Mål og Makt 2015 - 2 / 2016 - 1

201 5 - 2/201 6 - 1 45./46. 책rgangen kr. 55

BLADSTYRAR Jørgen Eriksson Midtbø

OPPLAG 650

I SKRIFTSTYRET Bror-Magnus Sviland Strand Geir Egil Eiksund Johanne Torvund Jørgen Eriksson Midtbø Magnus Løken Jon Vegard Sparre Malene Bøyum

UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve andsvarlege for innhaldet i artiklane.

FRAMSIDE OG ILLUSTRASJON Sofie Ensby Rostad Mathilde Abelson Sahlén BLADBUNAD Odin Hørthe Omdal Geir Egil Eiksund

ISSN 0332-7744 MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 92439717

OMBREKKING

FAKS 23002931

KORREKTUR

E-POST malogmakt@malogmakt.no

Geir Egil Eiksund Kristin Fridtun Marianne Granheim Trøyflat Magnus Løken Synnøve Midtbø Myking Vegard Storsul Opdahl Fredrik Hope SLUTTKORREKTUR

INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Fire nummer, kr 200

Jørgen Eriksson Midtbø Geir Egil Eiksund

LYSINGAR 2500 kroner for éi side

PRENTEVERK Gunnarshaug trykkeri

KONTONUMMER 3450 35 12671

3

6 LEIAR: DEI MANGE SPELA JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ 8 MAKTA ER MÅLET JENS KIHL 12 DET RASJONELLE SPELET FREDRIK MEYER 15 SPELET SPORT GEIR EGIL EIKSUND 20 FAVORITTEN: DUGNAD ÅSE WETÅS 22 FOTOGRAFEN EIRIK FOLKEDAL 28 MASTEROPPGÅVA: Å GANKE – GANKAR – HAR GANKA MARTE KVAMME STRØMMEN 34 FRÅ FEM TIL FEMTI PÅ SCENE TRE MARIA DRANGEID 36 MAKTDYNAMIKKEN I DEN TOSPRÅKLEGE, NORSKE SKRIFTKULTUREN KRISTIAN HANTO

47 ENGELSKPÅVERKNAD I DEN NORSKE DATASPELKULTUREN ANNE METTE SUNDE 54 FYSIKK – TILFELDIGVIS JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ 62 GATENE I LONDON LULLEN FANITULLEN 64 DIKTET ASSAD NASIR

4

KORT OM FORFATTARANE

JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ (f. 1989)

MARTE KVAMME STRØMMEN (f. 1991)

JENS KIHL (f. 1986)

MARIA D RANGEID (f. 1989)

leverte masteroppgåva si i partikkelfysikk i 2015, om leiting etter mørk materie med Large Hadron Collider i CERN. Han arbeider no med ein doktorgrad i kjerne-astrofysikk på Universitetet i Oslo.

Han er ivrig syklist, og medlem av skriftstyret til Mål og Makt. er tidlegare leiar i Norsk Målungdom og Studentmållaget i Oslo, og tidlegare nestleiar i Noregs Mållag. Han arbeider som politisk journalist i Klassekampen og har fått eit stipend frå Fritt Ord for å skrive bok om norske kommunar.

FREDRIK MEYER (f. 1989)

er stipendiat i algebraisk geometri ved Matematisk institutt, Universitetet i Oslo og driv Twitter/Facebook-sida MatematikkFakta.

GEIR EGIL EIKSUND (f. 1988)

er utflytta ørsting i Oslo. Han er norsk- og samfunnsfaglærar i ungdomsskulen og skriftstyremedlem i Mål og makt. Han har også pakka ned ein bachelor i journalistikk i ryggsekken.

ÅSE WETÅS (f. 1972)

er fersk leiar i Språkrådet. Ho har doktorgrad i nordisk språkvitskap, og er tidlegare prosjektleiar for Norsk Ordbok (2014).

