Mål og Makt 2019-2

171

2019 – 2 49. årgangen

BLADSTYRAR Jannicke Totland I SKRIFTSTYRET Ingeborg Storesund Nes Vemund Olav Aukrust Mathias Louis Sørbø Siril Borring Låstad Emma Rolfsnes Sele Jannicke Totland ILLUSTRATØRAR Johanne Weum Mina Fredborg Stokke Julie Garmo Emma Rolfsnes Sele FRAMSIDE Emma Rolfsnes Sele BLADBUNAD Geir Egil Eiksund Odin Hørthe Omdal OMBREKKING Ingeborg Storesund Nes Mathias Louis Sørbø Vemund Olav Aukrust Jannicke Totland Emma Rolfsnes Sele KORREKTUR Vegard Storsul Opdahl Sindre Seim Gulbrandsen Kine Gjertrud Svori Synnøve Sætre Håkon Remøy Elise Tørring Synnøve Midtbø Myking Dina Degré Kristine Sele

SLUTTKORREKTUR Ingeborg Storesund Nes Vemund Olav Aukrust Mathias Louis Sørbø Jannicke Totland Emma Rolfsnes Sele PRENTEVERK Asker Print AS OPPLAG 500 UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege for innhaldet i artiklane.

ISSN 0332-7744 MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Lilletorget 1 0184 Oslo E-POST malogmakt@malogmakt.no INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Tre nummer, kr 200 LYSINGAR 2500 kroner for éi side KONTONUMMER 3450 35 12671

2

KORT OM BIDRAGSYTARANE

JANNICKE TOTLAND (f.1998) Lektorstudent i nordisk og samfunnsfag ved Universitetet i Oslo. Blir engasjert av nordisk språk og litteratur, kunst og formidling, Urix, friluftsliv, kaffi, havregraut og kanel. Bømling.

MARTA NORDHEIM (f. 1955) Litteraturkritikar og kulturjournalist frå Voss.

Forfattar av to bøker om norsk samtidslitteratur.

AASTA MARIE BJORVAND BJØRKØY (f. 1977) Førsteamanuensis i nordisk litteratur og forskingsleiar (2019–2020) ved Institutt for lingvistiske og nordiske studiar, Universitetet i Oslo. I tillegg til ei rekke artiklar har Bjørkøy mellom anna publisert bøkene Være hos hverandre ganske stille – Kronotoper og romlig fremstilling i Ørstaviks roman Kjærlighet (2014), Eit dikt vert aldri ferdig – Teksthistorien til Olav H. Hauges dikt (2016) og Litterære kretsløp. Bidrag til en bokhistorie fra Maurits Hansen til Gunvor Hofmo (2017, med Ståle Dingstad). Neste publikasjon er boka Skjønnlitterære alderdommer (2020), samt ei bok om den norske novella.

MATHIAS LOUIS SØRBØ (f. 1998) Kyrkjemusikkstudent frå Volda med ein spesiell kjærleik for Bach, mellomalderfilosofi og nynorsk.

Sjølverklært altmogleg-nerd, men er faktisk ikkje spesielt god i realfag. Eller sjakk. Kan til gjengjeld bake kake.

Han er i haust aktuell med tre nye bøker: Biletboka Ut i rommet, sakprosaboka Nattmannen og romanen Vintertonar.

KINE GJERTRUD SVORI (f. 1996) Har lang fartstid i NMU og vore innom dei fleste lekkane i organisasjonen. Ho går siste året for å bli lektor i tysk ved Universitetet i Oslo og er for tida leiar i SmiO. ANNE ELISABETH KALDHOL (f. 1989) Sunnmøring som vandra austover for å studere. Fekk seg jobb etterpå, og deler no livet med ei større mengde bøker (mykje på jobb, ikkje fullt så mange på heimebane) og mange grøne planter. Ivrig korsongar, mild sofagris og veldig glad i pannekaker. Saknar vestlandsvêr og havet (Oslofjorden har meir ferskt enn salt vatn...). Finst på Deichman bibliotek, enn så lenge på Hammersborg.

INGEBORG SÆVIK HELTNE (f.1999) Fulltidsstudent og deltidsfrivillig, som oftare enn ikkje prioriterar tidsbruken som om det var omvendt. Lev livet som nynorskskrivande, dialektpratande bygdis i hovudstaden, med alle dei gleder og utfordringar som høyrer til.

MARIA PARR (f. 1981) Barnebokforfattar og medmenneske, busett i Vanylven.

JARLE FAGERHEIM (f.1989) Har ein bachelorgrad i realfag, jobbar som apputviklar i Diffia og studerer kyrkjemusikk på Noregs musikkhøgskole.

SONDRE J. C. KVAMME (f. 1993) Utdanna lektor i nordisk ved Universitetet i Bergen.

Studerte eit år i New Zealand etter mastergraden.

Jobbar på vidaregåande skule og ved UiB.

ANDERS TOTLAND (f.1986) Debuterte hausten 2015 med si første barnebok, og har dei siste fire åra gjeve ut ni bøker i ei rekkje sjangrar.

MARIA DRANGEID (f.1989) Registudent, nordist og siddis

INNHALDSLISTE

5 LEIAR Jannicke Totland 7 SKAM I SAMTIDSLITTERATUREN Marta Norheim 10 LITTERATURHISTORIA – EI KANONISERANDE MAKT Aasta Marie Bjorvand Bjørkøy 13 LITTERATUR OG MÅLSAK Mathias Louis Sørbø 15 FEM PERSONAR OM FEM BØKER 18 BRUKARRETTLEIING FOR EI VERD I ENDRING Jarle Fagerheim 23 OM Å VERA UNG NYNORSKFORFATTAR Anders Totland 27 BOKMELDING: TUNG TIDS TALE Kine Gjertrud Svori 28 KJÆRE ALLE BOKSNOBBAR Ingeborg Sævik Heltne 29 DEN BIBLIOGRAFISKE SKRIFTESTOL Anna Elisabeth Kaldhol Anne 30 FOTOGRAFEN Guro Asdøl Midtmageli 36 FAVORITTEN Maria Parr 38 MASTEROPPGÅVA Sondre J. C. Kvamme 44 DIKTET Maria Drangeid

4

Mål og Makt 2019 – 2

LEIAR

av JANNICKE TOTLAND

BOKÅRET Igjennom over 1500 arrangement i regi av ulike organisasjonar og bibliotek vil markeringa av Bokåret 2019 bidra til å fremje leselyst og leseglede. Nordmenn er eit leseglad folk, og aldri har biblioteka blitt meir brukte enn i dag. Feiringa av boka, lesinga og lesarar skjer i kontekst av to sentrale hendingar. For det første er det i år 500 år sidan dei to første norske bøkene vart trykte.

I tillegg til dette er Noreg hovudland under bokmessa i Frankfurt. Det er bokåret med på å feire, og festen fortset i denne utgåva av Mål og Makt!

Me menneske har alltid vore opptekne av å fortelje historier, men aldri har me vore meir opptekne av formidling enn no. Uavhengig av nye medium står boka som reiskap for formidling framleis sentralt. Anten ein vil det eller ikkje har alle eit visst forhold til bøker, eit medium som pregar kvardagen vår i ulik grad. Dette gjer at grunnar til å lese og utbytet ein har varierer i

2019

like stor grad som lesaren bak. Som framtidig lektor i nordisk og samfunnsfag har eg i studenttida vore privilegert til å lese mykje sentral litteratur frå 1800-talet og fram til i dag.

Men mest av alt har eg gjennom lesing av kanonisert litteratur utvikla ei nyfikne for korleis litteraturen kan vera ein reiskap for å seie noko om menneske, kultur og tid. Og ikkje minst utvikla ei form for leselyst som gjer at eg får abstinens om eg lar boka liggje urørt på nattbordet for lenge! Det er eit punkt eg vonar alle å koma fram til. Lesnad av all slags litteratur opnar mange dører. Anten om ein les for kunnskap eller underhaldning, vil litteraturen ein les ha ei viss påverknadskraft, og føremålet og verknaden av boka er like unik som det finst bøker. Det er eit mangfald verdt å feire!

Med dette i bakhovudet ynskjer eg deg god lesnad!

5

6

Mål og Makt 2019 – 2 Illustrasjon: Johanne Weum

av MARTA NORHEIM

SKAM I SAMTIDSLITTERATUREN Skam er ikkje eit positivt ladd ord. Likevel: Dei som ikkje eig skam i livet, har kanskje mista noko som kan vere kjekt å ha?

Skam - ordet er ekstra spennande no for tida, ettersom nyord av typen "flyskam" opnar for dei positive eller nyttige valørane ved skamma, som lenge har vore ute av den offentlege samtalen. Eit søk i samtidslitteraturen viser at heile spekteret finst der, frå det totalt skamlause og over til lammande skamkjensle. Eg skal sjå på korleis skamma vert skildra i eit lite utval av nye bøker, men først ein runde om sjølve ordet: Skam blir gjerne fødd under blikket frå andre. Blikket deira kan få meg til å føle at eg ikkje er bra nok, ikkje ser bra nok ut, eller har gjort noko dei andre ikkje synest noko om. Berre tanken på blikket frå dei andre kan vere med å påverke handlingane våre. Og med dette krevjande blikket friskt i minnet, går turen inn i romanane.

Første stopp: Nær framtid i høgteknologisk, totalt gjennomsiktig samfunn: Alle kan sjå kva du gjer. Eit høgst kritikkverdig system, der det av forståelege grunnar er vanskeleg å byggje ein opposisjon. Men så ein dag blir hovudpersonen usynleg. Han kan gjere kva

han vil! Og det gjer han. Problemet er at han ganske snart blir fullstendig amoralsk ettersom han aldri må stå til ansvar for nokon, verken dei gode eller dei vonde.

Denne karen, som finst i romanen Massemenneske av Anders Malm, er eit godt døme på det skamlause mennesket.

I Fortellingen om øde av Ida Hegazi Høyer ser vi det same. Her dreg den tyske tannlegen Carlo Ritter til ei folketom stillehavsøy for å realisere seg sjølv som sant naturmenneske, langt borte frå det kvelande ubehaget i kulturen. På denne øya skjer det mykje, men i vår samanheng er det interessante at når levemåten hans ikkje lenger blir sett av andre, mistar livet hans form.

Og etter kvart blir det til dømes heilt naturleg å oppsøkje ei øgle for regelmessig sex.

Allereie Platon var inne på fenomenet i skriftet Staten: Ein usynleg mann vil gje seg til å røve og hore og drepe, sidan han ikkje treng å frykte konsekvensane.

