Mål og Makt 2012 - 1

1 52 201 2 - 1

42. 책rgangen

kr. 50

Tema: Feminisme

FEMINISME

BLADSTYRAR Helene Urdland Karlsen I SKRIFTSTYRET Helene Urdland Karlsen Jens Morten Nilsen Kristina Leganger Iversen Mats Kvaløy Bjørbekk Synnøve Marie Sætre Ulrikke Sægrov FRAMSIDE Laila Myrseth Tryggeseth FOTO Heidi Furre heidifurre.com BLADBUNAD Odin Hørthe Omdal velmont.no

MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 23002940 FAKS 23002931 E-POST malogmakt@malogmakt.no INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Fire nummer, kr. 185

PRENTEVERK Gunnarshaug trykkeri

LYSINGAR kr. 2500 for éi side

OPPLAG 750

KONTONUMMER 3450 35 12671

UTGJEVAR Studenmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvarlege for innhaldet i artiklane.

ISSN 0332-7744 3

KORT OM FORFATTARANE

Helene Urdland Karlsen (f.

1986)

Inger Bråtveit (f.

1978)

Kjem frå Voss. Ho har teke master i nordisk språk og litteratur ved Universitetet i Bergen. I dag studerer ho tysk ved Universitetet i Oslo, og les nordsamisk på si. Ho sit i landsstyret til Norsk Målungdom og i styret til Studentmållaget i Oslo.

Kjem frå Suldal. Ho debuterte med romanen Munn mot ein frosen fjord i 2002, som ho fekk Nynorsk litteraturpris for. For romanen Siss og Unn vart Brå-tveit nominert til Kritikerprisen. I 2009 kom diktsamlinga Loveprosjekt i samarbeid med den svenske poeten Cecilia Hansson.

Kristina Leganger Iversen

Per Esben Svelstad (f.

Har nett gjeve ut diktboka Hjartemekanikk og studerer litteraturvitskap ved Universitetet i Oslo.

Kjem frå Sel i Gudbrandsdalen og er no nærast fullintegrert trønder etter åtte år i Stiftstaden. Har ein bachelorgrad med fransk, klassisk gresk og allmenn litteraturvitskap i fagkrinsen, og mastergrad i litteraturvitskap. Dessutan er han ein overtydd feminist.

(f. 1989)

Janne­Kristin Svarstad Nygård (f. 1989)

Leiar i Norsk Målungdom og studerer nordisk og medievitskap på Universitetet i Oslo.

Silje Warberg (f.

1987)

Kjem frå Bergen og har teke master i nordisk litteraturvitskap ved NTNU i Trondheim. Ho er tidlegare styremedlem og noverande medlem i Studentmållaget i Nidaros.

Kristin Fridtun (f.

1987)

Kjem frå Elverum i Østerdalen.

Ho er student ved NTNU, og har ein mastergrad i norrøn filologi.

Ho er språkspaltist i Dag og Tid og tilsett i Stadnamntenesta i Språkrådet.

Heidi Furre (f.

1986)

Fødd på Stord. Skriv og fotograferar på St. Hanshaugen i Oslo.

4

1987)

5 Leiar: Varium et mutabile semper femina

Helene Urdland Karlsen 6 Feministiske spekulasjonar

Kristina Leganger Iversen 10 Fire dagar på Place de Fontenoy

Janne-Kristin Svartstad Nygård 14 Innvigd eller uinnvigd?

Silje Warberg 20 Superheltinner, ungdomsskulen og jobbintervju

Heidi Furre 22 Tvikyn/tvisyn

Kristin Fridtun 29 Favoritten: Virginia Woolf – Sitt eige rom

Inger Bråtveit 30 Masteroppgåva: Sapfo, Louise Labé og den kvinnelitterære subtradisjonen

Lullen Fanitullen

Ho bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

Oddmund L. Hoel (f.

1968)

Per Esben Svelstad 34 Samkvem og storbyliv: Resirkulering

Lullen Fanitullen

Fødd i Trondheim.

Fyrsteamenuensis i historie ved Høgskulen i Sogn og Fjordane.

36 Regjeringskrise på målsaka

Øyvind Bremer Karlsen (f.

40 Humoresker

1945)

Oppvaksen i Askim, og bur der.

Cand. mag, forfattar. Debuterte i 1978 med diktsamling på Gyldendal. Aktiv i nynorskrørsla sidan 1980-talet.

Karina Hafnor (f.

Oddmund L. Hoel Øyvind Bremer Karlsen 42 Dikt

Karina Hafnor Øyvind Bremer Karlsen

1991)

Kjem frå Fitjar. Elskar ord og liv.

For tida studerar ho nordisk, bakar brød og glir på glatta..

Mål og Makt 2012 – 1

LEIAR

Varium et mutabile semper femina av

Helene Urdland Karlsen

For ei stund tilbake las eg ein artikkel i Morgenbladet der det vart etterlyst ein debatt rundt omgrepet feminisme. Feminisme er kvinnesak, heiter det, men kva er ei kvinne og korleis er det kvinnelege uttrykket? Er «kvinne» ein sosial kategori, og feminisme likt for alle? Svaret er nei. Som forfattarinna i Morgenbladet ville ha fram, ligg det mykje i omgrepet feminisme – mykje som ikkje kjem ut, eller fram. I dette nummeret av Mål og Makt har me samla ei rekkje tekstar som, på kvar sitt vis, seier noko om kva feminisme kan vera.

Inger Bråtveit og Silje Warberg tek for seg to sterke kvinneskikkelsar, heime og i utlandet. I masterspalta skriv Per Esben Svelstad om Sapfo «den lesbiske diktaren» og tradisjonen etter ho. For Heidi Furre er feminisme ei superheltinnedrakt, noko ei kvar kvinne har gøymt under kleda.

Forfattarane er sjølve uttrykk for feminisme. Mellom dei finn ein vågale kvinner som grip til ordet og ryddar nye vegar. Kvar på sin måte. Janne-Kristin Svartstad Nygård fortel om si erfaring som unesco-utsending sist haust. Kristin Fridtun stiller spørsmål ved kjønnsinndelinga og etterlyser eit tredje kjønnsnøytralt alternativ. Lesnaden vil syna at kvinna er, som det latinske uttrykket seier: foranderleg og uføreseieleg.

I sist leiar skreiv Kristina Leganger Iversen om det å bli ny. Også denne gongen har me fornya oss. Perfeksjonert oss. Me vonar at lesarane likar den nye bladbunaden vår og les bladet utan større problem. Me ynskjer å takka alle som har kome med tilbakemeldingar på bladet, og ber audmjukt om orsaking for trykkfeila i sist utgåve. Sist nummer var eit dobbeltnummer, nummer 3 / 4. Mål og Makt fylte dessutan år i desember, og er med det i sin 42. årgang.

5

Spekulativ fiksjon er eit laboratorium der litteraturen skapar både nye samfunn, verder, fortider og framtider. Nokre handlar om alvar og romvesen, men ein stor del av sjangeren handlar om noko meir daglegdags: Nemleg kjønn.

FEMINISTISKE SPEKULASJONAR av Kristina Leganger Iversen

Spekulativ fiksjon er namnet på paraplyen som femner om dei fantastiske sjangrane som sci-fi, fantasy, og dystopiar er ein del av. Spekulativ fiksjon er òg sjangernamnet mange forfattarar nyttar om bøker som er skrive i det fantastiske landskapet, men som kanskje ikkje heilt passar inn i den eine eller andre under-kategorien, eller om dei ikkje heilt vil definere det dei har skrive. Spekulativ fiksjon handlar ofte om fortid og framtid, ikkje alltid den faktiske fortida eller den sannsynlege framtida, men sånn det kunne ha vore eller kanskje kan bli. Og i all denne spekuleringa om andre verder og tider, seier spekulativ fiksjon ganske mykje om samtida og vår verd.

Spekulativ fiksjon er altså ein måte å prøve ut røynda på, å teste ut eit scenario. Men kva har dette med kjønn, eller med feminisme å gjere?

Grunnen til at spekulativ fiksjon har vore sånn ei gullgruve for folk som er interessert i kjønn, feminitet, maskulinitet og feminisme, er fordi ein kan skape nye situasjonar for menneska, nye miljø, nye verder, og så kan ein sjå korleis dei fungerer. På den måten kan ein syna fram menneska på nye vis, annleis frå den måten ein ser menneska til dagleg, og spekulere i kva forskjellar i teknologi, politikk og verd har å seie for korleis menneska framstår og, ikkje minst, korleis vi framstår som kjønn.

For å syne kva eg meiner vil eg nytte Octavia Bulter sin KVA OM? roman Kindred som døme. Boka er eit eksepsjonelt døme Som eit sentralt utgangspunkt i sjangeren spekulativ fiks- på korleis fantastisk litteratur kan hjelpe oss både til betre jon, står spørsmålet kva om ein del av røynda var heilt annleis? å forstå fortida vår, og samstundes syne oss kor mykje kjønn I fantasy er gjerne spørsmålet knytt til magi og vesen kjent har å seie for verda vår, no og før. frå segn. Kva om det finnest dvergar og alvar, kunne eit typisk utgangspunkt for å skrive ei fantasy-bok vere, medan KVA FORTIDA GJER MED SAMTIDA. kva om romvesen hadde teke over planeten, ville vere eit godt Dana er ei svart kvinne som lev på 1970-talet i USA. Ho er utgangspunkt for ein sci-fi-roman. For ein dystopi derimot gift med Kevin, som er kvit, eit ekteskap mange i tida ugleser. kunne det vere sentralt å ta utgangspunkt i eit fenomen i Sjølv om dei begge to verkar lukkelege, mistenkjer folk tida og drastisk forverre dette. Eit godt døme i tida kan vere stadig at Kevin mishandlar Dana. informasjonssankinga og overvakinga vi blir utsette for Men kva har dette med slaveri å gjere? Jo, no skal du gjennom data og tele: Kva om google, facebook og msn byrja høyre. Det som etterkvart skjer er at Dana på mystisk vis å selje informasjonen til eit totalitært regime? blir trekt attende gjennom tida, attende til ein plass i Sør6

Mål og Makt 2012 – 1

statane før borgarkrigen. Der reddar ho Rufus, ein ung kvit gut, frå å drukne, samstundes om ho nesten blir skoten av mor hans fordi ho er svart. Det syner seg at ho er attende i slavetida, før ho plutseleg blir trekt attende til si eiga tid igjen.

Gjennom boka tek Dana mange tidsreiser. Det syner seg relativt kjapt at skjebnen hennar er sterkt knytt saman med skjebnen til den vesle kvite guten. Igjennom boka skal Dana måtte redde han fleire gongar frå å døy, fordi ho etter kvart finn ut at barnet han seinare skal få med ei av slavekvinnene på garden er ein av Dana sine forfedrar.

Okei, sjølvsagt er det mange ting som er utrulege: Det går ikkje an å reise i tid, og tidsreisene til Dana blir heller aldri forklart. Dessutan verkar det jo rart at Dana må reise i tid for å redde sine eigne forfedre, ho er jo allereie fødd, så då må det jo ha gått bra? Om ein sett alle desse spørsmåla til side og berre aksepterer dei større narrative (forteljartekniske) grepa, kjem ein fram til det som gjer forteljinga interessant: Kva skjer når ei moderne, svart kvinne blir tvungen til å oppleve slavetida på ny? Dana tek gjennom romanen fleire reiser attende, og desse reisene er ikkje noko ho klarar å kontrollere, korkje når dei skjer eller kor lenge ho er der av gongen. På same vis som afrikanarane ein gong plutseleg blei fanga på kysten av vest-Afrika blir Dana plutseleg dratt attende. Og for kvar tur endrar Dana seg: Der ho først tenkjer at ho skal stå opp mot dei kvite overgriparane blir ho

etter kvart meir og meir kua. Etter å ha opplevd piskeslag, etter å ha sett den groteske avstraffinga av dei rømte slavane, etter å ha opplevd samhaldet slavane imellom, så oppdagar Dana at ho tør mindre og mindre i frykt for sjølv å bli straffa, valdteken, selt eller drepen, og i endå større grad i frykt for at alt dette og endå verre skal skje med dei andre menneska der som ho har blitt så glad i.

For der Dana først tenkte at ho kunne drepe Rufus, så forstår ho fort at det ikkje er noka enkel eller god løysing: Anten blir alle slavane på plantasjen straffa eller drepne for mordet, eller så blir dei uansett selt bort når eigaren deira døyr. Å bli auksjonert inneber at familiar, ektepar og vener blir skilt, og dessutan kunne ein bli ført lengre sør, der dei store sukkerplantasjane var. Og der, ryktast det, der var det endå verre. Der døydde dei fleste i laupet av eit par år.

For Dana, og for denne lesaren, vert turen både livsfarleg og lærerik. Livsfarleg, fordi ho fleire gonger hamnar i situasjonar der ho kan bli drepen, lærerik, fordi ho forstår at det ikkje er særskilt forskjell på ho sjølv og dei andre slavane, trass i at ho har levd så lenge i ei anna verd, gjev ho likevel i stor grad opp fridomen sin berre for å overleve.

SLAVERI OG KJØNN

Vi er vante med å tenkje på slaveriet som ei økonomisk ordning. Når ein les Kindred blir det synleg at ikkje berre er slaveri noko som vedkjem økonomi, men det er samstundes 7

eit seksuelt system. Det særskilt interessante med å ha Dana alle forhold utanom ekteskap, og då rekna som første ekteskap som hovudperson, er at ho i samtida er lukkeleg gift med mellom mann og kvinne, rekna som ulovleg. Kvinnene som den kvite Kevin. Ekteskapet hennar med han finn si mot- anten var single eller i ulovlege forhold, blei «omplassert»: setting i forholdet Rufus (gut og seinare slaveeigar) har med Dei håplause og trulause blei frakta til koloniane for strafdei svarte kvinnene. Som slaveeigar kan han setje barn på fearbeid. Dei kristne og dei i eliten blei gifta bort, dei mindre kven han vil, og barna vil bli ein del av eigendomen hans. heldigstilte, og gjerne eldre, blei huskvinner («Marthas»), Økonomisk og seksuell makt heng tett saman i slaveriet: og dei unge og framleis fruktbare blei tenarinner («HandGjennom seksuelle overtramp kan ein som slaveeigar gjere maids»), jenter som blei fordelt i hus med barnløyse ekteseg rikare, gjennom å produsere fleire slavar. par. Meininga for ei tenarinne er å bli gravid med ektemannen Seksuell vald råka hovudsakleg slavekvinner, i motset- i huset. Dette skjer gjennom månadlege ritual, der tenarinna nad til menn. Gjennom boka blir det ligg mellom beina til husfrua medan tydeleg kor tett slaveri og patriarkat mannen puler ho. Tenarinna er ikkje Dystopien seier liksom heng saman. Å skulle syne dette fram å rekne for ein person, ei heller eit sjå, sjå kva som vil ville ha vore vanskeleg om ikkje hoverotisk objekt, så nært som ansikt kunne skje om ikkje vi udpersonen var kvinne. Samstundes og vagina er omtrent alt tildekt. Huspassar på no! gjev det å la ei samtidig kvinne oppleve frua held tenarinna i hendene og desse gruelege hendingane at vi som held ho fast med føtene, medan lesarar kanskje i endå større grad klarar å leve oss inn i mannen ikkje tek i ho meir enn han må. Meininga med handlinga, og forstår kor vanskeleg vi sjølv ville hatt det i henne er først og fremst å vere fruktbar, og gjennom fruktsame situasjon. barheita si å tene staten gjennom å auke folketalet.

