھاوڕێ بێت یان حیزبێكی سیاسی و دەسەاڵتی سیاسی فەرمانڕەوا بێت .ئێمە كە قسەمان لەسەر سەقامگیریی سیاسیە بێگومان مەبەستمان لە (بەرامبەر) ئەو الیەنە سیاسیانەن كە ھەمو پێكەوە لەسەر گۆڕەپانێك جموجوڵی خۆیان دەكەن .قبوڵكردنی بەرامبەر لە كاری سیاسیدا گرنگی خۆی ھەیە و كارتێكردنی لەسەر تەبایی و گەشەی سیاسی و ھاوسەنگی سیاسی ھەیە .لە سیستمی دیكتاتۆری و تاكڕەویدا جێگەی زاراوەی (بەرامبەر) نیە و را و ھەڵوێست و بڕیار لە دەست تاكە حیزبێك یان تاكە كەسێكدایە. قبوڵكردنی بەرامبەر بنەمای تایبەتی خۆی ھەیە و ھەمو كەس و الیەنێك وا بە ئاسانی قبوڵ ناكرێت و لە ھاوكێشەی سیاسیدا جێگەی نابێتەوە. تۆ كاتێك قبوڵ دەكرێت كە تۆش كەسانیتر قبوڵ بكەیت .تۆ كاتێك گوێت لێدەگیرێ كە تۆش 149
گوێ لە كەسانی تر بگریت .بەاڵم ئایا ھەمو كەسێك گوێی بۆ دەگیرێت و را و ھەڵوێستی لێ وەردەگیرێت؟ وەاڵمی ئەو پرسیارە الی بەرامبەرە .ئایا تا چ رادەیەك ئەویش كراوەیە و ئامادەیە بەرامبەرەكەی خۆی وەربگرێت؟ بەڵێنی زەردوسور لە پەنا پاشقوڵگرتنی سیاسییەوە نابێتە فاكتەری قبوڵكردن .فاكتەری قبوڵكردنی بەرامبەر پەیوەندی بە بنەمای بەرژوەندی سیاسی – كۆمەاڵیەتی ئەو كۆمەڵگەیەوە ھەیە كە ئەو (بەرامبەرە) بزاڤی تێدا دەكات .ھەندێك جار كەسێك یان حیزبێك بونی ھەیە بەاڵم بە پێچەوانەی بنەما و بەرژەوەندیەكانی خەڵكەوە كار دەكات .لە واڵتانی سەقامگیردا ئەو حیزبەش پشتگوێ ناخرێت كە پێچەوانەی بنەما و بەرژەوەندیەكانی خەڵكەك كار دەكات ،بەڵكو لە رێگای رەخنە و دیالۆگەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكرێت بەو ھیوایەی بتوانێ خۆی لەگەڵ بنەما و بەرژەوەندیەكانی خەڵكەكەی خۆیدا رێك بخاتەوە و بەرامبەر قبوڵ بكات. توێژەرەوە ئەوروپایی و رۆژئاواییەكان پێیان وایە بیروھزری قبوڵكردنی بەرامبەر لە كۆمەڵگەكانی رۆژئاوادا لەگەڵ دەركەوتنی گرێبەستی كۆمەاڵیەتی كە لە بیروھزری سۆكرات و ئەفالتونەوە ھاتوە ،دەستی پێكردوە .ئەو بیروھزرە دواییتر لەسەر دەستی تۆماس ھۆبز و جۆن لۆك و جان جاك روسۆ و خاوەن تیۆر و فەیلەسوفەكانی ترەوە خراوەتە چوارچێوەی (تیۆرەوە) و لەسەر ئاستی شۆڕشی فەرەنسایی ئەو بیروھزرە پاڵنەر بوە .ئەوان پێیان وایە كە نرخ و بەھای قبوڵكردنی بەرامبەر لەوەدا نیە كە ئایا ئێمە ھەڵگری چ بیروباوەڕێكین بەڵكو لەوەدایە كە بیروھزر و بونی بەرامبەر لە فەرھەنگی ئێمەدا جێی ببێتەوە .ھەروەھا لەو روانگەیەوە مامەڵە لەگەڵ یەكتر بكەین كە (رای من راستە بەاڵم لە ھەڵەش بەدور نیە و ،رای بەرامبەر ھەڵەیە بەاڵم لە راستیشەوە نزیكە). ئەگەر ئێمە سنوری ئەو قبوڵكردنە فراوانتر بكەین و حیزب و الیەنە سیاسیەكانیش جێگەیان تیایدا ببێتەوە و یەكتر قبوڵ بكەن ،ئەوا تەبایی 150
سیاسی دروست دەبێت و تەبایی سیاسی سەقامگیریی سیاسی بەدوای خۆیدا دێنێت و بە ھەمو الیەك گەشە بە سیستمی سیاسی. بە گشتی قبوڵكردنی بەرامبەر و دیالۆگی نێوان الیەنە سیاسیەكان سەر دەكێشێ بۆ: یەكەم :كپكردنەوەی ئەو سروشتە توند و دەمارگیرییەی ھەمانە و تەنھا خۆمان پێ راستە. دوەم :سنگمان لەبەردەم رەخنەدا فراوانتر دەكات. سێیەم :فێری فرە حیزبی و ئاوێتەبونی را و دیدوبۆچەنەكان دەبین كە لە سێبەریدا بەھاكانی كۆمەڵگە لەبن تۆز و گەردی پێشێلكردنەوە سەر ھەڵدەدەنەوە. چوارەم :ئەو بەرگە پیرۆزە ناحەقەی كراوە بە بەری كەسە گەندەڵه‌كاندا دەدڕێن و كەسایەتیە پاكەكان بۆ خزمەتكردنی كۆمەڵگە دەردەكەون. پێنجەم :را و دیدوبۆچونی جیاواز و فرە كۆدەبێتەوە و لەناویاندا باشترینان پیادە دەكرێت و ھێز و توانای كەس و الیەنەكان لە بونی بەرنامەیاندا دەردەكەوێ نەك لە بازو نواندنیاندا. رەھەندی چوارەم :گەشەی سیاسی و بونی ئازادی رۆژئاوا بە گشتی وا دەڕوانێتە ئەسینا كە مەڵبەندی لەدایكبونی دیموكراتیە و واش دەڕوانێتە ئەمریكا كە مەڵبەندی گەشەی سیاسیە. ھەرچەندە شۆڕشەكەی فەرەنسا وەرچەرخانێكی مێژویی گرنگ بو لە جیھانی رۆژئاوادا ،بەاڵم رۆشنبیرەكانی ئەوروپا ھەمیشە رویان لە ئەمریكا كردوە و زۆر سەرسام بون بە دیموكراتیەكەی. لە جیھانی دیموكراتیدا كەشوھەوای ئازاد بۆ بیروھزرەكانی تر بەو ئەندازەیە رەخساوە كە كارنەكەنە سەر ئەو دیموكراتیە .لە ئیسالمیشدا بە ھەمان شێوەیە و ئیسالم دەیەوێ تایبەتمەندێتی خۆی و كەسەكانی بپارێزێت .ئیسالمیش وەك سیستمی دیموكراتی پەرواێزێكی كردۆتەوە بۆ بیروھزرەكانی تر ،بەاڵم بەو ئەندازەی كە ئیسالمەكە لەناو ئەواندا ون نەبێت .كەواتە گەشەی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی لە ئیسالمیشدا ھەبوە بۆیە كەسانی وەك بیاللی حەبەشی و سەلمانی فارسی و سوھەبی رۆمی ھەر لە سەرەتا ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ھاتنی ئەو ئیسالمەوە جێگای تایبەتیان ھەبوە و، ھەر لەو سەرەتا زوەوە ئیسالم كەشوھەوای ئازادی رەخساندوە بۆ ئاڵوگۆڕكردنی شارەزایی و ئەزمونەكان .پێغەمبەری خوا (درودی خوای لەسەر بێت) بۆ شەڕی خەندەق بە رای سەلمانی فارسی كرد كە ئەوەش نیشانەی ئاڵوگۆڕكردنی رۆشنبیری و شارەزایی و ئەزمونە كە بناغەی سەقامگیرییە. بەھەرحاڵ ،ئیسالمەتیمان كارێكی وا ناكات كە لە بازنەیەكی داخراودا بخولێینەوە و ئاگامان لە ئەزمونی واڵتانی تر نەبێت .لەبەر ئەوە جێی خۆیەتی سەرنجی ئەزمونی ئەو ئەمریكایە بدەین كە رۆشنبیرە كۆن و نوێیەكانی ئەوروپا پێی سەرسام بون ،بۆ ئەوەی بزانین ئەوان چۆن ئەو گەشە سیاسیەیان كردوە. توێژەرەوە ئەمریكاییەكان خۆیان وای دەبینن كە گەشەی سیاسی ئەمریكا لەم شەست ساڵەی رابوردودا بە سێ قۆناغدا رۆیشتوە: قۆناغی یەكەم :سااڵنی نێوان 1954تا :1964 لەو دە ساڵەدا لیژنەی بەراوردی سیاسی كە سەر بە ئەنجومەنی زانستی كۆمەاڵیەتی ئەمریكایی بۆ توانی رۆڵ لە گۆڕانكاری لێبرالی دیموكراتی لە بواری گەشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتیدا ببینێت، بە تایبەتی لە بە دەزگاییكردنی كۆمەڵگە و بەڕێوەبردندا. قۆناغی دوەم :سااڵنی 1965تا :1971لەم قۆناغە كورتەدا قوتابخانەی (سلوك) رۆڵی خۆی بینیوە .ئەو قوتابخانەیە جەختی لە بەرەوپێش بردنی سیستمی بەڕێوەبردن و ئەو بوارانە كردۆته‌وە كە كارتێكردنیان لەسەر چاالكی دەوڵەت و تواناكانی ھەبوە .لەم قۆناغەدا گەشبینی لەمەڕ گەشەی ئابوری و سیاسی كەمێك بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە و دەوڵەتە تازەپێگەیشتوەكان ئەوانەی لە خوڵگەی ئەمریكادا بون نەیانیوانیوە وەك پێویست ئەو گەشەیە بكەن كە بەڵێنیان پێ درابو ،چونكە گەشەكردن ھیچ پەیوەندی بە پێشكەوتنی تەكنۆلۆژیاوە نیە بەقەدەر پەیوەندی بە گەشەی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتیەوە. سامۆیل ھنتنگتۆنی مامۆستای زانستی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
سیاسی ئەمریكایی لە بواری پەیوەندیەكانی نێوان ھێزە سەربازیەكان و حكومەتی سیڤیلدا وا سەیری گەشەی سیاسی كردوە كە بریتیە لە پرۆسەی گەشەكردنی توانای دەزگاكانی دەوڵەت بە شێوەیەك كە بتوانن لە ئاست بەشداری كردنی سیاسیانەی خۆیاندا بن لە ژیانی كۆمەڵگەدا و بتوانن گەشەی سیاسی و توانای سیستمی بەڕێوەربردن پێكەوە گرێ بدەن بە شێوەیەك كە ھاوشانی گەشەی كۆمەڵگە بەگشتی و نوێبونەوە بە تایبەتی رێ بكات. قۆناغی سێیەم :سااڵنی دوای :1971ئەم قۆناغە ناسراوە بە قۆناغی دوای پەیدابونی قوتابخانەی (سلوك) .ئەم قۆناغە سەرەنجامی قبوڵكردنی ئەو رەخنانە ھات كە لە تیۆری نوێبونەوە بە گشتی و گەشەی سیاسی بە تایبەتی گیران .ئەوەش بە ھۆی ئەو دیدوبۆچونەوە بو كە بەرامبەر بە سەرمایەداری رۆژئاوا پەیدا بو چونكە ئەو سەرمایەداریە نەیتوانی مامەڵە لەگەڵ كێشەی گەشەكردنی واڵتانی جیھانی سێیەم بكات بەھۆی جەخت كردنەوەی لەسەر الیەنی ئابوری و سود وەرگرتن لەو واڵتانە وەك بازاڕێكی ئابوری بۆ كەلوپەل و كااڵكانی خۆی. گەشەی سیاسی لە ئەمریكا لە سەرەتاوە جەخت كردنەوە بو لەسەر نوێبونەوە بە جۆرێك كە توێژەرەوەكان برەویان دا بە گواستنەوەی ئەزمونی رۆژئاوا تەنانەت لە شێوازی دروستكردن و بنیاتنانی دەزگاكان و شێوازی دروستكردنی خودی ئەپارتمانەكانیش بۆ واڵتانی تازەپێگەیشتو. ئەمریكا پێیوابو كە ئەزمونەكەی ئەو لە بواری گەشەی سیاسیدا ئەزمونێكی جیھانیە و لە ھەمو واڵت و لەناو ھەمو كۆمەڵگەیەكدا دەتوانرێت كۆپی بكرێتەوە .ئەوانیش كەوتنە ھەڵەی ماركسیزمەوە لە دیاریكردنی قۆناغەكانی گەشەكردنی كۆمەڵگەكانی مرۆڤ .ئەمریكاییەكان پێیان وابو توێژینەوەكانی ئەوان لەمەڕ گەشەی سیاسی سودی بۆ ھەمو كۆمەڵگەكانی مرۆڤ دەبێت و ئەوانیش بەو قۆناغانەدا دەبات كە رۆژئاوا پیایدا رۆیشتوە .ئەمریكاییەكان تایبەتمەندێتی ئەو واڵتانەیان نەخوێندەوە بۆیە ئەو واڵتانە ھەر بە 151
دواكەوتویی مانەوە. كۆپی كردنەوەی ئەزمونی ئەمریكا لە بواری گەشەی سیاسیدا لە واڵتانی جیھانی سێیەمدا ئەو واڵتانەی لە گەشەی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و ئابوری دورخستەوە و ئێستا ئەوەی بۆ ئەو واڵتانە بە میراتی ماوەتەوە بریتین لە :دواكەوتنی ئابوری و كۆمەاڵیەتی و ،چەقبەستنی گەشەی سیاسی و ،بچڕاندنی شیرازەی ھزری نەتەوەیی و ،نامۆ بون بە زاراوەی دەوڵەت بە جۆرێك كە ئێستا دروستكردنی دەوڵەت لەسەر بنەماكانی سەردەم و دروستكردنەوەی ئوممەتەكەیان گەورەترین قەیرانە و بە دەست گەندەڵیەوە دەناڵێنن. رەھەندی پێنجەم :كاریگەری ھۆكارە ناوخۆییەكان لەسەر سەقامگیریی سیاسی زۆرجار ئەو پرسیارە دوبارە دەبێتەوە كە دەڵێ :ئایا ناكۆكی ناوخۆ رێ خۆشكەرە بۆ دەستێوەردانی دەرەكی یان دەستی دەرەكی ناكۆكی و ناتەبایی دروست دەكات؟ ئێمە دواییتر ئاماژە بە ھۆكارە دەرەكیەكان دەكەین كە كاریگەریان لەسەر سەقامگیریی سیاسی واڵتێك یان ھەرێمێك ھەیە و ،ئێستاش ھەوڵ دەدەین ھۆكارە ناوخۆییەكان بخەینە بەرباس و لێكۆڵینەوە. كورد دەڵێ :ئەگەر مریشك خۆی خۆڵ نەكات بەسەری خۆیدا كەسی تر ناتوانێ ئەو كارە بكات. لەو روانگەیەوە دەتوانین بڵێین ئەگەر تەبایی ھەبێت و الیەنە سیاسییەكان بەرژەوەندی واڵت و ھاواڵتیانی خۆیان بخەنە پێش بەرژەوەندی خۆیانەوە گومانی تێدا نیە بوارێك نامێنتەوە یان تەسكتر دەبێتەوە لەبەردەم دەستی دەرەكیدا. ئێمە با لە بارودۆخی ئەو واڵتانە وردبینەوە كە شەڕی ناوخۆیان ھەیە و جەمسەرەكانی ئەو شەڕە لە بەر بەرژەوەندی خۆیان یان لەبەر لەكۆنترۆڵ دەرچونی قەیران و ناكۆكیەكان ناتوانن لە یەكتر نزیك ببنەوە و سنورێك بۆ ئەو شەڕانە دابنێن و بیر لە بارودۆخی سیاسی و ئابوری و كۆمەاڵیەتی واڵتی خۆیان بكەنەوە، دەبینین ھەمیشە سەقامگیریی سیاسیان لەرزۆكە 152
و دەستی دەرەكی بۆ بەرژەوەندیەكانی خۆی دەیانجوڵێنێت و ،زیان پێكەوتوش ھەر ئەوان و میللەتەكانیانن. ئەگەر وەك سەرەتایەك بۆ چونە ناو ئەم رەھەندەی سەقامگیریی سیاسیەوە باسێك لە نەبونی سەقامگیری سیاسی و ھۆكارەكانی بكەین رەنگە باشتر بەشێك لە ئامانجەكەمان بپێكین .بەالی ھەندێك لە توێژەرەوەكانی جیھانی ئیسالم و عەرەبەوە واڵت نیە خاوەنی سەقامگیرییەكی تەواو بێت چونكە سەقامگیریی سیاسی دیاردەیەكی رێژەییە (نسبی) .ئەوانە پێیانوایە بونی خۆپیشاندان لە دەولەتدا نیشانەی نەبونی سەقامگیرییە ،بەاڵم ھەندێكیتر بە پێچەوانەی ئەوانەوە پێیان وایە بونی خۆپیشاندان و ناڕەزایی دەربڕین دیاردەیەكی تەندروستە و گوزارشە لە ئازادی رادەربڕین كە بەڵگەیە لەسەر بونی سەقامگیری سیاسی و بونی كەشوھەوای ئازاد لە واڵتدا .ئەوانەی باس لە نەبونی سەقامگیریی سیاسی دەكەن نیشانەكانی لە بێ توانایی دەسەاڵتی سیاسیدا دەبیننەوە لە كۆنترۆل نەكردنی قەیرانەكان و بێ توانایی لە مامەڵەكردن لەگەڵ ناكۆكیەكانی ناو كۆمەڵگەدا. ھاوكات ئەو دەسەاڵتە بۆ پارێزگاری و مانەوەی خۆی پەنا دەباتە بەر بەكارھێنانی توندوتیژی و سەركوتكردنی سیاسیانە .بەاڵم ئەوەی كە ئەو دەسەاڵتە دركی پێناكات لەدەستدانی شەرعیەتی جەماوەریی و توانای پێشكەش كردنی خزمەتگوزایەكانە. بە گشتی ھۆكاری نەبونی سەقامگیریی سیاسی لە واڵتانی ئیسالمی و عەرەبیدا كە حیزبی دەسەاڵتدار چنگی گرتوە بەسەر دەسەاڵتدا و ئۆپۆزیسیۆن و خەڵكەكەش ئاواتەخوازی گۆڕینین بریتین لە: یەكەم :تیرۆركردن یان پەراوێزكردنی كەسایەتی و ئەو بااڵنەی ناو حیزبی دەسەاڵتدار كە چاكسازی سیاسیان دەوێ .عێراقی سەردەمی سەدام حسین و سوریا باشترین نمونەی ئەو بوارەن. دوەم :سەرھەڵدانی قەیران بە دوای ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
قەیراندا كە حیزبی دەسەاڵتدار خۆی بەشێكە لە دروستكردنیان ،عێراقی ئەمڕۆ نمونەیە و قەیرانە سیاسیەكانی كۆتاییان نایەت و ھەندێكیان لەبەر نەبونی چارەسەر سڕ دەكرێن. سێیەم :ھەڵوەشاندنەوەی زو زوی پەرلەمان و دوبارە پێكھێنانی حكومەت .كوەیت و ئەردەن و مەراكیش نمونەی ئەو گۆرانكارییەن. چوارەم :ئەو نارەزاییانەیە كە سەبارەت بە سیاسەتی دەرەوەی دەوڵەت دروست دەبن و بانگكردنی زو زوی وەزیرەكان بۆ لێپرسینەوە. پێنجەم :زۆری ئەو رەخنانەی لە رێكخراوەكانی مافی مرۆڤەوە ئاراستەی ئەو دەوڵەتە دەكرێن لەبەر نەبونی ئازادی و ،پێشێلكردنی مافی ھاواڵتیان. شەشەم :بەڕێوەبردنی دەوڵەت لە رێی تەوافوقی ناچاری و كۆڵگرانی الیەنەكانی ئەو تەوافقە و قبوڵكردنی یەكتر بەو ھیوایەی لە ھەلێكی رەخساودا دەستیان لە یەخەی یەكتر ببێتەوە یان الیەنێك بتوانێت الیەنەكانی تر كۆنترۆڵ بكات یان پەراوێزیان بكات .عێراقی ئەمڕۆ نمونەیەكی رونە. رەھەندی شەشەم :كاریگەری ھۆكارە دەرەكیەكان لەسەر سەقامگیریی سیاسی بارودۆخی سیاسی ناوخۆی واڵتان و ئەو ھەرێمانەی دەسەاڵتی خۆیان ھەیە جگە لە ھۆكارە ناوخۆییەكان ،ھۆكارە دەرەكیەكانیش كارتێكردنیان لەسەر سەقامگیریی سیاسی ھەیە. تا كارتێكردنەكە قوڵ و نێگەتیڤ بێت بارودۆخە سیاسییەكە ئاڵۆزتر دەبێت و سەقامگیریی سیاسی لەرزۆك دەبێت .لە الیەكی ترەوە ناتەبایی سیاسی ناوخۆی الیەنە سیاسیەكان فراوانتر دەبێت .ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ سااڵنی جەنگی ساردی نێوان ئەمریكا و یەكێتی سۆڤیەتی پێشو دەبین ئەو گرژیەی نێوانیان كاری كردبوە سەر واڵتانی ھاوپەیمانی ھەردوالیان و سەقامگیریی سیاسی ئەو واڵتانەی گرژ كردبو .ئەگەر لە ھەمان روانگەوە سەیری بارودۆخی سیاسی عێراق بە گشتی و ھەرێمی كوردستان بە تایبەتی بكەین دەبینین گرژی و ئاڵۆزی نێوان دەوڵەتانی
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ناوچەكە كارتێكردنیان لەسەر سەقامگیریی سیاسی عێراق و ھەرێم ھەیە. ئێران و توركیا كە خاوەنی ملمالنێیەكی مێژویین ھەردوكیان رۆڵیان لە عێراقدا ھەیە و نزیكبوەنەوە و دوركەتنەوەیان لە یەكتر بەرز و نزمی بە بارودۆخی سیاسی عێراق و ھەرێم دەكات .گۆڕانكاری و روداوەكانی سوریا كە ئێران و توركیا رۆڵیان تیایدا ھەیە و كوردیش یەكێكە لە پێكھاتەكانی سوریا كارتێكردنی لەسەر سەقامگیریی سیاسی ھەرێم ھەیە ،بە تایبەتی لە پەیوەندی لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا. عێراق بە حوكمی نزیكی لە ئێرانەوە و ھاوكاریكردنی سوریا لە الیەن ئێرانەوە كاریگەری لەسەر ھەرێم ھەیە و ھەندێك لەو گرژی ئالۆزیەی لە نێوان الیەنە سیاسیەكانی كوردستاندا ھەیە لەسەر جۆری تێڕوانینیانە بۆ پەیوەندیەكان لەگەڵ حكومەتی ناوەنددا .ھەندێكیان پێیانوایە كە ھەرێمی كوردستان نابێ خۆی لە مەسەلەی سوریاوە بگلێنێت یان ئەگەر ھەڵوێستیشی لێگرت دەبێ ھاوڕا بێت لەگەڵ بەغداد چونكە ھەرێم بەشێكە لە عێراق .بەاڵم ھەندێك الیەنی تر لە روانگەی نەتەوایەتیەوە سەیری گۆڕانكاریەكانی سوریا دەكەن و پێیانوایە ئەركێكی نەتەوایەتیە كە پشتی كوردانی سوریا بگیرێت بۆ بەدەستھێنانی مافەكانیان ،چونكە حكومەتی ناوەندی عێراق پێچەوانەی خواستی كوردەكانی سوریایە و الیەنگریی لە دەسەاڵتی سوریا دەكات. ئەم دیدوبۆچونەی حكومەتی ناوەند راستە لە الیەنێكیدا ھەڵقواڵوی بەرژەوەندیە ،بەاڵم حكومەتی ناوەند و حیزبی دەسەاڵتدار بەو چاوە سەیری ئاراستەكردنی سیاسەت و ستراتیژیەتی عێراق دەكات كە خۆی نەتەوەی سەرەكی عێراقە و ئەو مافەی ھەیە .ئەم بیروھزرە لە ساڵی 1928 ەوە لە ئیتالیا سەری ھەڵدا و بەرەو ئەڵمانیا سنوری بەزاند و دواییتریش لە ئیسپانیا و پورتوگال دەوڵەتی نەتەوەیی لەسەر دروستكرا .گومانی تێدانیە كە بااڵدەستی نەتەوەیەك لە واڵتێكی فرە نەتەوەییدا ھۆكارە بۆ نەبونی سەقامگیریی 153
سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە. ئەو بیروزھرەی لە ئیتالیاوە دەستی پێكرد لە چەند بۆچونێكدا خۆی گەاڵڵە كردبو ،لەوانە: یەكەم :یەك نەتەوە ھەیە كە دەبێ خاوەن سەروەری و دەسەاڵت بێت. دوەم :بەرژەوەندیەكانی ئەم نەتەوەیە لە پێش بەرژەوەندی كەمە نەتەوایەتیەكانەوەیە. سێیەم :دەبێ ئەم نەتەوەیە سەربەخۆ بێت و دەسەاڵتی رەھای بەسەر ھاواڵتیانی زۆرینە و كەمە نەتەواتیەكاندا ھەبێت. ئێمەش لە ھەرێمی كوردستان ئەگەر نەتەوەكانی دەوروپشتمان بەو جۆرە بیر بكەنەوە و بەو چاوە سەیرمان بكەن كە ھەر دەبێ ئەوان سەربەخۆ و خاوەن دەسەاڵت و بااڵدەست بن ،ئەوا سەقامگیریی سیاسی ئێمەش ھەمیشە لەبەردەم مەترسی روخان و ھەرەس ھێناندا دەبێت. رەھەندی حەوتەم :چەقبەستویی گەشەی سیاسی واڵتانی عەرەبی بە گشتی و واڵتانی رۆژھەاڵتی ناوەڕاست بە تایبەتی ھەوڵی ئەوە دەدەن كە بارودۆخی سیاسی ناوخۆ وەك خۆی بمێنێتەوە چونكە بااڵدەستیی خۆیانی تێدایە. ئەوەش ھۆكارێكی گرنگە لە چەقبەستنی گەشەی سیاسیدا .ئەم رەھەندە لە ھەندێك قەیرانەوە سەر دەكات كە خۆشی بەشێكە لە دروستكردنیان، لەوانە: یەكەم :قەیرانی بەدەزگاییكردنی دەوڵەت: كاتێك گەشەی سیاسی نابێت و ناتەبایی سیاسی جێگەی دەگرێتەوە الیەنە سیاسیەكان و دەسەاڵتی سیاسی فەرمانڕەوا ناتوانن وەك پێویست كار بۆ دروستكردنی دامودەزگاكانی دەوڵەت بكەن و ،ھەڵوێستی سیاسەتمەدارەكان ھەمیشە شپرزە دەبێت و لەسەر ئاستی مافە نەتەوەییەكانەوە لێدوانی پێچەوانەی دژ بە یەك دەدەن .بۆ نمونە كاتێك سیاسەتمەدارێك لێدوانی دروستكردنی دەوڵەت دەدات ،یەكێكی تر پێیوایە ئەو لێدوانە پشێوی سیاسی ناوخۆ و دەرەوەی لێ دەكەوێتەوە و ،بە لێدوانێكی پێچەوانە ئەو 154
لێدوانەی ئەو پوچەڵ دەكاتەوە. دوەم :قەیرانی ناسنامەی نەتەوەیی :نەبونی گەشەی سیاسی و پێكەوەژیانی ئاشتیانە و سەقامگیریی سیاسی لە الیەك و فراوانبونی ناكۆكیەكان لە نێوان الیەنە سیسییەكاندا لە الیەكی ترەوە دەبێتە ھۆیەك بۆ لەدەستدانی ناسنامەی نەتەوەیی و ،تاكەكانی كۆمەڵگەش نائومێدی و بێ متمانەیی رویان تێدەكات چونكە دەبینن كە دەسەاڵتی سیاسی فەرمانڕەوا و الیەنە سیاسیەكان خەونی دروستكردنی دەوڵەت و یەكگرتنی نەتەوایەتی پوچەڵ دەكەنەوە. بەردەوامبونی ئەو بارودۆخەش دەبێتە ونكردنی ناسنامەی نەتەوایەتی. سێیەم :قەیرانی بەشداری نەكردنی جەماوەر: چەقبەستنی گەشەی سیاسی چەقبەستنی گەشەی ئابوری و كۆمەاڵیەتی و رۆشنبیری لێ دەكەوێتەوە و گیانی بەشدایی كردنی جەماوەر لە بەرەوپێش بردنی كۆمەڵگە و داھێنان و نوێبونەوەدا سست دەكەن .ئەوەش لە مەودایەكی دوردا بە زیانی گەشەی نەتەوەیی تەواو دەبێت. چوارەم :قەیرانی گەندەڵی و دابەشكردنی ناعادیالنەی داھات :بودجە بەفیڕۆدان و دزینی سامانی نەتەوەیی و گەندەڵیی سیاسی و ئیداری و پڕكردنی دەزگاكانی دەوڵەت لە گەندەڵەكان و لێ نەپرسینەوە دەبێتە ھۆی شكست خواردنی پرۆژەكان و كەمبونەوەی خزمەتگوزاریەكان. ئەمانە بە گشتی دەبنە ھۆكاری لەدەستدانی متمانەی ھاواڵتیان و ئیتر كەس بیر لە دانانی بەردی بناغەی سەقامگیری بوارەكانی ژیانی كۆمەڵگە ناكاتەوە. ئەمانە پوختەیەك بون لە رەھەندەكانی سەقامگیریی سیاسی كە بە بڕوای من ھەرێمی كوردستان لە بواری گەشەی سیاسیدا ھەنگاوەكانی زۆر خاون و ئەو ھەماھەنگیەش كە ھەیە تەوافوقە .تەبایی سیاسیش كارتێكردنی ھۆكارە ناوخۆیی و دەرەكیانی لەسەرە و لەرزۆكە و ھەمیشە ترسی ھەرەسھێنانی ھەیە.
