Mål og Makt 2015 - 1

162

2014 - 4/2015 - 1 44./45. 책rgangen kr. 55

BLADSTYRAR Magnus Løken

OPPLAG 580

I SKRIFTSTYRET Malene Bøyum Geir Egil Eiksund Magnus Løken Jørgen Eriksson Midtbø Jon Vegard Sparre Bror-Magnus Sviland Strand Johanne Torvund

UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege for innhaldet i artiklane.

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON Ingeborg Sivertsen Landfald BLADBUNAD Geir Egil Eiksund Odin Hørthe Omdal OMBREKKING

Malene Bøyum Geir Egil Eiksund Jørgen Eriksson Midtbø Jon Vegard Sparre Bror-Magnus Sviland Strand KORREKTUR OG SPRÅKVASK

Kristin Fridtun Synnøve Midtbø Myking Vegard Storsul Opdahl Marianne Granheim Trøyflat

ISSN 0332-7744 MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 98654906 FAKS 23002931 E-POST malogmakt@malogmakt.no INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Fire nummer, kr 200

SLUTTKORREKTUR

Bror-Magnus Sviland Strand

LYSINGAR 2500 kroner for éi side

PRENTEVERK Gunnarshaug trykkeri

KONTONUMMER 3450 35 12671

3

6 LEIAR: O RDSKUR OM « ORSKURD » Magnus Løken 8 «ALT HER ER BERRE TULL» MELDING AV NAMNET PÅ TEATER NEUF Bror-Magnus Sviland Strand 12 «INKJE ELLER ALT!» MELDING AV B RAND PÅ D ET NORSKE TEATRET Liv Ohnstad 16 G RÅDIG OG GRENSELAUS E IN SPRÅKPOLITISK REDNINGSPLANKE I KOLERAENS TID Jens Kihl 20 IRSK I IRLAND – EI ANNA MÅLREISINGSSOGE Bjørg Nesje Nybø 24 FAVORITTEN: KAFFIKRUSET Ottar Grepstad 26 FOTOGRAFEN Vilde Løwenborg Blom 32 MASTEROPPGÅVE: P ORTRETTET OG EG Kristina Leganger Iversen 38 MASTEROPPGÅVE: KULTURDIPLOMATI I ETTERKRIGSTIDA Ragnhild Eitungjerde Høyvik 48 FAVORITTEN: D IN PERSONLEGE FAVORITT Einar Økland 50 LULLEN: E IT SPØRSMÅL OM DESSERT 52 D IKTET Assad Nasir

4 4

Mål og Makt 2015 – 1

KORT OM FORFATTARANE

VILDE LØWENBORG BLOM

KRISTINA LEGANGER IVERSEN

RAGNHILD EITUNGJERDE HØYVIK (f. 1989)

(f. 1989) har nett gjeve ut si andre bok I ringane og er doktorgradsstipendiat i nordisk litteratur hjå UiO.

skriftkultur. I samband med dette arbeidet var ho knytt til Høgskulen i Volda. Før dette arbeidde ho i mange år som omsetjar av faglitteratur frå engelsk til norsk.

JENS KIHL (f. 1986)

LIV OHNSTAD (f. 1947)

(f. 1991) studerer biletkunst hjå Kunstakademiet i Trondheim.

kjem frå ein frukthage i Balestrand, men bur no i asfaltjungelen i Oslo og jobbar i Norad. Ho har master i historie frå UiB og skreiv om norsk kulturdiplomati. Ho har også bakgrunn frå musikk, teater og kunst – og litt frå ciderproduksjon og destillering.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

OTTAR GREPSTAD (f. 1953)

har vore direktør i Nynorsk kultursentrum sidan 1999, og styreleiar i Språkrådet frå 2010.

Grepstad var redaktør i Syn og Segn mellom 1984 og 1988 og forlagsredaktør, redaksjonssjef og assisterande forlagssjef i Samlaget i åra 1980–1994. Han har skrive eller redigert meir enn tjue bøker.

er tidlegare leiar i Norsk Målungdom og SmiO, og tidlegare nestleiar i Noregs Mållag. Han arbeider som politisk journalist i Klassekampen og har fått eit stipend frå Fritt Ord for å skrive bok om norske kommunar.

MAGNUS LØKEN (f. 1994)

har hovudfag i teatervitskap frå UiO og Master of Arts i Theatre and Drama frå University of WisconsinMadison, og studerer for tida lingvistikk ved UiO. Ho har tidlegare arbeidd som journalist og teatermeldar.

kjem frå Elverum, og studerer historie og gammalgresk hjå UiO. Han er kassastyrar i SmiO, medlem av landsstyret i Norsk Målungdom og har tidlegare sete i Unge Venstres internasjonale utval.

BROR-MAGNUS SVILAND STRAND (f. 1989)

ASSAD NASIR (f. 1985)

EINAR ØKLAND (f. 1940)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule. Han har skipa forlaget Nasir.

BJØRG NESJE NYBØ (f. 1956)

er seniorrådgjevar i Språkrådet og leverte i 2013 ei doktoravhandling der ho samanlikna framveksten av nynorsk og irsk skriftspråk og

skriv masteroppgåve i lingvistikk ved Universitetet i Oslo. Han har sete i Sentralstyret i Norsk Målungdom og vore leiar i Studentmållaget i Oslo. kjem frå Sveio, og debuterte som forfattar attende i 1959. Sidan har han markert seg som ein av dei mest allsidige forfattarane i Noreg. Han har gitt ut eller redigert bort imot 80 bøker i mange sjangrar. Han har vore festspeldiktar både i Bergen og Ørsta og Volda, og er heidersmedlem i Samlaget.

5 5

LEIAR

ORDSKUR OM «ORSKURD»

av MAGNUS LØKEN

3. februar hadde Nettavisen ei sak i samband med at ønskte å syne fram for omverda. Frå sjølvbiletet til naavgjerda om flyttinga av Krekar til Kyrksæterøra var sjonen og ned på det individuelle nivået: Kristina skriven på nynorsk. « Hva i all verden er det Krekar- Leganger Iversen har skrive masteroppgåve i litteradommeren sier her?» spurde tittelen retorisk. Ordet dei turvitskap om portretta i Siri Hustvedts romanar. I ei sikta til var orskurd, det som på bokmål heiter kjennelse. tid da folk tek mange bilete, mange av dei av seg sjølv, Avisa gjorde eit poeng ut av at sjølv ikkje målfolket er det interessant å utforske kva det å bli teke bilete av kunne forklare kva det betydde. Orskurd har tusen år kan seia om det å vera menneske. lange røter i norsk lovspråk, heilt frå Gulatingslova, og Einar Økland og Ottar Grepstad har skrive om kvar har ei lettfatteleg tyding: Det er ei direkte omsetjing sin favoritt: Søvnen og kaffikoppen, to ting som ein frå latin «de scissio» og tyder «det å skjera ut or». Det godt kan seia står i eit spenningsfullt høve til kvarandre. er i slekt med ord som «skurdtreskar». Ordet var intu- Andre stader i bladet er vi igjen nærmare kjernen til itivt forståeleg for alle norske Mål og Makt. Jens Kihl ser i bønder som møtte på bygdeartikkelen sin på kva den tinget i mellomalderen. Det store kommunereforma som Dei fleste veit nok heller ikkje er dessutan lov å skrive på er varsla, vil ha å seia for kva ein kjennelse er, og langt bokmål også. Kva med nynorsken. Kva skjer når mindre kva som skil ein kjennelse, kva tyder eigentleg bokmålskommunar og nykjennelse frå ein dom. dét? Det er ikkje like tydeleg. norskkommunar blir slegne Dei fleste veit nok heller saman? ikkje kva ein kjennelse er, og Målreising og målstrid er langt mindre kva som skil ein kjennelse frå ein dom, ikkje noko særnorsk. Dette kan ikkje seiast ofte nok. men gjer den naturlege tankefeilen å slutte frå famili- Bjørg Nesje Nybø skriv om målreisinga i Irland. I Noreg aritet til kunnskap. I eit bokmålsdominert samfunn har målreisinga vore eit etter måten folkeleg prosjekt, møter språkbrukarane desse orda mest, og opplever at som vanlege språkbrukarar har engasjert seg i og stødd dei forstår dei betre, jamvel om dei ikkje alltid gjer det. opp om. I Irland ber målreisingsprosjektet preg av å Det gjer det desto viktigare at vi forsvarar og tek i bruk vera eit prosjekt styrt av ein politisk og kulturell elite nynorsk fagterminologi. i hovudstaden, med lite engasjement frå vanlege folk Vi har ikkje sett noko tema for dette dobbeltnummer- frå det irsk-gæliske «kjerneområdet». Nesje Nybø et, men tek føre oss litt av kvart som har med mål og meiner Irland mangla ein Ivar Aasen, ein som kunne makt å gjera. Ragnhild Eitungjerde Høyvik har skrive laga ei norm som vanlege folk kunne ta i bruk. masteroppgåve om norsk kulturdiplomati i etter- God lesnad! krigstida og ser på kva bilete av Noreg den norske staten

6

Mål og Makt 2015 – 1

7

«Alt her er berre tull» ­ melding av Namnet på Teater Neuf Fosses Namnet rører ved einsemda hjå det moderne mennesket: Kva skjer når kommunikasjonen stoppar opp og menneska blir isolerte i språket? av B ROR-MAGNUS S VILAND S TRAND

Noko som derimot blir spelt heilt ut for oss i Silje Underhaug Fosselis regi, er korleis liva våre blir endra i møte med omverda – korleis livsbanene våre brytst mot kvarandre. Eller som det står i programheftet: Alle vil noe, og alle har sine egne mer eller mindre trivielle prosjekter. Det er derimot vanskelig å vite hvordan de skal kommunisere dette til de andre, eller hvordan prosjektene kan passe inn i de andres liv. Og midt oppi alt dette kommer et barn og minner oss på at livet ikke alltid er like enkelt å kontrollere.

Jamvel om det ikkje er den moderne einsemda regissør Silje Underhaug Fosseli vel å spela mest på, kjem dette fram i kampen karakterane i stykket kjemper for å trenga gjennom språket og oppnå kontakt med menneska rundt seg. Kommunisera. Teater Neufs oppsetning av Jon Fosses Namnet framstår absolutt som ein godt gjennomtenkt regiprestasjon, og eit godt stykke arbeid frå alle involverte. Det evnar å få ut mykje av potensialet i Fosses manus og ikkje minst skodespelarensemblet.

Namnet er Jon Fosses tredje stykke, og har i motsetnad til mange av dei seinare stykka ei tydeleg historie og kronologisk oppbygging. Det handlar om «Jenta» – Beate – som er høggravid, og «Guten», 8

som me får tru er barnefaren. Beate og Guten har dratt til barndomsheimen til Beate på Vestlandet, truleg fordi dei er utan pengar og tak over hovudet.

Ein og ein møter Guten familien til Beate. Fyrst «Systra», så «Mora», sidan «Faren», og til slutt gamlekjærasten til Beate, «Bjarne». Stykket endar med Gutens sorti.

Skodespelargalleriet består utelukkande av studentar, og dei presterer ikkje dårlegare enn ein kan forventa av eit teater som utelukkande er drive på frivillig basis – og det står det respekt av. LisaMarie Flowers Larsen som Beate imponerer mest. Solveig Frøysa som mora spelar også overtydande, særleg tatt i betraktning dei utfrodringane det mødfører å spela truverdig nokon som er langt eldre enn seg sjølv.

DET UDUGANDE SPRÅKET

Eit prominent tema for Namnet er språkets evne – eller kanskje avgrensing – når det kjem til å forstå og nå inn til andre menneske. Fosse stiller spørsmål til heile språket som funksjonelt kommunikasjonsmiddel. Dette kjem særleg til syne i den delen av stykket der Guten og Beate diskuterer namnet på Mål og Makt 2015 – 1

det ufødde barnet (der Anna har blitt bytt ut med Aisha og Ola med Muhammed, som er namna på Gutens besteforeldre). Guten er opptatt av å kalla opp det ufødde barnet etter nokon, og slik motivera namnet, knyta det til noko i verda, til slektsliner som strekker seg baketter. Slik syner han eit språksyn der namnet, og slik også språket, kan ha ei direkte kopling til det det viser til: «vi må vel sjå barnet først / det må jo få et namn som passar». Beate på den andre sida er mest opptatt av estetikken og klangen til namnet.

Klårast ser me dette i monologen guten held i den same sekvensen. Han seier han ser føre seg at alle dei ufødde borna kan kommunisera med «eit englespråk». Kanskje eit perfekt språk som uavkorta og utan filter kan overføra heile og fulle tankar mellom dei ufødde borna, slik at ingen delar av tanken går tapt eller blir misforstått? Eit språk som er utilsmussa av det jordlege språket sine upresisheiter og dei stadige misforståingane oss andande imellom.

