Mål og Makt 2014 - 3

1 61

201 4 - 3

44. årgangen

kr. 55

Tema: Prøysen

PRﾃ郎SEN

BLADSTYRAR Bror-Magnus Sviland Strand I SKRIFTSTYRET Bror-Magnus Sviland Strand Geir Egil Eiksund Johanne Torvund Jørgen Eriksson Midtbø Magnus Løken Odin Hørthe Omdal Synnøve Marie Sætre FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON Ingeborg Sivertsen Landfald BLADBUNAD Geir Egil Eiksund Odin Hørthe Omdal

UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvarlege for innhaldet i artiklane.

ISSN 0332-7744 MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 92439717 FAKS 23002931

OMBREKKING

E-POST malogmakt@malogmakt.no

KORREKTUR

INTERNETT smio.no malogmakt.no

Geir Egil Eiksund Kristin Fridtun Marianne Granheim Trøyflat Synnøve Midtbø Myking SLUTTKORREKTUR

Bror-Magnus Sviland Strand PRENTEVERK Gunnarshaug trykkeri OPPLAG 650

ÅRSTINGING Fire nummer, kr 200 LYSINGAR 2500 kroner for éi side KONTONUMMER 3450 35 12671

3

KORT OM FORFATTARANE

BROR-MAGNUS SVILAND STRAND (f. 1989)

skriv masteroppgåve i lingvistikk ved Universitetet i Oslo. Han har sete i Sentralstyret i Norsk Målungdom og vore leiar i Studentmållaget i Oslo.

KNUT ERIK ENGEMOEN

(f. 1989) er skodespelar og songar og kjem frå Elverum i Hedmark. Han har spelt i ei rekke framsyningar for Teater Innlandet og arbeidar for Radioteatret, mellom mykje anna. I 2015 blir han å sjå på Rogaland Teater.

EIRIK WIXØE SVELA (f. 1989)

er tidlegare sentralstyremedlem i NMU og studerer psykologi ved Universitetet i Oslo. Glad i jazz og litteratur. For tida singel.

KRISTIN FRIDTUN (f. 1987)

kjem frå Elverum. Ho har master i norrøn filologi (NTNU) og har studert ymse anna attpå. For tida livbergar ho seg som lausarbeidar og forfattar.

ÅSNE Ø. HØGETVEIT (f. 1985)

har ein master i Russlandsstudiar frå Universitetet i Tromsø og arbeider for tida som fyrstekonsulent ved Institutt for språkvitskap ved UiT, samt treningsinstruktør og bartender. Åsne er økonomiansvarleg i Tromsø mållag, og har sete i arbeidsutvalet til Norsk studentorganisasjon (NSO).

4 4

KJERSTI WICTORSEN KOLA

(f. 1986) er utdanna bibliotekar, men gjekk vidare med språkstudium ved Universitetet i Oslo, og leverte masteroppgåva si i nordisk språk i juni. No jobbar ho ved universitetet som vitskapeleg assistent på ulike prosjekt.

RUNAR BJØRKVIK MÆLAND

5 LEIAR: MÅL OG MAKT - TEKST OG SAMFUNN Bror-Magnus Sviland Strand

8 PRØYSEN PÅ BÅS

Knut Erik Engemoen

13 SMERTA ER KONSTANT Eirik Wixøe Svela

16 MED PRØYSEN PÅ SKRIVEBORDET Kristin Fridtun

(f. 1988) er masterstudent i filosofi ved Universitetet i Oslo, der han òg er studenttillitsvald og aktiv i Studentmållaget. Kan "Fabel" av Jakob Sande utanboks.

22 FINANSIERING AV SPRÅKSAMLINGANE KVAR LIGG PROBLEMET?

SVEINUNG ROTEVATN

34 INGIN FÆR SVAR UTAN DEN SOM SPYRR RETT

(f. 1987) kjem frå Nordfjordeid og er stortingsrepresentant for partiet Venstre. Er tidlegare leiar for Unge Venstre og har site to år i styret til Noregs Mållag. Har også bakgrunn som fløytist i Hans Majestet Kongens Garde.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

Åsne Ø. Høgetveit

26 MASTEROPPGÅVA: KORLEIS SER EIGENTLEG BOKMÅLET UT? Kjersti Wictorsen Kola

Runar Bjørkvik Mæland

45 FAVORITTEN: THE WEST WING Sveinung Rotevatn

48 KVAR FOR SEG ELLER SAMAN? Lullen Fanitullen

50 DIKTET

Assad Nasir

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule.

Han har nyleg skipa forlaget Nasir.

Mål og Makt 2014 – 3

LEIAR

MÅL OG MAKT –

av B ROR-MAGNUS SVILAND STRAND

TEKST OG SAMFUNN Då Ivar Aasen gav ut si Norsk ordbog over det folkesprog i 1873, var det på ei tid der ein anten fysisk måtte dra til primærkjeldene, eller på eiga hand leita i sekundærkjeldene, for å laga utfyllande ordboksverk. Leksikografien – ordboksvitskapen – var alt gamal, men hadde framleis ein lang veg å gå. Der Aasen baserte ordboka si på notat skrive på sigarettpapir, har me i dag store, søkbare tekstsamlingar – Korpus, latin for kropp – mange av dei med mange hundre millionar ord.

Korpusa gjer det mogleg å sjå samanhengar i språket på tvers av tekstar på ein heilt annan måte enn me kunne før, og det som før var spekulasjonar, er no testbare hypotesar. To av dei største norske, grammatisk merka korpusa ligg ved Universitetet i Oslo: Nynorskkorpuset og Leksikografisk bokmålskorpus, begge er på over 100 millionar ord.

Det har lenge vore sagt i målrørsla at bokmålet formelt har like stor valfridom som nynorsk, men at denne valfridomen ikkje er synleg i den daglege skrivne teksten me les. Ved å bruka Leksikografiske bokmålskorpus har Kjersti Kola i si masteroppgåve løfta dette spørsmålet frå anekdotisk synsing til kvantitativ vitskap. Dette gjev oss eit betre grunnlag for å diskutera kva sosiologiske faktorar som ligg bak den sjølvnormeringa som finst i det skrivne bokmålet.

Denne teknologiske endringa er ikkje berre ein siger for ordbøkene og språkvitskapen. Det er også ein demokratisk siger. Den skrivande nordmann har blitt ein språkautoritet, fordi det han skriv er søkbart og

5

6

Mål og Makt 2014 – 3

tilgjengeleg. Det fører til eit større press på etterrettelegheit i ordboks- og normeringsarbeid: Dei som normerer språket og lager ordbøker kan vanskeleg argumentera for å la vera å ta omsyn til den informasjonen som no er gjort tilgjengeleg.

Nettordbøker, som Nynorskordboka og Bokmålsordboka, gjer det også enkelt for alle å skriva rett, og det heilt gratis.

Dette er ein del av den språklege infrastrukturen vår, og noko som er betalt av og høyrer til folket.

Nettordbøkene held ikkje seg sjølve ved like, men er avhengige av konstant oppdatering og vedlikehald, slik at dei speglar språkbruken, og tar inn nye tydingar og ord når dei får fotfeste i språket. Det same gjeld språk- og namnesamlingane ved UiO, som mellom anna ligg til grunn for tolvbandsverket Norsk Ordbok 2014, og dokumenterer ein viktig del av vår immaterielle kulturarv.

Styret ved Institutt for lingvistiske og nordiske studium vedtok i juni at dei ikkje lenger ville ta det økonomiske ansvaret for desse. I den påfølgjande debatten har finansiering, strategiske prioriteringar og akademisk fridom blitt trekte fram frå både institutt- og fakultetsstyret. Mangeårig studentpolitikar Åsne Ø. Høgetveit ser nærare på argumentasjonen og på finansieringsmodellen for høgare utdanning og om han er skikka til å ivareta dei nasjonale interessene.

I skrivande stund ser språksamlingssaka ikkje ut til å vera noko nærare ei løysing. Me i skriftstyret ser det som den einaste tilfredsstillande løysinga at språksamlingane blir verande der dei er no – her ved Universitetet i Oslo – og at det blir løyvd midlar til i det minste eit minimum av vedlikehald.

At openberre offentlege oppgåver, som å tilby alle tilgang til den gjeldande rettskrivinga og den gjengse tydinga av språket, eller vår eigen språklege arv, skulle enda opp i private hender og potensielt hamna bak ein betalingsmur eller i ein annonsejungel, ville vore demokratifientleg.

I diskusjonen om store tekstsamlingar for å forstå språket si rolle i samfunnet og vår rolle i språket, på tvers av forfattarar og sjangrar, må me ikkje gløyma den klassiske nærlesinga. Ved å arbeida tett på ein heil forfattarskap, kan ein koma til nye sannkjenningar som ein elles var blind for før ein kjende heile djupna av han. I år er det 100 år sidan Alf Prøysen blei født. For å feira har me i dette nummeret to personlege vitnesbyrd frå å vera tett på Prøysens forfattarskap – Prøysens tekstlege kropp – kvar på sin kant og sin måte, og begge har fått sjå han i eit nytt lys: Skodespelar Knut Erik Engemoen, og filolog og skribent Kristin Fridtun.

God lesnad!

7

PRØYSEN PÅ BÅS Tida er inne for at den yngre generasjonen ser etter kva Prøysen faktisk la att etter seg. Slik at vi kan ta med oss heile forfattarskapen hans vidare, og ikkje berre det koselege.

«Aner De ikke alvoret bak det jeg farer med da? Det er alltid noe jeg vil si.»

Alf Prøysen Eg er ein tjuefem år gammal skodespelar. Dermed ein relativt ung ein. I 2013 sette eg saman ei monologframsyning basert på Alf Prøysen sine viser og prosatekstar. Etter å ha lese kvart einaste ord han fekk på prent, for så å ha spelt framsyninga snart hundre gonger, kan eg seie at han er ein av mitt livs viktigaste forfattarar.

Prøysens og min barndoms verd hadde mange likskapar. Klasseskiljet er ikkje like tydeleg som det var, og kjønnsrollene er noko forandra, men eg, som Prøysen, vaks opp på ein liten gard i hedmarksfylket med blomsterenger, mektige storgardar, fest på lokalet og ein far som forbanna regnet når avlinga skulle vore i hus. Dermed var det lett å relatere seg til tematikken i Prøysen sine laurdagsstubbar, kortnovellene han fekk publisert kvar veke i Arbeiderbladet frå 1951 til 1970.

Desse novellene fortel om livet langs prestvægen og på gardane i Ringsaker. Dei fortel om «Dørstokken heme», «Muntre minner fra hedmarken» 8

og «Livets sekund», men viktigast av alt: Dei fortel om menneske. Menneske og deira relasjonar.

Og når det kjem til skildring av mellommenneskelege situasjonar, var Prøysen ein unik forfattar. Eg tør påstå: eit geni. Med små og enkle ord snik han inn skildringar av karakterane sine kjensler og reaksjonar. Som i stubben «Gammal gjeld», der Pær står på danselokalet for seg sjølv og «... aua var med en lys permanent golvet rundt. Når paret var like ved, såg han i femte veggen og fløtte beina i vilske, men når dom var forbi sto han som før».

Som skodespelar ønskjer eg å forme så interessante menneskeportrett som mogleg. Ved å ta menneske så på kornet byr Prøysen opp til å lage teater av tekstane hans.

DYRET I MENNESKET

For meg er stubbane med ein svart grunntone dei mest inspirerande. Bygdedyret, eller eigentleg det generelle dyret, dyret i mennesket, er eit stadig Mål og Makt 2014 – 3

av KNUT ERIK ENGEMOEN

tilbakevendande tema. Dyret og vondskapen i oss som vi bruker til å bryte ned både oss sjølve og andre.

Han skildrar òg dei svarte situasjonane med små og enkle ord. I historia om jenta som står, svanger og forlaten, under storgrana utanfor danselokalet, får vi berre eit par hint om kvifor guten hennar har gått ifrå henne: «Hu står med beltelaus kåpe.» Truleg då beltet byrja avsløre vel mykje av tilstanden rundt midja.

Men Prøysen kunne òg bruke dei små og enkle orda i ein meir direkte forstand. Ein direkte, hjarterå og ubarmhjertig forstand. Første gong eg las stubben «Kvinnfolk» tok han pusten frå meg: «Hu var bleik som et lik, men livat og munter. Hu tok onga på armen og dæinse masurka så det sjoks. Og når hu gikk fekk Rønningsve-kjærringa sjå at det var bloddrypp ifrå dørstokken og langt ut i væg-grusen. Og hu hadde vøri mye smalere enn før. Og svartkulpen låg like ved Rønningsvea. Og svartkulpen var bottenlaus, det gikk ann å putte et lite liv i en striesekk og

legga en stein i sekken om en ville bli kvitt det.»

ROSEMÅLA ARSENIKK

Den mørke grunntonen i stubbane er òg å finne i mange av dikta og visene hans. Han set ord på vonbrot, hat, sjølvmordstankar, sakn, og i diktet «Eventyr» skildrar han til og med eit born sitt møte med døden: Je trudde at dauen var farlig og stygg, men du leier meg du, du er rolig og trygg.

Nå er je så trøtt. Får je legge meg ned i armkroken din der je trur je finn fred?

Ja her ska du sova, sa dauen.

Mange kjenner ikkje til dei mørkare songane. Kanskje fordi dei aldri har høyrt dei, men òg kanskje fordi dei ikkje har høyrt skikkeleg etter. Fleire av dei alvorlege og mørke songtekstane hos Prøysen er kamuflert i lystige melodiar i 3/4-takt.

9

Noko som eg vil tru er eit medvite grep. I si tid hadde han stjernestatus og truleg forventningspress deretter. Han var heile landet sin skillingsvisesongar. Publikum forventa skillingsviser og Prøysen serverte skillingsviser. Som rosemåla arsenikk smugla han melankoli og dystre skjebnar inn i øyra til lyttarane, forkledd i lystige melodilinjer og jovial sjarm.

betrakningar som undrande veslebror, gjennom ungdommens håp og forelskingar og fram til det urettferdige og omsynslause vaksenlivet. Eit mål med framsyninga var å presentere breidda i forfattarskapen. Breidda i både visene og stubbane.