Staten Gilead er eit styresett gjennomsyrt av vilje til å ta MEN KVA MED FRAMTIDA DÅ? kontroll over kvinna, hennar kropp og seksualiteten: Ved Når ein snakkar om sci-fi eller dystopiar tenkjer kanskje sidan av at dei ikkje sjølv kan velje kva dei gjer, eller kven fleire på framtidsspekulasjonar enn på fortida, og det er dei lev med, kan heller ikkje kvinnene velje korleis dei ser ikkje utan grunn. Særskilt dystopiane tek ofte for seg tendens- ut. Alle er til ei kvar tid fullt dekt til: Konene i blått, Marthaene ar i eiga samtid, og forverrar desse radikalt. Margaret At- i grønt og tenarinnene i raudt. Alt som kan vekke lyst er wood sin klassikar A handmaid's tale er eit prektig døme. forbode, frå sminke til utfordrande klede.

Boka kom ut i 1985 og er historia om «tenarinna» Offred Men i Gilead, som i så mange stader elles, eksisterer det (Ofredd er ikkje hennar fødenamn, det kjenner vi ikkje). Ho ein dobbel standard. På klubben Jezebel lever nokre av fortel historia om seg sjølv, og samfunnet sitt, som blir kalla kvinnene, som nekta anna arbeid, som prostituerte, og der Gilead. Vi veit ikkje heilt når eller nett kvar Gilead er, men tek kommandantane gjerne med seg vener frå forretningslivdet vi får høyre er at det ein gong på 80-talet skjedde eit et for å more seg. Det som eliten meiner er for umoralsk for kupp i USA, der kristenkonservative tok makta gjennom å folket, meiner dei gjerne er greit for dei. avrette representantane i Senatet. Etter opprettinga av Gilead blei dei fleste fridomar fjerna litt etter litt, men få legg merke KVA KAN «FRAMTIDA» SEIE OM SAMTIDA? til det fordi all informasjon blir styrt av staten. I boka gjer Kva er vitsen med å skrive ein dystopi, og med å lese ein, dette at bakgrunnen for maktovertakinga verkar uklar: In- som A Handmaid's Tale? Det er vel få som verkeleg trur at gen veit heilt kva som skjedde, eller nett kven det er som forfattarar kan føresjå framtida? Kanskje ikkje, men dystohar makta. Dei herskande blir rett og slett kalla «Kommand- piane handlar kanskje eigentleg ikkje mest om framtida, antar», og alle menneska har fått nye namn. iallfall ikkje så mykje som dei handlar om samtida. DystopiTrass i at ein ikkje sikkert veit korkje kven det er som har en seier liksom sjå, sjå kva som vil kunne skje om ikkje vi makta (kva personar som har kva roller i kva system), kjen- passar på no! ner ein gjennom indoktrinering til kva regimet er imot, og I samband med Margaret Atwood er det sikkert fleire til nokre av grunnane dei gjev for overtaking, alt frå trugs- trekk ved A Handmaid's Tale som peiker mot både hennar målet frå muslimsk innvandring, framgangen til feminis- (då ho skreiv boka) og vår samtid (når vi les boka). Samanmen, moralsk forfall, miljøkatastrofar og fallande folketal. hengen mellom feminisme, fallande folketal og «det muslimGilead er eit totalitært styre der individa, og særskilt kvin- ske trugsmålet» blir gjerne knytt saman av høgrevridde ner, blir styrt. Etter maktovertakinga blei gjennomført blei samfunnsdebattantar. Samstundes er det i boka tydeleg kor8

Mål og Makt 2012 – 1

Som med Kindred har vi i A Handmaid's Tale ei kvinne som liknar oss, og som i laupet av kort tid blir til ei kvinne vi knapt ville trudd vi sjølv kunne bli. leis den vanlege tanken om at den dydige husmora medverka til at kvinnene blei stengte borte frå alt anna enn reproduksjon og husliv. Kvinnene som skreiv til avisene, prata på tv og reiste rundt og heldt føredrag om kvifor andre kvinner burde velje husmorlivet, fekk husarrest og forbod mot å skrive og tale til framande, eit liv dei, når alt kom til alt, ikkje i særleg grad trakta etter.

Om boka kanskje, når ho vert presentert i så grove trekk, kan verke noko moralsk overtydeleg er ho ikkje mindre overtydande. Som med Kindred har vi i A Handmaid's Tale ei kvinne som liknar oss, og som i laupet av kort tid blir til ei kvinne vi knapt ville trudd vi sjølv kunne bli. Ei av dei mange tankevekkande scenene i boka finn stad når Offred er ute og handlar med partnaren sin og dei blir konfrontert av ei gruppe japanske turistar med ein gaid. Dei japanske turistane er kledde som vanleg, og ei av turistkvinnene spør Offred om ho er lukkeleg. I påhør av gaiden tør ho knapt svare (ettersom ho ikkje har lov å snakke med framande), så ho berre nikkar kort, før ho skundar seg vekk.

For eit sentralt problem i boka er vanskane med å forklare at ein har det jævleg, når ein korkje har lov til å snakke eller skrive, i eit system som er gjennomsyra av overvaking og angjevarar. Dette syner samstundes vanskane med å skulle tru på svaret Offred, eller andre i hennar posisjon, gjev: Seier ho det fordi ho meiner det, eller seier ho det fordi ho må det?

Dette er ein del av ei større problemstilling boka reiser.

Kva forteljing er dette, og korleis er ho blitt skriven? Som lesarar finn vi oss i den kinkige posisjonen at vi etterkvart tykkjer det er vanskeleg å vite kor mykje vi kan stole på forteljaren vår. For gjeve at det ikkje er lov å korkje snakke eller skrive, korleis kan då Offred ha fått fortalt historia si?

I slutten kjem det fram at boka er basert på ei rekke kassettinnspelingar nokre forskarar har funne i ettertid. Dei går ut i frå at Offred klarte å rømme, i alle fall i lang nok tid til å at ho fekk fortalt historia si. Det løyser likevel ikkje problemstillinga heilt: Korleis kan vi som lesarar forstå, eller dømme, eit samfunn som vi berre har fått innsyn i gjennom eit menneske, og ikkje eit kva menneske som helst, men ei uheldig kvinne, si forteljing? Hadde kommandanten fortalt

hadde nok alt sett annleis ut. Men det hadde vel gjerne ikkje vore noko betre, er det ikkje noko fint i at det er gjennom korleis eit samfunn handsamar sine svakaste at vi skal dømme det?

KVA SEIER SPEKULATIV FIKSJON OSS I DAG?

Kva vil det seie å vere menneske, og kva vil det seie å vere kvinne? Noko av det som tydelegast kjem fram om ein les ei rekke bøker i sjangeren spekulativ fiksjon, er nett kor ekstremt mange svar som finnest på desse spørsmåla. Klart, ein treng ikkje gå til fantasien for å finne dette: I verda har det allereie eksistert ei mengde samfunn gjennom dei lange tidene menneska har eksistert, samfunn som har organisert folk, arbeid, økonomi og reproduksjon på forskjellige vis.

Den største fordelen den spekulative fiksjonen har, over kanskje den meir realistiske, er at han har fridomen til å kombinere samtid med fortid eller framtid, på kva vis han vil. At noko «ikkje er særleg realistisk» er ikkje alltid så viktig, det interessante er kva verknad desse forteljartekniske grepa får, kva dei kan fortelje oss om oss og det å vere menneske. Å vere menneske er mellom anna det å ha kjønn og å vere kjønna. Men når ein les spekulativ fiksjon vert det tydeleg kor mykje forskjellig dette kan vere, og kor tett samanbunde kjønn er til dei andre felta i samfunnet, som organiseringa av økonomi, arbeid og reproduksjon. Kjønn og feminitet er aldri berre eit privat spørsmål om korleis individet skal leve, men eit politisk spørsmål som handlar om kva plass, kva rett og kva meining ein kan ha i eit samfunn som kvinne.

Få stader er det tydelegare enn i spekulativ fiksjon.

TILRÅDD LESNAD

Frankenstein av Mary Shelley A Handmaid's Tale og Oryx And Crake av Margaret Atwood Kindred, samt resten av forfattarskapen til Olivia Butler The Cleft av Doris Lessing Daugther's ofthe North / The Carhullan Army av Sarah Hall.

The Dispossesed av Ursula K. Le Guin July's People av Nadime Gordimer

9

Frå hovudkvarteret i Paris driv unesco ei rekkje verdsfemnande prosjekt som mellom anna skal gje alle menneske i heile verda ei god grunnutdanning. I fire dagar sat eg i salen under forhandlingane i utdanningskommisjonen og opplevde internasjonal utdanningspolitikk i praksis.

Fire dagar på Place de Fontenoy av Janne­Kristin Svarstad Nygård

Eg landa på flyplassen i Paris i byrjinga av november i fjor HEILE VERDA I EIN SAL i varmt haustvêr, tok metroen mot Ségur og gjekk igjen- unesco er ein fn-organisasjon som har som mål å «mednom ein tryggleikskontroll og inn på kontoret til den per- verke til å byggje fred, utrydde fattigdom, arbeide for ei manente norske unesco-delegasjonen. På kontoret ensa dei berekraftig utvikling og fleirkulturell dialog gjennom utmeg nesten ikkje, dei var for opptekne av å høyre på den danning, vitskap, kultur og kommunikasjon». Hausten 2011 sprakande 60-talsradioen som overfører lyd til alle dei nas- gjekk den 36. generalkonferansen av stabelen. Då samla alle jonale kontora frå den storslagne hovudsalen i unesco-byg- medlemsstatane seg for å forhandle fram internasjonale get som ligg over gata på Place de Fontenoy. Fem nervepirrande løysingar og initiativ, et arbeid organisert i ulike kommisog lange minutt etter at eg kom inn døra til det slitne kontoret jonar. Eg var så heldig å få møte som Noreg sin ungdomsvart den lågmælte og tørre lyden frå radioen avløyst av ein representant i utdanningskommisjonen. stormande jubel frå salen.

I eitt år hadde eg førebudd Palestina vart teken opp som meg til generalkonferansen.

Etter å ha arbeidd med den medlemsstat i unesco etter ei Eg hadde lese tusen sider med norske målsaka i ei årrekkje, er avrøysting mellom alle dei 195 sakspapir, reist på ungdomdet spanande å kunne knyte den medlemsstatane – som no talte skonferansar i Wien og Par196. is, sprunge frå møte i den norske kampen for språklege Noreg røysta ja, Sverige norske unesco-kommisjonen rettar til ein internasjonal kamp røysta mot, Danmark røysta og førebuingsmøta i departefor dei same prinsippa. blankt – Norden og eu delte seg menta, men kjende meg likevel på midten i det betente liten og kunnskapslaus i møte spørsmålet. Like etterpå høyrde vi usa tok ordet og sa at dei med den veldige organisasjonen med det vanskelege og no kom til å kutte all stønad til organisasjonen – omlag 20 kronglete språket. prosent av heile det samla budsjettet. Israel tok ordet og kalla vedtaket for «science fiction» av di ein stat som ikkje RETT TIL UTDANNING PÅ EIGE SPRÅK eksisterer no er medlem.

Eit av arbeidsfelta som unesco arbeider med er knytt til Like etterpå traska eg bort til hovudsalen og fekk akkur- språk- og minoritetsrettar. Etter å ha arbeidd med den norat med meg at representanten frå Palestina heldt ei tale til ske målsaka i ei årrekkje, er det spanande å kunne knyte forsamlinga, der han takka for støtta. Eg hugsar at eg ten- den norske kampen for språklege rettar til ein internasjonkte at eg var vitne til noko historisk. al kamp for dei same prinsippa.

Sidan 1990 har unesco klart å byggje opp ei verdsfem10

Mål og Makt 2012 – 1

nande rørsle av både medlemsstatar og ikkje-statlege organisasjonar som arbeider for at alle i heile verda skal få moglegheit til å ta ei grunnutdanning; eit av fn sine tusenårsmål. Rørsla vert kalla Education for all (efa) og har sidan 2002 kome med ni grundige rapportar – global monitoring reports (gmr) – som seier noko om korleis stoda er og korleis vi skal arbeide framover for å nå målet. Eit av funna har vore at det er avgjerande at elevane får opplæring på fyrstespråket sitt for å få fullt utbytte av utdanninga.

Minoritetar fell ofte utanfor utdanningssystema, både på grunn av den låge statusen dei har i samfunnet – og på grunn av språket.

Viss lærarane manglar utdanning sjølve, klasseromma er overfylte og lærebøkene og opplæringa skjer på eit anna språk enn det du har som fyrstespråk, seier det seg sjølv at ein ikkje får så mykje att for timane på skulebenken. Mange foreldre ofrar sårt trengd arbeidskraft om dei vel å sende borna på skule, og om dei ikkje kjenner at dei får noko att for det, tek dei borna ut av skulen att for å heller kunne hjelpe til i heimen eller ta seg arbeid for å spe på familieinntekta.

Rapporten som efa utarbeida i 2005, som handlar om korleis ein skal auke kvaliteten på utdanninga, peikar på at språket i lærebøkene og undervisninga er viktig. Lærer elevane å skrive på morsmålet, lærer dei å skrive snøggare enn om dei kun får skriftleg opplæring på eit anna språk.

Dessutan fann ein at dei som har lærebøker på morsmålet tileignar seg kunnskapen lettare enn dei som ikkje har det.

god kvalitet i ei utdanning dersom opplæringa er pakka inn i eit språk som eleven ikkje snakkar eller kanskje ikkje heller forstår stort av. Svaret er sjølvsagt nei. Å tvinge born til å skrive og lese på eit språk dei ikkje forstår eller som er fjernt frå det som er snakka i heimen skapar eit læringshandikap som ikkje skal vere der.

Men det er òg andre grunnar til å inkludere fleire mindre språk i utdanninga. Å utvikle rettskrivingar, lærebøker og omgrep i eit mindre brukt språk, gjer at statusen til dette språket aukar. Dette kjem heile det minoritetsspråklege samfunnet til gode.

SER POSITIV EFFEKT AV FLEIRSPRÅKLEGHEIT

Sjølv om det er viktig å sikre opplæring på morsmålet, meiner ikkje unesco at det er det einaste språket ein skal få opplæring i. Organisasjonen seier sjølv at dei stør det dei kallar morsmålbasert fleirspråkleg undervisning, som omfattar opplæring i andre nasjonalspråk i landet der utdanninga finn stad, og opplæring i globalspråk som engelsk, spansk, mandarin og arabisk.