KRISTIAN IHLE HANTO (f. 1953)

kjem frå Høyanger i Sogn og Fjordane. Ho tok ein bachelor i lingvistikk i Bergen, og flytta så til Oslo og tok ein master i lingvistikk der. For tida bur ho i Sverige. På fritida lagar ho spel, spelar, lagar mat, eller skriv på ein av fem romanar ho har liggande. kjem frå Stavanger og tar master i nordisk litteratur. Hausten 2015 var ho praktikant i dramaturgiatet på Det Norske Teatret. Elles er ho leiar i teatergruppa Vrangforestilling.

ANNE METTE SUNDE (f. 1986)

Anne Mette Sunde er fødd i 1986 og kjem frå Kirkenes i Finnmark. Ho har ein mastergrad i nordisk språkvitskap frå NTNU i Trondheim, og byrja i 2015 på ein doktograd ved same universitet. I doktorgradsprosjektet jobbar ho med engelskpåverknad hjå unge nordmenn, deriblant gamerar. Anne Mette er ikkje særleg til gamer sjølv, men tek seg gjerne ein runde Minesveiper på gråvêrsdagar.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

ASSAD NASIR (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule.

Han har nyleg skipa forlaget Nasir.

er tidlegare leiar i Noregs Mållag 1991-93. Han arbeider no som prosjektleiar ved Høgskulen i Telemark (Høgskulen i SøraustNoreg frå 1. januar 2016).

EIRIK FOLKEDAL (f. 1981)

er fotograf, dansar, koreograf, DJ, syklist og sykkelmekanikar. Han er medlem av Studentenes fotoklubb på Chateau Neuf i Oslo.

5

LEIAR

av JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

DEI MANGE SPELA Med kommune- og fylkestingsvalet den 14. september i fjor var ein ny runde over i det politiske spelet om Noreg. Politikarane har kome med mange og høgtsvevande løfte, og mange av dei kjem til å bli brotne i større eller mindre grad av dei som sigra og sikra seg makt i landets små og store salar. Dei som tapte slikkar såra, girar om og gjer seg klare til å påpeike løftebrot i påfølgande valkamp om to og fire år, med von om at det skal bli dei som vinn neste runde. Ein kan ergre seg over alle desse lovnadane, eller resignert sjå dei som eit uunngåeleg vonde i det veldige maskineriet som utgjer demokratiet vårt. Jens Kihl tar i dette bladet det heilt motsette standpunktet, og skriv eit varmt forsvar for den politiske broileren.

Hen som elskar spelet om Noreg, om makt og prestisje.

Som aldri har hatt ein “ordentleg” jobb, og som i fullt medvit lovar ting hen veit hen ikkje kan halde – og som får mykje mindre anerkjenning enn hen fortener.

Noregs førre statsminister og noverande sjef for NATO, Jens Stoltenberg, var eit openbert talent i det politiske spelet. Men mellom dei politiske slaga – når han berre skulle slappe av – tok Stoltenberg fram ein annan type spel, nemleg strategispel på datamaskin.

6

Som kallenamn – nickname – brukte han sitt ekte kallenamn frå KGB sine arkiv under den kalde krigen.

Dei som har støytt på spelaren Stelkov på nettet, har kanskje fått bryne seg på Noregs statsminister eller sjefen for NATOs allierte styrkar.

Nettspel er også tema for to tekstar i dette nummeret.

Anne Mette Sunde skriv om korleis språket spelarane nyttar blir anglifisert, viser korleis det aukar kompetansen deira i engelsk og spør kva følger det får for norsk språk i neste omgang. Marte Kvamme Strømmen har i masteroppgåva si analysert ordvekslinga mellom ei gruppe spelarar, og argumenterer for at det kraftige innslaget av engelske omgrep som dei nyttar, kjem av at det ikkje finst gode, norske avløysarord.

Geir Egil Eiksund slår eit slag for sporten, eit høgt elska og meiningslaus tidtrøyte – og spør seg om han ikkje har ein funksjon i samfunnet likevel. Og Åse Wetås skriv om dugnad – favorittordet hennar, og ei heilt sentral brikke i sports-Noreg.

God lesnad!

