Mål og Makt 2017-03

168

2017 - 3

47. ĂĽrgangen

2

Mål og Makt 2017 – 3

3

BLADSTYRAR Aleksander Breiby Herseth

PRENTEVERK Haakon Arnesen AS

I SKRIFTSTYRET Marta Valentinsen Hilde Stokland Rui Geir Tore Brenne Aleksander Breiby Herseth Ingeborg Storesund Nes Sunniva Marie Hustoft

OPPLAG 500

ILLUSTRATØRAR Rune Stølen Tonje Horn Kolbjørnsen

ISSN 0332-7744

BLADBUNAD Geir Egil Eiksund Odin Hørthe Omdal OMBREKKING Marta Valentinsen Hilde Stokland Rui Geir Tore Brenne Ingeborg Storesund Nes Aleksander Breiby Herseth KORREKTUR Synnøve Marie Sætre Synnøve Midtbø Myking Vegard Storsul Opdahl Janne Nygård Kine Gjertrud Svori SLUTTKORREKTUR Marta Valentinsen Ingeborg Storesund Nes

UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege for innhaldet i artiklane.

MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 46 96 98 91 EPOST malogmakt@malogmakt.no INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Tre nummer, kr 200 LYSINGAR 2500 kroner for éi side KONTONUMMER 3450 35 12671

4

KORT OM BIDRAGSYTARANE

ALEKSANDER BREIBY HERSETH (f. 1996) Odalsentusiast frå Lillehammer. Studerer til å bli lektor i historie og norsk ved Universitetet i Oslo.

Politisk engasjert i Senterungdomen, glad i å gripe ordet og skriv gjerne ei revyvise om stunda er god.

KENNETH HAUG (f. 1994) Jobbar som tilkallingsvikar i Vårt Land, og er ein halvamerikansk språkentusiast frå Bærum. Han kan rundt to dusin med nasjonalsangar.

EIRIK TANGERAAS LYGRE (f. 1995) Reiser for tida rundt i Colombia og lærer spansk.

Han er landsstyremedlem i Norsk Målungdom og har bakgrunn frå Unge Venstre og Venstre.

MARIA EVJEN (f. 1995) Studerer lingvistikk i Edinburgh. Liker: gramatikk, klatring og pasta. Liker ikkje: smatting, ting som er klissete og kalde leilegheiter.

JOHANNES ASCHIM (f. 1994) Tek master i digital kommunikasjon og kultur ved Høgskolen i Innlandet og har bakgrunn frå filmvitskap. Han er stolt eigar av den nyaste omsetjinga av Bibelen og eit Pride-flagg like stort som han sjølv.

MAGNUS LØKEN (f. 1994) Er masterstudent i historiedidaktikk ved Universitetet i Stavanger og styremedlem i Elverum dialekt- og mållag.

MARIT SLETTEN (f. 1992) Mjølkebonde og hobbyfotograf frå Lom som er utdanna lektor i realfag frå NMBU. Ho er også aktiv politikar for Senterpartiet. Marit er eit drivjern av dei få og ho har alltid mange ballar i lufta.

HANS RASMUS GLOMSRUD (f. 1993) Arbeider ved Universitetet i Oslo som vitskapleg assistent. Han har master i statsvitskap frå 2017 og vart lønna med Våg å vite-prisen for oppgåva. Han har vore aktiv i Norsk Målungdom og var sentralstyremedlem 2015-2017. Han kjem frå ein gard på Heia i Østfold, og lurer stadig på når han skal flytte heim. ØYSTEIN SKJÆVELAND (f. 1968) Bur i Kvinnherad i Sunnhordland, der han rører iskrem som han sel under namnet Isrosa og held høner.

ASSAD NASIR (f. 1985) Er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule, og forfattar av boka Kunsten å være pakkis.

INNHALDSLISTE

7 LEIAR Aleksander Breiby Herseth 8 NÅR IDRETT BLIR POLITIKK Kenneth Haug 12 KAFFI I COLOMBIA Eirik Tangeraas Lygre 14 AMERIKANORSK Maria Evjen 20 FILMMELDING: TAXI ZUM KLO Johannes Aschim 23 STAVANGER Magnus Løken 26 FOTOGRAFEN Marit Sletten 30 PROSA: EIN PLUSS EIN ER TO Aleksander Breiby Herseth 32 FAVORITTEN Øystein Skjæveland 34 MASTEROPPGÅVA: Hans Rasmus Glomsrud 40 DIKTET Assad Nasir

6

Mål og Makt 2017 – 3

LEIAR

av ALEKSANDER B REIBY HERSETH

Kontrast

Vi starta med ein kontrast, ein kontrast mellom haust og vinter. Vi skulle nemleg laga eit blad, eit blad som skulle ta heile hausten og noko av vintertida i famn. Eit blad forma av dei gule blada på trea og den kvite jolesnøen.

Kontrasten skulle koma fram i livets kveld og svinne ut i livets morgon. I hop skulle bladet losne frå greina og virvle ut i den store verda. Bli lese av mange, bli likt av desto fleire og mislikt av nokre få. Slik skulle den evige kontrasten følgje med frå byrjing til slutt.

Vart det slik? Både òg. Her har de eit blad der kontrasten frå ide til resultat vart ein kontrast i seg sjølv. Noko i bladet er so kontrastfylt som vi tenkte, noko litt mindre.

Samstundes er det heile resultatet so godt og vel at ein kontrastfylt skjel blir reint leselysten i dei gode stunder.

Sett deg no ned i gyngestolen eller kva du måtte ha av gode sitteplassar. Les tekstene som dei enkelståande godbitane dei er. Ser du dei i hop kan dei vera kontrastar, ser du dei ein og ein er dei unike nok i seg sjølv. Ta deg derfor tida og les bladet godt og grundig.

For slik er det med oss menneske, vi er kontrastar i hopen og vi er unike i oss sjølve. Samstundes kan vi òg vera store kontrastar der inne i vår eigen kropp og vår eiga sjel. Ulike tankar som halar og drar oss på ulike vegar, men det må vi berre godta på sett og vis. Derfor er det godt at vi no kan få eit blad som syner fram denne litt skjøre balansegangen av kva som er ein kontrast.

Treng ein kontrast vera so tydeleg at alle ser at det er ein kontrast, eller held det at berre du, og kanskje eg, ser at det kan vera nokre kontrastfylte element?

God lesnad!

7

av KENNETH HAUG

Når idrett blir politikk Idrett og politikk skal ein halde frå kvarandre. Det er det me tenkjer her i Noreg. Den største politiske markeringa me har vore vitne til i norsk toppidrett i mi levetid, var då tilsynelatande halvparten av handballjentene kom ut av skåpet samstundes på 2000-tallet. Slik funkar det i rolege samfunn. I eit gjennomgåande politisk, ueinsarta samfunn, som det amerikanske, er det annleis.

Difor har to amerikanske lidenskapar blanda seg den siste tida – sport og politikk. I ei tid med fleire rasespenningar enn på 60-talet, vel ei rekkje amerikanske fotballspelarar å knele eller gjere andre symbolske handlingar under nasjonalsongen før kampane. Dei protesterer mot det dei meiner er ein rasistisk kultur i det amerikanske politiet, der afroamerikanarar og andre minoritetar vert profilerte av politiet – altså at amerikansk politi mistenkjer, arresterer, trakasserer, og skyt dei oftare enn dei gjer med det kvite fleirtalsbefolkninga. Det byrja med quarterbacken til San Francisco 49ers, Colin Kaepernick, førre sesong, og denne sesongen har ei rekkje spelarar 8

følgt i fotspora hans.

KILESAK FOR PRESIDENTEN

Grunnen er at president Donald Trump har gjort saken til ei kilesak er at han veit at saka er kontroversiell, og sjølv om mange støtter Kaepernick, er det også mange som avskyr heile protesten. Og slik vart ein liten protest om til saka som deler USA. I haust har praktisk talt alle NFLlaga valt å anten knele eller stå med armane om kvarandre under nasjonalsongen, for å markere avstand frå at presidenten blandar seg i idretten deira.