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ده‌ردی السایی و پاشكۆیه‌تی عه‌قڵی كوردی
مه‌سعود عه‌بدولخالق
ئەوەی ئێستا سەرنجێكی بەدیقەت بداتە حزبە كوردستانیەكان (ب ه عەلمانی وئاینیەوە) بە ناوو ناوەڕۆك و هەڵسوكەوت و ناوی رۆژنامەو جۆری ئایدیۆلۆجیا و هەتا جۆری گوتاری سیاسی.. دەبینی السایی كردنەوەیەكی پەتی بیانیە ،بێ داهێنان ،سەردەمێك حزبە كوردستانیەكان بە ئایدیۆلۆژیای رۆژهەاڵتی سەرسام بوون تەنانەت ناوو دروشم وباڵوكراوەو رۆژنامەكانیشیان كت ومت لەوان وەرگرتبوو :لە كوردستان حزبی سوشیالیستی یەكگرتوو هەبوو السایی حزبی سۆشیالیستی یەكگرتووی ئەڵمانیای 1919 بە سەرۆكایەتی روزا لوكسمبورگ ،دوای حزبی سۆشیالیستی یەكگرتووی فرنسی 1961دروست بوە ،حزبی زەحمەتكیش وكرێكاران ورەنجدەرانمان هەبوو ئەوەتا ناوە ئەسڵیەكانیان ،حزبی زەحمەتكێشانی ئەلبانی ،كۆمەڵەی رەنجدەرانی الوس پاسۆكمان هەبو ناوەكەی لەحزبی سۆشیالیست و پاسۆك لە یۆنان وەرگیراوە، پارتی كاری سەربەخۆیی كوردستان هەبوو ئەوەتا ناوو ناوەڕۆكی لە پارتی كاری سەربەخۆیی كۆریا وەرگیراوە بە سەرۆكایەتی كیم ئیل سونگ ،لە كوردستان رەوتی كۆمەنیست هەبوو ئەوەش لە رەوتی كۆمەنیستی ئیتالیا وەرگیراوە ،پارتی گەل و دوایی پارتی گەلی دیموكراسیمان هەبوو ئەوە لە پارتی گەلی ئەفغانستان وەرگیراوە كە لە 1946دامەزراوە لە سالی ( 1920حزب الشعب السوری)یش هەبوە ،پارتی گەلی توركیاش هەبوو لە ساڵی 1962 دروست بوو ،پارتی كرێكارانی كوردستان (پ ك ك) لە جیهانی شیوعی زۆر باڵوە ،پارتی كرێكارانی بلجیكی 1885دروست بوە، پارتی كرێكارانی مەجەری لە 1918دروست بوە ،پارتی كرێكارانی ڤیتنامی پارتی كرێكارانی ئەلبانی ،پارتی كرێكاران لە به‌ریتانیا لە 1923دروست بوە بەاڵم ئەوەی كوردستان السایی ئەو نیە، كەچی هەمو پارتە كرێكارەكانی تر لە ناو چوون تەنها ئەوەی به‌ریتانیا ماوە ،...رۆژنامەكانی كوردستان سودیان لەو ناوانە وەرگرتوە :ریا تازە –ئەرمینیا ،رێگای گەل –كۆریا ،توركیای نوێ، برایەتی-هندستان ،خەبات-فه‌لستین ،ئااڵی ئازادی-لبنان ،اتحاد- ێ زبیان ..با كەمێك هەڵوەستە لە رۆژنامەی (یەكسانی) دەست پ
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
155
بكەین كە لەالیەن كۆمەڵە ئافرەتێكی عەلمانی چەپی لە كوردستان لە سااڵنی دوای راپەڕین دەردەچوو ..ئەوە كت و مت بەناو و ناوەڕۆك و مەبەستەوە ،السایی كردنەوەی رۆژنامەیەكی ئەڵمانی بوو بەناوی (گالیخایت -واتە یەكسانی) لەساڵی1891ز دەردەچوو ،واتە پێش 104ساڵ لەمەوپێش ،ئەویش كۆمەڵێك ئافرەت بەڕێوەیان دەبرد ،ئەو ئەزموونەی گالیخایت 25ساڵی خایاند و شكستی هێنا ،جا سەرنج بدە ئێمەی كورد هاتووین السایی ئەزموونێكی شكست خواردووی پێش 104ساڵ لەمەوبەری ئەوروپی دەكەینەوە، ئەو دەردە تایبەت نیە بە چین وتوێژو الیەنێك بەڵكو زۆربەمانی گرتۆتەوە هەتا موفەكیرە گەورەكانیشمان ،مام جه‌الل كە گەورەترین مونەزیری ئەو سەردەمەیە لە بەراوردی نێوان ئیسالم وسۆشیالیستی رای وایە كە سۆشیالیست بەهەشتی پێیە بۆ ئەو دنیایە ،هەرچی ئیسالمە دەڵێ خۆراگرن بەهەشتان لە دواڕۆژ پێ دەدەم (بڕوانە :دەقی ووتارەكەی مام جالل بە بۆنەی یەكگرتنەوەی ئاالی شۆرش و (ی ن ك) ،ئەوە دەقی رای ئەنجلسە لەبارەی مەسیحی دەڵێ( :أن الفارق بین الحركتین یتمثل فی أن المسیحیین األوائل قد نقلوا الخالص إلی األخرە بینما تتصوره االشتراكیة فی هذا العالم الدنیوی -مایكل لوفی - الماركسیة والدین ترجمة :بشیر السباعی ص،)3 كەچی ئەوە لە بنەچەدا دروشمی شۆڕشی ئاینی تۆماس مونزیر بۆ رزگاری جوتیاران لە 1513كە بریتی بوو لە :وامەزانن تەنها ئاسودەیی بۆ رۆژی دواییە بەڵكو ئاینەكەمان ئەو بەهەشتە بۆ دنیا دەهێنێ (روجیه غارودی -ماركسیة قرن عشرین ص ،)150هەمان بەراورد موفەكیری گەورەی كورد عبداللە ئۆجەالن دەیكا دەڵێ :پێغه‌مبەرو ئیمام علی لە ئێمە سۆشیالیزم تر بووینە ئەوە دەقی وەسفی ماركس و ئەنجلس لە مانیفیستی شیوعی دەڵێن سەركەوتنی ئاینی مەسیحی لەكاتی خۆی سەركەوتن بوو بۆ مێژووش (ماركس– انجلس ێ بیان الشیوعی ص ،)64د جورج حناش كە دەڵ 156
پێغه‌مبەرەكان سۆشیالیستی بووینە پێش ئەوەی سۆشیالیستی بێتە كایەوە (د جورج حنا -قصة اإلنسان ص ..،)65لەوەوە زیاتر ئەو دەردە شۆڕ بوویتەوە بۆ خوارەوە ،كتێبی سەگوەڕی محمد موكری كە لەساڵی 1982دەرچوو شۆڕشی كوردی بە (سەگوەڕ) شوبهانبوو ..لە بنەچەدا ئەوە كت ومت لە (بروتوكوالت حكما‌ء الصهیون - بروتوكول رقم )19:شۆڕش بە سەگوەڕ واهاتوە: (ان الثورة لیس أكثر من نباح كلب علی فیل ،ففی الحكومة المنظمة تنظیما حسنا من وجهة النظر االجتماعیة ال من وجهة النظر إلی بولیسها ،ینبح الكلب علی الفیل من غیر أن یحقق قدرته .ولیس علی الفیل اال ان یظهر قدرته بمثل واحد متقن حتی تكف الكالب عن النباح ،وتشرع فی البصبصة بأذنابها عندما تری الفیل) ،هەمو ئەوانە بریتیە لە تەقەالی تاقی (تاقیكراوەی شكست) بكەینەوە ،الیەنی عەلمانی كورد لەسەرەتادا بناغەیەكی چەوتی بۆ كوردایەتی وێنە كرد ،كورد گیرۆدەی دەستی عەلمانی وئیتحادولتەرەقی وكەمالی بون ،كەچی ئەوان سەرسام بون بە مەدرەسەكانی ئەوان، ئەوەتە سەرچاوەی هەمو حزبە كوردستانیەكانی (عەلمانی) بۆ (پ د ك) دەگەڕێتەوە ،ئەویش بۆ (هیوا) ،هیواش بۆ(حزبی داركەر) بە سەرۆكایەتی رفیق حلمی ،با بزانین ناسنامەی ئەو حزبە لە كێ ساغ دەبتەوە؟ داركەر كت ومت كۆپی (كاربۆناری ئیتالیایە -كاربوناری لە سالی 1807 لە ناپۆلی ئیتالیا بە مەبەستی یەكخستنەوەی هەمو ئیتالیا لەسەر بنەمای نەتەوایەتی و دامەزراندنی حكومەتێكی دەستوری دروست كراوە ،ماناشی داركەرە(یان رەژووكەری)، دوایی لە 1830شكستی هێناو (ماتزینی) ئیتالیای الوی لە 1831لەجێی كاربۆناری دروست كرد، (توركیای الو) لەچاو كاربۆناری كرایەوە ،دوایش (ئیتحادولتەرەقی) دژ بە كوردی لە توركیا هێنا ئارایەوە ،چ لەوە چەوت تر هەڵسیت موعجیب بیت بە دوژمنت والسایی داگیركەرت بكەیتەوە، چ الساییەك ئەزمونی شكست خواردووی نێوان
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
.1830-1807 دیسان سەرنج بدە بەو ماوە كورتە ،زۆربەی حزبە كوردستانیه‌كان لە رووی ئایدیۆلۆجیا چەندین ئەوبەرو ئەوبەریان كردووە لە السایی كردنەوە ،تا راده‌ی پێچەوانە ،بە وردی دەری دەخا كە ئێمەی كورد بەرهەمی فكری خۆمان نیە، ێ خوستی خەڵكی ترین لە دوورەوە، بەدوای پ ێ جاریش ێ جار دەگەینە كۆلە رێ ،گەل بۆیە گەل كارەسات ،جاریش وایە ئەوەندەی رۆیشتووینە دەگەڕێینەوەو لەعنەت لەو رابوردووەمان دەكەین. هەڵبەتە ئەو دۆخە ئاسایی نیە بەدەگمەن لەنێو گەالنی جیهانی تر نمونەی وا هەبێ ،ئەو دۆخە ێ لە (فەرهەنگی دەروونی سیاسی) پێی دەوتر (تقزم الثقافی) كە لە كۆمەڵێك (تقزمی) تر دێت (تقزم العلمی)( ،تقزم الفكری)( ،تقزم السیاسی)، (تقزم الحضاری) .بەرە بەرە دەگاتە بارە هەرە ێ دەبتە (صدمة كاریگەریەكەی ئەوەندە پتەو دەب الثقافیە) و (انصهار الثقافی) لەكۆتاییدا دەردی ێ بەرهەم دێت ،ئەوەش كۆمەڵێك (تقزم الثقافی) ل هۆ و پاساوی خۆی هەیە ،گرنگترینیان ئەوەیە لەدوای مەینەتی كورد لە 1908بەدواوە شكست لە كرۆمۆسۆمەكانی تاكی كورد گیربووە ،كەمتر متمانەی بەخۆی ماوە ،كاریگەری سیاسی و ێ هێشتووە، دەروونی و فەرهەنگی قووڵی بەج بۆیە الی كۆمەڵگەی كورد وادەركەوتووە هەرچی لە دەرەوەی كورد بێت مەزن و گرنگ و پتەو بە چارەنووسە ،هەرچی الی خودی كوردیش بێت بچووك و دەڤەری و لەرزۆك و بێ‌چارەنووسە، تا وای لێهاتووە شەرمی پێ بێت ،بۆیە دەبینین ئینتمای نیشتمانی و نەتەوەیی و ئاینی و فەرهەنگی الواز بووە ،بەخێرایی دەگۆڕێن ،بە خێرایی جل وبەرگ و دیمەنی خۆیان دەگۆڕن، زمان و نەریتیان دەگۆڕن ،نەتەوەیان گۆڕی ،هەتا ئاینیش دەگۆڕن. ئەوەیە (تقزم الثقافی) ،هەربۆیە دەبینین هەتا ئەو ساتەش هیچ تەیار و مەدرەسەیەكی عەلمانی نادۆزیەوە لەسەر رێبازی زانا و
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ناودارێكی كوردستانی بێ ،بۆیە باسی كەلتوور و نەریتی كوردستان بە نێگەتیڤی دەكرێ ،خۆ لە فكر و فەلسەفە و تیۆری سیاسی بەتایبەتی لە ماركسیەت ،مام جەالل گەلێ زیرەك و داهێنەر و بلیمەتێكە بەدەگمەن لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و واڵتانی عەرەب بە ئەندازەی ئەو بیریارە شارەزا هەبێ ،كەچی تەیارە عەلمانیە كوردستانیەكان بەهۆی دەردی (تقزم) هەریەكە لە هۆشی مین، ئۆگستینیتۆ ،ترۆتسكی ،ماو ..هەتا (رەوتی كۆمەنیست-كوردستانی باشور) بەو دواییە كەسی وایان دەست نەكەوت (منصوری حكمەت) یان كردە پێشەوا ،چونكە كورد نەبوو (فارس) بوو ،خۆ (عبدالله ئۆجەاڵن) ماركسیەتی واقعی و شۆڕشگێڕتریش بوو بەاڵم كورد بوو پێی تێرئاو نەبوون. ئەو دەردە ئەوەندە كوشندە و خەستە تاڕادەیەك بەشێكی ئیسالمیەكانیشی گرتۆتەوە، زۆربەیان لە گفتوگۆ پاڵپشت دەكەنە سەر زانایەكی غەیرەكورد ،هەروەها رەچەڵەكی بزوتنەوە ئیسالمیەكانی كوردستان دەدەنە پاڵ ئیخوان یان فكری بیانیەك كەچی دەتوانین بڵێین ئیسالمی سیاسی (بە زاراوەی باوی ئیستا) یەكەم جار لە كوردستان لە سەر دەستی نەوڕەسی سەری هەڵدا ،كە لەخانەی خۆی باسیان دەكەین.. كۆمەڵگەی كورد راستەوخۆ لەو دەردە بەرپرسیار نیە ،بەڵكو مونەزیرەكانن ،با بڕوانین، ئێمە باسی بلیمەتی و پێشەنگی (ی.ن.ك) كرد و زۆربەی حزبە كوردستانیەكانیش السایی كەرەوەی سیاسی و فكری و فەلسەفی و ئیداری.. ئەوان بەچاك و خراپیەوە ،كەچی ئەگەر زیاتر لێی وردبینەوە دەبینین ئەو لەپێش دا لەو دەردە ئااڵوە ،با سەرنج بدەینە ناوی (یەكێتی نیشتمانی كوردستان) و پێكهاتەو ئەو تیۆرەی لەسەری دەڕۆیشت و وا لەسەری دەڕوا ،وەك ئەزموونێكی نوێیە لە كوردستان ،كەچی دەبینین ئەوەش كت و مت السایی كردنەوەی ناوو ناوەڕۆك و ێ حزبی جیهانە ،لەوانە: ئەزموونی هەند 157
-1ئەزمون وناوی (یەكیتی نیشتمانی سودانی (سانو) كە لە 1958دروست ببو بە سەرۆكایەتی جوزیف ئودوهو ،دروشمی دیموكراسی بۆ سودان وفیدرالی بۆ خواروو بوو. -2ئەزموونی (یەكێتی نیشتمانی ئەنگۆلی) كە لە ساڵی 1966دروست بووە بە سەرۆكایەتی سافیمبی (لە دایك بووی .)1934 - -3ئەزموونی یەكێتی نیشتمانی زیمبابۆی (زانۆ) كە لە (زابۆ) جیا بۆوە لە ساڵی ،1961لە سەرەتا رێبازێكی ماركسی ماویانەی هەبوو. --4ئەزموونی یەكێتی نیشتمانی كینی لە ساڵی 1960دروست بوو لە 3باڵ (بزوتنەوەی سەربەخۆیی كینیا ،كۆمەڵەی هەڵبژاردە ،هێڵی گشتی ئەفریقیا) ئەی ئەوە كت ومت و ناو و ناوەڕۆكی یەكێتی نیە كە پێكهاتبوو لە سێ باڵ (بزوتنەوە ،كۆمەڵە ،خەتی گشتی). -5ئەزموونی (اتحاد الوطنی العراقی -یەكێتی نیشتمانی عێراقی) بە سەروكایەتی عبدالفتاح ابراهیم لە ساڵی 1946وەك رەوتێكی ماركسی لەژێر پەردەی یەكێتی هێزە نیشتمانیەكانی نەتەوەگەری وبەعسی وشیوعی. باڵوكراوەكانی یەكێتیش هەمدیسان السایی بوو( ،شرارە) یەكەم باڵوكراوەی بوو ئەوا السایی ئەو شەرارەیە بووە كە (لینین) دەری دەكرد لە ساڵی 1900بەناوی (ئایسكرا) ،هەروەها ریكخراوێكی ئەرمەنی بەناوی (یەكێتی قوتابیانی سۆشیالیستی دیموكراسی هەشناقی) لە ساڵی 1911دەری دەكرد بە ناوی (غایدز -واتە- شرارە). جا دەردێكی تری تەقەزوم ئەوەیە كە حزبە كوردستانیەكانی بەشی عەلمانی كردوویانە ئەوەیە لەنێو ئەو ئایدیۆلۆجی و تیۆری سیاسی و فەرهەنگی و ئەزموونەكان زیاتر الیەنە نێگەتیڤەكانیان هاوردووە نەك پۆزەتیڤ، سەرنج بدە لە ئەزموونی بزوتنەوەی شیوعیەت، ئۆرۆشیوعی چاكتر بوو لە ستالینیە شیوعیەكان، كەچی ماركسیەكانی كوردستان ستالینیانە بوون، وردتر بچینە ناو توێژێكی هەرە بابەتی تر ،ئەو 158
تەیارەی پێیان دەوتن وجودیەكان ،لەنێو وجودی جیهانی تەیاری سارتەری زیاتر بێ بڕواو توند و رەشبینە ،تەیاری (كیركیجاردی) زیاتر بەالی میانڕه‌ویە ..كەچی وجودیەكانی كوردستان سارتەری بوون نەك میانڕەوەكە. بە هەمان شێوە وا ئێستاش كە روویان وەرگەڕاوە بە 180پلە ئەوەی 30ساڵ زۆر بەخەستی لەدژی بوون ئەمجارە بووەوە سەرمەشقیان و دیسان لەو سەرمەشقیە نوێیەش الی سەلبیەكانیان وەرگرتووە ،خۆ ئەو عەلمانیەتەی رۆژئاوا یەك شت نیە ،هەر ئەو عەلمانیەتە سیستەمی ئیمپریالیزم و هەردوو جەنگی جیهانی و تۆرانی و نازی و فاشی و شۆڤینی وبەعسیەتی هێناوەتە بەرهەم( ..ئەو عەلمانیەی ئێستا لە جیهان پەیرەو دەكرێ ئەندازیارەكەی (مۆسۆلینی سەرۆكی بزوتنەوەی فاشیە) لە ساڵی 1929جاڕی دا كە رێكەوتنی لەگەل پاپا كردووە بۆ دابەشی دەسەاڵتی ئاینی ودونیایی بەو شیوەیە :.مرۆڤ لە بوونیەوە تا مردن بۆ مۆسۆلینی بیت لە دوای مردنیش بۆ پاپا بیت هەتا قیامەت!!) ،سەرەرای دەردی لیبرالیەتی كۆمەاڵیەتی ،بازاڕی ئازاد ،چینایەتی و رەگەزپەرستی ،دوورە ئاینی و ئەخالقی.. وەك الیەنی سەلبیەكەی ،الیەنی ئیجابیەكەی رۆژئاواش بریتیە لە دیموكراسی وپرۆسەی سیاسی ،مەدەنیەتی ،دەستگۆڕی دەسەاڵتی، تەكنەلۆجیاكەی ،ئازادی رادەربڕینی ،سەروەری یاسا ،خۆشەویستی واڵت ..جا با وردبینەوە دەبینین عەلمانیەتی كورد هاتووە لە دیموكراسی و ئازادی و دەستگۆڕی دەسەاڵت و زانست و تەكنەلۆجیا راستەقینەكە الی داوە یان تەنها ناوی وەرگرتوە ،یەخەگیری باقی سەلبیاتەكانی تر بووە هێناویەتی بەسەر كوردی دا پەیڕەو دەكا. ئەگەر چی ئەزمونی حزبە ئیسالمیەكان ساوایە كەچی ئەوانیش لە دەردی السایی دەرنەچون ،السایی ئەوان لە ئەزمونی عەرەبی، لە كوردستان حزبی ئیسالمی بە ناوی نەهزەو (جماعة-كۆمەڵ) و بزوتنەوە ئەو ناوانەش لە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەهزەی تونس وتاجیكستان وەرگیراوە ،ئەوانەش لە حزبی نەهزەی ئیسالمیان وەرگرتوە كە لە 1920لە شۆڕشی بیست چاالك بوو ،كۆمەڵ لە كۆمەڵی پاكستان و بزوتنەوە لە بزوتنەوەی ئیسالمی فه‌له‌ستین و ...السایی كردنەوەكە تا رادەی كەسێتیش بوە. ێ بەرنامە بەو شێوەیەش وا ئێستا بەب چووینە نێو عەولەمە وەك ئافرەتێكی نەشارەزای ێ كۆنتڕۆل بكەویە شارێكی دەشتەكی لەناكاو و بەب وەك ئەنكەرە ،هەموو میلەتان بە بەرنامەیەكەوە چوونە نێو عەولەمە كە نەبێتە دەرد بۆیان ،چونكە عەولەمە چاك وخراپت پێكەوە بۆ راپێچی ناو ماڵ ومیللەتەكەت دەكا ،مەرج نیە نەریت وفەرهەنگی واڵتانی ته‌كنۆلۆژیدار هەمووی ئیجابی بێت، زۆر الیەنی سەلبی وای لەگەڵە بە پێی یاسایی وئاینی پێیان پاك نەكرایتەوە وەك فایرۆس دێت،
بەرامبەر یاسا ،بەاڵم عەلمانیەكانی جیهانی عەرەبی و كوردی پەیڕەوی كەلتوری ئەوروپا ێ دەكەن بەپێی فەرموودەی ئەرستۆ كە دەڵ (الناس لیسوا متساوون كأسنان المشط) ،دەبینین بەرپرس و سەرۆك و خزمەكانیان ڤیتۆیان هەیە، لەسەرووی یاسان ،حزب و دەسەاڵت وەك موڵك بۆیان بەمیراتیش دەمێنێتەوە ،پێكهاتەی جەستەی بەرپرسان لەزێڕەو ئی هاوواڵتیش لە تەنەكەیە، پلەیان جیاوازە وەك رۆمی كۆنو براهما وشادرای هندین ،خۆ ئەگەر عەلمانیەتی ئێرە باوەڕی بە كەلتووری ئاینی نیە لەو فەرمودەی سەروو، دەبا پەیڕەوی رۆژئاوا بكەنەوە لەو الیەنە ێ پۆزەتیڤە ،نایكەن و ئەو جیاوازیە زۆرەی ل پەیدا بووە ،وەك لەو خشتە بەراوردەی خوارەوە دەردەكەوێ .
بەرپرس و سەرۆك لێرە
بەرپرس و سەرۆكی رۆژئاواو وواڵتانی یاسا سەروەر
-1لە سەرووی یاسا و لێپێچانەوەو رای گشتیە. رەخنەو شایەنی دیكتاتۆرەو -2 بەخۆداچوونەوەو هەڵسەنگاندن نیە. -3ژیانێكی فیرعەونانەو لە كۆشك و تەالر و دەسەاڵتێكی رەهای سیاسی و ماڵی و دەستوری هەیە. -4حزب و دەسەاڵت موڵكی خۆیەتی. -5خەڵك و نیشتمان و پیرۆزیەكان و ئاسایشی نەتەوەیی لە خزمەتی سەرۆكن . -6بەرژەوەندی تایبەتی سەرۆك لە سەرووی هەموو بەرژەوەندییەكە .
-1پابەندە بە یاساو موئەسەسات وڕای میللەت. ێ دەگیرێ ،دادگایی -2ئازادانە رەخنەی ل دەكرێ ،الدەدرێ ،كارەكانی هەڵدەسەنگێنرێ. -3ژیانێكی سادەو دەسەاڵتەكانی بەپێی دەستورەو تەنها موچەی خۆی لەدەستە.
پێویستە دەسەاڵتی كوردی وریا بێت الیەنە ێ نەك خراپە. چاكەكان وەرگر لە رۆژئاوای ئێستا ئەو الیەنە چەندە جوانە پەیڕەوی كەلتوری ئیسالم بە فەرمودەی (الناس سواسیة كأسنان المشط) دەكەن و دەبینی بەرپرسان و سەرۆك و خەڵكێكی سادە یەكسانن ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
-4دەستگۆڕی دەسەاڵت هەیە. -5سەرۆك خزمەتكارە. -6بەرژەوەندی وواڵت لە سەرووی هەموانە.
هەڵبەتە ئەو دۆخە لەنێو رۆژهەاڵت و هەموو جیهانی ئیسالمی نیە ،هەتا لە رۆژهەاڵتی ناوەڕاستیش ،ئەوەتا هەر لە نزیك خۆمان ،ئەو دەردە زیاتر لەنێو دەسەاڵتدارانی عەرەب هەیە، دەسەاڵتدارانی كوردیشتی گرتۆتەوە. 159
شه‌رمنی به‌شێك ل ه قیاداتی
یه‌كگرتوو
به‌رانبه‌ر ب ه سیستمی حوكمڕانی ئەم لێکۆڵینەوەیە هەوڵئەدات نێوانی ئیسالم و دیموکراسی وەك دووسیستمی جیاواز بە خوێنەر بناسێنێت... گفتوگۆیەکی هێمنانەیە لەگەڵ نوسینی هەندێك لە قیاداتی یەکگرتوو..
ماكوان كه‌ریم 160
لێرەو لەوێ زۆر جار دەبیستین لە قیاداتی یەکگرتو کە دەیانەوێت ئیسالم موتوربەی دیموکراسی بکەن ،یاخود بە پێچەوانەوە ،هەندێك جاریش ئەوەندە بە یاخیانە دەڵێن قسە لە سەر بەرنامەی سیستمی ئیسالمی دەکەن زۆر (قەزەم) خۆیان دەنوێنن لە بەرچاوای موسڵماناندا ،ئەمە وایکرد لە ئەنجامی کۆمەڵێك لە نوسین و دیدو تێڕوانین خۆیان منیش ئەم وەاڵمەیان بدەمەوە، داواکارم لە خوای موتەعال رەدفعل نەبێت ،بەڵکو فعل بێت بۆ خاتری خوای گەورە ئەنجامی بدەم و سومعەی ریای تێدا نەبێت. ئیسالم -هیچ دەسەاڵت و هێزێك و حیزبێك ناتوانێت بە سەرگۆمەڵگادا بیسەپێنێت لە ماوەیەکی دیاری کراودا ،یاخود بڵێن هەموو ئیسالم بسەپێنن بەسەرگۆمەڵگایەکدا لە (آ -تاکو -ی) بە یەکجار ،هەرگیز ئەمە روونادات ،ئەگەر رووشی دابێت ئەوە بە دەسەاڵتی زۆرەملێ و ئیستبدادی ناوزەد کراوە ئەگەرچی فەرمانڕەواکەش ( )٪ ١٠٠ئیسالمی بووبێت وەك نمونەی «محمدت کوڕی تومرت» دامەزرێنەری دەوڵەتی موحیدین بوو ،چونکە ئەمە لە سونەتی خواو پێغەمبەرەکەی دەچێتە دەرەوە ،ئیسالم بۆ خۆی ئاینێکە بە قۆناغ هاتووە بە قۆناغیش لەسەر خەڵکی و کۆمەڵگا پیادە دەکرێت ،ئینجا سیستم و دەسەاڵتیش لە ئیسالمدا بەسەر کۆمەڵگاکەدا دەچەسپێنرێت. کاتێك ئیسالم هات دیموکراسی ماوەی ( )١١٠٠ساڵ بوو بوونی هەبوو ،لە یۆنانداو لە زۆریك لە سیستمەکانی تردا، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەگەر زیادەرۆیشم نەکردبێت مێژوونوسان دەڵێن :دیموکراسی سەرچاوەکەی ده‌گه‌ڕێته‌و ه بۆ هیندستان ،کە پێش ئەرستۆ و ئەفالتون فەیلەسوفەکانی هیندستان وەك سیستم بەکاریان هێناوەو لەوێوە سەرچاوەی گرتوە.. پرسیاری دەستەوە ئێخە بۆ قیاداتی یەکگرتوو.. ئەگەر ئەم سیستمە باش بوو بۆ پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) لەو سەردەمەدا هیچ ئاماژەیەکی بەو سیستمە نەکردوە؟ پێغەمەبەر(صلی اللە علیە وسلم) گەورەترین سیاسی بوو لەگەڵ ئەوەشدا بە وەحی ئاراستە دەکرا لە الیەن خوای پەروەردگارمان ،بۆ ئەم سیستمەی بەکارنەهێنا؟ لە کاتێکدا زۆر شت هەیە لەم ئیسالمەدا کە بەجێهێڵراوە بۆ مرۆڤەکان بە تایبەتی لە بواری سیستمی سیاسی ئیسالمیدا، (هەوامش) زۆر بە جێهڵراوە؟ لێرەدا لەوانەیە وەاڵمم ئاوا بدەنەوە بڵێن، ئەگەر هەوامش و زۆرێك لە پەیڕەوکردنی سیستم بۆ مرۆڤ بە جێهڵێرابێت ،ئیتر ماکوان ئەم شەڕە چیە دەیفرۆشی بە یەکگرتوو؟ هەرچەندە شەڕەکەم شەڕی فیکرە ،بەاڵم بۆ ئەوەی ئەو بیانوە ببڕم ،دەڵێم :گومان لەودا نیە کە ئێمەی موسڵمان دەتوانین سود وەربگرین لە هەموو سیستمە جوانەکانی مرۆڤایەتی و لەو جێگایانەی کە رێگامان پێدراوە بۆ خزمەت کردنی گەلی موسڵمان و خەڵکیش بە گشتی، دەبێت بەکار بهێنرێتەوە ئەگەر جولەکەش خاوەنی بێت یاخود مولحیدو بوزیەکیش ،بەاڵم مەرجی ئەوەی لەگەڵدایە کە کاریگەریی لەسەر بیروباوەڕو نەگۆڕەکانی ئەم ئاینە نەکات ،بۆ نمونە سیستم و یاسای لێخوڕینی سەیارە ،خۆ ئەگەر موسڵمانان خیالفەتی ئیسالمی دابمەزرێنن هەر ئەو یاساو پرنسیپانە بە کار دەهێننەوە کە لە ئەوروپاو ئەمریکا و واڵتانی تری دونیادا هەیە، یاخود هەندێك لە سیستمی بەرێوەبردنی دەوڵەت و جۆری «ئایتی» و شێوەی گرێدانەوەی «کۆمەنیکاسیۆن» و یاخود سیستمی بواری ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
کۆمەاڵیەتی لە ئەورپادا لە سیستمی ئیسالمیدا وەك سود وەرگرتن بەکار بهێنینەوە.. پرسیارە دەستەوە ئێخەکە خۆی زیت دەکاتەوە دەڵێت ،ئێوە باس لە سیستمێك دەکەن فیکری و دەسەاڵتی رەهای لەسەر دادەمەزرێت، کە ناوی دیموکراتیەتە ،کە بووە دیموکراسیەت سیستمەکەیەتی.. مانای ئەم چەمکە هەموومان دەیزانین.. دیمو ..گەل کراتی ..دەسەاڵت کەواتە فەرمانڕەوای بۆ گەل.. پاشان دامەزارندی سیستمی سیاسی ئیسالم لەسەر چیە؟ چوار بنەمایە.. خوای فەرمانڕەوایی یەکەم: پەروەردگار(الحاکمیة للە). دووەم :دادگەریی و یەکسانی (العدل و المساواة). سێیەم :پابەند بوون (الطاعة) . چوارەم :شورا (الشوری). لێرەدا وەاڵمیكی شێوە پرسیارمان دەست دەکەوێت.. ئەم سیستمە کە لەسەره‌وە ئاماژەم پێداوە لە سەر چوار بنەمای قورئانی دامەزراوە، لەکوێدا لەگەڵ دیموکراسیدا جێگەی دەبێتەوە، چۆن دەتوانین نێوانی ئەم دوو سیستمە سیاسیە رێكبخەین خۆیان ئاسا ببێتە میکانیزمی کارکردن!. ئیسالم هاتوە بۆ ئەوەی شەڕ لەگەڵ دیموکراسیدا بکات ونەیهێڵت. لەوانەی ه ئەو قیادە بەرێزانە بەالیانەوە سەیر بێت یاخود تۆشی شۆکیان بکات ،یان بڵێن نوسەر هەر قسەی فرێ ئەدات ،چۆن؟ ئیسالم هاتوە بۆ ئەوەی شەڕ لەگەڵ دیموکراسیدا بکات ونەیهێڵت!.. گرنگە بەڵگەی خۆم بخەمە روو بۆ ئەوەی ئەم وتەیە هەڵبگرنەوە ئەو برایانە.. ئەگەر تەماشای «دارولنەدوە»ی قوره‌یش بکەین ،دەبینیت وەك بینای پەرلەمانی ئێستا وا بوو ،هەردووال جێگای کۆبوونەوەی نوخبەو 161
پیاو مەعقوالنی سەردەمی خۆیانن ،سەردەمی قوریش هەر گەل و هۆزە بە گوێرەی حەجم و تواناو دەسەاڵت و پارەو سەربازو میلیشیاکانیان دەچونە ناو ئەو دارولنەدەوەیەوە ،گەورەترین قەبیلە بەنی هاشم و بەنی مەخزوم بوون لەگەڵ هەندێك لە هۆزەکانی تر و کەمە نەتەوەیەکانی دەوروبەی قوەڕیش کە بە ئەحباش و عەرەبی بادیە ناسراو بوون جاروبار نوێنەری خۆیان دەنارد ئەوانیش.. پەرلەمانی ئێستا لەسەر بنەمای حیزب کۆبۆتەوە هەریەکە نوێنەری خۆی دەنێرێتەوە ئەو جێگایە بەگوێرەی حەجم و توانا و دەسەاڵت وپارەو میلیشیا و...تاد ،زۆر تر وردی ناکەمەوە، ئەگینا ئەوەندە لە یەکەوە نزیكن جاری واهەیە بە تاڵەموو جیاوازی لە نێوان سیستمی جاهیلی قوریش و سیستمی دیموکراسی ئێستا ناکەیت، هیچ کەس لە ئیسالمیەکان ناتوانن یەك تاکە وەاڵمیان هەبێت بۆ ئەم لێکچونە بەتایبەت بیرمەندانی یەکگرتوو ،توانای وەاڵمدانەوه‌یان نیە ،بۆ ئەوەی وا نەزانن من خۆم بە زیرەك دەزانم ئەمە لە هزرو بیری مندا گەاڵڵە بووە، نا – بەڵکو دەمەوێت ئەوە بە خوێنەرو برایانی یەکگرتوو بڵێم ،ئەمە سوننه‌تی خوای گەورەیە هەمیشە دووبارەدەبێتەوە ،دەبێت کۆمەڵێك هەبن ئەو راستیانە بخنەوە بەر چاوی خەڵکی وەك ئێوە ،چونکە هەموو باسێك لە ناو ئاینەکەماندا کراوە لە رێگای قورئان و سونەتەوە بەتەواوەتی صَّر�فْنَا (ولََق ْد َ باس کراوە خوای گەورە دەفەرموێتَ .. آن لِلن ِ ِ يِف ه َذا الْ ُقر ِ ِ نسا ُن أَ ْك�ثََر َش ْي ٍء َج َداًل) َ ْ َّاس من ُك ِّل َمثَ ٍل َوَكا َن إْال َ الكهف54 : بێگومان ئێم ه لهم قورئانه‌دا له هه‌موو جۆر ه نموونه‌یه‌کمان هێناوه‌ته‌و ه بۆ خه‌ڵکی (تا په‌ندو ئامۆژگاری لێ وه‌رگرن) که‌چی ئینسان له‌هه‌موو شتێك زیاتر موجاده‌ل ه ده‌کات و له‌شت ده‌کۆڵێته‌وه. کەواتە کە پێغەمبەرمان (صلی اللە علیە وسلم) بانگەوازی دەستپێکرد دژی سیستمەکەی قوریش بوو .هاتنە الی داوایان لێکرد کە ئەو چی دەوێت 162
هەموو قوریش ئەیدەنێ دەیکەنە گەورەی خۆیان و پارەو سەروەت و سامانی لە هەموویان زیاتر بێت ،کام ئافرەتەی خاوەنی جوانی و نەسەبی بەرزە دەیبەخشن بە پێغەمبەر(صلی اللە علیە وسلم).. وەاڵمی پیغەمبەر بۆ سیستمەکە چی بوو؟ فەرمووی ئەگەر رۆژ ومانگ الی راست‌و چەپم بێت واز لە بانگەوازەکەی خۆم ناهێنم.. لەوانه‌یە هەندێك لەو برایانە بڵێن جا باشە ئەم نمونەیە کەی پەیوەندی هەیە بە سیستمی سیاسی ئێستا؟ بێگومان بن ئەم باسەی کە لەسەره‌وە گێڕامانەوە بۆ ئێوە رێك رەوشی ئێوەیە لە ئێستادا ،بەاڵم ئێوە ئێستا رێك پێچەوانەی پێغەمەبەر (صلی اللە علیە وسلم) دەکەن... چۆن؟ ئەگەر بە پێوەری ئێوەی ئیسالمی بێت ئێستا دەڵێن :هەلێکی (چانسێکی) باش هەڵکەوتوە با بڕۆینە ناو ئەم کایە سیاسیەوە تا لەو رێگاوە کارەکەی خۆمان ئەنجام بدەین.. بەاڵم پێغەمەبەر (صلی اللە علیە وسلم) ئەنجامی نەدا ،لەبەر ئەوەی سیستمە سیاسیەکەی ئەو جیاواز بوو لە هەموو داواکاریەکانی قوریش، ئەو بۆ خۆی خاوەنی سیستمێکی تربوو ،ئەمە خاڵی جەوهەرییەو وەاڵمی پرسیارەکە دەستە بەردەکات ،کە ئیسالم لە هیچ ناچێت نە لە دیموکراسی ،نە لیبراڵی ،نە لە هیچ به‌رنامەو سیستمێکی تری دونیای جاهیلی ،بەڵکو نەشه‌رقیەو نەغەربیە ..ئیسالمیەو ئیسالمیە ،ئەم دروشمە زۆر جوانە هاوڕێکانی سەید قوتب وسەید قوتب لە زینداندا دەیانوتەوە ،پاشان لە دوای فەتحی مەکە دارولنەدوە ئەرزشی نەماو فرۆشرا بە کەسێك کردی بە تەویلەی ئاژەڵ. کەواتە بەم پێیە بۆمان روون بویەوە ئیسالم خاوەنی تایبەتمەندی خۆیەتی ناتوانین ناوی لێبنێن راست یاخود چەپ ،یان هەر ناوناتۆرەیەك کە ئێستا داتاشراوە ،لەبەر ئەوەی ئیسالم لەسەر هەموو کایەکانی ژیان و رەهەندەکانی وتەی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تایبەتی خۆی هەیە ”تەعقیب و تەرحی” جیاوازی هەیەو خاوەنی پرۆژەی تایبەتمەندی خۆیەتی؛ ئەشێت ئێوەی قیادە یەکگرتوو پەی نەبه‌ن بەو پرۆژانەی ئیسالم ،بەاڵم لە راستیدا بوونی هەیە، کێشەی ئێوەی ئیسالمیش بە گشتی ئەوەیە لە خۆتان زیاتر ناهێڵن خەڵکی تر بێتە پێشەو ه بوار بۆ هیچ کەس ناکەنەوە ،مەگەر ئەوانەی کە ئەکێشن بە گەردنیانداو هەر خەریکی خەت و کوتلە بازین سەرکەونە سەرەوە ،ئیتر ئەوانیش بوارە حیزبیەکە ناهێڵێت پێبگەن لە جیاتی ئەوە ببنە بەندەی خوای پەروەردگار دەبنە کۆیلەی حیزب ،کە ئێوە خۆتان نەزانن بە رانبەر پرۆژەی ئیسالمی ،ئیسالم خەتای نیە ،بەڵکو خۆتانن کە قەزه‌من وا هەست دەکەن ئیسالمەکەش هەروایە، نەخێر -بەڵکو ئیسالم شاخە ،بەاڵم دیموکراسی وئەفکاری عەبدولکریم سروش و هەندێك لە موعته‌زیلەی سەردەم ئێوەی دۆگما کردوە پێتانوایە شت دەزانن خۆتان لێبوە بە بە محمد قوتب لە راستیشدا سەرتان لە خەڵکو بەتایبەتش الوەکان تێکداوە ،بە هەندێك دروشمی باق و بریق و سابونتان داوە لە پێیان. پێغەمبەر(صلی اللە علیە وسلم) دەست نیشانی سیستمی سیاسی ئیسالمی کردوە... سەروەرمان محمد کۆتا پێغەمبەرە (صلی اللە علیە وسلم) و ئاینەکەیشی کۆتایی ئاینەکانە، خوای گەورە وبااڵ ،لە پەیامەکەیدا بۆ سەر زەوی ِ ت َعلَْي ُك ْم ت لَ ُك ْم دينَ ُك ْم َوأ مَْتَ ْم ُ دەفەرموێت( ..الْ�يَْوَم أَ ْك َم ْل ُ نِ ْع َم يِت) واتا ئه‌مڕۆ ئاین و به‌رنامه‌که‌تانم ب ه کۆتایی گه‌یاند ،و ه نازو نیعمه‌ته‌کانی خۆمم بۆ ته‌واو کردن و ه رازیم به‌وه‌ی که ئیسالم ببێته به‌رنامه‌و دین و ئاینتان.. لێرەدا دەبێت ئەو ه لە بەر چاوبگرین کە خوای گەورە رازیە بەوەی ئیسالم ئاینمان بێت، دەبێت بە بچوك و گەورەی ئیسالم رازی بین، من گومانم لەوه‌دا نیە کە هەموومان بە جیاوازی دیدو بۆچونمان لەسەر ئەمە کۆکین ،کە مادام کۆکین ئەم دەقە قورئانیە تەئویل هەڵناگرێت و، نە هیچ وتەو باسێکی تر ،ئەگەر مەرجە موسڵمان ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بین و شوێنکەوتوی -محمد -بین (صلی اللە علیە وسلم) خۆ ئەو پێغەمبەرمان بووە و سیستم ه سیاسیەکەی_ سیستمی پێغەمبەرایەتی بووە.. دەفەرموێت دوای من پێغەمبەر نایەت؛کەواتە ئەو سیستمە کۆتایی هات ،بەاڵم دوای ئەوە سیستمێکی نوێ دەست پێدەکات خۆی ئاشکرای دەکات وەك نیشانەی پێغەمبەرایەتی خۆی و سیستمی سیاسی و بەرێوەبردنە هەر خۆشی حاکم بووە ،فەرمانڕەوا بووە (صلی اللە علیە وسلم) ،لەدوای ئەو سیستمە ناوی نەناوە سیستمی دیموکراسی ،بەڵکو ناوی لێناوە سیستمی پێگەیشتو واتا (راشدین) ،دوای ئەو سیستمە -سیستمێکی تری ئیسالمی دەستنیشان دەکات بە ناونیشانی سیستمی ویراسەت کە هاوشێوەی پاشایەتیە ،بەاڵم لە ناو دامەزراوەی ئیسالمیداو لە بازنەی ئیسالمەکەدایە وەك نمونەی معاویەی کوڕی ئەبوسوفیان رەزامەندی خوای لێبێت و زۆرێکی تر لە خەلیفەکانی ئەمەوی و عەباسی عوسمانی..تاد ،ئەمان لە شورا دەرچووبون ،سیستمی زۆر و ستەمکار بەزمانی ئەمڕۆ (دیکتاتۆر) ،ئەمیش دەشێت هەر لە بازنەی ئیسالمدا بێت ،بەاڵم وەك حەجاجی کوڕی یوسفی سەقەفی ،جەاللەدینی کوڕی محمدی خواریزم شا بدرەدین لوئلوئو ،برکیاروق و توتوش..تاد ،لە دوای ئەم قۆناغانە قۆناغی تر جێگای نابێتەوە لەناو ئیسالمدا دەبێت بگەڕێتەوە بۆ سەرچاوە سەرەکییەکە کە سیستمە راشدینەکەیە.. ئەمەش دەقی ئەو فەرمودەیە کە ئەلبانی – رەحمەتی خوای لێبێت -بە راستی داناوە لە ئیمامی ئەحمەده‌وە– رەحمەت و درودی پەروەردگار بۆ سەر گیانی -ریوات کراوە ئەو سیستمەیە کە سەروەرمان باسی دەکات (صلی اللە علیە وسلم).. (تكون النبوة فيكم ما شاء الله أن تكون ،ثم يرفعها الله إذا شاء ،أن يرفعها ثم تكون خالفة على منهاج النبوة ،فتكون ما شاء أن تكون ،يرفعها إذا شاء أن يرفعها ،ثم تكون ملكا عاضا فتكون ما شاء الله أن تكون ،ثم يرفعها إذا شاء أن يرفعها، 163