Mi erfaring er at folk flest, og særleg min generasjon, ikkje veit av denne breidda og dermed undervurderer Prøysen. Han opptredde utanfor finkulturen, innan «lågstatussjangrar» som viser, KOSELEGBÅSEN revyar, barnetimar og smånoveller i laurdagsI arbeidet med framsyninga lét eg meg fascinere avisene. På grunn av dette har vi sett han i bås. I av nokre grunnpilarar hos Prøysen. Korleis han den koselegaste av alle båsar, tjora mellom såg menneske, korleis han beskriv livets store og Teskjekjerringa og Julekveldsvisa. Der kjem han små sorger, korleis han snakkar til born og tek dei til å stå heilt til den yngre generasjonen, min genepå alvor og korleis han skriv store og lyriske rasjon, bestemmer seg for å sjå etter kva han la att, songtekstar med dei enklaste ord. Desse fasci- og ta han med seg vidare som noko meir enn ein nasjonane vart til framsyninga Ungkar. Publikum jovial skillingsvisesongar. følger ein ung mann frå han har sine første livs-

10

Mål og Makt 2014 – 3

UNGKAR - en teaterkonsert hadde premiere 6. mai 2013 p책 Teater Innlandet.

Meir info: www.teaterinnlandet.no/ungkar 11

Sju dagar i august Brit Bildøen Samlaget, 2014 208 s.

12

Mål og Makt 2014 – 3

av EIRIK WIXØE S VELA

SMERTA ER KONSTANT Hugsar du den dagen? Eg hugsar sjølv at eg var i Berlin med ein vennegjeng då broren til E. sende oss ei melding om at ei bombe hadde gått av i Oslo sentrum, de må skru på nyheitene. Det er vel ei ulukke, tenkte vi, det må finnast ei logisk forklaring. Og seinare den kvelden, då vi støytte på ei gruppe austlendingar på ei japansk hipsterbule i Mitte som ville snakke med oss om det som hadde hendt, hugsar eg at K. kort avfeia dei, han såg vel på det som berre nok eit tilfelle av norsk sjølvopptattheit. Seinare den ettermiddagen og kvelden kom det fleire og fleire detaljar om bomba i regjeringskvartalet, om den falske politimannen på øya, om dei myrda ungdommane, om identiteten til gjerningsmannen, om hemnåtak på norske muslimar på Grønland. Eg hugsar godt indignasjonen eg kjende over at karane prioriterte å sjekke opp engelske attenåringar i staden for å sitje – som eg gjorde – i hotellbaren og oppdatere nrk.no. Men var ikkje den kjensla innhaldslaus? Kva kunne vi bidra med? Kva rolle spelte det om eg lidde med?

Og sidan fekk vi rosetoget, den blanke issen til Lippestad, tårene til kongen, og Jens, Jens, Jens. Eg hugsar kor stort inntrykk det gjorde på meg då mor sa at ho vakna morgonen den 23. til at P. sat ved kjøkenbordet, ved radioen, og gråtkvelt fortalde at

dei har drepe åtti ungdommar. Eg hugsar kor lettrørt eg var, kor lettrørte alle var dei dagane. Eg hugsar at eg delte biletet av trikken som stod fast i eit hav av roser på Stortorvet med vennene mine i USA, i Storbritannia, med eit implisitt hovmod som i dag gjer meg kvalm: sjå på oss, sjå kor gode vi er, sjå korleis vi hevar oss over vondskapen, over mobbmentaliteten, over mørkret.

Kva betydde dei dagane – samhaldet, masseføleriet, lovnadene om openheit og demokrati? Ingenting, tenkjer Sofie Krohg, hovudpersonen i Sju dagar i august:

Det store vi, det norske folket, som var så samstemde i vekene etter tragedien, og som etterpå ikkje hadde klart å samle seg om nokon ting. Bygningane lét seg ikkje fylle. Åstadene lét seg ikkje bruke. Minnesmerket lét seg ikkje reise. Kunstnarar som prøvde å behandle det nasjonale traumet, blei hysja ned. Det einaste folk ville og klarte å sjå, var roser, stjerner, englar. Som å feste eit lite Hello Kitty-plaster over eit gapande sår.

Medan samfunnet ønskjer å reinse seg raskt og reise seg, finst det dei mellom oss som lever i ei smerte 13

som ikkje går over, som ikkje endrar seg, som – om noko – fortettar seg til ei svart, krystallinsk sorg som trugar med å ta over heile livet. Det er denne spenninga mellom den abstrakte, dynamiske sorga til samfunnet og den konkrete, hjelpelause smerta til enkeltmennesket som er hovudpulsåra i den ujamne, men viktige nye romanen til Brit Bildøen.

Men Sju dagar i august er mykje meir enn ei personleg forteljing om tap og sorgarbeid. Ved sida av å fortelje historia til Sofie, som miste dottera Marie på Utøya, og ektemannen Otto, er romanen like mykje ei likning om eit Noreg, eller ein norsk politisk kultur, som er i uvegerleg endring mot noko trugande, ukjent og framandt, trass i det korte blaffet av engasjement og solidaritet som viste seg i folk i tida like etter åtaka. Det krev stort litterært mot å byggje ein slik politisk analyse inn i ei så personleg forteljing. Men samstundes er det kanskje nettopp det ei bok må klare om ho tek mål av seg til å seie noko sant og viktig om denne personlege, men politiske hendinga som har gått inn i språket vårt som «22. juli». Sjølv om Sju dagar i august slett ikkje lukkast i alt ho set seg føre, skisserer ho ein plausibel poetikk og set ein klok og lågmælt standard for komande bøker som ønskjer å nærme seg det same sakskomplekset.

Boka følgjer ekteparet Sofie Krohg og Otto KrohgIversen gjennom sju augustdagar hausten 2019, dryge åtte år etter 22. juli 2011. Sofie arbeider som avdelingsleiar ved det nye Munch-museet i Bjørvika, der ho står i ein passiv-aggressiv konflikt med Karin, ei gammal venninne som tilsynelatande har bestemt seg for å lage kvalm etter at ho ikkje sjølv blei forfremja. Otto er tidlegare advokat i eitt av dei større selskapa, men arbeider no som dagleg leiar i den relativt nystarta pressorganisasjonen For romfolket, som i karakteristisk overtydeleg gest ber forkortinga «FROM». I noko som kanskje mest av alt må lesast som eit politisk statement til støtte for eit pluralistisk, klasseharmonisk Noreg, bur dei to – mest på trass – i ein bustad på Tøyen, i ein bygard som er prega av usemje om fellesområda og fysisk og sosialt forfall.

Mange vil hugse at kulturmarxistar var ein viktig del 14

av fiendebiletet til Breivik, og om det var slike han ønskte å råke, kunne han knapt ha valt seg betre offer enn det fiktive ekteparet Krohg-Iversen.

Det er ikkje berre i fargelegginga av ekteparet Sofie og Otto at Bildøen tillèt seg å falle hen til det overtydelege og karikerte. Noreg anno 2019 er som henta frå ei dagbladframside. Austlandsområdet er råka av ein epidemi av farlege sjukdommar som spreier seg gjennom flått, slik at det knyter seg risiko berre til det å gå tur rundt Sognsvann; altså er det som plar vere trygt og sunt blitt farleg og usikkert. Landet er dessutan herja av ekstreme regnstormar som øydelegg hus og infrastruktur og tek menneskeliv; altså er vi offer for oppdemde, ytterleggåande krefter vi burde og kunne ha stogga, men som det no verkar altfor seint å gjere noko med – klimaendringar, ja vel, men også eit bilete på den politiske ekstremismen som gav seg uttrykk i drapa i regjeringskvartalet og på Utøya. Allusjonen til 22. juli kunne knapt ha vore klarare: – Kom ned, sa han. – Dei har ekstrasendingar om stormen i natt. Det er ille.

Nede i stova stod tv-en på. Sofie sette seg i sofaen og drog eit pledd over seg. Det gjekk ei stund før det ho såg på skjermen, gav meining. Bilda av ein stor villa som blei tatt av straumen og ført nedover ei vill og flaumstor elv, hang ikkje saman med det kommentatorstemma sa. Otto sette seg ved sida av henne.

– Det kan vere fleire døde, sa han. – Mange sakna.

– Kor lenge har du vore oppe?

– Sidan i sjutida. Da var sendingane alt i gang.

Og no begynner bilda å komme, som du ser.

Bildøen har valt å strekkje ut den narrative spenninga mellom Sofie og Otto, som har kvar sine måtar å nærme seg sorga på. Åtte år etter katastrofen «som Mål og Makt 2014 – 3

skulle vekse inn i og ta over livet deira» går Sofie framleis kledd i svart for sorg kvar dag, tilsynelatande ute av stand eller utan vilje til å skjøne at kollegaer og venner har begynt å sjå på henne som nevrotisk og sær: – Det er vanskeleg å seie dette til deg, og eg hadde verkeleg ikkje tenkt at det var sånne ting vi skulle snakke om i dag. Men saka er at folk er litt… redde for deg, for du har jo ein aura av, kva skal eg seie, opphøgd sorg over deg.

Det er lett å fatte sympati for dette standpunktet til Karin, museumskollegaen (og -rivalen) til Sofie.

Røysta og røynsla til Sofie er skingrande og hysteriske, altfor rå og nære til at vi heilt klarer å tru at dette skal førestille eit menneske av kjøt og blod og ikkje ein tanke, ein idé: Ei sorg som er total. Når Sofie oppdagar eit sår som under omstenda truleg er eit flåttbit, som kan føre med seg alvorleg sjukdom og død, blir ho verande passiv, som om ho ikkje bryr seg om ho lever eller døyr. Når flaumen tek hus og liv, blir ho sitjande katatonisk framfor TV-en, eller gir seg hen til lettvint moralisme over alle dei som ikkje viser nok andakt for katastrofen. Alle hendingar og opplevingar blir arenaer for Sofie til å seie nei til verkelegheita, og slik blir ho ståande meir som eit symbol på depresjon og meiningstap enn ein fullverdig karakter.

Ottos erfaring blir i det heile ståande som meir ekte. Sjølv om han ber på si eiga sorg, og tvila som knyter seg til at han ikkje var den biologiske faren til Marie, slik at hans sorg på eit vis ikkje blir like legitim, ansar vi her ein person, med ekte tankar og truverdige kjensler, som klamrar seg fast til ei fullstendig menneskelegheit så godt det lèt seg gjere under forholda. Som emosjonelt subjekt uroar han seg over at det skal kome for ein dag at han har hatt ein kort flørt med Karin, og over at kona forsvinn inn i depresjonen og tomleiken, og over at parforholdet deira berre verkar vere eit skal, prega av symbolske gestar – kvar fredag har dei drinkmikse-

kveld, til dømes – som ikkje lenger har noka meining. Som politisk subjekt bekymrar han seg for romfolka Bildøen har sett han til å skøyte, og moglegheita for eit reelt multikulturelt Oslo i eit land der ingen lenger ser ut til å tru på verdiane dei gav seg ut for å stø opp om i tida rett etter 22. juli. Som familiært subjekt tenkjer han på korleis det går med sonen Peter, som har stukke til Australia og ikkje verkar å makte få livet sitt på rett kjøl, og minnet om Marie, som han har eit bilete av på kontoret sjølv om Sofie eigentleg vil ha alle relikviane om henne for seg sjølv. Og dermed er det mykje lettare å tru på tankane til Otto der han ligg, sjølv utslegen av eit flåttbit: Kva han tenkte? Han tenkte at livet var mange ting, men først og fremst var det komplisert. Alt var vove så tett saman. Han tenkte at han var i ferd med å bli ein gammal mann. Han tenkte at livet var eit fall. At kva som helst kan skje i løpet av dei sekunda det tar å falle gjennom lufta.

Kva som helst kan hende i løpet av dei sekunda det tar å falle gjennom lufta. I denne lapidariske observasjonen ligg det meir verkeleg innsikt om levd liv og smerte enn i all Sofies hysteriske sorg-somiscenesetjing til saman. Vi skjønar at Sofies standpunkt må finnast og er verkeleg. Men vi ser det ikkje.

Eg hadde ønskt meg ei lengre bok, slik at forfattaren kunne ta seg tid og rom til å fjerne seg frå karikaturane og utvikle meir overtydande, psykologisk realistiske skildringar av menneske i sakte samanbrot og eit Noreg i psykomoralsk stillstand.

Vi treng litteratur som maktar å førestille seg – og framstille – det tyngste og det vanskelegaste i alle dimensjonar, i levande fargar. Sju dagar i august er ei intelligent og verdig bok om eit vanskeleg tema, men dessverre eit stykke frå å vere alt ei bok som ønskjer å behandle dette nasjonale traumet kunne og burde vere.

15

Med Prøysen på skrivebordet Då året 2014 tok til, gjekk den faste Dag og Tidspalta mi i dvale. I staden fyller eg teigen med Alf Prøysen. Kva hende?

I 19-årsalderen byrja eg lesa Prøysen. Då meiner eg: lesa det han skreiv for vaksne. Og: lesa på eiga hand og av eige tildriv. Visst hadde eg lese Prøysen før den tid, eller mor og far hadde lese for meg, om geitekillingen som kunne telja til ti, snikkar Andersen, den grøne votten, historiene om Teskjekjerringa. Ikkje veit eg kor mange av barnevisene hans eg hadde høyrt, men det var mange. Prøysen tyktest vera alle stader, mest som han ikkje var eit menneske av kjøt og blod, men snarare ei maskin som alle desse bøkene og visene strøymde ut frå. Enn at éin mann kunne laga so mykje! Eg var kanskje fem år fyrste gongen eg tenkte det.

Var Prøysen meir framme i heimen min enn i andre heimar? Det veit eg ikkje. Men eg er fødd og oppvaksen i Hedmark, med foreldre som er fødde og oppvaksne i Hedmark – og som høyrde Prøysen i Barnetimen då dei var små. Særleg mor mi song mange av visene hans for oss ungane, «Lille Måltrost» var fast godnattsong i mange år. Prøysen var litt «vår», tykte eg (men sjølvsagt var han ikkje vår, han var sin eigen). I alle fall var han frå ein plass berre nokre få mil unna, og han nytta språket vårt.

I ungdomstida laut Prøysen vika for annan musikk og andre bøker. Tufsete, i grunnen, for Prøysen høver godt for ungdom òg. Trøysta er at eg ikkje er åleine: Heilt frå han slo gjennom sistpå 40-talet, har 16

fanskaren til Prøysen vore små ungar og godt vaksne folk. Tenåringane rota helst med andre greier. Rett nok dukka han opp i lærebøkene. I ein norsktime på vidaregåande las me ei av forteljingane frå debutboka Dørstokken heme (1945): «Kniven». Eg minnest det godt, for den teksta var noko heilt anna enn det eg hadde sett og høyrt av Prøysen før. Her var det alvor og indre uro og blenkjande stål, mesta grøssaraktig. Men gav eg meg til å lesa meir av han?