Komedien nådde nye høgder 8. oktober då Mål og Makt 2017 – 3

Spelarar på San Francisco 49ers knelar under nasjonalsangen

Foto: Keith Allison, flickr.com

visepresident Mike Pence gjekk på kamp i heimstaten Indiana. Indianapolis Colts spelte mot… ja, du gjetta riktig, 49ers. Kaepernick spelar ikkje på laget sjølv lenger, men lagkameratane har fortsett protesten utan han. Likevel forlét ein sjokkert visepresident kampen i protest då 49ers-spelarane knelte. Sjølv mange republikanarar innrømmer gledeleg at det var politisk skodespel på høgt nivå.

afroamerikansk far og kvit mor vart han adoptert bort til ein rik, kvit familie, og i oppveksten budde han i blendakvite nabolag. Språket hans er normert TV-engelsk – ikkje den sørstatsinspirerte dialekta dei fleste afroamerikanarar nyttar. Dermed er han offer for ein vanleg politisk taktikk – motstandarane hevdar at han aldri har vore offer for systematisk rasisme sjølv og dermed ikkje kan hevda å tala for ein heil rase (ja, amerikanarane nyttar konsekvent IKKJE EIT OFFER SJØLV omgrepet ‘rase’). Det hjelp ikkje at han har tala La oss bryta ned denne informasjonen, både for å positivt om Fidel Castro. gjere denne sporten og dette landet meir forståeleg, Sjølv om han kanskje aldri har fått peparspray i og for å gå meir i detalj. Colin Kaepernick er rett trynet eller vorte mistenkt for dop, har i alle fall nok mørkhuda sjølv, men han er likevel ei enkel Kaepernick fått merke konsekvensane av protesten skyteskive for motstandarane av protesten. Med sin. 49ers fornya ikkje kontrakten hans, trass i at 9

han var ein av dei få brukbare spelarane dei hadde.

Han står førebels utan lag, trass i at han er ein av dei mest talentfulle kontraktlause spelarane i heile ligaen.

fattigdom og koma seg opp i livet, bryr seg ikkje om dei blir dei mest vidspurde eller best betalte på laget.

NFL-spelarar tener store pengar uansett (kvart lag kan fordele 167 millionar dollar på om lag 50 spelarar, og bonusar og sponsorar kjem oppå det att), og då RASEDELT IDRETT er det meir motiverande for ein gut frå eit fattig Sport er, som så mykje anna i USA, meir rasedelt nabolag å fortsette i ein «drittposisjon», medan gutar enn mange likar å innrømme. Basketball er sporten frå betre miljø heller legg bort idretten når dei skjønar til afroamerikanarar (og kvite hipsterar). Ishockey at dei aldri vert den neste store quarterbacken. er førebels blendakvitt.

Samstundes er det i desse Europeisk fotball (soccer) posisjonane spelarar får blir spelt av hovudskadar og leddproblem latinamerikanarar (…og som plagar dei seinare i livet.

Kan du tenke deg eit Noreg der kvite hipsterar). Baseball Trass i at spelarar nå blir kva tv-kanal du ser på, kva er ikkje rasedelt, men til tekne ut av kampen om dei butikkar du handlar på, kva gjengjeld i stor grad ein er omtåka, ender mange opp restaurantar du et på, og så arbeidarklassesport. med hjerneskadar etter bortetter, stemplar deg politisk?

Amerikansk fotball er karrieren.

Mange eigentleg den einaste amerikanarar, særleg på store lagsporten som heile landet elskar. Til gjengjeld venstresida, ser på amerikansk fotball med dårleg er sjølve sporten førebels prega av segregering. samvit, av di det kan tolkast som at mørkhuda fattige Quarterbacken, den viktigaste spelaren på laget, er risikerer helsa for velståande tv-sjåarar si skuld. som oftast kvit – sjølv om talet på afroamerikanske quarterbackar har eksplodert dei siste åra. Dei andre GJENNOMSYRA AV POLITIKK spelarane i «vanskelege» posisjonar er gjerne også Sport er også, likt alt anna i USA, gjennomsyra av dominert av kvite, medan «grovarbeidarane» er politikk. Kan du tenke deg eit Noreg der kva tv-kanal mørkare i huda. du ser på, kva butikkar du handlar på, kva Noko av dette har ei heilt naturleg forklaring – restaurantar du et på, og så bortetter, stemplar deg afroamerikanske spelarar som prøvar å sleppe unna politisk? Slik fungerer USA, og slik har det alltid 10

Mål og Makt 2017 – 3

fungert. Toppidretten var ein viktig arena for borgarrettsrørsla på 50- og 60-talet, då dei første afroamerikanarane fekk delta i dei tidlegare «kvite» ligaene og gjorde det minst like bra som alle andre. Då NFL-laget Washington Redskins nekta å opne for mørkhuda spelarar som siste lag i ligaen, valde president Kennedy sjølv å bryta inn. Namnet Redskins er eit langt kapittel for seg sjølv, av di mange meiner det er rasistisk mot indianarar.

Og så er det sjølve nasjonalsongen, då. Den har vore ein institusjon på amerikanske idrettsarrangement i mange år – det verkar kanskje merkeleg for ein europear, men i store deler av verda er det heilt normalt. Og amerikanarar har fått innprenta sidan 2. verdskrig at ein vender seg mot flagget og held handa over hjartet når den blir spelt (før den tid nytta ein noko som heit «Bellamy salute». Bruk Google, så finn du fort ut kvifor det vart slutt på den under krigen). Patriotisme er meir synleg i USA, rett og slett. Det var derimot ikkje vanleg for spelarane å vere ute på banen under nasjonalsongen før 11. september 2001.

RO – MEN IKKJE FRED

eller krigsveteranar som vart æra føre publikum før kvar einaste kamp. I korte trekk innførte ein desse ekstra tradisjonane for å piska opp ei ekstra sterk nasjonalkjensle blant publikum. Så ja – ein har trass i alt klart å gjere noko så enkelt som å spele nasjonalsongen til noko politisk. Og dermed skaper det også sterkare reaksjonar enn det ville gjort for nokre år sidan når ein spelar vel å bryta med tradisjonane for å markera eit standpunkt.

Etter tre-fire veker med masse ekstra fokus på nasjonalsongen, ser ting ut til å ha roa seg i NFL att. Media ser på det sportslege igjen – på at ei rekkje stjernespelarar har skada seg, på at fjorårets sensasjonslag Atlanta Falcons ser ut til å falle frå kvarandre, og så bortetter. Men kampen er sjølvsagt ikkje over. Problema rundt politivalden og rasismen har ikkje forsvunne, og det er ikkje vanskeleg å sjå for seg kor frustrerande det må vere for afroamerikanske idrettsutøvarar at dei – som heltar og symbol for både etnisiteten sin, byane dei representerer, og millionar av amerikanske sportstilhengjarar, ikkje får lov til å nytte den makta dei har til å snakka ut om forholda medborgarane deira lir under.

Det var heller ikkje vanleg med store flagg som dekka heile banen, jagarfly som rasa over stadion, 11

av EIRIK TANGERAAS LYGRE

Kaffi i Colombia Djup forvirring og harme prega det indre kjenslelivet mitt då eg innsåg kor mange lysår som skilde mi og colombianarar si forståing av «kaffi».

For like sikkert som forventninga om ein Pablo Escobar-referanse i denne teksten er det at ein finn kaffi frå Colombia i kaffibutikken. Og det er nærliggande å tru at folk i landet som produserer verdas beste kaffi, veit korleis ein lagar kaffi. Tru om igjen.

Her sver ein til «tinto»: ei mildt sagt ukristeleg suppe av ekspresskaffi, uhyrlege mengder sukker, og vatn. Litt som om Noreg skulle eksportert all vasskrafta og brent brunkol i staden.

Sjølv har eg lært meg å akseptere at «Ya voy» – direkte omsett «Allereie på veg» – eigentleg tyder «Eg går nok i dusjen om ikkje så lenge», og at «Ya llego» – «Eg er der allereie» – bør lesast meir i retning «Eg går snart, men tar nok ein kaffi på vegen».

Oppfatninga av tid er enkelt og greitt annleis i Sør-Amerika. Kjipt, men det er til å leve med.

Men at kaffi – sjølve symbolet på lykke og godskap – skal måtte lide slik midt i heile verdas kaffistove, det tok tid å fordøye. Ikkje minst fordi alt anna går ekstremt seint, er det vanskeleg å forstå korleis ekspresskaffi i det 12

heile tatt har fått fotfeste / blitt eit akseptert konsept på kontinentet. Men som ein seier i Austen: Når ein fell ned sju gonger, må ein reise seg åtte.