På denne måten vert ikkje elevane haltande etter andre elevar, men kan hevde seg like godt i arbeidslivet i landet der dei bur, i tillegg til å kunne tileigne seg informasjon frå internett og andre kjelder til viktig, offentleg informasjon som enno ikkje finst på morsmålet til eleven. Fleirspråkleg undervisning er eit viktig grep i den overnasjonale skulepolitikken for å hindre fråfall og fremje likestilling i undervisninga – og for minoritetsspråklege.

DET BESTE FOR ELEVEN, OG DET BESTE FOR SPRÅKET

unesco stiller seg sjølv spørsmålet om det er mogleg å oppnå 11

Av alle dei nesten to hundre landa i salen var eg den einaste ungdomsrepresentanten som fekk vere med inn i forhandlingane.

EKTE UNGDOMSMEDVERKNAD

I salane sit alle statane etter alfabetisk rekkefølgje, det vil seie at Noreg sit mellom sultanriket Oman og New Zealand, med Nigeria i nærleiken. Dei to mannlege representantane frå Oman ba meg på jordbærtyggis med jamne mellomrom, medan den kvinnelege representanten frå New Zealand var oppteken av å klappe meg på skuldra og seie at ho var imponert av kor ung eg var. Av alle dei nesten to hundre landa i salen var eg den einaste ungdomsrepresentanten som fekk vere med inn i forhandlingane.

Dagen før vart eg beden av den norske delegasjonen om å førebu eit treminuttsinnlegg der eg fekk lov til å peike på kva eg synest var viktig for ungdom i det internasjonale utdanningsordskiftet på vegne av Noreg. Ingen skulle lese igjennom innlegget mitt på førehand, eg var fri til å tale til heile verda om akkurat det eg var oppteken av – norsk ungdomspolitikk på sitt beste. Eg peika mellom anna på retten elevar har, eller burde ha, til å organisere seg og styre sin eigen skulekvardag gjennom studentdemokrati, og kor viktig det er at jenter får like rettar som gutar i utdanningssystema. Innlegget vart møtt med mange høge augebryn og overraska andlet – kunne ei så ung jente tilføre ordskiftet noko?

Internasjonal politikk og avtaler er vanskelege prosessar, når heile verda skal verte einige krev det breie kompromissar og runde formuleringar i løysingane. Kva meiner eigentleg Iran når dei føreslår «responsible education»? I unesco vert alle avtaler gjort ved konsensus, og det er sjeldan røystingar. Er eitt land ueinig i ei setning, vert setninga heller teken ut av teksten. Dette gjer at det vi kjem fram til under forhandlingane ofte er universelt og lite spissa, og det er difor vanskeleg å kome fram til progressive og radikale strategiar. Vi kan godt komme fram til at det er viktig at alle får utdanning på morsmålet – men korleis den enkelte stat kan løyse dette i praksis, når den same staten kanskje har ein diktator som med hard hand slår ned på minoritetane i landet, vert det ikkje snakka så høgt om.

Men det at alle landa er der og snakkar saman har òg ein funksjon, og ordskifta er ikkje heilt blotta for konflikt. Temperaturen i salen auka ved eit tidspunkt då Egypt og Palestina skulda Israel for å drive med vranglære i historieundervisninga i landet. Å kjenne på stemninga i salen, og å komme så tett på ei konflikt eg elles kun berre har lese om i norske media, gjorde inntrykk. Å VERE DER DET SKJER

TRAVLE TOLKAR OG NORDISK SAMARBEID

Arbeidsdagane starta med eit tidleg morgonmøte i den norske delegasjonen, så eit nordisk møte der dei nordiske landa fekk samkøyre ein felles nordisk strategi. Dei nordiske møta går føre seg på nordiske språk – eit medvite val. Finland snakkar finlandssvensk og Island plar snakke dansk.

I forhandlingssalane går ordskiftet på alle offisielle fnspråk: fransk, engelsk, spansk, russisk, mandarin og arabisk.

I glasbur oppe på veggen sit tolkane på utstilling. Dei simultanomset alt som vert sagt i salen til alle dei forskjellige språka. Ordstyraren var sveitsisk og snakka fransk, så for å skjøne kva han sa hadde eg på eit headset som var stilt inn på ein engelsk kanal, direktekopla til mikrofonen til den engelske tolken. Vrei eg på brytaren kunne eg høyre den same ordstyraren snakke på arabisk, mandarin, russisk ...

Etter fire dagar på Place de Fontenoy vart eg klar over kor godt eg har det i Noreg og kor kort vegen til makta eigentleg er for ein vanleg norsk ungdom, og korleis eg tek for gitt at eg som kvinne og medlem av ei mindretalsspråkleg gruppe har like stor rett til å snakke i forsamlinga som alle andre.

Ungdom og ungdomsmedverknad er noko det vert tala fint om i festtalene, men gruppa har på verdsbasis elles lite makt. For at ungdom skal kunne medverke reelt, er det heilt naudsynt at ungdom òg får vere med inn i forhandlingsromma der den reelle politikken vert utforma. I mange land er ungdom halve befolkninga, og det er ungdommen som har kjempa i frontlinene i den arabiske våren vi har vore vitne til det siste året. At ei så viktig gruppe vert utelatne frå forhandlingsborda verda over, er ikkje berre uklokt og diskriminerande – det kan vere farleg.

REELL MAKT ELLER SYMBOLSKE SAMTALER? 13

Om å lese «En Brevveksling» frå I de lange Nætter av Camilla Collett

INNVIGD ELLER UINNVIGD? av Silje Warberg

I dag er Camilla Collett best kjend som forfattaren av den tråden opp att der ho sleppte han og held fram med sine fyrste tendensromanen i norsk litteraturhistorie, Amt- eigne livsminne. Opp gjennom åra er det mange som har mandens Døttre, medan ho i samtida var meir kjend som undra seg over at «En Brevveksling» er teken med i I de kvinnesaksforkjempar og essayist. Mindre kjent er det at lange Nætter. Kva gjer eigentleg ei epistolisk kjærleikshisho gav ut fleire samlingar med reiseskildringar, forteljingar torie midt blant memoarane til Camilla Collett? og livsminne, der fiksjon og essaystil ofte går hand i hand.

Av desse verka tykkjer eg memoarboka I de lange Nætter BREVROMAN I KORTFORMAT er særleg interessant, både av di utgjevings- og resepsjon- «En Brevveksling» er ei kort, men intrikat kjærleikshistorshistoria er innfløkt og av di boka heile tida vekslar mel- ie. Ho vert formidla i fem brev, fire av dei er veksla mellom lom anonymisering, fiksjonalisering protagonistane Helene og Ernst. og livsminne eller «røynd». Aller Breva er gåtefulle, fulle av mystikk Kva gjer eigentleg ei mest mystisk er kan hende «En og språklege bilete. Helene og Ernst epistolisk kjærleikshistorie Brevveksling», som bryt av minna skriv ikkje til kvarandre i rolla som midt blant memoarane til og fortel ei kjærleikshistorie forseg sjølv, men som «tante Lene» Camilla Collett? midla i brev. i og den unge friaren Ernst. Dei skriv Ide lange Nætter kom ut for fyrste heller ikkje om hendingar frå kvardgong i 1863 og i endra utgåve i 1892. Ein lett anonymisert agen, men om draumar dei har hatt, og desse draumane lånforteljar skildrar fyrst barndomen og tida fram mot kon- er drag frå fantastikken, den gotiske romansen og den firmasjonen, dinest nokre glimt av vaksenlivet. Boka er sentimentale kjærleiksromanen. I breva skriv «tante Lene» oppstykka og fortald i anekdotar, som forteljaren rettar til om kor gammal ho kjenner seg og kor plaga ho er av hoste. svevnlause lesarar. «En Brevveksling» står midt i boka i ut- Ho fortel at alderdomen kjem av at ho las forheksa trollgåva frå 1863, og nesten heilt til sist i utgåva frå 1892. His- bøker då ho var ungjente. På grunn av forheksinga har ho toria ser ikkje ut til å ha noko med eg-et sitt liv å gjere, ho eldst før tida, og no er ho altfor gammal for den unge og er ei attgjeven brevveksling mellom personane Helene og spøkefulle Ernst. Ernst prøver på si side å få «tante Lene» Ernst. Etter at «En Brevveksling» er slutt, tek forteljaren til å tru på at ho i røynda er ei prinsesse, den unge Helene, 14

Mål og Makt 2012 – 1

og at ekteskapet vil trylle henne om for alltid. I breva sluttar «draumane» med eit bryllaup, og Ernst får dei siste orda: «Her ender Eventyret. Gud være os siden naadig!» (Collett 1863: 146).

Samstundes fortel innleiinga til «En Brevveksling» ei ganske anna historie enn den frå breva. Der får lesarane vite at Helene braut trulovinga. Vi får òg vite at både Helene og Ernst døydde berre nokre få år etter brotet. På dødsleiet sa Helene at ho ynskte å verte gravlagd med ei anna brevsamling i kista, ein ukjend korrespondanse som kan vere ein parallell til trollbøkene frå draumebreva.

INNVIGDE OG UINNVIGDE LESARAR AV «EN BREVVEKSLING»

Forteljinga om Helene og Ernst skil seg sterkt frå livsminna frå Camilla Collett sitt eige liv, som utgjer resten av I de lange Nætter. Likevel har både meldarar og litteraturforskarar sett ein skjult samanheng mellom det biografiske livet til Camilla Collett og kjærleikshistoria til Helene og Ernst.

Allereie i 1863 skriv Marcus J. Monrad i ei melding av I de lange Nætter at «En Brevveksling» er ei sjølvbiografisk nykeltekst. Meldinga er jamt over positivt vinkla, men Monrad er krass når det kjem til brevvekslinga. Han skriv at for lesarar som har tilgang til «den rette Nøgel» kan det hende at teksta er god, men «det uindviede Publikum» når ikkje lenger enn til «en forgjæves Stirren efter Noget, som kanske

ikke er til, til en pinlig Svæven mellem Fantasi og Virkelighed» (Morgenbladet 1863/92). Kritikken syner eit vanleg problem med å lese nykeltekster eller (skjulte) biografiar: Leseopplevinga kan verte avhengig av at lesaren sit på den naudsynte mengda kontekstuell kunnskap. Monrad irriterer seg over at han ser ein mystifikasjon med meirmeining i «En Brevveksling» utan at han har nykelen til løyndommen.

I åra som kjem vert kunnskapane til dei historiske lesarane av I de lange Nætter endra, og vurderingane av «En Brevveksling» endrar seg i takt med dei. Mellom 1926 og 1934 vert private brev- og dagboksamlingar etter Camilla Collett publiserte. Dette markerer byrjinga på ei ny gruppe Collettlesarar: dei innvigde.

Samanhengen mellom Collett sine private tekster og «En Brevveksling» vert påpeika for fyrste gong av Clara Bergsøe i 1902, dinest av Gina Krog i 1906. Men fyrst då Aagot Benterud skriv om I de lange Nætter i Camilla Collett. En skjebne og et livsverk i 1947, vert det tydeleg i kor stor grad privatlivet til Camilla Collett hadde vorte allemannseige. «For oss som kjenner hele hennes tidligere utvikling», skriv Benterud, er «En Brevveksling» berre «lett kamuflert». Og: «vi som kjenner de virkelige brev» veit kor godt ho har fanga atmosfæren frå trulovingstida si (1947: 267-268). Hjå Marcus J. Monrad, i 1863, var det tale om berre nokre få innvigde lesarar frå salongkulturen i Kristiania og kretsen rundt 15

ekteparet Collett. ii I 1947 er desse få innvigde vortne til ein større lesarfellesskap. «Alle» kjenner til Camilla Collett sitt ekteskap med Jonas Collett og ungdomsforelskinga hennar i Johan Sebastian Welhaven – og når dei no les I de lange Nætter, set dei det i samanheng med historia om Helene og Ernst.

Det er altså eit historisk skilje mellom uinnvigde og innvigde lesarar av «En Brevveksling». I tida etter 1926 vert «En Brevveksling» vigd stadig større plass i biografiar om Camilla Collett og i litteraturvitskaplege artiklar og bøker.

Dette heng saman med at lesarane er vortne innvigde: Teksta vert handsama som ei kamuflert sjølvbiografisk skildring, skriven over røynslene Camilla Collett sjølv hadde med ulukkeleg kjærleik. iii Helene og Ernst vert samanlikna med Camilla og Jonas Collett, og årsaka til brotet i «En Brevveksling» finn dei i den ulukkelege ungdomsforelskinga Camilla hadde i Johan Sebastian Welhaven. Det er denne kjærleiken som har «eldt» Helene/Camilla og gjort henne ueigna for Ernst/Jonas. Skiljet mellom uinnvigde og innvigde lesarar fell saman med eit skifte frå negativ til positiv omtale av «En Brevveksling» og ei auka interesse for I de lange Nætter som heilskap.

skriv til kvarandre. Den faktiske lesaren av boka går dimed inn i ein tredje lesarrolle når han eller ho les «En Brevveksling». Han får ei voyeuristisk rolle, som ein som «spionerer» på ein privat kommunikasjon. Tidlegare i boka retta eg-forteljaren seg direkte til lesaren og omtala dei svevnlause som ein fellesskap. I «En Brevveksling» vert felleskapen erstatta av det private, lesaren må sjølv setje seg inn i kodane frå kommunikasjonen mellom Helene og Ernst. Vi kan seie at lesarane går frå å vere innvigde til å verte uinnvigde i «En Brevveksling», òg på eit formmessig plan.

Medan brevromanen per definisjon er ein uavslutta teksttype med utgangspunkt i notida til skrivaren, er memoarar etterstilte og endar idet dei når notida. Når breva tek slutt er det difor ikkje alltid av di narrativet kjem til ein endeleg og konkluderande slutt. Motiverte avslutningar kan vere at ein av skrivarane døyr eller at dei treffer kvarandre i røynda og ikkje lenger treng skrive. Men ei brevveksling kan like gjerne slutte som «En Brevveksling», utan at vi veit om det fylgde fleire brev etter at Ernst avslutta «eventyret». Resultatet er at brevvekslinga synest å vere meir subjektiv og direkte enn formidlinga frå eit etterstilt perspektiv, samstundes Skiljet mellom uinnvigde EI VANSKELEG TEKST som ho er uavslutta; slutten på og innvigde lesarar fell At «En Brevveksling» er ei gåtefull breva verkar umotivert og vi veit saman med eit skifte frå og delvis utilgjengeleg tekst, er frå innleiinga at historia om ikkje til å stikke under stol, og det er Helene og Ernst heldt fram mot negativ til positiv omtale av fleire årsaker til at teksta vert opbrot og daude.

«En Brevveksling» og ei pfatta slik. For det fyrste er det Som ei tredje forvansking kjem auka interesse for I de lange vanskeleg å nyste opp i historia om at trass i dei sjangermessige skilNætter som heilskap.