H.G. Wells viser i romanen Den usynlige mann frå 1897 korleis ein vitskapsmann som har greidd å gjere 7

seg sjølv usynleg, terroriserer eit heilt lite samfunn, og innslag i samtidslitteraturen. den høgst sjåverdige filmen med same tittelen har Karl Ove Knausgård er, i følgje Per Thomas Andersen, skremt generasjonar etter han kom ut i 1933. ein forfattar som skriv skamlaust om skam. Det er ei Alle desse verka av ulike slag hevdar det same: Det presis lesing av verket Min kamp, og ein skal ikkje sjå mennesket som ikkje har blikket til dei andre på seg, bort frå at ein vesentleg del av den mykje omtalte vil gradvis gli ut av samfunnets lover, reglar og skikkar. attkjenningseffekten ligg nett her. Under blikket frå Blikket verkar kultiverande og siviliserande. Vi som er dei andre på festen, under blikket frå andre på gata og synlege, held oss i skinnet av frykt for at andre vil sjå oss. ikkje minst under fars dømmande blikk bruser skamma Så mykje for den personlege moralen: Den dagen dei opp i roman-Karl Ove. beste av oss får på seg kappa som gjer oss usynlege, er I åra etter denne skilsetjande romanen, er det lett å det full fart med hor og herjing. Om dette stemmer, kan følgje skamma. Kva karakteriserer så den moderne ein naturlegvis diskutere. Men skamvarianten? sikkert er det at den nyaste "Dei tynne låra alltid finast". litteraturen er dominert av eit Allereie som barn oppdagar Det mennesket pessimistisk syn på mennesket, ikkje hovudpersonen i Marianne Håheims som ikkje har berre når det er snakk om skam. korte og intense roman Svart belte blikket til dei Menneskesynet er vesentleg dystrare dette. Og ganske snart blir livet ein andre på seg, vil på 2000-talet enn det er ein gradvis gli ut av kamp mot maten. Kroppen må vere generasjon tidlegare, det vil seie i samfunnets tynn, koste kva det koste vil. bøkene frå 1970-talet. Den nyss lover, reglar og Fatso i romanen Fatso synest nemnde oppvurderinga av skamma skikkar. kroppen er ekkel fordi han er tjukk høyrer inn under dette. og fordi han utsondrar både det eine Vi treng altså å bli sett for å oppføre og det andre, og den unge jenta i Linn oss som folk. Og dei aller fleste samtidsromanpersonane Ullmanns roman Når jeg er hos deg har det på same blir faktisk sett, kanskje endåtil meir enn dei set pris måten: Kroppen er så ekkel at ho må gøyme unna på. Dessutan gjer dei seg synlege, ikkje minst på ulike tekstilar med kroppssekret på, slik at mora ikkje avslører digitale plattformer. Blikket frå dei andre blir oppsøkt, at ho har ein kropp. og dei blir kasta på oss: vurderande, dømmande, rosande Dei to fridomselskande menneska i romanane De – men var det ikkje ein liten biklang i rosen? bortkomne og Deflora dreg langt bort frå heimlandet Blikket på oss produserer veldige mengder av og finn folk dei elskar i høvesvis Mexico og Thailand, refleksjon, og denne refleksjonen er eit ikkje uvesentleg men dei kan ikkje ta dei utkåra med seg heim til Noreg.

8

Mål og Makt 2019 – 2

Ikkje fordi praktiske problem kring opphaldsløyve og språk er uoverkomelege. Nei, dei to elskande nordmennene ryggar tilbake ved tanken på kva for blikk dei kan vente seg frå folk på Litteraturhuset i Oslo og lesarar av Klassekampen og Morgenbladet. Dei to utanlandsfararane krympar seg ved tanken på å bli sett mens dei flettar fingrar med eit vakkert, ungt menneske utan nemneverdig kulturell kapital. Forfattarane Marlen Ferrer og Preben Z. Møller har skrive svært ulike bøker om to ulike personar, men nett dette har dei felles.

Den ikkje heilt vellykka journalisten i Samtale ventar av Marit Eikemo lyg seg til eit spennande yrkesliv og dessutan kjærast – på Facebook. Det var for skamfullt å tape på begge desse områda. Den unge kvinna i Håpet og festen av Kjersti Rorgemoen går lange omvegar i Bergen by for å unngå å møte folk ho studerte saman med og som garantert kjem til å stille spørsmålet "Kva driv du på med, då?". Makuleringstenesta ved Fretex er ikkje ein stad der ho har bruk for alle studiepoenga ho har skaffa seg gjennom mange år på universitetet, og ho skammar seg.

I Cathrine Knudsens roman De langtidsboende går ei kvinne på eit enkelt pensjonat langt i å feike eit normalt liv. Ho går og kjem til faste tider, kledd for ein dag på kontoret, slik at det skal sjå ut som om ho er i arbeid.

Denne lista kunne gjerast mykje lenger, men dette bør vere tilstrekkeleg for å kunne konkludere.

Den moderne skamma, slik ho kjem til syne i samtidslitteraturen, handlar om tanken på at andre skal oppdage at kroppen ikkje held mål, at karrieren er svak eller ikkje-eksisterande, at ein ikkje har kjærast, eller

at kjærasten ikkje held mål.

Det interessante med denne skamma er at ingen av personane det handlar om her, har gjort noko gale. Her finst ingen lovbrot eller kriminelle handlingar, her finst knapt nokon som har plaga nesten. OK, nesten kan no og då ha blitt irritert, men slikt må nesten greie å leve med.

Skamma er først og fremst estetisk og knytt til blikk frå folk i eins eiga gruppe, eller den gruppa ein vil bli akseptert og likt av. Det er ikkje blikket frå Gud eller presten eller lensmannen eller læraren som svir mest, men blikket frå vener og kjenningar. Skamma er ikkje berre estetisk, ho er også horisontal.

Der Adam og Eva skamma seg – og skjulte seg – fordi dei hadde brote den einaste lovregelen som fanst, der skammar våre folk seg for manglande evne til å leve opp til estetiske krav det ikkje er godt å vite kven som har sett opp.

Der våre usynlege vener mistar form og styring på livet, er det panisk arbeid for kontroll og styring i andre grøfta der alt er synleg eller i alle fall potensielt synleg.

Av dette kan vi lære at litteraturen har godt av å køyre skam-problemet ned i grøftene; det blir mykje god litteratur av slikt, som stimulerer til vidare refleksjon.

Og at den skamma vi les om i litteraturen, er i dialog med samtida på mange ulike måtar. For oss som ikkje er romanpersonar, kan det nok svare seg å balansere på den litterært mindre interessante, smale stien mellom grøftene: Akkurat passe mykje skam.

9

av AASTA MARIE BJORVAND BJØRKØY

LITTERATURHISTORIA – EI KANONISERANDE MAKT «Når man har litteratur, har man også litteraturhistorie», skriv Mads Rosendahl Thomsen og Svend Erik Larsen i boka Litteraturhistoriografi (2005, 7). Eit litterært verk er eit historisk dokument, og litteraturhistoria fortel historia til litteraturen og viser at litteraturen har ei verknadshistorie; ho viser korleis verket på ulike måtar inngår i (sosiale) nettverk med andre verk og med samfunnet. Men kva skal vi med litteraturhistorie? Kva kan vere problematisk med litteraturhistorier? Og korleis kan vi bruke litteraturhistorie til å stimulere til kritisk refleksjon og historisk medvit? Ein kan i prinsippet lese og analysere eit litterært verk uavhengig av historia. Men straks ein med merksemd på form og struktur overser teksthistoria til verket so vel som resepsjonshistoria og den konteksten verket var og er ein del av, stengjer ein også av for informasjon som kan supplere, forklare, utdjupe eller korrigere essensielle forhold og element i teksten. Både litteraturhistorie og studiar av litteraturhistorie kan difor vere ei god kjelde til kunnskap om litteratur, men òg om konteksten og 10

vilkåra til litteraturen.

Eit verk blir kanonisert gjennom verknadshistoria si, og det er primært kanoniserte verk og forfattarskap som blir inkluderte i litteraturhistoriene. Slik fungerer litteraturhistorier kanonbekreftande. Tekstkritisk verksemd – som vil seie systematisk undersøking og samanlikning av ulike utgåver av eitt litterært verk – vil kunne fungere kanonkritisk viss funn av eventuelle variantar rokkar ved den teksten som verknadshistoria har etablert og kanonisert (jf. Thomassen 2007, 142).

For er den teksten ein les, den teksten ein trur han er?

Litterære verk er sosiale, hevdar Jerome McGann (1991, 21), noko særleg bokhistoriske perspektiv gjer synleg. Straks eit verk skal publiserast, trår det inn i ein større sosial prosess der verket sjølv er i sentrum (McGann [1983] 1992, 52). Det litterære verket er meir komplekst representert og distribuert enn via berre éin tekst – ei avgrensing som dei fleste lesarar, formidlarar og forskarar nødvendigvis må operere med.

Teksthistoria til eit litterært verk kan gi ny informasjon som justerer eller korrigerer etablerte opplysningar og Mål og Makt 2019 – 2

haldningar. Som når det viser seg at den teksten som utgåva, slik Norsk litteraturhistorie (2001/2012) blei lesen på eit bestemt tidspunkt i litteraturhistoria, opplyser (jf. Bjørkøy & Dingstad 2017, 390–391). var ein annleis eller ein annan tekst enn den vi les Nokre feil blir dessutan reprodusert frå i dag, som Hamsuns roman Sult som i sist autoriserte litteraturhistorie til litteraturhistorie. Eit døme på utgåve er ein annleis roman enn den først publiserte det er historiaom boka LommebogforBørn avWillum romanteksten Sult frå både 1888 og 1890 (Dingstad Stephanson, som er blitt kalla «Norges første 1998). Det litterære verket er representert ved ei barnebok» i Sonja Hagemanns litteraturhistorie rekke historiske tekster som kan avvike frå (1965) so vel som i alle utgåver av Norsk kvarandre. Den påstanden gjeld ikkje alle verk, men barnelitteraturhistorie (1997/2005/2018). Men i eit mange verk. Avgjerande avvik mellom utgåver er bokhistorisk arbeid oppdaga eg at den boka som ein ikkje eit uvanleg feneomen. Til lenge har referert til som dømes er det Camilla Colletts éi bok, eigenleg er fire Teksthistoria til eit tredje og reviderte utgåve av bokutgåver med Amtmandens Døttre frå 1879 som litterært verk kan gi ny avvikande innhald trass i er den kanoniserte, men romanen informasjon som justerer ein tilslørande identisk blir likevel først og fremst kopla til eller korrigerer etablerte tittel. Lommebog for Børn åra 1854–55, då førsteutgåva blei opplysningar og kom altså ut som fire ulike publisert. Og ikkje berre Collett haldningar. bøker i perioden har revidert omfattande i verka 1798–1807, og dei fire sine. Det gjeld også mange binda var dermed meir som klassikarar av til dømes Bjørnson, Skram, Garborg, tidsskriftutgiving å rekne, jamfør tidas Hamsun, Duun, Sandemose, Sandel, Vesaas, Egner utgjevingspraksis (Bjørkøy 2019). og Hauge.