Nei. EIN SLUMP OG EIT ORDSKIFTE

So, ein eller annan gong tidleg i studietida, plukka eg opp ei av bøkene som inneheld eit utval av dei 753 laurdagsstubbane han skreiv for Arbeiderbladet frå 1951 til han døydde i 1970. Me hadde nokre av desse bøkene heime. Grunnen til at eg fann fram boka, er viska or minnet. Hadde Prøysen vore nemnd i ei førelesing? Hadde far min lese boka og sagt at eg òg burde lesa? Eller var det berre slik at eg var nyfiken på kva talemålsformer han nytta i skrift?

Fuglane veit.

Her er det dessutan naudsynt med ein avsveiv til det kokande ordskiftet om seksualiteten til Prøysen, som rasa i media sumaren 2004. Biograf Ove Røsbak kunngjorde noko han lét vera å nemna i biografien frå 1992: Prøysen hadde ikkje berre dragnad mot kvinner, han la jamvel elsk på menn. For å gjera Mål og Makt 2014 – 3

av KRISTIN FRIDTUN

historia kort: Dei gamle venene til Prøysen – mange av dei velvyrde rikskjendisar – reagerte ulikt. Det same gjorde folk flest. Nokre hevda at det var lygn og fanteri, nokre hadde inga særskild meining, nokre sa at dei kjende til det frå før, men la til at det var irrelevant og/eller ufyseleg og skamleg å dra desse opplysningane fram i ålmenta. Røsbak vart fælt hetsa og fekk anonyme brev frå folk som sa dei skulle kverka han. Fyrst då Kim Friele gjekk ut og fortalde om eit møte ho hadde hatt med Prøysen i 1967, roa det seg. 1 Då dette ordskiftet loga opp og stod på, var eg 16 år og hadde nyleg kome ut som homo. Ikkje uventa vart eg fylt av takksemd og glede då eg fekk vita at Prøysen òg hadde eit kjensleliv som ikkje fall innanfor dei strengt oppspente normene. Det var som eg kom nærmare denne drivande gode kunstnaren som eg støtt hadde hatt slik vyrdnad for. Samstundes kom ei ugrei sorgkjensle sigande: Når eg hadde pintest so grenselaust fordi eg heldt denne løyndomen for meg sjølv i tre-fire år tidleg på 2000-talet, kor trælsamt var det ikkje å bera på noko slikt, meir eller mindre løynd, heile livet, som ålment kjend person, i ei tid då homofile vart rekna 1

som kriminelle og sinnssjuke og det som verre var?

(So seint som på 1950-60-talet vart homofile lobotomerte.)

Alt i 2004 valde eg side i denne saka, og standpunktet mitt er det same i dag: Ut frå eigne røynsler og det eg kjenner til av skeiv historie og skeiv teori, meiner eg det er både viktig og relevant å vita at Prøysen vart dregen mot både menn og kvinner.

Det er elles svært talande at dei som hardnakka hevda og hevdar at seksualiteten til Prøysen er irrelevant for korleis me les og tolkar tekstene hans, er kav heterofile (so vidt me veit). Lat meg òg streka under at Prøysen berre hadde godt å seia om ekteskapet og familielivet sitt. Gløym ikkje det!

Kona Else (98 år no) og ungane var dessutan gode kunstnarlege rådgjevarar for han.

BITEN AV BASILLEN Kor som er: Det at eg tok til å lesa «vaksenlitteraturen» til Prøysen, kan godt ha samanheng med vissa om at me delte eit grunnleggjande avvik frå det normale og godkjende. Og då eg fyrst hadde byrja lesa, greidde eg plent ikkje stogga. Eg las laurdagsstubbane og dei litt lengre forteljingane, romanen

For dei som gjerne vil lesa meir om dette ordskiftet og alt det drog etter seg, kan eg på det varmaste tilrå artikkelen «Å lese Prøysen-tekstene ‘slik de står’» av litteraturprofessor Britt Andersen, i boka Alminnelige arbesfolk (2013), red. Bjørn Ivar Fyksen, Oplandske Bokforlag.

17

Trost i taklampa og minneboka Det var da det og itte nå, eg fekk tak i plater med visene hans på.

Etter kvart teikna det seg eit mønster: Når eg var hugsjuk og lei, drogst med heimlengt eller ottast eitkvart, kom Prøysen oftare fram enn elles. Av ein eller annan grunn vart eg rolegare då, tryggare – trass i at tekstene langt ifrå er reint hyggjelege og harmlause forteljingar der alt er godt og greitt. Det kan ha vore noko med forteljerøysta: Eg fekk det føre meg at det var eit klokt menneske som stod bakom desse orda.

Barnevisene var òg gode å gripa til. Ein gong eg skulle ha munnleg eksamen i litteraturteori, kvidde eg meg so inni granskogen mykje. Barnevisene til Prøysen var den beste boteråda. Kvifor? Det er nok so enkelt som at dei minte meg på at det finst viktigare ting her i verda enn ein eksamen. Ta «Den første løvetann» (mel. Bjarne Amdahl): Gjennom løvetanna får den vesle pjokken eit beinveges og sterkt møte med kreftene i naturen, men dei eldre ungane, som har lært seg konvensjonane for kva som er fint og stygt, slår sund den gode opplevinga hans. Guten går snufsande heim. Der er mor, og hjå henne veg kjærleiken tyngre enn alskens estetiske normer: «Det aller største mor vet om, er nemlig guttemann / som kommer hjem og har med seg sin første løvetann.»

Som elles når eg vert oppglødd og opphengd i noko, prøver eg å skriva om det. Noko famlande tok eg til å skriva om Prøysen òg, litt her og litt der. Nokre av desse nedkrotingane er det pinsamt å lesa i dag, slik det gjerne er med (relativt) gamle tekster. Endå må det ha vore noko vit og hald i dei, for oppunder jol i fjor spurde Dag og Tid-redaktør Svein Gjerdåker – med onkelen Johannes Gjerdåker i ryggen – om eg kunne tenkja meg å byta ut den faste språkspalta mi med Prøysen-spalte i jubileumsåret 2014. Det er vanskeleg å seia nei til bladstyraren. Dessutan hadde eg allereie eit sterkt ynske om å skriva noko om Prøysen i jubileumsåret, læra meir om han, og den beste måten å læra

noko på, er som kjent å skriva om det – særleg noko andre skal lesa, for då lyt ein gjera det skikkeleg.

So snart eg hadde fått hjernen til å innsjå at eg likevel ikkje skulle ha fri i romjola, kasta eg meg over litteraturen og sekundærlitteraturen med liv og lærelyst. Og slik har eg halde på. Eit par gonger har Prøysen jamvel dukka opp i svevnen min – eit godt teikn!

HØGT OG LÅGT

Om eg ikkje var fan frå før, so er eg det no. Vel å merka trong eg meir tid på meg enn til dømes Tarjei Vesaas. Til skilnad frå svært mange andre «seriøse» forfattarar, såg Vesaas straks kva for ein stor kunstnar Prøysen var. Han var frelst alt på 1940-talet. Dei to møttest endåtil, og ikkje veit eg kven av dei som tykte det var gjævast. Vesaas skal i alle fall ha sagt, ein gong han kom heim frå eit oppdrag i hovudstaden: «Å, no har eg vore med på noko stort: Eg har fått helsa på Alf Prøysen!»

Vesaas var ein velvyrd diktar, kva var Prøysen?

Det han laga, vart ikkje rekna som Litteratur med stor l, høgkultur, poesi, stor kunst. Det han laga, var populært. Til grunn låg det me kan kalla «folkelege» eller «låge» sjangrar. Berre det at Prøysen skreiv viser, og ikkje songar, er verdt å merka seg. Ordet song har noko jålete og høgstemt og stivt over seg, i alle fall når me stiller det opp mot ordet vise, som tradisjonelt har vore nytta om sjangrar med låg status: skillingsvise, revyvise, drikkevise, nidvise og so bortetter. Det hende folk sa til Prøysen at visetekstene hans var so gode at dei mesta var poesi. Då vart han harm: Å seia noko slikt var å ymta om at viser var lågare og simplare enn poesi, og slike jamføringar ville han ikkje vera med på. Var det ei vise, so var det ei vise – då skulle ho verta vurdert og verdsett som det.

Prøysen var ikkje den fyrste som tok i bruk og lyfta fram ordet vise og visetradisjonen ålment.

Særleg for målfolk bør det ringja ei bjølle her: Ivar Aasen. Tekstene i Symra vert gjerne omtala som

Eg fekk det føre meg at det var eit klokt menneske som stod bakom desse orda

18

Mål og Makt 2014 – 3

19

poesi eller dikt eller lyrikk, men som undertittel på fyrsteutgåva sette Aasen «Tvo Tylfter med nya Visor». Nemninga vise er langt meir smålåten og uhøgtidleg enn til dømes poesi og lyrikk, dessutan var dette tekster som skulle syngjast. Aasen brukte fyrst og fremst velkjende, populære melodiar til tekstene i Symra. Det same gjorde Prøysen, i alle fall i byrjinga, før han fekk eit heilt koppel av komponistar til å setja tone til tekstene. I den fyrste visesamlinga eller viseboka hans, Drengestu’viser (1948), er alle visene skrivne etter gamle melodiar som mange kjende frå før.

No skal eg ikkje draga jamføringa mellom Aasen og Prøysen for langt, men det er verdt å ansa at dei hadde mykje det same «diktarcredoet». I nokon mon må dei ha delt ideen om kva visekunst skal vera og gjera, eller kva litteratur i det heile skal vera og gjera. Eg skal koma med to prov.

I den visa som opnar Symra, «Fyrestev», går tredje strofa slik: Kom med visor, og helst av deim, som kvika og inkje krenkja; slikt som høver vår eigen heim, og slikt som me sjølve tenkja.

Dinest tek me den setninga som mange forskarar tolkar som poetikken eller mini-poetikken til Alf Prøysen. Det er helten i romanen Trost i taklampa (1950), Gunvor Smikkstugun, som har ordet. Ho sit for seg sjølv og ergrar seg over «bokpraten» ho høyrer på alle kantar, ho tenkjer at ho greier seg med dei tankane ho har sjølv. Og so kjem setninga: «Det var itte fine tanker som det sto om i bøker, nei, det var tanker tel hårdagsbruk for alminnelige 2

3

20

folk.»

«Slikt som me sjølve tenkjer», sa Aasen. «Tanker tel hårdagsbruk for alminnelige folk», sa Prøysen. 2 EN GAMMAL NAR?

Spalta i Dag og Tid har gjeve meg ymse andre oppdrag. Sidan eg har stått ope fram som både filolog og prøysenfan, er det ikkje til å undrast på at det særleg er «prøysenmålet» folk vil ha meg til å tala om. Eg stiller gladeleg opp – ein liten artikkel til Språknytt (Språkrådet), to innslag i Språkteigen, eit innlegg til seminaret «Språkvitskaplege perspektiv på Prøysens dikting», nokre føredrag her og der.

Det er mykje å seia om denne saka, ikkje minst om den leikne språkbruken hans, gleda ved å bruka ord, dei elegante skifta i stil og tone – men det er ikkje språket som har gripe meg sterkast so langt i år. Mest tankevekkjande er den rolla han hadde (og enno har?) i ålmenta: ein slags narr, riksnarr.

Prøysen sjølv sette seg i samband med narren, jamfør til dømes «Narrevise». Kva er ein narr? Ein som er sett til å moroa og underhalda. Han kan tillata seg mykje, berre han gjev folk det dei vil ha, når dei bed om det. (I intervju hende det at Prøysen gjorde seg dummare og meir naiv enn han var, for han visste at folk lika det.) Som Henning Hagerup har skrive i eit strålande essay om Prøysen: «Narrens eller underholderens tveeggete privilegium er å kunne si omtrent hva som helst uten å bli straffet for det – han er jo bare en tulling uansett – men prisen han må betale for frittalenheten, kan være den dypeste ensomhet.» 3 Eg kjem til å tenkja på noko Bergsveinn Birgisson sa om Linda Eide på eit litteraturarrangement tidlegare i år: «Ho er eit av dei mest alvorlege menn-

Eg må elles minna om at Prøysen i unge år eksperimenterte med målet til Aasen, utan at han fekk heilt sveis på sakene. Men: I nynorsken såg Prøysen mange drag frå morsmålet sitt i skrift, og venen Knut Fjæstad har målbore at nynorskutprøvinga vart ei bru over til det særmerkte skriftspråket Prøysen nytta i mange av tekstene sine. Sjå s. 143 i boka – en dag i mårå. Unge år med AlfPrøysen (1979) av Knut Fjæstad, Tiden Norsk Forlag.

Søk opp essayet «Langt mer enn fire grep» på veven, eller finn stykket i denne fine boka: Graset er grønt for æille. Ei bok om AlfPrøysen (2002), red. Knut Imerslund, Fagbokforlaget.

Mål og Makt 2014 – 3

eska eg kjenner.» Då gapskratta publikum, sjølvsagt. Endå er det ei kjend sak at dei morosamaste folka ofte er dei alvorlegaste og mest tenksame, og at dei som på yta ser ut til å vera tullete skjemtegaukar, ofte er kav seriøse (og tvers igjennom profesjonelle) på innsida. Og er det ikkje slik at klovnen er ein tragikomisk skapnad? Ordet klovn tyder forresten ‘bondsk person’.

Alf Prøysen hadde uhorveleg stor suksess, men det er noko fortvilande ved det at han mesta vart sitjande fast i den «artige» narrerolla, som morosam og lettbeint og hyggjeleg underhaldar, de veit, koseleg barnetimeonkel.

Ove Røsbak har påpeika at utetter 50-talet stilna den frigjerande låtten som Prøysen løyste ut på 40-talet med friske viser som «Husmannspolka» og «På Hamar med slakt». I staden kom «en koselatter, en smått nostalgisk latter […] Vi ville ikke se at en så morsom og rar mann som Prøysen også hadde i seg en skarp betrakter, og at han var et menneske som skilte seg ut.» 4 Det finst ikkje noko endeframt svar på kvifor det vart slik, men det er likt til at det no er i ferd med å snu. I minsto er det få i dag som tviheld på eit einsidig «koseleg onkel»-bilete av Prøysen.