ثم تكون ملكا جبريا ،فتكون ما شاء الله أن تكون، ثم يرفعها إذا شاء ثم تكون خالفة على منهاج النبوة ثم سكت). تێبینی :هەندێك پێیان وایە کە لە دەسەاڵتی ”جەبابیرەکان” واتا دەسەاڵتی زوڵم و زۆر کە سەروەرمان (صلی اللە علیە وسلم) باسی لێوە دەکات مەبەست پێی عەلمانیە ،ئەمە ل ه راستیدا وانیە ،چونکە ئەگەر تەماشای سیستمەکە بکەین هەمووی بەدوای یەکدا ئیسالمییەو خەڵکی موسڵمان حوکمڕانی دەکات ،بەاڵم ئەگەر هاتوو ناو ناتۆرەی ئەم به‌رنامەی لە ناو عالەمی ئیسالمیدا پیادەکرا و بەاڵم هەر سیستمەکە حاکمیەتی ئیسالم بوو ،ئەوا دەشێت بە سیستمە جەبریەکەی (ئیستبدادی) موسڵمان هەژمارد بکرێت ،سیستمی عەلمانی و سیستمی دیموکراسی و سیستمی سەرمایەداری..تاد ،ئەوانە هیچ بە ئیسالم هەژمارد ناکرێت ،هیچ پەیوەندی بە ئاینی ئیسالمەوە نیەوە بۆخۆیان بەرنامەو تایبەتمەندی خۆیان هەیە. لێرەدا گەیشتینە ئەو دەرئەنجامەی کە بە فەرمودەی خوای بەرزو بااڵو فەرمودەی سەروەرمان پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم)، ئیسالم خاوەنی سیستمی ئیسالمیە هیچ ناوێکی تر هەڵناگرێت ،لەسەر ئه‌و چوار بنەمایەی ئاماژەم پێداوە لەسەرەوە سیستمە ئیسالمیەکە دادەمەزرێت (حاکمیەتی خواو ،دادپەروەری و یەکسانی ،پابەند بوون بە گرێبەستی فەرمانڕەوایی کۆمەاڵیەتی ئیسالمی ،راوێژو شورا) ،قورئانیش بۆ خۆی لە ناو کۆمەڵگاو کایەی سیاسەتدا کار لەسەر ئەو چوار تەوەرەیە دەکات. کەواتە شیاوترە بڵێن ئێمە خاوەنی سیسیتمی پێگەیشتوین ،نەک دیموکراسی ،چونکە لەسەردەمی خیالفەتی پێگەیشتو(ڕاشدین) کە ( )٣٠ساڵی خایاندوە باسی ئەوە دەکاتەوە بۆمان پێغەمبەر (صلی اللە علیە وسلم) لەسەر مەنهجو رێبازی پێغەمبەرایەتی بوون (خالفة النبوة ثالثون سنة) ،بەاڵم لە ماوەی ئەم ٣٠ساڵه‌دا کە خەالفەتی پێگەیشتوو بوون ،کوشتنی نێوان 164
هاوەاڵن و شەڕی فیتنەو هەڵگەڕانەوە لە ئاین و دروست بوونی دەیان جۆر لە بیروباوەڕی جیاواز روویداوە و دروست بووە.. پرسیار ئەوەیە ..ئەی چۆن راشدین و پێگەیشتوە؟ چۆن لەسەر رێبازی پێغەمبەر بووە ئەم هەموو ناڕەحەتی و جەنگ و کوشتارو فیتنەیەی تێدابووە؟ موعجیزەی سیستمە ئیسالمیەکە لێرەدا دەردەکەوێت.. چۆن؟ پێغەمبەری ئازیز (صلی اللە علیە وسلم).. تەمەنی سیستمە سیاسیەکەی ٢٣ساڵ بووە. خیالفەتی ئەبوبەکر – رەزامەندی خوای لێبێت ٢ -ساڵ و سێ مانگ بووە. خیالفەتی عومەری کوڕی خەتاب– رەزامەندی خوای لێبێت ١٠ -ساڵ و شەش مانگ بووە. خیالفەتی عوسمانی کوڕی عەفان– رەزامەندی خوای لێبێت ١٢ -ساڵ بووە خیالفەتی عەلی کوڕی ئەبوتالیب– رەزامەندی خوای لێبێت ٤ -ساڵ و حەوت مانگ بووە. خیالفەتی حەسەنی کوڕی عەلی – رەزامەندی خوای لێبێت -شەش مانگ بووە تێبینی ئەو مانگەی نادیارە دابەش دەکرێتەوە بەسەر ئەورۆژانەی دەسەاڵتی هەر پێنج خەلیفەکە.. باشترین سیستمی سەر زەوی ئەم ()٥٣ ساڵەیە ..ئەم سیستمە لە پێغەمبەرەوە (صلی اللە علیە وسلم) هەتاکو حەسەنی کوڕی عەلییە، چونکە لە ژیانی هەموو موسڵمان و دەستەو کۆمەڵ و دەوڵەتێکدا ئەم ٥٣ساڵە دووبارە دەبێتەوە ،هەرچی تێدا روویداوە چارەسەری بۆ دۆزراوتەوە ،کێشەکانی بە باشترین شێوە چارەسەرکراوە ،کەواتە بۆ ئەم ٥٣ساڵە باشترین سیستمە و بە پێگەیشتو ناوبراوە؟ ،ئەگەر چی ئەو هەموو رووداوەر رویداوە تێدا ،بەهۆکاری ئەوەی لە ژیانی هەموو موسڵمانیك ئەم ٥٣ساڵە هەر دەبێت دووبارەبێتەوە ،ئیتر هەیە قۆناغی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەبوبه‌کری لێ دووبارە دەبێتەوە هەیە سەردەمی عوسمان..تاد ،.بەاڵم دەتوانین بە هاوشێوەی ئەوان بە رەوشی ئێستا چارەی بکەین.. کەواتە ئەمە سوننەتی خوای گەورەیە وەسوننەتی خوای گەورەش گۆڕانگاری بەسەردا نایەت. (�..فَلَ ْن جَِت َد لِ ُسن َِّة اللَّ ِه �تَْب ِد اًيل َولَ ْن جَِت َد لِ ُسن َِّة اللَّ ِه حَْت ِو اًيل).. فاطر٤٣: هه‌رگیز نابینیت یاساو به‌رنامه‌کانی خوا ل ه نه‌خشه‌ی خۆیان البده‌ن (ک ه به‌شێکی ریسوا کردنی پیالن گێڕانه.. جا ئەگەر دیموکراسی وەك ئەو قیادەی یەکگرتوو دەڵێت :ئەوەندە باشە ..ئیتر بۆ شوێن کەوتوی محمد بین ،دەڕۆین شوێن ئەرستۆو ئەفالتوون دەکەوین کە ئەوانە پەییان بەم دیموکراسیە بردوە ،وەك ئەو دەڵێت شورای ئسیالمیش بێ دیموکراسی بوونی نیە ،ئیتر بۆ شوێنکەوتوی سەروەری مرۆڤایەتی بین ئەم ئایه‌تە واز لێدێنین ..پەنا بەخوا دەگرم لەو قسەیە.. ئەوە بۆ بزواندنی ئێوەی خوێنەرە وتەکەی ئەو دووبارە دەکەمەوە ..ئادەی ئێوە پێم بڵێن ئەم قسەیە لە کوێ دیندا جێگای دەبێتەوە.. لە کاتێكدا خوای گەورە دەفەرموێت( ..لََق ْد َكا َن ول اللَّ ِه أُسوةٌ حسنَةٌ لِّمن َكا َن �يرجو اللَّه والْ�يوم ِ لَ ُكم يِف رس ِ اآلخَر َْ ُ َ َ َْ َ ْ َُ َْ َ َ َ َوذَ َكَر اللَّهَ َكثِ ًريا) األحزاب21: سوێند به‌خوا به‌ڕاستی له‌پێغه‌مبه‌ری خوادا چاکترین نموونه‌ی ته‌واو رێك و پێك هه‌یه ،تا چاوی لێ بکه‌ن و شوێنی بکه‌ون ،بهتایبهت بۆ ئه‌و که‌سانه‌ی ره‌زامه‌ندی خوایان مه‌به‌سته، سه‌رفرازی قیامه‌ت ئاواتیانه ،هه‌میشه و به‌رده‌وام یادی خوا ب ه زۆری ئه‌نجام ده‌ده‌ن و زمانیان پاراوه‌به‌یادی ئه‌و. مەگەر هەرچی لەژ یانماندا هەیە بەندایەتی نیە؟ ،بەرێوەبردنی دەسەاڵت و سیستمەكه‌ی هەر بەندایەتی نیە؟ ،ئەی ئەگەر چاو لە محمد نەکه‌ین لە کێ بکەین کێ هەیە لەو باشترە؟ مەالی گەورەی کۆیە -لە تەفسیرە نایابەکەیدا دەڵێت :خەڵکی دۆڕاو ئەوەیە کە شوێن بەرنەمەی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دوژمنەکەی بکەوێت ،چونکە پێی وایە دوژمنەکەی سەرکەوتوە ئیتر بەرنامەکەشی هەر سەرکەوتوە.. دەڵێم ئیسالم ئەوەندە گەورەیە ،بەاڵم هەندێك ئەقڵ هەیە پەی پێنابات ،بەڵکو ئاستی خۆی دادەبه‌زێنێت بۆ لێواری دامێن لە کاتێکدا لە لوتکەدایە ..بەڕاستی حەیفە خاوەنی ئیسالم بیت و خۆت بە قەزەم ببینیت ،لە کاتێکدا ئاینی ئیسالم عیمالقە ئەگەر راستگۆ بیت لەگەڵ ئاینەکەتدا تۆش دەگەیتە لوتکە. کۆتایی وتەم لەم تەوەرەدا ئەوەیە دەشێت هەر لە ناو ئەم باسەدا باسی چۆنیەتی دامەزراوەی دەوڵەتی ئیسالمی بکرێت ،بەاڵم من لێرەدا نەهاتوم شیکاری لەسەر سیستمی سیاسی بکەم ،بەڵکو دەمەوێت وەاڵمی ئەوە بدەمەوە کە ئیسالم بۆ خۆی خاوەنی سیستمی سیاسی تایبەتیەو هیچ پاشکۆیەکی تر بە خۆیەوە هەڵناگرێت ،بۆ ئەوەی خوێنەر رابکێشم بەالی ئەو شیکاریەدا دەتوانن بچنە ناو پێگەی حیزبی ”تەحریر” زۆر بە ووردی باسی ئەو سیستمە سیاسیە ئیسالمیەی کردوە، دەست نیشانی هەموو وەزارەت و دامەزراوە ئیسالمیەکان کراوە ،بە سەدان نوسەری بەرێزی وەك (د .محمد عەبدلقادرو حاکم المطیری) نمونەن لەم باسانەدا ،لێرەدا بەوەندە ئیکتیفای پێدێنم و بەجێیدێڵم بۆ زەمەنی خۆی.. دیموکراسی پێوەری بە زانستی ئیسالمی و لەبێژنگدانی: زۆر جار بە ناوی پرۆژەی هاوچەرخەوە دەیانەێت مەزاجی ئیسالمی و دینداریمان تێك بدەن ،دۆستێکی یەکگرتوو لە باسی ئەم دیموکراسیەدا دەیویست بیهاوچەرخێنێت ،لەگەڵ دەقی ئوسوڵی فیقهیدا بەسەرماندا بیفرۆشێتەوە، ئەم دەقەی هێناوە دەڵێت( :العبرة بالمقاصد والمعاني وليس باالسماء والمباني).. واتاکەی خۆی دەهێنم :گرنگە چەمك و واتاکان بە تێگەیشتن و لێوردبونەوەی خۆی بێت نەك تەنها بە ناو شتی روکەش ..یاخود (په‌ند وانه‌و ئامۆژگاری به مه‌به‌ست و ئامانجه‌كانه نه‌ك ب ه ناوو نیشانه‌كانه). 165
ئەم پێوەرە پێچەوانەی ئەوەیە کە خه‌ڵکانێك بیانەوێت دیموکراسی پێ بشەرعێنن ،چونکە واتاو چەمکی دیموکراسی بۆ خۆی دیارە بەاڵم روکەشی جوانە ناواخنی بۆ موسڵمان پوچە.. زۆر لەسەر ئەمە ناڕۆم واتاکە دیارە. ل ه سەردەمی عومەری کوڕی خەتابدا- رەزامەندی خوای لێبێت -وه‌فدی گاوره‌كانی نه‌جران هاتن وتیان بۆ جزی ه هه‌رچیتان بوێت ده‌یكه‌ین به‌س ناوه‌كه‌ی بگۆڕن و بیكه‌ن ه زه‌كات!.. عومەری کوڕی خەتاب -رەزامەندی خوای لێبێت -فه‌رمووی باش ه با زه‌كات بێت ..لە پاشاندا عومەر رەزامەندی خوای لێبێت بوو یاخود زانایه‌كی تر فه‌رمووی :ئه‌وان نەزان و جاهیلن (ئەحمەقن) ناوه‌كه‌ی قبوڵ ناكه‌ن ناوه‌رۆكه‌كه‌ی قبوڵ ده‌كه‌ن.. ئیمه‌ش ناوه‌رۆكمان ده‌وێت ! ...ئهوهی ك ه گرنگ ه كاتێك فاروق ئهوهی قبوڵ كرد ل ه زاراوه‌یه‌كی ئیسالمی چوون بۆ زاراوه‌یه‌كی تری ئیسالمی ..وات ه ل ه جزیه بۆ زه‌كات !! ..ئه‌م حاڵه‌ت ه مقارنه‌كردن بێت ب ه دیموكراسی هه‌ڵه‌ی ه بۆ؟؟ له‌به‌ر ئهوهی یه‌كگرتوو چوونه‌ت ه ناو عه‌مه‌لیه‌كی سیاسی دیمواكراسیه‌و ه جێگه‌ی خۆیان كردووته‌وه و هه‌ر دیكۆر نا ،بەڵکو ب ە واقعیش ناوه‌رۆكی دیموكراسیان قبوڵ كردووه!. لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بکەم هەندێك لە خەڵکی و یەکگرتووەکان دەڵێن :ئیخوانی میسر چونەتە ناو پرۆسەی دیموکراسی و لەو رێگایەوە توانیان دەسەاڵت بگرنە دەست ،کێشەکە لەوەدا نیە کە مرۆڤ لە ناو پرۆسەکەدا کار بکات ،چونکە بەدرێژای ١٠٠ساڵی عەلمانی ئەم دیموکراسیە بۆتە دیوەزمە و ئەمری واقع بەسەر دارئیسالمو واڵتی موسڵمانانەوە بە گشتی ،بەاڵم گرنگ ئەوەی لەپرۆسەکەدا گەر بەشداری بکەیت ،بەاڵم تەبەنی فیکرەکە نەکەی ،قسەی مکانیزمی دیموکراسی لێرەدایە ،لەناو پرۆسەکەدا دیموکراسی وەك میکانیزمی ئیسالمەیەکان بۆ دەسەاڵت ئاساییە، بەاڵم تەبەنی کردنی نەهەمامەتی و سەرگەردانیە، ئەوەندەی من ئاگاداربم و وردبونەوەم هەبووبێت لە قیاداتی ئیخوان و بانگخوازەکانی هیچ کات 166
تەبەنی دیموکراسیان نەکردوە ،مەگەر لە وتارێکیدا مورسی وەك وتەی سیاسی بەکاری هێنابێت.. کورتەی وتەکەم ئەوەیە :گرنگە لە پرۆسەکەدا بەشداری بۆ هێنانەوەی سیستمە ئیسالمیەکە ،نەك بەرزکردنەوەی سیستمە دیموکراسیە .جیاوازی بیرکردنەوەکان لێرەوە سەرچاوەدەگریت. ئەو دۆستەمان لە قیاداتی یەکگرتوە دەڵێت.. أينما وجدت المصلحة فثم شرع الله.. ئەم دەقەی تر تۆزێك لەسەری هەڵوێستە دەکەم.. لە کوێدا بەرژەوەندی هەبوو ئەوا شەرعی خوا لەوێدایە... بەرژەوەندی ...سێ جۆری هه‌یه.. یەکەم :بەرژەوەندی به‌تاڵ و ئاماژە بۆ نه‌كراو ...وه‌كو قومار و عه‌ره‌ق فرۆشتن ...ل ه ئوسڵدا پێی ده‌وترێت( :المصلح ة الملغیة).. دووەم :بەرژەوەندی راستی و تەندروست و ئاماژە بۆ کراو وەکو ...كۆكردنه‌وه‌ی قورئان له‌سه‌رده‌می عوسمانی کوڕ عەفاندا و گەورەکردنی مزگەوتی حەرەم و..ل ه ئوسوڵدا پێی دەڵێن( :المصلح ة المعتبرة) سێیەم :بەرژەوەندییەك ك ه شه‌رع لێی بێ ده‌نگه‌و ب ه راسته‌وخۆ ناڵێت بیك ه یان مه‌یك ه و جێی هێشتو ه بۆ ئیجتیهادی موجته‌هید ..لە ئوسوڵدا ناوی( :المصلحة المرسلة يان المطلقة). ئەم بنەما ئوسوڵیەی ئەو دۆستەمان: دەیەوێت پێمان بڵێت لەکوێ بەرژەوەندی راستی و تەندروست وئاماژە بۆکراو هەبوو :راستی و حەق بێت ئەوا شەریعەت لەو جێگایەدا حزورو بونی هەیە وە پشتیوانی دەکات!. هەندێك لە زانایان ئوسوڵ رایان وایە تەنها دووجۆر هەیە :المصلحة الملغية +المصلحة المعتبرة.. ئەم پێوەر ه بۆ دیموکراسی لە سەربنەمای ئوسوڵ زانایان ناویان ناوە بە پێوەری گەندەڵ (قیاس الفاسد) دیموکراسی سێ الیەنی هەیە.. یەکەم حەقە ..دوەم باتڵە ...سێیەم حه‌ق و باتڵ تێیدا تێكەڵە.. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئه‌گه‌ر حه‌ق ه ب ه میزانی بیروباوەڕ و و شه‌ریع ه ئه‌وه به‌ڵێ رازین بە دیموکراسی.. ئه‌گه‌ر باتڵه ئه‌وه قسه‌كه‌ش باتڵه و قیمه‌تی زانستی له ده‌ست ده‌دات.. ئه‌گه‌ر حه‌ق و باتل تێكه‌ڵ ە وه‌كو تێكه‌ڵ كردنی پاره‌ی حەاڵل و حه‌رام وایه هه‌مووی حه‌رام ده‌كات !! ...دیموكراسیش وه‌كو زاراوه‌و وه‌كو چەمك یه‌ك واتای هەیەو پێکەوەگرێدراوە (مەنزومەیە) پارچه‌پارچه‌كردنی وه‌كو هه‌ندیك ئیسالمی (نەشارەزا لە سیستمی سیاسی ئیسالمی) ده‌یانه‌وێت .ئه‌مە بێ ئاگایی ه له‌شه‌ریعه‌ت و دیسان بێ ئاگاییە ل ه دیموكراسیش. لە دیموکراسیدا بەرژەوەندی تێدایه؛ بهاڵم به به‌راورد به‌بەرژەوەندی شه‌ریعه داماوییە، ئهوهی دیموكراسی بەرژەوەندییەکی وه‌همیه (سوفستائیە) یاخود فەنتازیای شاعیرانەیە!! من كه خۆم باشترم پێ بێت چۆن بیگۆڕمه‌وه ب ه به‌دیلیكی وه‌همی و فەنتازیای شاعیرانەوە پینه‌و په‌ڕۆ كراو؟! ئه‌م قاعیده‌یه( :أينما وجدت المصلحة فثم شرع الله) خه‌ڵكی قانونی و شه‌رعیه‌كانیش به‌كاری دێنن، بهاڵم نابێت بكرێت ه هۆكاری تفضیلي هه‌ژمونی بەرژەوەندی به‌سه‌ر هه‌ژمونی شه‌ریعه‌تدا وه‌كو هه‌ندیك ده‌یانه‌وێت !! راستر ئه‌وه‌یه به‌م شێوه‌ی ه بێت( ..حيثما وجد الشرع فثم مصلحة العباد) واته: لە كوێدا شه‌رعی خوا ههبوو مصلحه‌ت هه‌یه!.. ئەم بنەمایەش بە رەها نیە؛ خۆ کاتێك ریبا و قومارو کاری خراپە لە هەر جێگایەکدا هەبێت شەریعەتی خوای لێیە؟ بیگومان نەخێر.. هیوادارم ئەو دۆستەی یەکگرتوومان پەی بەو جۆرە دەقانە بەرێت وەك خۆی مامەڵەی لەگەڵدا بکات ،من دڵنیام لەوەی کە بەتوانایە، بەس بۆ وا بەکاری هێناوە ،ئەوە دەبێت خۆی وەاڵم بداتەوە. ئیسالم پرۆژەی هەموو چەرخێکە ،نەك ئیسالمی هاوچەرخ: زۆر جار کە دەستەوە ئێخە دەوه‌ستم لەگەڵ هەموو زاراوەکاندا کە لە ئیسالمەوە سەرچاوەیان نەگرتوە ،مانای وانیە کە دۆگمایی چەقبەستوی لە ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دیدو بۆچونمدا دەبینرێت ،نا -بەڵکو من پێموایە ئیسالمەکە خۆی هەموو جوانیەکی تێدایە و لە لوتکەدا ،ئیسالم بۆ خۆی خاوەنی تایبەتمەندێتی خۆیەتی بە تایبەتی لە رووی رۆشنبیرییەوە، ئەوەی کە منی بێزار کردوە ..کەڵەکە و تەرکومەبوونی رۆشنبیریی گەالن و ئەفکاری ترە کە کاریگەریی کردۆتە سەر تاکە موسڵمانەکان، بە رۆشنبیریی عەلمانی و یان دیموکراسی یاخود لیبراڵی بۆچون بۆ ئیسالم دەردەبڕێت وشیکاری پێ دەکات ،کارەساتەکە لێرەوە دەست پێدەکات، من دژی هیچ رۆشنبیرییەك نیم ،بەڵکو ئەوە رەت دەکەمەوە کە مرۆڤێك لەسەر رۆشنبیری ئیسالم ماڵ بێت و بە رۆشنبیرییەکی تر بیر بکاتەوە ،الی من ئەمە خیانەتی عوزمایە.. خەڵکی موسڵمان جیاوازپی هەیە لەگەڵ هەموو کەسێکی تردا کە پابەند نیە بە ئاینەوە، لەگەڵ ئەوەیشدا لەناو موسڵماندا دوو شێوە موسڵمان هەیە کە دەکرێت بە دوو چەمک باسی بکەین ..ئەم دوو چەمکە پێویستە خەڵکی موسڵمان باش لێوردبێتەوە ئەویش بریتیە لە موسڵمانی پابەند واتا (مولتەزیم) وە کەسێکی سادە کە موسڵمانیەتی وەك باری کۆمەاڵیەتی وەرگرتوە ،ئەم دوو جۆرە خەڵکە زۆر جیاوازن لە رەفتارو کرداریاندا ..الی ئەوکەسەی کە پابەندە بە ئاینەکەیەوە پێویستە رۆشنبیریی ئیسالمی بەتەواوەتی هەموو کیان و ژیانی داپۆشیبێت.. ڕۆشنبیرانی ئیسالمی ئێستا کاریگەریی عەلمانیەکانی بەسەرەویە هەموو رەفتارو کرداریان و تەنانەت بیرکردنەوەیان وەك یەكی لێهاتوە لەگەڵ عەلمانیەکاندا ،هەڵبەت مەبەستم گشتی و بە رەهایی نیە ،بەڵکو زۆرینە لە ناو موسڵمانانی پابەند بە ئیسالمەو ئەوە دەبینرێت زیاترهەست بە رۆشنبیریی جەماوەرییان دەکرێت نەك ئیسالمی واتا (ماس میدیا) ،هەموو کێشەکە دەگرێتەوە بۆ ئەوەی کە موسڵمانانی پابەند ..رۆشنبیرییەکەیان السه‌نگە و بە ئیسالم پارسەنگیان نەکردوە ،جارێ پێش هەموو شتێك دەبێت بزانین پێناسەی رۆشنبیر چیە؟ پێناسەی رۆشنبیر لە سەدەی پێشودا زیاتر لە ()٣٠٠٠ 167
پێناسەی بۆ کراوە ،لە ساڵی رابردودا ئاماژە بە زانایەکی ئەمریکی بەناوی “دانییل بل” کرا لە گۆنگرەی رۆشنبیریی ئەمریکی کە تێیدا زیاتر لە ( )١٠٠٠پێناسەی تر بۆ رۆشنبیریی کراوە لە الیه‌ن زانایانی ئنترۆپۆلۆژیاو زانایانی کۆمەڵناسی و..هتد. پێناسەی رۆشنبیریی لە زمانی ئینگلیزیدا بە واتای کشتوکاڵ و بەرهەم هێنان دێت ،لە زمانی عەرەبیدا بەواتای هەڵدانی “رم “دێت بۆ جێگای مەبەست ،لە ناو کوردا بەو کەسانە دەڵێن کە زانیاری کۆدەکەنەوە لە بوارەکانی ژیاندا تا رۆشەن بیر دەردەچن ،لە کۆمەڵگای ئێمەدا ئەو ناوەیان پێوە لکاوە.. لە راستیدا ئیسالم هیچ کێشەی نیە لەگەڵ هیچ پێناسەیەکیاندا ،بەاڵم ئیسالم خۆی خاوەنی پێناسەی تایبەتە بۆ رۆشنبیریی هەریەك لە بیرمەندانی ئیسالمی بە جۆرێك پێناسەیان کردوە بە هێزترین پێناسە الی من پێناسەی دکتۆر موستەفا سوباعیە کە دەفەرموێت :رۆشنبیری ئیسالمی واتا تێگیشتنە لە ئیسالم بە شمولی.. هەرچەندە ئەم پێناسەیە تەواو نیە بەاڵم واتا گشتیەکەی بەم شێوه‌یە ..هەموو دەقەکەم نەهێناوە.. ئەوەی کە پێناسەی منە بۆ رۆشنبیری.. لەدوای گەڕان و لێکۆڵینەوە پرسیارکردنێکی زۆر دواندنی دەیان بیرمەندو زانا من بۆخۆم گه‌یشتمە ئەو رایەی کە بڵێم رۆشنبیریی بریتیە: لە کۆکردنەوەی زانیاری و کەلەکە کردنی واتا ”تەراکومە” بوونی زانیاری لە مێشکی خەڵکیدا تا بتوانێت شیکاری پێبکات. لە راستیدا پێناسەکە لە شیکاریەکەوە دەست پێدەکات ..مەبەست لە شیکاری ئەوەیە ..ئەو هەموو زانیارییەی کە کۆ دەکرێتەوە ،پاشان چۆن پێچەوانەی دەکەیتەوە ،ئاراستەی ناو گۆمەڵگای دەکەیتەوە ..بەومانایەی کەچۆن شیکاری بەو زانیاریە کەڵەکە بوەکان بکەیت واتا ”تحلیل” بەو زانیاریانە بکەیت ،ئەمە الی من رۆشنبیریی ئیسالمیە. لەڕاستیدا ئەم دیدو بۆچونە زۆر بە کەمی 168
لە ناو ئیسالمیانی کورددا دەبینرێت کە پێیان دەڵێیت؛ بۆ ئوسوڵی بیرناکەوە واتا ئیسالمی و دیندارو موسڵمانەن سەیری ئەم گەردون ژیان و دەسەاڵت..هتد بکەن .کەچی رێك وەك عەلمانیەکان بە رەجعی و دواکەوتو کۆنەپەرست تەماشا دەکرێت ،لەبەر ئەوەی رۆشنبیرییە ئیسالمیەکە لە بیرو دیدیا هیچ رەنگدانەوەیەکی نیە ،لە کاتێکدا ئیسالم ،هەمیشە لە نوێ بوونەوەدایە ..بە جیاواز لە بیرو بۆچونەکانی تری دونیا بە گوێرەی سەردەم ئیسالم خۆی نوێ دەکاتەوە ،بێ ئەوەی هیچ گۆڕانکاری بەسەر دەقە کۆنکرێتیەکاندا بێت، ئەم بارو رەوشە ئەوه‌مان نیشان ئەدات ئیسالم بۆ خۆی موعجیزەیە ،لە بەرنامەکانی تری دونیا ناچێت ،خوای گەورە وای کردوە کە لە هەموو زەمان و مەکانێکدا خەڵکی پیویستیان بە ئیسالم بێت نەك ئیسالم بگۆرێت لە بەر خاتری خەڵکی، ئاین هەموو سەد ساڵ جاریك خوای گەورە نوێ دەکاتەوە ،لە هەموو بوارەکاندا ،نوێ دەکاتەوە بە راڤەکارێك و بە زانایانی فەرمودەوان و و شەریعەت زان و سیاسەت ناس و قیادەی نوێ لە هەموو الیه‌نەکانیەوە ئەم ئایینە نوێ دەکاتەوە، ئیتر ئەو قسەیەش هیچ ئەرزشی نیە بڵێن پیویستە ریفۆرم بکرێت لە ناو ئاینی ئیسالمدا ،چونکە خوای گەورە خۆی کە ئاینەکە دەپارێزیت ،بەو مەرجە کە کۆمەڵگا ئیسالمیەکان وا رابێن کە بەتەواوەتی پێویستی بە ئیسالم بێت لە هەموو الیه‌نەکانەوە، دەقی فەرمودەکەش کە گێڕاوه‌تەوە بەم شێوه‌یە سەروەرمان دەفەرموێت (صلی اللە علیە وسلم)..: (إن اللە یبعث لهذە اآلمە علی رأس کل مائة سنة من یجدد لها أمر دینها) ..هەموو سەد ساڵێك جارێك خوای گەورە خەڵکانیك دەنێرێت لەسەربنەمای ئاینەکە نوێ دەکەنەوە كۆمەڵگا ئاره‌زوومەندە بۆ وەرگرتنی ،چونکە کامەی زۆر خۆی بەشارەزا دەزانێت لە ئیسالمدا کە لە هەر زانستێکی ئیسالمیدا لێکۆڵینەوە دەکات رۆژ بە رۆژ و ساڵ بە ساڵ سەدە بە سەدە زانستی نوێ و سیستمی نوێی تێدا بە دی دەکرێت ،مطشکی مرۆڤەکان زیاتر فراوانتر دەکات ،نمونە و بەڵگە بۆ ئەم وتەیەم ..چەند جار قورئان بخوێنەوە ئەگەر زیاد ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە ١٠٠٠جاریش خەتمی بکەیت هەموو جارەکان کە دەچیتەوە سەر ئایەتی وا هه‌یە دەڵێیت یەکەم جارە بە خزمەتی گەیشتووی و یاخود ژیانی پێغەمبەرمان (صلی اللە علیە وسلم) چەند جار بیخوێنیتەوە ئەوندە نێهنی و موعجیزەی نوێ ترت بۆ دەردەکەوێت ،کەواتە سیستمی سیاسی ئیسالمیش بە پێوەر لە سەر هەموو زانستەکانی تری ئیسالم هەموو جارێك خۆی نوێ دەبێتەوە، بە درێژایی مێژووی دیموکراسی لە ناوچەکەدا هەر دژی ئیسالمیەکان بووە ،لەسەر سندوقی دەنگدان دژی موسڵمان ساختەو تەزویری دونیا پێکراوە ،نمونەی دیموکراسی تورکیاو واڵتانی ترمان لەبەرچاودایە کە لەسایەی دیموکراسیدا ناوێرن بە ئاشکرا باس لە دروشمە ئیسالمیەکان بکەن ،بەاڵم ئیسالم بۆ خۆی گەورەترین پرۆژەیە ئەگەر بێت و شوێنکەوتوەکانی بەراستی پیادەی بکەن ،ئەوەی کە بیری لێناکه‌یتەوە بۆ گۆڕانکاری كۆمەڵگای ئیسالم وەك موعجیزە پێشکەشی مرۆڤایەتی دەکات. پرۆژەی ئیسالمی لە گۆڕانکاری لە ئێستاو رابوورودا: گۆڕانکاری لە ناو کۆمەڵگادا بە بەرنامەی ئیسالمدا هاوشێوەی زۆر کەمە ،بەو مەرجەی بانگەوازچیانی راستگۆ بن لەگەڵ بانگەوازەکەیدا، وەك خۆی بانگەشەی بۆ بکەن نەك لە بەر خاتری خاتران زیاد و کەمی بکەن ،چونکە وەرناگیرێت ئەو دەمە بۆ رەزامەندی خوا نیە ،بەڵکو بۆ رازی کردنی خەڵکی ترە...ئەم بنەمایە وتەی پێغەمبەرو(صلی اللە علیە وسلم) ،هەروەها پیاو چاکانی ئەم ئیسالمە ،ئەگەر هاتوو لەسەر ئەو بنەمایە رۆشتین ئەوە دڵنیاتان ده‌کەمەوە ..هیچ سیستمێکی ترمان ناوێت ،چونکە سەروەرمان بە راشکاوانە دەفەرموێت :ئەوەی بۆم بە جێهیشتون وەك چەرچەفێکی سپی بێ لەکەیە ،مەبەست پێی ئاینی ئیسالمە ،شەوی وەك رۆژی دره‌خشانە پاك و بێگەردە ،ئەوەی سەرلێشێواوو نەگبەتە ئەو کەسەی ه دەستکاری دەکات و وەك خۆی پەیڕەوەی ناکات ،ئەمە دەقی فەرمودەکەی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
سەروەرمان ه (صلی اللە علیە وسلم) (..تركتكم على البيضاء ليلها كنهارها ال يزيغ عنها بعدي اال هالك ومن يعش منكم فسيرى اختالفا كثيرا). هەروەها دەفەرموێت کە توشی راجوێی زۆر دەبنەوە لە نێوانتاندا.. ئەم نەخۆشی راجوێی و قسەی خۆ فەرزکردنە ،دەست نیشانی دەرمانەکەیشیمان بۆ دەکات بۆئەوەی توشی فەشەل نەبین.. دەفەرموێت (صلی اللە علیە وسلم) فعليكم بما عرفتم من سنتي وسنة الخلفاء الراشدين المهديين عضوا عليها بالنواجذ ،وعليكم بالطاعة وإن عبدا حبشيا ،فإنما المؤمن كالجمل األنف حيثما قيد انقاد ».قال الشيخ األلباني :صحيح. ئەویش ئەگەر توشی هەر کێشەیەك و جیاوازی بووینەوە لە دیدی و بۆچوندا زۆر بە ئاسانی دەیگەڕێنینەوە بۆ قورئان سوننەت و خەلیفەی پێگەیشتوو ،شیکاری ئەم باسەم لە سەرەوە زیاتر کردوە بەوەندە وازی لێدەهێنم.. پاشان.. ئەبو رەجائی عەتاردی دەفەرموێت :پێش ئەوەی ئیسالم بێت ئێمە گەلێکی جاهیل بوون، بەردمان دەهێناو دەمانپەرست ،ئەگەر بەردێكی جوانترو چاکترمان دەست بکەوتایە ئەومان فرێ ئەداو دەستمان دەکرد بە پەرستنی ئەو بەردەی تریان ،خۆ ئەگەر لە سەفەر بووینایەوە هیچمان دەست نەکەوتایە بمانپەرستایە ..ئەوا خۆڵمان کۆدەکردوە شیری حەیوانمان تێکەڵ دەکرد تا دەبوو بە قوڕێکی زۆر جوان دەمانکردە سیرامیك و ئیتر دەمانپەرست و بە دەوریدا دەگەڕاین.. ئیسالم ئەم گەلە جاهیالنەی هەمووگۆڕانکاری بەسەردا هێنان لە رووی بیروباوەڕەوە.. دوایی هەموو گەالنیان فێری توحید و یەکتاپەرستی کردو جیهانیان فێری بیروباوەڕی راست دروست کردوە لە جێگایەكەوە کە هیچ شارستانیەتێکی تێدا نەبوو ،ئەم گۆڕانکاریە بە ئیسالم کرا.. لەناو عەرەبدا کچی خۆیان دەهێناو بە 169
زیندوی چالێکیان بۆ هەڵکەند و هەتا چاڵەکەیان پڕدەکردوە ب ه خۆڵ بەسەریدا تا دەمرد ،ئەم کۆمەڵگا دڵ رەقە دوایی دڵیان دەسوتێت بۆ گەالنی تری جیهان و رەحم و بەزەییان لە ناو خەڵکیدا باڵودەکردوە ،پاشان بۆ پشیلەیەك و یاخود بۆ سەگێك بەزەییان دەنواند ،کێ گۆڕانکاری لە ناو ئەم کۆمەڵگایەدا کرد ،گومانی تێدا نیە ئیسالم گۆڕانکاری کرد لەناویاندا.. گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتی کرد لە ناو ئەوگۆمەڵگا رەق و بی هەست و سۆزەدا.. پیاوێکی وەك عومەری کوڕی خەتاب ئەوەندەی لە جاریەکەی دا لەسەر ئەوەی موسڵمان بوو ،دوایی کە وازی لێهینا ،دەیفەرموو وازم لێنەهێناوی لەبەر ئەوەی بەزەیم پێتا دێتەوە ،بەڵکو من خۆم هیالك بووم توشی مەلەل بووم ،دوایی ئەم پیاوە ئەوەندە دڵنەرم بوو بەم ئیسالمە ،دوای ئەوەی کە موسڵمان بوو دەگریا دەیفەرموو زۆر دەترسم لەسەر رێگایەك کە ئاژەڵ پێیدا بڕوات چاك نەکرابێت لە عێراقدا ،زۆر دەترسم لە قیامەت لێپرسینەوەم لەسەر بکرێت.. گۆڕانکاری لە رووی تاك بۆ چاکسازی وخزمەتکردنی خەڵکی بە پرۆژەی باش.. عەرەب لە ژیانیدا بیری لەوە نەکردۆتەوە ژمارەیان ئەوەندە کۆبێتەوە کە جەنگێکی پێبکەن لەگەڵ فارس و رۆمادا ،بەاڵم کە دەبنە خاوەنی ئیسالم ،بەیه‌کجار بزوتنەوەی گۆڕانکاری لە رووی سەربازیی و فیکرییەوە سەد پلە گۆڕانکارییان بەسەردا دێنێت ،قورەیش ئاواتیان بووە تەنها بڕۆنە ناو لێوانی کیسرا ،تەنها یەك كەس لە قورەیش چوووبوە الی کیسرا هەموو عەرەبی قوریش شانازییان پێوە دەکرد ،بەاڵم ئیسالم هاتوو هەر دوو ئیمپراتۆرەکەی خستە ژێر دەسەاڵتیان ،جزیەشیان لە ئیمپراتۆریەتی چین وەردەگرت ،ئەم گۆڕانکاریە بە هەموو پێوەرێك موعجیزەیە لە رووی مادیەوە ،بەاڵم بە سیستمی ئیسالم و بە ئاینی ئیسالم کارێکی زۆر ئاساییە هەر کەس رێگاو شوێنی ئەوان هەڵبگرێت ،هەمان کار دووبارە دەکاتەوە. 170
لەرووی سەربازییەوە گۆڕانکاری تەواویکرد لە ناو خاکێك کە بەدرێژای مێژووی خاوەنی هیچ شارستانیەتێك نەبووە.. هەموو ئەم نمونانەی کە باسم کرد ،لە راستیشدا مشتێکە لە خەروارێکی ئیسالم ،کە لە ساڵی ١٩٢٠ی ز دا نەرویج و هۆڵندا یاسای میراتیان لە ئیسالمەوە وەرگرت ،لە فەرەنسا بە راشکاونە لە ساڵی ١٩٤٢ی ز دا سەرۆکی دادگای گشتی ئەو واڵتە وتی ئێمە یاسای میراتی ئیسالم پیادە دەکەین چونکە باشترین یاسایە، زۆر بەدەگمه‌ن ئەو سیستمە یاسایە لە خێزانێك بۆ خێزانێکی تر دووبارە دەبێتەوە ،لە سەحراو خاکێکی وشکەوە یاسایەك بێت ،لە سەدەی بیستدا واڵتانی پێشکەوتوو بەکاری بهێنن ،کەچی ئێمە خۆمان شانازی پێوە نەکەین؛ شتێك بێنین کە پینەو پەڕۆیە ئەوەی خۆمان جوانترو باشترە لە هەمووی ،ئەمە بە هەموو پێوەرێك نیشانەی دۆڕانی ئەو کەسانەیە کەوا بیر دەکەنەوە. خاڵی جەوهەرو کۆتایی ئەوەیە ئیسالم گۆڕانکاری دەکات لە ناو هەموو خەڵکێکدا، گۆڕانکاریەکی زۆر خێراو بنەڕەتی ئیتر ئەم ئیسالمە بۆ وەك خۆی پیادە نەکەین ..پاشکۆی بۆ زیاد بکەین؟ کۆتایی بە وتەیەکی محمد غەزالی دێنم.. دەفەرموێت :دۆسیەی ئیسالم لە دادگای ژیاندا براوه‌یە ،بەاڵم بەداخەوە پارێزەرەکانی فاشیلن.. بەڕاستی ئەوەی خۆی بە محامی ئیسالم دەزانێت دەبێت بە چەکی زانستی ئیسالم خۆی پرچەك بکات ،دەنا قسەکەی محمد غەزالی بەسەردا دەچەسپێت و بانگخوازێکی فاشیلی لێ دەردەچێت. هیوادارم برایانی یەکگرتو بە رۆحێکی وەرزشی وەریگرن و ئەو بیرە نائیسالمیانە باڵو نەکەنەوە. ِ ِ ِ ِ َستَ ْذ ُكُرو َن َما أَقُ ُ ول لَ ُك ْم َوأُ�فَِّو ُ (َ ض أ َْم ِري إ ىَل اللَّه إ َّن اللَّهَ بَصريٌ بِالْعِبَاد)ِ..