Inga litteraturhistorie er komplett. Kvar Det er lett å lese litteraturhistorier som eit slags litteraturhistorie er spesialisert på ein eller annan allvitande oppslagsverk. Men også litteraturhistorier måte; kvar kontekstuell framstilling og forklaring inneheld feil, som når teksthistoria til En flyktning kan berre presentere eit utval av konteksten. Dette krysser sitt spor (1933) viser at delar av romanen legitimerer mange ulike litteraturhistorier. Men Brudulje ikkje blei innlemma i den reviderte 1955- fleire, mellom anna René Wellek og Uwe Japp, har 11

diskutert spørsmålet: «Er det mogeleg å skrive litteraturhistorie?», deriblant (Wellek & Warren 1949, 263; Japp 1980, 219). Ifølgje David Perkins er det ikkje mogeleg å skrive litteraturhistorie på ein akademisk overtydande måte. Han meiner litteraturhistorie ikkje kvalifiserer som intellektuelt respektabel disiplin, fordi det er naudsynt med manglar og ufullstendigheit: «The question is how much incompleteness is acceptable» (Perkins 1992, 13). Men som Per Thomas Andersen påpeiker, er ikkje det ufullstendige berre eit prinsipielt problem, ufullstendig framstilling er sjølve «mulighetsbetingelsen for historie og historiefremstilling» (P. T. Andersen 2002, 240). Det er umogeleg å skrive eller formidle litteraturhistorie utan å generalisere, og ei framstilling vil alltid måtte vere reduktiv og selektiv på ein eller annan måte – slik kvar framstilling også er ein konstruksjon.

Litteraturhistorikaren må gjere eit utval.

Men det er ikkje irrelevant kva for val litteraturhistorikaren tek. Det er makt i dei vala. Det må mottakaren vere medviten om. Og vala får konsekvensar som blir reproduserte, for korleis kan vi til dømes huske på og vidareformidle den litteraturen som ikkje får plass i dei autoritative litteraturhistoriene? 100 år etter at Georg Brandes gav ut boka Fra detmoderne gennembruds Mænd (1883) viste til dømes Pil Dahlerup i sin avhandling Det moderne gennembruds kvinder (1983) at 70 kvinner debuterte i dansk litteratur i perioden 1871–1891.

Likevel valte Brandes å lage bok om seks mannlege forfattarar. Når kvinnene knapt er med i litteraturhistoria, er det lett å ta for gitt at ingen kvinner skrev, eller at dei ikkje skrev noko verdt å lese. Går vi til andre kjelder, som Norsk kvinnelitteraturhistorie, som tel tre bind, eller databasen bokhylla.no eller e-bokportalen bokselskap.no, ser vi at det ikkje stemmer. Men utelatinga set spor, og umedvitne fortset lesarane den usynleggjeringa som litteraturhistorikarane har lagt opp til. Undersøking og kartlegging av historia om forfattarskap kan på radikalt vis endre vår oppfatning av litteraturhistoria, som vi altså stadig må studere, fornye, kritisere og korrigere.

KJELDETILVISING Andersen, Per Thomas. 2002. «Fagfortelling», s. 239–253 i Kjell Lars Berge (red.): Teksthistorie – tekstvitenskapelige bidrag.

Utgitt av forskergruppa Norsk sakprosa, INL, UiO i samarbeid med Norsk faglitterær forfatter­ og oversetterforening (NFF).

Bjørkøy, Aasta Marie Bjorvand og Ståle Dingstad. 2017. Litterære kretsløp: Bidrag til en norsk bokhistorie fra Maurits Hansen til Gunvor Hofmo. Oslo: Dreyers forlag.

Bjørkøy, Aasta Marie Bjorvand. 2019. «Norges første barnebok – et transnasjonalt product.

Lommebog for Børn (1798, 1801, 1807) av Willum Stephanson», i Bjørkøy, Hemstad, Nøding og Rønning (red.) 2019: Litterære verdensborgere. Oslo: Notabene Dingstad, Ståle. 1998. «Om Sult – og andre tekster med samme tittel», s. 30–39 i Edda 1/1998. Oslo: Universitetsforlaget Japp, Uwe. 1980. Beziehungssinn. Ein Konzept der Literaturgeschichte. Frankfurt am Main: Europäische Verlagsanstalt Larsen, Svend Erik og Mads Rosendahl Thomsen. 2005. «Introduktion», s. 7–40 i S. E. Larsen og M. R. Thomsen (red.): Litteraturhistoriografi. Aarhus: Aarhus Universitetsforlag Perkins, David. 1992. Is Literary History possible? Johns Hopkins University Press Thomassen, Einar. 2007. «Tekstkritikk og kanon», s. 142–157 i Haugen, Janss og Modalsli

(red.):

Filologi

og

hermeneutikk. Oslo: Solum Forlag Wellek, René og Austin Warren. 1949.

Theory

of

Literature.

New York:

Harcourt, Brace and Company

12

Mål og Makt 2019 – 2

av MATHIAS LOUIS SØRBØ

LITTERATUR OG MÅLSAK Ei utfording for oss nynorskbrukarar, særleg utanom dei tradisjonelle nynorskområda, er at vi møter lite av språket vårt i kvardagen.

Skule, jobb og media er for dei fleste av oss i stor grad på bokmål. Men på eitt punkt er vi ganske ressurssterke, nemleg i litteraturen! Det finst store mengder nynorsk litteratur i ei rekke stilar og sjangrar, frå klassikarar til nyutgjevingar. Dette bør vi målfolk bli endå betre på å nytte oss av!

Allereie i den første målreisinga var det viktig å få publisert bøker på målet. Arbeidet var jo ikkje ferdig då Aasen publiserte grammatikken og ordboka på landsmålet. No måtte språket takast i bruk på alle samfunnsområde. Gjennom den nynorske litteraturen kunne ein dessutan få fram bøndene sitt perspektiv, og ikkje berre den dansktalande overklassa som elles prega litteraturen.

Den nynorske litteraturen klarte å stable seg på beina, ikkje minst takka vere mange ivrige støttespelarar. Det blei tidleg stifta forlag og

bokklubbar som gav ut og spreidde litteraturen.

Etter kvart skulle det vise seg at nokre av dei største forfattarane våre nettopp skriv på nynorsk: Arne Garborg, Tarjei Vesaas, Kjartan Fløgstad og Jon Fosse kan nemnast, som eit lite utval. Den nynorske litteraturen har dessutan tidvis skrive om andre tematikkar og i annan stil enn resten av litteraturen i samtida, ei slags «nynorsk utakt» som professor Jan Inge Sørbø kallar det (Sørbø 2018), noko som gjer litteraturen i seg sjølv interessant.

Likevel blir det gjeve ut færre bøker på nynorsk enn det talet på nynorskbrukarar skulle tilseie. Berre sju prosent av bøkene gjeve ut i 2014 var på nynorsk, og tala varierer mykje i ulike sjangrar. Til gjengjeld er nynorske bøker høgt representerte mellom litteraturprisvinnarar: I perioden 1934-2014 var heile 23 prosent av vinnarbøkene av språknøytrale litteraturprisar på nynorsk (Grepstad 2015). Sjølv

13

om mengda bøker er mindre enn på bokmål, kan ein altså finne mykje av god kvalitet. Å støtte dei nynorske forfattarane, og dermed skape ein større marknad for nynorsk litteratur, er i seg sjølv eit godt argument for å lese meir på nynorsk.

Dessutan er det mykje god litteratur! Men eg trur i tillegg at nynorsk litteratur er eit av dei viktigaste verktøya for å styrkje nynorskbrukarar og å gje betre kunnskapar om og haldningar til nynorsk.

For det første er det vel få ting som styrkjer språkkunnskap så sterkt som å lese bøker. Det er rett og slett få andre høve til å lese lange, samanhengande tekstar. I staden endar vi ofte med å lese korte tekstar, frå SMS til avisartiklar, der språket vekslar mellom nynorsk, bokmål, engelsk og dialekt. Ved å lese ei bok får du garantert gått i djupna på språket. C.S. Lewis skreiv i si sjølvbiografiske bok, Surprised by Joy, at han lærte latin, gammalgresk, fransk og noko tysk og italiensk i tenåra, berre ved å lese bøker på originalspråka. Sjølv om det nok er ein noko tvilsam pedagogisk metode for dei fleste av oss, seier det noko om lærepotensialet i å lese bøker. Det gjeld både erfarne nynorskbrukarar som vil finpusse på språket, og dei som treng å lære det grunnleggjande.

Dessutan er det mitt (noko anekdotiske) inntrykk at mange bokmålsbrukarar gjerne les nynorske bøker, om dei får høyre at dei er gode. At den nynorske omsetjinga av Napoli-kvartetten til Elena Ferrante blei ein så stor salssuksess, er eit godt døme på dette.

Om fleire bokmålsbrukarar les nynorske bøker, vil det både kunne gje dei betre kjennskap til språket og skape eit meir positivt inntrykk, og som eit språkleg mindretal er det trass alt viktig for oss å vise at språket vårt er eit gode. Men om bokmålsbrukarar skal lese nynorske bøker, krev det ofte at vi er gode på å lese dei sjølv. Vi må kunne kome med gode lesetips, og då må vi lese!

Eg skal sjølv innrømme at eg har lese minimalt med nynorsk litteratur. Men eg skal i alle fall love å gjere noko med det! Og mi oppmoding er at de gjer det same. Set eit mål, les neste bok på nynorsk, eller om du ikkje er så god på å lese bøker, start med å setje av ti minutt kvar kveld. Om du treng lesetips på nynorsk så har vi det inkludert i bladet. Kanskje kan det også vere ein idé å starte ei lesegruppe som fokuserer på å lese på nynorsk? Kanskje kan ein til og med få med seg nokre bokmålsbrukarar?

Moglegheitene er mange. God lesnad!

KJELDETILVISING: Grepstad, O. (2015, 11. oktober) Språkfakta 2015. Bøker. henta frå: https://www.aasentunet.no/iaa/no/sprak/sprakfakta/sprakfakta_2015/16 __boker/#16.4 Sørbø, J.I. (2018). Nynorsk Litteraturhistore. Oslo: Samlaget

14

Mål og Makt 2019 – 2

FEM PERSONAR

OM FEM BØKER

Har du alltid hatt lyst å lese meir nynorsk litteratur, men veit ikkje heilt kvar du skal byrje?

Eller kanskje du er ein erfaren lesehest på jakt etter nye beitemarker? Vi har samla boktips frå fem personar med ulik bakgrunn. Samlaget har til dømes gitt oss tips om nyleg utgjevne bøker, medan Jan Inge Sørbø har funne fram nokre mindre kjende verk frå den nynorske litteraturhistoria. Her finn du barnebøker, diktsamlingar, sakprosa, romanar, nytt og gammalt, sannsynlegvis noko for ein kvar smak!