Og som nordmann med medfølgande centimeter får ein auge på ganske mykje når ein først reiser seg. Verdas rikaste fugleliv, slåande vakker natur og ei usedvanleg venleg lokalbefolkning det er ekstremt lett å bli kjent med (truleg grunna ustanseleg inntak av tinto).

Når kaffirusen senkar seg, kan ein glede seg over at forsiktig optimisme brer seg i Colombia, sjølv om fredsprosessen har svært langt igjen. Framleis er det enkelte område ein ikkje bør besøke, men i all hovudsak er landet like trygt for turistar som LatinAmerika generelt.

Og viktigast av alt, kunne ein kaffibonde utanfor Medellin forsikre meg om: Kaffikulturen i landet er i ferd med å endre seg til det betre. Stadig betre kaffi og meir fred på same tid der, altså.

Tilfeldig? Neppe.

Mål og Makt 2017 – 3

Foto: McKay Savage, flickr.com

13

av MARIA EVJEN

Amerikanorsk Migrasjon har mange konsekvensar både for individet og for samfunnet, og ein av desse er språkkontakt.

Dette var tilfellet for 800 000 nordmenn som mellom 1820 og 1920 utvandra til Nord-Amerika, for det meste til Midtvesten1 , der dei etablerte seg i samfunn med andre nordmenn. Det norske språket var i utgangspunktet i stor grad å finne i det offentlege rom, til dømes i kyrkja og i aviser. Etter som nordmennene blei integrerte i det engelsktalande storsamfunnet, blei det norske språket ein stadig mindre del av kvardagen deira, og sjølv om norsk blei brukt i familiesamanhengar, tok engelsk over som det dominante språket.

Avgrensa bruk av morsmålet og stor grad av kontakt med eit anna språk, i dette tilfellet engelsk, resulterte i det som blir kalla eit nedarvingsspråk.

Eit slikt språk er nyttig for å studere språkendringane som oppstår som eit resultat av

språkkontakt og prosessane som er involverte i tospråklegheit, og amerikanorsk er eit godt døme på eit slikt språk.

NORSKAMERIKANARAR

Nordmennene som utvandra til Amerika var for det meste frå landlege område i Noreg. Ettersom det ikkje fanst ein standard for munnleg norsk, hadde fleire dialektar innverknad på utviklinga av amerikanorsk, sjølv om det i stor grad er basert på austnorsk. Som sagt blei norsk mykje brukt av dei fyrste generasjonane amerikanordmenn, og barn av nordmenn vaks som regel opp som anten simultant eller suksessivt tospråklege. Felles for dei alle er framveksten av engelsk som det dominante språket da dei begynte på skulen i fem-

1. Larsson og Johannessen, 2015a, Complexity matters: on gender agreement in Heritage Scandinavian (s. 3). _Frontiers in Psychology_ 6:1842, doi: 10.3389/fpsyg.2015.01842 14

simultan tospråklegheit er nemninga på ein som har vakse opp med å snakke to språk frå fødselen, medan ein person som har brukt berre eitt språk den fyrste tida av livet og så blir tospråkleg, er suksessivt tospråkleg.

Talespråkkorpus: eit talespråkkorpus er ei samling av data frå intervju og samtalar med informantar, og har som formål å leggje grunnlaget for analysar av språket til informantane.

Simultan og suksessiv tospråklegheit:

seksårsalderen. Talespråkkorpuset The Corpus of innlæringsprosessen av eit språk blir avbroten, og American Norwegian Speech (CANS) 2 fører til at brukaren har fleire konkurrerande dokumenterer at det i dag berre er nokre hundre grammatiske system tilgjengeleg i den mentale amerikanorskbrukarar igjen, og, som Khayitova3 språkrepresentasjonen sin samtidig. Resultatet blir påpeikar, er dei alle over 70 år og med stor variasjon at brukaren produserer grammatisk variasjon som i norskferdigheiter. Desse amerikanordmennene ikkje samsvarer med inputspråket. Begge desse har for det meste ikkje snakka norsk konsekvent prosessane tek utgangspunkt i at det finst ein kritisk i løpet av livet, og dette har ført til ein stor grad av periode for språkinnlæring, det vil seie at fram til strukturell inkonsekvens og omfattande lån av ein viss alder, ofte rekna til omkring puberteten, engelske ord. Forskarar er er evnene til å tileigne usamde om i kva grad seg språk på sitt beste3.

Språket til nordmennene amerikanorsk er forskjellig Viss eit språk ikkje er som utvandra til Amerika frå europanorsk, og om innlært før denne vil nødvendigvis ha vore årsaka til desse forskjellane alderen, vil det vere utsett for språkforvitring er det som blir kalla vanskelegare for som følgje av omfattande språkforvitring eller brukaren å oppnå bruk av engelsk. ufullstendig innlæring. morsmålsnivå, og samtidig vil ein brukar SPRÅKFORVITRING OG UFULLSTENDIG som lærer eit språk før denne alderen ha mindre INNLÆRING sannsyn for å bli utsett for språkforvitring. Barn Språkforvitring og ufullstendig innlæring er to er med andre ord meir sårbare for språkforvitring prosessar innanfor språklæring og tospråklegheit enn vaksne. som begge påverkar morsmålet, men på ulike vis.

I eit nedarvingsspråk kan desse prosessane Språkforvitring, på den eine sida, blir kjenneteikna påverke språket på forskjellige måtar. Språket til av slitasje av morsmålet som fylgje av avgrensa nordmennene som utvandra til Amerika vil bruk og input, og dermed ein stor grad av nødvendigvis ha vore utsett for språkforvitring leksikalske lån og endringar i bøyingsmønster så som følgje av omfattande bruk av engelsk. Dessutan vel som syntaks. Grammatiske strukturar blir likare er innlæringa av eit nedarvingsspråk annleis enn det dominante språket, og prosessen påverkar òg innlæringa av eit dominant språk. produksjonen og evna til å bedøme kva som er Nedarvingsspråkbrukarane har vakse opp med å grammatisk korrekt på morsmålet. Ufullstendig snakke norsk berre i eit avgrensa utval situasjonar, innlæring, på den andre sida, oppstår når det vil seie med utvalde familiemedlemmer. Fordi 2. Johannessen, Janne Bondi. 2015. The Corpus of American Norwegian Speech (CANS). In Béata Megyesi (ed.): Proceedings of the 20th Nordic Conference of Computational Linguistics, NODALIDA 2015, May 11-13, 2015, Vilnius, Lithuania. NEALT Proceedings Series 23.

3. Khayitova, Sofiya. 2016. _V2 i amerikanorsk – ufullstendig innlæring eller språkforvitring?_ Masteroppgåve, Universitetet i Oslo.

15

Mål og Makt 2017 – 3

Finitt verb: det bøygde verbet i setninga.

Eit døme på ikkje-finitte verb er perfektum partisipp, slik som lukka, som ikkje er bøygd og som ikkje kan vere verbalet i ei setning.

Ikkje­subjektinitiale deklarative hovudsetningar:

setningar som I morgon skal eg på skulen, der det fyrste setningsleddet i ei deklarativ hovudsetning ikkje er subjektet.

V2­ og V3­ordstilling: eit døme på V2-struktur på norsk

er setninga I morgon skal eg på skulen, der det fyrste setningsleddet er I morgon, og ettersom verbet må stå på den andre plassen i setninga, blir subjektet flytta bak verbet. På engelsk, derimot, ville denne setninga hatt V3ordstilling, Tomorrow I am going to school, fordi subjektet i setninga alltid må kome før verbet.