Plutselege avbrot og ufullstendige ytringar er noko Fosses manus – og daglegspråket – er fullt av.

Familien i Namnet er hardt råka av det tilkortkomande språket: Dei er fanga, innesperra i språket,

og har problem med å formidla sine eigne ynske.

Særleg faren og mora har gitt heilt opp: Som Sætre (2001) påpeiker, spør korkje faren eller mora etter namnet til barnefaren nokon gong gjennom heile stykket – det interesserer dei ikkje, for i deira verd kan ikkje namnet fortelja dei noko om ein person.

Språket er dysfunksjonelt, noko dei også påpeiker sjølve i løpet av stykket, fyrst frå Beate og sidan frå systera: «Alt her er berre tull».

Dette gjer dei til einsame figurar, og kommunikasjonen mellom dei har flata ut til innhaldslause bagatellar om vêret, om helsa, at det er lenge sidan sist, så stor mage du har, og så bortetter. Dei unnlèt å snakka om dei viktige tinga, til dømes har ikkje mora fortalt faren at Beate er gravid.

Dette får ein ekstra klangbotn i denne oppsetninga.

I scenografien til Lucia Elvira Butnariu, er scena plassert i midten mellom to seterader. Dei som ikkje er i daglegstova, der handlinga går føre seg, sit i ein mørkare del av scena og ser på NRKs «Hurtigruta minutt for minutt», eit program som er blotta for substans, til liks med dei kvardagslege klisjeane personane i Namnet lirar av seg.

Brummmmm. Det kjem ei høg, lågfrekvent buldring 9

over høgtalarane. Beate tar seg til magen. «Sparkar han», spør guten. Det er barnet, framandelementet som gjer sitt tydelege, dramaturgisk presise inntog «og minner oss på at livet ikke alltid er like enkelt å kontrollere», for å sitera programbladet ein gong til.

UNDER OVERFLATA

Alle avbrotne setningar og dialogar i manus gjer at mykje av handlinga i stykket ikkje eigentleg ligg i det som blir sagt, men det som får vera usagt.

Dramaet ligg i det som aldri får koma til overflata, som historia til Beate som gjer at ho ikkje kjenner seg til pass i barndomsheimen. «Eg orkar ikkje vera her» seier ho, fleire gonger.

Teater Neuf spelar ut mykje av det usagde for oss. Ikkje i replikkane, men i regien. Dette gjeld mellom anna kontrasten mellom Guten og Bjarne: Guten har dressjakke og slips. Castinga er klårt medviten: Khalid Chase Mohammed, som spelar guten, er mørk. Dette står i klår kontrast til Bjarne, 10

spela av Daniel Muri, som er kledd i ei rutete skjorte stappa nedi ei blå olabukse som er trekt påfallande langt opp. Cowboyhatten på hovudet konsoliderer dissonansen og gjer guten og Bjarne til karikerte ytterpunkt. Me får slik eit klårt framlegg til forklåring på faren si klare disfavorisering av guten til fordel for Bjarne. Det blir mindre rom til dei underliggjande og underkommuniserte spenningane i stykket, og ei tolking av faren som xenofob blir nærliggjande. Det er ei tolking stykket toler, og er difor ikkje eit mislukka grep.

Ein annan stad der mykje av det usagde, underkommuniserte blir spela ut for oss, er i slutten av stykket. Originalmanuset lar ikkje forholdet mellom Beate og Bjarne spela seg ut, i alle fall ikkje i Gutens åsyn. Rett nok flørtar Beate openlyst med Bjarne, men romansen blir avbroten lenge før Guten kjem inn i stova. I denne oppsetninga blir dei derimot tatt på fersken av Guten tett omslyngde. Denne tilsynelatande vesle tvisten har mykje å seia for korleis me kjem til å forstå karakterane Mål og Makt 2015 – 1

Foto: IVAR S IMONSEN

Beate og Guten, og diverre forflatar det dei: Beate blir meir av ei bitch, og det at Guten går, blir korkje særleg interessant eller overraskande.

Trass desse einskilde lytane, som kanskje kokar ned til subjektive smaksskilnader, står oppsetninga seg godt, tatt i betraktning at det er eit studentteater me snakkar om. Det syner styrken i Fossestykka, som har ei ibuande evne til å seia noko djupt og sant om det moderne mennesket, samstundes som det toler nye hamnar, som i Teater Neufs ganske realistiske oppsetning, der skodespelarane snakkar på sine eigne dialektar.

Jamvel om skodespelarensemblet vel har mykje gjennomtrekk, som er resultat av å vera eit studentteater, syner denne oppsetninga potensialet i Teater Neuf, og gir meirsmak til neste gong dei vel å bryna seg på samtidsdramatikk.

Sætre, L. (2001). Modernitet og heimløyse. Det moderne dramaets ironi: Form og tematikk i Namnet av Jon Fosse.

Norsk Litterær Årbok, 149-178.

11

Foto: LUIS CORRAL

av LIV OHNSTAD

«Inkje eller alt!»

Brand har for vane å bli sett opp i ein minimalistisk scenografi. Greier Det norske teatret å overtyda når dei no prøver på det same?

Det Norske Teatret har alltid stått for kunstnarleg kvalitet. Denne oppsettinga av Brand er ikkje eit unntak. Stykket er særs krevjande, langt og tungt.

Ibsen tenkjer stort, og ein regissør har ei stor oppgåve føre seg med dette stykket. Kjetil BangHansen har med denne oppsettinga av Brand igjen klart å gi eit klassisk teaterstykke nytt liv.

Regissøren seier at vi er langt unna det realistiske teateret i dette stykket. 1 I Brand sit dei ikkje i møblerte rom og snakkar saman. Rollefigurane vert nesten som ein del av naturen der dei boltrar seg i naturens store rom. Dette vert godt reflektert i dekorasjonen som er meisterleg enkel og uttrykksfull og slik får fram regissørens og skodespelaranes tolking av stykket. Å FYLGJE DRAUMEN

Stykket handlar om presten Brand som meiner at dei kristne gjer for mange kompromiss, og difor krev at tru og liv må henge saman. Ein må ha vilje til å fylgje det ein trur på – draumen. Han meiner kyrkjelyden vert straffa med fattigdom av di dei er for svake i trua si, og han nektar å gi mor si nattverd

når ho ligg for døden, av di ho ikkje vil gi frå seg alt det jordiske ho eig.

Han møter Agnes, og dei gifter seg. Sonen Alf vert sjuk, men Brand nektar å flytte til ein stad med tørrare klima. Alf døyr, og Brand pressar Agnes til å gi bort alle dei små kleda etter Alf. Agnes døyr.

Brand byggjer ei stor kyrkje i bygda, men finn så ut at det er i naturen han kan finne Gud. I eit syn på fjellet møter han Agnes att, og ho ber han halde opp med det ufråvikelege «intet eller alt», men han vik ikkje. Så møter han Gerd, ei galen taterjente han hadde møtt tidlegare. Ho har som vanleg med seg eit gevær. Ho ser hauken som ho meiner trugar henne, og fyrer eit skot mot han. Då vert eit stort snøskred utløyst. Det velt over dei begge idet ei røyst høyrest: «Han er Deus Caritatis» – han er kjærleikens Gud. «NORDENS SAG»

Då Ibsen fekk ideen til det dramatiske diktet Brand, budde han framleis i Roma og skreiv at stykket hadde byrja vekse som eit foster inni han. Han la alt til sides for å ta til med dette.

1 Intervju med regissøren, side 15 i studiemateriellet Det norske teatret har laga til stykket.

12

Mål og Makt 2015 – 1

13

Foto: EIRIK B ERG

Foto: EIRIK B ERG

I den dansk-tyske krigen i 1864 hadde Danmark mista hertugdømma Slesvig, Holstein og Lauenburg.

Ibsen var svært skuffa over at ikkje heile Norden hadde tatt del i kampen om desse områda, og på ein avskilsfest for skandinavar i Roma i 1870 heldt Ibsen ein tale om den kjærleiken han hadde til «Nordens Sag».

Seinare skreiv Ibsen til Bjørnson at dei politiske tilhøva heime i Noreg hadde gjort han sorgtung, og at hans geografiske avstand til Noreg hadde gjort at han betre kunne sjå kva som hende, nemleg at landet mangla vilje, evne og pliktkjensle for ei stor gjerning.

Dei daglege gjerningane vart for små for Ibsen. Han ønskte å vekkje nordmenn opp av sløvleiken. Han skreiv til og med til Karl IV om at han ropa på ein dommedag over ei ròten slekt.

EIN ENERGISK PERSONLEGDOM

Utforminga av rollefiguren Brand var til dels inspirert av teologen Chistopher Bruun som Ibsen hadde nær kontakt med då han var i Roma rundt 1870. Bruun ville ikkje bli prest, men heller gjere gode gjerningar.

Det har blitt sagt om Bruun at «han elsket overanstrengelsen i menneskene».

Det vart ei reinsing for Ibsen å skrive Brand. Sjølv seier han at han med skrivinga frigjorde seg frå ei gift. Føremålet med det dramatiske diktet var å skildre ein energisk personlegdom, ikkje å skrive eit kristeleg-religiøst dikt. Ibsen kallar det eit estetisk verk, ikkje noko anna, og det er ikkje viktig at Brand er prest. Kravet «intet eller alt» gjeld på alle område i livet, i kjærleiken, i kunsten og så bortetter.

Men Brand vart òg ei sjølvransaking. «Brand er mig selv i mine beste øyeblikk», skreiv han seinare.

Han hadde ikkje gjort nok, men orsaka seg med at han som diktar hadde andre oppgåver.

14

EIT STYKKE MED MANGE LAG

Kva er det så Kjetil Bang-Hansen og Svein Tindberg (Brand) prøver å gjere? Tindberg seier at hans hans jobb som skodespelar er å vise fram Brands prosjekt.

Vidare seier han at han må «finne fram til alt som kompliserer bildet, ikkje forenklar det». Han seier at mange har ei oppfatning om Brand basert på det dei veit skal skje i stykket, at Alf døyr, at Agnes døyr, og at alt endar i galskap på fjellet.

Dei er på jakt etter eit menneske i utvikling og der resultatet ikkje vert slik det var tenkt. Brand vil så intenst, han vil bryte veg, han vil drøyme og fylgje draumen. Konflikten i Brand ligg i at han vil vere heil i livet. Men i verda hans er det ikkje plass til andre.

Spørsmålet vert til slutt: Vart vi som publikum klokare på rollefiguren Brand? Kan hende ikkje så mykje. Men stykket har mange lag, som Ibsen skriv.

Ibsen har ikkje for vane ågi svar pådei store spørsmåla han stiller.

Men Ibsens formspråk, hans bruk av rim og den rytmiske fraseringa bidrar til at vi heng med i dette grandiose diktet som går føre seg i naturens store rom. Dekorasjonen er minimalistisk. Den poetiske forma legg opp til dette, men her har scenografen tatt det endå lenger enn det eg har sett i tidligare oppsettingar av Brand. Svart og grått har vore gjengangarar i fargebruken tidligare, men no er lyset òg integrert i dekorasjonen. Lyset er med på å gjere han levande til dømes i dei scenene som går føre seg i tåke.

Omsettarane har vore trufaste mot den poetiske forma i Brand. Det kjentest aldri feil at stykket vart spela på nynorsk. Kanskje kan ein seie at nynorskens enkelheit harmonerer med det enkle scenografiske uttrykket.

Mål og Makt 2015 – 1

15

Foto: EIRIK B ERG

GRÅDIG OG GRENSELAUS

Ein språkpolitisk redningsplanke i koleraens tid Skal Jan Tore Sanner slå ein reformatorisk strek over meir enn 100 års kommunalt målstrev, eller kan målfolket gjere veg i vellinga nok ein gong?

Landet vårt – og vi som bur her – er midt oppi den største kommunereforma på femti år. Ei så omfattande reform vil sjølvsagt ha konsekvensar for nesten alle område i samfunnet. Men der Ap på femti- og sekstitalet trygt kunne gå ut frå at dei ville sitje ved regjeringsroret i periode etter periode, har ikkje dei blåblå med støttepartia Venstre og KrF like god tid.

Dei har sett som mål at alle viktige vedtak skal gjerast denne stortingsperioden, altså før hausten 2017.