Men hei, Prøysen hadde ein regel om at ei vise aldri skulle enda i moll og mørker. På slutten skulle lesarar og tilhøyrarar få sleppa ut i ljoset att. Det hende Prøysen braut den regelen sjølv (t.d. i «Slipsteinsvæilsen»), men det har ikkje eg tenkt å gjera her. Eit umåteleg fast og viktig ljospunkt i

livet til Alf Prøysen, var mora Julie: ein lesehest av ei husmannskjerring, eit rakrygga og klokt menneske med kjeften på skaft. Ho hyste ei særskild omsorg for yngstebarnet Alf. Han skilde seg ut, var både mørkeredd og skuggeredd, liten og veik, trehendt og drøymen. «Å skar dæ bli ta deg, da, Alf?» kunne far Olaf sukka. Julie forsvara guten kvar gong.

Unge Alf treivst innomhus med mor si, dei to hadde mange fine stunder saman medan far var på arbeid og dei eldre ungane på skulen. Ein gong spurde han mor si om ho ikkje tykte det var rart at Alfvar namnet hans. «Nei, er det så rart ’a?» sa mor Julie, men då fekk ho ei uventa utgreiing til svar: Visst var det rart, meinte guten, for han kunne hatt namnet Gråstein, og gråsteinen kunne hatt namnet hans. Og då hadde mora ropa «Gråstein, kom inn, det er kveldsmat!» til han, og faren hadde kome med spett og brote opp den steinen som heitte Alfog rulla han ned åt steinrøysa. Men då hadde det ikkje heitt steinrøysa, det hadde heitt Alf-røysa!

«Nei, nå får du slutte å tala tull!» sa Julie, men då var guten frampå att: «Å, du er itte sint, mor, je ser du flire litt, inst i munnviken.» «Ja, en lyt da flire, så mye rart du har for deg. Je skjønne itte å du får slike tanker ifrå.» Guten gjev greitt svar: «Det er bære å sitta og sjå rætt ut i været, det, så kjæm dom ta seg sjøl.» 5

Han skilde seg ut, var både mørkeredd og skuggeredd, liten og veik, trehendt og drøymen

4 5

Sjå artikkelen «Den farlige latteren» (s. 19) i den nemnde boka Graset er grønt for æille.

Ove Røsbak: AlfPrøysen. Præstvægen og Sjustjerna (1992), Gyldendal, s. 37.

21

FINANSIERING AV SPRÅKSAMLINGANE – KVAR LIGG PROBLEMET? Institutt for lingvistiske og nordiske studium ved Universitetet i Oslo vedtok i juni at dei ikkje lenger ynskjer å ha ansvar for språksamlingane. Argumentet deira er den økonomiske stoda instituttet er i.

Kulturdepartementet seier at UiO ikkje utan vidare kan seie frå seg ansvaret, og at dei får finansiering til å drive mellom anna med språksamlingane. Språksamlingane inneheld morsmålsarkivet og namnearkivet: viktige arkiv for mange instansar i språkog namnesaker. I tillegg vil ikkje UiO stå for ferdigstillinga av Norsk Ordbok 2014 på nett.

Offentlege høgre utdanningsinstitusjonar i Noreg er alle finansierte ut frå same modell. I snitt får institusjonane 70 % av finansieringa si i ein pott som stadig har skift namn; sist eg sjekka heitte han noko slikt som langsiktige- og strategiske midlar. 30 % er ein resultatbasert komponent delt i to hovudkategoriar: 24 % er fyrst og fremst basert på studiepoengproduksjon (altså kor mange eksamenar som vert avlagde). Dei resterande 6 % er basert på forskingsaktivitet, mellom anna publisering av artiklar og bøker, det såkalla teljekantsystemet. I tillegg kan institusjonane hente såkalla ekstern finansiering, mellom anna statlege midlar gjennom forskingsrådet og forskingsprogrammet til EU. I budsjetta til dei største universiteta utgjer dei langsiktige og strategiske midlane ein lægre del enn hos resten, 22

fordi dei av ulike årsaker hentar ut meir midlar gjennom ekstern finansiering og forskingskomponenten. Det skal godt gjerast å seie at den resultatbaserte komponenten handlar om kvalitet, og det er det kan hende ikkje så mange som prøver å argumentere for heller. Men paradokset om at sektoren i så stor mon vert styrt inn på kvantitative framfor kvalitative mål, vert i liten grad teke tak i frå departementet og leiingane ved universiteta og høgskulane.

Men dette er systemet på nasjonalt nivå. Korleis kvar einskild institusjon vel å prioritere løyvingane dei får, er opp til dei sjølve. Dei fleste vel stort sett å reprodusere det nasjonale systemet. Den strategiske potten i systemet er ein svart boks, som mange er litt redd for å opne opp; både institusjonane og Kunnskapsdepartementet er litt usikre på kva som faktisk ligg der.

Instituttet og UiO syner til strategiar og nasjonale ynskje om at universitetet skal gjera det betre på internasjonale forskingsrankingar: Då må dei prioritere hardt, noko som gjeng utover språksamlingane.

Visstnok skal UiO òg ha meint at om dei vert truga til å halde på språksamlingane og miljøet kring, er det eit brot på akademisk fridom. For å seie det kort så har dei høgre utdanningsinstitusjonane eit samfunnsansvar; det ligg til grunn for at fellesskapen betalar for det heile, og det inneber at fellesskapen Mål og Makt 2014 – 3

av ÅSNE Ø. HØGETVEIT

òg etter mitt syn har noko dei skulle ha sagt når viktige samfunnsoppgåver som språkrøkt, og varetaking av den immaterielle kulturarven som ligg i språksamlingane, skal løysast. Sjølvsagt må ein kunne diskutere i kor stor grad staten på vegner av fellesskapen skal kunne gå inn og pålegge institusjonar forskingsoppgåver, men argumentet til UiO verkar som ei utvatning av det viktige omgrepet akademisk fridom.

Det er ei lang rekke ulike val som har gjort at ein har kome dit ein har i dag: at det å drive forskingsog utviklingsarbeid med samlingane av det norske språket vert nedprioritert og nedlagt ved det største universitetet i landet. Val tekne både på instituttet, på universitetet og i departementa (kultur og kunnskap). Val av finansieringsmodell nasjonalt og lokalt, val av strategiar nasjonalt og lokalt, for å nemne noko. Det gjer at det ikkje er så enkelt å seie kven som har ansvaret og dermed er nøydd til å rydde opp og ikkje minst ta rekninga i denne saka.

Men om me tek føre oss finansieringsmodellen, kva problematiske sider ved systemet syner denne saka? Som eg alt har nemnt, er det tydelegvis eit problem at den potten som frå departementet si side er meint å skulle dekke oppgåver som røkt av språksamlingane ikkje er klårare definert. Kven sine langsiktige og strategiske prioriteringar skal potten

dekke? Eit anna problem som ligg i bakgrunnen her, men som kjem klårare fram i diskusjonen kring humaniora, er at finansieringsmodellen ikkje tek høgde for at somme fag ikkje skal eller kan ha som mål å uteksaminere enormt mange kandidatar. Det er ei viss semje om at me treng fleire sjukepleiarar enn nordiskfilologar. Så ut frå finansieringsmodellen har kanskje Institutt for lingvistikk og nordiske studium få studentar i høve til kor mange vitskaplege tilsette som arbeider der, men ut frå behov i samfunnet er det ikkje sikkert talet på studentar er så feil. Det syner seg uansett at finansieringsmodellen er eit problem for særleg små fag, det vil seie fag som har få studentar. Økonomiske insentiv er frykteleg effektive. Det er ei av årsakene til at dei må endrast og justerast relativt ofte: Røynda tilpassar seg insentiva. Det burde kanskje vera slik at i det ein innfører eit økonomisk insentiv, må ein ha ein plan for når det skal endrast. Målet med den noverande modellen var å auke talet på studentar og publisering av forskingsresultat. Det har fungert, men dei negative konsekvensane byrjar å bli veldig tydelege ved at oppgåver alle er samde om er viktige, vert oppfatta som hemmande for dei som bør utføre dei. Fordi desse oppgåvene ikkje gjev utteljing.

Frå min ståstad ser det òg ut til å vera eit over23

drive konkurransedriv i sektoren. Eit konkurransedriv som kjem i vegen for viktige oppgåver og gode løysingar. Kvifor er det til dømes langt enklare å få ta eit semester på utveksling i Russland enn det er å reise til ein anna norsk utdanningsinstitusjon?

Eg meiner konkurranse er eit middel for å nå eit mål, og ikkje eit mål i seg sjølv. At førre regjering oppretta SAK (samarbeid, arbeidsdeling og konsentrasjon: prestisjeprosjekt frå regjeringa der dei gjennom relativt små økonomiske insentiv oppmodar til meir samarbeid i sektoren, men òg fusjonering av utdanningsinstitusjonar), og at sitjande regjering har auka farten på dette, kan tolkast som eit tiltak for å bøte på det overdrivne konkurransedrivet ein har sett. Systemet slik det er i dag, legg i veldig stor mon opp til konkurranse mellom institusjonane og faga, men legg veldig lite til rette for samarbeid. Dette kan kanskje løysast med små summar til samarbeidsprosjekt, og tvangsfusjonering, men eg har vel så stor tru på å endre dei mekanismane som gjer det frykteleg lite attraktivt å samarbeide i utgangspunktet.

I saka om ordbøkene ser det ut til at det fyrst og fremst er politisk vilje det skortar på – ikkje eigentleg finansieringssystemet. Men saka er med på å syne 24

fram ei rekkje sider ved dagens finansieringssystem som ikkje fungerer særskilt godt. Ei mogleg løysing på problemet kunne vera å i større mon øyremerke midlar framfor å ha ein stor langsiktig- og strategisk pott – den svarte boksen. Dette er nok eit alternativ som Kunnskapsdepartementet kunne vore positive til, og utdanningsinstitusjonane negative til. Ei anna løysing kan ein tenke seg som ei større omlegging av korleis sektoren vert organisert, der Kunnskapsdepartementet og den einskilde institusjonen utarbeidde meir langsiktige avtalar (minst 45 år av gongen) om ein del oppgåver og ansvar. Eg trur ikkje det held med enkle og raske løysingar for å bøte på dei meir grunnleggande problema sektoren stend overfor.

Mål og Makt 2014 – 3

Bilete: MOYAN B RANN

25

KORLEIS SER BOKMÅLET EIGENTLEG UT? Den offisielle rettskrivinga for både bokmål og nynorsk inneheld mykje variasjon. Innanfor den gjeldande bokmålsnormalen kan du mellom anna velje mellom hentet og henta, frem og fram, døren og døra, fjellene og fjella. Slik kan ein altså skrive rett, og samstundes legge skriftspråket nærare opp til talemålet sitt enn om det ikkje hadde vore nokon former å velje mellom. Normeringsstyresmaktene gjev oss ganske stor valfridom, men korleis vert denne eigentleg utnytta? Korleis ser bokmålet ut?

Her vil eg seie noko om kva for valfrie former som faktisk blir brukte, og kva for årsaker ein kan tenkje seg til at bokmålsbruken er slik den er. Det skal eg gjere med grunnlag i funn frå masteroppgåva mi (Kola 2014).

VARIASJON I TEORI OG I PRAKSIS

Over hevda eg at variasjonen innanfor dei norske rettskrivingsnormalane er stor. Bakgrunnen for ein slik påstand er den beskrivinga av bokmål og nynorsk som ein finn i til dømes ordlister og ordbøker.

Det er altså dei offisielt vedtekne rettskrivingsnormene som tillèt fleire skrive- og bøyingsmåtar av mange ord.

Korleis bokmålet faktisk blir brukt, er ei anna sak.

Undersøkingar og observasjonar tyder på at variasjonen er langt mindre i praksis; nokre variantar dominerer, medan andre knapt har eit liv utanfor ordlistene. Det som dominerer, blir gjerne kalla moderat bokmål, eventuelt konservativt bokmål, medan det ein sjeldan ser, er det radikale bokmålet.

Ein støyter på fleire problem når ein deler inn bok26

mål slik, i og med at det ikkje finst nokon fast avgrensa subvarietetar innanfor bokmålet, men slike problem lar eg ligge no.

I masteroppgåva mi kartlegg eg, og forsøker å forklare, den faktiske bruken av utvalde morfologiske og ortografiske variantar (valfrie former). Variantane kan etter mi meining definerast som enten konservative eller radikale. Termane definerer eg diakront, på eit språkhistorisk grunnlag. Dei konservative variantane er dermed dei mest tradisjonelle, dei som har vore lengst i bokmålsnormalen, og dei radikale er dei nyare variantane, dei som har komme inn enten frå nynorsk eller frå dialektene.

Eit døme på morfologisk variasjon er variabelen «bunden form eintal av dør», med variantane døra og døren. Variabelen har altså det ein kan kalle ein radikal variant med endinga -a og ein konservativ variant med endinga -en. Den ortografiske variasjonen er mangearta, men eit døme er den vokalvariasjonen vi finn mellom den radikale varianten fram og den konservative varianten frem. Morfologisk variasjon har vi i både substantiv, verb og adjektiv, men eg har valt å konsentrere meg om dei to førstnemnde. Meir konkret undersøkte eg bruken av variasjonen i følgjande variabelgrupper: – bunden form eintal av substantiv som kan ha hokjønns- eller hankjønns-bøying, det vil seie. bøyingsendingane -a eller -en (f.eks. døra/døren) – bunden form fleirtal av substantiv i inkjekjønn og hankjønn med valfri ending -a/-ene (f.eks. husa/husene) Mål og Makt 2014 – 3

MASTEROPPGÅVA

av KJERSTI WICTORSEN KOLA

– preteritum og perfektum partisipp av verb i 1. klasse («kaste-klassa», f.eks. henta/hentet) og av verbet lage (laget/lagd(e)/laga), inkludert adjektivisk bruk av partisippformene (f.eks. ungane var henta) – diverse ortografiske variablar (f.eks. bru/bro og utafor/utenfor), og åssen/hvordan TEKSTMATERIALE FRÅ KORPUS

Undersøkinga er korpuslingvistisk; eg studerte bruken ved å søke i ei stor og variert samling med tekstar på bokmål: Leksikografisk bokmålskorpus (LBK). Korpuset inneheld over hundre millionar ord frå tekstar i mange ulike sjangrar. Tekstane er nokolunde representativt fordelte når det gjeld kva ein ser for seg at ein gjennomsnittsnordmann les.