Tre vegar til havet (2018) av Brit Bildøen. Kva gjer det med eit

KATERINA FURUSÆTER VIK Sals- og marknadskonsulent for Det Norske Samlaget

menneske når staten tar frå henne det einaste ho drøymer om? Tre vegar til havet er ei sterk, empatisk og intelligent forteljing om kamp mot byråkratiet, om avmakt, galskap og raseri.

Og skipet siglar vidare (2018) av Mads Rage. I Og skipet siglar vidare er handlinga lagt til eit skip i ei postapokalyptisk tid. Mads Rage skildrar dette universet med stor overtyding i eit presist, godt og billedrikt nynorsk.

Mørke (2019) av Sigri Sandberg. Viktig og aktuell bok om korleis

det kunstige lyset påverkar oss menneske, dyra og alt som lever. Ei bok du blir klok av!

Eg får aldri sjå verda igjen er ei sterk, uhyggeleg og samstundes vakker og håpefull dokumentar frå dagens Tyrkia.

Eg får aldri sjå verda (2019) av Ahmet Altan.

Dødevegen (2019) av Morten Bjerga. Morten Bjerga tek oss med

på ei forunderleg vandring til Santiago de Compostela, i ein praktfull roman om vandringas vesen, der dei enkle og lett oppnåelege tinga er nok.

15

Hundrad Aar (1907) av Rasmus Løland. Ei originalt komponert bok om ein flokk ungdommar som feirer nyåret i 1800, og deira lagnad. Boka «kunne ta motet frå landsungdommen» og kom ut først etter Lølands død i 1907.

Carolus Magnus (1928) av Olav Duun. Ei lite kjent Duun-bok

som skildrar korleis eit maktmenneske greier å kontrollera andre, utan at han veit kva han skal bruke makta til.

JAN INGE SØRBØ Litteraturprofessor og forfattar

Sut (1932) av Gro Holm. Første bok i trilogien om Løstølsfolket

i Hardangerfjorden, småbrukarlivet og overgangen til pengeøkonomi, skildra frå kvinneperspektiv.

Men han var Alexander (1939) av Engvald Bakkan. Ei muntert-

melankolsk bok om den vesle mannen som taper karriere, kjærast og yrke, plassert i eit fint skildra 1930-tals Stavanger.

Anne (1968) av Paal­Helge Haugen. I den sjølvskapte sjangeren

punktroman skapte Haugen eit verk som vart klassisk over natta, og som held stillinga som ei rein, vakker og gåtefull bok.

Fuglane (1957) av Tarjei Vesaas. Gjennom denne romanen greier Vesaas å skildre både stemningar og kjensler som ikkje kan seiast med ord. Eg får framleis gåsehud av å tenkje på hovudpersonen Mattis sitt slit med å passe inn i samfunnet!

JANNICKE TOTLAND Lektorstudent og skriftstyremedlem

Mammy Blue (1977) av Eldrid Lunden. Sjølv om fleire av dikta kan verke absurde for oss døyelege poesilesarar, skildrar Lunden noko djupt universelt.

Språket er musikalsk og utforskar sansane, erfaringane og teikna si betyding for danninga av språket.

Bikubesong (1999) av Frode Grytten. Gjennom Grytten sine skildringar av

kvardagsmennesket skaper han eit godt innblikk i korleis menneske i eit samfunn kan leve så ulike liv, men likevel vera så tett knytte saman.

Morgon og kveld (2000) av Jon Fosse. Handlinga i

romanen skjer i sjiktet mellom liv og daud – om det som er imellom og om det som kjem etter. Men kanskje aller helst er det ei skildring om vegen over til den andre sida.

Parissyndromet (2013) av Heidi Furre. Furre

skriv så fint om eit så vondt tema, nemleg kjærleikssorg. Romanen inneheld tilsynelatande enkle, men likevel sårbare skildringar om det å møte ei livskrise, og at livet ikkje alltid blir slik ein har tenkt det.

16

Mål og Makt 2019 – 2

ANDERS TOTLAND Forfattar og journalist

Under snøen (1983) av Ragnar Hovland. Under snøen er noko av det første han skreiv, og boka er noko heilt for seg sjølv.

Tonje Glimmerdal (2009) av Maria Parr. Berre les henne!

Fugletribunalet (2013) av Agnes Ravatn. Med Fugletribunalet fekk Agnes

Ravatn sitt velfortente gjennombrot. Ho er forresten ute med ny roman no i haust. Spennande!

Heksejakt og heksebrenning i Europa (2016) av Aina Basso. Aina Basso har

skrive fleire historiske bøker, og sakprosaboka Heksejakt og heksebrenning i Europa er vel verd å sjekke ut Ei kjedeleg bok (2017) av Vegard Markhus. Dette er noko av det løgnaste

og mest fascinerande eg har sett av biletbøker dei siste åra. Ein umiddelbar klassikar, som ungane vil lesa igjen og igjen.

Femti år med folkemusikk (1982) av Rolf Myklebust. Har du lyst til å skjøna greia med norsk folkemusikk? Les denne boka! Rolf Myklebust (1908-1980) reiste det meste av etterkrigstida kring i heile Noreg og samla folkemusikk, tok opptak og sende dei i Folkemusikkhalvtimen på NRK. I denne boka fortel han om reisene, menneska han møtte og musikken dei bar på.

Grand Manila (2006) av Kjartan Fløgstad. Ein sterk, morosam og drivande roman med stort overskot. Me fylgjer ei gruppe familiar i den fiktive industristaden Lovra i Ryfylke (som liknar mistenkeleg på Sauda), og ser korleis liva deira utviklar seg – med avstikkarar til kommunistforfylgingar i West Virginia på 50-talet, borgarkrigen i Finland i mellomkrigstida og industriulukker i Bhopal i India.

FREDRIK HOPE Tidlegare leiar i Norsk Målungdom

Urd (2013) av Ruth Lillegraven. Ei diktsamling om to kvinner som lever i

same huset – til kvar si tid. Seselja lever tidleg i århundret, Cecilie i slutten av det same. To liv, tett vovne saman. Å vera ingenting. Samtalar med spelemannen Knut Hamre (2014) av Benedicte Maurset. Benedicte Maurset og Knut Hamre er av dei gjevaste

hardingfelespelarane i dag. I denne boka skriv Maurset godt om kunsten, folkemusikken og livet. Ho samtalar med læremeistaren sin Hamre, fortel forvitnelege historier frå spelemannslivet, om venskapen med diktaren Olav H. Hauge – og mykje meir.

Vårar seinare (2014) av Anna Kleiva. Dikta i denne samlinga handlar om våren, dauden og livet. Om korleis vegen gjev liv og tek liv. Ein song om ei bygd der mange unge døyr, om dei som var att og dei som vart brått rivne bort.

17

av JARLE FAGERHEIM

BRUKARRETTLEIING FOR EI VERD I ENDRING At profetiske bøker kjem i nye opplag etter at det har vorte mogleg å sjekka om spådomane har slått til, er ikkje så vanleg. Dei fleste som prøver å spå om verdas framtid, tek anten feil – fordi spådomane er for spektakulære og usannsynlege – eller dei får rett med sannsynlege, men keisame sannseiingar om at ting i det store og heile vil vera omtrent som før.

Boka The Long Descent av John Michael Greer, som kom ut fyrste gongen i 2008 og på nytt i år, er noko så sjeldsynt som ein radikal spådom som i store trekk har slått til. Der analytikarar flest for elleve år sidan (før finanskrisa) meinte at vidare økonomisk vekst og utbreiing av liberale demokrati etter vestleg modell ville halda fram med å prega verda i overskodeleg framtid, medan den alternative sida var prega av endetidsprofetar av ymse slag – frå dei som meinte at vi snart ville gå tom for olje, til dei som meinte at verda ville gå under 12.12.2012 – trefte Greer blink då han hevda at korkje vidare vekst og framgang eller snarleg kollaps var sannsynlege utfall.

18

På overflata framstår The Long Descent rett nok som ein endetidsprofeti, som undertittelen A User’s Guide to the End ofthe Industrial Age ymtar om. Det som skil Greer frå endetidsprofetar flest, er tidsperspektivet. Sivilisasjonar går ikkje over ende frå éin dag til den neste, men i lange, kaotiske prosessar som gjerne går over fleire hundre år. For å læra om desse prosessane må vi sjå på sivilisasjonane før oss og leggja bort ideen om at «denne gongen er det annleis». Det vi ser i dag, med Trump og Putin, brexit og flyktningbåtane i Middelhavet, er rett og slett slik dei fyrste tiåra av ein sivilisasjonskollaps – dødskrampane til vår sivilisasjon – ser ut.

Kan det likevel tenkjast at Trumps tidsalder er eit keisamt, men forbigåande mellomspel? Ein glipp i samfunnsmaskineriet som vi kan retta opp for så å finna tilbake til optimismen frå 1990- og 2000-talet?

The Long Descent byd på ein enkel modell som gjev eit deprimerande svar på dette spørsmålet. Å oppretthalda ein sivilisasjon krev kontinuerleg

Mål og Makt 2019 – 2

tilførsel av ressursar for å halda ved like bygningar, bustadeigaren står att med rekningar som langt infrastruktur, kunnskap og sosiale strukturar. Om overstig dei månadlege inntektene, og når samfunnet hentar desse ressursane frå det naturen inkassobyråaer ferdige medhan, er det mykje mogleg kan yta av fornyelege material og fornyeleg energi, at han må bu på gata.» (s. 86–87, artikkelforfattaren og frå det menneska er i stand til å yta av arbeidskraft, si omsetjing.) kan sivilisasjonen haldast i live i tusenvis av år. Men Lottogevinsten vår er dei fossile brensla som utgjer slik går det sjeldan, historisk sett. Kvar nye konge ryggrada i det moderne samfunnet. Heller ikkje vil etterlata seg større palass og monument enn «lønnsinntektene» våre frå dei fornyelege føregangaren. Kvar nye regjering vil byggja ut primærnæringane – jordbruk, skogbruk, fiske, vindvelferda og infrastrukturen endå og solkraft – kan greia seg meir enn den førre. Når utan desse brensla utan å ressursbruken aukar støtt utan at Skal ressursane brukast på redusera produksjonen dei tilgjengelege ressursane aukar i monaleg. Det er som om å halda ved like dei same takt, står samfunnet til slutt sivilisatoriske strukturane bustadeigaren har skjøna at andsynes eit umogleg val: Skal som er bygde opp, eller på han må finna seg arbeid, ressursane brukast på å halda ved men gjer det ved å bruka å dekkja dei like dei sivilisatoriske strukturane grunnleggjande behova til ein del av lottopengane til som er bygde opp, eller på å dekkja å muta arbeidsgjevaren sin. vanlege folk? dei grunnleggjande behova til Skilnaden er at eit vanlege folk? Det som hender då, sivilisasjonssamanbrot tek kan best illustrerast med Roma i kjølvatnet av Vest- mykje lengre tid enn ein inkassoprosess mot ein Romarrikets fall: Det storslegne Forum Romanum tidlegare lottomillionær. Samanbrotet kjem i rykk forfall til Campo Vaccino, ei beitemark for krøter. og napp som ei lang rekkje kriser. Etter kvar krise Samfunnet vårt kan liknast med ein lottovinnar kjem samfunnet til ein viss grad til hektene att – som har kjøpt eit hus som er dyrare i drift enn det ofte nok til at optimistane i samtida vil påstå at han kan finansiera med laupande inntekter, skriv nedgangstidene er forbi – før neste krise slår inn, Greer. Det går bra ei stund, så lenge gevinsten ikkje hardare enn den førre. Slik går nedgangsdansen er bruka opp. Men når sparekontoen er tom, vert inntil det atter finst jamvekt mellom inntekter og skilnaden mellom inntekter og utgifter til å ta og utgifter. Det er som om huseigaren, under trugsmål føla på, og lite kan gjerast. «Pengane er borte, om konkurs, sel huset og kjøper seg noko mindre,