Helene og Ernst i seg sjølv, av di nadene finst det fleire motiviske teksta opererer med fleire fikstilknytingar mellom brevvekjonslag som er kopla til ulike røyster og diskursnivå. Helene slinga og livsminna frå resten av boka. Særleg mellom «En og Ernst går inn i roller: som «tante Lene», den unge prinsen, Brevveksling» og avslutningskapitlet «Den første og den prinsessa, ei ung Helene og så vidare. Brevskrivarane for- sidste Nat» finn vi språklege bilete og referansar som peikar tel om draumar, ikkje om røynda, og i draumane nytter dei tilbake på breva Helene og Ernst skriv. Desse motiviske sjangertrekk henta frå andre former for skjønnlitteratur. likskapane gjer det naturleg å anta at eg-et i boka sjølv har Brevvekslinga gjer at dei ulike røystene skifter plass, kvar forfatta breva, og at «En Brevveksling» så å seie er ein brevskrivar kan påverke utfallet av historia han òg er med smakebit på forfattarskapen hennar. Samstundes opnar dei på å skape. Avsendaren frå fyrste brev er mottakar i det an- motiviske likskapane for å sjå brevvekslinga som ein fordre, og dimed vekslar forteljarrollene i ein eg-du-dynamikk. vanska del av det sjølvbiografiske materialet.

At perspektiv, røyster og roller skifter både innanfor kvart Desse tre punkta kan vere med på å forklare kvifor uineinskilt brev og frå brev til brev, gjer teksta gåtefull og nvigde meldarar og kritikarar opplevde teksta som for utilvanskeleg å nyste opp i. gjengeleg og vurderte «En Brevveksling» negativt. Særleg For det andre tek «En Brevveksling» form av ein brevro- dei sjangermessige skilnadene er sentrale. Lesarane forventman i kortformat, medan resten av I de lange Nætter er ar den etterstilte formidlinga frå memoarane, men vert memoarar og livsminne. Desse sjangrane har store ulikska- tvinga inn i ein ny lesarposisjon i «En Brevveksling», der par. Til dømes rettar forteljaren i I de lange Nætter seg til dei møter eit mangfald av fiksjonar i eit uavslutta narrativ. svevnlause lesarar, medan Helene og Ernst utelukkande Brevvekslinga som sjanger skapar uinnvigde lesarar, medan 16

Mål og Makt 2012 – 1

17

lesarar av memoarar og livsminne forventar å verte innvigde. Det mystiske og fragmenterte gjer at I de lange Nætter ikkje vert keisame memoarar om aketurar som barn og hagestell EI UINNVIGD LESING som vaksen. At «En Brevveksling» ikkje byr på noka enkel Kan biografisk kunnskap om Camilla Collett løyse desse løysing eller noka overordna sanning, men derimot på det lese- og fortolkingsproblema knytt til «En Brevveksling? uavslutta og fragmentariske, treng ikkje vere eit problem.

Både ja og nei. Grunnane til at Helene bryt trulovinga med Elizabeth J. MacArthur (1990) og Thomas O. Beebee (1999) Ernst må ein framleis finne i teksta sjølv, bak fiksjonal- argumenterer for at når ein les eldre tekster, og då særleg iseringane deira og leiken med brevskrivarroller. Men ei brevromanar, bør ein nærme seg dei utan moderne krav om biografisk lesing kan sjå ut til å forsone dei ulike teksttypane ei endeleg avslutning eller at teksta skal «gå opp». Det ved å gje det gåtefulle ein tydeleg funksjon. Ved å seie at uavslutta ligg i forma, like mykje som i innhaldet.

Camilla Collett formidlar personlege røynsler i teksta, røynsler som det offentlege rommet i dåtida ikkje skulle INNVIGD ELLER UINNVIGD? vite noko om, vert det forvanska og kamuflerte ved «En Både eit uinnvigt og eit innvigt perspektiv på I de lange Brevveksling» til ein tematisk og estetisk kvalitet. Detaljar Nætter generelt og «En Brevveksling» spesielt har sine forsom ikkje høver i ei biografisk fortolking, kan ein ganske delar og ulemper. Forskinga som har lagt vekt på det bioenkelt velje vekk. Når lesarane får tilgang til ein nykel som grafiske, har ført til mange fruktbare lesingar, som mellom opnar for å sjå motiviske likskapar mellom «En Brevvek- anna kastar ljos over interessante metaperspektiv. iv Som sling» og livsminna som meiningsberande, vert det òg en- lesarar har vi dessutan ein trong til det biografiske – det klare å oversjå at brevvekslinga både er uavslutta og syner meldinga av Marcus J. Monrad tydeleg. Men fokuset sjangermessig annleis enn resten av på nykelelement i brevvekslinga tekstene i boka. Det tilsynelatande fører til at noko av kompleksÅ vere ein uinnvigd lesar er spreidde vert samla under éin temiteten i henne går tapt. Delar av på si side ikkje lett, men er atisk paraply. historia om Helene og Ernst vert Samstundes finst det ei anna borte når berre parallellar til ein uthaldande, finn ein løysing på problema: Ein kan godta brev og dagbøker er relevante. gullkorn som rikeleg rolla som uinnvigd lesar og leite etEin innvigd lesar kan slik ende erstattar strevet. ter svara i teksta sjølv. Då vil ein opopp med å la det historisk-biopdage at tilknytingane mellom «En grafiske materialet stengje for Brevveksling» og dei andre tekstene er mange. Husjomfrua andre lesingar: Samanhengane mellom tekstene i I de lange som forheksar Helene i «En Brevveksling», vert til dømes Nætter vert forenkla, og biografisk kunnskap vert ein snarveg spegla i hushjelpa Marte frå kapittelet «Fjerde Nat». Ein til å forlate det gåtefulle og fragmentariske til fordel for eit papegøye frå Nicolai Wergeland sitt kontor dukkar opp att endeleg svar og ein heilskapleg tematikk. Gjer ein det, overi draumen til «tante Lene». Men det er vanskeleg å finne ser ein òg store delar av det form- og stilmessige i måten klare svar på kva desse samanhengane tyder. Det som vert Camilla Collett skreiv på. I jakta på ei fortagd kjærleikshistydeleg, er at det gåtefulle i brevvekslinga er ei forlenging torie frå eit historisk liv går ein glipp av kvalitetar som er av korleis eg-forteljaren framsteller seg sjølv i heile I de kopla til det litterære handverket i seg sjølv. Å vere ein uinlange Nætter, nemleg anonymiserande og litterarisert. Til nvigd lesar er på si side ikkje lett, men er ein uthaldande, dømes lèt Camilla Collett det aldri vere ein udiskutabel finn ein gullkorn som rikeleg erstattar strevet. v samanheng mellom seg sjølv og eg-forteljaren. Ho viser alltid til ein forfattaridentitet i staden for sitt eige namn.

Etter mi meining er anonymiseringane, kamufleringane og det gåtefulle i tekster av Camilla Collett med på å gjere dei spennande og lesverdige den dag i dag – sjølv dei gongene vi ikkje sit med ein nykel eller finn ein tematisk heilskap på tvers av tekststykka. Det episodiske er ein del av stilen Collett skriv i: Også i essaysamlingane hennar finst det plutselege drypp av gåtefull fiksjon, ofte med kjærleik som motiv og ein leik med det sjølvbiografiske i botnen.

18

Mål og Makt 2012 – 1

KJELDER

Beebee, Thomas O. (1999). Epistolary Fiction in Europe, 15001850. Cambridge: Cambridge University Press Benterud, Aagot (1947). Camilla Collett. En skjebne og et livsverk. Oslo: Dreyers forlag Bergsøe, Clara (1902). Camilla Collett: Et livsbillede. Kjøbenhavn: Gyldendalske Boghandels Forlag Collett, Camilla (1863). IdelangeNætter. Kristiania: J. W. Cappelen Collett, Camilla (1913). Samlede verker. Mindeudgave. Andre bind. Kristiania og Kjøbenhavn: Gyldendalske boghandel Illustreret Nyhedsblad, 52/1862: «I de lange Nætter». Anonym anmelder.

MacArthur, Elizabeth J. (1990). Extravagang Narratives.

Closure and Dynamics in the Epistolary Form. New Jersey: Princeton University Press Morgenbladet 92/1863: «I de lange Nætter. Af forfatterinden til 'Amtmandens Døttre'». Anmeldt av Marcus Jacob Monrad Verdens Gang 31/1892: «Camilla Colletts Samlede Værker».

Anmeldt av Gina Krog (opprinnelig en tale holdt i Kvindestemmeretsforeningens Klub, Torsdag 25. januar 1892)

NOTAR

i. Eg skreiv om «En Brevveksling» i masteroppgåva mi: «'En forgjæves Stirren efter Noget, som kanske ikke er til'? Brevromanens plass og funksjon i Camilla Colletts I de lange Nætter», NTNU, 2011. ii. Sjå Torill Steinfeld (1996), Den unge Camilla Collett. Steinfeld set livet og tekstene til Camilla Collett inn i ei kulturhistorisk kontekst. iii. For forsking på I de lange Nætter og «En Brevveksling» som tek opp det sjølvbiografiske, sjå til dømes Jorunn Hareide (1986), «Forsøk på å lytte til 'Grundtonen'. Camilla Colletts selvbiografi I de lange Nætter».

Annegret Heitmann (1994) og Stephan Michael Schröder (1994) les óg fiksjonstekstene i I de lange Nætter sjølvbiografisk, medan Steinar Gimnes (1991, 1998a, 1998b) ser på både tekstinterne og biografiske løysingar. Berre Erik Østerud (1987) har ei målsetjing om å velje vekk det sjølvbiografiske i møte med «En Brevveksling», i artikkelen «Kjerringa mot strømmen. Camilla Colletts liv og forfatterskap». iv. Sjå til dømes Annegret Heitmann (1994) og Stephan Michael Schröder (1994). v. Dette er noko Camilla Collett nok var samd i. I essayet «Tyske forfatterrinder» skriv ho om Rahel Vanhagen von Ense at «[d]er skal en viss Udholdenhed til at arbeide sig igjennem det blot lokale og tilfeldige i en Brevveksling, der er ført for et halvt Sekulum tilbage, (...) det halve bliver uforstaaeligt, fordi det knytter seg til Personer og Tilstande, der er os fuldkommen ubekjendte». Ho konkluderer likevel med at «er man udholdende, finder man (...)Guldkorn, der rikelig erstatter Møien» (Collett 1913: 79).

19

SUPERHELTINNER, UNGDOMSSKULEN OG JOBBINTERVJU av Heidi Furre

I fjor var eg på eit jobbintervju. Eg blei intervjua av ein at eg ikkje hadde stilt han det spørsmålet. Og eg var ikkje mann, omtrent hundre år eldre enn meg, med svarte brill- stolt over meg sjølv, ikkje i det heile tatt, eg var berre skamer og mørk dress. Eg hugsar intervjuet som veldig ube- full for å ikkje ha sagt ifrå. Det at eg er jente, ung, eller har hagelig. Han kritiserte meg for den slitne neglelakken min, mindre erfaring enn andre, gir ingen rett til å behandle meg han stilte meg spørsmål som sette meg heilt ut. Han slengte dårlig. porteføljen min i bordet og sa det ikkje var det beste han For meg er feminisme som å ha ei superheltinnedrakt unhadde sett, men ikkje det verste heller. Når eg tenker tilbake der dei vanlige kleda mine. Og det er den drakta som minpå det augeblikket, skulle eg ønskje eg ner meg på at det er lov å seie ifrå. hadde reagert annleis, men eg gjorde Eg hadde berre gløymt å ta ho på Det at eg er jente, ung, ikkje det. Eg respekterte meiningane den dagen. Det er vanskelig å bli eller har mindre erfaring hans og var høflig. Klart eg gjorde det. utsett for hersketeknikkar, det er enn andre, gir ingen rett Det er jo sånn du skal behandle andre derfor dei finst. Men heldigvis er til å behandle meg dårlig. det lov å ta på denne supermenneske. Då eg gjekk ut døra, gav eg han eit fast handtrykk og eit smil. Eg heltinnedrakta som gjer det lettare burde gitt han finger’n. Eg burde sagt til han at han eg ikkje å seie ifrå, lettare å stille spørsmål, lettare å gå heim og seie var interessert i å ha ein arbeidsgivar som brukte hers- til seg sjølv at menn i femtiårsalderen blir ikkje behandla keteknikkar og som ikkje var trivelig mot andre menneske. slik, og det bør ikkje eg heller. Ingen bør det. Det handlar om Og så burde eg ha gått, og eg burde vore stolt over meg sjølv tryggleik og fridom, til å tore å reise seg og seie at dette vil som sa ifrå. Og aller viktigast: Eg burde stilt både meg sjølv eg ikkje vere med på. Eg prøver å leve i ei verd der me har og han dette spørsmålet: Ville han ha behandla meg på same gjensidig respekt for kvarandre, og det er derfor eg ser på måte om eg var ein mann på hans alder med like mykje er- feminisme som ei superkraft til å gjere dette mulig. Etter at faring som han sjølv? Eg spurte aldri, eg grein på 37-bussen eg var ferdig med å grine på 37-bussen den dagen, skjønte heim i staden. Mest fordi eg var skuffa over meg sjølv for eg at eg ikkje ville ha den jobben uansett. Eg trong han 20

Mål og Makt 2012 – 1

ikkje, og det var ingen tvil om at han ikkje trong meg. Eg Men eg øver på å seie ifrå, på å stille spørsmål, på å ikkje blei einig med meg sjølv om å aldri meir vere høflig flink akseptere kjønnsdikriminering og hersketeknikkar. Det er pike, aldri meir la vere å stille spørsmål. Eg vil heller fly ut det superheltinnedrakta er til. døra med superheltinnedrakta mi.

Tilbake til ungdomsskulen. Ingen lærebøker fortalte meg Då eg gjekk på ungdomsskulen, flaug eg sjelden ut døra at puppane til Helene var offer for seksuell trakassering. som ei superheltinne etter å ha sagt det eg burde ha sagt. Det las eg i Halve himmelen er vår av Nina Bangren, Aina Men eg gjekk ofte ut døra med vondt i magen for at eg ikkje Griffin, Mai Lindberg og Jill Moursund. Boka som har ei hadde sagt noko når venninna mi fekk jente i superheltinnedrakt på coverkommentarar på dei store puppane et. Meg sjølv som femtenåring ville Akkurat som Metropolis sine. Eg visste ikkje at det var seksuell blitt skuffa over historia om jobbintreng Supermann, treng trakassering, for ingen hadde fortalt tervjuet mitt. Aller mest skuffa trur den verkelige verda meg om det før. Det einaste eg visste, eg ho ville blitt av å høyre om korfeministar. var at det føltest heilt feil at det å ha leis det er å vere i den vaksne verda, puppar, altså å vere kvinne, kunne at det framleis er som ungdomsskuskape så mykje dramatikk i ein skulekorridor på Vestlandet. len. Når eg står opp om morgonen, tar eg på meg feminMen eg var tretten år og visste ikkje kva det betydde å vere ismedrakta mi under dei vanlige kleda mine, og det kjem feminist. No er eg tjuefem, og eg veit at feminisme handlar eg til å fortsette med så lenge det trengst. Me treng feminom å ha retten til å gjere det du vil, når du vil, uansett kjønn. isme enno. Akkurat som Metropolis treng Supermann, treng At det går begge vegar, at det handlar om fridom og mang- den verkelige verda feministar. Du finn oss over alt, i mørke fald. For meg er det like komplisert som kardemommeloven. smug, på kontoret eller på gata. Me ser heilt vanlige ut på Det er enkelt og vakkert. Det er ikkje alltid like enkelt å utsida, men under kleda har me feminismedrakta på. vere feminist i eit rom der ingen andre er det. Å rekke opp handa og seie «men eg er feminist, og det bør du òg vere».