Dette er kanskje grunnen til at regjeringa aldri fann tid til å gå særleg i djupna når det gjeld språkspørsmål i kommuneproposisjonen til Stortinget våren 2014. Hundre års nynorsk fotfeste i Kommune-Noreg, med djuptgripande konsekvensar for den språklege kvardagen i landet vårt, fekk følgjande analyse signert Jan Tore Sanner: ”Det er kommunene selv som avgjør hvilken målform som skal brukes i kommunen. Departementet legger til grunn at kommunene selv finner gode løsninger på 16

språkutfordringene når de gjennomfører de lokale prosessene.”

MINISTEREN SOM ABDISERTE

Vi har altså å gjere med ein kommunal- og moderniseringsminister som har abdisert i språkspørsmål (det er slett ikkje betre stilt for dei samiske språka).

På den eine sida er det jo synd at regjeringa ikkje tek nynorsken på alvor. På den andre sida opnar det seg jo eit enormt rom som målrørsla sjølv kan fylle med gode løysingar – det er absolutt ingen fare for at regjeringa har overmøblert handlingsrommet vårt.

Reforma kan gje uoversiktlege og dramatiske konsekvensar for kva posisjon nynorsken har som samfunnsberande språk i Noreg, og for kva sjanse nynorskbrukarar flest har til å møte språket sitt ute i samfunnet. Saman med Kåre Lilleholt skreiv eg i haust ”Rapport om kommunereforma – frå Askvoll til Åseral”. Rapporten syner kor store endringar Mål og Makt 2015 – 1

av JENS KIHL

kommunereforma på sekstitalet gav for det norske inn for kommuneoppsplitting av omsyn til språklandskapet, og kan lesast på www.nm.no. Frå nynorsken, og eg har vanskeleg for å sjå korleis det 1955 til 1972 gjekk Noreg frå å ha 290 til å ha 98 skulle føre til noka betring.) Derimot trur eg sjølve kommunar som har vedtak om at dei ønskte at endringa har mykje å seie: Når alle fastlagde mønsstaten skulle bruke nynorsk i ter og innarbeidde rutinar kommunikasjon med dei. skal kvervlast opp, kan ruNoko som er viktig å hugse tinar og balanse gå over Reforma kan gje dramatiske når det gjeld kommunale ende. Målrørsla kan ikkje målvedtak, er at desse er konsekvensar for sjansen berre sitje og sjå på kva komne nedanfrå. 114 kom- nynorskbrukarar flest har til Sanner kastar opp i lufta, munar har valt nynorsk fordi for så å plukke opp det som å møte språket sitt. dei vil det sjølv, og er eit fell ned og ta til vitande kor krystallklart uttrykk for det det datt ned. I rapporten har folkelege fotfestet nynorskeg derfor prøvd å peike på en faktisk har her til lands. Nynorsken finst fordi nokre vegar ein kan gå for å sikre at innbyggjarane vi vil det slik. i dagens nynorskkommunar møter minst like mykje Mitt inntrykk er at kommunestorleiken har lite av språket sitt i framtida. å seie for nynorsken: Det er ikkje sikkert at ein stor kommune er korkje betre eller dårlegare med tanke NØYTRALITET ELLER SPRÅKSIKRING? på språksikring. (I så fall burde Noregs Mållag gått I haust forsvarte målhelten Eli Bjørhusdal si dok17

toravhandling Mellom nøytralitet og språksikring. legga til kommunesamanslåingar, og gå imot dei Norsk offentleg språkpolitikk 1885-2005. Der viser som er til skade for nynorsken. Erfaringane frå sekho korleis 130 års offentleg språkpolitikk i Noreg stitalet er tydelege nok: Det er ikkje lett for nyeigentleg aldri har hatt til føremål å sikre nynorsk- norskbrukarar i småkommunar å bli slått saman en eller nynorskbrukarane, men berre å handsame med større kommunar der bokmål er majoritetssdei to språka bokmål og nynorsk formelt likt. pråket.

Bjørhusdals funn står i skarp kontrast til retorikken Dagens mållov (Eller Lov om målbruk i offentom at nynorskingane får velvilje og subsidiar kasta leg teneste, då) er tilpassa kommunekartet slik vi etter seg. Lærdomane frå Bjørhusdals dok- kjenner det. Føremålet er å sikre ei rimeleg fordeltoravhandling bør prege heile den målpolitiske ing mellom bokmål og nynorsk i den statlege måldiskusjonen. Kvifor finst det knapt nokon politikk bruken, men fyrst og fremst slik at nynorskbruken for å sikre nynorsken i detta landet, og kvifor er vi kjem sterkast fram der flest har valt nynorsk. Lova målfolk så dårlege på å krevje ein slik politikk? seier mellom anna at ein skal telje kommunanes Slik eg ser det, er det rett å argumentere meir for språkval for å finne ut kva språk som er gjeldande kva slags språklege rettar vi har, eller bør ha, som i ein region. Men med heilt andre kommunekart enkeltpersonar (i tillegg til dei nynorskbrukarane enn i dag, vil dette systemet ikkje gje meining. sjølvsagt skal ha som språkleg kollektiv). Folk flyt- Kommunalmålprinsippet blei innført då Noreg tar meir på seg enn før. Meir av kommunikasjonen hadde over 700 kommunar, og treffer mykje dårmed det offentlege skjer på legare om vi skal ned mot nettet. Og dersom ein 100 kommunar til slutt. Det nynorskkommune blir slått nynorske språkvalet vil Kommunar som blir saman med ein større bokkunne bli skjult i store nok, kan vente målsby, bør ikkje nynorskspråknøytrale storkomtitals millionar frå brukarane i den nye munar. Derfor krevst det ei departementet.

Kvifor storkommunen tape språkretny mållov som betre fangar ikkje la det drype på den opp språkstoda i Noreg, tane sine. Men ingenting av nynorskspråklege dette taler mot å ta vare på dei gjerne som ein del av ei ny, rettane nynorskbrukarane har samla språklov. klokkaren òg? som flokk: Nynorsken er eit Den organiserte målmindre nytta språk enn bokrørsla bør òg ha eit blikk mål, og mange nynorskbrukarar står i ein dagleg for alle dei institusjonane som tradisjonelt har vore kamp for å få nytte språket sitt. Då blir konklusjo- viktige for nynorsken: Det er grunn til å tru at nen som følgjer: Å gå til åtak, medvite eller meir lokalavisdauden held fram når store medieselskap indirekte, på det nynorske kjerneområdet, er eit plutseleg eig to-tre aviser innanfor same nykomspråkleg overgrep som ikkje høyrer heime nokon mune. Ein framtidsretta mediepolitikk (der stad. Men å økse i dei individuelle rettane til ny- politikarane hjelper avisene over den krisa bransjnorskbrukarane i ly av kommunereforma er nei- en no står i) er heilt avgjerande for denne viktige men ikkje noko betre! Ingen statsråd har rett til å kjelda til nynorsk tekstproduksjon. Dagens folkesetje ein strek over meir enn hundre års tradisjon biblioteklov slår fast at kvar kommune skal ha eit for kommunane som sterke, nynorske bastionar i folkebibliotek. Om ikkje lova endrast, kan vi fylke etter fylke. plutseleg ende opp med hundre bibliotek utan at nokon har brote med lovas bokstav. Og også i TID FOR TØFFE TAK skulesektoren vil kommunereforma påskunde Eit fyrste punkt er naturlegvis å sjå på sjølve fram- massiv sentralisering, der ein tendens er at 18

Mål og Makt 2015 – 1

grendeskular i nynorskområda blir lagt ned til fordel for sentralskular nede i byen der bokmål er mest vanleg. Kampen mot skulenedleggingar blir viktig.

Like viktig blir arbeidet for at alle elevar skal ha rett til å halde på nynorsken ut heile grunnskulen – Odda-modellen.

KAMPEN OM KOMMUNEN

Men sjølve kommunen, då? Vi vil etter alt å døme få ei lang rekkje nykommunar der kommunar med både nynorsk, bokmål og språknøytral bakgrunn har gått inn. Stortinget må etablere heilt klare krav til korleis desse nye, tospråklege kommunane skal møte sine innbyggjarar. Her er grundige språkbruksplanar eit sentralt stikkord, med retningsliner for opplæring i og bruk av nynorsk i alle delar av kommunar. Like viktig er vedtak om kor i kommunen dei ulike arbeidsplassane skal liggje.

Dagens nynorskkommunar er viktige og (orsak uttrykket) robuste fagmiljø der nynorsken er rådande. Å bryte opp desse er til stor skade for nynorsken. Det såkalla prinsippet nynorsk (Sjå Stortingsmelding 35 2008-2009, avsnitt 5.7.4) bør bli innført på kommunalt nivå: Det språklege perspektivet skal takast omsyn til i alle relevante saker, frå skulestruktur, via nytilsetjingar til innkjøpspolitikk på biblioteket og for programvare.

Slike kommunar skal naturlegvis skiltast tospråkleg, og brev på nynorsk til alle innbyggjarar

som ønskjer det, bør vere heilt sjølvsagt. Alt dette kostar pengar. Men heile denne reforma er smurt med mynt og setlar: Kommunar som blir store nok, kan vente titals millionar frå departementet.

Kvifor ikkje la det drype på den nynorskspråklege klokkaren òg?

Rett før jul kom det ein usedvanleg svak DNartikkel om nynorsk, der journalisten for eiga maskin slår fast at ”lobbyvirksomhet har rett og slett ikke vært nynorskens sterkeste side de siste årene”. Journalistane i Dagens Næringsliv har peiling på mykje, men her er det eit eller anna som har gått dei hus forbi. Spørsmål som norskfagsreform, nynorsk grunnlov og språkmeldinga frå 2009 syner at målrørsla er heilt rå på lobbyisme. Ved å mobilisere krefter innetter i alle norske parti, kan målfolk danne alliansar som står seg over tid. No trengst denne alliansen, til beste for språk, folk og land.

19

IRSK I IRLAND

Ei anna mål Eit moderne irsk skriftspråk voks fram omlag samstundes med at landsmålet blei teke i bruk i Noreg. Men mangelen på ei leiestjerne førte til at vegen fram blei lang og krokete.

Kva plass har skriftkulturen i ei språkleg revitalisering? Dette var det overordna spørsmålet i avhandlinga mi til Ph.D.-graden som eg forsvarte i desember 2013 1 . Og den skriftkulturen det her var naturleg å ta utgangspunkt i, var den nynorske, sidan eg hadde den akademiske bakgrunnen min frå mastergraden i nynorsk skriftkultur ved Høgskulen i Volda. For å setje den nynorske skriftkulturen inn i eit litt større perspektiv og også få eit vidare grunnlagsmateriale for arbeidet mitt, samanlikna eg han med framveksten av ein moderne irsk skriftkultur. Før eg ser litt nærare på denne samanlikninga, vil eg seie litt om kva som låg til grunn for framveksten av ein moderne irsk skriftkultur, sidan det ikkje er så godt kjent hos eit norsk publikum. Lat meg også presisere at arbeidet mitt hovudsakleg dreidde seg om tida frå om lag 1850 og fram til 1970-åra.

1

20

FRAMVEKSTEN AV EIT MODERNE SKRIFTSPRÅK

Kring 1850 var Irland framleis styrt frå England, og framover mot 1900 blei det viktigare og viktigare for større og større delar av folket å skape seg ein eigen nasjon og ein eigen identitet. Språket blei etter kvart ein viktig del av dette arbeidet. Etter å ha hatt ein rik og omfattande skriftkultur heilt fram til 1600-talet, som vi kjenner mellom anna frå dei irske handskrivne manuskripta som Book ofKells, gjekk det stadig nedover med bruken av det irske språket både munnleg og skriftleg.

Dette skuldast først og fremst at England fekk større og større råderett over Irland, men den store hungersnauda midt på 1800-talet var også sterkt medverkande i nyare tid. I dei siste tiåra av 1800talet var det svært få som framleis kunne skrive irsk, og dei irsktalande blei også stadig færre og færre.

Nybø, Bjørg Nesje. 2013. Skriftkulturen i ei språkleg revitalisering. Ei samanlikning av framveksten av irsk og nynorsk skriftkultur.

Ph.D.-avhandling, Det humanistiske fakultetet, Universitetet i Oslo.

Mål og Makt 2015 – 1

reisingssoge

av B JØRG NESJE NYBØ

I tiåra etter hungersnauda gjekk det opp for ein del menneske at det irske språket verkeleg hadde gått attende, samstundes som det blei viktig å vise at Irland hadde sitt eige språk og sin eigen kultur.

Frå 1870-åra dukkar det opp fleire organisasjonar i Dublin som ivra for å gje språket større status, det vi i Noreg ville kalle ei målreisingsrørsle. Den viktigaste av desse, The Gaelic League (Conradh na Gaeilge), blei stifta i 1893 av mellom anna Douglas Hyde, som nesten 50 år seinare skulle bli den første presidenten i Republikken Irland.