19

Imaginary Landscape with the Palatine Hill from Campo Vaccino, François Boucher (1703-1770)

og såleis frigjer nok kapital til å halda fram med å leva av sparepengar ei stund til. Dette må han gjera om att og om att inntil han får seg ein billeg nok bustad til at utgiftene kan dekkjast av laupande inntekter.

Profetien i The Long Descent er altså ikkje at vi i kjølvatnet av sivilisasjonens snarlege undergang vert rekande langs rykande ruinar med handlevogner av AG-3-ammunisjon og hermetikk. Men som mange sivilisasjonar før oss er vi i ferd med å rulla nedover ei ujamn og holete trapp. Nokre av trappetrinna er høge, andre litt lågare. Nokre stader manglar eit trinn i trappa. Ikkje nok med det: Trappa har trinn som gjerne skrånar opp- og utover. Det er ein nedgang full av små oppturar fylgde av brå, harde tilbakeslag.

Dette er på mange måtar deprimerande lesnad, ikkje minst med tanke på dei mange konkrete spådomane i boka om alt frå oljeprisen til utviklinga i verdsøkonomien og framveksten av populistiske

20

politiske leiarar, der eg som lesar av teksten, som er uendra frå fyrsteutgåva i 2008, får kjensla av å kryssa av ei sjekkliste. Å lesa fyrste delen av boka kjennest litt som å få ein alvorleg diagnose – som å få vita at eg lid av ein sjukdom som sakte, men sikkert vil ta livet av meg. Denne verknaden er ikkje unik for The Long Descent, som den som har lese ei bok eller to om klimaendringane og naturøydeleggingane i vår tid, vil vita. Men der katastrofeforteljingane frå miljøhald gjerne dannar bakteppet for å føreslå støtt meir vågale, uprøvde behandlingar for å redda pasienten – frå storskala teknologiske inngrep i atmosfæren til antikapitalistisk revolusjon – føreskriv Greer noko anna: lindrande omsorg for å gjera sivilisasjonens uunngåelege sluttfase minst mogleg smertefull. Å leggja seg opp lager av hermetikk og ammunisjon på fjerntliggjande stader har Greer lita tru på. Ingen av oss vil leva lenge nok til at vi kan «venta på at det heile er over», medan vi knaskar nøtteblandingar og

Mål og Makt 2019 – 2

Joikakaker i skogen. Men lever du av å vera eit tannhjul i eit byråkratisk maskineri, utan å eigentleg produsera noko av verdi? Då bør du vurdera å læra deg eit handverk, sjukepleie eller noko anna som er meir matnyttig i trongare tider. Om ikkje anna så for å ha noko å falla tilbake på om det trengst. Kjem all maten du et, innpakka i plastikk? Då skadar det ikkje å læra seg å driva ein enkel kjøkenhage. Du vert ikkje sjølvberga av det, men du kan læra deg nok til å dyrka opp ein potetåker i hagen slik oldeforeldra dine gjorde for å berga seg gjennom verdskrigen. Er sjølvkjensla di tufta på trygg økonomi, god helse og tilgang på materielle gode? Då er det kanskje ikkje så dumt å sjå seg om etter ein åndeleg praksis som kan vera ei kjelde til meining, glede og næring når verda går deg imot på det ytre planet. Og lurar du på kvar i løypa vi ligg, er det ikkje så dumt å ha eit eksemplar av The Long Descent på nattbordet.

KJELDETILVISING:

John Michael Greer: The Long Descent: A User’s Guide to the EndoftheIndustrialAge. Tenth anniversaryedition. (Founders House Publishing, 2019) Teksten er ei forkorta og omarbeidd utgåve av eit essay som er publisert i Pan tidlegare i år:

https://www.harvestmagazine.no/pan/bruksanvisning-foren-verden-i-endring

21

foto: Jannicke Totland 22

Mül og Makt 2019 – 2

av ANDERS TOTLAND

OM Å VERA UNG NYNORSKFORFATTAR Eg drøymde om å bli den neste Ragnar Hovland. I mange år var dette det store målet. Å skriva slentrande og attkjenneleg om bygdevegar og lommelerker, ferjeturar og knulling, med eit tjukt lag av vestlandsk ironi utanpå det heile. Eg drøymde om å få folk til å le med tekstane mine. Eller i alle fall humra godt. Dei trong kanskje ikkje å slå seg på låret, men kunne eg ikkje i det minste venta meg eit lite smil?

Og eg drøymde om å bli den neste Erlend Loe. I like mange år var dette det store målet, og faktisk var det dei same åra som eg drøymde om å bli den neste Ragnar Hovland. Når eg tenker tilbake på det, er eg litt usikker på korleis dette praktisk skulle la seg gjera, men eg ville i alle fall skriva rare, morosame bøker om kjærleik og relasjonar, om folk og dyr, slik Erlend Loe gjorde, med korte setningar som plutseleg blei avløyst av ei heil side utan

punktum (akkurat dette siste er ikkje noko kriterium i seg sjølv, for Jon Fosse har nettopp gjeve ut ei drittjukk bok utan punktum, og eg har aldri drøymt om å bli den neste Jon Fosse).

Så eg skreiv. Og eg prøvde å vera morosam.

Slentrande, surrealistisk og skakk. Manus etter manus sende eg frå meg, heilt i starten av 20-åra, i håp om at Samlaget ville gje det ut som bok.

Refusjonen kom som eit like hardt slag kvar einaste gong. Ikkje var det morosamt, ikkje var det bra.

Skakt var det nok, men det heldt liksom ikkje åleine.

Og draumen slokna, eller blei i alle fall så svak at eg knapt kunne skimta spor av han innimellom alt det andre som fylte vaksenlivet, med ungar og studium og den nye journalistjobben min.

Og åra gjekk og ungar kom. Gut, jente, jente, som ei valsetakt som vekte draumen til live igjen – for ein dag spurde mora om me ikkje skulle prøva å

23

skriva ei historie til ungane saman. Klart me kan det, sa eg, og gjorde det åleine. Først ei historie, så ei til.

Og endå ei. Etter kvart blei det ei ny historie i månaden: godnatthistorier om rolpehøner og smilefiskar, om bøttetroll og dragar og ein prest som ikkje fekk ha epla sine i fred frå vampyrane som trudde det var blodappelsinar (den blei det faktisk bok av litt seinare).

Og etter kvart som mappa på pc-en fylte seg opp, forstod eg at noko hadde skjedd sidan sist eg prøvde lykka som forfattar. Tekstane hang saman på ein heilt annan måte, kanskje var det verdt å gjera eit nytt forsøk?

Etter ei handfull nye refusjonar hos Samlaget, forstod eg at det skulle meir enn litt modning til for å nå opp.

Men eg fann òg ut noko anna: Det fanst fleire forlag i dette landet. Og kanskje var det ikkje eingong grunnlovsstridig for ein nynorskskrivande vestlending å senda manus til dei, sjølv om det kjendest slik.

Og var det eigentleg nokon grunn til at eg skulle tvilhalda på denne vestlandske, ironiske forma, om eg uansett skulle ut av nynorskens høgborg? Nei, tenkte eg, eg kunne faktisk gjera nett kva eg ville, utan at nokon hadde noko som helst med det å gjera.

Så eg skreiv. Men denne gongen var det ikkje skakt, og eg brukte ikkje ein kalori på å få det morosamt. Kvar siste rest av ironisk distanse blei raskt reinska vekk, og eg skreiv så inderleg og direkte som berre ein austlending kan gjera. For første gong prøvde eg verken å vera Ragnar Hovland eller Erlend Loe, og eg brydde meg ikkje om kva folk ville meina; eg berre skreiv slik 24

Anders Totland kunne skriva, på ein måte eg ikkje visste sjølv at eg kunne. Eg såg stemningar og ord fylla sidene, kapittel etter kapittel, historier om liv og død og det vondaste av alt, det flaut som musikk, og etter fire dagar sette eg punktum (altså, det var ein del punktum undervegs òg, eg prøvde som sagt ikkje å bli den neste Jon Fosse).

For første gong skreiv eg berre som meg sjølv, og for første gong blei eg antatt. Dokumentet eg hadde kalla Engelisnøen, kom ut i bokform våren 2016 på Gyldendal Norsk Forlag, og det blei eit gjennombrot. Fleire opplag, utanlandssal og Nynorsk barnelitteraturpris. Og tusen opne dører til eit litteratur-Noreg eg tidlegare knapt ante eksisterte.

Landet rundt var det bibliotekarar og lærarar, festivalar og sjukeheimar som ville ha besøk. Og eg reiste og eg las, og spelte litt piano innimellom; heile tida medan eg skreiv på nye bøker. Alvoret blei verande og eg fortsette å halda den ironiske distansen på avstand, då eg gav ut mine neste romanar for ungdom.

I Så lenge ingen ser oss (2017) svikta heile samfunnet.

I Nedteljing (2018) var det kjensla av å vera åleine, av å vera blottstilt, av å ikkje orka å møta verda, som dreiv historia.