Utvalet av tekstar og mengda av kvar type tekst skal altså stemme overeins med lesevanane til en gjennomsnittleg nordmann.

Døme på teksttypar er vekeblad, rapportar, blogginnlegg, romanar, lærebøker og juridiske tekstar.

Med eit slikt materiale kunne eg altså sjå etter skilnader i språkbruken mellom ulike teksttypar eller sjangrar, i tillegg til at eg kunne seie noko om den generelle bruken i offentleg tilgjenge-lege tekstar på bokmål. Tekstane er skrivne i perioden 1985–2013; det er altså det moderne bokmålet som blir sett under lupa her.

Fleire studiar frå dei siste 20 åra har vist at det er dei variantane som i studiane blir kalla moderate, som dominerer i aviser, romanar og lærebøker.

Undersøkinga mi stadfestar resultata av desse studiane. Innanfor kvar variabelgruppe i undersøkinga valde eg ut nokre ord, dei fleste av dei høgfrekvente innanfor si gruppe. Når eg no vidare omtaler til dømes bruken av variantane med -a og -ene av substantiv i hankjønn og inkjekjønn bunden form fleirtal, kan det vere greitt å hugse på at eg ikkje har med alle slike substantiv, men eit representativt, og relativt frekvent, utval av dei.

HVORLEDES/HVORDAN/ÅSSEN

Orda i mellomtittelen ovanfor er jamstilte, tillatne variantar i bokmålsnormalen. I bokmålstekstane er bruken av dei absolutt ikkje jamstilt; det er vel inga overrasking at det er hvordan som vinn valet i dei aller fleste tilfella. For dei fleste språkbrukarar og i dei fleste situasjonar verkar nok hvorledes altfor konservativ og åssen altfor radikal. Åssen er ei av dei mange formene frå «det norske folkemålet» som kom inn i bokmålet med 1938-reforma, som sideform til hvordan. Seinare vart variantane jamstilte i rettskrivinga, men for språkbrukarane har dei nok aldri vore jamstilte.

Vurderinga av åssen som uformell, folkeleg, eller munnleg er nok utbreidd, og fører til at språk-

i dei fleste situa-sjonar verkar nok hvorledes altfor konservativ og åssen alt for radikal

27

brukarane sjeldan finn han naturleg å nytte i skrift.

Samstundes blir spørjeord som dette realiserte på mange ulike vis i dialektene. Dei språkbrukarane som skulle ønske å skrive talemålsnært, ville derfor ikkje nødvendigvis synast at åssen gav dei høve til det (i 1938-reforma var det enklare å finne noko passande, med dei tillatne variantane hvorledes, hvordan, åssen, koss, hossen og hoss).

Kvar av dei 91 andre variablane, eller orda, eg har undersøkt bruken av, har to variantar når det gjeld bøying eller skrivemåte. Den eine varianten kan reknast som radikal, og den andre som konservativ.

Viss ein så tel opp kvar gong alle dei 92 radikale variantane førekjem i tekstane, får ein talet 193 245. Det kan verke stort, men om ein jamfører det med 1 000 531, talet på konservative variantar, ser ein at dei sistnemnde er i overveldande fleirtal. I prosent er fordelinga 16 radikale og 84 konservative variantar. Det er altså ingen tvil om at dei konservative variantane er dei mest brukte. Slik er det også når ein ser på kvar sjanger eller teksttype for seg. Det er ein viss variasjon, men ingen av sjangrane som er representert i LBK, inneheld store mengder radikale variantar. Samstundes kan ein sjølvsagt nyansere resultata på fleire vis, og det vil eg gjere i denne artikkelen.

endringar i måten folk skriv på, i alle fall ikkje slik med ein gong. For desse variantane med -a har faktisk vore likestilte med variantane med -et heilt sidan rettskrivingsreforma frå 1917, i nokre periodar har a-variantane tilmed vore obligatoriske.

Kor finn vi så dei få radikale verbvariantane? I 1959 fekk språkbrukarane følgjande råd: «[…] a-bøyning bør foretrekkes i ord hvor den kan passe etter stiltone og miljø […]» (Norsk språknemnd 1959 s. 25). Stiltone og miljø kan nok variere både avhengig og uavhengig av sjanger. Ingen av teksttypane som er representert i materialet mitt, har nokon stor del slike variantar med -a, men mellom anna i dei såkalla TV-tekstane, det vil seie undertekstar frå ulike program på NRK, er prosenten noko høgare enn i andre sjangrar.

TV-tekstane har òg ein høg del radikale variantar av andre typar (relativt sett), særleg radikale variantar av substantiv i bunden form eintal (tida, avisa, gata).

Dette kan skyldast det sterke sambandet desse tekstane har til talemålet. Tekstane har jo som funksjon å gje att tale, og når denne talen er ei form for norsk, er det sannsynleg at dei som tekstar programma, tek omsyn til kva for variantar som blir nytta av talarane.

Resultata mine kan òg tyde på det, i og med at -a i bunden form eintal av substantiv er vanleg i norske talemål.

KONSERVATIVE VERB OG VARIERANDE SUBSTANMedan det ser ut til at mange språkbrukarar beTIV handlar dei nemnde verba ganske likt, og konsekvent Er du fortruleg med bokmålsformer som utvikla, samla vel -et, er det annleis med substantiva. Ytterpunkta og starta? Truleg ikkje; resultata mine tyder i alle fall blant substantiva i bunden form eintal frå underpå at slike fortidsformer av verb mest ikkje blir brukte. søkinga mi er saka/saken og bikkja/bikkjen. For den Til dømes er prosentfordelinga mellom utvikla og første variabelen er den prosentvise fordelinga melutviklet 1–99, og stoppa og jobba er dei to radikale lom variantane 1–99, for den andre motsett. Folk flest variantane med høgast frekvens, 6 prosent. Dette skriv altså saken, men bikkja. Eg har undersøkt bruken tilhøvet er eit godt døme på at dei endringane som av 27 andre slike variantpar, og i 22 av dei står variblir gjort i rettskrivingsreglane, ikkje alltid fører til anten med -en – den konservative varianten – for

RADIKAL VARIANT saka hånda døra hytta bikkja

28

1% 16% 40% 90% 99%

KONSERVATIV VARIANT saken hånden døren hytten bikkjen

99% 84% 60% 10% 1%

Mål og Makt 2014 – 3

over 50 prosent av førekomstane.

Men så er det altså sju substantiv som oftare førekjem med -a: kona, hytta, bygda, jenta, kua, greia og bikkja. Til denne gruppa kan vi legge til eit par substantiv frå variabelgruppe 2, dei substantiva som kan ha -a eller -ene i bunden form fleirtal. For nesten ingen skriv benene, beinene og barnene; det er bena, beina og barna som rår. Andre slike substantiv med -a, som forholda, språka og menneska, er derimot nesten ikkje å sjå.

FRAM ELLER FREM?

Variabelen fram/frem frå gruppa med ortografiske variablar skil seg ut som den einaste med ei 50–50fordeling i bruken av variantane. Kanskje har ikkje folk flest like klart føre seg kva for ein variant som er radikal her? I rettskrivingsreformene på 1900talet har desse variantane til dels vorte behandla ulikt. I reforma frå 1917 var dei jamstilte, i 1938 var frem ikkje lenger tillaten; ein «måtte» skrive fram heilt til 1981, da dei vart jamstilte att.

Det interessante er at bruken er annleis når fram og frem utgjer fyrste delen av eit anna, samansett, ord, som fr*mkalle, fr*mskritt og fr*mover. Når ein slår saman bruken av slike variantar, ser ein at dei konservative variantane med -e dominerer med 69 prosent (mot 31 prosent radikale variantar). Blant desse variantane med -e finn ein òg hybridar som fremtida og fremtidslagnad. Eksempla er rett nok ikkje mange, men ein kan likevel sjå dette som ein indika-sjon på at begge desse variantane er ganske nøytrale for språkbrukarane.

«NÅR IKKE SPRÅKLIGE ELLER STILISTISKE VANSKER ER I VEIEN»

I «Ny læreboknormal 1959» freista styresmaktene

VARIANTAR RADIKALE KONSERVATIVE ALLE

å slå eit slag for sjøl. Varianten kom inn i bokmålet i 1938-reforma, som alternativ til sjølv og selv.

Eg har ikkje materiale som kan seie meg noko om kor mykje forma vart brukt på den tida, men vi kan nok rekne med at ei slik form treng tid for å feste seg. Tilrådinga om å bruke sjøl «[…] når ikke språklige eller stilistiske vansker er i veien» (Norsk språknemnd 1959 s. 10), var kanskje ikkje så enkel å hanskast med; varianten blir i alle fall lite brukt i dag (førekomst-ane utgjer tre prosent).

«Stilistiske vanskar» kan være ei årsak til at sjøl blir brukt så lite. Det kan vere slik at språkbrukarane ser på varianten som upassande, kanskje for munnleg eller for uformell. Kva for språklege vanskar ein kunne komme i, er ikkje lett å seie, men ein kan tenke seg at kva for ein variant ein vel, heng saman med kva for ord som omgjev varianten (tenk til dømes på samband som far sjøl/selv). Slike «språklege vanskar» har sjølvsagt ingenting med språket i seg sjølv å gjere, det vil seie med grammatikken; både farsjøl og farselv er gangbare, grammatiske frasar i norsk.

Men kan vanskane ha noko med tydinga til variantane å gjere? Ein kan seie at tydinga er den same, vel å merke viss ein med tyding meiner kva orda denoterer. Denotasjonen til eit ord kan vi forstå som grunntydinga, det semantiske innhaldet som er relativt fast. Bokmålsordboka (2010) definerer selv og sjøl på same måte, slik: «står til et substantiv el. pronomen for å framheve at det nettopp er det som substantivet el. pronomenet betegner, det er snakk om». Denotasjonen er altså den same for dei to variantane. Ulike bøyingsformer av substantiv, som kua og kuen, denoterer sjølvsagt òg det same, medan ulike substantiv har ulik denotasjon. Dersom ein jamfører bruken av variantar av ulike substantiv,

PROSENT 16% 84% 100%

FREKVENS 193 245 1 000 531 1 193 776

29

ser ein tendensar til meir bruk av -a i substantiv med konkret tyding, og i substantiv som blir omtalt som daglegdagse eller kvardagslege. Til dømes er kua ganske frekvent, medan utviklinga blir svært lite nytta. Dette kan vi seie har med kva orda denoterer å gjere, men konnotasjonane er heller ikkje uvesentlege.

Konnotasjonar er bilete, tankar eller assosiasjonar eit ord eller språkleg teikn kan framkalle.

Ein kan kalle det den symbolske eller sosiolingvistiske tydinga til orda. Medan denotasjonen er noko dei (to eller fleire) variantane vi kan velje mellom, har felles, kan konnotasjonane variere. For mange språkbrukarar er det nok slik at variantar som selv og sjøl eller husa og husene framkallar litt ulike ting.

I bokmålsreforma frå 1917 finst det tilrådingar som kan tolkast slik at det er kva for konnotasjonar orda gjev, som er avgjerande for om dei bør få bøyingsendinga -a eller -en, jf. Den Departementale rettskrivningskomite (1918 s. 20): «Ord som jente, budeie, kokke, kjerring, hulder vil naturlig ha hunkjønnsform, men i mindre dagligdagse ord som kvinne vil den ikke passe så godt.». Konnotasjonane til kjerring og kvinne er ulike, noko som heng saman med kva for kontekstar dei blir nytta i. Råd om å ta omsyn til «stiltone og miljø» eller liknande, heng altså saman med dette. Slike tilrådingar kan, til liks med einskilde rettskrivingsreglar frå reformene på 1900-talet, gje inntrykk av at abstrakt tyding, høgtideleg stil og «ufolkelig bruk» impliserer -en, medan konkret tyding og kvardagslege kontekstar ofte impliserer -a.

Det at eit ord eller eit språkleg tegn skaper konnotasjonar, blir omtalt i sosiolingvistikken med termane indeksikalitet og ikonisering. Vi kan seie at 30

variantar som utviklinga og sjøl indekserer noko, eller meir overordna at a-en i variantar som utviklinga, husa og starta indekserer noko. Dette “noko» kan enten vere eigenskapar ved konteksten dei gjerne blir brukte i, eller eigenskapar ved menneska som gjerne bruker uttrykka. Når vi ser eller høyrer ein variant i bruk i ein kontekst, knyter vi han etter kvart til denne konteksten. Det vil mellom anna seie at vi assosierer han med bestemte (typar) personar eller situasjonar, eller eit særskild geografisk område. Slik blir tilhøvet vårt eller haldningane våre til sider ved konteksten avgjerande for tilhøvet eller haldningane til dei ulike språklege variantane. Dette kan i sin tur gjere at vi vel ein variant framfor ein annan. I skrift er nok ikkje koplinga mellom det språklege uttrykket og språkbrukaren like tydeleg som i tale, men ho finst. Og korleis er så tilhøvet vårt til variantar som blir rekna til det radikale bokmålet?

VI TEK OMSYN TIL DEI NEGATIVE HALDNINGANE Professor i nordisk språkvitskap Arne Torp har uttalt at toleransen for radikalt bokmål tradisjonelt har vore enda lågare enn for nynorsk. Det er ikkje vanskeleg å finne døme på uttrykk for negative haldningar til denne forma for bokmål. Ein av stadene dei dukkar opp frå tid til anna, er i Språkspalta, ei svært populær gruppe på Facebook. I masteroppgåva ser eg nærare på diskusjonen som følgde av dette innlegget: «Hvorfor heter det spaltA? Det støter meg. Er jeg alene om det?»

(Skarlund 2014). Skarlund viste seg å ikkje vere åleine, men motstandarane var rett nok godt representerte.

Haldningar er eit individuelt fenomen, dei variMål og Makt 2014 – 3

erer frå person til person avhengig av mellom anna bakgrunn og erfaringar. Haldningane til radikalt bokmål vil derfor sjølvsagt variere, men det finst studiar av språkhaldningar der negative haldningar kjem til uttrykk (t.d. Johansen 1998 og Selback 2001), og det vil nok ikkje vere feil å seie at haldningane til radikalt bokmål generelt er meir negative enn positive, og at det er fleire som har negative haldningar til radikalt bokmål enn til konservativt bokmål.