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دین .... شیعرو پێشكه‌وتن و ژن و فه‌لسه‌فه....
گفتوگۆ له‌گه‌ڵ...
بڵند باجه‌اڵن
سازدانی: ته‌حسین ئه‌حمه‌د و مه‌هاباد ره‌حیمی
بڵند رۆستەم سەالم ناسراو بە (بڵند باجەالن) نووسەرو شاعیرێكی الوی كوردەو لە واڵتی ئێران ژیاوەو خەڵكی شاری ێ هەولێرە ،حەوت كتێبی هەیەو لە بواری فكر و فەلسەفەدا دەنووس و بە زمانەكانی (ئیتالی و فارسی و كوردی و عەرەبی) بەرهەمی هەیە ،ئەم ئەدیبە كوردە لە 2010بە باشترین شاعیری گەنجی ئێران دەستنیشانكراوەو خەاڵتی رێزلێنانی وەرگرتووە.. پێشتر مامۆستا بووە لە پەیمانگەی (فەلسەفەی ئیسالمی) لە سەقز و ئێستا بەهۆی خراپی تەندروستی باوكییەوە لە هەولێرە و وازی لە وانە وتنەوە هێناوەو زیاتر خۆی بە نووسینەوە خەریك كردووە ،باجەالن لە ئێران ناوبانگی باشی هەیەو دەقەكانی ئەم نووسەرە الوە لە بەرامبەر نووسینەكانی بابەك ئەحمەدی دادەنرێن، بەاڵم (بڵند و بابەك) ئیش لەسەر دوو ئاراستەی جیاواز دەكەن ..لە بەرهەمەكانی : -1نوێبوونەوە :باڵوكراوەیەكە تایبەتە بە ئەدەب و هونەری تەغریبی -2جیهانی مردووەكانی سەر خاك :چامەی شیعری -3باڵندەی گۆڕستان :دیوانی شیعر -4سفر :دیوانێكە لەالیەن شاعیری بەناوبانگی ئێرانی (ئەحمەد سەاڵواتی) تەرجەمەی فارسی كراوە.....هتد ئێستاش كتێبێكی لەبەر دەستە لەسەر (فەلسەفەی ئاینەكان). بۆ ئاشنابوون بەهزرو ئەدەبیات و نووسینی (بڵند باجەالن)
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
171
تایبەت بۆ رێگای هزر ئەم چاوپێكەوتنەی لەگەڵدا ساز كراوە: پ : 1شت ه دووباره‌كان قێزه‌وه‌نن ،چۆن نه‌جاتمان ده‌بێت لێیان؟ ،ئایا دووباره‌كان راسته‌وان ه ده‌گۆڕێن له‌گه‌ڵ نه‌گبه‌تی؟ ،جه‌وهه‌ری شته دووباره‌كان چۆن ده‌بینی ،چاره‌سه‌ر كامه‌یه؟ دین دووباره‌یه؟ بڵند باجه‌الن :مرۆڤ بۆ ئهوهی بتوانێ خۆی ل ه وێن ه و چه‌مك و ئایدۆلۆژیا و كۆمیدیا و تراژیدیا دووباره‌كان بدزێته‌وه ،زۆر جار هانا بۆ كردنه‌وه‌ی ده‌رگا و په‌نجه‌ره‌كانی گومان ده‌با، كه‌چی گومان ده‌رگای لێناكاته‌و ه و ب ه گومان ه ل ه مرۆڤ. به به‌رده‌وامی یه‌كێك له ستوونه‌كانی مه‌عریفه (بیركردنه‌وه)یه .سرووشتی داخراوی كۆمه‌ڵگه ،رێگره له به‌رده‌م مانیفێست بوونی پڕۆسه‌ی بیركردنه‌وه وه‌كو خۆی .قس ه له‌سه‌ر (فه‌لسه‌فه ،دین ،زانست ،كلتوور...هتد) ناكه‌م، به‌ڵكو قس ه له‌سه‌ر ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه ده‌كه‌م ك ه ل ه نێوانیاندا هه‌یه ،بۆی ه پێناسه‌ی ئه‌م چه‌مكانه ل ه دیدی خۆمه‌و ه ناخه‌م ه روو (له‌و شوێنه‌ی باسی ده‌نكه هه‌نار ده‌كرێ ناكرێ باسی چه‌قۆ بكرێ). رێگایه‌ك هه‌یه بۆ كوشتنی خه‌ونه‌كان ل ه زه‌ویدا ،ئه‌ویش قه‌ده‌غه‌كردنی نوستنه ،چونك ه خه‌ون به‌رهه‌می پڕۆسه‌ی نوستنه .نوستن ب ه مانای داخستنی چاو و فڕینی فكر بۆ مه‌مله‌كه‌تی خه‌یاڵ نایه‌ت ،به‌ڵكه به‌و مانای ه دێت كه فكردان بخرێت ه باری سڕبوون و پشوودانه‌وه ،فكردانیش راسته‌وان ه ده‌گۆڕێ له‌گه‌ڵ بیركردنه‌وه ،واته: ئه‌و پیره پیاوه‌ی ژێر دار ه پیره‌ك ه خه‌وتووه، كه‌واته بیرده‌كاته‌وه .ئه‌و ژنه‌ی كۆتایی كۆاڵنه‌ك ه بیرده‌كاته‌و ه كه‌واته خه‌وتووه .ده‌ركه‌وت مه‌به‌ست له خه‌وتن بریتی بوو ل ه بیركردنه‌وه. هه‌ر سێ پڕۆسه‌ی بیركردنه‌و ه و تێگه‌یشتن و رووبه‌رووبوونه‌وه ،یه‌ك بازن ه و ماڵ و خانه ،ل ه خۆیان ده‌گرێ .قسه‌كردن له‌سه‌ر هه‌ر سێ چه‌مكه‌ك ه وه‌كو سێ چه‌مكی سه‌ربه‌خۆ ،هه‌ڵه‌یه .بیركردنه‌و ه به تێپه‌ڕبوونی كات ده‌گۆڕێ بۆ تێگه‌یشتن، دواجار تێگه‌یشتنیش رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی لێده‌كه‌وێته‌وه ،ل ه هه‌موو له‌حزه‌یه‌كیشدا ئه‌گه‌ری 172
ئه‌و ه هه‌ی ه رووبه‌ڕووبوونه‌وه بگه‌ڕێته‌و ه بۆ قۆناغه سه‌ره‌تاییه‌كانی سه‌رهه‌ڵدانی (مه‌به‌ست ل ه قۆناغه‌كان :بیركردنه‌و ه و تێگه‌یشتن) ه. خوڵقاندنیش خوڵقاندنه، بیركردنه‌و ه كاردانه‌وه‌ی له‌گه‌ڵدایه .وشه‌ی بیركردنه‌و ه ل ه زمانی كوردیدا جوان هاتووه ،وشه‌یه‌كی لێكدراو ه ل ه (بیر +كردنه‌وه) دروستبووه ،ك ه به مانای كردنه‌وه‌ی بیر دێ. ئه‌گه‌ر بیر بچوێنین به په‌نجه‌ره‌یه‌ك ك ه قه‌ت نه‌كراوه‌ته‌وه و ناكرێته‌وه ،ئه‌وكات ه ده‌بێ گومانمان هه‌بێ كه په‌نجه‌ره‌یه‌ك بوونی هه‌بێ ،وات ه ئه‌و ه كرانه‌وه‌ی ه وه‌زیفه ده‌به‌خشێت ه ئه‌و په‌نجه‌ره‌یه‌ی ناوی بیره ،ده‌نا په‌نجه‌ره‌یه‌ك ك ه ناكرێته‌وه ،بۆی هه‌ی ه تابلۆی هونه‌رمه‌ندێكی میللی بێت .دین دووباره نیه. تابلۆ = نه‌گبه‌تی . پ :2ل ه یه‌كێك ل ه به‌رهه‌مه‌كانت به‌راوردێكت كردوو ه له نێوان زانست و جه‌هل ،گوتوت ه ك ه ده‌كرێ جه‌هل وه‌كو رێگایه‌ك كه‌ڵكی لێوه‌ربگیرێ بۆ گه‌یشتن به‌مه‌عریفه ،ئه‌مه چۆنه؟ بڵند باجه‌الن :ئه‌و كاته‌ی جه‌هل ده‌مرێ ،زانست جێگای ناگرێته‌وه .كه‌سێك ئه‌زموونێكی زانستیانه‌ی له‌گه‌ڵ جه‌هلدا نه‌بێ، نابێته زانستخوازی راسته‌قینه .نابێ جه‌هل ل ه ده‌ڤه‌ره‌كاندا بكوژرێ ،به‌ڵكو ده‌بێ بگۆڕدرێ بۆ زانست و زانستیش بگۆڕدرێ بۆ ئیمان و ئیمانیش كۆمانبكاته‌و ه و هه‌ر گۆڕانێكیش كه ل ه ئیماندا رووبدا ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و ئه‌زموونه‌ی ه ك ه له‌گه‌ڵ زانست و جه‌هلدا هه‌مانبووه. ئه‌و ه جه‌هاله‌ت نیی ه وامان لێده‌كا مامه‌ڵ ه له‌گه‌ڵ جه‌هلدا بكه‌ین ،بگر ه ئه‌قڵێكی بارگاوی كراوه ب ه ئاین و زانست ،ئه‌قڵێك ه ك ه په‌ڕه‌سێلكه‌ی زانست هێالنه‌ی تیادا دروست كردووه .بۆ گه‌ڕانه‌وه بۆ سه‌رزه‌مینی ئه‌هریمه‌ن ،مومكین نیی ه كه‌شتی ئه‌هریمه‌ن خۆی به‌كاربهێنرێ ،گه‌ر وامان كرد ئیدیۆم و چه‌مك و وش ه و پنت و پڕۆگرامه‌كانی دانپیانه‌نان دیسانه‌و ه ده‌رده‌كه‌ونه‌وه. پ -3چی واده‌كا ببین ب ه كه‌سێكی ئیماندار (دیندار) ب ه دۆزی ژن؟ بڵند باجه‌الن :بوونی ئه‌قڵێكی تر ك ه توانای ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بیركردنه‌وه‌ی هه‌بێ ،ك ه جیاوازی هه‌بێ له‌گه‌ڵ ئه‌قڵی بێ دین و به‌ربه‌ری و خێڵه‌كییه‌كان (لێره‌دا فه‌زای گشتی رۆڵی سه‌ره‌كی ده‌بینێ). ئۆسكار وایڵد ده‌ڵێ “ :پێش ئهوهی شاعیران باسی ته‌می له‌نده‌ن بكه‌ن ،خه‌ڵكی له‌نده‌ن هه‌ستیان به‌و ته‌م ه نه‌ده‌كرد». باسكردن و بیركردنه‌و ه له شته‌كان ئه‌گه‌ر له هه‌ر ئاستێكدابن ،چێژێكی زیاتر ده‌به‌خشێ به‌و شته .بهاڵم جیاكردنه‌وه‌ی شته‌كان گرنگی زیاتر ه له باسكردنیان .بۆ ئهوهی بتوانی رۆژ و شه‌و، كوفر و ئیمان ل ه یه‌كتری جیابكه‌یه‌وه ،عه‌قڵێكمان گه‌ره‌ك ه ك ه جیاوازی بكا له‌نێوان عه‌قڵ و به‌رد. ئه‌و مرۆڤه‌ی شته‌كانی ل ه یه‌كتری جیانه‌كرده‌وه، مه‌رج نیی ه بێگیان (جامد) بێت ،ده‌كرێ ئه‌و مرۆڤ ه باوهڕی به‌جیاكردنه‌وه‌ی شته‌كان نه‌بێ و كار بكا بۆ نزیكردنه‌وه و به‌یه‌كتری گرێدانیان .ده‌كرێ ناو له‌و مرۆڤ ه بنرێ به‌ردی شێت. هه‌وڵی رووتبوونه‌و ه ل ه بیركردنه‌وه، هه‌وڵێك ه ده‌ره‌نجامه‌كانی بریتین له كوشتنی چێژ و بنه‌ماكانی.ئاماژه‌كان پێمان ده‌ڵێن “ :ده‌ق ل ه ده‌ره‌وه‌ی بیركردنه‌و ه و بیركردنه‌وه ل ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌ق (هه‌ڵبه‌ت ه له‌بازنه‌ی فكردا) نرخیان نیی ه (رووتده‌بنه‌وه)« . ئه‌وكاته‌ی مرۆڤ تووشی غرووربوونی فكر ده‌بێت ،وا تێده‌گا له لووتكه‌ی چیای یه‌قین دایه، پێویستی ب ه بیركردنه‌و ه نیی ه و پێیوایه بیركردنه‌و ه ل ه بۆشایشدا دروست ده‌بێ و پێویستمان به‌كتێب و گوێگرتن و دۆخ گۆڕین نییه. به‌بێ خوێندنه‌وه‌یه‌كی واقیعی بۆ چه‌مكه‌كان، به‌پشت به‌ستن به ته‌رزی بیركردنه‌وه‌ی چه‌ند شه‌خسێك هه‌نگاو به‌ناوی كامڵبوونه‌وه ده‌نرێ، كه‌چی خوڵقاندنی رۆژگارێكه ك ه مرۆڤ بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیار ه جه‌وهه‌رییه‌كانی به‌دوای وه‌اڵمه‌كان بگه‌ڕێ ،له كاتێكیشدا وه‌اڵمی یه‌قینی ده‌ستنه‌كه‌وتن ،خۆی وه‌اڵمی ناسروشتی و نادروست دروست بكا. مه‌بده‌ئێكی جوان هه‌یه“ :گه‌ر ده‌ته‌و‌ێ ل ه ره‌خنه بگه‌ی ،نهێنی نه‌رمی لۆكه و ره‌قی به‌رد كه‌شف بكه» پ :4ره‌خنه‌گرتن له دین تا چه‌ند كارێكی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
عه‌قاڵنییه؟ بڵند باجه‌الن :ئێمه ره‌خنه‌ده‌گرین وه‌كو نوسه‌ر و هونه‌رمه‌ند ،چونكه ئه‌و ه بیری رۆشن نییه ك ه زه‌مین ه بۆ گوتاری نائه‌قالنی خۆش ده‌كا ،به‌ڵكو خراپ به‌كارهێنانی ئه‌خالق ه له مانا كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كه‌یدا .قسه‌كردن له‌سه‌ر چه‌مكی گه‌شه‌كردن و گه‌شه‌پێدانی كۆمه‌اڵیه‌تی له دوای جه‌نگی جیهانی دووه‌م الی رۆشنبیران سه‌ری هه‌ڵداوه ،نابێ نوخبه‌ی رۆشنبیران به‌هۆی ره‌خنه‌كانیانه‌و ه له‌دیدی هاونیشتمانیان سیمای سته‌مكاریان پێبدرێ .شیلێر ده‌ڵێ “هونه‌ر ئاماژه‌ی ه بۆ ره‌خنه‌گرتن ل ه كۆمه‌ڵگه و ره‌خنه‌ش ئاماژه‌ی ه بۆ كاری عه‌قاڵنی» ئامانجی مه‌سیحییه‌كانی ئه‌وروپا و جوله‌كه‌كان ل ه ره‌خنه‌گرتن ل ه دین و فه‌نده‌مێنتالیزمی ئاینه‌كان ،گه‌ڕاندنه‌وه‌ی به‌هایه بۆ دین. له‌دوای ئه‌م باسه ،هیوادارم ئه‌و پرسیاران ه الی خوێنه‌ر سه‌رهه‌ڵنه‌ده‌ن ك ه بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌یان پێویستیمان به پرسیاری دیكه هه‌یه ،جا ئه‌گه‌ر پرسیاره‌كه میتافیزیكی بێ یان مه‌عریفی ،ئه‌خالقی بێ یان پرسیاری جوانیناسیانه ،مه‌به‌ستم له‌و پرسیارانه‌یه كه بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌یان پێویستیمان به‌و ه هه‌یه سه‌دان پرسیار له ده‌ورووبه‌رمان بكه‌ین بۆ ئهوهی وه‌اڵمێكی نا واقعیمان ده‌ست بكه‌وێت ،ئه‌مه‌ش له‌به‌ر ئهوهی پرسیاره‌ك ه ل ه جه‌وهه‌ردا بێ مانا بووه و له باره‌ی ئه‌زموونێكی بێ مانا بووه .پرسیاری بێمانا ئه‌و پرسیاره‌ی ه ك ه له ده‌ره‌نجامی نه‌بوونی ئه‌زموونه‌وه سه‌ر هه‌ڵده‌دا ،پرسیاركردن ل ه كوفر به بێ بوونی ئه‌زموون له‌گه‌ڵ ئیماندا ،پرسیاركردن ل ه ئه‌ده‌ب به‌بێ بوونی ئه‌زموون له‌گه‌ڵ ئه‌دیبانێكی وه‌كو (ساراماگۆ و كازانتزاكیس و كافكا و پامۆك و....هتد) ،پرسیاركردن ل ه سیاسه‌ت رۆشنبیری سیاسی هه‌بێ .ئه‌گینا له جه‌وهه‌ردا هونه‌ری پرسیاركردن ،هونه‌رێك ه ئه‌ركی كه‌شفكردن و خوێندنه‌و ه و ده‌رخستنی رووی راسته‌قینه‌ی شته‌كانه. پ 5جیاوازی نێوان ئاین و فه‌لسه‌فه و ئایدۆلۆژیا چییه؟ پێناسه‌ی تۆ بۆ فه‌لسه‌فه چییه؟ ئایا ژن ل ه ئاینه‌كاندا پێگه‌ی چۆنه؟ ژن پێویستی 173
ب ه ئاین هه‌ی ه یان ئاین پێویستی به ژنه؟ بڵند باجه‌الن :له‌وانه‌ی ه پرسیاره‌كه‌ت پێویستی ب ه هه‌ندێك ده‌سكاری هه‌بێت .ئایدۆلۆژیا و فه‌لسه‌ف ه وه‌كو دوو سیسته‌می فیكری ،جیاوازیان هه‌یه .فه‌لسه‌ف ه نابه‌سترێته‌وه ب ه كۆمه‌ڵه كه‌س یان حیزب ،به پێچه‌وانه‌ی ئایدۆلۆژیا ك ه حیزب یان كۆمه‌ڵه كه‌س ب ه بیروباوه‌ره‌كانیان ناسنامه‌ی پێده‌ده‌ن .ده‌كرێ فه‌لسه‌ف ه بگۆڕێ بۆ ئایدۆلۆژیا ،بهاڵم ئایدۆلۆژیا قه‌ت ناگۆڕێ بۆ فه‌لسه‌فه .ماركسیزم له كتێبی (سه‌رمایه) وه‌كو فه‌لسه‌فه‌یه‌كی مه‌تریالیستی دیالیكتیكی خۆی ده‌رده‌خا ،بهاڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و مه‌تریالیزم ه مێژوویی ه بێ ك ه ل ه به‌یاننامه‌ی حزبی شیوعی هاتووه، ئایدۆلۆژیایه. له‌فه‌لسه‌ف ه و ژیاندا ،فاروق ره‌فیق واپێناسه‌ی فه‌لسه‌ف ه ده‌كا كه بریتی بێت له‌وه‌ی له‌خۆت بپرسی :بۆچی ده‌بێ باوه‌ڕ بهێنم له‌بڕی باوه‌ڕ نه‌هێنان؟. ب ه بۆچوونی من ئه‌م پێناسه‌یه‌ی فاروق مانایه‌ك بۆ فه‌لسه‌ف ه ناهێڵێته‌وه ،مه‌رج ه به‌ر له‌وه‌ی ئه‌م پێناسه‌یه‌ی فاڕوق له‌سه‌ر شێوه‌ی پرسیارێك له‌خۆمان بكه‌ین ،ل ه خۆمان بپرسین :بۆچی ده‌بێ باوه‌ر نه‌هێنین؟ ،ئه‌گینا ئه‌و شته‌ی پێی ده‌ڵێن (فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی) وجودی لێده‌سێنرێته‌و ه و په‌راوێزخستنێكی نامه‌نتیقی په‌راوێز ده‌خرێ. ئاشكرایه فه‌لسه‌ف ه ل ه رۆژئاوا به به‌رده‌وامی ل ه مه‌سه‌له‌ی بوون و نه‌بوونی خودا دوواوه ،بهاڵم فه‌یله‌سوف ه ئیسالمییه‌كان قسه‌یان ل ه باره‌ی وه‌سفه‌كانی خودا كردووه ،ئه‌مه‌ش ده‌یسه‌لمێنێ گومانیان له بوونی خوداوه‌ند نه‌بووه ،خۆ ناكرێ وه‌سفی كه‌سێك بكه‌ی ك ه گومانت له بوونی هه‌بێ .ئه‌وان پێیان وابوو قورئان وه‌اڵمی هه‌موو مه‌سه‌ل ه تیۆریه‌كانی تیایه و ل ه ژێر رۆشنایی و كاریگه‌ری قورئاندا باسی فه‌لسه‌فه‌یان كردووه، ئه‌م كاریگه‌رییه‌ش ناڕه‌وا نییه ،ئه‌فاڵتوون كه زۆر جار به باوكی فه‌لسه‌ف ه داده‌نرێ له سه‌ره‌تادا ل ه ژێر كاریگه‌ریی (هیراكلیتس 483 -544 /پ ز) و (فیساگۆرس 500 – 580 /پ.ز) و سوقراتدا بوو .لهم نۆرینگه‌و ه فه‌یله‌سووف ه ئیسالمییه‌كان ل ه عه‌شقی (به‌هه‌شت و حه‌وزی كه‌وسه‌ر و حۆری و سامان و خواردنی بێسنوور و عه‌شقی بینینی 174
خودا و پێغه‌مبه‌ران و پیاوچاكان ...هتد) و ل ه ترسی (دۆزه‌خ و قه‌بر و پردی سیرات و رۆژی حه‌شر ...هتد) بیریان ل ه شێوه‌ی ژیان ل ه نادیار كردۆته‌وه. ده‌كرێ له خۆیان پرسیبێ ( :ئه‌گه‌ر پیاوێك بچێت ه دۆزه‌خ و ژنه‌كه‌ی بچێت ه به‌هه‌شت ،ژنه‌ك ه ده‌بێته هاوسه‌ری پیاوێكی تر ل ه به‌هه‌شتدا؟). ده‌كرێ له خۆیان پرسیبێ ( :گیانه‌وه‌رانیش وه‌كو مرۆڤ مێیه‌كان ل ه نێره‌كان درووست بوونه؟). ل ه كۆتایی سه‌رده‌می خه‌لیف ه راشیدینه‌كان و سه‌ره‌تای سه‌رده‌می خه‌لیف ه ئه‌مه‌ویه‌كان( ،هۆكاری سیاسی) پرسیاری ئهوهی هێنای ه پێشه‌وه كه ئایا كوژرانی خه‌لیفه راشیدینه‌كان قه‌زاو قه‌ده‌ر بوو؟، ئه‌م پرسیاران ه ل ه دوایدا كاریگه‌رییان ههبوو بۆ درووستبوونی (شیعه) و (خه‌واریجه‌كان) و (مه‌رجیئه) .له سه‌رده‌می پێغه‌مبه‌ردا فه‌لسه‌ف ه بوونی نه‌بوو ،بهاڵم ئه‌م ه ئه‌و ه ناگه‌یه‌نێ بیركردنه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی و پرسیاری فه‌لسه‌فی بوونیان نه‌بووبێ ،ئه‌وكاته‌ی سه‌حاب ه و یه‌هودی و كافره‌كان پرسیاریان له پێغه‌مبه‌ر ده‌كرد ،ل ه رێگه‌ی وه‌حیه‌و ه وه‌اڵمی ده‌دانه‌وه و گومانه‌كه‌ی ده‌ڕه‌واندنه‌وه .بۆچوونێكی سوودگه‌رایش پێیوای ه مرۆڤ كائینێكی ئه‌قاڵنیی ه و به ئاڕاسته‌یه‌كی ڕاست هه‌نگاو ده‌نێ. بناغه‌ی درووستبوونی گه‌ردوون چییه؟ ئه‌م پرسیار ه گرفتێكی جه‌وهه‌ری بوو ه ل ه به‌رده‌می فه‌لسه‌ف ه و فه‌لسه‌فه‌كار و فه‌زای فه‌لسه‌فی له رۆژئاوا و راڤه‌ی كۆسمۆلۆژی بۆ كراوه ،ئه‌مه له كاتێكدا فه‌لسه‌فه‌كار ه ئیسالمیه‌كان یه‌كده‌نگن له‌سه‌ر ئهوهی ك ه گه‌ردوون ل ه نه‌بوونه‌و ه هاتۆت ه بوون ،بۆ ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێنه‌و ه بۆ ئایه‌ته‌كانی قورئان. ئه‌م پرسیار ه كێشه‌یه‌كی جه‌وهه‌ری هه‌رسێ قۆناغه‌كه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی یۆنانی بوو ك ه هۆكاری راسته‌قینه‌ی بوونیان بۆ هۆكاری ماددی ده‌گه‌ڕانده‌وه ،مه‌به‌ستم ل ه : -1قۆناغی فه‌لسه‌فه‌ی به‌ر ل ه سوكرات. -2قۆناغی سوكرات تاوه‌كو ئه‌رستۆ. -3قۆناغی دووای ئه‌فالتوون (ئه‌م قۆناغ ه ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تاوكو سه‌ره‌تای چه‌رخه‌كانی ناوه‌راست درێژه‌ی كێشا). تاڵین (548-560پ.ز) بناغه‌ی درووستبوونیبوونی بۆ ئاو ده‌گه‌ڕانده‌وه. ئه‌نكسمندریس (545 – 610پ.ز) بۆ ههوایگهڕاندۆتهوه. هیراكلیس بۆ ئاگر و،پارمه‌ندیس بۆ هه‌بوونی ده‌گه‌ڕێنێته‌وه.ئه‌نبادوكلیس ده‌یگه‌ڕێنێته‌و ه بۆ پێنجتوخمی (ئاگر ،هه‌وا ،ئاو ،خۆڵ ،كاریگه‌ری) .ئه‌و توخمانه‌ش وه‌كو خودای ئه‌فسانه‌یی باسیان لێو ه كراوه. سپیونزا باوهڕی ب ه موعجیز ه نه‌بوو ه و پێیوابوو ه سیسته‌مێكی رێك و پێك ل ه سرووشتدا هه‌ی ه ك ه كه‌س نه‌جات نادا .له هۆڵه‌ندا ل ه دیارترین مه‌یدانی ئه‌و واڵت ه و ل ه نزیك ئه‌و خانووه‌ی له دوا ساڵه‌كانی ته‌مه‌نی ل ه ناویدا ژیاوه، په‌یكه‌رێك بۆ سپیونزا درووست كراوه .بهاڵم ئه‌م تێڕوانینه‌ی سپیونزا بۆ موعجیزه تێڕوانینی هه‌موو خه‌ڵكی هۆاڵند نه‌بووه ،به تایبه‌تی ئه‌و موسوڵمان ه زۆره‌ی له‌و واڵته ده‌ژین و ب ه تایبه‌تی تریش ئه‌و موسڵمانانه‌ی خاوه‌نی فكر و ئاكار و رۆحانیه‌تێكی په‌یوه‌ست به قورئانن. پێیانوای ه له ئێستادا ب ه به‌رده‌وامی موعجیزه‌كان دووبار ه ده‌بنه‌و ه و باوه‌ڕیان ب ه موعجیز ه هه‌ی ه كه له رابردوودا روویانداوه و ل ه داهاتووشدا رووده‌ده‌ن (گه‌ڕانه‌وه‌ی پێغه‌مبه‌ر عیسا و هاتنی موحه‌مه‌دی كوڕی عه‌بدواڵ (ئیمامی مه‌هدی) و ده‌جال و سه‌ركه‌وتن و باڵو بوونه‌وه‌ی ئیسالم ل ه هه‌موو دونیا ...هتد) .زۆر شتیش ههبوو ه ئیسالم به‌ر له هه‌زار و چوارسه‌د ساڵ پێشبینی كردوو ه و دواتر هاتۆته دی .ئه‌وان ناو له‌و هاتنه دیی ه ده‌نێن موعجیزه. ده‌ركه‌وت فاروق زانیارییه‌كی كه‌می له‌مه‌ڕ فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی هه‌یه و كتێبی كه‌می لهم بواره‌دا خوێندۆته‌وه. ناكرێ له ڕێگه‌ی فه‌لسه‌فه‌وه كوده‌تا به‌سه‌ر عه‌قڵێكدا بكرێ ك ه دین كۆنتڕۆڵی كردووه یان عه‌قڵێك كۆنتڕۆڵی دینی كردووه .ئه‌وانه‌ی حه‌زیان له راگه‌یاندنی مه‌رگی دینه ،ده‌یانه‌وێ ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
عیشق له‌نێو ئینجانه‌ی عیشق بنێژن و ئه‌خالق بكه‌ن به‌جه‌سته‌یه‌كی سۆزانی و بێئه‌خالق. خنكاندنی دین به مانای خنكاندنی جڤات دێت .ئاین جه‌سته‌یه‌ك نیی ه ببینرێ و گوێی لێبگیرێ ،وه‌زیفه‌ی ئاین و ئه‌و مه‌سه‌النه‌ی پێیه‌و ه په‌یوه‌ستن ئهوهی ه راده‌ستی خۆمانمان بكه‌نه‌وه، ل ه كاتێكدا خۆمانمان ونكردووه. ئه‌وانه‌ی ئیش بۆ خنكاندنی دین ده‌كه‌ن خنكاوه‌كانیان ناوه ،ده‌نا خێر ه تۆ بانگه‌شه‌ی عه‌قڵی لیبڕاڵ بكه‌یت و بشته‌وێ عه‌قڵ دابماڵی ل ه موقه‌ده‌سه‌كان .ئه‌وانه ئیش له‌سه‌ر یۆتۆپیا ده‌كه‌ن و ده‌یانه‌وێ هه‌موومان خه‌یااڵوی بكه‌ن و توانای خه‌ونبینینمان لێبسه‌نن ،بهاڵم نه‌ك بۆ ئهوهی حه‌قیقه‌ته‌كانمان لێده‌ركه‌ون ،بۆ ئهوهی رقیان له خه‌ون بینینه ،ب ه تایبه‌تی ئه‌و خه‌ونانه‌ی، دینداران له په‌رستگایه‌كدا ده‌یبینن .ئه‌وان نایانه‌وێ خه‌ڵك خه‌ون به په‌رستگاكانه‌وه ببینن ،ده‌یانه‌وێ په‌رستگا خه‌ون ب ه ئه‌وانه‌و ه ببینێ له كاتێكدا خه‌ریكن مانگ ده‌كه‌ن ه كێكی ب ه كونجی. ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌تریاكی و باوكساالری و حیزبساالری ،هه‌میشه پێگه‌ی دین الوازه و میتۆده‌كانی دین وه‌كو خۆیان كه‌ڵكیان لێوه‌رناگیرێ و ده‌شێوێنرێن .له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی مۆدێرنه تیایاندا خراپ به‌كارده‌هێنرێ و له هه‌موو كایه ئه‌قاڵنی و ئه‌خالقییه‌كانی داده‌ماڵدرێ ،دین خاڵی ده‌كرێته‌و ه ل ه میكانیزمه‌كانی كاركردنی و سانسۆری ده‌خرێت ه سه‌ر .ئه‌ركی له مه‌نهه‌جه‌و ه ده‌كرێت ه فاكته‌ر .توانای فۆڕمه‌ڵه‌كردنی لێده‌ستێندرێته‌و ه و بگر ه فۆڕمه‌ڵه‌ش ده‌كرێ له‌سه‌ر بچمێكی ناشیرین .ستڕاكتۆره‌كه‌ی به جه‌سته‌یه‌كی ستاتیك ده‌شوبهێنرێ .ل ه سیمبوڵه‌وه بۆ وێنه‌یه‌كی سڕاو ه ده‌چێ .ل ه كۆمه‌ڵگ ه مۆدێرنیزه‌كراوه‌كان پێگه‌ی دین به‌هێزه و له به‌روپێشچوونه ،زۆر ل ه بیرمه‌نده‌كانی دونیا پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بۆچوونه‌ی منیان هه‌یه ،كه‌چی بیرمه‌ندێكی وه‌كو تۆكڤیلی ( ،)1859-1805هه‌مان بۆچونی منی هه‌یه، بهاڵم من له‌گه‌ڵ ئه‌و سنوورداركردنه‌ی دیندا نیم پێموانییه ئه‌و چوارچێوه‌یه له‌گه‌ڵ داهاتووی كۆمه‌ڵگ ه دیموكراسیه‌كان بگونجێت و ئه‌و په‌یوه‌ندیانه‌شی باسی ده‌كا هیچ ده‌ره‌نجامێكیان 175
نییه جگه ل ه كوشتنی مانا گه‌وره‌كه‌ی دین ،من ناتوانم وه‌كو تۆكڤیل باس له په‌یوه‌ندی ئاین بكه‌م ب ه دیموكراسییه‌وه ،ده‌بێ ئاین له جه‌وهه‌ری خۆیدا دیموكراسیه‌تی مه‌اڵس دابێت و پێویستی به‌و ه نه‌بێت له ده‌ره‌و ه به دووای بگه‌ڕێ و په‌یوه‌ندی درووستبكا له‌گه‌ڵی ،ئه‌و په‌یوه‌ندیی ه په‌یوه‌ندییه‌كی وه‌همییه و هیچی تر .ئه‌و رست ه و دروشمانه‌ی چارچێوه‌كه‌ی تۆكڤیل پێكدێنن چه‌ند دانه‌یه‌كن، له‌وان ه : -پێویست ه ئاین چاوگی مانا به‌خشین بێت. ئه‌م رسته‌ی ه هیچ مانایه‌ك نابه‌خشێت، چونك ه له‌نێو سنووره ده‌ستكرده‌كه‌ی تۆكڤیل ئاین مانایه‌كی بۆ نامێنێته‌وه تا بیبه‌خشێ ،ئه‌و مانایانه‌شی دێنه پێشه‌وه‌ش مانای خودی ئاین نییه ،مانایه‌كه ئه‌وان ه درووستیان كردووه كه كار بۆ كۆمه‌ڵگ ه سیكۆالریزه‌كراوه‌كان ده‌كه‌ن. ئاین دوورده‌كه‌وێته‌وه ل ه سه‌پاندنی دۆگم.ده‌بێ ئاین بۆخۆی قسه‌ی خۆی بكا ،چونك ه هه‌موو ئاینه‌كان خودایه‌كیان له‌پشته‌وه‌یه ،وات ه ئاین به‌رنامه‌ی خودای ه و كتێبه‌كانیش كه‌المی خودان ،ئه‌رێ دیاریكردنی وه‌زیف ه بۆ ئاین یانی چی؟ خودا رۆحێكی فریوده‌ر نییه بۆیه ئه‌گه‌ر ئاینێك كار بۆ سه‌پاندنی دۆگما بكا ئه‌وا به‌الو ه ده‌نرێ و كار له‌سه‌ر ئاینێكی تر ده‌كرێ ،له دوای وه‌النانه‌كه‌شی ئاینه‌كه چیتر ئه‌فسانه‌یه نه‌ك ئاین، یان با بڵێین درۆیه‌كی گه‌وره‌ی دزێوه. پ 6عاشقبوون به خودا ئه‌قاڵنییه یان نائه‌قاڵنی؟ بڵند باجه‌الن :عاشق بوون ب ه شێوه‌یه‌كی هه‌ستپێنه‌كرا و خۆڕسك ،واته ب ه گوێره‌ی چه‌ند رێسایه‌ك ك ه خۆرسكان ه دروستبوونه ،خۆی ئاشكرا ده‌كا .عاشقبون ب ه پێی كه‌ش و هه‌وا ده‌گۆڕێ و ب ه پێی ره‌هه‌نده‌كانی ناخی مرۆڤ و ره‌هه‌ند ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان پۆلێن ده‌كرێ .ب ه ئاسایی ده‌زانم ئه‌گه‌ر مرۆڤ عه‌شقی خودا و دینه‌كه‌ی هه‌ڵبژێرێ ،ئه‌و عه‌شقه‌ی خودا خۆی ل ه ناخی مرۆڤدا دروستی ده‌كا ،واته عه‌شقێك ك ه هی خودابوو ه ئاسایی ه بۆ خودا بگه‌ڕێنرێته‌وه، بهاڵم عاشقبون به مه‌خلوقه‌كان ی ه ژنیشه‌و ه ب ه ڕه‌وا نازانم ،چونك ه مانای كه‌مكردنه‌وه‌ی عه‌شقی 176