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

7

av JENS KIHL

MAKTA ER MÅLET Kven vinn det politiske spelet? Her kjem eit varmt forsvar for den utskjelte broileren.

Politikk er ein vakker ting. Grunnleggjande vakker.

For oss ateistar finst det ingen andre som vi kan setje vår lit til i dei store spørsmåla: Vi må rett og slett ordne opp sjølve. Og til det har vi vitskapen, litteraturen, vi har kjærleiken og vi har altså denne politikken.

Systemet der vi gjev tillit og makt til dei beste blant oss, i håp om at dei forvaltar dette klokt og til det beste for oss alle. Ein betre måte å løyse samfunnets mange flokar på har vi ikkje. Og kanskje finst det heller ikkje – fråværet av politikk ville jo i seg sjølv vore djupt politisk.

I det følgjande skal eg prøve å forsvare eit standpunkt eg ikkje veit om eg sjølv har, nemleg å støtte dei politiske karrieristane. Broilerane. Desse medlemene av skravleklassen som meistrar målet og maktar makta. Dei som har mål om makt og lukkast med det.

tid er i politikken, både ja og nei. Forskarane Rune Karlsen og Elin Haugsgjerd har i sine kapittel i ”Stortingets historie 1964-2014” synt korleis Stortinget har blitt meir representativt når det kjem til medfødde eigenskapar som kjønn, og mindre når det kjem til eigenskapar som utdanning og yrkesbakgrunn.

Det er flinkisane som styrer landet.

Politikken er ein disiplin som alle andre. Ein høyrer stadig folk klage over at politikken har blitt ei boble med eigne karrierevegar og for få representantar frå ”det verkelege livet”. Naturlegvis er det viktig at våre tingfolk er best blant likemenn (og helst blant likekvinner og kanskje til og med likepersonar), men dette er berre halve sanninga: Stortinget vedtek eit statsbudsjett på langt over tusen milliardar kroner. Tusen milliardar kroner. Tenk litt på det talet. Parlamentarikarane lagar lover. Dei sender nordmenn av garde for å bombe folk langt borte. Dei avgjer saker som BEST BLANT LIKEMENN får store konsekvensar for kvar og ein av oss. Og dei For kven er så desse beste som skal styre oss? Vel, dei må stå til ansvar for det. er høgare utdanna. Rikare. Dei har gjerne berre hatt Ein kan jo av og til undre seg over om dei gjer dei jobbar i eller nær partiorganisasjonen. Og så bortet- rette tinga, men ein bør i alle fall erkjenne at dette er ter. Er det eit problem? Svaret er, slik det nesten all- eit krevjande arbeid, og at det politiske arbeidet er så 8

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

avansert at det krev ein del å skulle meistre det.

folks liv. Kvifor verdset vi tannlegens røynsle med kjevepartiet og mistrur politikarens røynsle med det LIVSVIKTIG SOMMARJOBB politiske partiet?

Når vi går til tannlegen, vil vi at ho skal vere skikkeleg Naturlegvis krev tannlegegjerninga ei form for flink til det ho gjer. Vi blir ikkje imponert om ho har spisskompetanse. Men gjer ikkje politikarlivet òg diplomar for finsnikring og hekkesprang og grunn- det? Å styre eit land er i seg sjølv ein profesjon. Og leggjande arabisk hengdet er vel heller ikkje så enkelt som jande på veggen, ho bør at berre fordi du har vore nordBroilerane.