Simultan og suksessiv tospråklegheit: simultan tospråklegheit er nemninga på ein som har vakse opp med å snakke to språk frå fødselen, medan ein person som har brukt berre eitt språk den fyrste tida av livet og så blir tospråkleg, er suksessivt tospråkleg.

engelsk blei det dominante språket i alderen 5-6 år, og innlæringa av norsk dermed blei avbroten før den kritiske alderen, er det sannsynleg at norsk ikkje blei fullstendig innlært for amerikanorskbrukarane. Dette fenomenet blir kalla fossilisasjon, og resultatet kan vere eit barnleg grammatisk system4. Det er òg sannsynleg at språket til amerikanorskbrukarane har blitt påverka av språkforvitring som eit resultat av manglande eksponering for og produksjon av norsk. Dei to prosessane verker ikkje nødvendigvis aleine, og dermed er det mogeleg at grammatiske strukturar som ikkje er fullstendig innlærte, forsvinn fyrst i ein språkforvitringsprosess.

verb-objekt. I tillegg har norsk det som blir kalla V2-regelen, som betyr at det andre setningsleddet i ei deklarativ hovudsetning må vere det finitte verbet, sjølv når det fyrste setningsleddet ikkje er subjektet. Ein trur at norske barn lærer denne V2regelen omkring 3-årsalderen5, medan brukarane av amerikanorsk bruker V2-ordstilling og V3ordstilling, som er den dominante ordstillinga på engelsk, om kvarandre. Khayitova6 viser til tal frå CANS og slår fast at ikkje-subjektinitiale deklarative hovudsetningar blei produsert med V2ordstilling i 61% av tilfella, medan V3-ordstilling blei produsert i 39% av tilfella. Eit døme på ei V3setning frå CANS er ”Nå je jei hadde spise de så mye" (”Nå hadde eg ete det så mykje”) 7.

GRAMMATISKE STRUKTURAR I AMERIKANORSK Vidare viser Khayitova3 at sjølv om nokre V2-regelen amerikanorskbrukarar bruker berre V2-ordstilling For å illustrere verknadene av språkforvitring og eller berre V3-ordstilling, viser mange brukarar ufullstendig innlæring, kan ein studere variasjon, og førekomsten av V3-ordstilling grammatiske strukturar i amerikanorsk, til dømes samsvarar ikkje nødvendigvis med om brukaren verbplassering og grammatisk kjønn. Norsk er eit er suksessivt eller simultant tospråkleg. Larsson språk med SVO-ordstilling, det vil seie subjekt- og Johannessen4 meiner på si side at V2-regelen 4. Larsson, Ida and Janne Bondi Johannessen. 2015a.

5. Khayitova, 2016, side 21 6. Khayitova, 2016, side 2 7. Khayitova, 2016, side 55 16

adverbialledd modifiserer verbet ved å gje uttrykk for tid, stad, årsak osv. for handlinga. Desse kan vere enkle, slik som I kveld skal han på kino, eller komplekse, til dømes På den andre sida av gata såg eg venninna mi.

Morfologisk struktur: morfologi er den delen av språkvitskap som handlar om korleis ord blir bygd opp av grammatiske einingar, kalla morfem. Eit døme på ein morfologisk struktur er fleirtalsformer, slik som gut-gutar, kor gut og suffikset –ar begge er morfem.

Komplekst adverbialledd:

framleis står sterkt i amerikanorsk, og at brukarane Grammatisk kjønn manifesterer seg gjennom som avvik frå denne regelen generelt meistrar samsvar med andre element i ein substantivfrase, norsk i liten grad. Dei argumenterer òg for at det til dømes ubestemd artikkel og adjektiv, men er høgare sannsyn for at amerikanorskbrukarane forskarar er usamde i om suffiksa som markerer bruker V3 i ikkje-subjektinitiale deklarative bestemd form gjev uttrykk for kjønnet eller hovudsetningar viss det fyrste setningsleddet er bøyingsklassa til substantivet. Dei forskjellige tungt, det vil seie eit komplekst adverbialledd eller tilnærmingane til desse suffiksa, kalla etterhengde ei underordna setning. Hovudfunna i Khayitova3 bestemde artiklar, har stor innverknad på studien viser derimot at tyngda til det fyrste setningsleddet av kjønn og kor stabilt det er i amerikanorsk. ikkje har innverknad på førekomsten av V3, og at Forskarar er samde i at etterhengde bestemde ein generelt sett sjeldan finn denne typen setningar artiklar viser minimal variasjon i amerikanorsk , i CANS. Ei av årsakene til og dette kan kome av at dette kan vere at desse strukturane blir Vidare, sjølv om nokre amerikanorskbrukarane innlært i tidleg barndom, dialektar i Noreg har eit unngår konstruksjonar medan ubestemde artiklar system redusert til to dei er usikre på, og dette blir lært seinare. Lohndal kjønn, nyttar desse gjer det vanskeleg å og Westergaard9 dialektane likevel fastslå i kva grad V2argumenterer for at dette regelen faktisk er å finne i viser at brukarar ikkje hokjønnsbøying av amerikanorsk. nødvendigvis ser desse to etterhengde bestemde i samanheng, og at artiklar.

Grammatisk kjønn etterhengde bestemde Vidare er det nyttig å studere éin morfologisk artiklar derfor ikkje er eit uttrykk for kjønn. Vidare, struktur i amerikanorsk, nemleg grammatisk sjølv om nokre dialektar i Noreg har eit system kjønn. Europanorsk har tre kjønn, hankjønn, redusert til to kjønn, nyttar desse dialektane likevel hokjønn og inkjekjønn, sjølv om det i nokre hokjønnsbøying av etterhengde bestemde artiklar. dialektar har utvikla seg eit to-kjønnssystem med Dermed ser Lohndal og Westergaard9 vekk frå desse berre felleskjønn og inkjekjønn. Tildelinga av kjønn artiklane i sin studie av amerikanorsk, og funna må lærast separat for kvart enkelt substantiv, og deira viser at amerikanorskbrukarar i stor grad dermed blir denne grammatiske strukturen lært overgeneraliserer hankjønnsformer til hokjønnsseinare på norsk enn på språk der tildelinga av og inkjekjønnssubstantiv. Heile 39% av kjønn er tydeleg knytt til forma på substantivet10. hokjønnssubstantiv og nesten 49% av 10. Lohndal og Westergaard, 2016, side 3 9. Lohndal, Terje and Marit Westergaard. 2016. Grammatical gender in American Norwegian heritage language: stability or attrition? _Frontiers in Psychology_ 7:344, doi: 10.3389/fpsyg.2016.00344 17

Mål og Makt 2017 – 3

Leksikalsk eining: ei eining som har ei betyding ein må lære,

det vil seie som ikkje er føreseieleg utifrå komponentane som utgjer ho. Det kan vere eit enkeltord, til dømes flagg, eller fleire ord, slik som kvit lygn. Eit ord som utkastbar, derimot, er ikkje ei leksikalsk eining. Sjølv om ein mest sannsynleg ikkje har høyrt ordet før, kan ein likevel forstå betydinga av det fordi ein forstår betydinga av dei mindre delane (morfema) det er bygd opp av.

inkjekjønnssubstantiv blir brukt med setningane ofte brukt i daglegtale, og dette tyder hankjønnsbøyinga av ubestemde artiklar11 . på at dei er øvd inn og at etterhengde bestemde Dermed produserer ein stor del av artiklar er innlært som ei eining med substantivet. nedarvingsspråkbrukarane former slik som en tre- Dermed viser dei ikkje eit fullstendig produktivt treet og en dør-døra. Ut i frå dette synspunktet, finst system9. det ikkje noka systematisk utvikling mot eit tokjønnssystem i amerikanorsk, men heller ein INNVERKNAD AV SPRÅKFORVITRING OG kollaps av kjønnssystemet generelt.

UFULLSTENDIG INNLÆRING 8 Ifylgje Larsson og Johannessen , derimot, avvik Denne variasjonen i V2-struktur og grammatisk amerikanorskbrukarane i kjønn kan altså bli forklart Kombinert med den CANS frå kjønnssystemet ut i frå språkforvitring og i berre 12% av tilfella, ufullstendig innlæring. tidlege framveksten av basert på teorien om at Viss språkforvitring er engelsk som dominant etterhengde bestemde hovudårsaka til desse språk, tyder desse artiklar markerer endringane frå faktorane på at avvika til grammatisk kjønn. Dei europanorsk, vil ein dels kan bli forklart med ser på kjønnssystemet forvente at dei ufullstendig innlæring. som stort sett stabilt og grammatiske systema argumenterer for at den utviklar seg i retning av observerte variasjonen er ei fylgje av vanskar med enklare system og system som liknar meir på det å hente fram informasjon om spesifikke leksikalske dominante språket. Dette er konklusjonen i Larsson einingar, i tillegg til vanskar med å gjere nytte av og Johannessen4, kor det blir argumentert for at det same bøyingsmønsteret til fleire element i dei underliggande språkkunnskapane til substantivfrasa. Altså er det kompleksiteten til amerikanorskbrukarane er intakte, men at substantivfrasa som avgjer i kva grad brukarane brukarane opplever vanskar med å prosessere evnar å nytte grammatiske strukturar, og dei avvik strukturane. Men denne tilnærminga tek ikkje i sjeldan i enkle substantivfrasar. Likevel, som betraktning at det er uvisst om avvika er på grunn Lohndal og Westergaard9 påpeikar, er desse av språkforvitring, eller om dei grammatiske 8. Larsson, Ida and Janne Bondi Johannessen. 2015b. Incomplete acquisition and verb placement in Heritage Scandinavian. _Moribund Germanic Heritage Languages in North America: Theoretical Perspectives and Empirical Findings_, eds. R. S. Putnam and T. Michael, 153–189. Leiden: Brill Academic Publishers.