خالق ده‌گه‌یه‌نێ. ل ه كۆمه‌ڵگه‌ی پیاوساالری ،فلته‌رێك نی ه به‌شێك له حه‌قیقه‌تی ژنبوونی له‌خۆگرتبێت، بۆی ه بۆچوونه دروسته‌كان ده‌بن ه دۆگما .له‌و واڵتانه‌ی نه‌ته‌و ه جیاوازه‌كان تێكه‌ڵبوونه و واڵت به‌ره‌و پلورالیزمێكی كۆمه‌اڵیه‌تی چووه ،مه‌ودای نێوان ژن و پیاوی هاونه‌ژادی و هاونیشتیمانی له‌كشاندایه .سه‌به‌بی تر كه رۆڵیان ههبوو ه ل ه درووستبوونی ئه‌و مه‌ودایه ،الوازبوونی ئینتیمای ه بۆ رابردوو و تڕادسیۆن و هۆشیاری مێژوویی. به‌گشتی ل ه دیدی فه‌رده‌كانه‌وه ،جیاوازییه‌كی زۆر هه‌یه له‌نێوان ئه‌و ژنانه‌ی بوون ه به دایك له‌گه‌ڵ ئه‌و ژنانه‌ی هێشتا نه‌بوونه‌ت ه دایك ،ئه‌م تێڕوانین ه نووسه‌رانیشی گرتۆته‌وه .زۆرن ئه‌و شاعیر و نووسه‌رانه‌ی ئافره‌تیان به شه‌یتان چواندوو ه و باسی دایكی خۆیان وه‌كو فریشته‌یه‌ك كردوو ه ك ه هیچ وزه‌یه‌كی ئه‌هریمه‌نی تێدا نییه. ئه‌مه ل ه وتاری (دایكانێكم هه‌ن ،میهره‌بانترن ل ه گه‌اڵی دره‌خت)...ی رێبوار سیوه‌یلی ل ه په‌رتووكی (نه‌ته‌و ه و حیكایه‌تدا) ،به‌ڕوونی ده‌رده‌كه‌وێ. ئاشكرایه له ئاینی پیرۆزی ئیسالمدا ژن پێگه‌یه‌كی تایبه‌تی هه‌یه و به‌هه‌شت به‌و گه‌وره‌یی و فراوانییه‌ی خۆی تا ئاستی ژێر پێی دایكێك نزمكراوه‌ته‌وه .بێ گومان ل ه مه‌سیحیه‌ت و یه‌هودیه‌ت دا بارودۆخی ژن جۆرێكی تره ،له زۆر چیڕۆكی نێو كتێبه‌كانیاندا ژن وه‌كو كاره‌كته‌رێكی داوێن پیس و سووك نیشاندراوه كه ئاماده‌ی ه باوكی سه‌رخۆش بكا و زینای له‌گه‌ڵدا بكا. هه‌ندێ كه‌سیش هه‌ن خۆیان ب ه هه‌ڵگره‌وه‌ی شوێن پێی ماركس ده‌زانن ،به‌بێ ئهوهی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ماركس له‌به‌ر چاو بگرن .ئه‌م ه بۆ حزب ه شیوعییه‌كانیش دروسته ،چونك ه ماركسیزم بناغه‌ی ئه‌وانه. ماركسی هه‌ژار كه به كۆمه‌ڵناس و ئابووری ناس و فه‌یله‌سووف و مێژوونووس و....هتد داده‌نرێت ،ژیانی هاوسه‌ری له‌گه‌ڵ كچێكی ده‌وڵه‌مه‌ند پێك ده‌هێنێ ،وه‌ك ده‌گوترێ به زمان ه لووسه‌كه‌ی هه‌ڵی خه‌ڵه‌تاندوو ه و فریوی داوه. مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ جینی خێزانی مامه‌ڵه‌یه‌كی وشك و وه‌رسكه‌ر بووه ،قه‌ت بیری له كاركردن و ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دابینكردنی بژێوی ژیانی خێزانه‌كه‌ی نه‌كردۆته‌وه، تا له‌و هه‌ژاریه‌ی تێی كه‌وتبوون نه‌جاتیان بدا. هه‌موو كاتی خۆی بۆ نووسینه‌وه‌ی (سه‌رمایه) ته‌رخان كردبوو .خێزانه‌كه‌ی وه‌كو گه‌ڕیده، هه‌ر ماوه‌یه‌ك و بارگه‌ی خۆی بۆ واڵتێك ده‌گواسته‌وه .له هه‌مووی كاریگه‌رتر :ئه‌وكاته‌ی جینی هاوسه‌ری بۆ ده‌ستخستنی بڕێك پار ه ده‌چێته الی لیۆن فلیبسی خاڵی سه‌رمایه‌داری ماركس ،ماركس خیانه‌تی لێده‌كا و له‌گه‌ڵ ژن ه خزمه‌تكارێكی شۆخ و شه‌نگ كاری ناشه‌رعی ده‌كا به‌ناوی هێلین دلمۆس ،سه‌ره‌نجامی ئه‌م كاره‌ش خستنه‌وه‌ی منداڵێكی زۆڵ بوو ك ه ل ه له‌نده‌ن ژیاوه و له‌وێش مردووه .له‌یادمان نه‌چێ ل ه كاتی ناپاكییه‌كه جینی ب ه ده‌ست ئێش و ئازاری منداڵبوونه‌و ه نااڵندوویه‌تی .دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی ل ه سه‌فه‌ره‌كه‌ی جینی تووڕ ه ده‌بێ ،بهاڵم له‌به‌ر مه‌سه‌له‌ی چینایه‌تی و مه‌سه‌له‌ی كرێكاری ك ه ماركس رێبه‌ریان بوو بێده‌نگی هه‌ڵده‌بژێرێ. كتێبی (سه‌رمایه‌داری) بوو ه هۆكاری خستنه‌وه‌ی منداڵێكی زۆڵ ،ئه‌و كتێبه‌ی ئه‌مڕۆ زۆر كه‌س ته‌قدیسی ده‌كه‌ن .ده‌بێ ئه‌و منداڵ ه زۆڵه‌ی ماركس خستیه‌و ه چۆن ژیانێكی هه‌بووبێ؟!! پ / 7په‌یوه‌ندی چه‌مكی پێشكه‌وتن ب ه ره‌خنه‌وه چییه؟ بڵند باجه‌الن :په‌یوه‌ندییه‌كی رۆحی هه‌ی ه له‌نێوان ره‌خنه و پێشكه‌وتن .مرۆ به ره‌خن ه پێشده‌كه‌وێ و پێشكه‌وتنیش لقێكی ده‌چێته‌و ه سه‌ر ره‌خنه ،واته ده‌كرێ مرۆ ره‌خن ه له پێشكه‌وتن بگرێ .وشه‌ی ره‌خن ه له وشه‌ی (كریتیك)هو ه هاتوو ه ك ه له بنه‌ڕه‌تدا وشه‌یه‌كی یۆنانییه( .كریتیك) الی (شێكسپیر) به واتای تێپه‌ڕاندنی سنوور ه ئه‌خالقییه‌كانه .ئه‌خالق ته‌فسیرێكی تایبه‌تی هه‌ی ه الی (شێكسپیر) كه ل ه ده‌قه‌كانیدا ره‌نگی داوه‌ته‌وه، (هاملێت) و (ماكبێس) گوزارشت ل ه فۆڕمێك ل ه ئه‌خالق ده‌كه‌ن ب ه جیاوازییه‌كانی نێوانیانه‌وه. الی (كانت)ی فه‌یله‌سوفی مۆدێرنه ،ره‌خنه وات ه فۆڕمێك ل ه دادوه‌ری و(هیگل)یش ره‌خنه‌ی به‌و واتایه‌ی (كانت) قه‌بوڵ كردوو ه و ل ه (ئۆدیسه‌ی رۆح)دا به‌كاری هێناوه .ره‌خنه‌گرتنی دهقهكان له‌و كه‌سانه‌ی ده‌یانخوێننه‌و ه بۆ سه‌ره‌تاكانی نووسینی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ده‌ق ده‌گه‌ڕێته‌وه .زۆرجار ده‌گوترێ ئه‌و ه ره‌خن ه بوو ه نووسین و ده‌قی كردۆت ه پێویستی. (برنادشۆ) ل ه شانۆنامه‌كانیدا له رێگه‌ی دیالۆگه‌و ه ره‌خنه‌ی گرتوو ه له ده‌سه‌اڵت و ره‌خنه‌گرتنی كردۆت ه پڕۆسه‌یه‌كی به‌ئه‌ده‌بیكراو ك ه ل ه ده‌قه‌و ه ده‌گات ه ئه‌و ده‌سه‌اڵتداره‌ی ده‌یخوێنێته‌وه ناچاری ده‌كا ب ه خوێندنه‌وه‌ی شانۆنامه‌گه‌لێك كه ل ه رێگه‌ی ته‌نزه‌وه ره‌خنه‌ی لێگرتووه. منیش ده‌ڵێم :جوانترین ده‌ق ئه‌و ده‌قه‌ی ه زۆرترین ره‌خن ه ) (censureهه‌ڵده‌گرێ و زۆرترین به‌یه‌كداكه‌وتن و جه‌نگی ناوخۆیی ل ه نێوان وشه‌كانیدا رووده‌ده‌ن .ئه‌و میتۆده ره‌خنه‌ییه‌ی ئیشم له‌سه‌ر كردووه ،رێزگرتنه ل ه ماندووبوونی شاعیران و خه‌یاڵدانێك شیعر به‌رهه‌م ده‌هێنێ، هه‌وڵدانێكیشه بۆ ته‌شویقكردنی خوێنه‌ر ب ه مه‌به‌ستی خوێندنه‌وه‌ی دیوه نادیاره‌كه‌ی شیعری شاعیر ه گه‌نجه‌كان و حاڵیبوون لێیان .با هه‌موومان ل ه بازن ه گشتییه‌كه‌ی ئه‌ده‌بدا ك ه په‌یوه‌ندی ب ه بازنه‌ی تریشه‌و ه هه‌یه ،ره‌خن ه له ده‌ق و له ره‌خن ه خۆشی بگرین ،نه‌ك وه‌كو (هاكسلی) ته‌نزنووس ك ه زیاتر له ( )45به‌رهه‌می هه‌ن ئه‌وكاته‌ی لێیان پرسی “تۆش وه‌كو (فرجیناۆڵف) ب ه ره‌خنه‌ی ره‌خنه‌گران دڵته‌نگی” ،گوتی “نه‌خێر كارم لێناكه‌ن، چونك ه قه‌ت ره‌خنه‌كانیانم نه‌خوێندۆته‌وه” .با روانگه نه‌ریتییه‌كانی دردۆنگی توندڕه‌وان ه دووپات نه‌كه‌ینه‌و ه و پابه‌ندنه‌بین به‌و واقیعه‌ی ل ه وه‌هم و ئه‌ندێش ه رووته‌كانه‌و ه نزیكه .با ره‌خنه‌گرتن ل ه پاڵ ئهوهی پڕۆسه‌یه‌كی درێژكراوه و درێژخایه‌نی مه‌عریفییه ،ببێت ه دروشم و سیمبول و ل ه مه‌لجه‌ئی ئه‌ده‌بیی و فكریدا ،خۆمان (منی نووسه‌ر) و ده‌قه‌كانمان (ده‌قی نووسراو)ی پێ بناسینه‌وه .ره‌نگ ه كه‌سانێك هه‌بن ئێستاش ئه‌و میتۆده‌ی منیان به‌دڵ نه‌بێت و ئه‌م وته‌ی ه دووبار ه بكه‌نه‌و ه (شیعر هه‌موو كه‌سێك پێی ده‌وێرێ) ،ئه‌م وته‌ی ه زاده‌ی نه‌بوونی رۆشنبیرییه‌كی فكری و شیعرییه و دابڕانه ل ه رۆشنبیری ئێستای رۆژئاوا و رۆژهه‌اڵت .ئه‌گه‌ر له‌سه‌ر كۆمه‌ڵێك بنه‌مای شیعری (نه‌ك پێوه‌ری شیعری) رێككه‌وتین ك ه شیعره‌كانمانی له‌سه‌ر هه‌ڵبسه‌نگێنین (وه‌ك ئهوهی من هه‌وڵم بۆ داوه) ،ئه‌وا چیتر شیعر بێده‌سه‌اڵت 177
نیی ه و ته‌نها شاعیره‌كان ده‌توانن بینووسن، شاعیریش ئه‌وكه‌سه‌یه ك ه شیعر ده‌نووسێ، شیعریش وات ه شیعریه‌ت و شتی تر. پ / 8مرۆڤ له رێگه‌ی بهزهیی هاتنه‌و ه ب ه ئه‌وانی تر رێگه ل ه پێشكه‌وتن ده‌گرێ یان رێگاك ه كورت ده‌كاته‌وه؟ بڵند باجه‌الن :بهزهیی ل ه زۆربه‌ی فه‌لسه‌ف ه و ده‌ستكه‌وت ه تیۆری و میتۆدییه‌كان و پراكتیك ه ئاینییه‌كان و ئایدیا و كتێبه‌كاندا وه‌كو پێویستی باسی كراو ه ك ه ره‌وشتی مرۆ نیشان ده‌دا ،وه‌لێ ئه‌و كاته‌ی بهزهیی بۆ به‌رامبه‌ر ده‌رده‌بڕین هه‌ر به‌ڕاست به‌زه‌یمان پیا هاتۆته‌وه؟ .الی (نیتشه) مرۆ له رێگه‌ی گه‌ڕانه‌و ه بۆ خوده‌وه‌ی ه بهزهیی ب ه ئه‌وانی تر دێته‌وه ،له‌و ه ده‌ترسێ ئه‌و شته‌ی به‌سه‌ر ئه‌ودا هاتووه به‌سه‌ر خۆشیدا بێت ،ل ه رێگه‌ی نیشاندانی به‌زه‌ییه‌وه ترسه‌كه‌ی داده‌مركێنێ. كه‌وات ه مه‌سه‌له‌كه ئه‌وه‌نده‌ی په‌یوه‌ندی ب ه خوده‌و ه هه‌ی ه په‌یوه‌ندی به ئه‌وی تره‌و ه نییه( .نیتشه) پێیوابوو ئازارچه‌شتن ده‌روون به هێز ده‌كا و بهزهیی ده‌كه‌وێته نێو بازنه‌ی خراپه‌وه چونك ه نه‌ستێكی خراپ الی به‌رامبه‌ر دروست ده‌كا و راده‌ی باوه‌ڕبه‌خۆبوونی كه‌م ده‌كاته‌وه .دواجار بهزهیی (خۆپه‌رستییه) ،چونكه مرۆ (بیناكه‌ر) و(بیناكراو) ه و بهزهیی (بیناكراوه) ك ه پێویستی ب ه له‌ناوبردن ه چونكه سه‌ر به نه‌فسێكی ئاژه‌ڵییه ،ب ه پێچه‌وانه‌ی (بیناكه‌ر) كه پێویسته گرنگه پێ بدرێ. ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگاكان دابه‌شبكه‌ین بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی ترادسیۆن و كۆمه‌ڵگه‌ی مۆدێرن ،بهزهیی وه‌كو چه‌مكێك ل ه رووی هۆكار و ئامانجه‌و ه هه‌مه‌الیه‌ن نیی ه و توشی به‌ریه‌ككه‌وتن ده‌بێت له‌گه‌ڵ خۆیدا و له‌ده‌ره‌وی خۆشیدا نوێنه‌رایه‌تی ناكرێ، پێموایه هه‌ر لێره‌وه‌ی ه تێڕوانینی (نیتشه) بۆ بهزهیی تووشی كێشه بووه ،چونكه كۆمه‌ڵگه‌ی دابه‌شنه‌كردوو ه و ئیشی ئه‌و له‌سه‌ر مرۆڤ بوو ه و له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگ ه نه‌بووه. پ -9په‌یوه‌ندی رۆح و عه‌قڵ به پێشكه‌وتن ل ه چ فه‌زایه‌ك جێگای ده‌بێته‌وه ،ده‌كرێ لهم روانگه‌یه‌وه قس ه له‌سه‌ر ناچرالیزمی (سپیونزا) بكه‌ی؟ (شۆپنهاوه) مرۆڤی ب ه ئاژه‌ڵێكی خوازیاری 178
میتافیزیك animal metaphysicچواند و پێیوابوو تاكایه‌تی وه‌هم ه چونك ه له‌سه‌ر جیاوازی كات و شوێن وه‌ستاوه ك ه (كانت) روونیكردۆته‌و ه و پێویستی میتافیزیك په‌رستگاكان دێنێت ه پێشه‌و ه و وا له مرۆڤ ده‌كا باوه‌ڕ به‌دونیایه‌كی تر بهێنێت( .شۆپنهاوه‌ر) عه‌قڵی كرد ه پاشكۆی شتی تر و دواتریش (فرۆید) ئه‌و دیده‌ی درێژكرده‌و ه و فه‌لسه‌فه‌كه‌شی به‌جۆرێك ل ه نكوڵیكردن ه خودی به‌كۆتا هێنا( .نیتشه) ب ه یارمه‌تی (كانت) و (شۆپنهاوه‌ر) و (داروین) ،هه‌وڵی پێكهێنانی رێبازێكی فه‌لسه‌فیدا( .نیتشه) وه‌كو (شۆپنهاوه‌ر) حه‌قیقه‌تی ره‌های ب ه (ئیراده) داناوه ،بهاڵم (نیتشه) پێیوابوو (خۆشه‌ویستی هێزی شه‌یتانی ره‌گه‌زی مرۆڤه) و ئاواتگه‌لێكی هه‌بوون ب ه ره‌چاوكردنی ده‌ركه‌وتنی مرۆڤی سوپه‌رمان ).(supper man هه‌موو شته‌كان به‌رهه‌می عه‌قڵن الی (فیخت ه )1814 -1765ته‌نانه‌ت (نۆمینا)ش .خودی ره‌ها دوو لقی لێده‌بێته‌و ه : -1خودی ئاگادار -2شتی زانراو. پێشكه‌وتنی ئه‌خالقی خود پێویستی ب ه به‌النانی ته‌گه‌ره‌كان هه‌یه له رێگا ئاكارییه‌كانه‌وه. ده‌بێ (خودی ره‌ها) (فر ه خود) بێت ،ئه‌گینا ناتوانێ به‌شێك ل ه ئه‌ركه‌كان جێبه‌جێ بكا( .خود ه فره‌كان) یش كۆمه‌ڵێك رواڵه‌تن سیسته‌مێكی ئاكاری گشتی روون ده‌كه‌نه‌و ه ك ه (خودا)یه .لێره‌وه‌ی ه (شڵینگ) هه‌وڵ بۆ به‌ستنه‌وه‌ی ئایدیالیزمی خودی (فیخته) و به ئایدیالیزمی بابه‌تی تایبه‌تی خۆی ده‌دا و (ره‌ها) ب ه (عه‌قڵ) و (مادده) ل ه قه‌ڵه‌م نادا ئه‌گه‌رچی ل ه هه‌ردووكیاندا مانیفێست بووه ،ده‌یگه‌ڕێنێته‌وه بۆ (نۆمینا) كه بزره( .دیكارت)یش ب ه پشت به‌ستن ب ه عه‌قڵ ،بانگه‌شه‌ی بۆ به‌كارهێنانی میتۆدی بیركاری له فه‌لسه‌فه‌دا كرد ،ب ه رای ئه‌و تاق ه توێژینه‌وه‌ی ه كه بناغه‌ی هه‌بێ و بگات ه ئه‌نجامگه‌لێك گومانیان لێنه‌كرێ( .دیكارت) ل ه پارادۆكسێكدا (فینۆمینا) و (نۆمینا)ی جیاكرده‌و ه و رایگه‌یاند مرۆ توانای درك كردن ب ه (فینۆمینا)ی هه‌ی ه و وه‌كو بابه‌تێكی ئه‌زموونی هه‌ستی كه ورده‌كارییه‌كانی له‌نێو چوارچێوه‌كانی شوێن و كاتدا ئابڵوقه ده‌درێن ،لێ مرۆ توانای ئاشكراكردنی (نۆمینا)ی نییه .دواجار ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
(هیگل ( )1831 -1770نۆمینا) په‌راوێز ده‌خا و وایداده‌نێ (عه‌قڵ) و (سروشتی ماددی) له خودی خۆیاندا ره‌هان و هه‌ردووكیان پڕۆسه‌یه‌كی دیاریكراو پێكدێنن. (عه‌قڵ) به‌بێ (جیهانی ماددی) كاریگه‌ری نابێ و زه‌مین ه بۆ سه‌رهه‌ڵدانی لۆژیكی توندی (دیالیكتیك) خۆش ده‌بێ ك ه له‌سه‌ر بنچینه‌ی (تێز - thesis-و -دژ ه تێز )– anti thesis دامه‌زراو ه و ئایدیای سێیه‌میش وه‌كو وه‌كو ناوبژیكه‌رێك ل ه نێوان ئایدیای یه‌كه‌م و ئایدیای دووه‌مدا سه‌رهه‌ڵده‌دا. (سپیونزا )1775 -1632گوزارشت ل ه (ناچرالیزم) و (راشنالیزم) ده‌كا و بانگه‌ش ه بۆ سه‌ربه‌خۆیی عه‌قڵ ده‌كاو وه‌زیفه‌ی عه‌قڵ الی (سپیونزا) ده‌رخستنی په‌یوه‌ندییه رێك و پێكه‌كان ه ل ه نێوان كه‌رسته‌كان. (ناچرالیزمی سپیونزا) جیای ه ل ه (ناچرالیزمی هۆبز)( ،سپیونزا) وه‌كو مادد ه جێگه‌ی بۆ رۆح داناوه ،جێگه‌ی بۆ خودا داناو ه وه‌ك چۆن بۆ مرۆڤی داناوه ،خودا وات ه گشت و گشت وات ه خودا. پ -10ئه‌فسانه‌كان رێگرن له پێشكه‌وتن یان ئاڵۆزی حه‌قیقه‌ته‌كان جێگا بۆ سه‌رهه‌ڵدانی ئه‌فسانه‌كان له فۆڕمی جیاواز خۆش ده‌كه‌ن؟ ئه‌فسانه‌كان و دین جیان؟ بڵند باجه‌الن :جیاوازی له‌نێوان ئه‌فسان ه ) (fableو حه‌قیقه‌ت )(datumدا ئه‌وه‌یه ،ئه‌میان حه‌قیقه‌ت ده‌بینێ و ئه‌ویان ئه‌فسانه .ئه‌فسان ه جیاوازه ل ه درۆ ) ،(churlishچلۆنایه‌تیی حه‌قیقه‌ت ڕێژه‌ی ئه‌و جیاوازیی ه دیاری ده‌کات. یۆتۆپیا نزیکتره ل ه ئه‌فسان ه وه‌ک ل ه درۆ، بهاڵم یه‌کسان نیی ه پێی .ئه‌فسانه‌کان هۆکار بوون بۆ مانه‌وه‌ی حه‌قیقه‌ته‌کان ل ه ناویشیان حه‌قیقه‌تی جه‌نگه‌ڵستان (خورانی بێهێز له‌الیه‌ن به‌هێزه‌کانه‌وه) .ڕاسته‌قینه‌کان ئه‌فسانه‌کانیان داهێناو ه نه‌ک به پێچه‌وانه‌وه ،مرۆڤ )(human وه‌کو ڕاسته‌قینه‌یه‌ک له ئه‌فسانه‌وه نه‌خوڵقاوه. (که‌مبڵ) پێناسه‌ی ئه‌فسانه‌ی گۆڕی ل ه گه‌ڕان ب ه دوای مانا بۆ ئەزموونکردنی مانا( .که‌مبڵ) داوا ده‌کا ئه‌فسانه‌ی گه‌النی دنیا بخوێنینه‌و ه نه‌ک ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئه‌فسانه‌ی ئایینه‌کانی خۆمان ،گوای ه فێرمان ده‌که‌ن چۆن بۆ ناخ بگه‌ڕێینه‌وه .چیرۆکی (مه‌سیح) ل ه ئینجیلدا داوای قه‌بوڵکردنی مه‌رگمان لێ ده‌کا، مه‌رگی مه‌سیحی کوڕی خودا( .جۆزیف که‌مبڵ) ل ه چاوپێکه‌وتنێکیدا له‌گه‌ڵ (بیڵ مویز) ،مه‌رگی (مه‌سیح) ب ه سه‌ره‌تای گه‌یشتن به ئازادی ناوزه‌ند ده‌کا ،بهاڵم ئه‌و مه‌رگ ه سه‌رەتای سه‌فه‌ری ئازادیی ه به که‌شتیی ژیان بۆ واڵتی ونبون .دابه‌شکردنی ئایین ) (religionبه‌سه‌ر جومگه‌کانی (بیروڕا و ڕیچوەڵ و ئه‌فسانه) یه‌کانگیر نیی ه له‌گه‌ڵ بۆچوونی من .ئه‌فسانه‌کان بچووکترین پنتیان له‌ناو هه‌ر ئایینێکدا هه‌بێت خۆی زاڵ ده‌کا به‌سه‌ر
شاعیر ل ه ساڵی 1998
بیرورا و ڕیچوەڵ و کۆی هه‌یکه‌لیه‌تی ئایین، دواجار ئایین ده‌بێته هاوواتای ئه‌فسانه .ئه‌گه‌ر له دیدێکی ئه‌ده‌بی ساده‌وه ئه‌فسانه پۆلێن بکه‌ین، ئاوای لێ دێت: -1ئه‌فسانه‌ی نێو ده‌قه‌کان (چیرۆک ،شیعر، ڕۆمان ....هتد) ،بۆ نموون ه له ڕۆمانی (دۆن کیشۆت)ی (سێرڤانس)دا ئه‌فسانه‌یه‌ک هاتووه: خودا له‌سه‌ره‌خۆ وازی له عه‌رشه‌که‌ی هێنا و بووه فه‌رمانڕه‌وای گه‌ردوون ،خێر و شه‌ڕی جیا کرده‌وه ،شته‌کانی مانادار کرد( .دۆن کیشۆت) له‌ماڵه‌که‌ی هات ه ده‌ره‌وه و جیهانێکی بینی ک ه نه‌یده‌توانی بیناسێته‌وه .جیهان له ونی ده‌سه‌اڵتی بااڵدا ،سه‌رله‌نوێ ده‌ستی پێ کرده‌وه .تاق ه حه‌قیقه‌تی ڕه‌ها ته‌قییه‌وه بۆ چه‌ندین حه‌قیقه‌تی ڕێژه‌یی و خه‌ڵکی له‌نێوان خۆیاندا ده‌ستیان به دابه‌شکردنی کرد .لێره‌وه جیهانی نوێ و له‌گه‌ڵیشیدا ڕۆمان په‌یدا بوو ،که وێنه‌ی ئه‌و جیهانه‌یه. 179
رۆژانه خه‌ڵك مامه‌ڵه‌یان وه‌کو ره‌خنه‌گران له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن ،كه‌سێك ئه‌فسانه‌ی ده‌ره‌وی ده‌ق ک ه ئه‌زمونێكی زانستیانه‌ی جۆری دووه‌می ئه‌فسانه‌ی ه له‌گه‌ڵ جه‌هلدا نه‌بێت و دواتر قسه‌ی لێوە قه‌ت نابێته زانستخوازی ده‌که‌ین ،مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ راسته‌قینه .ئاین چه‌كێكی ئه‌و ئه‌فسانه‌ی ه کردووه. فكری و مه‌عریفییه بۆ هه‌ندێکیان ب ه ڕه‌خنه‌یه‌کی هه‌ژاران. عه‌قاڵنی ل ه ئایدیالیزم ە ل ه ((بلۆخ) شێواوه‌که‌ی (دۆن کیشۆت) شاعیر ل ه ساڵی 2006 پهرتوكی (بێدینی ل ه ی داده‌نێن ،که‌چی هه‌ندێکی تر ب ه ستایشکردنی ئه‌و ئایدیالیزم ه ناوی ده‌به‌ن .كریستیانیسمدا) تێزی (ماركس) به‌الو ه ده‌نێت و هه‌ردوو بۆچوونه‌ک ه هه‌ڵه‌ن ،چونک ه وه‌کو شتێکی رایده‌گه‌یه‌نێ ك ه ئاین نه‌ك هه‌ر ئه‌فیونی گه‌ل نییه، ئاکاری مامه‌ڵه‌یان له‌گه‌ڵ ئه‌فسانه‌که‌دا کردوو ه به‌ڵكو هه‌ناس ه و چه‌كی هه‌ژارانه. من و(بلۆخ) هاوڕاین له‌سه‌ر ئهوهی ك ه ئایین نه‌ک ل ه چوارچێوه‌ی ڕۆماندا .بۆچوونه‌کانی (ئه‌دمۆند هۆسرل) گرنگیی خۆیان هه‌ی ه ک ه وه‌كو چه‌كێك وایه بۆ هه‌ژاران .مه‌به‌ستی (بلۆخ) فه‌یله‌سوفێکی ئه‌ڵمانی سه‌ده‌ی بیسته‌مه و ل ه وشه‌ی هه‌ژاران بریتییه له‌و كه‌سانه‌ی خاوه‌نی دامه‌زرێنه‌ری فینۆمینۆلۆجیایه و دوای ئهوهی سه‌رمایه‌یه‌كی كه‌من ،بهاڵم من وشه‌ی هه‌ژارانم ل ه (هایدگه‌ر) ده‌بێته سه‌رۆکی زانکۆی فرایبۆرگ مه‌ودایه‌كی فراوانتردا به‌كارهێناوه ،من مه‌به‌ستم له‌ژێر ترسی نازییه‌کان ناوی (هۆسرل) ل ه لیستی له و كه‌سانه‌یه كه هه‌ژارن له زۆر رووه‌وه ،بۆ نموونه ل ه رووی : مامۆستایانی زانکۆک ه ال ده‌دا. ماددی :ئه‌وكه‌سانه ده‌گرێته‌وه خاوه‌نی -2ئه‌فسانه‌ی ده‌ره‌وه‌ی ده‌ق ،ئه‌میشیان دوو لقی لێ ده‌بێته‌وه( :ئه‌و ئه‌فسانانه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی پوول و سامان نین و چاوه‌ڕێی سه‌رمایه‌داره‌كان ده‌قن ،بهاڵم له ڕێگه‌یه‌که‌وه ده‌چنه‌و ه سه‌ری) و ده‌كه‌ن یارمه‌تییان بده‌ن. هێز :ئه‌وانه ده‌گرێته‌وه كه خاوه‌نی هێزی(ئه‌و ئه‌فسانانه‌ی سه‌ر ب ه سه‌ده‌یه‌کی تر و گه‌لێکی جه‌سته‌یی كه‌من ب ه تایبه‌تی ژنان .ئه‌گه‌ر ئاین تر و دنیایه‌کی ترن). پ -11شیعر و دین چی به یه‌كتریان بۆ ژن گرینگتر نه‌بێ وه‌ك ل ه پیاو ،ئه‌وا گرینگی كه‌متری نییه .ژنان له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی بێدینی ده‌به‌ستێته‌وه؟ وه‌زیفه‌ی شیعر ته‌قدیسكردنی مه‌خلوقێك روویان تێده‌كا ،ئه‌گه‌ر ئێستاشیان نه‌كه‌وێت ه (ژن) و ته‌كفیركردنی خالق (خودا) نییه ،دونیای مه‌ترسییه‌وه ئه‌وا پاشه‌ڕۆژیان له مه‌ترسی دایه. شیعر دونیای رامان و چڕكردنه‌وه‌ی هه‌سته‌كان ه تاقیكردنه‌و ه و ته‌فسیركردنی ره‌وتی ئایدیاكانی نه‌ك قه‌تیسكردنیان له نێو ئایدیایه‌كی ته‌سك .ژن ،له رێگه‌ی دونیابینی و مه‌رام و نیازی ته‌فسیری هه‌ڵ ه بۆ دین ئهوهی ه پێمانوابێ لۆژیكناس ه پیاوه‌كانه‌وه ،زوڵمێك ه به‌رامبه‌ر ژن هه‌رچییه‌كمان كردبێ ره‌وایه گه‌ر قس ه هات ه سه‌ر ئه‌نجام ده‌درێ .پیاو قه‌ت له ژن و چلۆنایه‌تی ره‌تكردنه‌وه‌ی دین .بۆ روونكردنه‌وه‌ی قسه‌كانم ناخ و ئیشكالیات و مه‌عریفه‌ی ژن تێناگا ،ئه‌گه‌ر له‌و سیاق ه ته‌قلیدییه‌ی هه‌یه‌تی ده‌رنه‌چێت و نموونه‌یه‌ك ده‌هێنمه‌و ه : (كارل ماركس) هه‌مووانی به‌زاند و ته‌حه‌دداكانی باكگراوندێكی ژنانه له‌خۆ نه‌گرن. تازه‌گه‌ری رۆژئاوایی له‌سه‌ر فه‌ردانیه‌ت كه‌وته نێو جۆرێك ل ه بۆشاییه‌وه .بۆچونی من پێچه‌وانه‌ی (ماركس)ه و هه‌رگیز ڕێگه به خۆم وه‌ستاو ه و ئه‌و فه‌ردانیه‌ت ه ژنیشی گرتۆته‌وه. ناده‌م كار بۆ مه‌سحكردنه‌وه‌ی ئاین و فه‌نتازیای فه‌ردانیه‌ت ناكۆك ه له‌گه‌ڵ ئاینه‌كان ،زۆربه‌ی ئاینی و ئه‌و شتانه‌ش بكه‌م ك ه به‌رجه‌سته‌ن و ئاینه‌كان نرخی راسته‌قینه‌ی تاك ده‌به‌ستنه‌و ه 180
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
به خێزان و به كۆمه‌ڵه‌وه .ئه‌و فه‌ردانیه‌ت ه ل ه مه‌سڵه‌حه‌تی ژن و مه‌سه‌له‌ی ژنبوونیدا نییه ،چونك ه زۆرجار خۆكوشتن و كوژران و ده‌ستدرێژی سێكسی لێده‌كه‌وێته‌وه. فكر :ئه‌و كه‌سان ه ده‌گرێته‌و ه ك ه خاوهنیفكر و عه‌قڵێكی ناجێگیر و شڵۆقن و توانای بیركردنه‌وه‌یه‌كی ئه‌وتۆیان نییه ،بۆی ه خۆیان راده‌ستی خوداوه‌ند) (godو ئاین)(religion ده‌كه‌ن ،له‌و روانگه‌وه ده‌ڵێم: (هاوڕێ) ژنی ل ه شیعره‌كانیدا ته‌قدیسكردوو ه له‌سه‌ر حیسابی پیرۆزی تری وه‌كو خودا و ئاین و په‌رستگ ه و پیرۆزییه‌كانی تر ،دواجار ئه‌و پیرۆزكردنه‌ی ژن ته‌كفیركردنیه‌تی به‌شێوه‌یه‌كی تر .وه‌زیفه‌ی شیعر دژایه‌نی كردنی خودا و و ره‌تكردنه‌وه‌ی ئایدۆلۆژیا و دین نییه ،به‌ڵك ه وه‌زیفه‌كه‌ی ره‌تكردنه‌ویه ل ه پێناوی چه‌سپاندنی باوه‌ڕێكی دیاریكراو نه‌ك ره‌تكردنه‌و ه ل ه پێناوی ره‌تكردنه‌وه. چه‌مكی باوه‌ڕ ئامانجێكه ل ه كاتی هاتنی ناوی خوداوه‌ند و ئه‌فسانه و فه‌لسه‌ف ه و بیروباوه‌ڕ ه هه‌مه‌جۆره‌كان ده‌بێ باسی لێو ه بكرێ و قسه‌ی ل ه باره‌و ه بكرێ ،ئاڵۆزییه‌ك هه‌ی ه ل ه مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ چه‌مكی باوه‌ڕدا. ل ه دیدی هه‌ندێ بیرمه‌ند خودا وێنه‌یه‌كی جێگیری نییه( .هیگل) (فینۆمینۆلۆژیای رۆح)دا هه‌وڵده‌دا جیاوازی بیروڕاكانی له‌گه‌ڵ (فیخته) و (شڵینگ) ده‌ربخا ،بهاڵم له هه‌ندێ باردا قسه‌كردنی له‌سه‌ر رۆح قسه‌كردنه له‌سه‌ر خودا. گه‌شه‌كردنی هێزی میتافیزیكی ب ه جۆرێك ه له‌الی (نیتشه) ده‌ڵێ :خودا مردووه. (نیتشه) باسی به‌یانیه‌ك ده‌كا ك ه (زه‌رده‌شت) رووبه‌رووی خوداناسێك ده‌بێته‌و ه و پاش ماوه‌یه‌كی كه‌م ل ه گفتوگۆ له یه‌كتری جیاده‌بنه‌و ه وه‌كو دوو كوریژگه .دواتر (زه‌رده‌شت) له‌به‌ر خۆیه‌و ه ده‌ڵێ :چه‌ند سه‌یره؟! ئه‌و خواناس ه پیر ه له جه‌نگه‌ڵی خۆیدا نه‌یبیستوو ه ك ه خودا مردووه. (دانتی) هه‌وڵی به‌رده‌وامی هه‌بووه بۆ گێڕانه‌وه‌ی شته‌كان و له رێگه‌ی گێڕانه‌وه‌و ه بچمی ن ل ه تری داو ه به هه‌ندێ ل ه شته‌كان ك ه جیاواز بچمی خۆیان و هه‌ندێ جاریش پێچه‌وانه‌كه‌یمان ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نیشان ده‌دا ،له‌ڕیگه‌ی گێڕانه‌وه‌كانیه‌و ه هه‌ندێ ل ه بێ رۆحه‌كان رۆح په‌یداده‌كه‌ن ل ه فه‌زای گێڕانه‌وه‌ی رۆحله‌به‌ره‌كان و رۆحداره‌كانیش له‌ده‌ستی ده‌ده‌ن ل ه شوێنی گێڕانه‌وه‌ی بێ گیانه‌كان .ب ه بۆچونی من (دانتی) له گێڕانه‌وه و وێناكردنی به‌هه‌شتدا شكستی خواردوو ه چونك ه نه‌یبه‌ستۆته‌وه ب ه گێڕانه‌وه‌ی خود ،وات ه نه‌یتوانیو ه بیبه‌ستێته‌وه .خودی (دانتی) ئه‌زموونی به‌هه‌شتی دونیای تاقی نه‌كردۆته‌وه( .دانتی) وێنه‌یه‌كی سه‌ر‌نجراكێشی به‌خشیو ه به دۆزه‌خ ئه‌مه‌ش په‌یوه‌ندی ب ه دۆزه‌خی خوده‌وه هه‌ی ه ك ه دۆزه‌خی دونیا و پێكهاته‌كانی ناویه‌تی .ژیانی (دانتی) ل ه دۆزه‌خ نزیكتر ه وه‌ك ل ه به‌هه‌شت ،بۆی ه وێناكردن و گێڕانه‌وه‌ی دۆزه‌خێكی ئه‌زمونكراوی بچوك ئاسانتر ه ل ه به‌هه‌شتێكی ئه‌زمون نه‌كراوی بچوك بۆ گوزارشت كردن ل ه دوالیزمی به‌هه‌شت و دۆزه‌خی گه‌ور ه (دۆزه‌خی ئه‌و دونیا كه ب ه شێوه‌ی جیا جیا هاتووه ل ه سه‌رچاوه‌كانه‌وه) .شاعیری كورد ده‌یه‌وێ عه‌شقێكی ئه‌زموون نه‌كراومان بۆ بگێڕێته‌وه له‌سه‌ر حیسابی عه‌شقێكی ئه‌زموونكراو كه ل ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی ئه‌ودا ره‌نگی داوه‌ته‌وه، ئه‌و ه جیاوازی ژینگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیی ه ك ه جیاوازی ده‌خات ه نێوان (عه‌شقی عومه‌ر) و (عه‌شقی من)و (عه‌شقی ئه‌وی تره‌وه) ،لێره‌و ه (عه‌شقی یه‌كه‌م- عه‌شقی شاعیر) چیتر عه‌شق نییه به‌قه‌د ئهوهی ملمالنێكه‌رێكی سه‌رسه‌ختی قێزه‌وه‌نه له‌گه‌ڵ (عه‌شقی دووه‌م -عه‌شقی مرۆڤ) كه (عه‌شقی تاقانه‌یه) .. رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی دووباره‌كان رێگایه‌ك ه ده‌مانگه‌یه‌نێت ه ره‌خنه و رقه‌به‌ری ئه‌وانی تر. وشه‌ی (ره‌خنه) و (رقه‌به‌ری)م ب ه یه‌كه‌و ه به‌سته‌وه ،زۆرجار ره‌خن ه ل ه چوارچێوه‌كه‌ی ده‌ترازێ و ده‌بێته ئه‌و ده‌القه‌یه‌ی ره‌خنه‌گر غه‌در ل ه تێكسته‌ك ه ده‌كا و به‌ناوی ره‌خنه‌وه په‌ل ده‌هاوێژێت ه نێو كای ه مه‌عریفی و ئه‌خالقییه‌كان ب ه شێوه‌یه‌كی تراژیدی ،ئه‌م تراژیدیبوونه‌ی ره‌خن ه به‌شێك ل ه كۆمیدیای بیركردنه‌و ه به‌دوا خۆی ده‌هێنێ و ده‌كه‌وێت ه نێو قالبێكی وشكی زانستی ده‌ستكرد و رووته‌ڵه‌ی بابه‌تگه‌رێتی( .فریدریك نیتش ه (friedrich netzche))190-1844وه‌كو 181
پێشه‌نگی ئایدۆلۆژیایه‌ك و مامۆستای زمانزان له زانكۆی (بال) ل ه سویسرا ،به‌هۆی بۆچون ه رادیكاڵه‌كانی و رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ میتافیزیكی باوی سه‌رده‌مه‌كی نه‌یاری زۆری بۆ په‌یدا بوو ،به‌ناوی ره‌خنه‌وه هه‌وڵی به‌دۆگما كردنی بیرۆكه‌كانیان ده‌دا ،ئه‌گه‌رچی (نیتشه) ره‌تكه‌ره‌وه‌ی میتافیزیك نییه( ،ویستی هێز) الی ئه‌و پره‌نسیپاڵێكی میتافیزیكی و جه‌وهه‌ری شته‌كان ه سه‌ره‌ڕای مردنی خودا. جۆرێكی تر ل ه ره‌خنه هه‌یه ك ه به‌رهه‌می ئه‌زمونكردن و ژیانكردن ه ل ه نێو حه‌ده‌سه‌كان. ئه‌زمونی ژیان فێر ه نووسینی ئه‌ده‌بی ره‌خنه‌یی (ئه‌ده‌بێك ره‌خن ه بگرێ ل ه پێودانگ ه ناشرینه‌كان) مان ده‌كا( ،كافكا) ی رۆماننوسی ئه‌ڵمانی ك ه ل ه سه‌رده‌می ئیمپڕاتۆریه‌تی نه‌مساوی هه‌نگاریدا ژیاوه ،ئه‌زمونێكی ژیان ك ه دووركه‌وتنه‌وه‌ی ه ل ه كاری قانونی و بوون به كارمه‌نده ل ه دایه‌ره‌ی بیمه‌ی بێكاری ،تێگه‌یشتنێكی قوڵی بۆ بیۆكراتییه‌ت ال دروست ده‌كا ،ئه‌و تێگه‌یشتن ه دواتر ل ه چیرۆكه‌كانیدا ره‌نگرێژ ده‌بێت( ،كافكا) ره‌خن ه له بیۆكراتییه‌ت ده‌گرێ و ناڕازیی ه لێی. شاعیری كورد له خۆیه‌وه ده‌ست پێناكا و یه‌كسه‌ر 182
ده‌چێته سه‌ر ره‌خنه‌گرتن ل ه ئه‌وی تر (مه‌به‌ستم ل ه سه‌رزه‌نشت كردنی خود نییه) .به‌ده‌گمه‌ن رێده‌كه‌وێ ره‌خنه له خۆی بگرێ و زۆربه‌ی ره‌خنه‌كانی بۆ به‌رامبه‌ره‌كه‌یه‌تی ،پێویستی ب ه جۆرێك ل ه هاوسه‌نگی هه‌یه. (هۆڵۆكۆست) وه‌كو رووداوێكی نامۆڕاڵی و ناهیومانی ،به‌رهه‌می كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی راسیۆنال و مۆدێرنه ،ئه‌وانه‌ی ل ه هۆڵۆكۆست گه‌ڕاونه‌ته‌و ه ده‌توانن بیگێڕنه‌و ه نه‌ك ئه‌وانه‌ی ل ه كاتی رووداوه‌كه‌دا خه‌ریكی خواردنی پیتزا بوون. شاعیر له رێگه‌ی پرس و میتۆدی تایبه‌ت ب ه خۆی و سیسته‌ماتیزه‌كردنی هزراندنی شیعره‌وه، شتێكمان بۆ ده‌گێڕێته‌وه ب ه بێ ئهوهی بینیبێتی و ب ه بێ گواستنه‌وه‌ی ماناكان له قۆناغی به‌ر له گێڕانه‌و ه و دوای گێڕانه‌وه .ده‌قه‌ك ه ته‌سلیم بوونه به شوناسی كێڵگه‌ی ئه‌ده‌بی ته‌سلیمبوونی رووداوه سه‌رزه‌مینییه‌كان و پساندنی په‌تی نێوان ئاسمان و زه‌مینه.