Samtidig starta eg å skriva andre bøker. Ei kokebok i 2017, ei sakprosabok for ungdom i 2018, og vips var eg tilbake til dei mørke historiene, men denne gongen med sanne forteljingar om nordmenn og den transatlantiske slavehandelen dei deltok i gjennom Mål og Makt 2019 – 2

fleire hundre år. Det blei starten på eit nytt prosjekt, som eg framleis jobbar med. Sjølv om bøkene står for seg sjølv, heng dei saman for meg, slik dei tre første romanane for ungdom òg gjorde det. Det visuelle uttrykket er likt, formatet er likt, og tematikken kan ha ein viss samanheng. I haust kom den andre sakprosaboka ut, der eg fortel om nattmennene sitt liv og arbeid mellom 1500- og 1800-talet. Som bøddelen sin assistent, og personen som hadde som jobb å tømma skiten til folk, var nattmannen heilt nedst på rangstigen.

Han slakta hestar, rydda vekk sjølvdauda dyr og sjølvmordarar, og sette avkappa menneskehovud på stake. Det er neppe noka overdriving å seia at nattmannen var det nærmaste me har komme eit menneskeleg åtseldyr i det relativt moderne samfunnet.

Og det er heller ingen løyndom at eg no jobbar med neste bok i same sjanger, som etter planen kjem ut neste år. Også denne gongen blir det mørkt og vondt, med forteljingar frå vår eiga historie.

Samtidig klarer eg ikkje å sleppa det eg starta med, då Engel i snøen blei til. Dei korte, direkte forteljingane, med alt det usagte mellom linjene, har blitt ein stil og ei form eg stadig vender tilbake til. Det vil ikkje vera noko rart om dei som har lese ungdomsromanane, kjenner igjen noko om dei no finn fram min første roman for vaksne. I Vintertonar (2019) er det i det mellommenneskelege konfliktane ligg. Og ikkje minst er det eit portrett av bygda, på godt og vondt (men aller mest på vondt). Det er rett og slett ei Anders Totland-

bok i kjend stil, om eg kan seia det sjølv.

Eller som ein av brukarane på nettstaden Bokelskere.no skriv: «Å skrive om det som er vanskeleg er eit varemerke for Anders Totland etterkvart, noko han gjer særs godt. Historia grip og sett i gang eigne tankar. Kven eig sanninga, kan vi stola på minna våre, kan ting væra annleis enn ein trur og mange fleire spørsmål løfter boka fram. Ikkje minst erkjenninga av at vi kanskje på ulike måtar slit med å takle det som er vanskelig, slit med å treffa våre næraste på den vegen.»

Det er jo sånne ting ein kan bli glad av å lesa, når vinden ular og regnet slår mot taket.

Og no, etter ni utgjevingar og ørten refuserte manus, ser det jaggu ut til at eg har klart det eg prøvde på heilt i starten. I 2020 – fem år etter at den første boka mi kom ut – har eg nemleg tenkt å gje ut ei morosam bok.

Ho er verken trist eller vond. Det er nesten så ein skulle tru det var nokon andre som hadde skrive henne. Men det er ikkje det. Eg har skrive boka heilt sjølv – og om eg berre klarer å gjera manuset ferdig i tide, kjem ho ut neste haust. Men sjølv om historia verken er mørk eller skremmande, kan du ta gift på at nokon kjem til å rynka på nasen når ho kjem.

Kvifor?

Ho er på bokmål.

25

Illustrasjon: Mina Fredborg Stokke

26

Mül og Makt 2019 – 2

av KINE GJERTRUD SVORI

BOKMELDING: TUNG TIDS TALE Forfattar: Olaug Nilssen År: 2017 Forlag: Samlaget

Har du nokon gong lurt på korleis det er å stå med byråkrati til halsen medan du kjempar for familien din og prøvar å ta deg av sonen din som får stadig meir alvorlege diagnosar? Som plutseleg ikkje kan gjere ting han tidlegare fekk heilt fint til? Som plutseleg skal få eit heilt anna liv enn det du eigentleg hadde planlagt for bornet ditt? I boka Tung tids tale får du nemleg svaret på nettopp det.

Forfattaren sjølv skilrar boka som ei kjærleikshistorie, og det kjem tydeleg fram kva ho meiner når du les det ho har skrive. Denne boka syner den ærlege sida av det å ha eit alvorleg sjukt barn, og forfattaren greier å få oss til å forstå noko av det dette medfører på ein svært god måte. Boka er på mange måtar ein slags god inngang til å setje seg inn i noko ein aldri tidlegare har trengt å ta stilling til.

Boka i seg sjølv er ganske lettlesen, med mange sider som ikkje er fullskrivne og oversiktleg språk.

Det gjer historia lett å oppfatte sjølv for dei som ikkje plar setje seg med bøker tjukke som murstein eller masse nynorsk leseerfaring. For oss som likar å føle framgang ved å bla om når me les, er boka også ein suksess. Dette er også ei slik bok ein kan setje seg ned

med berre ei kort stund, og så komme raskt attende til det ein las, utan at det øydelegg leseopplevinga.

Elles er det sjølvsagt heilt fint å lese heile boka i eitt strekk, for det går også an i dette tilfellet.

Den einaste innvendinga mot denne boka må vere at historia og måten det er skrive på endrar seg lite og kan verke litt statisk, og forteljinga kan difor bli ein smule tung omtrent midt på. Dette kan likevel sjåast på som ein slags metafor for det forfattaren prøvar å skildre, at det ein må stå i faktisk er beintøft, men at ein ikkje har noko anna val enn å stå i det og gjere det likevel.

Alt i alt er boka særs godt skriven og både interessant og vond lesnad som det er vanskeleg å legge ifrå seg.

Denne boka passar for alle med interesse for familie, sjukdom, barn, offentlege system og rett og slett det å vere menneske. Her får du ei ærleg og open forteljing om ein autistisk gut og ein familie som ikkje har tenkt å gje seg i kampen for å få det dei har krav på. Olaug Nilssen har våga å sleppe oss heilt innpå seg sjølv og familien på ein verdig og audmjuk måte.

27

av INGEBORG SÆVIK HELTNE

KJÆRE ALLE BOKSNOBBAR EIT OPE BREV FRÅ EIN DELTIDSBOKSNOBB Eg er ein sjølvutnemnt bokentusiast. Har fleire år i bokhandel på CV-en, og bokhylla som favorittdelen av rommet mitt. Eg likar å lese bøker. Eg likar å lese om bøker. Eg likar å skrive om bøker.

I sommar har eg lest ein god bunke saker om strandlitteratur. Sommarlitteratur, eller kva enn det blir kalla. Du veit dei bøkene som alle bokhandlane bugnar over av i vår- og sommarmånadane, gjerne i pocket, og aller helst ein del av eit slags 3 for 2tilbod. For det er nettopp den typen bok som dei fleste les minst to av, gjerne fleire, i løpet av ei veke på stranda. Eller hytta. Eller inne framfor peisen med pledd i fanget og klassisk norsk sommarvêr utanfor.

Regn, altså.

Ikkje veldig avansert lektyre, med andre ord. Det er det fleire som har sett seg litt leie av. Det som kanskje kan bli skildra som relativt overfladisk klisjekliss utkonkurrerar dei ”ekte” forfattarane og dei ”skikkelige” bøkene i konkurransen om lesarane.

Eg forstår kritikken på nokre felt. Men samtidig, så vil eg faktisk slå eit slag for sjangeren strandlektyre, som er så herlig overfladisk at ein berre blafrar

28

gjennom sidene. Som student er det få ting som er deiligare etter eit langt semester med tunge pensumartiklar, å lese noko så enkelt som ei skikkelig forutsigbar kjærleikshistorie. Dess enklare, dess betre.

Medan eg elles fint kan plasserast i kategorien boksnobb, og tek litt stoltheit i å lese noko meir sofistikerte bøker, er det altså berre på deltid.

Eg har kun ei einaste motsetjing mot strandlektyrekategorien – den heilt komplette mangelen på den slags bøker på nynorsk. Dersom nokon gjer det til ei greie, lovar eg å bli deira største kunde.

Mål og Makt 2019 – 2

DEN BIBLIOGRAFISKE SKRIFTESTOL

av ANNE ELISABETH KALDHOL

Når eg fortel folk kva yrket mitt er, så skjer det ei Kor glad eg blir av havet eller salmar, kor plagsamt forandring i mange av dei. Nokre byrjar å fortelje om snø i nakken er, kva tid neste buss går eller kor god at dei les, men at dei ikkje les så mykje bøker. Dei eg er i quiz. Eg er ok god i quiz (hjernen min er skapt likar heller lydbok. Nokre unnskyldar seg, blir nesten for å hugse detaljar som mange andre finn irriterande, skjemde og fortelmed megeiatbok dei iikkje går noko særleg trur eg).

Eg poserer handa på biblioteket, at dei ikkje på er lesarar.

Sjølvskryt til side, du treng ikkje fortelje meg at du på det første bildet tinder Såogharhan du skriv dei somheispør lesetips, eg om elskar òg om eg har lese har levert ei bok to dagar for seint. Du treng ikkje nokon bra bøker i det siste. Som barne- og fortelje meg kvar einaste detalj om ditt bibliotekliv, å lesa ungdomsbibliotekar, trur egiikkje og der var samtalen gangat alle vil like Skalla anten det eksisterer eller ei. Det er lov å seie til ein av Randi og eg Fuglehaug, ler høgt mens som ermeei fin chattar biletbok om barn som jobbar i bibliotek, at ein ikkje går dit så ofte, er på og sjukehus han skriv eller haha Keeperen og havet av Maria Parr, innom kvar veke eller noko midt mellom. somoghandlar ikkje om hehe å vekse opp og brytningstida mellom Det er lov å ikkje setje sin fot i eit bibliotek, men barnsåogmevaksen. bestemmer For eg lesossmest forbarnelitteratur, å møtast på det torsdag er eg vil at du skal hugse ein ting. Biblioteka er der. Dei einmen del avpåjobben onsdag min. er opne, dei er gratis å bruke, dei som jobbar der kan Åkjem anbefale eg på bøker til andre, utan å vite noko om dei hjelpe deg med mykje forskjellig og du kan kome ellerat åhan spørje kjem dei sikkert meir omtilkvaå dei nemna likarden og kva boka dei akkurat som du er. Du kan henge der med venene tykkjer som om eg ein ikkje forfattar, har lese det tykkjer eg er vanskeleg. dine og spele, du kan lese avisa enten på papir eller Memen er ulike eg som var menneske, så fin på og bildet nokre likar bøker om på mobilen. Du kan jobbe med noko eller du kan berre 2. verdskrigen så eg loggar ellerpåkorleis ein blir ein betre fotograf, vere der. Nesten alt er lov. medan trykker andrefjern les Sønnavind match -serien og ventar spent på Du kan gjere mykje, og du kan gjere lite på eit neste tinder bok (serien spør om harkvifor per i dag 93 bøker). bibliotek. Visste du at du kan låne verktøy eller Nokre og egandre svarer byrjar å legge ut om lesehistorikken musikkinstrument, at du kan 3D-printe og gå på deira at siste eg likar tiår, om ikkje ikkjeå lesa endå lenger bak. Eg er glad arrangement på biblioteket? Alt dette skjer på at du har hatt gode leseopplevingar og vil gjerne at bibliotek rundt i heile Noreg. Det finst mykje meir på du fortel meg om det, men eg treng ikkje høyre om eit bibliotek enn berre bøker. Og om du kjem innom, alle bøkene du har lese. Eg er ingen prest med så kan eg gi deg gode lesetips om du vil ha det òg. skriftestol der du må tilstå alle dine lesesynder!