Sidan Irland ikkje fekk råderett over eigne saker før med Den irske fristaten i 1922, var det også mykje vanskelegare å kunne bestemme kva som skulle skje med det irske språket på nasjonalt plan. Dette pregar sjølvsagt også dei framstega som The Gaelic League trass alt oppnådde fram mot den første verdskrigen, ein periode då organisasjonen etter kvart blei meir

og meir politisk. Men då Den irske fristaten blei ein realitet i 1922, blei det også fart på arbeidet med det irske språket. No skulle det inn i alle skulane, og det med ein gong, uansett om lærarane var kvalifiserte til å undervise i irsk eller ikkje, og uansett om det fanst lærebøker på irsk eller ikkje. Begge desse tinga var mangelvare. Likevel var det svært viktig for dei styrande, mange av dei hadde vore aktive i den tidlege målrørsla eller i fridomsrørsla, å få det irske språket på fote att, koste kva det koste ville. Språket blei sett på som sjølve manifesteringa av det irske.

EI NORM FOR DET IRSKE SKRIFTSPRÅKET

Kva er det så vi ser om vi samanliknar framveksten av den nynorske og den moderne irske skriftkulturen? Noko av det som er mest iaugefallande, er mangelen på ein Ivar Aasen i Irland. Og med Ivar Aasen meiner eg då ein som går inn i det talespråket

21

som er der, på eit vis ryddar opp i det og dermed viser fram ein måte å skrive dette språket på som vanlege folk kan ta i bruk om dei har behov for det. Det tok ikkje lang tid etter at Ivar Aasen hadde gitt ut den første grammatikken og ordboka kring 1850 før dei første tekstane på det nye skriftspråket tok til å dukke opp. Rett nok var mange av dei førte i pennen av Aasen sjølv, men det var vel helst for å vise at det gjekk an å bruke dette språket til noko.

Og rett nok følgde ikkje alle dei som skreiv, skriftspråket til Aasen, men likevel må arbeidet hans ha hatt mykje å seie for at fleire og fleire prøvde seg på eit nytt skriftspråk som ikkje var dansk. Og etter kvart som det nye skriftspråket blei teke meir og meir i bruk, fekk status i lovverket i og med jamstillingsvedtaket i 1885 og målparagrafen i 1892, og kom inn i skulane, blei det naudsynt å normere det slik at ein skulle ha ei rettskriving å halde seg til. Såleis kom den første normeringa av landsmålet alt i 1901.

I Irland hadde dei ein gammal skriftstandard frå 1600-talet, og mange av dei som ivra for å ta i bruk irsk som talespråk – og skriftspråk – seint på 1800talet, meinte at ein kunne bruke denne standarden, sjølv om det irske talespråket hadde forandra seg ein heil del på dei vel 300 åra som hadde gått.

Andre igjen meinte at ein måtte leggje folkemålet til grunn når ein skulle skrive irsk, men det var ingen som tok skikkeleg tak i problemet og sette seg føre å skape eit moderne irsk skriftspråk.

Difor fekk ein tekstar baserte på begge dei to utgangspunkta. Dette heldt fram også etter at Den irske fristaten blei oppretta. Eg har ikkje funne noko som tyder på at det blei arbeidd målretta for

å utarbeide ein eins standard for irsk før seint i 1930-åra, og då hadde språket trass alt vore ein del av undervisninga i alle irske skular i nesten 20 år.

Då Den irske fristaten blei oppretta i 1922, blei det fastsett at all lovgjeving skulle liggje føre på både engelsk og irsk. I den første tida ville det seie at alt måtte omsetjast til irsk, og til det hadde dei ei eigen omsetjingsavdeling ved parlamentet.

Denne avdelinga utvikla tidleg ein eigen standard som låg mykje nærare det moderne irske talemålet enn den gamle standarden. Det er heller ikkje vanskeleg å tenkje seg at dei også måtte utvikle mykje ny terminologi for å kunne handtere styreformer og institusjonar som ikkje fanst 3–400 år tidlegare.

Men dei som sat og arbeidde med nye lærebøker og med undervisning i Utdanningsdepartementet, heldt fast på den gamle standarden, eller i alle fall eit skriftspråk som låg mykje nærmare denne enn det moderne talespråket. Resultatet blei at ein i skulen lærte eit heller gammalmodig irsk med lange og innfløkte stavemåtar, prenta med gamle, irske skrifttypar, medan ein i tekstar frå dei andre departementa og frå parlamentet nytta eit mykje meir moderne skriftspråk og dei latinske skrifttypane.

I samband med utarbeidinga av ei ny grunnlov då Republikken Irland blei oppretta i 1937, blei det bestemt at ho skulle liggje føre på eit meir folkeleg irsk enn originalen som hadde eit heller gammalmodig språk, meir gammalmodig enn den første grunnlova frå 1922. Arbeidet med denne folkelege versjonen førte til at ein innsåg at ein trengde ein standard for det moderne irske skriftspråket.

Vegen fram til denne standarden var heller om-

Noko av det som er mest iaugefallande, er mangelen på ein Ivar Aasen i Irland.

22 22

Mål og Makt 2015 – 1

stendeleg og krokete og det var mange forskjellige aktørar inne i biletet, ein av dei var statsministeren sjølv, Éamon de Valera. Sjølv utan språkvitskapeg bakgrunn deltok han i utforminga av stavemåtar og liknande. Ein annan og svært sentral aktør var omsetjingsavdelinga ved parlamentet. Resultatet var ein forenkla stavemåte i 1943 og en standard grammatikk i 1953. Det heile blei samla i ein offisiell standard, den såkalla «caighdeán», i 1958.

Sjølv utan ein slik standard var det folk som skreiv irsk, og etter kvart som borna lærte det i skulen frametter frå 1920-åra, kom det fleire og fleire tekstar på irsk. Likevel blei det ikkje skikkeleg fart på den moderne litteraturen før i 1940-åra. Då kom det ei ny oppblomstring i form av nye blad og ein ny og meir moderne litteratur. Dette var vel kanskje òg eit resultat av at irsk då hadde vore obligatorisk i skulen i mange år og at dermed også dei som framleis hadde irsk som morsmål, hadde lært å skrive irsk.

I Irland i dag set ein sin lit til nye, urbane rørsler kring irskspråklege skular når det gjeld å halde det irske språket levande. Desse urbane nærmiljøa nyttar eit munnleg irsk som ligg nærare skriftstandarden frå 1958 enn det irske talemålet i gaeltachta (dei irsktalande områda), noko som fører til at mange av dei irsktalande i gaeltachta føler at dei ikkje snakkar eit korrekt irsk.

som dreiv dei fram, var påverka av dei same straumane i tida, ei tid då det var viktig for ein nasjonalstat å ha sitt eige språk som kunne binde borgarane saman og gjere det lettare for styresmaktene å administrere undersåttane sine.

Ein annan ting som skil dei to målrørslene, er i kva grad folket var med å drive dei fram. I Irland var det først og fremst personar frå dei leiande sosiale laga i Dublin som ivra for å ta det irske språket meir i bruk. Dei hadde gjerne lært seg irsk som vaksne, og dei var på mange måtar ikkje så interesserte i dei som hadde irsk som morsmål. Dei irskspråklege var som regel fattige bønder som budde i marginale område av landet, først og fremst langs den karrige vestkysten. Resultatet var at den språkrørsla som voks fram i Irland, hadde lita forankring hos dei irsktalande – for å ta litt sterkt i, kan ein neste seie at dei blei oversett. Slik blei den irske målrørsla ei ovanfrå-og-ned-rørsle, medan den nynorske målrørsla i mykje større grad var ei rørsle som fekk stor støtte blant vanlege folk, og difor blei ei nedanfrå-og-opp-rørsle. Språkbrukarane tok i mykje større grad del i det som skjedde i Noreg og hadde mykje større sjanse til å påverke dei vedtaka som blei gjort når det gjaldt bruken av nynorsk både i skulen og i kyrkja.

SKILNADEN PÅ DEI TO MÅLRØRSLENE

Som vi har sett her, gjekk utviklinga av ein standard eller ei norm for det irske og det nynorske skriftspråket føre seg på svært ulikt vis og tok mykje lenger tid i Irland enn i Noreg. I den store samanlikninga av framvoksteren av dei to skriftkulturane er det ein heil del likskapspunkt.

Mykje av dette skuldast sjølvsagt at dei voks fram i stort sett det same tidsrommet slik at dei rørslene 23 23

Bilete: ZEESHAN QURESHI

Kaffikruset

Noko har hendt her eg sit med eit kaffikrus, nummer 34 i samlinga, fylt med svart velvære.

For 40 år sidan var eg med i eit økopolitisk utval i Venstre som la fram innstillinga Ressurser og økopolitikk. Enno er dette kanskje det mest ambisiøse dokumentet frå eit norsk politisk parti om samfunnsomveltande økopolitikk. På den tida sa Arne Næss at nordmenn og anna rikfolk i verda måtte gjennom ei miljøkrise for at det skulle vere vilje til radikal endring. Han hadde rett, og ein vestlandsflaum er langt frå nok.

Tidstypisk asketisk og økopolitisk konsekvent gjekk vi hardt til verks i 1975 og politiserte kaffikruset.

Kaffibusken er ein rar skapning. Til skilnad frå tebusken krev den planten godt jordsmonn, syg til seg alt av næring i jorda og gir frå seg kaffibønner heilt utan næring. Som om det ikkje var ille nok, øydelegg kaffibusken vekstgrunnlaget gjennom den ein-

24

sidige drifta kaffiproduksjon krev.

Berre samfunn med overflod av energi og næring og sosial ulikskap kan tillate seg noko slikt. Difor står det i innstillinga på side 88 i tidsskriftet Populist nr. 2 1975 at vi må «redusere vårt eige forbruk av kaffe sterkt nå».

Det var inga politisk vinnarsak den gongen og er det endå mindre i dag. Mellom det oppkoket på gamal grut frå mor mi til dagens eingongskapslar ligg ei miljøkrise og ventar. Mang ein italienar svingar som snarast innom kaffibaren, tømmer travelt espressoen, bestenoteringa i Perugia 22. oktober 2014 var på åtte sekund, for dei åtte sekunda betalte ho vel åtte kroner, og slik går no dagane. Kva skjer den dagen dette ikkje lenger er mogleg? Ingen anar, men berlusconiane veit kva dei då vil gjere.

I 1975 drakk eg te. No går det i kaffi frå lunsj til laken. Slikt kan berre forsvarast ved å fortrengje Mål og Makt 2015 – 1

FA­

av OTTAR GREPSTAD

faktum og rettferdiggjerast ved å bagatellisere seg sjølv til ein turist med meir kjøpekraft enn handlekraft. Eg har jamvel teke til å samle på kaffikrus. Kvar eg kjem, ser eg etter nye innslag i samlinga, og det kan gå med mange timar gjennom endelause mengder av turistfeller før eg finn det som held mål. Få ligg betre i handa enn kruset frå Picasso-museet i Barcelona. Språkleg er framleis kruset frå Reykjavík blant dei beste: Ég tala ekki islensku. Finaste namnet er Skravlekoppen frå Norsk Ordbok med alle sine synonym for å snakke.

Det er med kaffi i Brasil som med klippfisk i Noreg: Mykje av det beste blir selt til andre land. På kaffibaren Santo Grão i São Paulo er det likevel att nok til å bli verande lenge. Frå kooperativ på fleire kontinent går mengder av såkalla rettferdig kaffi til Italia, Lazio, Roma, Piazza Sant’ Eustachio rett utanfor turistflaumen kring Pantheon. Der sat eg eit par

haustdagar på fortauet ved Sant’ Eustachio Il Caffè, drakk sakte gran caffè servert med seks millimeter skum og las Alf var den Hagens intervjubok med Kjell Askildsen. Kaffien var best.

På kruset dei sel inne i butikken, står det: La vita e troppo breve per un cattivo caffè. Livet er for kort for dårleg kaffi. Eg kjøper med meg kruset, no er det halvfullt lenge før punktum, og om litt fyller eg opp mitt tomme krus berre alvoret har fått sitt: Verda er for lita for kaffi.

25

FOTOGRAFEN Vilde Løwenborg Blom

26

Mål og Makt 2015 – 1

27

FOTOGRAFEN

28

Vilde Løwenborg Blom

Mål og Makt 2015 – 1

29

FOTOGRAFEN

30

Vilde Løwenborg Blom

Mål og Makt 2015 – 1

31

Portrettet I ei tid der vi legg stadig fleire fotografi ut av oss sjølve: Kva kan portretta i Siri Hustvedt sin forfattarskap fortelje oss om å vere menneske?