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نموونه‌یه‌ك له شیعره‌كانی بڵند باجه‌الن : ه سێبه‌ری ژیانێكی وشكدا ل مردنی ته‌ڕی پیاوێكی پیر خێمه‌ی خۆی هه‌ڵداو ه كه‌چی ژیان یاداشتی مردن ده‌نووسێته‌و ه ه ده‌غڵێكی بێوه‌ژندا مردنی ژنێك ل مردنی فه‌جری پیاوێكی شاغیر له باوه‌شی ئینتیزاردا مردنی نه‌شوه‌ی جیلو ه ه ده‌ستی ته‌نیایی مه‌خمه‌ڵیی مردن. ب ئه‌و حه‌له‌ی سپێده مۆره‌كانی عه‌شق بۆ خوێندنه‌وه‌ی هه‌راوزه‌نا ه عه‌رعه‌ره‌و ه ل بۆ مه‌غزایه‌كی غه‌دره قه‌یره‌كان ده‌چن قاسیدێكی هه‌ڵوه‌ریو گوڵه‌كانی باخچه‌ی ته‌نیایی ده‌ژمێرێ قه‌سیده فه‌ره‌یدونه‌كانی جه‌فا له ته‌می عومردا ده‌رده‌كه‌ون عومری غیابی بوونه‌وه‌رێكی مه‌وجود. گریانه‌كانی په‌یڤم خه‌تم كردوون كاسه‌ی شه‌و پڕبوو ه له ه میزی ئه‌و رۆژانه‌ی پڕن ل به‌رۆژووبوونی ئاو و حه‌وت ده‌نك خورما پڕن له پرخه‌پرخی پشیله له الیالیه‌ی عه‌ده‌م بۆ وجود ه چۆله‌كه‌ییه‌كانی ژیان له شه‌قامی مه‌رگ ه شیوه‌نی پیاس ل له مه‌رگی سپی ئه‌سمه‌ره‌كان. ه وتاری عه‌شق ده‌گرین گوێ ل له‌سه‌ر شانۆی قه‌له‌نده‌ره‌كان. ه گوێ له وه‌سێتی گوڵ ده‌گرین بۆ جۆگ ه گواڵو جۆگه‌یه‌ك ل جۆگه‌یه‌ك پڕ له ورده به‌ردی شه‌وكوێر ه نان. پڕ له وردك ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
183
کۆمەڵگای ئەمریکی و کاریگەری ئاین لە واڵتە یەکگرتوەکان خۆێندنەوەیەکی کۆمەڵناسی (سۆسیۆلۆژی) بۆ رەوشی ئایینی له‌و واڵتەدا..
خاوه‌نی ئیمتیاز 184
ئەمریکا یەکێکە لە واڵتە زەبەالحەکان لە رووی سەربازی و ئابوریی و تەکنەلۆژیاوە کە دەتوانین بڵێین ئێستا هاوشێوەی نیە لەسەر زەویدا و توانیویەتی هەیمەنەت و دەسەاڵتی خۆی بەسەر زۆربەی زۆری جیهاندا بسەپێنێت. هۆکاری ئەم گەشەسەندنەی ئەمەریکا ئەگەڕێتەوە بۆ پابەند بونیان بە ئاینەوە ،کۆمەڵگای ئەمەریکی کۆمەڵگایەکی دینداری مەسیحی راستڕەوی توندڕەوە ،هەرجۆرە پارت و رێکخراوێك دابمەزرێت دەبێت بنەماو پایەکانی لەسەر ئاینی مەسیحی وە بەتایبەت مەزهەبی پرۆتستانت بێت. لە ()٪٧٠ی دانیشتوانی ئەو واڵتە لەسەر مەزهەبی پرۆتستانتن و لە ()٪٣٠ی لەسەر مەزهەبی کاتۆلیکن ،لەمێژووی ئەو واڵتەدا یەکجار سەرۆک کۆمارەکەی کاتۆلیک بووە ،ئەویش لە رووداوێکی نادیاردا کوژرا. لەگەڵ ئەوەشدا ئەم کۆمەڵگایە کە مەسیحی توندڕەون پەیوەندیەکی زۆر باشیان لەگەڵ جولەکەکانی جیهاندا هەیە بەتایبەتی لەگەڵ زایۆنیستەکاندا .لەمێژووی دروستبوونی پرۆتستانتەوە نێوانی جولەکە و مەسیحی ئاشتەواییەکی تێکەوتووە ،بەاڵم بەدرێژایی مێژوو ئەم رەوشە وا نابینرێت. ئەم بابەتە هەوڵ دەدات لێوردبوونەوەیەک لەهەمانکاتدا شیکارییەک لەسەربارودۆخی دروستبوونی ئاین لەناو ئەو کۆمەڵگایەداو ئەو پەیوەندیە تەماویەی کە جولەکەو مەسیحیەکانی ئەمەریکای بەیەکەوە بەستۆتەوە .هەوڵئەدەم بەشێویەکی تەندروستانە وەاڵمی ئەو پرسیارانە دەستەبەر بکەین و زە مینەی ئەمەریکا بە ئێوەی خوێنەر بناسێنم تا بتوانین لەکاتی مامەڵەکردن لەڕووی سیاسی و هەروەها کاتێک کە هەڵبژاردنی ئەو واڵتە دەستپێدەکات زوو بتوانین خوێندنەوەمان بۆ رەوشەکە هەبێت، تەندروستانەو بە تایبەتیش ئیسالمیانە هەموو رەهەندەکان و جەمسەرە جیاوازەکانی ئەو واڵتە بخوێنینەوە. لە نێوان ئەو دوو ئاینەدا مەسیحی و یەهودی زۆرێك لە دەرئەنجامەکانی گۆڕانکاری بەسەردا هاتووە ،بەاڵم مێژوو ئەم
ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
راستیە ئاشکرا دەکات ،لەمێژووی یەهودیەکاندا کاتێك لەدەسەاڵت و توانایاندا هەبووە مەسیحیەکانیان چەوساندۆتەوە ،بە پێچەوانەوە مەسیحیەکانیش «مەحاکمی تەفتیشیان» بۆ دروست کردون بە ناوی «هەرتەقەوە».. هۆکاری ئەم ناکۆکیەی نێوان هەردوو ئاینەك ه تەنها جیاوازی بیروباوەڕیان نیە ،بەڵکو پێیان وایە کە عیسای مەسیح بە دەستی یەهودیەکان لە خاچ دراوە ،کەواتە کێشەکە خوێنە!.. بەاڵم ئێمەی موسڵمان بڕوامان وایە کە لە خاچ نەدراوە ،بەڵکو ئەوەی لە خاچ دراوە کەسێکی تر بوە لەسەر شێوەی پێغەمبەر عیسای کوڕی مەریم -سەالمی خوای لێبێت -خوای گەورە لە قورئاندا ئەو بەسەرهاتەمان بۆ باس صلَبُوهُ َولَ ِك ْن ُشبِّهَ هَلُ ْم) (وَما �قَ�تَلُوهُ َوَما َ دەکات دەفەرموێتَ : النساء 157 :لە گەڵ ئەوەی کە ئەم رقو بوخزەیان لە دڵ گرتوە بەرانبەر بە جولەکە لە کتێبی خۆیاندا یەهود بە گەلێکی مەلعون ناودەبات و کارەساتی لە خاچدانی مەسیح دەخەنە سەر ئەوان ،لە سەردەمی عومەری کوڕی خەتابدا – رەزامەندی خوای لەسەربێت -کە چوونە ناو قودس مەرجی مەسیحیەکان ئەوە بوو کە دەبێت یەهود لەوشارەدا نەمێنن!. مێژووی هەردووکیان دیارە و ناسراوە کە چەندە دوژمنی یەكتری بوون ،خوای پەروەردگارمان لە قورئاندا زیاتر رووی ماڵی هەردوو خەڵکی ناو ئاینەکەمان بۆ دەکات ِ ود ئەوانمان پێ دەناسێنێت دەفەرموێت( :وَقَالَت الْ�يَُه ُ ٍ ِ ِ ِ ود َعلَى َّص َارى لَْي َست الْ�يَُه ُ َّص َارى َعلَى َش ْيء وَقَالَت الن َ لَْي َست الن َ َش ْي ٍء) البقرة ،113 :واتا جوله‌ک ه ده‌ڵێن :گاوره‌کان له‌سه‌ر هیچ بنه‌ماو راستیه‌ك نین ،گاوره‌کانیش ده‌ڵێن جووله‌که له‌سه‌ر هیچ بنه‌ماو راستیه‌ك نین.. بەاڵم لەدوای گۆڕانکاری ناو ئاینی مەسیحی لە رێگای جولەکەوە ئەم هاوکێشەیە گۆڕانکاری بەسەردا هات ،ئێستا دەبینی کە مەسیحیەکان چۆن لە هەوڵی ئەوەدان کە دەوڵەتی زایۆنیستی جولەکە لە خاکی فەڵەستین دابمەزرێنن ،بەڵکو جەختیشی لەسەر دەکەنەوە ،کێشەکەشیان بە کێشەیەکی رەوا دەناسێنن!.. دەپرسین نهێنی ئەم نێوانە چیە و کێ ئەم
ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مەتەڵەمان بۆ ئاشکرا دەکات و جەمسەرەکانی لێك ئەداتەوە؟ بێگومان ..مێژوو. کەواتە تەنها کلیلی دەرگای مێژوو کە ئێستا لە بەردەستماندایە دەتوانین ئەو دەرگا داخراوانەی لە رووماندا پێبکەینەوە ..دەبێت سەرلە نوێ خوێندنەوەیەکی واقعی بۆ رووداوەکان و پاشان راڤەکردنیان سەر لە نوێ و تابتوانین رووداوەکانی ئێستای پێبناسین. مێژووی چەوسانەوەی جولەکە لە ئەوروپادا بوون بە مەسیحیان بە دوورووی (مونافیقانە).. جولەکە بە درێژای مێژووی خۆی لە ئەوروپادا لەژێر ئەشکەنجەو ئازاری مەسیحیەکاندا بووە؛ دەوڵەتی رۆمانی بتپەرستی_ شاری قودسی خستە ژێر فەرمانڕەوای خۆی لە ساڵی ()٧٠ی ز ،کەواتە سەربڕین و لە ناو بردنی جولەکەکان لە شاری قودسدا ،بە سەرکردایەتی سەرکردەی رۆمانی ناسراو (تیتوس) ،لە ساڵی ()١٣٢ ی ز ،هەمان کارەسات بە خراپتر لەسەریان دووبارەبوویەوە بە سەرکردایەتی سەرکردەی رۆمانی (ئیلیاهەدریان) ..پاشان لەدوای ئەوەی دەوڵەتی رۆمانی کە بووە گاور؛ قەیسەری قوستەنتینیە لە ساڵی()٣٢٤ی ز ،بووە مەسیحی بە ئاشکرا و دەوڵەتەکەی بە ئاشکرا کردە گاور، ئیتر هەموو ئەوروپا بوونە مەسیحی و ئەو گۆڕانکاریە گەورەیە روویدا ،دیسان سەر لە نوێ (ئیستبداد) و کارەساتی گەورە یەك لەدوای یەك بۆ جولەکە دەستی پێکردوە ،بەبێ رەچاوی بچوك و گەورە هەمویان سەر دەبڕان ،چونکە لە ئاینی مەسیحدا ئەوان بە مەلعون ناسێنرابوون، بە بکوژی مەسیحیان دەزانن -سەالمی خوای لێبێت ،-ئەم رەوشە بەردەوام بوو هەندێك جار کارەساتەکان لەسەریان زۆر تر دەبوو ماوەی وا هەبوو لەسەریان کەمتر دەبووەوە ،بەاڵم مەسیحیەکان هەمیشە جولەکەیان بە کافر زانیوەو خۆشیان لێنەهاتوە. ئەوەی کە جێگای ئاماژە پێکردنە لێرەدا ئەوەیە گۆڕانکارییەکی زۆر گەورە رووئەدات لە ساڵی ()١٢٩٠ی ز ،لە رێگای ئیمپراتۆرو پاشای بەریتانی بەناوی (ئیدواردی یەکەم) کە ئازاری 185
جولەکەکان دەست پێدەکاتەوە ،فەرمانی فەرمی دەردەکات کە نابێت هیچ جولەکەیەك لە خاکی بەریتانیادا بمێنێت هەموو جولەکەکان دەردەکات ئەوەیشی ناڕوات دەیکوژێت ،زۆریك لە جولەکە رویان کردە فەره‌نسا.. لە ساڵی ()١٣٠٦ی ز ،بە شانزە ساڵ لەدوای ئەو کارەساتەی کە پاشای بەریتانیا بەسەر جولەکەی دەهێنێت ،ئینجا پاشای فەرەنسا بە ناوی (فلیپ) ..سێ پشك دەخاتە بەردەم یەهودیەکان: یەکەم :بە مەسیحبوونیان. دووەم :رۆشتن لە خاکی فەره‌نساو هەموو ئەروپادا بە گشتی. سێیەم :کوشتنیان لە ماوەیەکی کەمدا. جولەکە بوون بە دوو بەشەوە؛ لەم بارو رەوشەدا کۆمەڵێکیان چوونە ناو خاکی ئەندەلوس و رێزیان لێگیراو بە زاناو حاخامەکانیان پلەو پایەی دینداری خۆیان پێبەخشرایەوە؛ هەندێکی تریان چونە ناو دەوڵەتی عوسمانی ،چونکە الی موسڵمانان ئازادی ئاینی و بیرو باوەڕ هەبووە ئیسالم مافی هەموو ئاینەکانی داوە _ لە قورئاندا بە یاسا دەستنیشانی کردوە تەنانەت کەمینەکانی تریش بیروباوەڕی خۆیان مومارەسە کردوە، لێرەدا بۆیە من پێم وایە هەمیشە ئیسالم لە دیموکراسی و لیبراڵ و هەموو ئەو بیرانەی کە ئێستا هەندێك لە ئیسالمیەکان زۆر بێشەرمانە بانگەشەی بۆ دەکەن باشترە ،لە کاتێکدا ئیسالم لەوان بەهێز ترە لە رووی تیۆری و مەیدانیشەوە. بەشی دوەمی جولەکەکان بوونە مەسیحی بە دووروویی؛ بەاڵم لە ناخدا هەر جولەکەبوون، ئەمەش لە رێگای حاخامێکی فەرەنسی ئەم رێگا چارەیە بۆ دۆزینەوە کە بەنهێنی ببنە مەسیحی و داوایشی لێکردن کە بچنە ناو کڵێساکانیان و زۆربەی دەسەاڵتی ناو کڵێسا بۆ خۆیان بە دەست بهێنن ،بە درێژای مێژووی چەند سەد ساڵ بوونە ئوممەتی گاور لە ناو کڵێساو پۆستە حوکومیەکانی ئەو سەردەمدا جێگە پێی خۆیان قایم کرد ،لە ئەورپا بە گشتی و فەرەنسا بە تایبەتی! لەدوای ئەو چەند ساڵە یەهودی مەسیحیبوەکان پالنێکیان گێڕا ،کە توانیان پارسەنگی ئەوروپا ژێرو 186
ژوور بکەن لە بەرژەوەندی خۆیان بیگوزەرێنن، بە ناوی ریفۆرمی ئاین و هاتنی مەزهەبێکی نوێ. جولەکەو مەزهەبێکی نوێ لە ناو مەسیحیەکاندا (پرۆتستانت).. یەهودیەکان لە سەدەی شانزدەهەمدا ستراتیژیەتێکی زۆر گەورەیان گرته‌بەر ،کە هەنگاوێکی زۆر ئازایانە بوو ،کە گەورەترین و ترسناکترین (خەتەر) بوو بۆ شانۆی ئەوروپاو بگرە هەموو جیهانیش ،ئەویش تحریف و دەستکاری کردنی ئاینی مەسیحی بەتەواوەتی، لە بەرژەوەندی جولەکە بوو کە خزمەت بە پرۆژەی جولەکە بکات ،بەناوی گاورە نوێکان، ئەمیش لە دروستکردنی مەزهەبێکی نوێ بە ناوی پرۆتستانت خۆی نواند و بەو واجیهەیە لە زەمینەکەدا خۆی ناساند. یەکێك لە قەشە ئەڵمانیەکان بەناوی «مارتن لۆسەر» بە پاڵپشتی جولەکەو کاریگەریی بیرو هزری ئەوان توانی شۆڕشێك بەرپا بکات دژی کڵێسای کاتۆلیکی؛ دەسەاڵتی تەواوی هەبوو بەسەر هەموو ئەورپادا ،گەورەترین دروشمی شۆڕشەکە بەناوی چاکسازی بوو ..لە پرۆتستانت وەرگیراوە لە ماناو چەمکی چاکسازی (ئیساڵح)، چونکە ئەو کۆمەڵە دەیانویست بزوتنەوەیەکی گۆڕانکاری دروستبکەن لە ناو ئەو ئاینە کە لەسەربنەمای کاتۆلیکی دامەزراوە ،ئەو قەشە یەهودیانەی کە پێشتر بە نهێنی ببون بەمەسیحی بەاڵم لە ناخدا هەر جولەکە بوون ،پاشان هەموو پشتگیری بەرنامەو ریفۆرمەکەی مارتن لۆسەریان کرد. مارتن لۆسەر -لە کتێبێکی مەنەفێست کراوە بە ناوی» مەسیح بە یەهودی لە دایكبووە» لە کاتێکدا مارتن لۆسەر هیچ پەیوەندی بە جولەکەوە نیە ،بەاڵم ئەمە مەبەستی جولەکە بوو کە خەڵکی هیچ سەرنجێك و هەستێکی گوماناوی دروست نەبێت لە الیەن شۆڕشەکەوە ،چونکە بە سروشتی ئەوروپا خۆشیان لە جولەکە نەدەهاتو بە مەلعون تەماشا دەکران ،بەاڵم مارتن لۆسەر هەموو وتەو کارەکانی خۆشەویستی پەخش دەکرد بۆ جولەکە و هانی خەڵکی ئەدات کە رێز لە جولەکە بگرن! یەکێك لەو گۆڕانکاریانە کە لە ناو ئاینی ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
مەسیحیدا کرد ..ئەوە بوو چەمك و مانای (روح و قودوس)ی بە تەواوەتی گۆڕی ،لە بنەرەتدا هەموو بیروباوەڕی مەسیحی کاتۆلیکی لەسەر ئەم باوەڕە دامەزراوە کە عیسا دەگەرێتەوە، بەاڵم ئەو وایکرد کە مەبەست بە گەڕانەوەی پیرۆزی «سفری تەکوینی تەوارتە» ،وا نیشانی دا کە ئینجیل دەستکاری کراوە هەموو دەستنوسی خەڵکییە پێویستە هیچ کارێکی پێنەکرێت ،بەڵکو دەبێت لەگەڵ ئینجیلی کۆن واتا تەورات شەریعەتی لێوە وەربگیرێت ،هەموو هەوڵێك بخرێتە گەڕ بۆ دامەزارندنی دەوڵەتێکی جولکە لە خاکێکدا ،بۆ ئەوەی عیسای کوڕی مەریەم بێتەوە خوارەوە. ئیتر بۆ یەکەم جار لێرەوە ناوی دروستبوونی واڵت هاتە ناو ئەدەبیاتی جولەکەو مەسیحییەکانەوە ،لێرەوە رێزی جولەکە بۆ ئەوە نیە کە خەڵکێکی خۆشەویستن ،نەخێر -بەڵکو بۆ ئەوەیە پرۆتستانت بیروباوەڕی وا دامەزراندوە هەتا دەوڵەتی جولەکە دانەمەزرێنن ..ئەوا عیسای کوڕی مەریم نایەتەوە خوارەوە لە ئاسمان ،ئەم بیروباوەڕە لە رێگای جولەکە بە مسیحی کراوەکان هاتەوە ناو ئەم ئاینە نوێیەی مارتن لۆسەر و پێیوایە کە جولەکە کوڕانی خوان! مارتن لۆسەر دەڵێت :ئێمەی گاور وەك چۆن سەگ لە قاپی خاوەنەکە دەخوات دەبێت لە بەرانبەر جولەکەدا هەست بەوە بکەن کە ئەوان سەروەرو گەورەی ئێمەن!. بەم وتە و وشانەی کاریگەرییی زۆری لەماوەی چەند سەدەیەکدا لەسەر خەڵکی ئەوروپا بەجێهێشت ،بەڵکو هەتاکو ئەم سەردەمەی ئێستایشمان هەر کاریگەرییی ماوەو بەردەوامە. حاخامەکانی جولەکەکانی ناو گاورەکان و هزری یەهودی.. لەدوای ئەوەی کە مارتن لۆسەر پیرۆزی دا بە ئاینی جولەکەو پلەو پایەیانی بەرز کردەوە لە هەموو ئەروپادا ،پاشان دوو هزری گەورەی باڵو کردەوە لە ناو ئەوروپادا وەك سیاسەت و ستراتیژیش کەوتنە کارکردن لەسەری ،ئەم ستراتیژیە تایبەتە تەنها بە پرۆتستانت. بیرو هزری یەکەم :بریتیە لەوەی کە ئینجیل هیچ کاری پێناکرێت و شەریعەتی لێوەرناگیرێت ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لەبەر ئەوەی مرۆڤ نوسیویەتیەوە ،مرۆڤەکانیش دیارن کە بریتین لە چەند پیاویکی دینداری ناو مەسیحیەکان (لوقا ،یوحەنا ،مارکۆس (مرقس)، متا) ،پاشان ئەوەیشی کردە بیانوی تەواوەتی کە ئەم ئاینە دەستکاری کراوە ،دەبێت تەنها تەورات بە کاربهێنین کە وا ناویان بە ئنجیلی کۆن واتا تەورات ،لە راستیدا تەوراتیش بە هەمان شێوە دەستکاری کراوە ،چونکە جولەکەکان خۆیان تەوارت وەك سەرچاوەی تەشریع بەکار ناهێننەوە ،بەڵکو پێیان وایە کە «تیلموت» کتێبی دووهەمیانە سەرچاوەی سەرەکیانە ،بەم بیرەیش وای کرد کە توانی گاوری نوێ دروست بکات بەرنامەیان لەسەر تەورات بۆ دابمەزرێنێت کە ئاینی جولەکەیە. دووهەمیش لەسەرەوە هەر ئاماژەیەکی کورتم پێداوە ،بریتیە لە دامەزارندنی دەوڵەتی یەهود ،پرۆتستانت بڕوای وا دامەزراندوە کە هاوکاری جولەکە بکەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتەکەیان لە خاکێکدا بۆ ئەوەی بە زووترین کات مەسیح بگەرێتەوە سەر زەوەی ،مەسیحیش یەهود لە ناو دەبات ،ئیتر بۆ دوا جار هەموو جیهان دەکەوێتە ژێر رکێفی خۆیان ،ئەمە بیرو باوەڕیانە ناتوانن لێی البدەن ،هەرکەسیش بە گوێرەی ئەم بیرو باوەڕەی نەڕۆشت و رەخنەی گرت ئەوا رەخنەی لە خوا گرتوە ،یاخود ئەوا دژی (ڕەبە) واتا پەروەردگار!. رەتکردنەوەی کاتۆلیکەکان و بەرنگار بووەنەوەیان لە دابەش کردنی ئەوروپا.. کەنیسەی کاتۆلیك بە هەمووشێوەیەك رەتی ئەم بیروباوەڕی کردوە ،ئەم بیرو بۆچونەی مارتن لۆسەر بەتەواوەتی دژی کڵێساو پاپا بوو، بووە هۆکاری ئەوەی کە شەڕ راستەوخۆ کەوتە نێوان مارتن لۆسەرو پاپا ،ئەودەمە ئەوروپا دابەش بوون بە دووبەش ،یاخود بەدوو هۆزی مەزهەبگەرایی لە ناو مەسیحیەتدا؛ هۆزی یەکەم هەواداری پاپا بوون ..ئەودەمە پاپا لە فەره‌نسا دادەنیشت ،فەره‌نسا سەرپەرشتی ئەم مەزهەبی کاتۆلیکانەی دەکرد زۆرترین خەڵك بوون لە ئەورپادا خاوەنی دەسەاڵتی تەواوەتیش بوون لە رووی سەربازی و ئابورییەوە ،واڵتانی ئیسپان و 187
ئیتاڵیا هەموویان لەگەڵ کاتۆلیکەکان بوون ،هۆزی دووەم پێچەوانەکەی پاپا بوون دژی وەستانەوە لە دوو رووەوە ..لە رووی سەربازی و سیاسی، دوو دەوڵەتی گەورەی دوونیا پشتگیری مارتن لۆسەریان کرد ئەڵمانیاو بەریتانیا بەتەواوەتی چونە ناو بیرو باوەڕی لۆسەرەوە ،لە ساڵی ()١٥٣٨ ی ز ،هەرهەموو ئیمپراتۆری ئینگلتەرا رایگەیاند کە ئیتر هەموویان سەر بە مەزهەبی پرۆتستانتن و هیچ پەیوەندیان بە کاتۆلیکەوە نەماوەو خۆیان جیاکردوە ،بەڵکو ئینگلتەرە ئەو دەرگا داخراوەی کردەوە بە رووی هەموو جولەکەی دونیادا کە دەتوانن بگەڕێنەوە بۆ ئەو واڵتە کە لەسەردەمی «ئیدواردی یەکەم» هەموویان دەرکردبوو لە ساڵی ()١٢٩٠ی ز ،ئیتر لەودەمەوە ئینگلیز بوون بە پشتیوانی جولەکە لە دونیادا ،خۆشیان بوونە هێزێکی گەورەی پرۆتستانی. ئاشکرا بوونی پیالنی جولەکە.. دوای ئەوەی مارتن لۆسەر هەستی کرد بەوەی کە ئەمە پالنێکی زۆر شەڕانی جولەکە بوو؛ هەرچی مەدح و پشتیوانی جولەکەی کرد بوو پەشیمان بوویەوە لە ساڵی ()١٥٤٤ی ز ،کتێبێکی نووسی بە ناوی (ئەوەی کە پەیوەستە بە درۆکانی جولەکەوە) ،بەاڵم هیچ ئەرزشێکی نەبوو ،چونکە بە تەواوەتی لە ناو شارو جێگاکانی ئەوروپادا ئەم بیرە باڵو بووبوەوە ،ئیتر لە سەر ئەم مەزهەبە چەندها پەرتوك و خەڵکی خاوەن بیرو هۆش و پاشان چەندین فەیلەسوف و زانا ئەم ئاینە تازەیان وەرگرت و بونە مەزهەبی پرۆتستانتی، چونکە رێگای زانست و کردنەوەی رەخنە بۆ ئەوان کرایەوە هەموو بە ئاسانی وەریانگرتو قسەکانی مارتن لۆسەر هیچ ئەرزشی نەماو، تەنانەت خەڵکانێکی دانشمەند هاتن بە تەواوەتی پەرەیاندا بەم مەزهەبە ،لەوانەو ناسراوترینیان» ئیسحاق نیوتن» زانایەکی بەناوبانگی ئینگلیز بوو لە ساڵی ()١٧٢٧-١٦٤٢ی ز ژیاوە ،پاشان چەند پەرتوکێکی نوێی دانا کە پەیڕەوانی پرۆتستانتی زۆر بە پیرۆز تەماشای دەکەن نمونەی وەك (تێبینی لەسەر تەنەبوئاتی دانیاڵ و دیدو بۆچونی قەشە یوحەنا)و (گەڕانەوەی جولەکە بۆ خاك و نیشتیمانیان) ،هەروەها فەیلەسوفی بەناوباگی 188
ئەڵمانی (کانت) دەڵێت« :جولەکە فەڵەستینین لە ناوماندا دەژین هەر دەبێت بگەڕێنەوە بۆ واڵتیان». لێرەدا پێویستە شیکاریەکی تر بکەمەوە بۆ خوێنەر.. پێدەچێت خەڵکانێك بپرسن ،لە کاتێکدا کڵێسا لەوپەڕی دەسەاڵت و توانای خۆیدا بووە چۆن ئەم هەیمەنەتە لەدەست دەدات؟ تەنها بە قسەی قەشەیەك کاریگەریییەکی ئەوتۆ دروست دەبێت؟ یاخود ئەم شۆڕشی ریفۆرمخوازە پێشتر زەمینەی بۆ سازێنراوە؟ لە وەاڵمدا بۆ ئەوەی زەمینەکە بناسێنم ئەوە دەخەمەوە بیری خوێنەر لەسەردەمی ئەکلیریۆس دا پڕوپاگەندەی ئەوە باڵوبویەوە ،کە ساڵی ()١٠٠٠ی ز ،دونیا کۆتای دێت ئیتر قیامەتە کەس لەسەر زەوی نامێنێت! خەڵکی چاوەڕێ بوو ،بوو بەساڵی (..)١٠٠٣ سێ ساڵ خەڵکی چاوەڕێی کرد هیچ رووی نەدا کڵێسا زۆر ئیحراج بوو؛ دوای وتیان ئەو بەروارە هەڵە بووە؛ دەبێت تەمەنی مەسیحیشی بخەینە سەر واتا ساڵی ( )١٠٣٣ز ..سیوسی ساڵی تر چاوەڕێ بکەین ،پارەیەکی زۆریان لە خەڵك وەرگرت بەناوی ئەوەی ئیتر دونیا کۆتایی دێت، خەڵك زۆر بێزار بوو لەدەسەاڵتی ئەکلیرۆسەکان، ئینجا دوایی ئەوە بوو بەو ساڵە هیچ رووی نەدا، لەدوای مردنی» گریگۆری» ئەو قه‌شەیەی ئەم قسەی کردبوو کە گوایە قیامەت دێت و « ،پاپای گەورەی دەوڵەتی بێزەنتی شەرقی بەدەستی موسڵمانان گیراو بە ناوی «ئۆرمانۆس ی چوارەم» دیل کرابوو واتا بە دەستی دەوڵەتی سەالجیقە لە جەنگی «مەالزگرد» ئینجا بە تەواوەتی هەیبەتی کڵێسا روخا ،بۆ ئەوەی دەسەاڵتی کڵێسا بگەرێتەوە پاپا گەوره‌ی ئەو سەردەمە لە رۆما بە ناوی « ئۆربانی دووەم» خەڵکی کۆکردوە وتی ئەم مێژوو بەروارەی کە بۆ مەسیح دانراوە هەڵەیە بەڵکو ( )٢٠٠ساڵی ماوە لەگەڵ ئەویشدا توانی جەنگی خاچ دروشمان بەرپا بکات ،ئەو ماوەیە ئەم وتانە بەردەوام بوو لە مێشکی خەڵکیدا تا هەیبەت و دەسەاڵتی کڵێسا لەبەردەم خەڵکیدا نەما و بەتایبەت کڵێسا زۆر ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
دژایەتی زاناو فەیلەوسوفەکانی دەکرد بۆیە رێگا خۆش بوو بۆ ئەم ریفۆرمە نوێیەی کە مارتن لۆسەر دەستی پێکرد و سەرکردایەتی کرد. دۆزینەوەی ئەمریکا و شۆڕشی فەره‌نسا.. ئەم رووداوانەی کە باسمانکرد هاوکاتە لەگەڵ دۆزینەوەی خاکی ئەمریکادا ،هەوەك چۆن پێشتر یەهودیەکانیان ئازارئەدا لە ئەوروپادا بە دەستی کاتۆلیکەکان؛ ئەمجارە پڕۆتستانت هاوشێوەی ئەو ئەشکەنجانە بوویەوە لە ئەوروپادا کە پێشتر جولەکە دەیان چەشت بە دەست مەسیحیەکانەوە، ئەم خاوەن فیکرە پرۆتستانتیە یەهودیە هەموو روویان کردە خاکێکی نوێ بەناوی (ئەمریکا) لە ماوەیەکی زۆر کورتدا زۆرینەی خەڵکی ئەمریکا بوونە پرۆتستانت تەنانەت لە مەسیحیە ئیسپانیەکان زۆر زیاتر بوون کە کاتۆلیك بوون پێش ئەوان چووبوونە ناو خاکی ئەمریکا. لەم سەروبەندەدا رووداوێکی زۆر گەورەتر روویدا لە بەرژەوەندی مەزهەبی پرۆتستانتی، ئەویش هەڵگیرسانی شۆڕشی فەره‌نسا لە ساڵی()١٧٨٩ی ز ،ئەم شۆڕشە دژی هەموو باوەکان و قسەکانی کڵێسا بوو لە فەره‌نسادا، نەك دژی دەوڵەتی پاشایەتی بون بەڵکو هەر دینیان پەراوێز کرد ،زانایانی دژی دین توانیان بە تەواوەتی بە سەر کلێسادا سەربکەون ،دژایەتی بیرو هزری کاتۆلیکی بکەن ،چونکە بەدرێژای مێژوو ئەوروپا لە کارەساتدا بوو بەدەست ئەو ئاینەوە ،لەدوای ئەوەی کە مەسیحیەت هیچ ئەرزشی نەما ،ئەوروپا لە رووی ئەخالقیەوە بە تەواوەتی داڕما ناچار سەرلە نوێ سۆسیۆلۆژەکان بۆ پارسەنگ راگرتنی هێزو زانست پێویستیان بە رەوشتە ،سەرلە نوێ ئاینیان زیندوو کردەوە بەوشێوەی کە خۆیان دەیانەوێت دین لە دەوڵەت جیا بکرێتەوە ،بەاڵم مەزهەبی پڕۆتستانتی سەرلەنوێ زیندوو کرایەوە لە هەموو ئەروپادا، بێجگە «رۆما» هەموو الکانیش دەزانن کە ئەم شۆڕشە شۆڕشێکی عەلمانی بەحت بوو بۆ لە ناوبردنی دین ،بەاڵم ئەوروپا زوو هەستی بەوەکرد کە مرۆڤ بونەوەریکی دیندارە بە سروشتی ناتوانیت لە ئاین جیابێتەوە وەك مارکس دەڵێت» ئاین تریاکی گەالنە».. ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
لە ساڵی ()١٧٩٩ی ز ،ناپلیۆن پۆناپارت ،لەسەر بنەمای مەزهەبی پرۆتستانتی هێرشی هێنایە سەر فەڵەستین ،بانگەوازی هەموو جولەکەکانی دونیای کرد کە بگەڕێنەوە بۆ خاکی خۆیان لە فەڵەستین بۆ ئەوەی دەوڵەتیان بۆ دابمەزرینێت، هەرچەندە تەمەنی ئیمپراتۆریه‌تەکەی تەنها چەند ساڵێکی کورتی خایاند ،لەوێدا سەرکەوتنی بەدەست نەهێناو دەوڵەتی عوسمانی بە هاوکاری ئینگلتەراو رووسیا توانیان ناپلیۆن بشکێنن و لە خاکی فەڵەستین بیکەنە دەرەوە ،ئیتر بە تەواوەتی دەرکەوت کە ئەم بیرە دەبێت هەموو واڵتانێک بیچەسپێنن کە دروستکردنی دەوڵەتێکە بۆ یەهود ،کە لەگەڵ ئەوەیشدا کە فەره‌نسا لە روودا کاتۆلیکە ،بەاڵم پێدەچێت کاریگەریی پرۆتستانتیان لەسەربێت ،مەبەستم ئەو بەشەیە کە بە کاتۆلیکی ماونەتەوە ،ئەگینا زۆربەی زۆری واڵتانی ئەوروپا ئێستا هەر باوەڕیان بە ئاین نەماوە. بەم شێوەیە بانگەوازی دەوڵەتی جولەکە لە هەموو جێگاکانی دوونیاوە دەستی پێکرد، لەسەر بنەمای بیروباوەڕی پرۆتستانتی ،کە دەبێت خاکێک بۆ جولەکە دابینبکرێت ،لێرەدا شتێك هەیە دەمەوێت ئاماژەی پێبکەم ...ئەویش ئەوەیە ..کە جولەکە بۆ خۆی داوای فەڵەستینی نەکردوە ،بۆ یەکەم جار ویستی لە «ئۆغەندا» واڵت دابمەزرێنێت ،بە هۆکاری ئەوەی کە ئۆغەندا ئەفریقین ئەمانیش سامی نەژادن ،نەدەکرا لەو جێگایەدا دەوڵەت دابمەزرێنن ،پاشان ویستیان لە «ئەرجەنتین» دەوڵەت دابمەزرێنن ،بەاڵم مجلیسی یەهودی لە سویسرا ئەو بڕیارەی رەت کردەوە، بانکی بارکلی یەهودی هیچ هاوکارییەکی نیشان نەدا ،بە هۆکاری ئەوه‌ی ئه‌و جێگایە دوورە و هەموو جولەکەی دوونیا لەوێدا کۆنابێتەوە ،ئینجا «تیۆدۆر هرتزل» هاتە الی سوڵتانی عوسمانی داوای «قوبروسی» لێکرد ،بەاڵم پێینەبەخشی، دوای ئەوە چونە رووسیا لە ناوچەکانی رووسیادا بە دوای خاکدا دەگەران ،بەاڵم قه‌یسەر رێگەی پێنەدان.. لە ساڵی()١٨٩١ی ز ،ئەمریکا بە فەرمی هاوکاری جولەکەی کرد لە ریگای» ولیەم بالکستۆن» کە دەڵێت بزوتنەوەی گەڕانەوەی 189