Desse helst vere monomant insjøarbeidar, kan du forstå deg på medlemene av teressert i tenner. Men når livet til alt frå reindriftssamar til unge politikarar skal husmødrer – berre fordi du ikkje skravleklassen som kjempe om ein plass høgt på har røynsle frå partibransjen? Som meistrar målet og lista til storting eller kompolitikar skal ein vege ulike omsyn maktar makta. Dei som munestyre, er det motsett: opp mot kvarandre, og det er slett har mål om makt og Eg har litt for ofte høyrt ikkje sikkert at du får sitje i utdanlukkast med det. talar om korleis hen har ningskomiteen berre fordi du har arbeidd som alt frå heimesarbeidd som norsklektor. Då er det jukepleiar via bartender til søppelkøyrar – i sommar- allmennkunnskap og forståing for spelet som gjeld. feriane. Det er ei dygd å ha vore mest mogleg utanfor politikken. Men tolv års trufast partiarbeid er liksom DEN DEMOKRATISERANDE BROILEREN ikkje like mykje verdt: Her har vi å gjere med ein At folk lever sine liv med arbeidsadresse Eidsvolls som har sikta seg inn på ein karriere i politikken, ein plass, har fleire konsekvensar enn at det oppstår ein som manglar kontakt med og forståing for vanlege politikarklasse. Erfaringa frå det parlamentariske 9

arbeidet – det politiske spelet, om du vil – funger- fullmakta som gav regjeringa støtte til å styre på er faktisk òg demokratiserande: Då SV gjekk i vegner av Stortinget så lenge det var krig i landet. regjering, gjorde dei det med eit lag av politikarar Hambro hadde tilliten frå sine parlamentariske som hadde lang og brei røynsle frå politikken. kollegaer, og røynsle frå Folkeforbundet som kunne Kristin Halvorsen kunne bli landets fyrste nyttast til å avgjere korleis ei slik fullmakt skulle kvinnelege finansminister fordi ho gjennom peri- formast. I ein slik situasjon kan det vere ålreit at ode etter periode i Stortingets utanrikskomité og det sit folk på Stortinget som kan sitt fag. finanskomité hadde synt at ho kunne sine saker.

Ein anna Høgre-politikar med erfaring er Erna Det same ser vi no: At Frp etter Solberg. Folk har diskutert 40 års ørkenvandring kan ta opp og ned ad veggar om det plass ved Kongens bord, var den fjongare hårsveisen, Kvifor verdset vi handlar òg om at dei har det dei finare jakkene eller dei tannlegens røynsle naudsynte mann- og flinkare taleskrivarane som med kjevepartiet og kvinnskapet. Siv Jensen har skapte den nye Erna Solberg, mistrur politikarens slite stortingssalens raude ho som plutseleg kunne vinne teppegolv i eit par tiår, og som val. I denne tenkemåten ligg røynsle med det løn for strevet kunne ho ta det ei grov nedvurdering av politiske partiet? partiet sitt inn i regjering. At ein dyktig politikar. Solberg alle parti (med eit mogleg unhar 26 års ansiennitet som natak for Miljøpartiet) har røynde politikarar, gjer stortingspolitikar. 26 år! Det er vel lenger enn at dei evnar å gripe makta. Det gjer at fleire vel- mange av lesarane av denne teksten har levd. Og jarar kan få si røyst omsett til politisk praksis og sjølv for ein som ikkje røysta Høgre ved sist stortverkelege vedtak. Ingen av desse har utmerkt seg ingsval, er det positivt å vite at landet blir styrt av med lange karrierar utanfor partipolitikken, men ei kvinne som kan skjøtte sitt verv. det trur eg veljarane deira er glade for. Både i det daglege strevet med små og store gjeremål, men ”JEG ER HER FOR Å SPILLE SPILLET” også når det verkeleg røyner på: Det er på Paradise hotel som i det politiske paraHøgres legendariske tingmann C. J. Hambro sat dis: Nokon er der for å spele spelet. På Stortinget på Stortinget i samfulle 39 år (og éin dag). Han var har Senterpartiet gjerne hatt rykte på seg for å vere tidleg i trettiåra då han blei valt inn, og hadde ein dei dyktigaste forhandlarane. (Ein av partiets kort karriere som lærar og pressemann før strategar meinte i ein bakgrunnssamtale at dette politikken tok han. Ein vårdag i 1940 måtte Ham- var norsk politikks største misforståing, men det bro syne kva han verkeleg var god for. Det var får vere ei anna soge.) Dei er konkrete og målretta stortingspresident Hambro som utforma elverums- i sine krav, og har lang tradisjon for at partiorgan10