Mest av alt vil eg at du skal vite: biblioteket er der Berre fordi eg er bibliotekar, tyder ikkje det at eg for deg berre vil snakke om litteratur, lesing og andre ting knytt opp mot jobben min. Eg kan snakke om mykje.

29

FOTOGRAFEN Guro Asdøl Midtmageli

30

Mål og Makt 2019 – 2

31

FOTOGRAFEN

32

Guro Asdøl Midtmageli

Mål og Makt 2019 – 2

FOTOGRAFEN

Guro Asdøl Midtmageli

33

FOTOGRAFEN

34

Guro Asdøl Midtmageli

Mål og Makt 2019 – 2

av GURO ASDØL MIDTMAGELI

Naturen er det som inspirerer meg, og då spesielt menneske i naturen, på alle moglege måtar - anten det er til fjells eller i vatn. Spesielt situasjonar der ein letmerksemda vere spontan. Eg har vakse opp på ein gard i Gudbrandsdalen og studert natur, miljø og friluftsliv ved høgskulane i Bø og Volda. Eg har ein stor lidenskap for å vere ute i naturen, sommar som vinter, og då med kamera med meg. Eg har opplevd fleire gongar at å fotografere folk som er ute i naturen gir eit veldig ærleg resultat. For meg er det viktig å kunne vise det som er ekte.

Sjå fleire bilete på www.guromidtmageli.com Instagram: @guroo 35

FAVORITTEN

av MARIA PARR

MJØLKESKUMMAREN MIN By-land-aksen i norsk politikk har alltid funnest.

Nokre gonger nesten irrelevant, andre gonger som ein definisjonsfaktor for heile det politiske landskapet. Eg bur på Fiskå i Vanylven kommune på Søre Sunnmøre. Om eg flyttar lengre ut i distriktet, blir eg interessant for staben til Arve Uglum.

Diskusjonar om nærpoliti og lokalsjukehus gjeld ikkje prinsipp og teori, men mi eiga livmor og dei lokale bandittane. Det er aldri vanskeleg å vite kva side ein skal stå på i desse ordskifta. Men så, midt i ein konstruktiv og heit debatt om nærpolitireforma, kan eit elska medmenneske med skadefro forakt plutseleg seie at slik blir det når desse kaffelattedrikkande hipsterane på Grünerløkka får bestemme.

Og då søkk hjartet i meg og eg blir ein hudlaus 36

trettenåring på klesbutikk med ei litt for høgrøysta mor. Raud og ulukkeleg dreg eg genserermane ned og er ein heimlaus på jorda i all mi skam.

For det første er det stygt. Kva om ”eliten” (Gud, gi meg styrke i møte med den nemninga også) hadde sagt: ”Kva veit desse lefse-etande, breibandlause bøndene der ute om å drifte store helseføretak?” Vi hadde klikka. Med rette.

For det andre: Folk drikk kaffelatte over heile landet, og sikkert aller minst på Grünerløkka. Der drikk dei fermenterte ting no. Og anna. Eg tør ikkje tenkje på kva dei drikk ein gong, for eg heng ikkje med. Og for det tredje: Det er kaffi med varm mjølk, og eg elskar det!

Mål og Makt 2019 – 2

Illustrasjon: Julie Garmo

Eg vart flaska opp på vanleg traktekaffi og sakna ingenting. Men så hadde eg meg denne obligatoriske rundturen ut i verda. Eg kom heim klokare, vaksnare og med nokre av arra ein skal ha etter å ha vore i krigen og sanka studiepoeng. Men eg hadde ikkje lagt meg til fine vanar. Maria Parr, var den same jordnære tausa. Berre at det ikkje var heilt sant.

Mi kjære bialetti espressokanne hadde eg med meg på flyttelasset heim, det såg alle, men folk var fintfølande nok til å ikkje nemne det. Ofte, ofte tok eg ferje og køyrde langt i min dieseldrivne firhjulstrekkar for å kunne legge arbeidsdagen til Ørsta og drikke kaffi. Perfekt kaffi. Ingen, bortsett frå ozonlaget og ferjekortet, sa noko på det heller.

Folk rundt meg er greie.

Eg trudde eg sat trygt og mørkt inne i kaffiskapet mitt, heilt til eg ein juleaftan pakka opp mjølkeskummaren. Dei næraste og kjæraste nikka mildt, og såg brydde bort då auga mine vassflaug.

Skeptisk fylte eg fersk, kald mjølk i den vesle behaldaren og trykte på knappen. Det vart skum.

Fløyelsmjukt skum.

Og dermed var livet mitt heilt igjen.

No saknar eg ingenting. Så lenge dei fødande er trygge og bandittane er utrygge, finst det ikkje betre stad på jorda enn Vanylven kommune på Søre Sunnmøre. Og det meiner eg faktisk.

37

MASTEROPPGÅVA

av S ONDRE J.C KVAMME

LARS AMUND SIN SORGSONG LESEN MED LACAN Ei psykoanalytisk lesing av Den framande byen (1999), Syngja (2012) og Sorg og song (2016).

Lars Amund Vaage (f. 1952) er ein norsk forfattar frå Kvinnherad med ein omfattande forfattarskap, som spenner over 20 bøker, frå Øvelse kald vinter frå 1979 til Den vesle pianisten frå 2017. I 1995 fekk romanen hans Rubato stor merksemd, hausta Kritikarprisen det same året og vart nominert til Norsk råds litteraturpris. Den kanskje mest kjende boka hans er Syngja frå 2012. Boka vann Brageprisen og vart også nominert til Kritikarprisen. Vaage har utvikla eit særeige lyrisk språk, og opp gjennom forfattarskapen har han brukt ein slags psykologisk skrivestil, som eg i masteroppgåva mi meiner har kulminert i Syngja.

Syngja handlar om ein forfattar og den autistiske dottera hans G. Boka har klåre sjølvbiografiske trekk: Vaage har sjølv eit autistisk barn som korkje kan snakka eller fungera som eit «vanleg» menneske.

Det er temaet og språket om autisme som har gjeve Vaage mykje av merksemda knytt til boka, i tillegg til det allereie etablerte lyriske språket hans.

Psykiske vanskar og psykoanalyse er to tema som lenge har spelt ei viktig rolle i forfattarskapen hans, men som ikkje alltid har fått så stor merksemd frå lesarane. I Sorg og song (2016), ei bok og eit essay om forfattarskapen hans og skapingssoga til Syngja, 38

reflekterer Vaage over dei psykologiske dimensjonane i forfattarskapen sin. Sorg og song er eit djupdykk i skrivinga hans, og han utforskar kvifor Syngja var ei så vanskeleg bok å skriva: Ein tanke arbeidet med Syngja gav meg, og som eg ikkje har blitt ferdig med, er at det skjedde ei slags språkleg innkapsling av noko av det som hadde med det autistiske barnet å gjera. Ein del av livet med barnet lét seg ikkje nå med språk, korkje i kvardagslege møte eller i samtalar i hjelpeapparatet, og heller ikkje i skrift. Det ser ut for meg som om røynslene med autismen kom til å tyda inspirasjon til nytt språk, men også, forunderleg nok, tap av språk. Autismen forma forfattarskapen på mange måtar, men noko av denne forminga innebar altså det stumme. Og dette stumme vil eg prøva å fortelja om. […] Det er i lys av denne innkapslinga av språk me kan forstå kvifor skrivinga av Syngja likna på ein flaum, eit ras.

(Vaage 2016, 10)

Mål og Makt 2019 – 2

I årevis hadde han lyst til å skriva boka om dottera, men han fann aldri orda, og då han endeleg fann dei, så fløymde dei ut. I oppgåva mi utforska eg dette møtet hans med autismen og korleis det førte til språktap, eller handlingslamming. Men dette møtet med autismen har også gjeve han eit nytt språk, eit språk som er stumt, eit umedvite språk som gradvis har utvikla seg. Språk er viktig, særleg for ein forfattar, og det å oppleva eit språktap må vera skummelt og utfordrande. Å vera eit skrivande menneske som ikkje skriv, kan vera som å leva med ein mangel, ein kjenner seg lam, utsløkt, men så hender det noko, gjerne inne i ein sjølv, ein tanke kjem, og livet vender tilbake til den skrantande kroppen. (Vaage 2016, 57) Det å ikkje skriva vert til ein mangel, både for Vaage og for eg-personen i Syngja. Tapet av språk gjer han handlingslamma. Når språket då endeleg kjem av seg sjølv, når det fossar over han, slik det gjorde då han skreiv Syngja, ser Vaage på det som det ein i psykoanalysen ofte kallar for «det umedvitne». Det

er dette umedvitne språket som masteroppgåva mi i botn og grunn fokuserer på. Korleis påverkar det forma og språket? Formar det bøkene og strukturen i dei?

Finn ein samanhengar mellom forskjellige bøker?

SORGSONGEN OG LACAN SIN PSYKOANALYSE

Eg valde å kalla dette umedvitne språket for ein sorgsong. Vaage nyttar sjølv omgrepet i Sorg og song, om det han omtalar som ein skrivestil og forteljarmåte. Å skriva vert å syngja, og å syngja er ein måte å uttrykka sitt indre på. Difor kalla eg songen for sorgsong: Forfattaren og forteljaren syng om noko sørgjeleg, noko utan ord, noko som gneg og bit, men som han ikkje får sett ord på. Det er særleg to verkemiddel som er sentrale i sorgsongen til Vaage: repetisjonar og gjentakingar, og tilbakeblikk eller minne. Store delar av forfattarskapen hans er prega av desse to trekka, tilbakeblikk og gjentakingar i forskjellige former, og ofte opptrer dei saman.

Repetisjon og tilbakeblikk er to viktige omgrep i Jacques Lacan sin psykoanalyse. Vårt umedvitne, altså dei delane av vårt indre som er meir eller mindre uvisste for oss sjølve og andre, vert ifylgje Lacan i stor 39

grad styrt og strukturert av repetisjonsprosessar og minne. Lacan meiner at menneske går gjennom gradvise psykiske utviklingar gjennom dette umedvitne i tre fasar, som han kallar det imaginære, det symbolske og det reelle. Gjennom det imaginære og det symbolske vert normer og reglar stadfesta, og identiteten vår og språket vårt etablert, og det reelle er prosessane som styrer dei. Dersom ein av desse prosessane ikkje vert etablert på ein ordentleg måte, viser dette seg på mange forskjellige måtar.