جولەکە دابمەزرێت بۆ فەڵەستین ،ئەم کەسە گەورە پیاوی پرۆتستانتی ئەمریکیە ،لە وتارەکەیدا بە کۆنگرێس دەڵێت بۆ ئەوەی «رەب خاکی خۆی بەسەر گەالندا دابەش بکاتەوە سەرلەنوێ» ئەو لە کۆنگرێسی ئەمریکیدا جەختی لەسەر ئەوە کردەوە کە دەبێت خاکی فەڵەستین بکرێتە دەوڵەتی جولەکە ،بەم شێوەیە لەو سەردەمەوە بەم پڕۆتستانیانە دەوترێت مەسیحی زایۆنیست (سەهیۆنی) ئەم بزوتنەوەیە بانگەشەی ئەوە دەکەن کە جولەکە بگەڕێتەوە بۆ خاکی یەهود کە فەڵەستینە ،یاخود ناسراون بە رەوه‌ندی سەهیۆنی -سەهیۆنیش شاخێکە لە فەڵيستین بەالی جولەکەوە زۆر پیرۆزە و هەروەها الی پرۆتستانتیش. ئەگەر تەماشای ئەم بیری بزوتنەوە گەڕاندنەوەی جولەکەیە بکەین دەبینین پێش «هێرتزل» ە ،چونکە بانگەشەی ئەم بۆ فەڵەستین لە ساڵی ()١٨٩٧ی ز ،دەستی پێکردوە بۆ گەڕاندنەوەیان بۆ فەڵه‌ستین. بیروباوەڕی ئەمریکاو بەریتانیا.. سەرلەنوێ چاوێك بگێرینەوە بە ستراتیژیەتی نوێی ئەم دوو واڵتەدا ،دوای ئەوەی کە زەمینە کۆمەاڵیەتی و رەوشە مێژوویی و سیاسیەکەیمان ناساند.. لە راستیدا پێکهاتەی پرۆتستانت لە ئەمریکادا گەورەترین مەزهەبە واتا لە ( )٪٧٠پێكهێناوە، کاتۆلیك ( )٪٣٠پێکهناوە لە بەریتانیادا لە ()٪٧٦ گاوری پڕۆتستانتین ،لە ( )٪٢٤کاتۆلیکن ،ئەڵمانیا زۆرینەی پڕۆتستانتن لەگەڵ ئەسکەندناڤیادا ،بەاڵم فەرەنسا و ئیتالیاو ئیسپانیا زۆرینە کاتۆلیکن. هەموو دەزانین ئەستێرەی ئینگلیزو ئەمریکا رۆژ لە رۆژ لەبەرزیدایە ،جولەکەش لەو دوو واڵتەدا بەشێوەیەکی بەرفراوان بوونیان هەیە ،لە رووی ئابوریی و سیاسیەوە دەسەاڵتی تەواویان هەیە ،بگرە لە هەموو جیهاندا هەر دەستیان هەیە، تەنانەت پاپای کاتۆلیکی لە رۆمادا فشاریان خستە سەر لە ساڵی ()١٩٦٦ی ز ،کە بەیانامەیەکی زۆر ترسناك و کارەساتی دەرکرد لە مێژووی کاتۆلیکدا شتی وا رووینەداوە ،ئەویش ئەو ه بوو بەرامبەر بە فشاری ئەمریکاو بەریتانیا وتی: 190
جولەکە پاکە لە خوێنی عیسای مەسیح ئەوان نەیانداوە لە خاچ!.. لە پاشاندا لەسەر ئەم وتەی پاپا ..کاردانەوەی زۆر هەبوو بە تایبەت لە خەڵکی ئەوروپا کە رقی تەواویان هەڵگرتوە لە جولەکە بەم وتەیە ،بەاڵم لە ناو دڵدا نەیانوێرا لەبەر پرۆتستانتەکان و یەهودی سەهیۆنی بە ئاشکرا دەریببڕن ،بەڵکو ئەمریکا رایگەیاند کە تەنها ئەوە بۆ پارسەنگی سیاسیە هیچ پەیوەندی بە بیرو باوەڕەوە نیە، چونکە ترسان لەوەی کە کاردانەوە گەورە دروست بکات. کەواتە ئەوەمان بۆ دەرکەوت کە خۆشەویستی ئەمریکاو بەریتانیا لە کوێوە سەرچاوەی گرتوە بۆ جولەکە ،بەردەوام هاوکاری جولەکەن بۆ دامەزراندنی و دەوڵەتەکەی لە سەر خاکی موسڵمانان و فروان کردنی جولەکە هاوردەکان کە ناسراون بە (ئیستیتانی داگیرکەر) ،ئێستا ئەو روون دەبێتەوە کە ئەوان چەندە بەدڵ و بە گیان هاوکاری جولەکەن بۆ دامەزراندنی دەوڵەتەکەی، بۆ ئەوەی مەسیحەکەی خۆیان بگەڕێتەوە ،ئەمیش ئەوە نیشان ئەدات کە ئەو گەالنە چەندە پابەندن بە ئاینەکەیانەوە. ئەم باسەی کە کردمان هەموو گەلی پرۆتستانتی ئەو بیروباوەڕەی هەیە ،ئەی گەورە لێپرسراو بەرپرسەکانیان چۆن بیر دەکەنەوە، ئایا هەر هەمان بیرو بۆچونیان هەیە؟ دینداری الی سەرکردەکانی ئەمریکا.. پێدەچێت هەندێك لە موسڵمان وا بزانن کە سەرکردەکانی ئەمریکا هیچ پەیوەندییەکیان بە ئاینەوە نیە ،یاخود وەك ئەدەبیاتی عەلمانی تەماشای سەرکردەکانی ئەمریکا دەکەن کە کە ئاین تێكاڵو ناکەنەوە بە سیاسەت؛ تا ئەوکاتەی لەسەر کورسی دەسەاڵتن ،بەاڵم لەڕاستیدا ئەو کەسانەی کە دەبنە سەرۆك لەو واڵتەدا هەموو پابەندن بە ئاینەوە .واتا (مولتەزیمن) زۆر جار لە پێشبڕکێ و بانگەشەی بوون بە سەرۆك کامیان پابه‌ندتربێت بە ئاینەوە ئەوە زیاتر رەواجی هەیە، ئەوەشی کە زیاتر ئااڵی دین بەرز بکاتەوە و دژی ئیسالم بێت ئەوە زیاتر و باشتر هەڵدەبژێردرێت، لە واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا... ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بەڵگە چیە بۆ ئەم چەند دێڕەی نوسیومە.. لەسەرەوە ئاماژەمان داوە بەوەی کە ئاینی خەڵکی ئەمریکا خاوەنی مەزهەبی تایبەتی پرۆستستانتین ،وە چۆن گەشەی کردوە لە ئەورپاو ئەمریکادا؛ ئەم مەزهەبەیش چەندە رۆحی پابەند بوونی داوە بەم گەالنە بە ئاینەکەیانەوە لەوەتەی واڵتەکەیان دروست بووە ،بەتایبەت ئەمریکا زۆر پابەندن بە ئاینەکەیانەوە.. ئەگەر بە وردی تەماشای مێژووی ئەمریکا بکەین لە کۆن و نوێدا دەبینین ئەم رابوونە پرۆتستانتیە چەندە کاریگەریی لەسەر خەڵک داناوە ،لەدوای پەنجاکانی سەدەی بیستەوە، هەروەها کاردانەوەی لەسەر سیاسیەکان و ئینجا سەرکردەی ئەو واڵتانە دروستکردوە.. لێرەدا پرسیارێك خۆی زیت دەکاتەوە دەڵێت :ئادەی سیمای ئاینی ئەم دەوڵەتە زەبەالحە لەکوێدایە تا ئەو کاریگەرییە گەورەیەی دروست کردبێت..؟ لە دوای ناسینی زەمینە ئەو واڵتەو لێکۆڵینەوەم لەسەر خەڵکەکەی کرد ،ئەوەم بۆ دەرکەوت کە خەڵکی ئەمریکی بە تەواوەتی پابەندن بە ئاینەوەو سیمای ئەو دەوڵەتە ئاینی تەواوە ،بەاڵم ئەو خراپەکاری و دزی پیاو کوژی دەعارەی جنسی و هەموو ئەو کارە ناقۆاڵیانەی کە رووئەدەن لە دونیادا هەر لە ئەمریکاوە سەرچاوەی گرتوە، بۆ؟ لە وەاڵمدا دەڵێم :ئەگەر وردبینەوە لە مەزهەبی پڕۆتستانتی ،رێك ئەو گرێکوێرانەمان بۆ دەکرێتەوە ،لە مەزهەبی پرۆتستانتی وا باوە کە مرۆڤ هەر تاوانێك بکات خوا لێی خۆش دەبێت، چونکە عیسا لەبەر خاتری تاوانەکانی مرۆڤ خۆیداوە لەخاچ ئیتر مرۆڤی مەسیحی ناچێتە ناو ئاگر ،ئەو بۆ تاوانی مرۆڤە مەسیحەکەیان تاوانەکانی هەڵگرتوە ،ئەمە وای کردوە خەڵکی لەچەند تقوسێکی دینی مەراسیمی سەری ساڵیان و «کریسمس» و هێلکە رەنگ کردن (ئیستەر) ئەوا ئەو ساڵە هەرچی گوناهێکیان کردبیت ئیتر پاك دەبنەوە. بەم پێیە ئەم رابونە هەموو ئەمریکای ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
گرتۆتەوە ،لە هەڵبژاردنەکانی ئەمریکا بۆ نمونە ئەو سەرۆکەی خۆی هەڵدەبژێرێت ،یان ئەوەتا دیندارە و پابەندی تەواوە بە ئاینەکەیەوە یاخود عەلمانیە ،بەاڵم ئەوەی کە عەلمانیە دەبێت رێزو ئیحترامی تەواوی هەبێت بۆ دیندارەکان ،کە تائێستا ئەم عەلمانیە وەك سەرۆك دەرنەکەوتوە، ئەوەی بینراوە لە ماوەی رابوردوو تا ئەمرۆش هەموو سەرۆکەکانی ئەمریکا دیندار بوون خاڵی سەرەکیان پابەند بوونیان بوە بە مەزهەبی پرۆتستانتی. ئاشکرایشە رابونی مەزهەبی پرۆتستانتی لە بنەمادا لە کۆمەڵگای ئەمریکادا میحوەرێکی سەرەکیە لە ژیانیاندا ،بەسە بۆ ئەوەی ئەوە تێبگەین کە هەموو سەرۆکەکانی ئەمریکا لە سەدەی بیست و بیستویەکدا هەموو پرۆتستانتن، ئەوەی کە کاتۆلیك بوو تەنها «جۆن کەندی» بوو سەرۆکی ئەو واڵتە ئەویش لە کارەساتێکی تەماویدا کوژرا ،هەرچەندە دوای ئەوە ئاشکرا بوو کە تەنها پەیوەندی هەبووە بە ئاینەکەیەوە!!.. گەلی ئەمریکی سەرۆکی کاتۆلیکی هەڵنابژێرن ،تەنانەت ئێستا وەك چۆن کۆتاییان بە هیندە سوەرکان هێنا لە ماوەی چەند ساڵێکدا ٨٠ملیۆن هیندە سوریان قاتو‌قڕ کرد لە ئەمریکا، بەهەمان چاو تەماشای کاتۆلیكیش دەکەن! ..با موسڵمان لەوالوە بوەستێت!.. هەموو ئەوە باش دەزانین کورسی ئەو واڵتە لە نێوانی دیموکراتیەکان و کۆماریەکاندا دابەش کراوە ،دیموکراتیەکان ناسراون بە ئازادیخوازو لیبراڵی ئاینی و پاراستی مافی کەمە نەتەوه‌یەکان، کۆمارییەکانیش ناسراون بە پارێزگارە- کارەکان لە ئاین و پابەندیان بە دینەوە ،هەمیشە دەیانەوێت خەڵکی ئەو واڵتە هان بدەن لە رێگای کەنیسەکانەوە لە دیموکراتخوازەکان ،کە پەیوەندیەکی ئەوان بە توندڕەوە مەسیحیەکان کە هەموویان پروتستانتن ،ئەوانەی لە مجلیسی پیرانی ئەمریکادا و لە شارەوانیەکاندا هەموویان پرۆتستانتن و پابەندن بە ئاینەوە بێ جیاوازی، بێجگە لە پرۆتستانت کەسی تر بۆی نیە بێتە ناوی. ئەمەش وایکردوە کە حیزبی کۆماریەکان 191
زۆرترین پۆستی سەرۆکی ئەو واڵتە بۆخۆیان دەستە بەربکەن ،لە ( )٪٦٠توانیویانە هەموو پۆستە گەورەکان بۆ خۆیان دابین بکەن ،کۆماریەکان لە ناو کۆنگرێس و مەجلیسی پیراندا بوونیان هەبێت، ئەمە ئەوەمان پێدەڵێت؛ کە گوتاری دینی چەندە کاریگەریی هەیە لەسەر ئەو کۆمەڵگایەدا ،تەنانەت عەلمانیەکان توانای رووبەرووبونەوەیان نیە لەگەڵ ئەو رەوتە ئاینیە ئوصولیە پڕۆتستانتییە. لە ساڵی ()١٩٧٧ی ز ،بزوتنەوەیەکی ئاینی کەچاالکی بەردەوامی هەیە ،ناسراوە بە کەنیسەی تەلەڤزیۆن ،لەو رێگایەوە بیروباوەڕی خۆیان دەخەنە هەموو ماڵێکی پرۆتستانت ،ئەم رابوونە داوای هەموو ماڵێکی ئەمریکیە ،ئەو هۆزە ئاینیە ئوصولیانەی کە هەن لە ئەمریکادا بریتین لە..: ( )Baptistناسراوان بە هۆزی مەعمەدانی. ( )Methodistناسراون بە هۆزیمەنهەجی کە بەڕەوتی لە دایك بووە مەسیحەکان ناسراون (موەلدین). ( )Born Again Christiansناسراونبە هۆزی مەسیحی زایۆنی کە ئەم هۆزە زۆر پیرۆزی ئەدەن بە جولەکە ،پێیان وایە گەلی هەڵبژێراوی خواوەندن. کەسێك لەم بیروباوەرە ترسناکە گەیشتە دەسەاڵتی سەرۆك کۆماری بۆ یەکەم جار لە ساڵی()١٩٧٦ی ز ،بەناوی “جیمی کارتەر” کە سەرۆك کۆمارێکی زۆر دیندارو پابەند بوو بە پرۆتستانتی ،لەساڵی ()١٩٧٩ی ز ،بە راشکاوانە رایگەیاند کە پەیوەندی نێوان ئیسرائیل و ئەمریکا پەیوەندییەکی ئاینە و لەسەر بنەمای بیروباوەڕ دامەزراوە ،ئەمە دەقی وتەکەیەتی کە رۆژنامەی ئەهرامی میسری تەرجومەی کردوە” إن عالقة أمريكا بإسرائيل أكثر من عالقة خاصة ،لقد كانت وال تزال عالقة فريدة ،وهي عالقة ال يمكن تفويضها؛ ألنها متأصلة في وجدان وأخالق وديانة ومعتقدات الشعب األمريكي”. کە پێوایە پەیوەندی ئەمریکاو ئیسرائیل زۆر لە تایبەت تایبەت ترە ،پەیوەندیەکی ناوازەو بێ پسانە ،ئەم پەیوەندیە هیچ کاتێک هەڵناپەسێنرێت، بەردەوام لە ناخو هەستو رەوشتی ئاین و بیروباوەری خەڵکی ئەمریکادایە. 192
پاشان رووداوێکی گەورە روویدا لە شانۆی سیاسی ئەمریکادا ،سەرۆکێکی نوێی ئەو واڵتە خۆی هەڵبژارد ،بۆ سەرۆك کۆماری بە ناوی “رۆناڵد ریگن” لە ساڵی ()١٩٨١ ی ز ،لە کۆنفرانسێکی رۆژنامەوانی لەپێش هەڵبژاردنی وتی :ئەجیندای کاری من لەم واڵتەدا پیادەکردنی ستراتیژی و ئەدەبیاتی راسترەوی مەسیحی توندڕەوە ،لەدوای ئەم قسەیە لە واڵتە یەکگرتوەکانی ئەمریکا کەسێك بەناوی” جیری فالویل” کە سەرۆکی کڵێسەکانی چەند ویالیەتێک بوو ،تەنها بۆ ئەو وتەیەی پێش هەڵبژاردنەکان کردی لە کاتی هەڵبژادنەکاندا دەنگی سێ ملیۆن کەسی بۆ کۆکردەوە ،رووداوی هەڵبژاردنەکە ساڵی()١٩٨٠ی ز بوو ،هەروەها رۆناڵد ریگان سەردانی رێکخراوێکی جولەکەی کرد لە واشنتۆن ئەوسەردانەشی هەر لە کاتی پرۆسەی هەڵبژاردنەکەیدا بوو ،بە ئاشکرا لە وتارێکیدا لەو جێگایەدا وتی :بەڕاستی ئیسرائیل تەنها ئومەتێک نیەو بەس ،بەڵکو رەمزە بۆ ئێمەی ئەمریکی ،بە ئاشکرا بەرگری لە مافەکانی ئیسرائیل دەکەین، چونکە ئەو بەرگریە سەرچاوەکەی لە ئاین و خووڕەووشتمانەوە سەرچاوەیگرتوە. پاش بردنەوەی ریگان لە هەڵبژاردنەکاندا! بەڵکو جاری دووەمیش سەرکەوتەوە لەساڵی (-١٩٨١ )١٩٨٩ی ز ،ئەو چەند ساڵەی حوکمرانی ریگان وەك نوسەری بەناوبانگی ئەمریکی”جیمس ملیز” دەڵێت :هەموو سیاسەتی ریگان لە سەربەنەمای کتێبی پیرۆز بوو واتا تەورات ،بەتایبەت لەسەر سفری حزقیال ،کە لەوێدا بە روونی دەڵێت پەروەردگار منداڵەکانی خۆی دەگەڕێنێتەوە بۆ خاك گەڕاوەی خۆیان ،ریگان زۆر باسی جەنگی “هارمجدۆن”ی دەکرد ،کە واتاکەی ئەو جەنگە یەکال کەرەوەیە کە سەربازەکانی عیسای کوڕی مەریەم بە دەستی دەهێنن دژی دووژمنەکانیان سەردەکەون ،هەرمەجدۆنیش شاخێکە کە ئەو شەڕە تێیدا روو ئەدا ئەویش لە تەوارتدا باس کراوە ،ریگان دەڵێت :ئێمە ئەو رەوەندەین کە ئەو شەڕە لە زەمەنماندا روو ئەدات. پاشان جۆرج بۆشی باوك لەسەر ئەو رێبازە رۆشتەوە ،بەڵکو باشترین خزمەتی ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
پێشکەش بە کیانی زایۆنستی کردو ،بەتایبەتیش مەسیحی توندڕەو ،ئەویش لە رێگای ئاراستەی سەربازی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست؛ بۆ ئەوە خەونی هارمجدۆن بەم نزیکانە رووبدات ،ئەمەیش بۆ جواڵندی سۆزی هەموو مەسیحیەکان بوو بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی جولەکە. لە سەردەمی کلینتۆن بە هۆکاری ئەوەی تەنها داوای دوو دەوڵەتی کرد لە سەرخاکی فەڵەستین ،ئەوە بوو ئەو کێشە ئەخالقیە بۆ زیندوو کردەوە تەنها کە وتی دەبێت کێشەی فەڵەستینی و ئیسرائیل لەسەر ئەو خاکە چارەسەر بکرێت، ئەمە بووە هۆکاری ئەوەی کە ()٢٠٠١-١٩٩٣ی ز، هێواشیەك بەخۆیەوە ببینێت گەورەترین کێشە لە رووی ئیدارەی ئەمریکییەوە رووبەروی کلینتۆن دەکرایەوە ،تا لە کۆتایدا چوو لەناو کڵێسادا داوای لێبوردنی کرد لە ئیسرائیل و لە گەلی ئەمریکی و ئینجا لە خێزانەکەی کە ئەم رۆحی پیس تێکەڵ بووە بە گیانی!.. لەدوای کلینتۆن جۆرج بۆشی کوڕ هاتە سەر حوکومرانی کە بە توندڕەوترین سەرکردە هەژمارد دەکرێت ،لە مەسیحییە توندڕەوەکان بوو ،خۆیشی نەیدەشاردەوە کە کەسێکی ئوسوڵی توندڕەوی مەسیحی بوو ،بە ئاشکرا رایگەیاند کە گەلی جولەکە گەلێکی تاك و هەڵبژێراون لە خواوەندەوە ،ئەم پێچەوانەی وتەکەی کلینتۆن وتی زفەی رۆژئاوا و غەزە بەشێكن لە دەوڵەتی جولەکەو بە هیچ شێوەیەك جیا نابێتەوە لەو واڵتە ،ئەم قسەیەشی هەروا بە سادەی نەکرد بەڵکو چەند دێرێکی لە کتێبی پیرۆز خوێندەوە، پاشان بێ دوو دڵی هەر لەو پەیامەیدا رایگەیاند بە ئاشکرا کە ئەو جەنگی خاچپەرستی دەکات دژی موسڵمانان ،دوای ئەوەی کە زانی زۆر لەسەری کەوت وتی لە دەمم دەرچووە دوای لێبوردنی لە خەڵكی موسڵمان کرد ،کە گوایە نایەوێت هەست و سۆزی خەڵکی تر تێك بچێت!! لەگەڵ ئەوەی باراك ئۆباما لە دیموکراتی لیبراڵەکانە بەاڵم ئەمیش ناتوانیت لە ریگای ئەوان البدات ،لە کاتێکدا کە بنەچەو بنەڕەتی لە خانەوادەیەکی موسڵمانە ،بەاڵم بە ئاشکرا پڕۆتستانتی خۆی راگەیاند و ،وتیشی بڕوای ژماره ( ،)9كانوونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
تەواوی هەیە بە هەموو بنەماکانی پڕۆتستانتی، هەرگیز دژی ئەو باوەڕە کارناکات ،خۆشی دەوێت و هەوڵی سەرکەوتنی ئەدات ..ئەمە لە کاتی هەڵبژاردنی یەکەمیدا بوو!! لە راستیدا هەموو کارەکانیان وەك رۆژی درەخشان دیارن ،چونکە دینداری و ئاین لەو واڵتەدا بنەمای سەرەکی جوڵێنەری مرۆڤەکانە لە ئەمریکادا ،بەڵکو زۆر لەوە زیاترە کە من ئێستا لە باسێکی ئاوادا بۆ خوێنەرم کورت کردۆتەوە، زۆر جار بە ئاشکرا سەرکردەکانی ئەمریکا بە فەخرەوە باسی ئاینەکایان دەکەن هەوڵی بۆ ئەدەن ناترسن لە باسکردنی و پابەند بوونیان بە ئاینەکەیانەوە ،چونکە دەزانن ئاین کاریگەریی هەیە بەسەر گەلەکەیانەوە. تۆ بڵێیت رۆژێك بێت لە واڵتی ئێمەشدا سەرکردەکان شانازی بە ئاینەکەیانەوە بکەن ،کە دەست دەکەن بە قسە کردن چەند ئایەتێک لە قورئانی پیرۆز بخوێننەوە ،باسی بنەماکانی ئیسالم بکەن و بڵێن ئێمە پابەندین بە ئیسالمەوە ،باس لە تەنبوئاتی قورئان و فەرمودەکانی پێغەمبەر بکەن ،بەرگری بکەن لە بیرو باوەڕێکی نەگۆڕاو دەستکاری نەکراو کە لەالی خواوە هاتووە بۆ مرۆڤایەتی؟ یان وا خەریکە سەرکردە ئیسالمیەکانیش تەنازول لە بیروباوەڕیان دەکەن بۆ رازیکردنی دڵی دوژمنیان دەڵێن ئیسالم و دیموکراسی موتوربە دەکەین ،یان دیموکراسی و لێبراڵی دەکەنە ئالیەتی کارکردن ،ئیسالمیش کە ئاینەکەیانە روویان نایەت باسی بکەن. ئەوەی باسم کرد لە واڵتی ئەمریکا روویداوە، نەك واڵتی موسڵمان. سەرچاوە..
-١أثر الدين على رؤساء أمريكا ..د .راغب السرجانی
-٢هل للدين أثر على عالقة اليهود بأمريكا ..د .راغب
السرجانی
-٣االمریکیون و التجربة الدیمقراطیة ..دانیل .جی
بورستین
Verdens Hstorie.. En Spektakulær -٤
Gjennom Historien
193
ل ه ئاوا بوونی عه‌قڵه‌و ه تا دزینی شۆڕش
به‌هرۆز جه‌عفه‌ر 194
هیچ شتێك لەم كەونەدا نییە گەلی یۆنان باس و خواسیان لێوە نەكردبێت ،فەیلەسوفی ئەڵمانی "هایدگەر" الیوایە فەلسەفە دوای یۆنان (ئەرستۆ و سوقرات و ئەفالتۆن) یەكسەر دێتەسەر ئەڵمانەكان ،كاری فەلسەفە لێرەوە قووڵبونەوەیە بەناو ئەو خانانەی كە زمانی ئاسایی و خەڵكی ئاسایی پەی پێنەبردوون ،هەمیشە گەڕان و پرسیاركردنە ،گومان كردنە ،بیركردنەوەیە ،هیوای پیاوی ژیر هیچ كات پارەو پول و سامان نەبووە ،جگە لەداناییەكی تەواو ،سوقرات پیاوێكی هێندە ناشیرین بوو ،باوكی وەك عەیبەیەك لەماڵەكەی خۆیدا تەماشای دەكرد ،بەاڵم خۆی كرد بەو سرودەی كە تا هەتایە مرۆڤایەتی دەیڵێتەوە ،بەاڵم بە دڵنیاییەوە هەموو ئەو بوارانەی ئەمان قسەیان لەسەركرد ،وەك خۆی نەمایەوە ،بۆ نمونە سیاسەت الی ئەرستۆ هەرشتێكە كە خێرو خۆشی دەهێنێت بۆ كۆمەڵگە، بەاڵم الی ماكیاڤیللیەوە تا دەگاتە ئێستا كە سەدەی بیست و یەكە، بە یەكجاری ماناكەی گۆڕاوە .سەیر لەوەدابوو ئەوروپاییەكان پاش قوتاربونیان لە تاریكستانی سەدەكانی ناوەڕاست و هاتنی سەردەمی ڕۆشنگەریی ،وایاندەزانی بە تەواوەتی رزگاریان بووە لە كۆیالیەتی و بەربەریەت و دڕندەیی و نەزانی ،دوای زیاتر لە دووسەد ساڵ لەناكاو جەنگ هەڵگیرسا ،هەردوو جەنگی جیهانی (یەكەم و دووەم) پرسیارێكی گەورەیان لەسەر ئەقاڵنیەتی خۆرئاوا دروستكرد، ئاخۆ چۆن دەبێت ئەقاڵنیەت ببێتە بەرهەمهێنی نائەقاڵنیەت، چۆن مەرگەسات لە هەناوی ئەقڵ و رەفاهیەتەوە سەردەردێنێ، كاتێك جەنگ هەڵدەگیرسێت ،نابێت ئێمە خۆمان بەخوێندنەوەی كتێبەكانەوە سەرقاڵ بكەین ،چونكە مەعریفەی ئینسان بەرهەمی ئەزمونەكەیەتی ،ئەزمونی مرۆڤایەتیش پڕە لەجەنگ و كوشتار، جەنگ خۆی بەرهەمی مەعریفەو بیركردنەوەی نێگەتیڤانەی مرۆڤە. بەرهەمی فەلسەفی ئەوروپا ،لەدوای قۆناغی جەنگی دووەمی جیهانیەوە ،تەواو جیاوازە .چونكە ئەم جەنگە دابڕانێك بوو، دابڕان بوو لەگشت ئاستەكان ،وەك ئاستی سیاسی و فیكریی و ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كۆمەاڵیەتی و دەروونی وئەخالقی و...هتد .لە رووی سیاسیەوە فاشیزم و نازیزم تێكشكان ،لە رووی فیكرەوە بەتەواوی و بۆ یەكەمجار گومان كەوتە سەر بنەماكانی مۆدێرنێتی كالسیكی. ئا لێرەوە ئاوابونی ئەقڵ و بوون بە رۆبۆتی مرۆڤەكان دەست پێدەكات ،بۆیە (قوتابخانەی فرانكفۆرت) یان تیۆریی رەخنەگەرایی لەسەر دەستی (هۆركهایمەر و تیۆدۆر ئادۆرنۆ) دادەمەزرێت و دواییش هەریەكە لە واڵتەر بنیامین و هربرت ماركۆزەو هابرماس و فرۆید و پۆپەر دێنە ئەم چوارچێوەیەوە .ساڵی ()1947 هۆركهایمەر كتێبێكی بەناونیشانی (ئاوابونی ئەقڵ) و ئادۆرنۆش (دیالەكتیكی ڕۆشنگەریی) نوسی .لێرەوە بەتەواوەتی ڕەخنە لەمادیی بونی مرۆڤ دەگیرێت ،شۆڕش و بزوتنەوەی نوێ دێن، بیركردنەوەی نێگەتیڤی مرۆڤ دەست پێدەكات، جەمسەرگیریی رۆژهەاڵت و رۆژئاوا (لیبراڵیزم و كۆمۆنیزم) بە هاوشانیدا دەڕوات ،كەسێكی وەك ماركۆزە بە چڕی باس لە مرۆڤی تاك ڕەهەند (اإلنسان ذوالبعد الواحد) دەكات ،كە لەراستیدا مرۆڤ بونەوەرێكی فرە ڕەهەندە .ئەو پڕبەناخی خۆی هاوار دەكات“ :بازاڕ پڕ بووە لەكااڵو شمەك، ئەی چارەنووسی مرۆڤ لەكوێدایە..؟ كاتێكیش
ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
جەنگی سارد بە سەركەوتنی بلۆكی كەپیتاڵیزم و رۆژئاوا كۆتایی دێت ،لەوالوە بەپێچەوانەی هەرچییەكەوە فەیلەسوفی ئەمریكایی (فۆكۆیاما) جاڕی كۆتایی مێژوو ئەدات ،رای دەگەیەنێت كە ئیتر مێژوو دوای سەركەوتنی لیبراڵیزم كۆتایی هات و كاری مێژوو تەنها ئەوەیە ،خۆی دووبارە بكاتەوە ،دیموكراسیەت كۆتا فۆڕمی بەڕێوەبردنە. ئەو دیموكراسیەتەی كە (كارل پۆپەر) بە قسەی قۆڕ وەسفی دەكا ،وای دەبینێ كە لە هیچ شوێنێكی دونیا زۆرینەی خەڵك حوكم ناكەن .ئەگەر ئەقڵ لە ئەوروپا باری نەكردبوو بۆچی لەسەدەی بیستەمدا خاڵێكی ڕووناك نابینرێت ،وەكو ترۆتسكی دەڵێت :هەركەسێك بڵێت لە سەدەی بیستەمدا بەختەوەریم دیوە،ئەوە بەهەڵە لەو سەدەیە لەدایكبووە”.ئەگەرچی جگە لەڕەهەندی جوگرافی جیاوازییەك نابینم لەنێوان خۆرهەاڵت و خۆرئاوا ،لەگەڵ ئەوەی مرۆڤی غەربی خۆی بەگەورەتر دەزانێت،خۆیان واتەنی ئەگەر موگناتیسیك بهێنن داهێنان و شتەكانی خۆیان ڕابكێشێت ،ئەبێت ئێمە بە رووتی پیاسەبكەین، ئەمەی دەبینرێت مرۆڤە شەرقیەكانن تەنها قسەی زل دەزانن ،وێنەیەكی تیرۆرو تۆقاندن و سەراپا نەویستنی دونیایان كێشاوەو نیشانی ئەدەن. 195
بیرمان نەچێت یەك لەهۆكارەكانی ئاوابونی عەقڵ و فەلسەفە،ئەوكاتانەن كە ناتوانن دابەزنە ناو رووپەڕی رۆژنامەكان و رای گشتی قایل بكەن، رەنگە نامەعقول بێت فەلسەفەو عەقڵ بەو ئاڵۆزییە لەچەند دێرێكی ناو گۆشەی ڕۆژنامەیەكدا دابنێین، بەاڵم دووجار بێ ماناترە ئەگەر هزرو فەلسەفە نەتوانێت بچێتە ناو چایخانەو قاوەخانەیەكەوە، فیكرێك ئەگەر تەرجەمە نەكرێت بۆ واقیع و دنیای دەرەوە نەبونی باشترێكە .بیرمەندێك گەر نەتوانێت كاریگەریی لەسەر شوێنێكی ئەهلی و رەوتی خۆپیشاندانێك دابنێت ،توانای هەڵكردن و بەڕێوەبردنی دەستەیەكی نەبێت ،بۆچی باشە..؟ راستە زمانی عەقڵ و بیركردنەوە لەگەڵ زمانی سادەو ناوبازاڕ ،دووشتی جیان ،دواجار عەقڵ و بیركردنەوە ،ئاین و ئاینەكان پێیان نییە بێنە ناوخەڵك،دەبێت من و تۆ هەڵگری پەیام و بیروباوەڕەكەی بین. لەبارەكەی تردا راستە رۆژهەاڵتیەكان بوون بەموستەهلیك و ئەوان لە كۆمۆنیزمیان بردەوە ،بەاڵم ئەمە مانای ئەوە نییە كە گرفتەكان لەخۆرئاوا بەرەو نەمان چووبێت ،بۆ شاردنەوەی ئەم گرفتانەو پاڵنانی تەڵەزگەكانی خۆرئاوا 196
بۆ دەرەوەو فراوانكردنی رووبەری كاری سیاسی و هەناسەدان ،مۆدێلی دزینی شۆڕش پەیدابووە ،یان وەكو تر مۆدێلی هاوردەكردن و هەناردەكردنی شۆڕش هاتۆتە بوون ،ئەم نمونەیەی ئێستا سوریا لەدوای نزیكەی دوو ساڵ لە هەڵگیرسانی شۆڕش ،دەیەوێ ئاژاوە لە لوبنان دروست بكاو قەزفی توركیا دەكات ،شتێكی نوێ نییە .بەرهەمی نائەقاڵنی بونی مرۆڤ و بە موخابەرات بوون و بە ئامێركردنی سیستەمەكان و كۆمەڵگە جیاوازەكانە .دوور نییە بەهۆی ێ توركیاش وەك دۆزینەوەی شۆڕشێكەوە سبەین سوریای لێ بێت .یان لەمەوال هەر یەكەیەكی سیاسی تەمبێی بەرامبەرەكەی وەها بكا ،كە وا باشە شۆڕشێكی ناوخۆیی بۆ هەڵبگیرسێنین، ئیدی شۆڕش لەو گوزارشت و چەرمەسەری و ستەمە ناوخۆییە دەردەچێت ،ئەمە لوتكەی نەمانی ئەخالقە لەسیاسەتدا .خۆ ئەگەر پێشووتر دوای نەمانی دەوڵەتی عوسمانی ئەوروپاییەكان وئەمریكا ،بیریان لە یەكێكی تر كردبێتەوە، زۆرانبازیی لەگەڵ بكەن ،تا بە تەنها بێتاقەت نەبن و لەبۆتەی خۆیاندا نەتوێنەوە ،بۆ ئەم مەبەستەش بابەتی گواستنەوەی شەڕیان بۆ دوور داهێناوە، ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئەوا ئەمڕۆ لەناو خودی جەمسەرە الوازو ناوەندییەكاندا ئەم ڤایرۆسە بۆیەك دەنێرن .بۆیە هەمیشە لەدونیای خۆرهەاڵتیدا ،دوو ئاڕاستەی دیار سەبارەت بەناسینی ئەوروپا هەیە ،یەكێكیان وەك ئەوێكی دوژمن دەیبینێ كە دەبێ وریابین لە نزیكبونەوەی ،دووەمیان وەك ئەفسانەیەكی تەكنەلۆژی تەماشای ئەكا ،كە تازووە دەبێت وریای ئامێرو داهێنانە سیحراوییەكانی بین. ئێمە ئێستا ،لەگەڵ ئەوەی لەسەردەمی شۆڕشداین ،هەمیشە لەشەڕداین ،دنیا بەردەوام خۆی بۆ شەڕو پڕچەككردن ئامادە دەكات .هەمیشە شۆڕشە پڕماناكان وەكو شۆڕشی (ئەمریكاو فەڕەنسا) وەرچەرخانێك لە مێژوودا دروست دەكەن ،بە بەراورد بە شۆڕشی ئێران ()1979 شۆڕش لەعێراق ( .)1958لە فەرنسا كتێبەكان و رۆشنبیران ومیدیاكان و شەقام دەهێننە قسەو ئاراستەیان كرد ،بەاڵم لە رۆژهەاڵت و لە هەرێمی كوردستانیش بینیمان و دەبینین ،رۆشنبیران هان وەدەست تەلەفزیۆنەكان و شەقامەوە، چۆنیان گەرەك بێت وا ئاراستەی ئەكەن .وەهاش قسەی پێ ئەكەن .ئەمەش دەچێتە خانەی دزینی ێ بە راست شۆڕش بەرهەمی شۆڕشەوە .ئەر چییە.؟ بۆچی ڕووئەدات..؟ كەی رووئەدات..؟ هەركاتێك ژینگەی كۆمەاڵیەتی پێچەوانە گۆڕا لەگەڵ سیستمی سیاسیدا ،شۆڕش رووئەدا، وەكو ئەو واڵتانەی تائێستا بەهاری عەرەبیان پێگەشتووە .لە كاتێكدا دیارنییەو مەرجیش نییە شۆڕشی رزگاریخوازی گەالن دیموكراسی یان فۆڕمێكی باشتر ،بەدوای خۆیدا بهێنێت .وەكو فەیلەسوفی فەڕەنسی (فۆكۆ) دەڵێت :دەشێت لە شۆڕشێكدا بیتوانی ،گوایە دەسەاڵتیان هەیە بیانگۆڕیت و كەسانی دی بهێنیت .بەاڵم شێوە بنەڕەتیەكانی پەیوەندی دەسەاڵت هەروەكو خۆیان دەمێننەوە ،بەبێ گۆڕان .بەاڵم ئێمە زۆر گلەییمان لە فۆكۆ هەیە ،چونكە كاتێك ئەو ئەم قسەیە دەكات ،مێژوویەك لەخەباتی مرۆڤەكان، بۆ ئازادبونیان لە بازنەی دەسەاڵت لەیاد ئەكات. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هەروەك چۆن ئێمە ئێستا خەباتی گەلی سوریا دوای كوژرانی دەیان هەزار سوری بەدەست حافز ئەسەد لەبیربكەین ،لەسەروەختی بەهاری عەرەبیشدا دوای كوژرانی زیاتر لە چل هەزار كەس بۆ ڕووخانی ئەسەدی كوڕ نادیدە بگرین، هەموو ئەو بونەوەرانە نەبینین كە بەزیندوویی لەچاڵ ئەنرێن و لەدوای ئۆتۆمبێل رادەكێشرین و شاربەدەر دەكرێن .ئایا مرۆڤ وەكو هیگڵ وتی هەرخۆی جانەوەرێكی تراژیدیە ،یان تراژیدیاو رووداوەكان دەخوڵقێنێت .شۆڕشەكان جگە لە كاریگەریی دەرەكی ،بە فاكتەری ناوخۆیش، دەدزرێن و بێ نرخ دەكرێن ،وەكو ئەوەی لە سەردەمی شۆڕشی ئۆكتۆبەردا ،كار گەیشتە ئەوەی پەالماری “بلیخانۆف”ی فەیلەسوفی شۆڕش و مامۆستای لینین بدرێت ،كە بۆ یەكەمجار بلیخانۆف مانیفەیستی كۆمەنیستی كردووە بە رووسی ،دوایی بەم داخەوە كۆچی دوایی دەكات .یان وەكو شێوازی كوشتنی موعەممەر قەزافی لە لیبیا .لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا شۆڕش زەرورەتێكە بۆئەو كۆمەڵگایانەی كە بواری هەناسەیان بۆ نەهێڵراوەتەوەو گشت بوارەكان بە بڤە كراون .لەئایندەیەكدا شۆڕش لە توركیا دەبینین ،چ بە گوشاری ئێران و سوریا بێت، یاخود بە گوشاری پەكەكەو كوردانی مافخوراو بێت .تەقینەوەی كێشە ناوخۆییەكانشی لەگەڵ بێت .ئەمە ئەو توركیایە كە دەیان ساڵە نەیتوانی زەردەخەنەیەكی ئەوروپیش بەدەستبهێنێت، هەرچەندە هێزی كوردی هەبوون وای نیشان بدەن كە توركیا مافی كوردانی جێبەجێكردووەو گرفتی نەماوە ،بەڵێ ئەو توركیایەش دەبینین كە گرفتی مەزهەبی نییەو گەشەی ئابوریی تیا بەرچاوە ،لە قەوقازەوە تا كوردستان ،بەرۆژهەاڵتی ناوەڕاست و سوریاوە خەڵكی ڕوودەكەنە توركیا بۆ پەنا بردن بێت یان بۆ گەشتوگوزار .بەاڵم یان شۆڕشەكەی سوریای بۆدەدزن ،ئەمەش رەنجی سورییەكان سفردەكاتەوە .یان لەناوخۆدا دروست دەبێت. 197