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

isasjonen og nærskylde organisasjonar aksepterer kompromiss. Samstundes har partiet gjort sitt for å auke representativiteten ved å sende bønder og lærarar til tings. Korleis har dette gått til? Er ikkje det sjølve provet på at eg tek feil (dersom eg meiner det eg skriv, då)? Nei. Trygve Magnus Slagsvold Vedum har så langt over ti års røynsle frå Storting og regjering. Anne Enger, tidlegare Lahnstein, fekk 16 år på Løvebakken før ho gav seg. Johan J. Jakobsen, sjølvaste JJJ, sat på Stortinget i over 28 år. Per Borten, partiets einaste statsminister etter krigen, sat like lenge. Og utover i landet er det mange ordførarkjede som har fast plass på akslene til den same Sp-aren i periode etter periode. Sjølv om mange av desse har levd eit liv utanfor partipolitikkens fulltidsstillingar, har dei vandra inn i skravleklassen og ser ut til å ha trivst der.

Også i eit parti som Senterpartiet må det tydelegvis finnast ein politikarklasse for å kunne styre. Så får biletet fyllast ut av alle dei andre, dei som Stortinget òg treng. Heidi Greni sat i kassa på Coop i Ålen før ho blei ordførar og stortingsrepresentant. Per Olaf Lundteigen kombinerer livet som tingmann med å drive småbruket heime i Øvre Eiker.

Og her kjem ei innvending: For kva er då rolla til desse ”andre”? Er dei berre pynt som skal fylle ut biletet og skape inntrykk av at Stortinget er ein demokratisk institusjon, og ikkje berre eit lukka hus der makt blir utøvd i eit vakuum? Nei, eg trur ikkje det. Dei er representantar for folket, dei er tilgjengelege, dei kjempar for sitt distrikt og sine hjartesaker. I boka ”Senatet som aldri vart” skriv Morten Søberg om Paul Svarstad frå Høgre. Han blei vald inn frå Sogn og Fjordane i 1965, og brukte

tida som tingmann til å kjempe for heilårsveg over Strynefjellet. Svarstad blei inga legende i norsk politikk, men Strynefjellsvegen ligg der til glede og nytte for dei som røysta han inn. I ei stortingsgruppe, som i alle andre kollegium, må forskjellige folk ha forskjellige roller. Det er ikkje berre positivt, men òg naudsynt.

Dette er eit forsvar for ein Snorre Valen, ei Hadia Tajik, ein Torbjørn Røe Isaksen, ein Sveinung Rotevatn. Folk som legg ned ein stor innsats for å meistre den krevjande rikspolitikken. Og sjølv om det gjev dei både makt og ære, fører det òg med seg dette brysame flinkis- eller broiler-stempelet.

Det lurer eg på om dei ikkje fortener.

Det er på Paradise hotel som i det politiske paradis: Nokon er der for å spele spelet.

ENDELEG

”Politikken har blitt ein eigen leveveg”, kan det bli sagt, spottande. Eg har lyst til å leggje til eit ord: Politikken har endeleg blitt ein eigen leveveg.

Stortingslivet er som i diktet: ”De beste blandt dere er kalt”. Og de bør halde dykk der. Lenge.

11

av FREDRIK MEYER

Det rasjonelle spelet Mange har høyrt ordet «spelteori», og mange veit kanskje at det har noko med strategiar å gjere. I denne korte teksten skal vi sjå litt på kva spelteori er for noko, og kva det (kanskje) kan brukast til.

Litt vagt er spelteori studiet av korleis rasjonelle aktørar bør handle i situasjonar der det også er andre aktørar i same situasjon.