Kva for haldningar vi og andre språkbrukarar har til einskilde språklege uttrykk, er med å påverke kor mykje uttrykka blir brukt. Meir presist verkar dei generelle haldningane til eit språkleg objekt inn på bruksfrekvensen til dette objektet og omvendt; haldningane til eit språkleg objekt blir påverka av kor frekvent objektet er. Dersom vi reknar med at haldningane til radikalt bokmål generelt er meir negative enn positive, kan vi sjå dette som ei mogeleg årsak til at radikale variantar generelt har lav bruksfrekvens.

Haldningane som påverkar språkbruken, kan enten vere eigne eller andre sine. Å ta omsyn til dei haldningane vi trur andre (mottakarane) har, er ein del av det sosiologen Pierre Bourdieu (1977, 1991) omtalar som omsynet til forventa mottaking. Språkbruken vår blir påverka av at vi tar omsyn til korleis vi trur han vil bli oppfatta av deltakarane på den lingvistiske marknaden vi vender oss til. På marknader der dei negative haldningane til radikalt bokmål dominerer, er det altså truleg at ei vurdering av verdien eller statusen

til radikale variantar fører til færre slike variantar.

Bourdieu nyttar termane sensur og sjølvsensur for å skildre denne prosessen (1991 s. 19). Sjølvsensur er altså ei form for tilpassing, og i ord frå tilpassingsteorien som vart utvikla innanfor sosialpsykologien på byrjinga av 1970-talet, kan ein seie at det dreier seg om ei vurdering av vinstar og kostnader.

For ein språkbrukar som kjenner seg mest heime i den radikale enden av bokmålet, og som ønskjer å uttrykke sin eigen identitet gjennom skriftspråket, kan det å velje mindre markerte variantar i staden kjennast som ein kostnad, som eit identitetstruande val. Samtidig kan det å halde på det radikale òg føre til kostnader. Ein kan til dømes risikere å ikkje bli tatt seriøst, eller at bodskapen ikkje kjem fram, fordi mottakaren berre blir opptatt av forma. Språkbrukaren må dermed vege vinstane og kostnadene opp mot kvarandre, og avgjere kva for eit val som alt i alt vil vere det beste.

At vi sjølve sensurerer og tilpassar språket vårt, betyr likevel ikkje at vi aldri uttrykker oss slik vi eigentleg ønskjer. Dersom språkbrukaren sine normer og haldningar svarar til dei normene og haldningane som dominerer på den lingvistiske marknaden, vil det ikkje oppstå problem. Det som likevel er eit problem, er at vi sjeldan eller aldri har full kontroll på korleis språkbruken vår vil bli mottatt. Vi veit sjeldan nok om kva andre meiner. Særleg gjeld det situasjonar med fleire mottakarar, som kanskje også tilhøyrer ulike lingvistiske marknader,

Språkbruken vår blir påverka av at vi tar omsyn til korleis vi trur han blir oppfatta

31

og situasjonar der vi veit svært lite eller ingenting om kven mottakarane er.

Tekstene i denne undersøkinga høyrer til i nett slike typiske skriftlege språkbrukssituasjonar, med større avstand mellom avsendar og mottakar enn i det vi ser for oss som ein typisk kommunikasjonssituasjon. Den uvissa som rår i slike situasjonar, kan nok i mange tilfelle føre til nøytralitetsstrategiar. Vi vel det vi går ut ifrå er minst markert og mest nøytralt. Det vil seie at vi unngår dei fleste av dei radikale variantane. I tilpassingsteorien er premissen at vi tilpassar språkbruken vår til (oppfattinga vår av) språkbruken til andre. Når mottakarane er mange og ulike, eller ukjende, må det vi tilpassar oss til, vere det språket vi trur andre nyttar. Det vil i dei fleste tilfella seie eit moderat, umarkert bokmål, fordi det er det vi ser at er vanlegast i offentleg språkbruk.

FANGA I TRADISJONEN?

Når språkbrukarane skal velje mellom variantar, trur eg deira syn på kor vanlege variantane er i skrift, er avgjerande. Korleis vi skriv bokmål i dag, heng saman med korleis folk skreiv før. Det er ikkje berre dei synkrone vala ulike språkbrukarar gjer, som spelar inn, men òg dei vala språkbrukarane før oss har gjort. Vala til kvar enkelt språkbrukar skaper til saman ein tradisjon, ei norm eller ein konvensjon. Denne konvensjonen blir vi kjende med ved å lese det andre har skrive. Dersom vi aldri har sett åssen på trykk, vil ikkje denne varianten vere det naturlege valet når vi sjølve skal skrive.

Medvitne språkbrukarar som veit at åssen er tillaten i bokmålsrettskrivinga, og som kanskje òg seier åssen, kan komme til å velje denne varianten, trass 32

i den låge bruksfrekvensen, men dei veit da at det er eit markert val. Andre språkbrukarar, det vil truleg seie dei fleste, ønskjer ikkje eller har ikkje høve til å bryte konvensjonane. Dermed blir slike markerte radikale variantar vanskelege å finne på trykk andre stader enn i ordlistene. Det ein kan seie om utsjånaden til bokmålet, er altså at han er nokså stabil og nokså konservativ. Dei fleste vil nok ikkje legge merke til han.

Referansar Bokmålsordboka (2010). Oslo: Universitetet i Oslo og Språkrådet. Henta frå www.nob-ordbok.uio.no Bourdieu, Pierre (1977). The economics of linguistic exchanges.

Information sur les sciences sociales, 16/6, 645–668.

Bourdieu, Pierre (1991). Language and Symbolic Power. Cambridge: Polity Press.

Johansen, Roy (1998). «Åffer skriver vi hvordan når vi meiner åssen?» Forholdet mellom talemål og bruk av valfrie skriftspråkformer i bokmål hos ungdomsskoleelevar (Hovedoppgave, Høgskolen i Agder). Kristiansand: [R. Johansen].

Kola, Kjersti Wictorsen (2014). Hvorledes/hvordan/åssen og hvorfor? Om bruken av morfologiske og ortografiske varianter i bokmålsnormalen (Masteroppgave, Universitetet i Oslo).

Oslo: K. W. Kola. Elektronisk tilgjengeleg her: https://www.duo.uio.no/handle/10852/40996 Norsk språknemnd (1959). Ny læreboknormal 1959. Oslo: Kirkeog undervisningsdepartementet.

Selback, Bente (2001). “Det er heilt naturleg». Ei gransking av skriftspråkshaldningar (Hovedoppgave, Universitetet i Bergen). Bergen: [B. Selback].

Skarlund, Øyvind (2014, 23. mars). Hvorfor heter det spaltA?...

[Innlegg i Facebook-gruppe]. Henta frå https://www.facebook.com/groups/spalta/permalink/10153108806949041/

Mål og Makt 2014 – 3

33

av RUNAR B JØRKVIK MÆLAND

«Ingin fær svar

Dei som driv med religionskritikk i dag har meir å læra av Arne Garborg enn av Friedrich Nietzsche, hevdar Jon Hellesnes i ei leseverdig lita bok som tar opp viktige filosofiske emne i ei allment tilgjengeleg form.

Jon Hellesnes, professor emeritus ved Universitetet i Tromsø og æresdoktor ved Universitetet i Bergen, er ein av våre fremste filosofar og beste essayistar.

I Meining? tar han, som undertittelen meir enn hintar om, føre seg ein sentral tematikk i tekstane til Arne Garborg (1851–1924) og Friedrich Nietzsche (1844–1900), nemlig korleis me skal forholda oss til religiøse institusjonar og førestillingar. Bodskapen i boka er at religionskritikk er naudsynt så lenge ulike forfallsformer av religion framleis gjer seg gjeldande i samfunnet, men at ikkje all religionskritikk er god religionskritikk; for å fortena eit slikt merke må kritikken vera sakleg argumenterande og ta opp eit filosofisk perspektiv.

At ein filosof skriv ei bok om religionskritikk i våre dagar, er ikkje til å undrast over. Diskusjonar om gudstru, gudløyse og religiøse institusjonar er rundt oss på alle sider, og desse diskusjonane aktualiserer viktige filosofiske spørsmål om rasjonalitet, etikk, metafysikk og mennesket si orientering i verda. Religionskritikk er eit av dei store temaa 34

der filosofar bør kunna bidra med særleg verdfulle innsikter i det offentlege ordskiftet. At Hellesnes vel å tematisera religionskritikk ved å skriva ei bok om Nietzsche og Garborg kan det vera vanskelegare å sjå motivasjonen for. Likevel er det klart frå byrjinga at Meining? frå Hellesnes si side er meint ikkje berre som eit tilskott til sekundærlitteraturen om dei to forfattarane, men òg som eit bidrag til dagens religionsdebattar. Det reiser spørsmåla: Korleis kan forfattarar som skreiv sine verk for 100–150 år sidan bidra til vår orientering i det religiøse feltet i dag? Og kvifor stilla saman to så ulike forfattarar som bondesonen Garborg og aristokraten Nietzsche?

Svaret Hellesnes gir på det første spørsmålet er at nett fordi religion og religionskritikk i dag er så brennbare tema, kan det vera nyttig å gå tilbake til eldre tenkarar for å få eit anna perspektiv på emnet. Ved å forholda oss til deira tankar kan me reflektera over dei filosofiske spørsmåla som interesserte både dei og oss uavhengig av konfliktane og dei tøffe debattane som aktualiserer spørsmåla Mål og Makt 2014 – 3

BOKMELDIN

utan den som spyrr rettÂť

Meining?

Jon Hellesnes Samlaget, 2014 168 s.

35

i dag. Svaret på det andre er at samstundes som det er eit band mellom Nietzsche og Garborg – dei hadde felles inspirasjonskjelder, og ikkje minst påverka Nietzsche Garborg1 – og nokre tema går att mellom dei, så skil dei seg fundamentalt frå kvarandre i måten dei forstår og kritiserer religion. Difor synleggjer dei mangfaldet som finst av religionskritiske tilnærmingsmåtar, og opnar slik for kritisk refleksjon over desse.

DIKTAREN OG DEMAGOGEN

Den avgjerande skilnaden mellom forfattarane som Hellesnes løftar fram, er at Garborgs religionskritikk, i skarp motsetnad til Nietzsches, er diskursiv. Dei viktigaste kjenneteikna ved diskursiv religionskritikk er at han vurderer dei sentrale teologiske oppfatningane i religion mot ein allmenn standard for rasjonell argumentasjon, at han hentar næring frå religions- og vitskapsfilosofi og at han er argumenterande på ein overtydande (ikkje overtalande) måte (Hellesnes 2014:13). Hellesnes finn at desse ideala er ivaretatt hos Garborg, særleg i skriftene der han kritiserer synspunkta til sentrale talsmenn for kristendommen i samtida.

Garborg prøver her å ta kristendommen på alvor ved å vega dei antatt beste tilgjengelege argumenta for han på eit sakleg grunnlag, men han finn dei for lette.

Til forskjell frå dette er Nietzsches religionskritikk brutalt polemiserande og nærmar seg religionen som eit historisk og sosialt fenomen framfor eit intellektuelt – som maktsystem heller enn som tankesystem. Nietzsches velkjente åtak på kristendommen i bøker som Der Antichrist og Zur Genealogie der Moral har etter Hellesnes' syn ei retorisk kraft, men er ikkje argumentativt sterkt; strategien til Nietzsche er å undergrava appellen og autoriteten til religionen ved å få lesarane til å sjå han på ein ny og kritisk måte, framfor å stilla 1

2

36

opp rasjonelle argument som skal overtyda lesaren om at tankeinnhaldet i religionen er feil. 2 Eit sentralt, gjennomgåande poeng for Hellesnes er å peika på eit paradoksalt forhold i mottakinga av religionskritikken til Nietzsche og Garborg. På den eine sida blir Nietzsche heldt fram som ein stor filosof, og religionskritikken hans har vore svært innflytingsrik både blant ateistar, kristne teologar og religionsfilosofar, trass i at denne kritikken i følgje Hellesnes ikkje held mål vurdert etter vanlege kriterie for god argumentasjon og filosofi: Det er, seier han, «eit påfallande misforhold mellom Nietzsches enorme verknadshistorie og det kognitive innhaldet i skriftene hans» (2014:81).

På den andre sida er den diskursive religionskritikken til Garborg så godt som gløymt, i skuggen av den meir kjente sakprosaen hans så vel som den skjønnlitterære forfattarskapen – den sentrale religionskritiske artikkelen «Prof. Petersen: Om Skabelsen, etc.» er ikkje ein gong tatt med i Skrifter i samling – trass i at dei religionskritiske artiklane hans ifølgje Hellesnes både er velskrivne og argumentativt sterke samt inneheld innsikter som er viktige og relevante.

Religionskritikken til Garborg har ifølgje Hellesnes alt det Nietzsche manglar. Eitt viktig siktemål for Hellesnes er såleis å få oss til å vurdera Garborgs bidrag opp og Nietzsches bidrag ned.

Ikkje slik å forstå at Hellesnes meiner Garborg i røynda var ein stor filosof som bør ta plassen til Nietzsche på filosofihistoriepensum; han går med på at Nietzsche var ein meir original og djuptpløyande tenkar enn kva Garborg var. Poenget er snarare at Garborg er ein god representant for ein fruktbar religionskritisk tilnærmingsmåte, medan Nietzsche, trass i alle hans innsikter, først og fremst står att som eit døme på korleis me ikkje bør driva religionskritikk. At Hellesnes vurderer det slik at Garborg, sjølv om han eigentleg ikkje er filosof,

«Vi kan ha særlig godt af at lufte vore Hjerner i den Ide-Orkan, som kalles Friedrich Nietzsche,» skreiv Garborg alt i 1890 (sitert i Kulås 2003). I 1895 presenterte han tenkinga til Nietzsche for det norske publikum i ein lang, rosande artikkel i Syn og Segn. Artikkelen bygde på tolkinga til Lou Andreas-Salomé, som stod Nietzsche nær (han fridde til henne to gonger, men fekk avslag) og som Arne og Hulda Garborg hadde god kontakt med i Paris. Forholdet mellom dei er nærare kommentert ulike stader i boka til Hellesnes og i ein interessant artikkel i Klassekampen av Guri Kulås frå 2003.

Når eg refererer til Nietzsches posisjon i denne meldinga, meiner eg å referera til Hellesnes' lesing av Nietzsche, ikkje mi eiga.

Lesinga hans svarer godt til kva eg sjølv hugsar frå Nietzsches tekstar, men eg har ikkje gått henne nærare etter i saumane.