11. Lohndal og Westergaard, 2016, side 7-8 18

strukturane aldri blei fullstendig innlærte, og dermed alltid har vore produsert med dei observerte variasjonane. Med andre ord set denne konklusjonen som føresetnad at V2-regelen og grammatisk kjønn blei fullstendig innlært og at amerikanorskbrukarane si språklege utvikling var identisk med utviklinga til einspråklege barn i Noreg.

For å gjere greie for dei grammatiske strukturane i amerikanorsk, er det derimot nødvendig å ta omsyn til forskjellane i kvalitet og kvantitet på inputen til amerikanorskbrukarar samanlikna med inputen til europanorskbrukarar. På grunn av den forventa forvitringa av språket til nordmennene som utvandra til Amerika, er det vanskeleg å fastslå i kva grad inputen til amerikanorskbrukarane har vist konsekvente grammatiske former. Kombinert med den tidlege framveksten av engelsk som dominant språk, tyder desse faktorane på at avvika til dels kan bli forklart med ufullstendig innlæring.

Likevel, viss eit ufullstendig innlært norsk hadde blitt brukt jamleg, ville systematiske avvik vere forventa, og V3-syntaks, samt eit to-kjønnssystem ville oppstått. Dette er ikkje tilfellet for informantane i Khayitova3 og Lohndal og Westergaard9. Den usystematiske variasjonen er eit teikn på språkforvitring, og det verker derfor som både språkforvitring og ufullstendig innlæring er essensielle faktorar i ei forklaring for V2-variasjon og kollaps av kjønnssystemet i amerikanorsk.

19

IMPLIKASJONAR FOR UTVIKLINGA AV AMERIKANORSK

For å konkludere, viser amerikanorsk klare forskjellar frå europanorsk i både dei syntaktiske og dei morfologiske strukturane undersøkt i denne artikkelen, men ingenting tyder på at nye system heldpååutvikle seg. Når ein tekdei sosiolingvistiske faktorane som spelar inn på innlæringa av nedarvingsspråk i betraktning, blir det klart at amerikanorskbrukarane mest sannsynleg aldri har lært desse grammatiske strukturane. Dessutan har den avgrensa bruken av norsk gjennom livet til brukarane ført til forvitring av språket. Dette kan føre med seg implikasjonar om den vidare utviklinga av amerikanorsk. Ettersom amerikanorskbrukarane sitt språk i stor grad har vore gjenstand for språkforvitring, tyder dette på ei nedbryting av grammatikken og framleis minimal bruk av språket. Òg fordi alle brukarane er over 70 år gamle, og altså hovudsakleg ikkje har vidareformidla språket til yngre generasjonar, er det sannsynleg at amerikanorsk vil døy ut. Likevel gjer undersøkingar av dette og andre nedarvingsspråk større forståing for dei språklege endringane som oppstår i ein situasjon med ekstrem språkkontakt, og dei er òg relevante for undersøkingar av innverknaden av sosiolingvistiske faktorar på tospråklegheit i barndom og vaksen alder.

Mål og Makt 2017 – 3

av JOHANNES ASCHIM

Filmmelding

Taxi Zum Klo Dei fleste eg møter, går med det same svarte tomrommet inni seg: Dei har ikkje sett nok kultfilmar frå det tyske homomiljøet på 70–80talet. Sjølv er dei kanskje ikkje klar over at dei ber på dette tomrommet, men livet er ikkje komplett før ein har møtt dei rå, lidenskapelege filmane til homofile tyske filmskaparar. Når ein får sjå ein slik film, er det noko som fell på plass: Ein forstår meir av livet.

Taxi zum Klo (1981) av Frank Ripploh er kanskje det fremste eksempelet på ein av desse filmane. Denne delvis sjølvbiografiske filmen (regissør Frank Ripploh speler hovudkarakteren, som også heiter Frank Ripploh) er eit utilslørt innblikk i livet til ein 20

homofil tysk lærar. Sjølvsagt så utilslørt at filmen har 18-årsgrense. Tittelen, på norsk «Taxi til do», siktar til korleis homofile tyskarar i Berlin drog til offentlege toalett for å finne nokon å ha tilfeldig sex med.

Men Taxi zum Klo er ikkje ein pornografisk film. Det er ei sår skildring av utfordringane ved å vere homofil i 80-talets Tyskland og kor vanskeleg livet og kjærleiken kan vere. Det er ein komedie, og samtidig er det eit uvanleg oppriktig statement om livet. Eg trur alle vil kjenne seg igjen i mange av dei kvardagslege utfordringane Frank møter på, sjølv om han kanskje har det litt verre enn mange av oss.

Nokre av oss har nok ein eller annen gong Mål og Makt 2017 – 3

Parthenon på Akropolis i Athen.

Foto: Andrew Griffith (andrewfgriffith på Flickr.com)

stått låst ute av vår eigen heim utan nøkkel.

Når Frank ved eit uhell låser seg ute av leilegheita si, er han kliss naken.

Eg trur det er heterofile som får aller mest ut av å sjå Taxi zum Klo. At filmen inneheld grafisk homofil sex, kan verke avskrekkande, men eg veit om mange homofile som ikkje har noko problem med å sjå på Game ofThrones.

Det er lett å gløyme kor dominerande heterofile bilete er i kulturen vår, og i kor stor grad mange av oss inst inne framleis ser på homofili som «noko anna».

For sjølv om ein er hetero, går det greitt å sjå dei grafiske scenene i Taxi zum Klo. Dei er ikkje konfronterande eller aggressive mot

sjåaren, men naturlege og menneskelege.

Klart, dei er ekte hardcore homosex-scener, dei er jo det. Og dei gjør nokre ting som dei fleste homofile nok ikkje gjer. Eg trur likevel at når ein som hetero ser Taxi zum Klo, får ein høve til å senke skuldrene, slappe av og tenkje at «denne homosexen var jo ikkje så farleg».

Og det trur eg eigentleg alle har godt av.

21

22

Mål og Makt 2017 – 3

av MAGNUS LØKEN

Proletære siddisar Eg har no budd litt over tre månader i Stavanger etter tjue år i Hedmark og tre år i Oslo. Viking har rykt ned og vintermørket har lagt seg over byen, men snøen eg er vand med frå heime i Elverum er ingen stad å sjå. Saknet etter ordentleg vinter har byrja å melde seg. Etter ski- og sparkføre, frostrøyk over Glåma og bussar som får motorstopp på grunn av kulda. Greitt, så ikkje berre sakn. Eg følte meg rett nok ganske framand i starten som miljøengasjert innlending i ein kystby der olje nærmast er religion, og som etterkommar av proletære siddisar i eit Stavanger der arbeidarklassen med hjelp frå olja har gjort eit kollektivt byks opp i middelklassen og nærmast avskaffa seg sjølv. Men ein by er ikkje éin ting, og det er heller ikkje eg. Dei nemnde proletære siddisane fekk ein son som flytta til Oslo og vart lege, som så fekk ein son som flytta til Elverum og

vart far min. Eg har truleg langt meir til felles med dagens siddisar enn med oldemor og oldefar. Det kjennest likevel naturleg å ta utgangspunkt i dei når eg først skal skrive om Stavanger.