I dei tre bøkene eg analyserer, manifesterer denne manglande etableringa seg som eit traume. I likskap med ein pasient som går til psykolog og fortel om fortida si, må desse romanpersonane sjå tilbake i fortida si og prøva å forstå kjenslene sine for å arbeida med traumet. Unni Langås si bok Traumets betydning i norsk samtidslitteratur (2016) er viktig for korleis eg forstår av trauma. Sorgsongen til Vaage ser eg på som eit uttrykk for dei indre stemmene og kjenslene til romanpersonane, som deira umedvitne sitt forsøk på å arbeida med traumet, og teoriane til Lacan kan bidra til å forstå denne songen.

Eg valde tre bøker som eg meiner er essensielle i utviklinga av sorgsongen til Vaage, og som har tydelege døme på repetisjonar og tilbakeblikk: Den 40

framande byen (1999), Syngja (2012) og Sorg og song (2016).

DEN FRAMANDE BYEN (1999)

Den framande byen vart gjeven ut i 1999. Romanen handlar om psykoanalytikaren Wilhelm Reich og opphaldet hans i Noreg på 1930-talet, reisa hans frå Luzern til Noreg, opphaldet hans i Den internasjonale psykoanalytikarforeininga, og tida hans ved Universitetet i Oslo. Reich var ein ekte person, og alt som skjer i romanen, har, i større eller mindre grad, skjedd i røynda, så Vaage var tidleg ute med røyndomslitteraturen! I noko av resepsjonen av Den framande byen vert nettopp dette diskutert, at han skriv fiksjon om noko reelt.

Det vart ikkje så godt teke imot. Det vart generelt heller ikkje boka. Ho hoppar att og fram frå notid til fortid til framtid og tilbake. Kva som er notid og ikkje, er uklårt, og fleire omtalte teksten som ein tekstmosaikk.

Den framande byen er den fyrste boka eg analyserer i masteren, og det vart fort tydeleg at boka prøver å ytra noko traumatisk og skjult, noko umedvite. Analysen fokuserer i stor grad på strukturen i boka og korleis romanpersonen Reich, forteljaren i romanen og sjølve strukturen speler Mål og Makt 2019 – 2

saman. I Sorg og song skriv Vaage mykje om Reich og effekten han hadde på Vaage si forståing av psykoanalyse. Difor er Den framande byen så viktig å lesa og forstå i samband med dei to andre bøkene: Ho hjelpte Vaage å etablera sin eigen skrivestil, men ho påverka han nok meir enn han sjølv trudde, noko eg såg nærare på seinare når eg tolka og analyserte Sorg og song og sambandet mellom dei tre romanane.

Syngja meiner eg har ein særeigen posisjon i Vaage sin forfattarskap.

eigentleg skulle ha vitja meg. Ord har kome langt inn i natta og draumen, blitt fødde i meg, igjen og igjen, ofte dei same orda, ville ikkje tagna, ville ikkje overlata meg til freden. Ord har kome om det vanlege, om ingen ting, om det minste kryp og dei vesale, små tinga, orda skulle skildra detaljane, småtinga, det som ingen andre såg, slik at verda skulle bli ny, i meg, slik at det vesle og det skitne skulle bli høgt og reint, og det høge skulle koma ned til oss. Men orda om G kom ikkje til meg. Eg visste ikkje om dei var til. (Vaage 2012, 11)

Eg har skrive mange bøker. Orda har kome til meg. Setningar har dukka opp i hovudet mitt, avløyst kvarandre, vandra, sprunge, på rekkje og rad, gjennom meg, ut gjennom fingrane mine, gjennom elementa, ut i den store verda og heilt fram til lesaren. Ord har vaka i meg, bede meg om å stå opp og gå i deira teneste. Ord har stabla seg opp i meg, som skyene på himmelen, og alt eg trong å gjera var å lata hendene fara over tastaturet. Ord har halde fram med å koma, etterpå, når stilla

Romanen handlar om ein far, som også er forteljaren. Han ser tilbake på livet sitt, og dette tilbakeblikket kretsar alltid omkring dottera hans, G. Ho har så sterk autisme at ho ikkje fungerer i det som ein kan omtala som «det daglegdagse livet». Autismen legg eit jarngrep om foreldra.

Forteljaren har i lang tid hatt lyst til å skriva om G, men han får det ikkje til. I likskap med forfattaren sjølv greier han det ikkje før i ein alder av rundt 60. Det oppstår her altså ein dualitet mellom det fiktive og det reelle: Vaage har sjølv skrive om seg sjølv og dottera hans i Syngja, nett

SYNGJA (2012)

41

som forteljaren sjølv gjer i Syngja.

G er språklaus, og faren føler denne språkløysa konstant. Etter kvart føler han seg også språklaus sjølv. Han greier ikkje å formidla kjenslene sine, han greier ikkje å snakka om dottera si. Helsevesenet vert kopla inn og seier at dei kan kurera barnet, og at åtferdspsykologien kan gjera ho frisk. Dette skaper ei grunnleggjande von i faren, ei von om at G skal verta frisk. Det skaper også ein grunnleggjande mangel: Han manglar eit friskt barn, og denne mangelen identifiserer eg som eit traume.

Psykoanalysen vert spesifikt nemnd i Den framande byen, men det er særleg i Syngja at eg aktivt byrja å nytta psykoanalyse sjølv for å analysera romanpersonen. Eg kategoriserer han som ein «nevrotikar», som er kjenneteikna av handlingslamming og språktap. Wilhelm Reich har også liknande trekk, og difor vart det naturleg å inkludera Lacan sin psykoanalyse i lesinga av han også.

Sorg og song prega av tilbakeblikk og gjentakingar.

Han går gjennom forfattarskapen sin og ser på korleis skrivinga hans har utvikla seg, og særleg språket om autisme. «Autismen forma forfattarskapen på mange måtar, men noko av denne forminga innebar altså det stumme. Og dette stumme vil eg prøva å fortelja om.» (Vaage 2016, 10) Dette stumme vert då det umedvitne som eg har skrive om tidlegare, og dette stumme inneber språktap, og gjerne handlingslamming. Difor vert det naturleg å lesa, tolka og analysera også denne boka med psykoanalysen til Lacan. Sorg og song ser, naturleg nok, på det som eg sjølv kallar sorgsongen. Han utforskar språket sitt, songen, og korleis songen har formidla det indre.

LAG PÅ LAG PÅ LAG MED PSYKOANALYSE

Eit av dei meir interessante funna i oppgåva mi er korleis forfattarskapen til Vaage er prega av fleire lag med psykoanalyse. Det fyrste laget handlar om romanpersonane og korleis dei står i høve til SORG OG SONG (2016) psykoanalysen. Her er særleg Den framande byen i Sorg og song er truleg Vaage si mest personlege bok. fokus, då Reich var psykoanalytikar. I Syngja og Sorg Sjølv kallar han boka for eit essay, ein refleksjon og song er det særleg åtferdspsykologien som er tema, over eige liv og eigen forfattarskap. Han skriv om men også ein slags implisitt nærleik til skapingssoga til Syngja og livet i kjølvatnet av boka. psykoanalysen. Det andre laget ser på forteljarane i Men i likskap med resten av forfattarskapen hans er bøkene, eller det som vert kalla dei «implisitte» 42

Mål og Makt 2019 – 2

forteljarane. Dette laget ser på umedvitne konsekvensar og påverknadar på forteljarane. Reich sin psykoanalyse, som Vaage studerte då han skreiv Den framande byen, er mest sentral her. Reich trudde på «vegetoterapi», ein terapi som fokuserer på kroppen i staden for det sagde: det stumme. Det er dette stumme som påverkar mykje av forfattarskapen til Vaage. Det tredje laget er den implisitte forfattaren, eit slags sett med implisitte normer, og som er noko abstrakt som påverkar strukturen til romanane. Eg har valt å kalla dette for forfattaren sitt umedvitne.

Det fjerde laget er Vaage si eiga forståing av psykoanalyse, som i stor grad er prega av Wilhelm Reich, og det femte laget er mi eiga lesing. Mi eiga lesing er i særleg grad påverka av Lacan sin psykoanalyse.

KONKLUSJONEN MIN

Til slutt konkluderer eg med at sorgsongen er ei form for sørgjeleg skaparkraft for Vaage og romanpersonane hans. Som eg sjølv skriv i avslutninga mi:

er forteljaren eller ein romanperson, ser tilbake på fortida si, igjen og igjen, i eit forsøk på å forstå ho. Å fortelja om fortida er forteljaren eller romanpersonen sin måte å omarbeida ho på. Sorgsongen er som ein terapisesjon: Klienten sit seg ned framfor eller attmed terapeuten, og fortel om livet sitt. Han gjer det om og om igjen. Fortel gjerne om det same. Og for kvar gong han fortel om ei hending, så kjem noko meir tilbake. For kvar forteljingssyklus blir sirkelen litt større. Og iblant kjem ein så langt inn i det fortalde at ein skaper ein ny syklus, ein hoppar på eit nytt spor, ei ny lekkje av minne. Dette er både ein konstruktiv, skapande og destruktiv prosess.

Ein må gå tilbake til det som var, og dermed øydeleggja det som er, for å koma til det som skal bli. (Kvamme 2018, 113) Lars Amund Vaage sin forfattarskap er nydeleg, vakker og sår. Om du ikkje tek deg tid til å lesa masteroppgåva mi, vonar eg at du tek deg tid til å lesa ei av bøkene hans.

Lars Amund Vaage sin forteljarmåte og stil kan bli lest som ein sorgsong som held fast sorga, men som også er ein måte å handtera eit tap eller eit traume på. Subjektet, anten om det 43

DIKTET

av MARIA D RANGEID

DIKT OM SAPIENS Eg poserer med ei bok i handa på det første bildet på tinder og han skriv hei eg elskar òg å lesa og der var samtalen i gang og eg ler høgt mens me chattar og han skriv haha og ikkje hehe så me bestemmer oss for å møtast på torsdag men på onsdag kjem eg på at han kjem sikkert til å nemna den boka som eg ikkje har lese men eg var så fin på bildet så eg loggar på trykker fjern match tinder spør om kvifor og eg svarer at eg likar ikkje å lesa

44

Mål og Makt 2019 – 2

45

46

Mål og Makt 2019 – 2

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem normalt sett med tre hefte i året, og bladet får stønad av Kulturstyret i Velferdstinget i Oslo og Akershus.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Oslomet. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemar. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: http://malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 3 2019 er 1. november. Tema for bladet er Minoritetsspråk. Me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, tre nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no

BLADET ER GJEVE UT MED STØNAD FRÅ

47

Attende til: Mål og Makt Lilletorget 1 0184 Oslo

48

Mål og Makt 2019 – 2