21

Skal tru om etymologiske granskingar kan gjera livet som transperson lettare?

TVIKYN/TVISYN av Kristin Fridtun

Du kan meina kva du vil om feminisme og kjønnsstudiar, og skjorte og sikspens og brokselar, med leikande lette steg men denne påstanden kan du ikkje seia imot: Kjønn er in- og høgt hovud. Eg kjem fram, opnar døra, den døra med nfløkt for alle. Det er innfløkt i ulik mon og på ulikt vis, ein kjole på, eg skal inn, men so: «Dette er for damer!» glefmen innfløkt er det like fullt. Alle stader ligg dei på lur, ser eksamensvakta, uvanleg kvast og strengt til bestemortriveleg desse synlege og usynlege normene for korleis kvart kjønn kvinnfolk å vera. Eg stoggar midt i steget, og opp i meg slær bør eller skal vera. Dei er budde til å spenna krok for deg ei logande bylgje av rådløyse og redsle som kjøver alle ord, om du prøver å stiga over; som gjennomsynlege rettesnorer det gjeng eit sekund, to, eg veit ikkje kva eg skal seia, tri grensar dei av tankane og handlingsromet ditt, men du sekund, fire, framleis like rådvill. «Men eg er dame», pip eg merkar det snautt før du støyter mot dei. Å utan å sjå opp, og smett inn døra. finnaseg sjølv og plassen sin innanfor desse So snart eg er vel inne, kokar det i Sa eg det? At eg grensene, kan vera ugreitt. Å finna ut at ein skallen. Sa eg det? At eg var dame? Dét var dame? Dét er eg på alle måtar stend utanfor desse grensene, er eg vel ikkje. Eg kjende at eg laug då vel ikkje. er i beste fall skræmeleg. eg sa det, tunga vreid seg i motvilje.

Ikkje dame, ikkje kvinne. Har eg då TIL DØMES noko på denne doen å gjera? Kvifor tek folk i miss heile Eksamenstid på Dragvoll, ntnu. Denne dagen har eg ikkje tida? Eller har dei rett? Kva er eg so? Og har det noko å seia? eksamen sjølv; det er ein vanleg dag, og eg har eit vanleg ærend på ein av dei vanlege doane i universitetsbygget. Ek- Å VEKSA DET AV SEG samenskandidatane har òg vanlege ærend på dei vanlege Folk flest talar kanskje ikkje so mykje om korleis dei oppdoane, og eg ser at nett no stend det ei eksamensvakt og lever det å vera eit kjønn. Det tyder sjeldan at alt er greitt ventar utanfor doen, det er ei av desse godslege, stillfarande, og lett og liketil (jamvel om det utruleg nok er lett og greitt pensjonerte kvinnene, ho er heilt slik som eksamensvakter for sume). For om du i fullt alvor spør vener og kjenningar skal vera. Eg stræner i veg mot målet mitt, kledd i ullbrok korleis dei synest det er å vera jente eller gut, kvinne eller 22

Mål og Makt 2012 – 1

One day I’ll grow up, I’ll be a beautiful woman One day I’ll grow up, I’ll be a beautiful girl But for today I am a child, for today I am a boy Antony and the Johnsons ­ For today I am a boy

mann, viser det seg at mange har gruna lenge og vel på nett det. Ofte kan dei fortelja om vridne opplevingar og kjensler dei hadde som barn. Kan henda kjende dei seg att i eller var dregne mot slikt som tradisjonelt høyrer til det motsette kjønnet, eller dei var i tvil om dei var «nok» gut eller «nok» jente. Slikt er ikkje uvanleg i det heile, det høyrer liksom med til det å vera barn. Mest alle «veks av seg» eller løyser desse vanskane og slær seg til ro ein stad innanfor normene.

Eit fåtal balar med dei same spørsmåla heile ungdomstida og langt inn i vaksen alder utan å koma nokon veg. I den seige, sleipe gjørma av eigne hugdrag og ålmenne normer er det vandt å finna fotfeste. Kvifor skal ovringa og ordet kjønn valda folk so mykje bry?

innfløkte ovringar utan å skulla bruka orda til noko?

Ved å granska orda kan me få nøgnare kunnskap om ovringane, og kunnskap om ovringane kan gjeva kunnskap om oss sjølve. Me som ufriviljug sviv og driv i einsemd utanfor den vanlege kjønnsverda, kan difor finna trøyst i orda.

Dei som friviljug har stige utanfor grensene for gjengs kjønnspraksis, er gjerne sterke nok til å greia seg sjølve.

Dei er djerve. Og dei gjer det lettare for oss som alt stend på utsida. Likevel: Stønad frå folk som med vilje bryt med det vidgjetne kjønnsrollemønsteret, er ikkje nok. Me som er slik − ofte mot vår eigen vilje − treng noko handfast, støtt og slitesterkt å halda i.

Her kjem ordet inn. Det brigdar seg, skifter form og tyding, men det held stand. Kjønn er i grunnen ei lugomt ord − ikkje KJØNN, NORR. KYN ‘KJØNN, ÆTT, SLAG, VIS, MÅTE’ farleg i det heile. Kjønn ættar frå norrønt kyn, som grovt Ovringa kjønn er snautt til å verta klok på, men ordet kjønn sagt har desse tri hovudtydingane: ‘kjønn, ætt, avkjøme’; gjev oss noko fast og støtt å halda i. Me skal hugsa at ord ‘art, slag’; ‘vis, måte’ (jf. engelsk kin og kind). Om du i norsjeldan er noko trugsmål i seg sjølv. Dei berre stend der, røn tid var kyngóðr, var du av god ætt. Ein kynsmaðr («kjønnsmed forma og soga si og mangfaldet av tydingar. Bruken mann») var ein ætting, eller ein etterkomar. Desse orda av ord er noko heilt, heilt anna. Det er bruken som fortel nyttar me ikkje lenger, men her finst alskens andre ord som korleis me tolkar den ovringa som eit ord viser til, eller kor- provar at kjønn opphavleg tydde meir enn ‘hannkjønn/hokjønn’. leis nokon med makt vil at me skal tolka ovringa. Kor ofte Ja, alskens, til dømes. På norrønt og landsmål finn me den lèt me ordet sjølv føra ordet? Kor ofte granskar me ord for langt meir gjennomsynlege forma allskyns, og når me veit 23

at kyn mellom anna tyder ‘slag’, skjønar me greitt at all- «ja vel, so er eg homofil, då», er for meg ei av dei mest skilskyns tyder ‘allslags’. Elles kan me råka på etterfestet -kyn- setjande og svimlande hendingane i livet so langt. Straks dt, som i vondkyndt, godkyndt og småkyndt. Lekken -kyndt visste eg at verda skulle aldri meir verta den same. fortel då at noko(n) er av det slaget som adjektivet i Berre so det er sagt: Seksuell orientering og kynsidentitet fyrstelekken målber. er to ulike saker me ikkje må blanda i hop. Det finst skeive I dag er kjønn eit mykje nytta ord, men det har ei meir transpersonar, og det finst heterofile transpersonar. Likevel avgrensa tyding enn før. Svært grovt sagt brukar me helst har eg hug til å jamføra det ålmenne synet på desse to ovkjønn for å tala om eller skilja åt to ulike menneskeslag: ringane, seksuell orientering og kynsidentitet, for det ser gut/jente eller mann/kvinne. Dette tydingsskiftet er ikkje ut til at kunnskapen om dei to er temmeleg ulik hjå folk flest. so gamalt. Det ser ut til at då Ivar Aasen fór kringom og Jamvel om seksuell orientering er alt anna enn statisk og granska dei norske målføra, var ‘ætt’ framleis hovudtydinga tilrådeleg å avgrensa, vil eg hevda at det er lettare å finna til kyn. I Norsk Ordbog (1873) tyder Aasen ut oppslagsordet ut om du huglegg gutar eller jenter eller båe, enn å «finna kyn slik: «Slægt, Familie. (Lyder oftest som Kjøn). […] − seg sjølv» utanfor det gjeldande kynsrollemønsteret. Folk Ogsaa: Kjøn (sexus). Mannkyn, Kvendkyn. (s. Slag).» Men flest trur at det finst to kyn, punktum, og som kjent finst so skal me bita oss merke i utsegna til slutt i uttydinga hans: det enno mange som trur at det eine kynet er betre enn det «Ordet er lidet brugeligt.» Ja, tru det eller ei, men ordet andre. På dette grunnlaget er samfunnet skipa, og dersom kyn/kjønn var visst lite i bruk for snautt 150 folk ikkje greier å sjå om du er hannkyn år sidan. Kva sa folk i staden? Dei nytta vel eller hokyn − dei to hovudkategoriane Det ligg ei slags helst ulike nemningar for ‘mann’ og for arten menneske − kan dei verta rådtrøyst i at kjønn ‘kvinne’, eller dei treiv til slag, jamfør ordlag ville og redde og jamvel sinte. Det er opphavleg femner som «han av slaget» (av hannkjønn), «ho av mest som verda deira gjeng opp i liminga. slaget» (av hokjønn).

Takk vere djerve og kvasstenkte hoalt frå ‘slekt’ til ‘slag’ Same kva: Føremålet mitt her er ikkje å moforkjemparar veit nordmenn flest og ‘måte’. finna og greia ut om gamle seiemåtar og kva homofili er, og mange held oss nemningar for ‘kjønn’, eller å spørja korleis skeivingar for å vera det me er: fullgilde og kvifor kjønn på kort tid har gjenge frå å vera «lidet bru- menneske. Men få veit kva avvikande kynspraksis er, og få geligt» til «svært brugeligt» − jamvel om dét er eit forvit- skjønar korleis du kan kjenna deg som mann når du har neleg spørsmål. Hovudsaka no er at etymologien til kjønn kvinnekropp. Dessutan brenn dei etter å fortelja deg at du i nokon mon kan hjelpa til med å løysa ein kjønnsforvirra er heilt på villspor, og dei trur det er fritt fram. Beint ut sagt: arming frå dei strame banda til den vilkårslause, rådande Eg har aldri opplevt at folk har tala vondt om eller til meg inndelinga i hannkjønn og hokjønn. Det ligg ei slags trøyst fordi eg er lesbisk, men heilt frå barneskulen har eg jamleg i at kjønn opphavleg femner alt frå ‘slekt’ til ‘slag’ og ‘måte’. fenge spitord for måten eg er kledd på. Spitord fær alle unOrdet verkar ikkje fullt so strengt og strøypande då. I resten gar, slik er det berre, eg har ikkje lide meir enn andre. Mange av stykket (og i tittelen) nyttar eg difor den opphavleg transpersonar har hatt det verre, serleg dei som er fødde skrivemåten kyn − ikkje fordi det er rettare eller fordi det gutar, og ikkje få hatt det so vondt at dei har valt å enda livet. tener eit eller anna vitskapleg føremål, men fordi synet av Lat meg likevel nemna nokre sjølvopplevde hende. Då eg kjønn skræmer vitet av meg. var om lag ti år, spurde veninna mi om ho og eg kunne få vera med nokre av dei kule gutane etter skulen. Svaret kom ALLSKYNS KYN snøgt og hardt: «Ja, men då må Kristin ha på seg jentebukKva for slag er eg? Det spørsmålet er det lett å skuva unna ser.» Visseleg skjøna eg at det var eit stygt og urimeleg krav, når du veit at du mest sannsynleg vik av frå norma, og at men orda ljoma i skallen og togg sund sjølvkjensla mi i ein du ikkje fær gjort noko med det. Mange skeive hugsar like beisk hånflir, og eg bøygde meg for bodet. Litt seinare var godt den augneblinken då dei sannkjente for seg sjølv at eg so godtruande at eg spurde ein av gutane i parallellkdei var skeive, som augneblinken då dei «kom ut av skå- lassa om han ville vera kjærast med meg. Han sa: «Nei, fy pet» eller fekk den fyrste kjærasten sin. Kan henda hadde faen, eg er ikkje homo heller!» dei lenge visst eller hatt ei aning om at dei var skeive, men Ja, det er gutane som har vore verst. Eit utal gonger har so lenge dei ikkje sanna og stadfeste det for seg sjølv, var vilt framande gutegjengar glist og ropa «er du gut eller det mest som ikkje sant. Den fyrste gongen eg sjølv tenkte jente?» etter meg, og seinast for nokre veker sidan høyrde 24

Mål og Makt 2012 – 1

I tillegg kjem alle gongene − til saman godt over hundre − der folk eg ikkje kjenner har omtala meg med pronomenet han

eg at nokre gutar sa, svært høgt, i det eg passerte dei: «Det er jente, seriøst, det er jente, ass!» Kva skil det dei om eg er gut eller jente?! I tillegg kjem alle gongene − til saman godt over hundre − der folk eg ikkje kjenner har omtala meg med pronomenet han; der folk har spurt, når eg har presentert meg, om det var Kristian eg heitte; der kvinner har snutt og sjekka skiltet på døra når dei har sett meg inne på dametoalettet, eller beint fram har spurt meg om dei har gjenge gale; der jentevener har tigga og bede om å få sminka meg og ha på meg kjole. Det er nærast ei glede å få sleppa unna med at folk glor.

Sanninga − og det som gjer at dei ovannemnde hendingane set meg heilt ut av spel − er at eg sjølv ikkje veit om eg synest det er greitt at eg er jente. Det punktet dei råkar med orda og blikka sine er so useieleg ømt, og eg veit ikkje korleis eg skal verja meg. Det einaste eg veit, er at eg har det best når eg gjeng i klede som det tradisjonelt berre er menn som brukar, og at alle dei eg vil vera som, er menn. Eg er korkje det eine eller det andre. Då er eg vel kanskje allskyns?

DEI NIFSE TRANS­ORDA

Det finst serskilde nemningar for slike folk som eg. Fyrst i nemninga stend gjerne den latinske preposisjonen trans, som tyder ‘på hi sida, bortanfor, over, til den andre sida’ og liknande. Heilt fram til eg var godt og vel tjue år, tykte eg at desse orda var ovende fæle. Kvar gong eg såg slike ord, tenkte eg − skam å seia − på gamle, rukkute, motbydelege menn i miniskjørt. Og eg tenkte at jamvel om eg ikkje var som jenter flest, var det i alle fall ikkje so gale at eg var noko som byrja på trans-.

Alt dette snudde ein gong far min og eg var ute og køyrde bil. Han sette på ei plate som han meinte eg burde høyra.

Det var I am a bird now av Antony and the Johnsons. Far hoppa rett til spor 3: «For today I am a boy». Det var mest so eg svimra; noko so nake og sårt hadde eg aldri høyrt før.

Men enno skulle det dryga lenge før eg våga tenkja at eg kjende meg att. For hadde ikkje eg ofte sett føre meg at eg som vaksen kom til å vera «skikkeleg dame», men so tenkt at i dag, berre ei lita stund til, skal eg vera gut? Fyrst då eg oppdaga at ein so fin skapnad som Antony kalla seg for noko på trans-, torde eg å leita opp tydinga til desse nemningane.