Av slekt er eg kvart siddis. Oldemor og oldefar vart nesten hundre år gamle begge to, og familien var ein del i Stavanger på besøk hos dei da eg var yngre. Oldefar jobba som gravar ved Lagård gravlund, akkurat som faren hans hadde gjort, og etter at han pensjonerte seg, gjekk han heilt til det siste daglege turar ned til kaia. Da han var død og vi besøkte oldemor på sjukeheimen, sa ho at oldefar berre var ein liten tur på Fisketorget og snart kom tilbake. Seinare, etter at begge var døde, fekk vi vite at oldefar visst ikkje var far til farfar likevel.

Ein gong i 1927 hadde ein kar, som alt var trulova med ei anna dame, gjort oldemor gravid og stukke av frå ansvaret, og ho måtte sende farfar på 23

barneheim i to år inntil ho og oldefar møttest, gifta noteforvaltar og i komiteen som skulle sy 1. maiseg og henta barnet tilbake. I mellomtida tok ho fane for koret. På grunn av pengemangel fekk dei jobb på barneheimen farfar budde på, i tillegg til rett nok berre sydd eit emblem. Med to barn heime butikkjobben ho alt hadde, slik at ho kunne vere og jobb ute var ikkje dette noko oldemor dreiv nær sonen sin. med fordi ho hadde massar av fritid. Ho elska å Eg har tenkt mykje på korleis det må ha vore for synge. Kanskje gjorde også fellesskapet ho fann i oldemor å få barn utanfor ekteskap i Stavanger på koret det lettare å gå rakrygga i ein by der sladderen 1920-talet. I boka Den galna tiå skriv Torgrim sat laust.

Titlestad om det massive Det Stavanger eg flytta til i angivarsystemet som var på haust er veldig annleis frå byen plass for å sikre at dei som oldemor og oldefar levde Klasseskilje og fattigdom fekk fattigstøtte var størstedelen av livet sitt i. Dei «verdige trengande», og finst enno, men draumar om voks opp i ein by full av fattigdom, revolusjon må du leite ei klasseskilje og politisk ikkje sløste bort fattigstøtta på nye klede, kino, øl eller stund etter for å finne i dag radikalisme. Det kom til uttrykk heilmjølk. I denne vesle, på mange vis: I mars 1910 heitte konservative bedehusbyen eit av dåpsbarna i Stavanger der alle kjente alle må folk ha visst om det. Da var domkyrkje Karl Marx. 21. juli 1919 var det det viktig at ho fann ei støtte i oldefar. I det siste generalstreik der store folkemengder blokkerte har eg funne ut at også arbeidarrørsla var ei viktig hamna og togstasjonen og kravde at Noreg skulle støtte for oldemor. På tredvetalet var ho aktiv i opprette diplomatiske band til bolsjevikregjeringa Framfylkinga og Stavangers første i Russland. Klasseskilje og fattigdom finst enno, arbeidardamekor, som visstnok også var men draumar om revolusjon må du leite ei stund Vestlandets første. Ho var aktiv i styret som etter for å finne i dag.

24

Mål og Makt 2017 – 3

Den mørke bedehuskristendommen som Stavanger, slår det meg at det meste eg skriv om dominerte i Stavanger og fekk Arne Garborg til å like gjerne kunne hendt andre stader i landet på kalle Jæren «det mørke fastland» på 1890-talet, omtrent same tid. Den største skilnaden ligg overlevde heller ikkje oljeoppturen. I 1994 kanskje i at mens oljerikdommen har prega heile konstaterte landet, er han Rogalandsforskning at vanskelegare å ikkje På same måte som det er legge merke til i siddisane var meir tolerante og opne for omverda enn ubehageleg å bli mint på at Stavanger. Her ligg nok nordmenn flest, og i 2007 barnearbeidarar i Kongo vinn ut litt av ubehaget eg kjente kunne dei slå fast at utviklinga kobolten i smarttelefonane våre, er på da eg flytta hit i haust. heldt fram. For å illustrere det ubehageleg å bli mint på kvar På same måte som det er trenden kan eg nemne at rikdommen vår eigentleg kjem frå ubehageleg å bli mint på Rogalandsforskning i 2006 at barnearbeidarar i endra namn til International Kongo vinn ut kobolten Research Institute of Stavanger (IRIS), både på i smarttelefonane våre, er det ubehageleg å bli mint norsk og engelsk. Stavanger veks til alle kantar, på kvar rikdommen vår eigentleg kjem frå, og enda og ein snakkar no om Greater Stavanger. Digre meir når folk snakkar om det som om det er heilt tunnelprosjekt, Ryfast og Rogfast skal binde uproblematisk og bør halde på i lang tid framover.

Haugalandet, Ryfylke og øyene omkring til byen og gjere det mogleg å køyre bil inn til Stavanger frå heile Rogaland. Faren min har introdusert meg for den klassiske revyvisa «Det e sjynt å kjøra buss», men folk køyrer helst bil her no.

Når eg no sit og prøver å skrive ein tekst om 25

FOTOGRAFEN Marit Sletten

26

27

28

Mål og Makt 2017 – 3

FOTOGRAFEN Marit Sletten

Sjå fleire bilete teke av Marit Sletten på http://maritsletten.no/ 29

PROSA

av ALEKSANDER B REIBY HERSETH

Ein pluss ein er to På skulebenken kom mat’matikken og klare tal løste opp mystikken at en pluss en måtte væra to det etter hørt også je forsto.

Men dætta støkke har blitt ei gåte, så mang en gong og på mang en måte, førr livets tanker er itte frukt, så epleformler vart lite brukt.

Førr kjærligheta sku gjenne vøri ei kørj med epler som je sku børi, et eple hist og et eple her, litt surt og søtt som på løkka bær, tel sammen to som i hopes er og rundt i livet hadde føri.

Men surt og søtt blir som pluss og minus, og større vansker i brøk og sinus, så gode vårer vart bære regn, mens je sto att som et spørsmålstegn.

Førr den så lettknekte mat’matikken vart meir som livet kledd i mystikken, je gruble lenge, je gruble vel i lampeskjæret så mang en kveld.

Det gikk i brøker og litt i mente, je gruble legning og gutt og jente, det gikk med høster og mang en vår, det gikk i tanker og djupe sår, og livets glasskule gikk i skår, mens je på kjærligheta vente.

30

Mål og Makt 2017 – 3

Så her en dag traff je på ei løkke og abc-formæl løste støkke, je fann en x-verdi på vår jord som lyste opp som den fagre sol.

Je satt inn a-er og fleire c-er og endte opp med no’n rare b-er, men x-verdien den vart tel slutt den gode løkka i gutt og gutt.

Da vart det klart som i barneåra at mat’matikken kan løse skåra, at det som en gong var livets kval kan bli det gode i lykkens sal, og helst foruten no’n desimal, med dans og skjemtord i kåra.

Men dans på roser og enkel matte det havner ofte i tornekrattet, førr en og en blir så visst et par, og dog kan hende som mor og far, men av og tel sklir det litt på tverke og det som en gong var underverket og understreket med rett linjal, vart brudden brøk med en desimal.

Så her står je inni tornekrattet og prøver skjønne det je kan fatte ta livets dans og den lange tur der vær og vinddrag så ofte snur, mens je er lærer i litt’ratur og aldri lærte mæ matte.

Foto: Astrid Westvang, flickr.com

31

FAVORITTEN

av Ø YSTEIN S KJÆVELAND

Same båt - Kva ynskjer du deg til jul, då? Eller rettare, ynskjer du deg noko til jul?

Jul, tenkte eg. No igjen? Eg har jo ikkje fått skrive juleposten for i fjor enno. Det er jul stadig vekk. Nett som OL og fotball-VM og elleville dagar på senteret.

Det regna så smått. Han sat på tofta framfor meg og drog inn garnet. Små og halvstore fiskar kom opp, sprella i maskene, fekk seg ein kakk i hovudet og vart liggjande i bytta. Snart låg dei heilt i ro, blodvatnet skvalpa litt høgare for kvar nye fisk.

- Regnjakke kunne gjort seg.

- Du har jo regnjakke.

- Men i tilfelle eg gløymer henne heime, då. Ei ekstra ei. Elles har eg vel det eg treng.

- Men det er vel noko du likar? Noko som er litt kjekkare enn andre ting?

- Smør i staden for margarin, meiner du? Snø i

32

staden for slaps. Saus og poteter.

To kakk mot ripa.

- Denne her til middag i staden for mykje anna.

Middag i det heile.