Eit «spel» er ein situasjon med fleire aktørar som kan ta visse val. Desse vala vil i neste omgang kunne gje aktørane visse gevinstar. Definisjonar vert fort veldig kjedelege, så vi startar med eit eksempel som allereie Platon kom med. To hærar står oppstilte og skal slåst. Ein soldat tenkjer: «Om hæren vår vinn dette slaget, treng hæren neppe meg, så eg kan like gjerne stikke, så slepp eg å risikere livet. Og om fienden vinn, burde eg i alle fall stikke, for då kjem eg til å verte drepen». Så uansett kva utfallet av kampen vert, burde soldaten rømme, uansett kor modig han er. Men om alle rømmer, taper dei uansett 12

slaget. Dette er eit døme på ein situasjon kor det på individnivå er mest rasjonelt å rømme, medan det for kollektivet ville gjeve størst gevinst om alle heldt seg på plass. Ein kan tenkje seg liknande situasjonar som omhandlar overfiske, valdeltaking, fartsgrenser og mykje meir.

Så kva er løysinga her? Vel, det må verte mindre attraktivt å rømme frå kampen, eller å overfiske, eller å køyre for fort. Soldatar rømmer ikkje frå kampen, fordi dei veit at desertørar vert skotne. Du overfiskar ikkje, fordi du veit at du då vert straffa av staten.

La oss sjå på endå eit eksempel, kanskje det mest kjende: Fangens dilemma. To fangar vert avhøyrde etter å ha hacka Petter Smarts tidsmaskin. La oss kalle dei Magica og Mikro-Midas. Diverre er ikkje bevisa så gode. Begge får høyre at om dei tystar på kumpanen, så får tystaren gå fri, medan den uheldige må halde ut fem år i fengsel. Om begge held munn, Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

vert begge fengsla i eitt år kvar for mindre brot. Om begge tystar, får begge tre år kvar. Så kva burde Magica gjere? Om Mikro-Midas tystar, så burde Magica også tyste, for om ho held munn, får ho fem i staden for tre år i fengsel. Om Mikro-Midas held munn, burde Magica tyste, for då går ho fri. Så uansett kva Mikro-Midas vel, burde Magica tyste. Det same resonnementet held sjølvsagt for valet til MikroMidas. Dermed ser vi at sjølv om dei begge hadde hatt best av å halde munn, så er det mest rasjonelle valet for kvar av dei å tyste. Om begge tenkjer slik, får begge lengre straff.

Heilt til slutt: ein artig party-leik. Alle i rommet skal tenkje på eit tal mellom éin og hundre. Den som tenkjer på det talet som er nærast to tredjedelar av gjennomsnittet, vinn leiken. Så kva burde ein gjere?

Kva om gjennomsnittet er 60? Då burde ein tenkje på 40. Men slik tenkjer jo alle andre òg! Så då vert gjennomsnittet nærare 40. Då burde du tenkje på

26,6. Men det gjer jo alle andre óg! Og så vidare! Held ein fram slik, finn ein raskt ut at det einaste fornuftige talet å tenkje, er 0. Men her kjem det morosame: Dette spelet er faktisk gjort i verkelegheita, på nesten 20.000 danskar. Det interessante er at gjennomsnittet vart 32,4, så vinnarverdien var 21,6, altså mykje høgare enn null. Det er altså noko litt feil med premisset i byrjinga om at alle aktørar er rasjonelle.

Det er nettopp dette som er hovudpoenget i spelteorien: Rasjonelle val kan leie til dårlege utfall.

Spelteori er studiet av korleis val vert tekne når vi må ta omsyn til at vala til andre aktørar påverkar våre eigne.

13

14

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

SPELET SPORT Underhaldning? Tidstjuv? Utoleleg? Tidtrøyte? Kva sport er, kjem an på auget som ser, men for nokre av oss er det ein viktig del av livet.

Det er noko med oss sportsinteresserte. Av ein eller annan grunn klarer vi fint å forsvare det å nytte time etter time på å følgje ein ball rulle over ei grasmatte, ein puck skli over isen, eit par ski springe opp ein bakke eller til og med ei dronning bruke seks timar på å slå ut eit tårn for å gjere kongen heilt matt. Folk følgjer med på så mykje forskjellig.

Eg har til dømes hugnad for amerikansk korgball og fotball på andrenivå i England, men meir om det sidan.