To menneske møtest, ein skal lage eit portrett av den andre. I dette arbeidet blir det synleg både kven den portretterte er, kven kunstnaren er, og kor vanskeleg det skal vere når to menneske skal representerast av eitt objekt – portrettet. I Siri Hustvedt sine romanar blir denne situasjonen skildra igjen og igjen. Men kva er det eigentleg som er så spesielt med dette motivet, som gjer at nesten kvar einaste Siri Hustvedt-roman inkluderer ei skildring av ein portrettsituasjon? Portretta i romanane til Hustvedt er viktige, fordi ho gjennom dei seier noko viktig om noko så menneskeleg som korleis vi ser kvarandre, og kva det eigentleg vil seie.

KVA VIL DET SEIE Å BLI SETT?

Spørsmålet når eg har lese desse bøkene, har vore: Kva vil det seie å bli granska og sett på den måten ein blir når ein kunstnar lagar eit portrett, og kva tyder det for ein person å få laga eit bilete av seg som i seinare tid blir stilt ut og synt fram?

Eigentleg trur eg det er noko vi alle veit ein del om. Vi lever jo trass alt i ei tid der identitetsskaping gjennom fotografi er svært vanleg – der mange av oss nyttar store delar av tida vår til å skape eit visst bilete av oss sjølve gjennom bloggar, facebooksider 32

eller instagramprofilar, og vi er sikkert ikkje få som har kjent irritasjonen eller sinnet om nokon legg ut eit bilete av oss som ikkje passar med det inntrykket vi ønskjer at verda skal ha av oss. Vi vil gjerne framstå som freshe, morosame, passe vellukka, utan å sjå for sjølvsentrerte ut. Alt dette heng saman med portrettet, med kva portrettet er og tyder. Og for å forstå noko meir om kvifor dette er så interessant, kan det vere greitt å ta ein liten avstikkar til ein av dei få filosofane som har skrive om portrettet som form og fenomen, nemleg Cynthia Freeland. I boka Portraits and Persons (2010) skriv ho at det som gjer portrettet så interessant, er at det er eit av dei få objekta vi omgjev oss med som vi forventar skal kunne bere ein persons personlegdom eller individualitet.

For Freeland er portrettet interessant fordi problemstillingane omkring det liknar problemstillingane omkring forholdet mellom hjerne og sinn eller kropp og sjel: I kva grad kan eit bilete, eit materielt objekt, seiast å uttrykke eller fange nokons personlegdom?

Vidare skriv ho om korleis maktforholdet mellom kunstnar og portrettsubjekt har endra seg dei siste tusen og hundre åra: Frå at portrettet var noko menneske med makt fekk utarbeidd av handverkarar, er portrett noko vi i dag alle kan skaffe oss. Samstundes Mål og Makt 2015 – 1

MASTEROPP

er det ulike reglar for ulike portrett, og ulike portrettsituasjonar der makta er fordelt mellom kunstnar og portrettsubjekt på forskjellige vis. Vi kan alle gå til ein fotograf og bestille eit bilete, og til ein viss grad avgjere kva bilete vi vil betale for og korleis vi skal bruke det. Men om ein kunstnar vil måle oss eller fotografere oss, kan vi fort ende opp i ein situasjon der vi verken har kontroll over a) korleis portrettet av oss blir sjåande ut, eller b) korleis portrettet av oss blir nytta, kva samanheng det vil inngå i. For når ein kunstnar portretterer eit anna menneske, så skal det biletet ikkje berre representere den portrettertes utsjånad og persona, men òg den estetikken og den kunstnariske visjonen kunstnaren har. Eit objekt skal plutseleg representere to personar, som kanskje har svært motstridande ønske. Nett det er det som stadig skjer i Hustvedt sine romanar, og kort forklart kan ein då seie at det sjølvbiletet den portretterte har, ofte gjennom portrettet blir konfrontert med slik portrettøren ser det same mennesket.

Foto: TALE HENDNES

og eg

av KRISTINA LEGANGER IVERSEN

TO DØME PÅ PORTRETT

Romanane til Hustvedt er fulle av situasjonar der eit portrett fører til konflikt, enten det er indre konflikt i den som er blitt portrettert, eller det er konflikt mellom den portretterte og kunstnaren eller andre som ser portrettet. For å syne korleis dette finn stad, tenkte eg å nemne to døme frå forfattarskapen, nemleg portrettet av Iris Vegan i The Blindfold (1992), debutromanen til Hustvedt, og portrettet av psykoanalytikaren Erik Davidsen ifrå hennar fjerde roman The Sorrows ofan American (2008). I begge høve blir det teke portrett, i form av fotografi, som får store konsekvensar for sjølvforståinga til Iris og Erik. Iris i The Blindfold er villig når fotografiet blir tatt, men fotografen, den smått manipulative George, forfører Iris og får henne til å sleppe kontrollen og opptre langt meir hemningslaust enn ho eigentleg var klar for eller hadde ønske om. Når han syner henne biletet av henne sjølv, ser ho straks at det er eit godt fotografi

Eit objekt skal plutseleg representere to personar, som kanskje har svært motstridande ønske.

33

– men det liknar ikkje henne i det heile, det er noko forferdeleg, uvørent, nesten umenneskeleg over det: Mywholefacelackedclarity, in partbecausethe light was obscure, but also because the expression I had was nonsensical, an inward leer or grimace that signified no definite emotion or even sensation. Itwasa facewithoutreason, and I hated it. I am not that, I thought, and let the photograph fall from my hands to the table.

(Hustvedt 1992, 63)

Først blir biletet sendt rundt på universitetet, og fleire konfronterer Iris med biletet, spør om det er henne, noko som ho finn ekstremt ubehageleg. Sjølv om Iris stiller opp i fotoshooten, blir resultatet av denne svært vanskeleg for henne å handtere, ikkje minst fordi den rasjonelle litteraturstudenten her blir framstilt som både erotisk og nær sagt sanselaust umedvitent nytande.

I The Sorrows of an American opplever Erik eit liknande ubehag på grunn av eit portrett kunstnaren Lane skapar av han. Eg skriv liknande, for på same vis som portrettet av Iris syner henne sider av seg sjølv ho ikkje ønskjer å sjå, så syner portrettet av Erik òg sider av han sjølv som han undertrykker: eit ukontrollert raseri. Portrettet blir skapt ei natt når kunstnaren Lane bryt seg inn i huset til Erik gjennom eit loftsvindauge. Erik vaknar til lydane av nokon som går i etasjen over han, og snik seg ut i trappa, væpna med ein hammar. Han er redd og rasande og stormar ut i trappen med hammaren heva. Og då tek Lane eit foto av han. Fotoet av Erik endar opp i utstillinga til Lane. For Erik er problemet ikkje berre skamma av å bli framstilt som ein rasande, ukontrollert person – Lane har manipulert biletet så det ser som om han 34

ravar halvnaken på gata – men òg korleis dette påverkar arbeidet hans. Erik arbeider som psykoanalytikar, og når ein av pasientane har sett biletet og det blir eit problem for deira terapeutiske forhold, så får portrettet for store konsekvensar for både arbeidet til Erik og helsa til pasienten. Han kontaktar advokat, og det heile endar med at ansiktet hans blir sladda.

IRIS

Kva handlar desse to historiene om? Kunstnarar som i mindre grad klarer å ta omsyn til menneska rundt seg? At kunst kan skade folk? Så klart, i nokon grad handlar desse historiene om dette. Men ser vi litt nærare på historiene, syner det seg at båe er meir komplekse med omsyn til motiva kunstnarane og dei portretterte har, og at resultata av portretta ikkje er så einsidig negative som ein først kan få inntrykk av.

Når Iris stiller opp for å la seg fotografere, så har ho på førehand sett fotografia George har teke, bilete som han mellom anna har snikfotografert inn folk sine vindauge, og eit foto han tok av ei kvinne som hadde eit epileptisk åtak på gata. Ho veit at George ofte ikkje tek omsyn til dei folka han fotograferer.

Likevel stiller ho opp. Når ho gjer det, er det dels fordi ho vert smigra av interessa hans, og dels fordi ho ønskjer å utforske grenser. Ho synest det er godt å oppleve det intense fokuset han har på henne medan dei fotograferer, ho elskar oppmodinga hans om å sleppe seg laus og ho gjer det. Men etterpå, når fotografiet er teke og George vender merksemda mot andre, blir det tydeleg for Iris at ho ville ha eit venskapsforhold til George, medan han berre ville ha eit bilete, og at det Iris synte til George ikkje var noko ho hadde heilt forstått at alle skulle få sjå. Då kjenner ho seg utnytta, trass i at ho veit at ho var med på greia sjølv.

Mål og Makt 2015 – 1

“Maybe,” I said. “Listen, George, I feel that I've been tricked, hoodwinked. I don't know where Iam anymore, and that picture is part ofit. I think you knew it would hurt me, but you went ahead . . .”

George shook his head.

“You robbed me.” I didn't know what the words meant, but they seemed to identify an amorphous truth.

He looked at me squarely. “You came here. I photographed you. You came because you wanted to come.”

Istopped breathing. He was right. (Hustvedt 19924, 78)

For Iris fører portrettet til at ho, og ei rekke andre, får sjå ei side av ho sjølv som ho har undertrykt, samstundes som ho blir konfrontert med at ho ønskte å vise seg fram. Når folk møter henne med spørsmål om ekshibisjonismen hennar, synest ho det er svært ubehageleg. I ettertid blir ho ståande igjen og føle seg åleine, og ho føler at biletet har fått ei anna tyding når det er dratt ut av den konteksta ho og George skapte det i. Iris blir framandgjort for seg sjølv, og portrettet skapar ei kjensle av skam og eit sinne ho ikkje kan plassere. Og ettersom forholda til både George og Stephen, som ho var kjæraste med før portretta blei tatt, dabbar av, blir ho ståande åleine igjen med alle desse kjenslene og forvirringa. Til slutt fører det til at ho blir sjuk, det bryt ut ein migrene som fører til at ho blir innlagt på sjukehus.

ERIK

Der Iris må slite med ambivalens og skuldkjensle, er skuldspørsmålet for Erik til dels lettare: Det står klart føre han at Lane braut seg inn i huset og tok bilete av Erik utan at Erik hadde gjeve han lov eller var klar over det. Eit av problema for Erik blir at det ikkje ser slik ut, om ein ser på fotografiet. Ettersom fotografiet er manipulert, ser det ut som om Erik ravar rundt i gata, halvnaken, rasande og trugande med ein løfta hammar i handa. Det er så klart enkelt for Erik òg å bebreide Lane for manipuleringa av fotografiet, men uavhengig av alle desse omstenda som gjer det tydeleg at det er Lane som er manipulativ, så klarer ikkje Erik å sjå forbi det faktum at raseriet hans er ekte og at det er hans eige, sjølv om det framstår som nesten heilt ugjenkjenneleg for han når han først ser fotografiet.

When I walked over to the Father section, I spotted it right away. It was an eight-by-ten photograph, mixed in among many other pictures with the caption Head Doctor Goes Insane. But in that first moment, I wasn't sure who Iwas looking at. Anger had contorted my face to such a degree that Iwas almost unrecognizable (Hustvedt 2009, 262263).

For Erik, som aldri har vore sint, ikkje ein gong då eks-kona hans bedrog og forlét han, blir biletet ei openberring av ei side i han som han sjølv ikkje kjente, og som han aldri har ønskt å akseptere ved seg sjølv.

Men kva skjer med terapien til Erik? Kva konsekvens får biletet for pasienten, som var så uheldig å sjå terapeuten sin, ein av dei få folka ho var heilt 35

trygg med, rave halvnaken i gata trugande med ein hammar? For Mrs. W, pasienten til Erik, blir fotografiet av han eit vis å handtere hennar eiga redsle for sinne, og fotografiet blir eit utgangspunkt for eit gjennombrot i terapien. Ei stund etter at Mrs. W. har sett fotografiet, så drøymer ho nemleg ein draum der ho tek hammaren ut av handa til Erik og slår han i hovudet med han. Men i staden for at Erik blir skada, så poppar skallen hans på plass etter at ho har slått han, igjen og igjen, som var han av gummi. I terapien blir denne draumen til eit bilete på at sinnet som Mrs. W. har vore så redd for – både i seg sjølv og andre – ikkje er så trugande eller farleg når det kjem til stykket.