Mål og Makt 2014 – 3

Nietzsche (...) står att som eit døme på korleis me ikkje bør driva religionskritikk

37

likevel er betre på religionsfilosofi enn Nietzsche, etter alt å døma rett i det. Spørsmålet er om ikkje gjer dessutan kritikken hans av sistnemnte enno «genealogien» til Nietzsche tatt bokstavleg som meir svidande. historieskriving er så lite truverdig i utgangspunktet at det å argumentera mot han på denne NIETZSCHE PÅ SLAKTEBENKEN måten er overflødig. For å gjera ein kanskje tvilOg kritikken Hellesnes rettar mot Nietzsche er sam analogi: Somme banale religionskritikarar verkeleg svidande. Hovudinnvendinga er at han bruker mykje energi på å visa at det føreligg feil meiner Nietzsche, til liks med religiøse fundamenta- og brister i bibelfortellingar når desse blir tolka listar, går utanom sentrale religionsfilosofiske bokstavleg; men sjølv om slik kritikk er rett, bomdrøftingar for heller å støtta seg på retoriske mar han ofte fordi desse fortellingane har ein verkemiddel og utanomrasjonell appell. I så måte karakter som gjer det openbart at meininga ligg har Nietzsche gjennomført ein «bypass operation» på eit overordna symbolsk plan, ikkje på eit (2014:157): bokstavleg plan.

På same måten er framstillingane til Nietzsche Han [Nietzsche] skriv som om alle relirimelegvis ikkje meint å skildra nøyaktig korleis gionsfilosofiske spørsmål er avgjorde på det faktisk var, men å visa fram nokre trekk ved førehand: Ingenting i religion er sant! fenomenet som får oss til å sjå det i eit nytt lys, Ingenting er bra! Kristendomen er desstenka om det på nytt og stilla nye spørsmål om det. utan verst! Kritisk religionsfilosofi mangDet er spennande å lesa når Hellesnes samanliknar lar fullstendig. [...] Mangelen på rasjonelle Paulus-portrettet hos Nietzsche med historisk argument mot sentrale doktrinar i Paulus-forsking, og når han held Nietzsches bilete kristendomen gjer at Nietzsches rasande av den førkristne «herremoralen» opp mot korleis åtak har ein svip av irrasjonell, «religiøs» den norrøne hovdingen er framstilt i fanatisme. (2014:162) islendingesagaen, men han er kanskje ikkje på det mest relevante sporet når det kjem til å vurdera Kva meir spesifikt er det irrasjonelle og fanatiske Nietzsches religionskritikk som filosofi. i Nietzsches religionskritikk, i følgje Hellesnes?

For det andre, og viktigare, skuldar Hellesnes For det første peikar han på feil og manglar i fram- Nietzsche for å gjera ei alvorleg pragmatisk sjølvstillinga Nietzsche gir av den historiske utviklinga motseiing, nemlig at han held fast på ein total av kristendomen og kyrkja sin påverknad på vester- fornuftskritikk samstundes som han gjer krav på landsk kultur og moral. I Nietzsches forteljing er å seia noko som er sant og som andre har grunnar den stakkarslege Jesus og den maktsjuke Paulus til å godta. Nietzsche kritiserer kristendomen og dei viktigaste aktørane som gjer det mogleg for annan vestleg metafysikk for å gjera krav på ein jødedomen å bli forvandla til ein universell privilegert tilgang til ei absolutt sanning om tilver«slavemoral» gjennom den kristne kyrkja. Fram- et, men nokon slik tilgang er ikkje mogleg. Samstillinga til Nietzsche er både inkonsistent og his- stundes framstiller han seg sjølv som ein tenkar torisk ukorrekt, argumenterer Hellesnes, og har som har gjennomskoda illusjonane og ser religion38

Mål og Makt 2014 – 3

en og den vesterlandske kulturen for det han verkeleg er. Han set seg dermed i ein posisjon som hans eigen fornuftskritikk undergrev. Mot dette treff Hellesnes godt: Dersom [Nietzsche-disiplar] seier at alt, eller nesten alt, hos Nietzsche stemmer, så føreset dei at det er muleg å ha ein pretensjon om sanning, om å kunne avklare reelle forhold. Men dette kjem straks i strid med påstanden til Nietzsche om at ideen om sanning berre er ein illusjon, ei «nyttig» løgn osv. Ei maktlære med ein totalisert fornuftskritikk undergrev føresetnadene for ein kvar kulturkritikk, inkludert Nietzsches eigen.

(2014:86) Hellesnes støttar seg her mellom anna på Thomas Nagel, som i boka The Last Word argumenterer for at alle fornuftskritiske filosofiske lærer, som subjektivismen, relativismen og konstruktivismen, feilar fordi all meiningsfull kritikk av rasjonaliteten i visse påstandar eller tankemåtar føreset ei djupare forplikting på ein allmenn standard for rasjonalitet (Nagel 1996:3–7). Han kunne også ha vist til John Searle, som har ført ein liknande kritikk mot Nietzsche-inspirert antirealisme. Slike antirealistar forklarer gjerne metafysikk og religion som uttrykk for ein pervertert form for maktvilje. Searle vender den nietzscheanske retorikken mot nietzscheanarane: «Viss heile røynda er ein ‘sosial konstruksjon’, så er det me som er ved makta, ikkje verda. Den djupe motivasjonen for nektinga av realismen er ikkje eitt eller anna argument, men ei vilje til makt, ei lengt etter kontroll, og ei djup og vedvarande forbit-

ring» (Searle 1998:32–33, mi omsetting).

GARBORG, GUD OG JESUS

Medan første del av Meining? handlar mest om Nietzsche, står Garborg i fokus i andre delen.

Gjennomgangen av det Hellesnes kallar Garborgs diskursive religionskritikk er av og til litt tørt refererande i forma og for knapp for å gi ei djupare forståing av tematikken, men gir lesaren eit godt nok inntrykk til å få fram den tiltenkte kontrasten mellom Nietzsches og Garborgs metode for kritikk.

Hellesnes kommenterer at særleg dei tidlege artiklane Garborg skriv om religion ber i seg ein kritisk rasjonalisme som er framand for Nietzsche, sjølv om dei òg har innslag av ironi og polemikk.

Artikkelen «Prof. Petersen: Om Skabelsen, etc.» frå 1883 blir via mest plass i gjennomgangen. Der kritiserer Garborg boka Skabelsen, Opholdelsen og Styrelsen av teologiprofessor Fredrik Petersen, som forfektar det syns-punktet at teologien er nødvendig for å understøtta naturvitskapen: at verda er til, held seg ved lag og er i rørsle kan berre forklarast med hjelp av ideen om ein allmektig skapargud. Garborg svarer med å trekka fram innvendingar som er kjente frå religionskritikken, og som han meiner Petersen ikkje har kome noko nærare å gi gode svar på: kvifor ein fullkomen og sjølvtilstrekkeleg Gud skulle ha behov for å skapa verda og setja i verk rørsler «efterat have tilbragt Evigheden i ro» (sitert i Hellesnes 2014:105), og korleis Gud både kan vera fullkome god og årsak til alt som hender (også det vonde).

Garborg innvender også at dei problema som Petersen baskar med i røynda er «Tankepiner» eller pseudoproblem, og at «forklaringane» 39

Garborg åtvara mot å la Nietzsches tankar påverka politikken, slik dei kom til å gjera i det tredje riket

40

Mål og Makt 2014 – 3

Petersen gir ikkje liknar vitskap-lege forklaringar ved at dei ikkje kan prøvast mot observasjonar.

Vidare går Hellesnes inn på Garborgs konstruktive bidrag til livssynsdebatten i samtida, og påverknaden han fekk frå Nietzsche. I ein populær artikkel frå 1895 skriv Garborg at Nietzsche har mykje å fara med når det gjeld korleis me skal orientera oss i vårt eige liv, men «At [han] ikkje er å taka som ‘samfundsmoralist’, er sjølvsagt» (sitert i Hellesnes 2014:117). Garborg åtvara mot å la Nietzsches tankar påverka politikken, slik dei kom til å gjera i det tredje riket. Garborg stod som kjent for det motsette av Nietzsches antiegalitære og politisk reaksjonære sinnelag. Likevel fekk han altså viktige impulsar frå han: særleg tok han til seg synspunktet om at «Gud er død», altså at det ikkje lenger fanst eit autorativt metafysisk verdsbilete som gav ei meining til livet, og at det i dette tomromet hadde breidd seg ut ein resignasjon eller ein «passiv nihilisme». Dette meiningstapet måtte overvinnast med ein «aktiv nihilisme»: eit vilkårslaust ja til livet i sine ulike sjatteringar. Der den aktive nihilismen hos Nietzsche gav rom for det amoralske overmennesket som kunne rydda alle hindringar av vegen, løfta Garborg tvert imot fram Jesus frå Nasaret som eit føredøme, som ein som gjorde seg sjølv fullkomen gjennom humanisme. I Jesus Messias (1906) blir han framstilt som eit «etisk overmenneske», seier Hellesnes (2014:26).

Jesus Messias utgjer kjernen i Garborgs forsøk på å utvikla ein konstruktiv moralteologi med utgangspunkt i Jesu lære. Garborg ønskte seg ein ny slags «Kristindom», som han kalla det, der det sentrale var Jesu moralske bodskap, ikkje doktrinene om ein personleg Gud og eit liv etter døden.

Men Jesus dug ikkje som «dennesidig livsførsels-

filosof», meiner Hellesnes (2014:151). For det første er etikken han uttrykker i evangelia usofistikert jamført med andre etikarar i antikken, og dessutan uhaldbar når han får utslag av «ekstrem sinnelagsetikk» (2014:136), men Hellesnes utviklar likevel ikkje innvendingane mot denne etikken noko særleg.

For det andre gir ikkje læra til Jesus meining utanfor den teologiske konteksten. Det Jesus ville var å førebu oss på det guderiket som skulle koma, og det går ikkje an å tolka bodskapen hans ut av denne føresetnaden. Han hadde rett og slett ikkje nokon verdsleg filosofi, argumenterer Hellesnes: han var først og fremst ein apokalyptikar og eskatolog, altså ein dommedagsforkynnar, samstundes som han òg var eit godt menneske. Garborgs ønske om å redda ein rest av kristendomen var difor forståeleg, men naivt.

Hellesnes beklagar også at Garborg let seg inspirera av Nietzsche til det han kallar ei «irrasjonalistisk livsdyrking», som kjem til uttrykk i artiklar som «Troen på livet (Et stykke religiøs udvikling)» (1895) og fleire skjønnlitterære verk.

Men desse tekstane rommar meir enn naive formaningar til amor fati («elsk lagnaden»). Som Hellesnes berre så vidt nemner, tar Garborg opp ein tanke som er delt av fleire tenkarar i tida: at religiøs tru ikkje er essensielt teistisk eller dogmatisk, men djupast sett handlar om å søka ei grunnleggande meining i tilveret, og å vera open for at denne søkinga kan føra ein utover grensene for den vitskaplege kunnskapen om verda. Her tar Garborg opp tema som seinare finn gjenklang hos så ulike tenkarar som John Dewey, Paul Tillich og Albert Einstein. 3 Det ville vore spennande om Hellesnes gjekk meir inn på dette.

Det Hellesnes rosar som Garborgs viktigaste 41

filosofiske innsikt er skiljet han gjer mellom det å spørja etter ei (religiøs eller metafysisk) meining med livet og det å leita etter ei (eksistenseell) meining i livet, som han set ord på i Den burtkomne faderen, med inspirasjon frå Nietzsche. Den som spør etter ei meining med livet, og som opplever tilveret som meiningslaust når han ikkje finn eit svar, har gått seg fast fordi han har stilt feil spørsmål; eit spørsmål som ikkje har eit svar. At me ikkje kan finna ei livsmeining med kosmologisk garanti tyder ikkje at me ikkje kan finna meining i våre eigne gjeremål. «...ingin fær svar utan den som spyrr rett», seier Garborg (sitert i Hellesnes 2014:121), og Hellesnes set innsikta hans på dette punktet i samanheng med Gilbert Ryles omgrep om «kategorimistak» og Wittgensteins idé om filosofisk terapi. Ikkje å blanda kategoriar og la seg plaga av pseudoproblem er viktig for den som skal orientera seg i livet.

AVSLUTTANDE MERKNAD

Som sagt innleiingsvis så ønskjer Hellesnes med Meining? å seia noko om religionskritikk som er relevant også for dagens religionsdebattar. Det lukkast han i og for seg med: Han får godt fram kor ulike former religionskritikk kan ta og argumenterer godt for kva krav slik kritikk må svara til for å vera haldbar og relevant, og Nietzsche blir trass alt rekna av mange som ein innflytingsrik religionskritikar også i dag. Samstundes kan det innvendast at Nietzsche eigentleg ikkje har nokon tilhengarar i dagens religionsdebattar: Det er ingen vesentlege aktørar som argumenterer mot religion på same måte eller på same grunnlag som Nietzsche gjorde. Som Hellesnes viser, var Nietzsche kritisk til alt objektivitets- og sanningsstrev, også i vit-

skapen. Mykje av dagens religionskritikk byggjer derimot på førestillinga om at religion er uforlikeleg med moderne naturvitskap og difor må vera feil. Ikkje sjeldan får kritikken utslag av scientisme eller vitskapleg imperialisme, altså at standardar som gjeld innanfor naturvitskapen sitt domene blir gjort allmenngyldige og dermed trengjer ut andre forståingsmåtar. I møte med dette er det kanskje ikkje så dumt likevel å kjenna til Nietzsches perspektivisme – læra som seier at det ikkje finst eitt perspektiv som kan avdekkja alt som er sant om eit fenomen, og at fleire synsmåtar kan vera gyldige. 4 Dette tar ikkje Hellesnes opp, noko som gjer boka mindre relevant for dagens aktuelle debattar enn ho kanskje kunne ha vore. Likevel, som sagt, er mykje av kritikken hans mot Nietzsche treffande og gjennomgangen av Garborg spennande, og Hellesnes har gjort oss ei verdifull teneste ved å trekka desse trådane saman i ei poengtert og populært tilgjengeleg bok.

Litteratur Kulås, G. 2003, «Framsynt Nietzsche-tolkar», Klassekampen 6. mars 2003, URL: http://www.klassekampen.no/26203/article/item/null/framsynt-nietzschetolkar (tilgjengeleg 14.08.2014) Mæland, R. B. 2014, «Dworkins religiøse ateisme», Filosofisk supplement 2014:1, 41–48.