- Finland skal få seg eit heilt fjell i gåve, høyrt om det? I alle fall om ordføraren i Kåfjord i Troms får det som han vil. Dei vil justera riksgrensa litt så den høgaste toppen på eit grensefjell kjem nett over på den finske sida.

Til Finland sitt hundreårsjubileum som eige land.

- Litt vanskeleg å pakka inn og ha under juletreet. Men eit eige fjell, det kunne eg tolt.

Med jaktrett og fiskevatn og merka turstiar

Mål og Makt 2017 – 3

Illustrasjon: Øystein Skjæveland

med bok i postkassa. Og utsyn til havs.

- Ned på jorda no. Kva ynskjer du deg til jul? Tida går. Kva likar du? Favoritt?

- Eggedosis. Flatbrød med smør på. Grønkål.

Steikt flesk og sprø svor.

- Takk deg sjølv når du får ein klissete pakke med eggekliss og sprøsteikt kål under treet.

- Det var du som spurde.

- Drivhus hadde vore fint.

- For stort.

- Ein pose tomatfrø.

- Du nærmar deg.

- To posar tomatfrø, då. Og fred i sjela og flatbrød med smør.

Pluss ein motorsykkel.

Nytt garn opp. Fisk med svarte prikkar langs sida. Noko til middag, noko til katten. Kva eg ynskjer meg? Eg likar å så frø. Tomat, erter, graskar, gulrot. Legg dei på vått papir og ser om dei spirer. Ikkje alltid gjer dei det, men likevel. Legg dei i jorda og ser det stikk grøne spirer opp etter ei stund. Innimellom ugraset.

33

MASTEROPPGÅVA

av HANS RASMUS GLOMSRUD

Korleis byråkratar taklar krysspress «Kva skreiv du om da?» spør dei interesserte. «Nei, eg har skrive om fylkesmannens rolle i kommunereforma», seier eg. «Å, ja. Det var jo i alle fall veldig aktuelt, da», får eg tilbake. Eg ser at blikket til samtalepartnaren byrjar å flakke.

Det er tydeleg at ho ikkje tykkjer temaet er særleg spennande. Sant å seia, eg tykkjer ikkje det eg heller.

Eller, klart eg tykkjer det er interessant. Eg har trass alt skrive over 100 tjukkskrivne sider om det. A4-sider, må vita. Men det er jo ikkje det oppgåva handlar om.

Eigentleg.

Bakgrunnen for at eg enda opp med å skrive om fylkesmennene og kommunereforma, har mykje å gjera med ein klassisk forskingsartikkel innanfor norsk statsvitskap. Knut Dahl Jacobsen skreiv i 1960 artikkelen «Lojalitet, nøytralitet og faglig uavhengighet i sentraladministrasjonen». Her beskriv Jacobsen korleis byråkraten i statsapparatet, for å kunne gjera jobben sin skikkeleg, må innfri motstridande forventingar.

Han må vera lojal mot regjeringa sine ønske, samstundes som han skal vera partipolitisk nøytral og legge den faglege ekspertisen sin til grunn i arbeidet sitt. Det seier seg sjølv at dette er vanskeleg, for ikkje å seia umogleg. Jacobsen hevdar likevel at det er 34

nettopp det byråkratane klarar. Rollene dei akslar, er vanskelege å gripe; dei er uklare og byråkratane sit med mykje skjønn. Det er likevel nettopp denne uklarheita som gjer at ho ikkje raknar for dei, ifølgje Jacobsen.

Men korleis? Dette spørsmålet sat eg att med etter å ha lese artikkelen. Korleis kan dei heilt konkret gjera dette? Det var da fylkesmannen og kommunereforma kom inn i biletet.

FYLKESMANNEN SOM EKSEMPEL

Hausten 2016 hadde kommunereforma rulla ute i kommunane eit par år. Tida var kommen for å gjera dei endelege vedtaka og summere opp, før regjeringa skulle komma med ein endeleg struktur til Stortinget.

Fylkesmennene hadde hatt ein sentral rolle i å rettleia prosessane ute i kommunane. Det var jo først og fremst kommunane som skulle forhandle om samanslåing seg imellom. Men fylkesmennene var bedne om å summere opp vedtaka til kommunane, og dei skulle Mål og Makt 2017 – 3

også komma med ei tilråding til ein ny hadde vedtatt å stå åleine. kommunestruktur. Denne skulle dei sende til Eg såg derfor moglegheita til å observere korleis kommunaldepartementet for handsaming. fylkesmannen, forstått som byråkrat, ville løyse Det var her eg såg moglegheita for å forstå den sterke motstridande forventingar. Forventingar som prosessen fylkesmennene gjekk inn i ved hjelp av han utifrå mandatet frå regjeringa måtte forsøke å Jacobsen. Det var nemleg svært motstridande finne ein balanse mellom. Det var nettopp dette forventingar til kva dilemmaet Jacobsen hadde fylkesmennene skulle komma Enda meir spennande omtalt over 50 år tidlegare. med. Nokre meinte dei berre vart det, fordi eg allereie Enda meir spennande vart skulle sende vedtaka til det, fordi eg allereie før eg før eg hadde skrive kommunane vidare, og at å hadde skrive oppgåva visste oppgåva visste svaret. meine noko om samanslåing svaret. Og svaret viste at dei utover dette ville å gå på tvers hadde løyst oppgåva på heilt av prinsippet om at samanslåing skulle vera frivillig. ulike måtar. «Det spriker i alle retninger», var Andre meinte derimot dei måtte legge vekt på det dommen frå programleiaren i NRK, da tilrådingane som dei meinte var best, uavhengig av kva var tema i Dagsnytt atten i oktober. Mens kommunane sjølv hadde vedtatt. Kva var elles fylkesmannen i Hedmark, Sigbjørn Johnsen, meininga med at dei i det heile tatt skulle uttale fråskreiv seg retten til å tilrå samanslåingar, slo seg? Det store stridsspørsmålet var til slutt om dei fylkesmannen i Møre og Romsdal, Lodve Solholm, skulle tilrå samanslåing der kommunane sjølve nesten helvta av alle kommunane saman i si 35

tilråding. Og det mot deira eigen vilje og vedtak i kommunestyra. Dei andre fylkesmennene var relativt godt spreidde mellom desse to ytterpunkta.

På denne tida var eg framleis i den tidlege fasen av masteroppgåva. Dermed kom eit sentral spørsmål til å vera: Kvifor var det så stort sprik?

kommunane, eller å ikkje gjera det, gjekk derfor også i kjernen på denne spenninga i fylkesmannsrolla.

KORLEIS EG GJEKK FRAM

Eg var ikkje den første som hadde skrive masteroppgåve om fylkesmannen si rolle i kommunereforma. Tre av fire på kullet som skreiv I SKJERINGSPUNKTET om kommunereforma, tok utgangspunkt i Fylkesmannen har som institusjon djupe røter. Han fylkesmannen. Det fanst også ganske mange er eldre enn både Stortinget og kommunane, og går oppgåver om kommunesamanslåing frå tidlegare. tilbake til einevaldstida på 1600-tallet. Ifølgje Ein mykje brukt metode var å etter gitte kriterium fylkesmannsinstruksen, dei overordna velja seg ut nokre kommunar eller fylke og å retningslinene for embetet, er fylkesmannen undersøke desse nærmare med dokument- og representanten til regjeringa lokalt i fylket. Den slår intervju-undersøkingar. Dette er vanleg, fordi slike fast at han eller ho «skal arbeide for at Stortingets komplekse prosessar krev djupe studiar. og Regjeringas vedtak, mål og retningslinjer kan bli Skulle eg klare å forklare korleis fylkesmennene fulgt opp.» Samtidig skal dei hadde handla, verka det også bringe vidare lokale openbert at dette var Sjølv om fylkesmennene er synspunkt til dei sentrale Men da ville ein statlege representantar, har dei nødvendig. styresmaktene og hegne om samstundes miste det totale det lokale sjølvstyret. Dette ein form for lojalitet også til oversynet over åtferda til kommunane. gjer sjølvsagt at rolla blir fylkesmennene, som motsettingsfylt. Sjølv om tilrådingane utgjorde. fylkesmennene er statlege representantar, har dei ein Tilrådingane var jo relativt enkle å summere opp, form for lojalitet også til kommunane. etter kor mange kommunar fylkesmennene hadde Opp gjennom historia har styrkeforholdet mellom tilrådd slått saman. Samtidig var datatilfanget stort dei to lojalitetsbanda veksla. På slutten av 1990-tallet både når det gjaldt korleis kommunane sjølve hadde vart fylkesmannsinstruksen endra, og gjorde rolla stilt seg til samanslåing, resultat frå lokale som regjeringa sin representant enda tydelegare. folkehøyringar og korleis kommunane fungerte, for Avveginga mellom å gå på tvers av vedtaka til eksempel kor gode tenester dei var i stand til å tilby.