ك و ر ته‌ی
ك ۆن
ف ۆ
ه ك
خالد اسماعیل حمد عبدالله حسن نژاد دانیشگای ئورومیە دورە كارشناس ارشد سال تحصل 1391 - 1390
198
ل ه مێ
ش ی ۆ
ژ و و ی
س
مێژوونوسان سەدەی شەشەمی پێش زاین بە (سەدەی پێغەمبەران و بیریاران ناو زەند كردووە) چونكە لە جیهانی ناسراوی ئەو سەردەمەدا گەلێك پێغەمبەرو پیاوانی ژیرو تێگەیشتوو لە رۆژهەاڵت و رۆژئاوادا پەیدا بوون وەك (كۆنفۆشیۆس لە چین، بودا لە هندستان ،زەردەشت لە كوردستانداو ،حزقیال لە بابل و سۆلۆن لە یۆناندا) ئەمانە هەریەكیان لە خاكی خۆیاندا بە شێوەیەك خەباتی دەكرد بۆئەوەی ژیانێكی باشترو چاكترو پێشكەوتووتر بۆنەتەوەكانی خۆیان فەراهەم بكەن ئەوەش موژدەیەك بوو بۆ مرۆڤایەتی كە پێشكەوتنێكی راستەقینە بەدەست بێنێ یەكێك لەوانە كۆنفۆشیۆس بایەخێكی زۆری دەدا بە دادپەروەری چی لەبواری زانستی و چی لە بواری كۆمەاڵیەتیدا راستیەكەی خۆی بەكاردەهێنا بۆ رۆشنكردنەوەی واتای دادپەروەری هەموو كاتێك بەدوای زانستدا دەگەڕاو زانستی باڵودەكردەوە ،پیاوێكی رۆشنبیرو هونەرمەندو نیشتیمان پەروەرو هونەر دۆست بوو .هەمیشە خۆی فێر دەكردو هەروەها نەتەوەكەشی پەروەردە دەكرد بە رەفتارە ئامۆژگارییەكانی پەروەردەی دەكرد .كەزانی نیشتیمانەكەی لە وێران بووندایە بەهۆی جەنگ و وێرانكارییەوە زۆربەی شازادەو فەرمانبەرەكان و كاربەدەستەكان هەمیشە بەدوای دزی و بەرژەوەندییەكانی خۆیاندا دەگەڕان و بەرژەوەندی نەتەوەكەیان پەراوێز خستبوو دەیان چەوساندنەوە لە ژێر یاسای زەوی و زاریدا بۆیە كۆنفۆشیۆس وەكو ریفۆرمخوازێك و دادپەروەرێكی كۆمەاڵیەتی بەكردەوە كارەكانی خۆی پیشانی نەتەوەكەی دەدات ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
هەوڵی لەناوبردنی زۆرداری دەدا. كۆنفۆشیۆس ماڵ و حاڵی نەبوو لەسەرتاپای تەمەنیدا ماڵ بەكۆڵ و دەربەدەر بوو .بەاڵم دوای مەرگی بووە مایەی گەورەی نواندن و رێز لێگرتن لەالیەن هەمو نەتەوەكانەوە .ئەمە چیرۆكی یەكێك لە سەیرترین پیاوانی ێ دین رەوایی مێژووە كە پیاوێكی ب بەیەكێك لە گەورەترین ئاینەكانی جیهان بەخشی. لەسەدەی شەشەمی پێش زایندا خاكی چین بەسەر چەند خاوەن زەوییەكدا دابەش بوو ئەمانە وا راهاتبوون كە بە رواڵەت خۆیان بەدڵسۆزی یەكتر نیشان دەدا و بەاڵم هەریەكیان لەپشتەوە لەهاوڕێكەی خۆی دەستی دەوەشاند .ئەوانەی كاروباری نەتەوەیشیان لەبەردەست دابوو ،هەموو پیاوی چاوچنۆك و ماددە پەرست و زۆردار بوون، ئەوەند ه هەبوو بەسەرخاكی چیندا سەردەمێكی وا تێپەڕی كردووە كە تا چەند هەزار ساڵێك درێژەی كێشا لەمێژوودا جا لەم سەردەمەدا خاوەن پۆستە بااڵكان لەناو فەرمانڕەواییدا پیاوی ژیرو تێگەیشتو بوون نەك پیاوانی ئاژاوەگێڕو ناتێگەیشتوو بەاڵم كاتێك كەدەسەاڵتداران هاتنە كایەوە پیاوە ژیرو تێگەیشتووەكان سەری خۆیان كز كردووە ،دڵی خۆیان بەوە دەدایەوە كە لە كردەوەو رەوشتی جوان و شیرینی پێشوویان دەكۆڵییەوە كەلە پێشتردا نوسرابوونەوە، كۆنفۆشیۆس یەكێك بوو لەوانەی كە تەماشای تۆمارەكانی كۆنی دەكردو و ك باپیرانی كە لەماوەی هەزار ساڵێكدا كەلەپۆرێكی گەورەیان لە تێگەیشتووی بۆ جێهێشتبوو وە لەسەردەمی ئەودا یەكێك لەفەیلەسوفەكانی چین بەناوی (تینگ شیە) كە ئامادەبوو یان بەردەوام بوو بۆ جیاوازی كردنی حەق و ناحەق لەو كاتەدا كۆنفۆشیۆس لەتەمەنی الویدا بوو دەربارەی ژیانی كۆنفۆشیۆس زانیاری ورد لەبەردەستدا ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
كۆنفۆشیۆس نیە چونكە ژیاننامەكەی 375ساڵ دوای مردنی لەالیەن مێژوو نوسێكی نەناسراوەوە بەناوی (سوما چی ین) نووسراوەتەوە دوای ئەو هەموو ساڵە لەمردنی بەهۆی زانایی و كەسیەتی هه‌ڵكەوتوویەوە زۆر سەربوردەو ئەفسانەی كۆنفۆشیۆس بوونە وێردی سەر زمان (سوما چین) هەموو ئەو زانیارییانەو بەسەرهاتانەی كۆكردوونەوە .لەوانەیە بتوانین جێی باوەڕترین و وردترین زانیاری لەبارەی ژیانی كۆنفۆشیۆسەوە لەالیەن فێرخوازەكانیەوە لەدوای مردنی كۆكراونەوە كۆنفۆشیۆس لە ساڵی 551ی پێش زاین لەویالیەتی (لو) كە ئێستا كەوتۆتە نێو سنوری شاری (شان دۆنگ) لەدایك بووە ساڵی 479ی پێش زاین كۆچی دوای كردووە، هێشتا هەر لەتەمەنی منداڵیدا بوو دایك و باوكی ماڵئاوییان لە ژیان كرد (كۆنگ – كویی) ناوی كۆنفۆشیۆس بووە لە وشەی كۆنگ فوزی التینیەوە وەرگیراوە واتای (مامۆستای گەورە ،كۆنگ) دێت كۆنفۆشیۆس پڕالیەنگرینگترین و رێزدارترین فەیلوسوفی مێژووی چینە بیروباوەڕەكەی 199
لەنزیكەی 100ساڵی پێش زایینەوە تا سااڵنی 900زاینی زۆرترین كاریگەریی لەسەر كۆمەڵگای چینی جێهێشتووە. (كۆنفۆشیۆس مامۆستاو دانا): (تشیم كونج) ساڵی 551ی پێش زاین لە دایك بووە كەسایەتیەكی مێژوو بووە كە لە زووەوە ژیاوە لە تەمەنی 3ساڵیدا باوكی مردووەو دایكی توانیویەتی بیخاتە بەر خوێندنێكی باش وە گرنگیەكی باشی داوە بە پێگەیاندنی تاكو جوان لە هەموو شتێك تێبگات .ناوبانگی لەسەرتاسەری هەرێمی (تشۆ) ئەو هەرێمەی كە تێیدا دەژیا باڵو بۆوە تاخەڵك پۆل پۆل دەهاتن بۆ الی بۆ گفتوگۆو گوێگرتن لە وتەكانی لە تەمەنی 19 ساڵی ژنی هێناوەو سەرۆكی هەرێمەكەیان كاری ێ سپاردووە سەرپەرشتیاری كۆگانی دانەوێڵەی پ ئەمیش گرنگی بەو كارەدەدات و بە راستگۆیی كۆگاكانی پادشا بەڕێوە دەبات بەم هۆیەوە بەرز دەركرێتەوە بۆ سەرپەرشتیاری كێڵگەكە لەگەڵ ئەوەشدا خۆزگەی دەخواست كە واز لەوە كارە ێ و هەموو هەوڵی بخاتە گەڕ بۆ لێكۆڵینەوەی بهێن شیعرو مۆسیقا بەاڵم ئەو هیوایەی نەهاتە دی ێ چونكە بەڕێوبردنی خێزان ئەو دەرفەتەی پ نەدا بۆ لێكۆڵینەوە لە مێژوو شیعرو مۆسیقا بە تێپەڕ بوونی كات توانای هەست كردنی فراوان دەبوو وە بڕیاری دا خۆی خەریك بكات بەكاری فێركردنەوە ماڵەكەی خۆی كردبووە قوتابخانەی ێ بەرامبەری ئەوانەی كە دەهاتن وانە وتنەوە بە ب بۆماڵی پێیان دەوت (كونج-فوۆ-تشی) واتە كۆنجی فەیلەسوف لێرەوە دەستكاری ناوەكەی دەستی پێكرد وەپێی گوترا (كۆنفۆشیۆس) كاتێك تەمەنی گەیشتە 23ساڵ دایكی مرد كە بووە هۆی گۆڕانی ژیانی دەستی لەكارەكەی كێشایەوەو گۆشەگیر بوو .خۆی تەرخان كرد بۆ باڵوكردنەوەو راڤەكردن و ئادابی چینی ،گرنگی دەدا بە لێكۆڵینەوەی كتێبی بەڵگەنامە مێژووییەكان كە بریتی بوو لە كۆمەڵێك تۆمار كە لەبنەڕتدا پەیوەست بوون بە بنەماڵەی (تشۆ) خۆر ئاوایی. هەروەها كتێبی (گۆرانیەكان) كە دروشمێكی 200
پاشاكانی بنەماڵەی(تشۆ)ی یەكەم لە خۆ دەگرێت بەاڵم كۆنفۆشیۆس وەكو ئینجیلی ئاینی مەلەكی سەیری ئەو بەڵگەنامانەی نەدەكرد بەڵكو وەكو پاشماوەیەكی چەرخی زێرین سەیری دەكردن هەروەكو فەیلەسوف و مامۆستایەك پشتی بە بەڵگەنامە مێژوویییەكان دەبەست و لەگەڵ كتێبی گۆرانیەكان دایدەنان بۆچونێكی پارێزگارییانەی هەبوو وەكو رێنمایكارێكی سیاسی بەرنامەكەی بریتی بوو لە گەڕانەوەی كەلەپوری كۆن و پارێزگاریكردنی و ئەو رایدەگەیاند كەتەنها ئەوەی فێری بووە بۆ خەڵكی بگوازێته‌وەو بۆیان باس بكات نەك شتێكی تازەی داهێنا بێت كۆنفۆشیۆس قەشەو پێغەمبەر نەبووە بەڵكو زانایەك بوو ێ كە شارەزایی كتێبی پێشینان بوو زانیاری ل دەردەهێنان بۆئەوەی پێشكەشی خەڵكی بكات كۆنفۆشیۆس خەڵكی فێری دانایی دەكردو دەگەڕا بە ویالیەتەكانداو جەختی لەسەر ئەوە دەكردەوە كە زانست و زانیاری گرنگترین شتن لە ژیاندا ئەو دەیزانی گەورەیی تەواو لەوەدایە كە شتێك لەگەڵ غەیری خۆت نەكەی كە پێت خۆش نەبێت و كەسێك لەگەڵ تۆدا بیكات هەمیشە ئامادە بوو بۆ وەاڵمدانەوەی پرسیارەكان دەربارەی ژیان ئەو شتەی كە پێویستە مرۆڤ بیكات بۆ ئەوەی ببێتە كەسێكی سودمەندو بەختەوەر هەرگیز ئامادە نەبوو وەاڵمی هەر پرسیارێك بداتەوە كە پەیوەندی بە خواو ئاسمانەوە هەبێت یان بە ژیانی دوا رۆژەوە ئەگەر پرسیاریان دەربارەی بوونی ژیانی دوایی و مردن لێ بكردایە بەوە وەاڵمی دەدانەوە ئەگەر ئێمە هیچ دەربارەی ژیان نەزانین چۆن دەربارەی مردن و دوایی مردن شت دەزانین .كۆنفۆشیۆس بیرو بۆچوونی چاولێكەری چینیەكانی رەت نەدەكردەوەو و ئەو شتانەی كە چەندان سەدەبوو بڕوایان پێبوو خۆشیان دەویست و وەكو پەروەردگاری ئاسمان و بەندایەتی پێشینانی رەت نەدەكردەوە. (كۆنفۆشیۆس و دیانەت): هەندێك كەس وا گومان دەبەن كە كۆنفۆشیۆس پێغەمبەرێكی بچووك بێت یان زانایەكی ئاینی ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
بوبێت بەاڵم ئەمە هەڵەیە بەڵكو كۆنفۆشیۆس لە كتێبی خۆی (هەڵبژاردنەكان)دا بەدوور گرتووە لە قسەكردن لەسەر هەر بابەتێكی ئاینی بەڵكو گرنگی داوە بە ئادابی كۆمەاڵیەتی و رەوشتی جوان و كردەوەی چاكی خەڵك وە گرنگی داوە بەخزمەتگوزاری خەڵك وا تێگەیشتووە كە خزمەتكردنی خودا واتایەكی ێ خزمەت كردنی نیە بە ب خەڵك وە كۆنفۆشیۆس باوەڕی بەبەهەشت و بە دۆزەخ نەبووە بەاڵم باوەری تەواوی بە مرۆڤایەتی و بە هێزو توانای مرۆڤ هەبووە لەم رووەوە دەیگوت( :پیاوی وا گران دەست دەكەوێت ،كە 3 ساڵ لەسەر یەك قسە دروستی ژیرانەی خۆی بێت ،نەبووبێت بە پیاوێكی چاك و بە كەڵك وە كۆنفۆشیۆس گرنگی داوە بە رێزگرتنی باوك و دایك و خەڵكانی تر وە گرنگیشی داوە بە پێنج پەیوەندی: -1پەیوەندی نێوان دەسەاڵتدارو شوێن كەوتووەكانی بێ دەسەاڵت. -2پەیوەندی نێوان دایك و باوك و منداڵەكانی. -3پەیوەندی نێوان ژن و پیاو واتا هاوسەر. -4پەیوەندی نێوان براگەورەو برا بچوكەكان. -5پەیوەندی نێوان بچوك و گەورە. وە كۆنفۆشیۆس لە منداڵییەوە هۆگۆی شوێنكەوتنی كاهینەكان بوو لە پێشكەشكردنی قوربانی و جێبەجێكردنی دروشمە ئایینیەكان وە بە جێهێنانی داخوازیەكانی تێگەیشتنی باوی ئەو سەردەمەی بە گرنگ دادەنا بە پێشینەیەكی ئاسمان ئەوەش پەیوەندی نەبوو بە پەرستراوێكی جیاوازەوە ئینجا كۆنفۆشیۆس بە راشكاوی قوربانی كردنی پەرستشە ئاینیەكانی بە بەشێك لە ژیان دەزانی وە بڕوای وابوو ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
ئاسمان قوربانیكردنی پێخۆشە هەروەك هەڵسوكەوتو كردەوەی رەوشتی جوانیشی پێخۆشە كۆنفۆشیۆس هیچ زانیاریەكی بە خەڵكی نەدەدا لەبارەی خواوە بەڵكو باسی ئەو شتانەی بۆ دەكردن كە ژیانێكی باش و بەختەوەر فەراهەم بهێنێت. (كۆنفۆشیۆس وەكو یاسایەكی رەوشتی و كۆمەاڵیەتی): كۆنفۆشیۆس كاریگەرترین كەسایەتی بووە لەسەر بیری چینیە كۆنەكان وای دەبینی ویستی ئاسمانی كار دەكات لە روانگەی گرنگی ئەو یاسایەی كە سروشت بەڕێوەی دەبات لەبەرامبەر یاسای سروشتدا یاسایەكی تر هەیە كە كۆمەڵگەی مرۆڤایەتی بەڕێوەی دەبات كە پێی دەوترێت یاسایی رەوشتی لێرەوە گونجاوی هەرتاكێك لەگەڵ ویستی ئاسماندا نایەتەدی تاكو گرنگی نەدرێ بە یاسا رەوشتیەكەی ژیانی مرۆڤ كۆنفۆشیۆس بانگەشەی پێغەمبەرایەتی نەدەكرد بەڵكو زانایەك و ریفۆرمخوازێكی كۆمەاڵیەتی بوو دەیویست گەلی چینی لەسەر بنەڕەتی رەوشتی بەهێز دابمەرزرێنێت و خۆشەویستی و پەیوەندییە كۆمەاڵیەتییەكان لەناو خەڵكدا بەرپا بكات بۆیە كۆنفۆشیۆس هەستا بە دامەزراندنی رێڕەوێكی رەوشتی كۆمەاڵیەتی كە لەبەڵگە مێژووییەكان و پەڕاوە كۆنەكان وەری گرتبوو دواتر نوێی 201
كردبوونەوەو راڤەی كردبوون و هەڵكەوتووی ئەو لەوە دابوو كە واژە زمانەوانیەكانی ئاینی سەرەتایی چینیەكانی گۆڕی بەدەستەواژەی رەوشتی .ئەو بڕیاری دابوو ببێتە مامۆستای هونەرەكانی ئاشتی گوایە ئاگای لەو راستیانە نەبوو كە لە پیشەی مامۆستای ئاشتیدا لەگەڵ جیهانێك دەكەوێتە شەڕو جەنگ كاتێك دەستی كرد بە مامۆستایەتی تەمەنی 22ساڵ زیاتر نەبوو ،بۆیە بە ته‌نها درێژەی بە خەباتەكەی داو لەبەر ئەوەی توانای رێكخستنی ژیانێكی رێك و پێكی نەبوو ،لەسەر گالیسكە لە شارێكەوەوە بۆ شارێكی تر بەڕێوە دەكەوت قوتابیەكانی خۆی بەهەژارو دەوڵەمەندەوە لە خۆی كۆدەكردەوە لەوانەی كەتوانای ماددیان هەبوو مانگانەیەكی كەمی وەر دەگرت و لەوانی تریش بە وەرگرتنی بڕێك برنج یان پارچە گۆشتێك رازی بو یان هیچی وەرنەدەگرت كاتەكانی بۆ مۆسیقا و تیر ئەندازی تەرخان دەكرد. كۆنفۆشیۆس بلوێر ژەنێكی لێهاتوو بوو بەاڵم نەیدەتوانی تەنها بە فێركردن و ژەنینی بلوێر قەناعەت بێنێت ،ئەو خوازیاری بەدەستهێنانی زانیاری زیاتر بوو بۆی ه رووی كردە كۆشكی شاهانەی سەرداری (چۆ) لەوێدا تكای كرد چاوی بە راستگۆی بەناوبانگ بكەوێت كەناوی (الوتزیە) بوو .ئەم راستگۆیە خەریكی نوسینگەی شا بوو رێكی دەخست لەنێوان كۆنفۆشیۆس و الوتزیەدا گفتوگۆ دەست پێدەكات كۆنفۆشیۆس شارەزاییەكی وای پێنیشان دا كە راستگۆیەو الوتزیەی خستە سەر سوڕمانەوە ێ گرت لە دوایدا بەزەردەخەنەیەكەوە گوێی ل ێ یان دەدوێت هەموو پێی وت (ئەم بابەتانەی ل كۆنن ئەو كەسانەش كە قسەیان لەسەر دەكەیت هەموویان مردوون منیش وام بیستووە كە ئەو بازرگانەی بابەتە بەنرخەكانی خۆی لە ژێر زەویدا بهێڵێتەوە لەوكەسە چاكتر رانابوێرێ كە هەژارو داماوە) كۆنفۆشیۆس گەڕایەوەو بیری لە قسەكانی الوتزیە دەكردەوە لەوكاتەدا كە شاگردەكانی لە خۆی كۆدەكردەوە خەباتی دەكرد بۆئەوەی 202
هزرەكانی خۆی بگەیەنێتە پلەی پێگەیشتووی واتای قسەكانی الوتزیەی بۆدەركەوت .چونكە ئەو خاكەی خۆی لێی لەدایك بوو بوو تیایدا گەورەبوو خاكی (لۆ) توشی گەلێك جەنگی ناوخۆ بووبوو سەردار (كاو)ی هاوڕێی هەموو كاتێك دڵسۆزیشی ناچار بوو كە خۆی دەرباز بكات لەو سنورو بچێتە خاكی (چی) دراوسێیەوە. كۆنفۆشیۆس پەی بەوە برد ئەگەر سەردار (كاو) خۆی و پشتیوانەكانی بكەونە دەست دوژمن چیان بەسەر دێت لەناو شاگردەكانی خۆی چەند كەسێكی زیرەك كارامەی هەڵبژاردو كەوتنە دوای سەردار ،جا لەو كاتەدا كە لەناو چۆڵ و بیابانێكدا بوو بەسەر چیایەكدا سەردەكەوت ئافرەتێكی بینی دانیشتبوو بەالی گۆڕێكی تازە دروستركراوەوە دەگریا كۆنفۆشیۆس لێی پرسی بۆچی دەگریەی؟ ژنە خەمبارەكە وەاڵمی دایەوە گوتی( :هەر لەم جێگایەدا پڵنگێك باوكی مێردەكەم و مێردەكەم خۆی و كوڕەكەشمی خواردووە) كۆنفۆشیۆس لێی پرسی ئەی بۆچی نەچوویتە شوێنێكی ئەوتۆ كە ئاوەدان بێت .ژنەكەش وەاڵمی دایەوە گوتی: (چونكە لێرەدا فەرمانڕەوایەكی زۆرداری تێدا نیە) ئیتر هەرئەوەندا كۆنفۆشیۆس گەیشتە (چی) ێ ئاشنا كرد چووە بارەگای سەردارو خۆی پ ێ بكات .هەموو كە هەركارێكی بوێت بۆی جێبەج مەبەستێكی لەمە ئەوه‌بوو كە فەرمانڕەوایەكی زۆردار لەناو ببات لەو دواییەدا بەتەواوی تێگەیشت كە (الوتزیە) مەبەستی لەو قسانەی خۆی چی بووە تێگەیشت كە زانست هەمیشە هەر وەكو سامان وایە ،پێویستە لەگەنجینەدا نەهێڵدرێتەوەو بخرێتە بەردەست ئەم و ئەو بگاتە كانگای دەروونی مرۆڤایەتیەوە جا لەبەرئەو ه ئەو زانایەی كەخۆی تەرخان كردووە بۆ وانە گوتنەوەو وانە وەرگرتن پێویست ه لەكاتی پشێوییە گەورەكانی ناو كۆمەاڵیەتی دا واز لەو خوێندن و خوێندنە بهێنێ و ببێتە پیاوی زانا یەكێك لە وتە بەنرخەكانی (الوتزیە) ئەوە بوو كە كاریگەرییەكی گەورەی لەسەر كۆنفۆشیۆس دانا كە بریتی بوو لە (خۆت لەشەڕو جەنگ البدە تا كەس توانای ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
شەڕكردنی لەگەڵ تۆ نەبێت) پاداشتی خراپە بە چاكە بدەوە لەگەڵ چاكەكارو خراپەكاراندا چاكە بكە تا هەمو فێری چاكە بین لەگەڵ هاوڕێیەكانتدا یەك رەنگ بەو لەگەڵ ئەوانەش كە یەك رەنگ نینە ،گیانی یەك رەنگ بە تا هەموو كەسێك یەك رەنگ و گیانی بوون بكەنە پیشەی خۆیان نەرمی بەسەر توندو تیژیدا سەر دەكەوێت، هیچ شتێك لە جیهاندا لە ئاو نەرمتر نیە لەگەڵ ئەمەشدا لە رووبەڕووبوونەوە لەگەڵ گواڵوی و دژوارییەكاندا هیچ شتێك توانی بەرگە گرتنی نیە. كاتێك كۆنفۆشیۆس گەڕایەوە الی قوتابیەكانی وتی لەگەڵ ئەوەشدا كەستایشی (الوتزیە) دەكات بەاڵم سەری لە بیردۆزەكانی ئەودەرناچێت لە بارەی كاروباری دونیا (من نازانم مەلەكان چۆن دەتوانن بفڕن ،ماسیەكان چۆن دەتوانن مەلە بكەن و ئاژەڵەكان چۆن دەتوانن رابكەن مەلەكان رەنگە بە تیر بپێكرێن مەلەكەرەكان گیرۆدەی قوالپ ببن و ئاژەڵەكان بكەونە تەڵەوە ،بەاڵم نازانم ئەژدیها چۆن بەسەر باوە دەچێتە ناو هەورەكان و لە وێوە بۆ ئاسمان هەڵدەكشێن من تەنیا دەتوانم (الوتزیە) لەگەڵ ئەژدیها بەراورد بكەم) كۆنفۆشیۆس بڕیاری دا كە فەلسەفەكەی خۆی لە الوتزیە جیا بكاتەوەو وای بە باشتر زانی كە لە فەلسەفەدا لەجیاتی باسكردن لەبارەی پرسە ئاڵۆزو تەم و مژاوییەكانی ئاكاری تیۆری بە روونكردنەوەی پرسە كردارییەكان هەستێت. كۆنفۆشیۆس قوتابیەكانی فێر دەكرد كە لەگەڵ خەڵكی نەرم و نیان بن ،بە میهرەبانی رەفتار بكەن و لەگەڵ ستەمكاراندا بە عەدالەت و بە واتایەكی تر چاكەو خراپەی ئەوان بە پاداشتێكی شیاوی كردەوەكەیان وەاڵم بدەنەوە .كۆنفۆشیۆس لە هەوڵی بەدەست هێنانی پۆستی راویژكاری یەكێك لەدەسەاڵتدارانی چینیدا بوو بەاڵم سەركەوتوو نەبوو ئەو دەیویست لە رێگای ئەو پلەو پایەوە بیرو بۆچوونەكانی خۆی پڕاكتیزە بكات و بەوەش گۆڕانێك لە كۆمەڵگای چینیدا بێنێتە كایەوە گەر فێرخوازەكانی خۆی نەبووایە هەرگیز بیرو بۆچوونەكانی كۆنفۆشیۆس ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك
نەیاندەتونی باڵ بەسەر چیندا بكێشن و ئەویش ئەوەندە نەدەناسرا ئەگەر چی هیچ كام لە ئامۆژگارییەكانی كۆنفۆشیۆس بەدەستی خۆی نەنوسراونەتەوە بەاڵم وتەو گفتوگۆكانی لە دوو توێی كتێبێك بەناوی هەڵبژاردەی وتەكانی كۆنفۆشیۆس كۆكراونەتەوە سەردەمی ژیانی ئەو سەردەمی ناكۆكی و فڕوفێڵی سیاسی و پێكدا هەڵچوونەكانی بەرەبەیانی مێژوو بوو لەیەك هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی چینیش هەر لەو سەردەمەدا بوو سەرەڕای سزای قورسیش كەچی تاوانەكانی مرۆڤ كوژی و بەرتیل خۆری و داوین پیسی و تاوانەكانی تر ێ بە ئاسایی لە قەڵەم دەدران لەشاری (لو) دا س بنەماڵە لەسەر میراتی دەسەاڵت لەگەڵ یەكتری لە كێبڕكێدا بوون ئەمە لەكاتێكدا كە زۆرێك لە ئەرستۆكراتە خاوەن بڕوانامەكان بە شوێن پێگەیەك لە دەسەاڵتدا دەگەڕان یان لە هەژاری و مەینەت باریدا دەژیان خودی كۆنفۆشیۆس رەسەن و ئەرستۆكرات بوو بەاڵم بنەماڵەیەك كە تەواوی سامانی خۆی لە دەست دابوو بە نەداری مابۆوە لەگەڵ ئەوەشدا كۆنفۆشیۆس وەك ئەندامێكی خێزانێكی خانەدان پەروەردە دەكراو فێری مۆسیقاو تیرهاوێژی و ماسی گری بوو بە پێی وتەكانی خۆی لە راوەماسیدا تۆڕی بەكار دەهێناو لەكاتی حەسانەوەدا راوی باڵندەی ێ نەكردووە كۆنفۆشیۆس لەشاری (لو) نیشتەج ێ بوو فێرگەیەكی بەنێوی خۆی دامەزراند و بەب رەچاوكردنی تونای داراییان خەڵكی منداڵەكانی خۆیان ناردە خوێندنگای كۆنفۆشیۆس ئەمەش لەمێژووی چیندا بوو بە یەكەم فێرگە الوێكی هەژارو دەست كورت لە ماڵێكی كەم دەرامەت بەناوی (بان هوی) دەیەویست لەو فێرگەیە وەربگیرێت بەاڵم كەس و كاری هێندە هەژار ێ دابین بوون كە خەرجی رۆژانەی خۆیان پ ێ نیشتبوو نەدەكرا( ،بان هوی) ترسی ئەوەی ل وەرنەگیرێت چونكە مانگانەی فێرگەكەی بۆ دابین نەدەبوو رۆژێك هاتە ئەوشوێنەی كە كۆنفۆشیۆس وتاری لێدەدا بینی كە كۆمەڵە 203
خەڵكێك لە ژێر دارێكدا دانیشتبوون گوێی ێ بوو كۆنفۆشیۆس دەیگووت( :هەركەسێك ل تەنانەت ئەگەر 10پارچەی گۆشتی قاورمەش ل ه بری مانگانەی خۆی بۆ فێرگە بهێنێت لەهەر رەچەڵەكێك بێت وەر دەگیرێت). (بان هوی) بە بیستنی ئەو قسەیە بە خوێنگەرمی و خۆشیەوە بەرەو ماڵەوە گەڕایەوە ئەو هەواڵەی گەیاندە (زیلۆ و زیكۆنگی) هاوڕێی كە دواتر هەرسێكیان بوونە فێرخوازی كۆنفۆشیۆس .كۆنفۆشیۆس بەدرێژای ژیانی 3000فێرخوازی پێگەیاندووە كە 72كەس لەوانە بوونە زانا و بیرمەندی سەردەمی خۆیان كۆنفۆشیۆس 73ساڵ ژیاو مردنی لەناخەوە بووە مایەی نیگەرانی و پرسەدانانی قوتابیەكانی تەنانەت هەندێكیان 3ساڵ لە گۆڕەكەی دوور نەكەوتنەوە كۆنفۆشیۆس كەسێكی بە ئاگا بوو هۆشمەند بوو دروست هەمان ئەوكەسەبوو كە ئەفالتون بە فەیلەسوف ناوی دەهێنا پێویستە ئەوەش بزانین كە كۆنفۆشیۆس كە خاوەن ئەو ئایدیا سیۆسیالیزمە یۆتۆپیایە بوو كە بەر لە ئەفالتۆن بانگەشەی ئەم ئایدیایەی كردووە. (بەشێك لە وتەكانی كۆنفۆشیۆس): -1كەسێك بیەوێت بەرژەوەندی خەڵكی مسۆگەر بكات لە پێشدا بەرژەوەندی خۆی مسۆگەر كردووە. -2بەپێی باری ژیانت هەڵبسوڕێ ،پیاوی خاوەن رەوشت و خووی باش ئەوەندەی بەڕەی ێ هەرچییەكی كرد لەسنوری ێ رادەكێش خۆی پ باری ژیانی خۆی ناچێتە دەرەوە چاویش نابڕێتە شتێك كە لەدەسەاڵتیدا نەبێت دەستی نەكەوێت. -3پیاوی خاوەن رەوشت و كرداری باش بچێتە هەر كارێكەوە بچێتە هەر بارێكەوە دەتوانێت زاڵبێت بەسەر خۆیداو چی جوان و پەسه‌ند بێت ئەوە بكات كە كەوتە جێگای بەرزەوە لەگەڵ ژێر دەستەكانی خۆیدا لووت بەرز نابێت كە كەوتە ژێر دەستی پایە بەرزێكەوە رێزی خۆی دەگرێت و دوو روویی بۆ نانوێنێت. -4مرۆڤ هەموو جیهانی هەبێت هێشتا پێی 204
كەمە هەرچەندە لە جیهان گەورەتریش دەست ناكەوێت ،كە ئاسمانەكان و زەوی و ئەستێرەكان هەموویان دەگرێتەوە ،بەاڵم هۆش و بیری پیاوی خاوەن رەوشت لە توانایدا هەیە كە لە جیهان گەورەتریش تێبگات. -5كاتێك لەگەڵ كەسێك لەخۆت باشتر ێ بێ كە لەگەڵ ئاشنا دەبیت هەوڵدە وەك ئەوت ل كەسێكیشدا ئاشنا دەبێت كە بەباشی لەتۆ نەگات لەدەروونی خۆت وردبەوەو بەهای خۆت بزانە. ێ رێگاوە دەتوانین عەقڵ وەربگرین -6لە س بە بیركردنەوەو سەرنج دان كە بنەڕەترین رێگایە، بە چاولێكەری كە ئاسانترین رێگایەو سەرئەنجام بە ئەزموون كە تاڵترین رێگایە. -7لە بەورێك پتر ،دەبێت لە حكومەتی ستەمكار بترسین. -8مرۆڤی پایە بەرز كەم دەدوێت و زۆر ئەنجام دەدات. سەرچاوەكان -1محمود سعید عمران و احمد امین سلیم و اخرون ،النظم السیاسیة عبرة عصور ،الطبعة االولی ،دار النهضة ،بیروت.1999، -2صادق عبد علی الركابی ،لمحات عن ادیان علم ،الطبعة االولی ،مطبعة مدبولی.2007 ، -3البان.ج .ویدجیری ،المزاهیب كبری فی التاریخ من كونفوشیوس الی توینبی ،ترجمە ذوقان قرقوط ،دار قلم بیروت. -4میرسیا الیاد ،تاریخ المعتقدات واالفكار الدینیة. -5داروێش شایەگان ،ئاسیا لەبەرامبەر خۆرئاوادا. -6هێنری تۆماس و دانالی تۆماس، بەسەرهاتە نەمرەكان لە فەلسەفەدا -7هێنری تۆماس ،كۆنفۆشیۆس ،وەرگێڕانی شاكر فتاح. -8دكتر منوچهر خدایار محبی ،اسالم شناسی دین طبیقی ،چاپ نخست ،انتشارات توس، تهران1378. ، -9گۆڤاری ئایدیا ،ژمارە 11و 12.. ژماره ( ،)9كانونی دووه‌م 2013ز 1434 -ك