For Erik endar portrettet opp med å bli ein del av ein prosess der han har større aksept for ulike sider ved seg sjølv, og for Mrs. W. blir det eit utgangspunkt for å ikkje vere så redd for eige og andre folk sitt sinne. Ein kan spørje seg om kvifor portrettet vert produktivt for Erik og Mrs. W., når det for Iris endar opp med å gjere henne sjuk. Svaret ligg kanskje i relasjonane Erik og Mrs. W. har. Mrs. W. har Erik, medan Erik har sin eigen terapeut i tillegg til andre vener, noko som gjer at han har nokon å snakke med om alle dei motstridande kjenslene som kjem opp, nokon som kan anerkjenne dei og hjelpe han gjennom dei. For Iris er det vanskelegare, fordi dei ho har som sine næraste forsvinn kort tid etter at fotografiet blir teke. Iris 36

blir åleine og einsam om å finne ut kva i all verda som har skjedd, om korleis ho skal handtere den nye sida av seg sjølv som både ho og ei rekke andre har sett.

MOT DET STORE BILETET

Om ein skal vere didaktisk, og det kan ein kanskje tillate seg i ei tekst som denne, kunne ein spørje: Kva finst det så å lære, ikkje berre for ein litteraturvitar, men for kvarmannsen, av dei portretta som vert skapte i romanane til Siri Hustvedt? For det første at menneske er sjåande, skapande dyr. Vi skapar oss sjølv og andre gjennom dei bileta vi konstruerer av dei. For det andre at det finst risiko i å skape eit bilete av seg sjølv som er for smalt, for idealisert, som ikkje klarer å inkludere heilskapen av kva vi er: For både Iris og Erik utgjer portretta problem fordi dei syner fram sider ved dei sjølve som dei ikkje er forsona med. Derfor vert dei vippa av pinna av dei.

Kanskje er det nett derfor det blir så freistande for kunstnarane å manipulere dei til å sjå litt mindre kontrollerte ut, fordi vi lever i ein kultur som held den kontrollerte sjølvpresentasjonen høgt – i dag kanskje endå meir enn då romanane til Hustvedt kom ut i 1998 og 2003. Sinne, irrasjonalitet, vald, attrå: Ofte vil vi ikkje at kven som helst skal sjå desse mindre kontrollerte sidene av oss – og ofte er det nett gjennom kunsten, gjennom mellom anna Mål og Makt 2015 – 1

litteratur, film, teater, seriar og biletkunst, at vi som samfunn kan tole å sjå desse mindre rasjonelle sidene av det å vere menneske. Men kva skjer då når kunsten nyttar seg av faktiske menneske til å framstille desse meir tabubelagte sidene av eksistensen? Hustvedt sine romanar syner at det kan vere vanskeleg, men nokre gongar produktivt, å bli utsett for det granskande blikket til ein kunstnar, og å måtte erfare at verda møter eit anna bilete av ein sjølv enn det ein helst skulle sett. Dei syner oss òg noko av det viktige med kunsten, anten det er snakk om biletkunst eller litteratur, eller heilt andre former: nemleg at han er eit rom for å syne fram dei sidene ved mennesket som kanskje ikkje er så lette å sjå i det vanlege livet, men som vi likevel kan og bør forsone oss med.

Slik hjelper han oss til å bli heilare menneske, gjennom å vise oss og hjelpe oss å forstå heilskapen i det å vere menneske.

37

Kulturdiplomati Noreg, kulturkontoret og starten på nasjonspromoteringa1

Etter at to verdskrigar hadde knust tilliten mellom nasjonane, var tida komen for å bygge opp att fellesskap, tiltru og forståing. Kultur vart verkemiddelet.

Det at statar prøver å gjere kulturen sin kjend rundt om i verda, er eit vanleg fenomen i dag, men det har også ei historie som strekker seg langt tilbake. Det tidlege «diplomatiet» var ikkje mellom nasjonalstatar, men kulturar. Keltarane sende barna sine til oppfostring hjå nabofolk for å lære deira levesett, og i antikken prøvde leiarar å selje eit positivt bilete av seg sjølv og folket sitt til omverda for å skape dialog med andre folk. 2 Fleire andre kulturar og statar har freista å spreie eigen kultur, med nokså ulike motiv. For nokre har det vore demonstrasjon av makt og styrke, for andre har motivet vore å sivilisere framande kulturar – eller ein kombinasjon av desse.

Jesuittane spreidde vestleg tankegang både i Kina 1

2

38

på 1500-talet, og seinare, under Ludvig XIV, då dei spreidde fransk språk og kultur. Under Napoleon heldt ein fram med å spreie fransk utdanning og lovsystem i Italia og Tyskland.

INSTITUSJONALISERING AV KULTURDIPLOMATIET

Etter første verdskrigen kom eit viktig skilje i det vi kan karakterisere som kulturdiplomatiet. Statar byrja då å institusjonalisere arbeidet for kulturelle relasjonar med utlandet. Frankrike var først ut i 1923 med ei avdeling i utanriksdepartementet kalla Relations culturelles et oeuvres françaises à l’étranger (Franske kulturelle relasjonar og arbeid i utlandet),

Artikkelen er basert på Høyvik, Ragnhild Eitungjerde (2014): «Fram frå skjoldets skygge» – Norsk arbeid med kulturrelasjonar overfor utlandet 1945–1973. (Masteroppgåve) Universitetet i Bergen, Bergen. Kan lastast ned på https://bora.uib.no/handle/1956/8385 Richard T. Arndt (2005) The First Resort ofKings: American Cultural Diplomacy in the Twentieth Century s.1-10, Gienow-hecht m. fl Searching for a cultural diplomacy (2010) s.16

Mål og Makt 2015 – 1

i etterkrigstida

MASTEROPP

av RAGNHILD EITUNGJERDE Hﾃ郎VIK

39

som skulle spreie fransk kultur og språk gjennom intellektuelle relasjonar. 3 Etter kvart som nazismen breidde om seg, vart Frankrike og Storbritannia einige om å demme opp for propagandaen frå dei som snart vart kalla aksemaktene. Storbritannia etablerte sitt British Council (for relations with other countries) i 1934 og byrja snart å opprette kontor i utlandet.

Tyskland etablerte Deutsche Akademie i 1925, under Weimarrepublikken. Akademiet skulle sentralisere og intensivere arbeidet med kulturelle relasjonar med utlandet. Etter at Hitler kom til makta i 1933, vart institusjonen sterkt farga av nazi-ideologi og vart ein del av rikspropagandaapparatet. Kulturpolitikken retta mot utlandet vart oppfatta som avgjerande for å vinne krigen, og Deutsche Akademie fekk difor mykje støtte i krigsåra. Akademiet vart nedlagt i 1945, men gjenoppstod i 1951 med namnet det i dag er kjend under, Goethe-Institut. Det var likevel ein sterk kontinuitet frå Deutsche Akademie, særskilt gjennom personalet. Franz Thierfelder var til dømes generalsekretær både frå 1926-1937 og frå dei byrja arbeidet med nyetableringa i 1945. Sovjetunionen danna Det all-sovjetiske selskap for kultursamband med utlandet (VOKS) i 1925 og dreiv aktivt med kulturutvekslingar med andre land. Under den kalde krigen vart projisering av kultur særskilt viktig i den sovjetiske utanrikspolitikken. I 1926 etablerte Italia Istituto Nazionale di Cultura Fascista, som skulle spreie og beskytte fascistisk og italiensk kultur heime og i utlandet. Dette vart nedlagt i 1943 då Mussolini vart fjerna, men etter krigen vart det i fleire land etablert Istituto Italiano di Cultura. Formålet var å spreie italiensk kultur og språk, og å utvikle intellektuelle relasjonar med utlandet.

I Danmark i 1940 vart Det danske Selskab etablert for å drive eit reint filantropisk kulturutvekslingsprosjekt, der staten ikkje gjorde anna enn å støtte økonomisk. Her distribuerte ein språkplater og bøker på dansk og jobba under mottoet «dia3

4

40

log fremfor propaganda». I Sverige vart Svenska Institutet oppretta i 1945, i samarbeid med næringslivet. Bakgrunnen var eit behov for å rette opp biletet av Sverige etter det eksportnæringa meinte var ein feilslått nøytralitetspolitikk. Det vart slik eksplisitt knytt til eksport og økonomi. United States Information Agency vart etablert i 1953, men hadde institusjonelle røter tilbake til slutten på andre verdskrigen. 4 Det var i denne internasjonale konteksten at planane om eit norsk kontor vart til. Det kontekstuelle bakteppet var avslutninga på to verdskrigar etterfølgd av ein «kald krig» mellom to antagonistiske supermakter. Under desse omstenda eksisterte det ei oppfatning av at meir kunnskap om kvarandre kunne føre til auka forståing og tillit landa imellom, som igjen ville gje internasjonal avspenning.

KONTORET FOR KULTURELT SAMKVEM MED UTLANDET

I 1950 vedtok Stortinget å etablere «Kontoret for kulturelt samkvem med utlandet». Initiativet kom frå utanriksminister Halvard Lange, som i 1946 sette ned ein komité til å greie ut om korleis ein slik institusjon kunne etablerast i Noreg – gjerne delvis privat, med støtte frå næringslivet, slik Sverige hadde løyst det. Denne komiteen hadde i byrjinga store ambisjonar for dimensjonane til dette kontoret, men både finansdepartementet og næringslivet var tilbakehaldne med støtte. Hjå finansdepartementet kravde gjenreisinga etter krigen store løyvingar. Skepsisen hjå næringslivet var knytt til at dei meinte norske eksportprodukt ikkje hadde noko å tene på at omverda blei meir kjend med Noreg. Dessutan hadde ein direktør for ein av dei store kjemiske industriane ringt komiteen som etablerte Kulturkontoret for å seie at «det var bedre av hensyn til vårt renommé i utlandet å få skikk på de offentlige toiletter på jernbanestasjonene enn å opprette nye institutter!» Både i næringslivet og på Stortinget var det ein viss skepsis til den stadige «knoppskytinga» i sentral-

Blant personalet kunne ein finne Claude Levy-Strauss, Michel Focault og Roland Barthes. Det eksisterte dessutan allereie eit privat initiativ, Alliance Française, frå 1883. Arndt (2005) s. 37-38 Glover, Nicholas (2011) National relations – public diplomacy, national identity and the Swedish Institute 1945-1970 s. 8 Mål og Makt 2015 – 1

Etter første verdskrigen byrja statar ü institusjonalisere arbeidet for kulturelle relasjonar med utlandet.

41

administrasjonen, og det vart argumentert for at eksisterande organ kunne ta seg av oppgåvene. 5 Då berre 30 stemde for å utsetje saka i Stortinget, vart «Kontoret for kulturelt samkvem med utlandet» – heretter kalla «Kontoret» – oppretta 10. mai 1950. Kontoret vart eit heilstatleg, frittståande organ under utanriksdepartementet.

Oppgåvene til Kontoret var å forvalte Noreg sine kulturelle relasjonar med utlandet. Dei viktigaste sidene ved dette var å inngå i og forvalte bilaterale kulturavtalar som sikra at Noreg tok del i studentutvekslingar, professorutvekslingar og andre kulturutvekslingar og besøk. Slik skulle enkeltpersonar og grupper få førstehandskunnskap om Noreg og bli gode ambassadørar i sine heimland, og nordmenn skulle ta med seg ny kunnskap og nye idear heim. Noreg hadde i 1971 kulturavtalar med 21 land. Både austblokkland som Russland, Tsjekkoslovakia og Polen og eittpartistatar som Kina, Jugoslavia og Spania var med. Dette kan vi sjå i samanheng med at det vart hevda at kulturen si tillitsskapande rolle var avgjerande for «den kulturutveksling som er tatt opp med land som har en annen politisk, økonomisk og sosial struktur enn vår egen». 6 Kanskje var behovet for å forstå kvarandre størst i møte med slike land.

Vidare forvalta Kontoret samarbeid med internasjonale organisasjonar som UNESCO (FN sin organisasjon for undervisning, vitskap og kultur), kultursektorane i NATO og Europarådet. Kontoret skulle også gjere Noreg kjend som ein høgtståande kulturnasjon. Det skulle gjere verda kjend med 5 6

42

norsk kultur gjennom å arrangere og gje økonomiske bidrag til konsertar, utstillingar, teater, folkedans og filmframsyningar i andre land, og å gi ut tidsskrift, informasjonsbøker og -brosjyrar om Noreg.

Vandreutstillingar var vanlege. Dei kunne gå frå land til land, eller innanfor land, slik som vandreutstillinga av moderne norsk grafikk som sirkulerte i Storbritannia frå 1957 til 1960. Nokre utstillingar var av norske bøker, frimerke og barneteikningar, medan andre dreidde seg spesifikt om kjende nordmenn, til dømes Henrik Ibsen eller Edvard Grieg.