På heimesida til llh (Landsforeininga for lesbiske, homofile, bifile og transpersonar) fann eg ei liste med omgrep og uttydingar som eg visste var til å lita på. Eg kom til transperson: Personer hvis utseende eller identitet uttrykker et annet kjønn enn det som ble registrert for dem ved fødsel.

Noen transpersoner føler at de verken er menn eller kvinner og utfordrer vårt binære kjønnssystem ved å innta plassen som et tredje kjønn, eller ved å ikke definere seg i kjønnskategorier overhodet.

Eg greidde ikkje tenkja, eg kjende berre at den gamle, steinharde knuten i bringa byrja løysa seg opp. Tenk at nokon visste korleis eg hadde det! Men det var harmeleg at eg ikkje hadde funne ut av det tidlegare, so kunne eg ha spart meg for mang ei kvide. Men, då eg omsider hadde funne ut kva eg var, våga eg å gjera det eg alltid hadde hatt lyst til, men aldri hadde våga, fordi eg hadde vore redd for å «dra det for langt». Som å klippa håret kort. Som å bruka slips og sløyfe og vest og lommeur − utanfor romet mitt.

I dag synest eg nesten at transperson er eit gildt ord. Når me veit at trans tyder ‘på hi sida, bortanfor, over, til den andre sida’, og persona tyder ‘maske, rolle, karakter, eigenskap’, ligg alt til rettes for ulike kveikjande og styrkjande uttydingar av ordet. Frå ein etymologisk synsstad er til og med transvestitt eit greitt ord: Lekken -vestitt kjem av latin vestitus, som tyder ‘kledd’ (partisipp av vestire ‘kleda’, jf. vestis ‘klednad’). Eit lyte er at transvestitt berre målber den utvendige sida av saka, d.e. kleda, so slik sett er transperson betre. Det 25

Kvifor må folk setja so skarpe skilje alle stader?

Kvifor lèt folk seg provosera av mannfolk i skjørt og kvinnfolk i smoking? verste er likevel alle assosiasjonane folk har til transvestitt.

Med litt etymologisk kunnskap kunne me ha rudt slikt or vegen, men det kjem vel snautt til å henda.

Til sist må eg skyta inn at me ikkje må blanda omgrepa transperson og transvestitt med ord som transseksuell, transkjønna, interseksuell, transmann, transkvinne med fleire.

Desse orda høyrer til flokken av nemningar som har å gjera med den medisinske diagnosen transseksualisme (ikkje transseksualitet!), det er grovt sagt at du kjenner deg som det motsette av det kynet du vart registrert som ved fødselen.

Transperson (og transvestitt) er vide og ikkje-medisinske omgrep som til dømes femner dei som kjenner seg som både mann og kvinne, eller noko heilt anna. For det finst minst tri kyn!

om det å vera gjennomtenkt og nøyen og å kunna sjå ei sak frå to sider, men me kan òg nytta tvisyn om det å vera uviss og ustø og kløyvd i oppfatninga. Det er denne siste tydinga som er den opphavlege, for på norrønt tyder tvísýni just ‘tvil’ og ‘uvisse’ (tvila og tvika har òg med tvi- å gjera, og sameleis engelsk doubt, av latin dubito (d.e. duohabeo), av duo ‘to’ og habeo ‘ha’).

Eg vil hevda at eg er tvisynt i båe tydingane av ordet: Eg ser annleis og meir nyansert på kyn og kynspraksis fordi eg har ein annan synsstad − med betre utsyn! − enn fleirtalet, og eg er stadig i tvil om kva eg er, fordi eg er indoktrinert til å tru at anten er du kar, eller so er du kvinnfolk.

Dimed er eg fanga av den skipnaden eg vil til livs. Etymologien kan hjelpa til med mykje, men den floken kan han TVISYNET snautt løysa. Gjev det ikkje var naudsynt med ord som kyn Men kva hjelper det å finna ut at ein er transperson, og å og transperson i det heile! vita at kjønn/kyn og trans-ord har fleire og rikare tydingar Enn so lenge lyt eg leva med tvisynet. For ein nynorskenn folk flest trur, når ålmenta tviheld på den same vilkår- ing er vel ikkje det altfor gale. slause inndelinga i to skarpt åtskilde kyn? Kvifor må folk setja so skarpe skilje alle stader? Kvifor lèt folk seg provosera av mannfolk i skjørt og kvinnfolk i smoking? Trur dei me har valt å vera slik? Og kva skal me gjera, me som fell midt mellom mannestolen og kvinnestolen?

Me er to slag, tvikyn, og med tvikynet fylgjer tvisynet.

Tvisyn er som kjent eit av dei mest vidgjetne orda i den nynorske skrifttradisjonen. Tvisyn er ofte nytta som heidersord, 26

Mål og Makt 2012 – 1

FAVORITTEN

Virginia Woolf Sitt eige rom

av Inger Bråtveit

Kvifor skal det vera ei lov for menn, og ei anna lov for kvin- Essayet har sin eigen spenst fordi kvinnesak, litteratner? Oscar Wilde stiller spørsmålet, i 1895, i farsen The Im- urkritikk, polemikk, glødande raseri og framtidsvyar vert portance of Being Ernest. Trettitre år seinare, i 1928, frå smelta saman i ein heilskap, og er prega av tilsynelatande kateteret i universitetsbyen Cambridge på kvinnecollega utamde innfall og assosiasjonar. Men innfalla – og utfalla Newnham og Girton slår Virginia Woolf fast: Litteraturen er langt frå planlause. Dette er tyngde, framført med lette er open for alle! steg. Woolf argumenterer og analyserer, og framfører synForfattaren Virginia Woolf vart fødd i London i 1882, og spunkta sine i ein munter, men nokre gonger også reint ut før ho drukna seg i elva Ouse i 1941, skreiv ho fleire verk spottande tone. Virginia Woolf skriv gneistrande om kor som for ettertida har vorte ståande viktig det er at kvinner står på som merkesteinar i litteraturen. eigne bein, om dei konkrete Woolf peikar på kva som Essayet A Room ofOne´s Own krava om at kvinner må tena står i vegen for hennar og byggjer på to førelesingar Virginia sine eigne pengar og ha sitt eige andre kvinner sine «litterære Woolfheldt i Cambridge, og emnet rom, for å kunna yta sitt ytste for førelesingane var «Women and som skapande kunstnarar. Woolf bein»: kvinneforakta og den Fiction». Våren 1929 omarbeidde peikar på kva som står i vegen mannlege forfengelegheita. ho alt til eit manuskript. Den for hennar og andre kvinner direkte, appellerande stilen som sine «litterære bein»: kvinho hadde brukt overfor dei kvinnelege studentane er teke neforakta og den mannlege forfengelegheita. Og ho syner vare på, men no er lyttarane vortne lesarar, av begge kjønn. oss korleis ein skal ta steget bort frå dette, gå vidare og A Room ofOne´s Own er eit originalt og leikande essay. kryssa dei fastsette retningslinjene.

Originaliteten syner seg nettopp gjennom denne blandings- Ei god vandring går sjeldan beint fram, utan å sjå seg til forma mellom det skriftlege og det munnlege, mellom føre- sides, og utan å innehalda raste- og pustepausar undervelesing og fiksjon. Woolf skildrar ein tankeprosess, steg for gs. Mange har kalla Virginia Woolf feminist, men sjølv prosteg. Essayet kan på mange vis minna om ein kulturell testerte ho mot den merkelappen. Likevel, denne 130 år odyssé, der språk og rørsle vert knytt saman på framstilling- gamle forfattaren er framleis raudglødande, også i 2012. For splanet, der ho undervegs spaserer til fots i det fiktive Oxbrig- i A Room ofOne´s Own er det ikkje fyrst og fremst kvinnede, og i det faktiske London. Såleis vert dei lange linjene sak forfattaren har på hjarta, men menneskesak og kampen trekte opp, og fakta og fenomen skildra i store sveip gjen- for ytringsfridom. nom mest 400 år. Utan at essayet nokon gong vert tyngd av det lange tidsperspektivet.

29

MASTEROPPGÅVA

SAPFO, LOUISE LABÉ OG DEN KVINNELITTERÆRE SUBTRADISJONEN av Per Esben Svelstad

Då eg byrja å studera litteratur, var Sapfo frå Lesbos (kring plarisk vis nokre av poenga frå den filosofiske hermeneut650–kring 550 f.Kr.) ein av dei fyrste forfattarane eg vart ikken, altså tolkingslæra. For det fyrste har den tyske litteraten kjend med. I litteraturhistoria er ho viktig av mange grun- Wolfgang Iser peikt på korleis me som lesarar vert fanga nar: Ho er ein av dei fyrste til å komponera lyriske dikt, av tekster som inneheld «Leerstellen» – «tomrom» – som såkalla monodiar, som uttrykkjer eit individuelt syn på verda, gjev oss lyst til å tolka og lesa våre eigne førestillingar inn og ikkje er meint å framførast av eit kor. Ho skapte sitt eige i verka me les (2006: 393). Det fragmentariske verket til versemål, den sapfiske strofa, som mellom andre Horats Sapfo inneheld såleis heilt konkrete tomrom, hol i manuskripta, brukte i dikta sine. Og ho er kanskje den aller eldste kvinnelege som gjev enorm tolkingsfridom. Den franske filosofen Paul forfattaren me kjenner til i Vesten. Såleis er ho òg ein del Ricœur har òg peikt på korleis me gjennom tolkingar av av den kulturelle folkloren vår, særskilt som inspirasjon for verda alltid freistar å gjera noko ukjent til noko kjent (2001: andre kvinne-lege kunstnarar.

63). Når Sapfo i ulike epokar Språket vårt ville heller ikkje har vore framstilt som hore, Når Sapfo i ulike epokar har vore det same utan henne; ho dydsmønster, lærar og lesvore framstilt som hore, skreiv kjærleiksdikt som var bisk barrikadekjempar, skjøndydsmønster, lærar og lesbisk rettamot andre kvinner, og av di er me at den menneske-lege barrikadekjempar, skjøner me ho kom frå øya Lesbos, vart ho fantasien verkeleg har godta at den menneskelege fantasien kalla «den lesbiske diktaren». seg med denne diktarkvinna Når me i dag nyttar adjektivet til alle tider. verkeleg har godta seg med «lesbisk» om kvinner som denne diktarkvinna til alle tider. forelskar seg i andre kvinner, er SAPFO OG LOUISE LABÉ det på grunn av Sapfo.

Her kjem eg til problemomDen lesbiske diktaren har altså inspirert store delar av rådet for masteroppgåva mi: Den franske poeten Louise den vestlege, litterære tradisjonen, og særskilt kvinnelege Labé (1523?–1565) gav ut ei einaste bok medan ho levde, forfattarar har funne motivasjon og fridom til å skriva ved Euvres [Verk] i 1555. Labé vert samanlikna med Sapfo fleire å knyta seg til henne. Den amerikanske litteraturforskaren stader i diktverket sitt, som ein av dei svært få kvinnelege Susan Gubar har gjeve denne måten å utnytta Sapfo som poetane me kjenner frå renessansen, den perioden der etfigur på, omgrepet sapphistries (1996: 202). Det som gjer terlikning av dei største, klassiske diktarane var «ein denne arkaiske diktaren så eigna å dikta vidare på, er det prøvestein for poetikken»1 (Rigolot 2002: 19). Kva for samfaktum at dikta hennar berre er overleverte som fragment, band er det så mellom Sapfo og Louise Labé? Dreier det seg og at det elles er ekstremt lite me veit om livet hennar. Måten om inspirasjon, imitasjon – eller utnyttar Louise Labé Sapfo er brukt på i litteraturhistoria illustrerer på eksem- «marknadsverdien» til Sapfo som ein av desse store, klassiske 30

Mål og Makt 2012 – 1

diktarane midt på 1500-talet? teratur. Dette kan verka som ein særs abstrakt idé, men For å nærma meg eit svar på dette spørsmålet tok eg ut- påstanden min er at det er akkurat dette Labé gjer i diktinga si. gangspunkt i teoriar frå både fransk- og engelskspråkleg feminisme. I angloamerikansk litteraturforsking har fem- TO FRAGMENT inistiske forskarar sidan 1970-talet gått ut frå at der finst I den franske renessansen var der berre to Sapfo-dikt som ein kvinnelitterær subtradisjon, altså ein slags «subkultur» sirkulerte og som kunne fungera som inspirasjon for dei med kvinnelege forfattarar som posisjonerer seg på sida av samtidige poetane. I Frankrike var dei kjende under dei den rådande, mannsdominerte litterære kanon. Ein av seint konstruerte titlane «Hymne à Vénus» og «Ode à grunnsteinane i denne forskingsretninga er verket The Mad- l’aimée», men i moderne utgåver kallar me dei høvesvis woman in the Attic der viktorianistane Sandra Gilbert og fragment 1 og fragment 31. I det fyrste diktet ropar eg-perSusan Gubar analyserer ein del av dei motiva som er sams sonen – som heiter Sapfo, noko som har invitert til biofor verka i denne subtradisjonen. Ifylgje Gilbert og Gubar grafiske lesingar – ut ei bøn, det me kallar ein invokasjon, freistar kvinnelege forfattarar frå førindustriell tid og tidleg til kjærleiksgudinna Afrodite. Dikt-eget er plaga av hjartemodernisme å lausriva seg frå denne suter, og minner Afrodite om at tradisjonen, fordi det rådande synet ho tidlegare har kome og hjelpt Det er altså fyrst ved å i vestleg kultur er at skaparmakt er henne å få den ho er forelska i. hevda råderett over eigen noko berre menn kan skilta med Eit hokjønnspartisipp i diktet kropp og sinn at kvinner (2000: 13). Men sjølve metoden for å avslører at både elskaren og den lausriva seg frå den maskuline elska er kvinner, men dette har i vil kunna frigjera seg, og tradisjonen er skildra med meir mange hundreår vore dekt over skapa original litteratur. kraft hjå den fransk-algeriske litav pripne filologar. I renessansen teraturprofessoren Hélène Cixous. I var Sapfo såleis eit emblem på teksta «La venue à l’écriture»2 tek ho utgangspunkt i nettopp ulukkeleg, heterofil kjærleik. dette at kvinner er utestengde frå skapande arbeid, og Fragment 1 var likevel ikkje så kjent som fragment 31. løysinga kjem til uttrykk i eit biletrikt språk. For å ovra seg Dette er eit delvis komplett dikt som skildrar eit klassisk i kreativ skriving må kvinner «elska» med andre tekster og trikantdrama; eit kvinneleg eg ser svartsjuk på ein mann avla sine eigne, litterære «avkom» frå den kreative seksu- som ser forelska på ei anna kvinne. Denne eg-personen alakta (1977: 31). Poenget til Cixous er at menn historisk vender seg ikkje til ei gydje, men reknar opp dei emosjonhar definert kva kvinner kan gjera, både fysisk og mentalt.

Det er altså fyrst ved å hevda råderett over eigen kropp og 1 Poetikk tyder her «ideal for diktarkunst, litterær estetikk». sinn at kvinner vil kunna frigjera seg, og skapa original lit- 2 «Å koma til skrifta».