Nagel, T. 1996, The Last Word, Oxford University Press, New York.

Searle, J. 1998, Mind, Language and World, Basic Books, New York.

Williams, B. 2002, Truth and Truthfulness, Princeton University Press, Princeton.

3 Sjå mine merknader om Garborg og Einstein, og meir generelt om gudlaus religion, i eit bokessay om Ronald Dworkins «Religion Without God» i Filosofisk supplement (Mæland 2014).

4 Det skal seiast at det er mykje debatt mellom Nietzsche-forskarar om korleis denne læra skal tolkast, samt om kva status vitskapskritikken hans har jamført med religionskritikken.

42

Mål og Makt 2014 – 3

At me ikkje kan finna ei livsmeining med kosmologisk garanti tyder ikkje at me ikkje kan finna meining i v책re eigne gjerem책l

43

44

Mål og Makt 2014 – 3

FAVORITTEN

THE

WEST WING av S VEINUNG ROTEVATN

The West Wing («Presidenten») er verdas beste TVserie. I alle fall dersom du har eit snev av interesse for politikk. Serien starta i 1999, heldt det gåande til 2006 og spenner over sju sesongar med om lag 22 timeslange episodar i kvar. Og eg har sett alt minst tre gonger.

Serien som følgjer livet i Det kvite hus under presidentperioden til Josiah Bartlet (Martin Sheen), er ei felles referanseramme for dei aller fleste mellom 20 og 50 år som er eller har vore engasjert i politikk og media. Og det er ikkje berre fordi vi er ein gjeng med nerdar som synest det er interessant å lære om finessar i amerikansk politikk som filibusters, gerrymandering og primærval.

Nei, serien er også blant dei mest prisløna i moderne tid. Den har forsynt seg grovt av emmy-statuettar, og berre i første sesong stakk den av med ni prisar.

Grunnen til at serien er så høgt elska, både av meg og andre, er den gode blandinga av spanande politisk drama, gode skodespelarprestasjonar og – ikkje minst – humor. Mange av dei mest humoristiske scenene frå serien vert stadig referert til blant dei av oss som jobbar med politikk. Skal du ha eit møte med ein skog av interesseorganisasjonar? Big Block of Cheese day!

Skal det snart skje ein spanande politisk konfrontasjon?

Ginger, get the popcorn!

I The West Wing følgjer ein det politiske dramaet i Washington D.C. på nært hald. Gjennom presidenten og rådgjevarkorpset hans får vi vere med på budsjett45

Alle hovudkarakterane er djupt idealistiske, og kjempar verkeleg for at verda skal bli ein betre stad å vere

forhandlingar, valkampar, fredsforhandlingar i Midtausten, attentat, krigar, utnemningar og avgangar. Serien har i større grad enn mange andre politiske seriar (som House ofCards) fokus på dei faktiske argumenta som vert brotne mot kvarandre, og i mindre grad på det politiske spelet. Det er sjølvsagt nok av spel og taktikk i The West Wing, det er ikkje det eg seier, men poenget mitt er at ein alltid kjenner seg litt klokare etter å ha sett ein episode. Ein har kanskje fått auga opp for nokre av grunnane til at USA ikkje har blitt med i Den internasjonale straffedomstolen.

Eller fått servert alle argumenta for kvifor det neppe burde vere straffbart å røyke marijuana.

For ikkje å snakke om å ha lært korleis utnemninga av ein høgsterettsdommar går føre seg, eller kva saker som typisk er viktige i ulike statar under primærvala.

President Bartlet er demokrat, og serien har då også blitt kritisert for å vere noko venstrevridd, eller «liberal» som dei seier i USA. Konservative har gjerne lett hånleg kalla serien for «The Left Wing». Og det er nok liten tvil om at 46

det normalt er det liberale argumentet som «slår gjennom» i serien, sjølv om det er plenty med sympatiske og protagonistiske republikanarar å treffe også – fremst av alle presidentkandidat Arnold Vinick.

Det som skil The West Wing frå t.d. Borgen og House of Cards, er nok først og fremst kor grenselaust optimistisk ein kjenner seg på menneskeslekta sine vegner etter å ha sett ein episode.

Alle hovudkaraktereane er djupt idealistiske, og kjempar verkeleg for at verda skal bli ein betre stad å vere. Av denne grunn har mange kritisert serien for å presentere ei noko naiv framstilling av politikk.

Det kan så vere. Men det er no likevel noko vakkert ved å gong på gong søkkje inn i ein røyndom der politikk handlar om idealisme, der 90talets grenselause optimisme er gjennomgangstonen og der karakterane fører dialogar som er så elegante, intellektuelle og vittige at knapt nokon med under 180 i IQ ville kunne halde følgje i det verkelege liv.

Bartlet for America!

Mål og Makt 2014 – 3

47

SAMKVEM OG STORBYLIV

Lullen Fanitullen er ei forunderleg kvinne som ingen forlèt utan å ha fått merke av henne. Ho står i alt anna enn sentrum av sine eigne forsøk på å finne storslått romantikk i verdas mest kostbare by, Oslo.

48

Kvar for seg av LULLEN FANITULLEN

Det var søndag morgon. Eg vakna ti på halv ni. Det var for tidleg, men eg kom neppe til å få sova att, og stod opp med ein gong. Denne søndagen var utanom det vanlege, eg hadde ikkje ro på meg til å liggje i ei seng.

Eg skulle møte igjen Storegut, ein fyr eg hadde prata med på fest i over to timar kvelden før. Iallfall hadde vi avtala at vi skulle møtast. Og det på hans initiativ, via ei tekstmelding eg i halvsøvne og halvforskrekka hadde motteke på siste banen heim. No kunne han jo vera av det slaget som gløymer både damer og alt anna ein føretek seg laurdag kveld, så fort kyrkjeklokkene slår søndag, men eg hadde uansett ikkje tenkt å la han sleppe unna.

Eg var ikkje dårleg. Men eg kjende fort at eg eigentleg var for trøytt. No var ikkje det heller så farleg. Eg hadde mykje kaffi, og sjølvkjensla var langt over normalen for ein søndag morgon. Himmel, så spennande. Eg hadde sommarfuglar i magen. Utan at eg anar kvar det uttrykket kjem frå, og kva den gufne klumpen i magen eigentleg har med sommarfuglar å gjera. Men det er vel den miksen av å grue seg og glede seg samstundes som er opphavet til uttrykket. Ei lukkeleg smerte som dei seier, menneske som sit der i trygt etablerte forhold, og berre kan sende stolne blikk etter kalde vinternetter på byen i Oslo.

Eg sette på kaffi, og skar ei brødskive. Berre ei. Eg sat der framleis med håp om frukost på Stephanies, slik han hadde lova, men innsåg at eg måtte ha eit minstemål av energi innanbords. Eg hadde berre så vidt vore innom badet. Dusj og dolleri fekk vente til eg var sikker på at gårdagens lovnader skulle materialiserast i dagens realitetar.

Eg sette på Ally McBeal på Netflix. Etter tre minutt ombestemde eg meg.

Eg ville heller sjå Friends. Ally McBeal var morosamt, men ein del alvor også. Dessutan vara episodane nær ein time. No trong eg noko heilt enkelt som berre kravde korte tidsintervall. Eg kunne også ha valt å sjå Bridget Jones dagbok om igjen, men nett i dag kunne det vera fint å tenkje at eg hadde passert det stadiet.

Etter ein episode av Friends hadde klokka vorte ti. Uroa i magen forsvann ikkje. Eg vurderte om eg skulle sjå enda ein episode eller om eg skulle lesa Dag og Tid. Det ville kjennast som år og dag same kva eg gjorde. Skulle eg sende han ei melding? Eller var det litt desp? Nanna ville ha frårådd meg det. Det er menn som skal ta initiativet, ville ho sagt. Mimmi ville på si side sagt at han sikkert hadde forsove seg, og kom til å setja stor pris på ei påminning. Sidan Mimmi no var i eit lukkeleg forhold på tredje månaden, og Ninni framleis var einsleg og bitter på trettitredje året, bestemde eg meg for å følgje det rådet fantasien hadde fortalt meg at Mimmi ville gitt.

«Hei, frukost på Stephanies?» skreiv eg. Ikkje overivrig, berre ei enkel Mål og Makt 2014 – 3

eller saman? påminning. Etter ein lang og vond time fekk eg svar. «Orsak, litt seint ute her. Kva med ein kaffi klokka tre?» Det var ikkje det beste svaret eg kunne fått, men eg valde å framleis vera glad. Klokka tre, ja, det var berre tre og ein halv time til. Livet hadde framleis ein sjanse til å smile til meg før dagen var omme.

Stephanies ligg på Bislett. Veit ikkje heilt kva som var poenget med å gå dit, vi kunne vel berre teke noko på Youngstorget, tenkte eg ein smule irritert, der eg stod og venta på ein forseinka trikk langs ei line der eg sjeldan eller aldri har noko å bestille. Irritasjonen var vel mest eit produkt av den konstante grugledinga eg hadde gått med heile dagen, og som no heldt på å slite meg ut.

Eg kom fram til Stephanies og titta inn. Klokka var to minutt over tre, men Storegut var ikkje å sjå. Eg gjekk ut igjen, men det einaste som rørte seg i heile gata, var ei jente med hestehale og ein bitte liten hund i band. Eg byrja å ane uråd. Bussen susa forbi meg. Litt lenger oppe i gata stoppa han, og jammen, der kom karen eg for to sekund sidan hadde vore nær ved å lyse i bann, ut. Eg kjende nervøsiteten steig.

Men no var det ikkje snakk om noko anna enn å hente fram frøken fryd frå mitt indre, og smile leikent og fint.

Han såg roleg ut. Det hjelpte. «Hei, venta lenge?» «Nei. Forma bra?» «Nei, hehe.» Vi gjekk inn og fann eit bord. Det var ikkje dårleg plass. «Vi får tru dei kan lage kaffi her, da», forsøkte eg meg. «Får tru det», svara han kort. Superengasjert var han ikkje. Kanskje han no, for sitt indre, spurde seg kva han eigentleg hadde tenkt på kvelden før, og kor fort han kunne få dette overstått. Men eg bestemde meg for å gjera ein innsats. Når ein av dei finaste karane eg hadde møtt på lang, lang tid, hadde bedd meg på Stephanies, skulle ikkje kampviljen få kvile med det første.

«Hello, can I get you anything to drink?» Før vi visste ordet av det, stod ei engelsktalande dame og smilte høfleg ved bordet vårt. Eg var generelt lite begeistra for å ikkje kunne prate norsk i mitt eige heimland, men skulle heller ikkje la det trykke meg ned denne ettermiddagen. «I´ll have a coffee.» «Me too.» «Milk and sugar?» Eg vart litt forvirra og irritert, her var det da himla mykje ein skulle ta stilling til. Eg svara stadfestande. Storegut svara «no thanks» på

same spørsmålet, og eg kjende meg litt teit. Eg var svak for det søte og feite, han hadde tydelegvis karakterstyrke til å halde seg unna.

«Litt av ein fest i går», sa han. Og smilte. Litt meir oppglødd no. Eg forsøkte å auke stemninga ytterlegare. «Hah, ja, ei stund der byrja eg å lure, altså. Han der Ivar, jaja, sikkert grei, men han reiste seg berre og gjekk da eg spurde korleis han kjende Gunni. Kjende meg nesten som Bridget Jones første gongen ho møter Mark Darcy. Har du sett den filmen? Brigdet Jones´ dagbok? «Eg trur ikkje det. Eg ser ikkje så mykje filmar.» «Neida, poenget var berre at eg ikkje akkurat kom på nett med han Ivar, og at eg ikkje heilt kjende meg heime på den festen.»

«Nettopp. Jaja, vi er litt enkle, vi som er frå bygda. Ei smart og flott dame som du, skremde han vel vekk». Ok. Flott. Vi var iallfall på flørtern att, sjølv om det heilt tydeleg ikkje kom til å nå dei same høgdene som kvelden før.

Samtalen mjukna opp, især når han fekk prate om seg sjølv.

Det viste seg at han ikkje hadde store problem med det, slik eg hadde frykta kvelden før. Han jobba som seljar i bilbutikken til ein onkel, når han ikkje var heime på garden i Ål. Karen var eldst av fem sysken. Fire yngre systrer hadde han visst, og foreldra var skilde, så det var dobbelt opp med arbeid og mas, men også omsut, når han kom heim.

Etter ein time såg han på klokka. «Nei, får vel ha meg heimattover.» Hjartet sokk i meg. Ikkje meir enn ein time ville han bruke på meg før han takka for seg. «Men kva gjer du utover i veka da?» spurde han, brått. «Ikkje så altfor mykje.» «Fint, da får vi halde kontakten.» Han vinka på dama i beige t-skjorte som tydelegvis ikkje hadde ork til å lære seg språket i det nye landet ho var komen til. «We can pay now», sa han.

«Okey. You pay seperately or you pay together?»

«Seperately. But maybe in a week or so ... we pay together!» sa han og smilte så vakkert som berre ein bilseljar frå Ål kunne gjera. Eg var utan tvil i den sjuande himmelen og kunne knapt vente på den veka der «ikkje så altfor mykje» skulle skje.

49

Dav AIKTET N SSAD ASIR

KREFT

Kva var på innsida av deg blomstra så intenst at det tok heilt over slik våren plutseleg blomstrar opp Bror, du var god jord. Vann og bønn har gjort sitt.

Sov godt.

Lahore, 1979 Gjendikta av Assad Nasir

OM FORFATTAREN:

Taufiq Rafat er ein av de fremste engelskspråklege forfattarane i Pakistan. Han blei fødd i Sialkot i 1927 og fekk utdanninga si i Durra Dun, Aligarh og Lahore. Dikta til Rafat er nære og personlege, i modernistisk drakt, og skil seg dimed frå både klassisk og ny poesi i Pakistan, som ofte er skriven i bunden form, og held seg til strenge formkrav. Rafat er ein av få poetar frå Pakistan som har vore ein del av pensum på skular i USA, Australia og fleire land i Afrika. Han overlevde eit alvorleg slag i 1984, og sjølv om han lærte seg å snakke og gå igjen, så skreiv han ikkje meir. Rafat sovna stille inn i 1998 etter å ha vore sjuk ein lang periode.

50

Mål og Makt 2014 – 3

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Studentsamskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: http://malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 1 2015 1. februar.

Ikkje temanummer.

Me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Attende til:

M책l og Makt Postboks 285 Sentrum 01 03 Oslo