Utstillingane inneheldt elles mest biletkunst, brukskunst eller kunsthandverk. På konsertfronten var fiolinist Arve Tellefsen og pianistane Jan Henrik Kayser, Liv Glaser og Kjell Bækkelund gjengangarar på 1950- og 60-talet.

Ved å velje ut både tradisjonelle og moderne kunstuttrykk kunne Kontoret formidle at Noreg var eit land der desse to komponentane var dynamisk foreina. Både natur og industri, nasjonalromantikk og grafikk, og så vidare. Den norske naturen var framstilt som premissleverandør for det meste – alt frå det egalitære folket og omfordelinga av gode til det særnorske designet og musikken. Ei anna strategisk framstilling knytte seg til biletet av Noreg som ein fredsnasjon med røter langt tilbake.

FREDSNASJONEN

Motivasjonen for å etablere Kontoret baserte seg mellom anna på førestillingar om at Noreg hadde

St. tid. 1950 s. 921-922 Angell, Svein Ivar (2014a) , «’Norges omdømme som kulturland er høyt’» - Innhogg i norsk sjølvpresentasjon. Arr. Idehistorisk Tidsskrift, s.98, St. meld. nr. 63, 1960-61, s. 2

Mål og Makt 2015 – 1

særskilte føresetnader for å skape mellomfolkeleg forståing i det internasjonale samkvemmet. Dette hadde mellom anna bakgrunn i at Noreg som lite land ikkje hadde vore noka stor kolonimakt. Kulturelle framstøytar ville slik sett ikkje føre til spekulasjonar om baktankar eller imperialistiske motiv, slik tilfellet kunne vere for tidlegare kolonimakter. 7 Samstundes som dette fredsbiletet eksisterte som eit slags nasjonalt sjølvbilete, var oppfatninga også at omverda karakteriserte Noreg som fredeleg og demokratisk. Eisenhower-administrasjonen karakteriserte på bakgrunn av bistandspolitikken dei nordiske landa som «prime examples of Western democracy». 8 Kulturdiplomatiet som føregjekk – spesielt med dei vestlege landa – skulle også bidra til å gi Noreg innpass i viktige politiske fora som FN og UNESCO, så det var viktig at andre land hadde denne oppfatninga. 9 Biletet av fredsnasjonen har såleis blitt reprodusert igjen og igjen. I desse framstillingane finn vi Noreg sitt engasjement for Folkeforbundet og FN, misjonsverksemd, utdelinga av Nobelprisen, u-hjelp og så vidare. Kontoret og utanriksdepartementet fekk kome med merknader til dei ulike publikasjonane før dei vart utgitte. Kommentarane handla gjerne om å framheve dei demokratiske og fredelege aspekta ved Noreg, til dømes «[a]vsnittet om War Effort kuttes ut» og «[u]niformer erstattes med fargebilde fra 17-mai (barnetog)». 10 Den fredelege framstillinga kan også knytast til Sovjetunionen. Då Noreg valde å bli med sine 7 8

9 10 11

vestlege allierte i NATO, tvinga dette fram eit behov for ei slags forklaring til naboen i aust. Å framstille Noreg som fredeleg kunne kanskje roe ned sovjetiske reaksjonar på alliansen. Som einaste NATO-land med grense til denne stormakta, var Noreg avhengig av å ha eit godt forhold til begge sider, og å agitere for avspenning mellom aust og vest. 11 Noreg fekk med nokre potensielt dempande reservasjonar i NATO-medlemskapen: Det skulle ikkje bli oppretta militære basar på norsk jord i fredstid, med mindre landet var utsett for truslar om angrep, og i 1957 sa Noreg nei til oppbevaring av atomvåpen i fredstid.

NYTT FOKUS MOT 1 970-TALET

I løpet av 1960-talet gjekk ein over frå kultur som utgangspunkt for framgang på andre samfunnsfelt, til å snakke om «matnyttige» prosjekt som målretta informasjonsarbeid om næringsliv og det norske samfunnet meir generelt. Publikasjonane handla i større grad om turisme, økonomiske og eksportretta tema. Denne endringa fell saman med at Kulturkontoret i 1967 vart tettare knytt til departementsstrukturen og vart til Kulturavdelinga. I 1972 vart denne Kulturavdelinga slått saman med utanriksdepartementet si Presseavdeling og vart til Presse- og kulturavdelinga.

Bakteppet for denne endringa er to parallelle utviklingar som kom frå midten av 1960-talet og utover. Desse to løpa påverka kvarandre gjensidig. Det første var eit nytt syn på informasjon,

St.meld nr. 78 1956 s.2 Angell (2014b) Representing Norway in the post war period – The Office for Cultural Relations, forthcoming in Nikolas Glover et. al. (eds.) Small states and foreign publics: Histories ofpublic diplomacy in northern Europe Next, Brill Publisher, s.

17, Eriksen, Knut Einar og Pharo, Helge Øystein (1997) Kald krig og internasjonalisering. 1949-1965, Norsk utenrikspolitikks historie. Vol. 5, Oslo: Universitetsforlaget, s. 186.

St.meld nr 78 1956 s. 3 UD-arkiv 55.B.14 Publikasjonsvirksomhet, litt. Facts about Norway, ”Facts about Norway, 17/11 1953” Høyvik, Ragnhild Eitungjerde (2014) Med grense til Russland – kulturdiplomati som balansepolitikk, Replikk #38: Grenser

43

Noreg hadde særskilte føresetnader for å skape mellomfolkeleg forståing i det internasjonale samkvemmet.

44

Mål og Makt 2015 – 1

knytt til den informasjonsteknologiske utviklinga i 1960-åra (til dømes TV). Informasjon tok no på mange måtar over for omgrepet propaganda. Informasjon vart oppfatta som eit relativt uproblematisk omgrep, med konnotasjonar som sann, nøytral og demokratisk. Propaganda vart, særleg grunna bruken under krigar, oppfatta som falsk eller suspekt. Innhaldet i informasjonen kunne vere mykje det same som då det vart kalla propaganda, men oppfatninga av det som vart formidla, endra seg. Det kan hevdast at den nye orienteringa innebar at informasjon kunne fungere som ei slags paraplynemning, på same måte som kultursamkvem gjorde.

Den andre sentrale utviklinga var endringar i handelspolitiske vurderingar. Karakteristisk for 1960-åra og utover var at økonomiske samarbeid kom meir i fokus i utanrikspolitikken. Viktig her var EF-debatten og nedbygging av tollmurane. 12 Ønsket om å bli med i – og nærare knytt økonomisk til – EF kan seiast å ha gjort behovet for å nå ut med informasjon om Noreg og norske forhold enda større – spesielt mynta på vestlege samarbeidsland. Samstundes var det framleis viktig å oppretthalde det fredelege biletet overfor naboen i aust:

12

13

Det er av særlig betydning at norske myndigheter fortsetter å føre en politikk som tar sikte på å skape troverdighet i Sovjetunionen og de øvrige østeuropeiske land når det gjelder stabiliteten i norsk sikkerhetspolitikk og dens defensive karakter. 13 Det vart i overgangen til 1970-talet einigheit om at «[i]nformasjonspolitikken må tjene norsk økonomi og den gjensidige kulturutvikling, samtidig med at det skapes større forståelse for Norges holdning i mellomfolkelig samarbeid.» Det var altså ein kontinuitet med eit skifte i tyngdepunkt frå kultur til næringsøkonomiske omsyn.

FRÅ KULTURDIPLOMATI TIL OMDØMMEBYGGING OG NASJONSPROMOTERING

Utviklinga mot eksport og turisme har halde fram.

I dei siste åra har forskarar, politikarar og merkevarebyggingskonsulentar kome med nye omgrep for å karakterisere slik verksemd: omdømmebygging, økonomisk diplomati, new public diplomacy og nation branding. Innovasjon Norge og Næringslivets Hovedorganisasjon (NHO) driv mykje av noregsinformasjonen i dag.

Under omdømmefokuset til både Bondevik og

Forutan EF, var Organisasjonen for økonomisk samarbeid og utvikling (OECD – inngått 1961), Det europeiske frihandelsforbund (EFTA – inngått 1961) og liberaliseringa i GATT-avtalen (General agreement on Tariffs and Trade – inngått 1947) del av denne økonomiske integreringa.

St.meld nr 12, 1970-71, s. 8

45

Støre vart det satsa stort på nasjonspromotering. Problema som har vorte definerte som bakgrunn for nye satsingar, har i stor grad handla om oppfatningar av at Noreg ikkje var synleg nok i omverda, og at det biletet utlandet hadde, var skeivt. Dette var også sett på som problematisk i etterkrigstida.

I 2000 kom det ein rapport om kulturen si rolle i norsk utanrikspolitikk. Den tok til orde for ei «oppdatering av Norgesbildene». I likskap med stortingspolitikarar på 1970-talet meinte ein her at utlandet sitt inntrykk av Noreg var dominert av det tradisjonelle: fjordar, fjell, vikingar og bunad – i den grad eit utanlandsk publikum i det heile hadde noko medvit om Noreg.

Framstillingane av Noreg i utlandet i dag ser framleis ut til å forsøke å foreine det tradisjonelle og det moderne. I ein rapport frå 2006 om korleis Noreg skulle styrke sitt omdømme var visjonen å gjere seg meir kjend og synleg: «Norge – nyskapende i samspill med naturen.» Innovasjon Norge lanserte for nokre år sidan slagordet «Norway. Powered by nature» gjennom Visit Norway. Det er med andre ord også ei stor grad av kontinuitet i framstillingane av Noreg. 14 I dei siste åra har dei norske sjølvbileta vorte diskuterte i eit nytt lys. Kunstnaren Morten Traavik har i god etterkrigsstil søkt å skape for14

46

ståing mellom folk i Noreg og Nord-Korea gjennom kulturutvekslingsprosjekt. Den nordkoreanske barneframsyninga Kardemomyang, som gjekk under Festspela i Bergen 2014, viste at den ofte latterleggjorde måten Nord-Korea framstiller seg på, kanskje ikkje er så ulik Noreg si eigenpromotering. Kvart land viser fram det beste ein har, uansett korleis det biletet høver med resten. For sjølv om biletet av Noreg som fredsnasjon blir oppretthalde gjennom eksempelvis Nobels fredspris og fokus på norsk humanitært arbeid framfor militært, dukkar det stadig opp hendingar som viser motstridande bilete. Dette janusandletet – fredsnasjon og våpeneksportør; miljøførebilete og oljegigant – er ofte gjenstand for debatt. Då viktige personar i regjeringa valde å ikkje møte Dalai Lama på hans noregstur, sende dette signal om at noko var endra: Når maktkonstellasjonane i verda forandrar seg, avgrensar det rommet Noreg har til å drive såkalla symbolpolitikk. Etterspelet av fredspristildelinga til Liu Xiaobo vart slik ein oppvekkar. Kanskje vil vi sjå enda meir framover av erkjenninga at «norske interesser» ikkje alltid er samanfallande med altruisme og menneskerettar.

Med den nye regjeringa er det føreslege å redusere midlar til kulturutveksling med ein tredel, slik at ein landar på 65 millionar. UD sitt totale budsjett er på like under to milliardar. Henriksen, Arve (2014): «Kultureksport kuttes med 20 mill.». Aftenposten.no, 9. oktober. http://www.aftenposten.no/kultur/Kultureksport-kuttes-med-20-mill-7738418.html (Lasta ned 9. oktober 2014)

Mål og Makt 2015 – 1

Under omdømmefokuset til både Bondevik og Støre vartdet satsa stort på nasjonspromotering.

47

Foto: TOVE K. B REISTEIN

FAVORITTEN

av EINAR ØKLAND

Din personlege favoritt Same kven som spør - anten det er djevelen sjølv, der vi står på Garisim berg og ser ut over freistingane i verda, eller ein meir anonym person i køen framfor frukostbuffeten på hotellet – når det kjem til dette med å nemne ein "personleg favoritt", kan mine svar tilliks med andre sine vere alt frå eit jentenamn til namnet på ein ost. Slike spørsmål utløyser sjeldan meir enn ei triviell stadfesting: Jo, ein har då sine preferansar! Takk likevel for spørsmålet. Det fekk meg til å etterprøve mi eiga åtferd. Der fann eg eit svar, som kanskje lenge har venta på eit spørsmål som dette.

Min verkeleg personlege favoritt er min personlege søvn. Kvar kveld gler eg meg til å leggje meg ned og sovne i kroppsleg og mental vellyst.