31

Diktargjerninga til Labé vert såleis normalisert ved å visa til at ho faktisk skriv seg inn i ein eigen tradisjon – det me i dag kallar ein kvinnelitterær subtradisjon. elle reaksjonane ho har på den sårande scena ho er vitne til: Ho greier ikkje tala, tunga går sund, ho sveittar og det brenn under huda på henne, ho turkar ut, vert grøn og kjenner seg like ved å døy. Dette diktet vart omsett til latin, og omskrive til ein mannleg eg-person av den romerske poeten Catull. Båe versjonane har vore mat for inspirerte poetar og nyfikne filologar gjennom hundreåra. Originalversjonen til Sapfo er likevel den som er best kjend i dag, og i renessansen gjorde dette diktet at ho vart kjend som ein meister i å skildra antitesar. Ein kan innvenda – og det har mange gjort – at fragmentet inneheld meir slåande motiv enn antitetiske kjensler, men det er eit viktig poeng at dette er inntrykket renessansekunstnarane har av Sapfo; dette er «renessanseversjonen» av henne, så å seia.

EIN KVINNELITTERÆR SUBTRADISJON

Just dette inntrykket av Sapfo, som ein meister i å skildra motstridande kjensler, finn me att i Labés Euvres. Det er særskilt to sonettar som ser ut til å innehalda element frå dei to Sapfo-dikta, og ein av dei – sonett viii – har faktisk vorte kalla «sonnet des antithèses» i forskingslitteraturen.

Her fortel dikt-eget at ho lever, døyr, brenn, druknar – stutt sagt at den ulukkelege kjærleiken ho opplever, sameinar alle desse kjenslene i henne. Eg meiner difor at i den grad Louise Labé er den «nye Sapfo» ho er presentert som i litteraturhistoriebøker, dreier det seg om ein imitasjon av «renessanseversjonen» av den arkaiske greske diktarkvinna.

Samstundes har Sapfo ein annan, like viktig funksjon.

Heilt til slutt i Euvres står tjuefire hyllingsdikt, som andre poetar har skrive til ære for Labé. Det fyrste av desse dikta er ein ode på gresk som forklårar det underfulle i at ei kvinne skriv dikt, ved å minna om at Sapfo gjorde det same. Diktargjerninga til Labé vert såleis normalisert ved å visa til at ho faktisk skriv seg inn i ein eigen tradisjon – det me i dag kallar ein kvinnelitterær subtradisjon. Denne greske oden, som ein mannleg forfattar står bak, må sjåast i samanheng med føreordet Labé sjølv innleier diktsamlinga si med, der ho oppmodar andre kvinner om å ta seg på tak i åndeleg verksemd sjølve, for å syna mennene kor lite dei fortener å 32

vera intellektuelt undertrykte. Labé bed altså om ein frigjerande fellesskap med andre kvinner – og får det – ved å knyta seg til tradisjonen etter Sapfo og utnytta det opne i fragmenta hennar til å skapa eigne, originale diktverk.

LITTERATUR

Cixous, Hélène (1977): «La venue à l’écriture» i Hélène Cixous, Madeleine Gagnon og Anne Leclerc: La venue à l’écriture. Paris: Union Générale d’Éditions.

Gilbert, Sandra M. og Susan Gubar (2000): The Madwoman in the Attic. The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. New Haven: Yale University Press.

Gubar, Susan (1996): «Sapphistries» i Ellen Greene (red.): Re-Reading Sappho. Reception and Transmission. Berkeley & Los Angeles: University of California Press, ss. 199-217.

Iser, Wolfgang (2006): «Interaction Between Text and Reader» i David Finkelstein og Alistair McCleery (red.): The Book History Reader. London & New York: Routledge, ss.

391–396.

Labé, Louise (2004): Œuvres complètes. Édition, préface et notes par François Rigolot. Paris: GF Flammarion.

Ricœur, Paul (2001): «Hva er en tekst? Å forstå og forklare», omsett av Kari Elise Valen, i Sissel Lægreid og Torgeir Skorgen (red.): Hermeneutisk lesebok. Oslo: Spartacus forlag, ss. 59–79.

Rigolot, François (2002): Poésie et Renaissance. Paris: Éditions du Seuil.

Sapfo (1990): Fragment 1, 31, 16 og 49 i David A. Campbell (red.): Greek Lyric I. Sappho and Alcaeus. Cambridge & London: Harvard University Press, ss. 52–94.

Mål og Makt 2012 – 1

33

Samkvem og storbyliv

Lullen Fanitullen er ei forunderleg kvinne som ingen forlèt utan å ha fått merke av henne. Ho står i alt anna enn sentrum av sine eigne forsøk på å finne storslått romantikk i verdas mest kostbare by, Oslo.

Resirkulering av Lullen Fanitullen

På visse område går livet i sirkel. Især når du bur i ein by som Oslo og alltid oppheld deg innanfor ein viss radius. Livet hentar deg med jamne mellomrom inn. På eit tidspunkt blir det nesten umuleg å sikre seg mot at gamle synder dukkar opp att, og det nyttar neppe å stikke hovudet i sanden. Lyspunktet er kanskje at gammalt avfall i våre dagar blir sett på som langt meir enn søppel.

Det finst to kvinner i denne byen som er meir naive enn meg sjølv: Mimmi og Rina. Vi snakkar om to damer eg kjenner relativt godt, som eg reknar som vener, men som like fullt har ein tendens til å gi skandaløst dårlege råd når det kjem til mannfolk. Vi kan skulde på manglande bakkekontakt, manglande alder, manglande pessimisme eller berre total mangel på dårlege erfaringar. Enkelt sagt er dei ute og syklar. Natulegvis utan hjelm, da slikt berre er for menneske som alltid ventar det verste rundt neste sving.

Ein mann eg ikkje hadde høyrt frå på lange tider, tok opp att kontakten ein av desse dagane du minst ventar det. Kunne eg kanskje tenkt meg ein «heilaftan» igjen? Kjære vene. «Elles takk, men så desperat er eg ikkje», var første svaralternativet som fall meg inn. Men eg fekk teke meg i det i siste sekund. Og Mimmi ga meg klar beskjed. « ikkje skriv det! Du kjem til å få att!» Tanken var klar frå mi side. Ein meir openbar invitasjon til å rive av meg alle kleda fortare enn svint var vanskeleg å førestelle seg. Frekk nok var han som tok opp att kontakten utan vidare, om han ikkje attpåtil skulle antyde kor lettvint eg var.

Mimmi og Rina var ikkje samde i at eg skulle tolke han på den måten.

«Kanskje han berre har lyst til å møtast. Kanskje han likar deg og ikkje finn andre måtar å seia det på.» Men sidan eg no skulle vera så veldig mistenksam, føreslo dei at eg tok ein liten test på han. Eg kunne invitere han ut, på kafé, eller å spela shuffleboard, slik at seksuell tilfredsstilling til ei kvar tid var milevis utanfor rekkjevidde. Sa han ja til det, var det all 34

Mål og Makt 2012 – 1

grunn til optimisme. Da måtte han likevel vera eit menneske med hang til nære relasjonar og Volvo i solnedgang.

Det er få ting eg lystar mindre i dette livet enn aktivitetar som til forveksling liknar bowling.

Men kaffi er sjølvsagt ikkje verre enn kaffi. Det skal også seiast at eg neppe er i posisjon til å vraka menn basert på fordomar og ubelagte påstandar, og ærleg tala var det ei god stund sidan eg hadde hatt noko med han å gjera. Kanskje hadde han endra seg, og kva hadde eg eigentleg å tapa? Ære og andlet til evig tid, naturlegvis, men ikkje stort meir enn det heller. Så eg gjorde som jentene sa.

Menn innser gjerne at det å seia A krev rimeleg gode orsakingar for å ikkje seia B. Så han svara ja. Tidspunkt vart avtala, kaffi vart drukke og gamle pinlegheiter som stadig truga seg inn på netthinna, vart elegant fortrengt. Kunne det likevel – når alt kom til alt – bli noko ut av dette?

I førre runde hadde det vore dårleg kjemi, dårleg stemning og dårleg behandling. Eller hadde det det? For eg hadde neppe gitt nok av meg sjølv, eg heller. Og det var den tida i månaden, den tida på året og den tida i livet da ein gjerne har nok med å slåst både mot indre demonar og skrømt ved høglys dag. Eigentleg var det på høg tid å tenkje nytt og gi menneske – ikkje minst meg sjølv – ein ny sjanse.

Det enda som eventyr ofte gjer: Tåpeleg. Heilaftan kom, prinsipp stod for fall, og heilaftan gjekk.

Sidan har eg ikkje sett han. Ikkje at det er noka sorg heller, og ikkje at Mimmi og Rina har lært noko av det. Sorga og lærdomen kjem først når ein set det heile inn i eit større perspektiv. For vi er nøydde til å stille oss spørsmålet: Kan ein resirkulere menn? Finst det noka som helst slags mulegheit for at det som ein gong var ei skitten colaflaske, kan bli til ein lun og god fleecegenser?

Eit solid plagg som varmar når du frys og får deg til å sveitte litt ekstra på lysare dagar?

Så langt er svaret på dette spørsmålet ubønhørleg nei. Så langt er dominerande erfaring at å ta opp att kontakten med det som tidlegare havarerte – eller aldri tok av – i beste fall endar med dårleg sex. Det kan sjølvsagt også ende med ein relativt triveleg tur ut til hovudøya eller ein gjennomsnittleg grei lunsj. Du kan koma frå det både med vett og humør i behald. Men bruk-ogkast-mentalitet har eit ufortent dårleg rykte. Når alt kjem til alt, er det er ikkje alt som kan brukast fleire gonger. Menn blir aldri vintage.

35

Den 16. februar 1912 måtte statsminister Wollert Konow gå den tunge vegen til Slottet og kong Haakon med avskilssøknaden sin.

Den direkte bakgrunnen var språkstriden.

REGJERINGSKRISE PÅ MÅLSAKA av Oddmund Hoel

Årsmøtefesten til Norigs maallag 28. januar 1912 sette det heile i gang. Etter to møtedagar i hovudstaden hadde Bondeungdomslaget bede utsendingar og andre inn til stor målfest i Gamle Logen. I den lange rekkja av prominente talarar heldt målprofessor Marius Hægstad ein tale for statsminister Wollert Konow. Gripen av stemninga kvitterte Konow med ei takketale som dagen etter vart referert slik i Norske Intelligenssedler:

var til stades av personleg interesse, men væra ein sensasjon som det i dag kan vera vanskeleg å skjøna. Han ringde avisa og bad dei utsetja prentinga til det vesle referatet kom med. Dermed var spetakkelet i gang.

Konow har sjølv omtalt måltala som «den draape, som fik bægeret til at flyte over», og han har fått følgje av historikarar som Leiv Mjeldheim, Alf Kaartvedt og Jostein Nerbøvik og Konow-biograf Olav Garvik. Dei har underbygt godt at måltala var eit påskot for å framkalla ei venta regjerFra min første ungdom har jeg følt mig varmt og sterkt ingskrise. Like fullt er det eit faktum at målspørsmålet i og inderlig knyttet til landsmaalsbevægelsen. Jeg har 1912 hadde ei kraft som var i stand til å sprengja ein regjerværet og er og vil alltid vedbli at være taksam i min iningskoalisjon. Framfor å sjå på målspørsmålet som eit vikariderste sjæl, fordi jeg engang blev knyttet til denne sak; erande motiv eller einast ein tilfeldig utløysande faktor, spør ingen opportunistiske politiske hensyn skal formaa mig me difor kva som gjorde at språkstriden hadde ein så til at fornegte den opfatning, at maalsaken har været framtredande posisjon i norsk politikk at han kunne pressa den sak, som sterkest har baaret det norske folk frem i fram avgangen til ei regjering. det sidste halve hundredaar. Det fanatiske had mot Høgre og Frisinna Venstre fekk til saman parlamentarisk denne bevægelse vil nok bli lagt ned om ikke saa mange fleirtal etter stortingsvalet 1909. Trass i at Høgre var mest aar som magtesløst og ørkesløst. Han vilde forøvrig dobbelt så stort som Frisinnede Venstre, fekk fv statsminnødig se maalsaken som et enkelt partis programsak; isteren i topartiregjeringa. Spenningane mellom regjeringden maa løses i fællesskap. spartia var tydelege nok, men vel så alvorleg var den indre usemja i Høgre. Partileiar Fredrik Stang med basis i det libJournalisten Toralv Øksnevad, den gongen ung student, erale og industrivenlege by-Høgre vart sett på sidelina av

36

Mål og Makt 2012 – 1

parlamentarisk leiar Jens Bratlie, som hadde viktige delar parlamentariske støttepartiet for riksmålsrørsla og programav maktbasisen sin i dei agrarkonservative delane av par- feste i 1909 at «Partiet ser i Riksmaalet Grundlaget for vor tiet, ikkje minst Vestlands-Høgre. To spørsmål hadde sær- fremtidige Sprogudvikling.» To konkrete krav frå riksleg dominert valkampen. Det eine var kampen mot Venstre målshald var svekking av reglane i folkeskulelova som hadde sitt framlegg til konsesjonslover frå 1909. Bygde- og bondein- delegert språkvalet til skulestyra, og avskaffing av den nyleg teressene i regjeringspartia sytte for at konsesjonslovene innførde sidemålsstilen i gymnaset. Det primære standvart langt mindre industrivenlege enn Høgre hadde gått til punktet til riksmålsrørsla var elles å avskaffa alle lover som val på, og dette var nær ved å gav nynorsk ein posisjon som offframkalla ei regjeringskrise sommarisielt språk. Men riksmålsposten i Den sterke framgangen en 1911. programmet var kontroversiell i for målsaka provoserte Den andre saka var målspørsmålet. partiet, og Vestlands-Høgre reserfram ein motreaksjon med Stortinget hadde med jamstellingsverte seg mot heile punktet i valnyorganiseringa av Rigs- kampen 1909. vedtaket i 1885 gjort landsmålet til offisielt språk jamsides bokmålet, og For riksmålsrørsla var den aldrmaalsforbundet ei endring i folkeskulelova i 1892 ande godseigaren Wollert Konow hadde opna for at skulestyra kunne innføra nynorsk som (1845–1924) frå Fana ein raud klut. Som 23-åring var han i opplæringsmål. I 1902 og 1907 vart det innført obligatorisk 1868 med på å skipa Vestmannalaget, og 1868–73 dreiv han sidemålsprøve i lærarskulen og gymnaset, og fram til stort- folkehøgskule på Halsnøy og Jæren. Han kom inn på Stortiningsvalet i 1909 hadde kring 1300 av 6000 skulekrinsar i get som radikal venstremann i 1879 og fall ut i 1888-valet. landet gått over til nynorsk.

Han kom inn att på Stortinget i 1909 etter å ha vorte trekt Den sterke framgangen for målsaka provoserte fram ein inn i Frisinnede Venstre av Christian Michelsen – det nyskipa motreaksjon med nyorganiseringa av Rigsmaalsforbundet partiet som var ein lekk i freistnadene på brei borgarleg i 1907 som fremste organisatoriske uttrykk. Høgre vart det samling mot den veksande sosialismen.