36

Mål og Makt 2017 – 3

Den endelege designen for oppgåva vart derfor eg fann ikkje noko som tydde på at dei forsøkte å å konstruere indeksar der eg rangerte alle fylka få kommunane til å skifte meining. etter behovet for samanslåing, slik regjeringa hadde Fasiten i dei seks fylka var dermed stort sprik definert det, og den lokale viljen til samanslåing. I både i framgangsmåte og endelege tilrådingar. tillegg til å få eit grunnlag for å vurdere alle Medan nokre ikkje ville tilrå ei einaste fylkesmennene, gjorde dette det mogleg å undersøke tvangssamanslåing, rådde andre Stortinget til å gjera nærmare dei fylka der relativt mange slike avviket var særleg stort. Ut Regjeringa hadde lagt til samanslåingar. ifrå dei to indeksane eg Skilnader både i korleis grunn at samanslåing i hadde konstruert, plukka eg dei lokale prosessane utgangspunktet skulle vera hadde vore, og korleis ut seks fylke som hadde stort frivillig. behov, men der motstanden embeta vurderte lokalt var stor. Korleis reformbehovet, kan vera fylkesmennene handterte presset her, var særleg med på å forklare dette. Fleire har peikt på at mange interessant for spørsmålet om korleis ein kunne fylkesmenn har ulik partipolitisk bakgrunn, og at takle kryssande forventingar. dette kan forklare avgjerdene. I spørsmålet om å tilrå tvangssamanslåingar var det likevel skilnader STORT SPRIK på kryss og tvers av dei partipolitiske skiljelinene.

Funna frå den «intensive» studien viste at Det var først og fremst i korleis dei tolka mandatet fylkesmennene i dei seks fylka hadde svært ulik frå regjeringa at embeta skilde seg frå kvarandre. framgangsmåte. Nokre var meir «pågåande» Regjeringa hadde lagt til grunn at samanslåing i overfor kommunane og forsøkte å påverke dei til å utgangspunktet skulle vera frivillig. Formuleringa fatte nye vedtak. Mellom anna arrangerte dei brukte var likevel svært vid, og det var mogleg fylkesmannen i Telemark eigne møte med å tolke ho forskjellig. For somme innebar dette at kommunar dei vurderte å tilrå regjeringa å slå dei berre ville tilrå alternativ, som enten saman. Her oppmoda dei kommunane til å vurdere kommunane sjølve hadde vedtatt, eller samanslåing på nytt, og fortalte dei at dei vurderte innbyggarane stemt over i ei folkerøysting. Andre å tilrå samanslåing. Dette var tett opptil tilrådinga frigjorde seg i større grad frå vedtaka til var publisert. Andre var meir forsiktige. Dei ville kommunane, og la størst vekt på det dei meinte var ikkje legge seg opp i avgjerdene til kommunane, og eit stort reformbehov. Dei tilrådde derfor ei rekke

37

endringar kommunane ikkje ønskte. Alle hadde likevel ein ting felles: Det var fylkesmannen sjølv som til sjuande og sist avgjorde kva line embetet skulle legge seg på. På denne måten vart deira personlege skjønnsvurderingar avgjerande.

av korleis byråkratar generelt kan løyse kryssande forventingar.

Eit stort spørsmål som står att etter å ha skrive oppgåva, er likevel korleis fylkesmennene kunne komma til å tolke mandatet så ulikt. Kva gjorde at dei vurderte kva som var rett for dei å gjera så KORLEIS LØYSTE DEI KRYSSPRESSET? forskjellig? Materialet i masteroppgåva gir få Eg ønskte å finne ut korleis fylkesmannen som haldepunkt, og eg kan sjølv berre spekulere. Om byråkrat kunne løyse kryssande forventingar. ikkje partipolitisk bakgrunn verkar å gi noka god Undersøkinga av tilrådingane viste at embetet både forklaring, kan det vera at fylkesmennene sine har stor fleksibilitet og autoritet. Fleksibilitet fordi politiske eller meir prinsipielle grunnhaldningar dei valde etter eige skjønn om dei ønskte å tilrå kan forklare korleis dei tolka si eiga rolle så ulikt. samanslåingar eller ikkje. Autoritet fordi dette vart Slike spekulasjonar endar likevel fort opp i godtatt av oppdragsgivaren, nemleg regjeringa. I psykologien, utan at det gjer det mindre interessant. tillegg vog råda dei kom med tungt, fordi dei har Det er i alle fall påfallande at same embete, i stor kunnskap om korleis kommunane fungerer. forvaltinga av same mandat, kom fram med så vidt Det har dei fordi dei har mynde til å kontrollere og forskjellige løysingar. jamvel overprøve kommunane sine avgjerder.

Gitt eit svært vagt mandat, kunne fylkesmennene derfor løyse oppdraget på heilt ulikt vis, utan at ein kan seia at nokon av dei har brote direkte med mandatet. Det kan verke som fleksibiliteten og Lenke til masteroppgåva: https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/5763 autoriteten er nødvendig for å løyse den vanskelege 0/Hans-Rasmus-Glomsrud---Masteroppgave---Instituttposisjonen det er å vera plassert mellom staten og for-statsvitenskap--v17.pdf?sequence=1&isAllowed=y kommunane. Og dermed er ein kanskje på sporet 38

Mål og Makt 2017 – 3

39

DIKTET

av ASSAD NASIR

Kontrast Sjukepleiaren finn fram sprøyta og held ho framfor seg eg ligg med lukka augo og ventar på stikket så væska skal flyte gjennom kroppen. Maskina durar og bråkar som om verda kjem til å gå under, slik kjem det til å høyrast ut når endetida kjem, eller kanskje total tystnad og englane kjem til å skanne oss og sjå etter dei gode gjerningane vi gjorde den tida vi fekk men så vil dei ikkje sjå nokon ting for kva veit vi om rett og gale som gjer alt gale når vi veit det ikkje er rett, men stoggar samvitet og held fram med vårt, og englane kjem ikkje til å ha nok sprøyte med væske for å skilje det eine frå det andre, det gode frå det vonde, det verdslege frå det åndelege, og dei kjem til å sjå at menneska berre er ei mølje av alt der ingenting skil seg ut for han gjekk i kyrkja kvar sundag, men sikla etter ho eine på jobben kvar måndag, eller at ho fasta kvar ramadan, men ikkje bad ein einaste gong dei elleve andre månadene, eller han som alltid ga pengar til tiggaren utafor Narvesen, men drakk seg drita når han kom heim og banka opp kona før han forsvann inn i drøymeland

40 40

Mål og Makt 2017 – 3

men om du kjem nær nok, om du gidd å sjå etter om du i det heile teke tek deg bryet og kjem heilt inntil, så nær at biletet forsvinn vil du kanskje sjå eit punkt, og ved sida av eit punkt til, og ved sida av eit tredje og fjerde og kanskje til og med eit femte som er grått, ljosgrått eller nesten kvitt, eller beksvart, eller ein stad midt i mellom beksvart og grått, og jo meir du ser jo fleire punkt finn du. Når du da tek eit skritt tilbake, og ser på nytt ser du kanskje noko anna, eller kanskje ikkje for det som blir danna på netthinna kjem ikkje med ljoset utanfrå, men mørket innanfrå og det spelar inga rolle kva du ser, for du har allereie sett at verda er gul og grøn, eller raud og fiolett, eller kva anna farge ho måtte komme i, for du har allereie sett før du har sett noko som helst.

Assad Nasir, 10.10.2017

41

DIKT av ASSAD NASIR

42

Mål og Makt 2017 – 3

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med tre hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Velferdstinget i Oslo og Akershus.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo og Akershus. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: http://malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 1 2018 er 1. februar. Me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, tre nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no BLADET ER GJEVE UT MED STØNAD FRÅ

43

Attende til: MĂĽl og Makt Postboks 285 Sentrum 0103 Oslo