Eg nynnar inni meg: Dette er toppen, dette er dagens høgdepunkt! Kort tid etter er eg ein annan stad. Søvnen min er ein livsstrekning. Ja visst, og 48

ein tilstand. Men også ei makt. Det er opp til søvnen korleis sovaren skal ha det. I barneåra fylte søvnen meg støtt med katastrofale draumar der eg opplevde total undergang og fortaping og vakna av skrekk. Eg var død då eg vakna. Kan hende var det difor søvnen snudde om? For frå mine ungdomsår til i dag har søvnen støtt vore god mot meg. Den plagar meg ikkje med skuffande ønskjedraumar, men fortel meg dei merkelegaste ting. Fargerike, originale, overveldande, vakre.

Den gir meg gratis kino, sirkus, kunstutstillingar – og djupsindige ord. Opplivande. Lærerike.

Inspirerande. Mysteriøse. Når eg vaknar, kjenner eg meg fornya i møtet med den nye dagen. Nå skal det bli herleg åståopp, dette er dagens høgdepunkt! nynnar det inni meg. Også gårsdagens sår og plager har søvnen ofte lindra medan eg sov. Jo, eg gler meg til å leggje meg, og eg gler meg til å stå opp.

Mål og Makt 2015 – 1

Til i dag har eg hatt det slik.

Søvnen min kan eg også ta med meg på dagtid.

For sjølv om eg ikkje er ein som søv middag, kan eg sovne når eg ønskjer det: På ein benk, på ein stol, i ein båt, i ein bil. Korleis eg får det til? Eg pustar langsamt og djupt, slakkar av alle musklar og ønskjer søvnen velkomen. Eg veit meg ein søvn.

Og det er ein søvn som held ut med meg.

Om natta søv eg med glaset ope. Også i byane, også i gatelarmen. Eg kan godt høyre nattlydane – frå folk og trafikk, frå ugler og vindar og dryppande regn utan å vakne. Søvnen vernar meg.

Eg blir ikkje uroa. Søv like godt. Eg klagar aldri over bråk om natta.

Søvnen er samstundes min mentale administrator. Den veit kva som bør slettast og kva som bør lagrast på min personlege harddisk.

Søvnen hjelper meg med å gløyme, liksom den

hjelper meg til å minnast. Mangt eg drogst med i tankane då eg la meg, er anten borte eller har fått ei løysing når eg vaknar om morgonen.

Det hender eg noterer det eg har drøymt, men eg skriv ikkje slikt inn i bøkene mine. Derimot, når eg om morgonen er komen fram til tastaturet og skal skrive noko nytt, får eg ofte setningane leverte, så å seie på døra, og kan skrive slikt eg ikkje visste eg kunne skrive då eg la meg tom kvelden før. Neste morgon har eg altså fått påfyll.

Utan å streve. Og slik held det fram. Utan denne søvnen var eg ingenting.

Dei som har søvnproblem, vil sikkert snu dette svaret på ende og meine at det heller er eg som er søvnens personlege favoritt. Dei har sjølvsagt rett.

49

Eit spørsmål om dessert av LULLEN FANITULLEN

«Eg var så dårleg på søndag. Men håpar vi kan finne på noko igjen ein dag». Meldinga tikka inn på mobilen min tysdag føremiddag, like før lunsjpause. Eg vart så glad. Måndagen hadde vore meir tåkete og grå, no såg veka likevel ut til å kunne bli minneverdig.

Meldinga var frå Storegut. Vi hadde vore på kafé søndag. Vi hadde avtala frukost på Stephanies etter at vi hadde møttest på ein innflyttingsfest hjå ei felles veninne, Gunni, laurdag kveld.

Møtet på søndag hadde ikkje vore alt for stemningsfullt. Det som skulle ha vore ein frukost, vart i staden til ein ettermiddagskaffi, og etter ein time hadde han dessutan reist seg og forklart at han måtte heim igjen. Dermed var eg i rimeleg tvil. Var han interessert eller ikkje? Jau da, kanskje spelte han travel og kostbar. Men om han verkeleg var interessert, ville han vel ha sete der ein time eller to til?

Men greitt nok, alle veit at søndagar kan vere grusame, især om laurdagen har vore tilsvarande lystig. Eg vart berre glad for livsteikn. Slik er det, når ein er hekta på nokon av det motsette kjønnet, eller iallfall det kjønnet ein har forventingar om romantiske eskapadar med, og brått forstår at dei har tenkt på deg. Om ikkje anna, så i dei fjorten sekunda det tok å skrive den meldinga. Eit lite pling er nok til å få all verdas klokker til å kime.

Så kva skulle eg svare? Og når skulle eg svare? Litt måtte eg vel vente, for å ikkje å verke fullstendig desp.

Men ikkje alt for lenge heller, så han kunne legga planar med andre. Verst av alt, andre damer. Eg anar jo ikkje korleis denne fyren er med damer. Skulle eg føreslå noko? Ja, eg måtte vel det. Han hadde ikkje føreslått noko sjølv, det var jo litt slapt, men eg fekk 50 50

berre ta den fornedringa når eg no ein gong var interessert i han. Litt stolheit må ein ofre, skal ein koma nokon veg.

Nøyaktig ein time etter at meldinga hadde tikka inn, svara eg. «Middag etter jobb ein dag? I dag, kanskje? Eller i morgon?». Ja, eg veit det høyrest utolmodig ut, men slike ting er så vonde å gå og tvære på. Ein får berre få det ut av verda. Anten er det noko der, eller ikkje. Han hadde jo sendt den første meldinga.

Han måtte vel berre vera glad for at nokon var interessert i å møte han igjen snarleg.

Og sanneleg, det vart lettare enn forventa. Klokka sytten null null stod eg framfor Kjøkken og stol og smilte medan han pesa seg opp den siste bakken.

«Orsak at du måtte vente», sa han, i det han gav meg ei isande kald klem, og eg kjekt svara at eg ikkje hadde venta, altså. Vi gjekk inn, og eg sørgde for å ta eit bord lengst inne i lokalet. Det er så himla å måtte sitja like ved døra og hutre kvar gong ho går opp. Nervøsiteten som sit i kroppen, og som allereie har fått både hender og aksler til å riste blir ikkje betre av at kulden riv tak i han.

Vi tok kvar vår hamburgar. Cheeseburgar, for å vera nøyaktig, med potetbåtar og salat. Eg hadde ete det der før, og visste at det smakte greitt. Vi tok brus til drikke. Eg tenkte litt på øl, men han tok Cola, så da vart det det på oss begge. «Kome deg att etter helga?», spurde eg. «Hehe, jau da», sa han smilande. «Gått greitt på jobb, da? Mange som vil kjøpe bilane dykkar?». «Ja, faktisk», svara han.

Eg fekk redslefylte aningar igjen. Dette gjekk litt for treigt. Samstundes var han i noko betre humør enn sist. Eg syntest framleis han var uimotståeleg, så Mål og Makt 2015 – 1

Lullen Fanitullen er ei forunderleg kvinne som ingen forlèt utan å ha fått merke av henne. Ho står i alt anna enn sentrum av sine eigne forsøk på å finne storslått romantikk i verdas mest kostbare by, Oslo.

eg fekk berre køyre løpet ut til den bitre enden på det.

Etter litt mat, gjekk også det heile litt betre. «Eg hugsar du nemnde Bridget Jones dagbok sist gong», sa han, i det eg nett hadde putta både ein burgarbit og potetbåt i munnen, og var fullstendig ute av stand til å svare noko dei neste tre sekunda. «Eg såg den filmen i går, faktisk. Dei drog til Alpane og greier. Det var den du tenkte på?».

Eg svelgde ein bit på storleik med ein St. Bernardshund før eg svara. Kvifor hadde han sett den filmen, eigentleg? «Nei nei. Eller jau, den er også artig.

Men då er jo Brigdet og Mark Darcy allereie eit par.

Det eg tenkte på sist eg nemnde det, var aller første gongen dei møtest. Det er i den første filmen». «Å ja» svara han, og vart litt paff. «Eg er ikkje så god på filmar». «Nei nei, herre min. Ikkje tenk på det», svara eg.

Da vi hadde ete opp, kom servitøren raskt bort og henta tallerkenane. Dei er kjappe slik. Noko av det som irriterer meg eit grann med å gå på restaurant. Stadig kjem dei bort til bordet med eitt eller anna. Og ikkje veit ein heilt kva ein skal svare alltid heller. «Skal vi ta desserten heime hjå meg?», spurde Storegut da tallerkenane bokstaveleg tala flaug inn på kjøkkenet igjen.

Kva svarar ein på slikt? Til ein mann ein likar? Det er tusenkronersspørsmålet. Han skal ikkje bli lei seg, eller kjenne seg avvist for alltid. Sjølv skal du ikkje kjenne deg billig eller alt for lett å få på kroken.

Samstundes skal du heller ikkje innbille deg noko. Eg høyrde meg sjølv svare det mest fornuftige. «Veit du, eg må rett og slett heim no, eg». På ein måte var det greitt. Han hadde vore knapp sist gong, denne gongen

var det eg som gjorde kort prosess. Han gjorde ingen forsøk på å overtale. «Nettopp, da får vi ha det til gode», sa han.

Vi sa farvel, og dagane gjekk. Etter kvart vart det fredag. Eg tenkte vi kanskje kunne møtast att i helga.

Eg hadde ikkje høyrt noko frå han, så da stod og fall det kanskje på mitt intiativ. Eg tenkte etter. På ein måte ville det bli tredje gongen eg tok initiativ, men på ein annan måte berre første. Dette var slitsamt. Det hadde jo strengt teke ikkje skjedd noko mellom oss. Kvifor gadd eg bry meg meir med han i det heile?

Eg sendte sjølvsagt ei melding. På Facebook denne gongen. Det verka liksom hakket mindre høgtideleg enn sms. Inviterte han til å finne på eitt eller anna. Sa eg hadde mykje betre tid no når det var helg. Orsaka til og med at eg måtte heim så tidleg den kvelden. Det burde eg ikkje ha gjort, men etterpå var det for seint å angre.

Det tok ikkje så frykteleg lang tid før eg fekk svar.

Han var kalla tilbake til Ål. Hastearbeid på garden.

Måtte berre kaste seg rundt. Hadde ikkje vore på jobb i bilbutikken fredag, heller. Eg undra meg litt. Var det ikkje i slåtten og slikt at ting hasta? Ikkje i november.

Anna enn snømåking kanskje, men det var det vel nok av folk som kunne ta seg av. Eg kjende meg skuffa. Det sank i meg som ein stor, ekkel stein. Eg måtte berre svara noko enkelt som «å ja, vi pratest», og planla å ringe Gunni så snart eg fekk tid. Det var ikkje ofte eg hadde noko med henne å gjera lenger, men det kunne vera hyggjeleg med ein kaffi, og eg kjende det var på tide med informasjon frå nokon som kunne vite meir enn eg til no hadde forstått.

5151

Dav AIKTN

SSAD ASIR

DET ROR OG ROR

Dagen er faren – og det ror og ror.

Det mørke berget, mørkare enn kvelden, luter over vatnet med svarte folder: Eit samanstupt andlet med munnen i sjøen.

Ingen veit alt.

Det ror og ror, i ring, for berget syg.

Forvilla plask på djupet.

Forkoment knirk i tre.

Forvilla trufast sjel som ror og snart kan sugast ned.

Han står der òg den andre, han i bergfoldene, i svartare enn svart, og lyer utover.

Lam av synd.

Stivt lyande.

Stiv av støkk fordi her ror – Då må det gå blaffog blå-skin fram og attende som heite vindar og som frost.

Det ror og ror i natt.

Det ser og ser ingen.

Ingen veit kven som slikkar på berget når det er mørkt.

Ingen veit botnane i Angest sjø.

Ingen veit kven som ikkje kan ro.

Tarjei Vesaas

NOTAT FRÅ HELSESØSTER

Penisen hans er skeiv truleg fordi han har sete attmed den fagraste jenta på skulen i tre år utan å seie eit ord.

Hans Sande, 2009.

52

Mål og Makt 2015 – 1

KOMMENTAR:

Eg har ikkje lese mykje av Vesaas, verken dikt eller prosa. Men den eine boka eg las for hundre år sidan, sit framleis så godt i hjarta og sjel at om eg lukkar augo, kan eg sjå Mattis stå framfor meg.

“Det ror og ror” handlar òg om Mattis, sjølv om han ikkje er nemnd. Men det handlar om deg og meg også. Det handlar om det mørke djupet i oss menneske som syg oss til botn i Angest sjø. Dei mørke kreftene i oss alle som vil ta over, sluke oss med merg og bein, og då … då er det fint at det finst andre diktarar som skriv dikt som dette: 53

54

Mål og Makt 2015 – 1

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Studentsamskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

for Mål og Makt nr. 2 2015 1. juni.

Temanummer om spel.

Me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Stoffrist

Attende til: M책l og Makt Postboks 285 Sentrum 0103 Oslo