37

Regjeringsskipinga til Konow baserte seg på å feia ein del problematiske saker under teppet, mellom anna målspørsmålet og fråhaldssaka, som Konow i trontaledebatten 1910 definerte som kulturelle ikkje-politiske spørsmål. Den praktiske konsekvensen av dette var at regjeringa ikkje ville røra språklovgjevinga, som Høgre (minus Vestlands-Høgre) hadde gått til val på å endra. Som kyrkje- og undervisningsminister valde Konows til alt overmål Just Qvigstad, rektor ved Tromsø seminar, framståande språkforskar (på samisk) og slett ingen riksmålsmann.

Dei mest aktivistiske riksmålskrinsane i Høgre høyrde til den tilsidesette Høgre-formann Fredrik Stangs fløy, og der vart det teke ille opp at Qvigstad hadde gått mot eit framlegg om å avskaffa sidemålsstilen. Morgenbladet, som var organet for Stang-fløya, ville bli kvitt Qvigstad og erklærte (3.8.1910) at «En Kulturkamp hvor Landets Sprog er Indsatsen, dreier sig om saa store aandelige Værdier, at de i vore øine langt overskygger de aller fleste politiske Spørsmaal.»

I oktober 1910 kravde Trondhjems Konservative Forening jamvel at det måtte kallast inn til landsmøte i Høgre rett over nyttår for å klargjera Høgre si stode i språkpolitikken.

Dette var grunnlaget for at to mektige aviser kunne provosera fram ei regjeringskrise på målsaka. Det knappe og ukommenterte referatet i Norske Intelligenssedler 30. januar 1912 vart plukka opp av redaktør Ole Thommesen i Tidens Tegn og Hans Vogt i Morgenbladet, som med aukande styrke dei neste dagane konkluderte med at Konow måtte gå etter eit slikt ufint åtak på riksmålet. Dei to avisene kan «visseleg krevja brorparten av æra for at måltalen førde til ei regjeringskrise», skriv Mjeldheim. Organet til Bratliefløya i Høgre, Aftenposten, meinte ikkje at måltala var nokon grunn til at Konow burde gå, og Bratlie, sjølv medlem i Riksmålsforbundet, kjempa dei neste dagane for å berga regjeringa.

Men pressa gav krisa sin eigen dynamikk som gjorde at stortingsgruppa den 7. februar gav Høgre-statsrådane ordre om å trekkja seg. Konow viste seg samstundes frå si minst fleksible side. Han nekta å vika ein tomme og kravde at det interne oppgjeret mellom regjeringspartia skulle takast ope i stortingssalen. Ein desperat freistnad på å rekonstruera regjeringa førde ikkje fram, og 16. februar leverte Konow og dei attverande statsrådane inn avskilssøknadene sine.

Riksmålsaktivistane i Høgre kunne jubla, men ikkje lenge.

38

Då Jens Bratlie den 20. februar skipa ei ny samlingsregjering av Høgre og Frisinnede Venstre, tilfredstilte han bygde- og vestlandskreftene i koalisjonen med å gjera sogningen Edvard Liljedal til kyrkje- og undervisningsminister. Målmannen og den tidlegare venstremannen Liljedahl var i 1885 ein av hovudpersonane bak jamstillingsvedtaket. Han la det neste året eit effektivt lok på alle freistnader frå riksmålsHøgre på å svekkja språklovgjevinga. For regjeringssjef Bratlie meinte på ingen måte at målspørsmålet «overskygger de aller fleste politiske Spørsmaal», men såg det tvert om som underordna behovet for ein fast borgarleg front mot den veksande arbeidarrørsla og sosialismen. Slik peikar Bratlie meir fram mot ei tid der dei økonomiske og sosiale konfliktlinene i politikken skuvar dei kulturelle og territorielle i bakgrunnen.

Det var langt meir enn målsaka som gjorde at Konow måtte gå i 1912, men det var ikkje tilfeldig at det var målspørsmålet som førde til fallet hans. Skal me halda oss til Konows eige bilete om dropen og glaset, må me ta med at målsaka utgjorde ein viktig del av cocktailen som rann over.

Soga om samlingsregjeringane 1910-13 hjelper oss til å skjøna den relative stabiliteten ein har sett i norsk språkpolitikk gjennom over 100 år. Då som no gjekk skiljelinene i målspørsmålet tvers gjennom dei fleste partia, og då som no finst det knapt tenkjelege parlamentariske fleirtalskonstellasjonar utan deltaking frå parti eller sentrale politikarar som har forsvaret av språkjamstillinga (les: nynorsken) som hjartesak. I 1912 kom den einaste regjeringskrisa Noreg så langt har fått på målspørsmålet, og ein skal ha god fantasi for å førestella seg at det skal skje att med det fyrste. Det var likevel ei verdig 100-årsmarkering Kristin Halvorsen gav oss i vinter då ho sytte for å få demonstrert at målspørsmålet framleis har sprengkraft, også i regjeringskontora.

LITTERATUR

Garvik, Olav: Wollert Konow. Statsminister og stril. Bergen 2001.

Kaartvedt, Alf: Høyres historie (bd. 1). Drømmen om borgerlig samling. 1884–1918. Oslo 1984.

Nerbøvik, Jostein: Konows fall. Måltale og regjeringskrise.

Syn og segn, 1972.

Mjeldheim, Leiv: Ministeriet Konow, 1910–1912. Oslo 1955.

Mål og Makt 2012 – 1

Humoresker

av Øyvind Bremer Karlsen

Bikkjer Dei var svoltne, svoltne som ulvar. Men rovdyr var dei ikkje, åtte ikkje villskap. Dei var samfunnsdyr, temma og tamme, og dei var i eit pent strøk. Eit mett og for det meste kvitt strøk i The Garden District, New Orleans, med saftige, grøne plenar og godt gjødsla prydbusker.

Så oppfør deg, gut! Vis kunstane dine!

Og den vesle, kvite guten gjorde seg enda mindre, kledde på seg nokre passande ord, stakk ein høfleg frase i håret over det eine øyret, slentra liksom likeglad opp til det store, kvite huset der han banka pent på den solide eiketredøra, gjekk like pent ned frå frontverandaen igjen, stod vakkert ventande på singelen framfor den staselege villaen.

Ei fyldig, kvit dame i døropninga.

Den vesle guten såg på dama med uttrykkslause auge og mumla eit smålåte morn, ho uttala eit tydelig goD morgon, og guten hadde alltid kjent seg betre til mote.

Den mellomaldrande dama der oppe på frontverandaen såg vennleg på han; guten kjente seg krenka.

Kanskje var ho snill, gamla, glad i barn og dyr; kanskje gav ho han ekstra mykje så det rakk til kameraten òg, han stod nede på fortauet, svart plystrande bak ein prydbusk og lest som om han ikkje var til. Ho stod der oppe på frontverandaen. Ho var sikkert ei godhjerta dame, spurde iallfall vennleg kva guten ønskte, og blikket hennes sa skammar du deg ikkje, gut!

Han hata ho.

Han, kvelpaktig kropp, dei kvitslitne olabuksene rivne opp på begge knea, han stod der i ei spjerra, ein gong kvit skjorte, stod som ein uskylds fattigengel med honninggult, halvlangt hår, og han strauk nølande den viltre luggen vekk frå panna; sette på seg eit fiolblått, eit litt sørgmodig? blikk, i alle fall store, blanke auge.

Den velfødde, nei, tjukke, vennlege, sik-

40

kert godhjerta, kvite dama bad han vente litt, Just a sec, honey! var høgtideleg tilbake med noko innpakka i avispapir, ver så goD. GoDhjerta.

Den vesle, kvite kvelpen svelgde tungt, smilte bleikt honningsøtt og takka så pent han berre kunne, mista likevel klisjéen på den nyraka singelen da han bøygde det krøllete, lyse hovudet i eit stivt bukk.

Dama nikka vennleg.

Guten lét orda ligge der dei låg, snudde ryggen til dama og villaen og rikdommen og sprang med nokre små dansetrinn og laga stygge spor i den prydelege singelen ned oppkøyrsla, og nede på fortauet ropa han til den svarte kameraten som stod der ved sida av prydbuska og var til likevel, at nå hadde dei mat! Kikka over skuldra og vinka muntert til den vennlege, kvite dama som bjeffa skarpt etter han at han skulle faen ikkje gi noko til den svarte kjøteren. Men det var ikkje bryet verdt å hate den godhjerta dama lenger, ho var nede frå verandaen nå, fekta etter dei med sopelimen, huiande nedover oppkøyrsla med ein liten, kvitt bjeffande puddel i hælane.

Gutane raska på, runda hjørnet med kalde kyllingbein i knitrande avispapir, og ein po’ boy sandwich, og pecan pie, kamerat! Grådige auge, gumlande kjakar, grafsande hender i avispapiret, travande bein, traskande føter, sittande gutar i graset i parken i The Garden Fuckin’ District i New Orleans.

Avispapir med bein etter bein, avgnegne kyllingbein, og avgnegne igjen. Liggande kameratar i graset, tause, ein svart, ein kvit, auga deira lukka i den milde morgonsola under ein skyfri, blå himmel. Avispapir med avgnegne kyllingbein og gamle verdsnyheiter på grasplenen i parken; og skiltet der det stod at hundar skulle haldast i band.

Mål og Makt 2012 – 1

Ein skrekkeleg daude Katten Pettersen jr. ligg i hjørnet av sofaen og søv.

Pettersen sr. les i den mørkeblå, tjukke, tyske boka.

Den digre skogkatten reiser seg, skyt rygg mens han geispar stort og viser praktfulle hoggtenner, strekker seg så lang han er, går så halvannan runde rundt seg sjølv og krøllar seg saman, puttar snuta under den buskete halen, ligg så i sofahjørnet igjen og søv.

Janne skrur av tv-en. Skjermen går i svart. Janne skrur på tv-en igjen. Slår av. Skrur på. ‒ Gi faen, a! Hans Pettersen brummar.

Janne glor på den raude sigarettpakka som ligg på stuebordet.

– Kan eg ta ein sigg? spør han.

Hans Pettersen kikkar opp frå boka.

– Nei. Og ser ned i boka igjen, les, blar om, les.

– Å, neivel, ja? Janne grip pakka på bordet og spring raskt mot gangdøra. Pettersen jr. skvett høgt i sofahjørnet sitt.

Janne, ut, ned trappene, men aldri hadde han trudd at gammeln kunne vera så kjapp, han blir henta igjen før han når porten, blir teken hardt i nakken av gubben, som var han ein katt, blir styrd hardhendt opp trappetrinna igjen, inn i leilegheita.

– Du må slutte å røyke, seier Hans Pettersen hardt og slepper taket i guten.

Janne fort mot toalettet, inn. Låser døra og set seg på klosettskåla og glor surt på vaskemaskinen. At han ikkje raska med seg eit teikneserieblad i farten!

Men, ikkje for det, det er forresten godt å bare sitta her, òg. Sitta for seg sjølv. Furte litt.

«Må slutte å røyke», liksom. Seier gubben som røyker førti om dan og hostar som fan. Han er liksom den rette til å... men neste gong skal da Janne få rista ut ein sigg or pakka medan han spring ned trappa, og siggtennar har han sjølv, så skal han smugrøyke på dassen etterpå og hygge seg. Nei, rappe pakka og springe rett på dass, det er smartare, rett på dass og røyke opp heile pakka!

Og han sit litt.

Og han som til og med spurte om å få ta ein... Til og med spurte!

Janne svelgjer.

Knipsar på tennaren sin, ser på den gule flammen som blir litt blåleg på toppen, sløkker, knipsar på tennaren, ser på flammen, sløkker. Janne lar vera å tenne på dassrullen.

Og furtar litt.

Han kunne da komma snart og røske i døra, gubben?

Men det blir iallfall lenge til Janne gidd å gå ut i stua frivillig, det er heilt sikkert.

Han knipsar på tennaren, ser på flammen, sløkker, knipsar og sløkker.

Her skal han dah sitta, jah...

Han trekker noko av sidehåret sitt fram på kinnet og puttar det i munnen og bit litt på hårtuppen, suttar litt.

Janne ser brått for seg ei overskrift ved sida av ei valdtekt på førstesida av ei laussalsavis: «Ein skrekkeleg daude!

Kjekk, kul og snill barnevernsgut svelta i hel. Funnen daud på dassen til teit sadist-fosterfar!» Den skal du få problem med, gubben!

Han svelgjer tungt.

Vondt i nakken har han, òg. Fingrane til gubbdjevelen må ha sett varige merke i nakken på han. Dette skal du ikkje få sleppe unna med, gamle Hans Sadist Pettersen!

Han sit litt, kjenner at det rykker herleg i underleppa, og han lar geipen henge, har ein klump i halsen. Ja. Klump i halsen.

Men så reiser Janne seg opp og låser dodøra opp så forsiktig han berre kan, opnar ho så vidt det er på gløtt mens Pettersen jr. smyg seg inn og kjærteiknar leggane hans, maler. Janne ser den gamle kødden som sit i stolen sin inne i stua og les i den tjukke boka si som heiter noko så teit som Marx Engels Werke Band eitt eller føkkings anna, og oldisen kikkar opp og får auge på guten, blunkar blidt til han; Janne smeller døra kjapt igjen.

Teit, ja, men ikkje berre det, han er barnsleg òg, gammeln.

Drita føkkings kva det nå er. Barnsleg.

Janne set seg på toalettlokket. Her skal han bli ei stund.

Så godt å furte litt òg, da. Han snufsar ørlite. Den herlege klumpen køyrer heis i halsen på han.

Etter ei stund kjenner han at det luktar pizza, herleg pizzalukt siv inn til han gjennom nøkkelholet i døra. Skikkeleg rote gjort, gubbdjevel! Eit rote triks!

Janne låser opp igjen, slenger opp dodøra og roper: – Har du pelt av paprikaen på mi side?

41

Dikt

til kvinna

(dikt utan tittel)

Karina Hafnor

Øyvind Bremer Karlsen

Eg skulle ynskje Du kunne sjå Med dine eigne auge Kor stort landet ditt er

bestemor med caps og sykkel hestehalen dinglar fritt andre tider nå

Innafor grensene Blømar det Krona på meisterverket Er du Skapt i eit bilete Som det fullkomne Ingenting hindrar deg i å strekke tærna dine ut og erobre verda Ta av strømpene Våge å gå berrføtt!

Avdekke nakne bein Våge vise at du er kvinne Ikkje mann Ikkje han Men ho Som gjer verda vakker

42

Mål og Makt 2012 – 1

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Studentsamskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer.

Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 185kr får du, eller ein du synst fortener det, fire nummer i året tilsendt i posten. Fyll ut slippen nedanfor eller send ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Mål og makt

Namn ...................................................................................

Postboks 285 Sentrum

Telefon .................................................................................

01 03 Oslo

Tilskrift ................................................................................

Prøvenummer

Epost ....................................................................................

Tinging til 1 85 kr. per år

Attende til:

M책l og Makt Postboks 285 Sentrum 01 03 Oslo