Sport er vanskeleg å definere, då det femner om så mange ulike konkurranseformer. Ein ting dei alle har felles, er at det skal bli kåra ein vinnar. Men når ein tenkjer etter, er kan hende sport fullstendig unødvendig. Ein kan fint argumentere for at målet idrettsutøvarar prøver å nå, ikkje eigentleg har noko føre seg. Dei prøver så hardt dei berre kan å få til noko som i grunnen ikkje er godt for noko. Mange tener sjølvsagt store mengder pengar på det, og vi som er interesserte, fyller stadionar, arenaer,

hoppbakkar og hallar for å sjå dei i aksjon. Men kvifor nytte fritida si på å følgje med på at nokon andre skal kome seg først over ein strek eller prøve å få ein ball til å treffe krysset?

UNDERHALDNING

Hovudpoenget med sport er at det dekkjer eit underhaldningsbehov. Nokre nyttar fritida si på å følgje med på halvnakne ungdommar innestengde på eit hotell i paradis, andre vil høyre på heftige debattar i barne-tv-tid, nokre spelar spel på bord, mobilar, pc-ar og tv-skjermar, medan andre igjen unngår skjermane og gjer eit djupdykk ned i bokverda. Vi har alle våre måtar å bli underhaldne på, og dei fengjer oss.

Likevel er det noko som skil sporten frå mange andre former for underhaldning. I debattar diskuterer ein gjerne meir eller mindre reelle verdsproblem, på hotellet handlar spelet om faktiske hendingar i livet til deltakarane, og sjølv i fiksjonsbøker kan ein 15

Foto: HENRIK JONASSEN

av GEIR EGIL EIKSUND

finne lærdom i det forfattaren prøver å fortelje. I sportsverda, derimot, følgjer utøvarane reglar som berre er konstruerte for å få konkurransen til å fungere. Målet er å engasjere publikum. Kanskje tener enkelte av tilskodarane ein god del pengar på resultatet, men er eigentleg verda endra på noko vis?

Det finst sjølvsagt enkelte hendingar som har festa seg meir enn andre. Gode døme er Jesse Owens sin dominans i Nazi-olympiaden i Berlin, USA sitt mirakel på isen under OL-hockeyen i Lake Placid i 1980, jonsokaftan 1998 då heile Noreg feira sigeren over Brasil, eller depresjonen Spania gjekk gjennom etter å ha sett det uovervinnelege landslaget sitt ryke ut i gruppespelet i Brasil-VM i 2014. Sjølv om det som skjer på sportsarenaer rundt omkring kanskje ikkje har så mykje å seie, kan eg ikkje seie anna enn at eg og mange andre likevel blir påverka.

FELLESSKAPSBINDAR

Det å arrangere hendingar for å samle og underhalde eit publikum har ein drive med i lange tider.

Folkefestar og festivalar fungerte som sentrale møtestadar i kulturar langt attende i historia, og grekarane arrangerte dei aller fyrste olympiske leikane allereie i antikken. Det tok rett nok ei stund før sporten slik vi kjenner han i dag, blei til. Den moderne idretten blei ifølgje Store norske leksikon ikkje funnen opp av britane før på byrjinga av 1800talet. Dei fann inspirasjon nettopp i dei antikke, 16

greske olympiadane då dei sette opp faste reglar for ulike idrettar og ballspel. Ei ny form for underhaldning var skapt. Feiring og folkefest blei kopla saman med sport.

Men også ein ytre fiende kan føre det nasjonale felleskapet tettare saman. Ingenting samlar nasjonar så effektivt som når noko angrip dei. 9. april, 11. september, 22. juli, Je Suis Charlie. Ein samlast. Ein står i lag. Ein er eitt. Men i ei tid der det heldigvis er langt mellom slike hendingar, i ei tid der vi ikkje har ein openberr fiende like over grensa – i slike tider kan sporten fungere som fellesskapsbindar.

Når trønderar gjer det skarpt på ski, når norske jenter kontrar motstandarane i senk på handballbana, når Magnus Carlsen sigrar ved sjakkbrettet, når flagget blir heisa og nasjonalsongen blir spelt av frå CD. I slike stunder er vi samla. Vi står i lag.

Vi er eitt. I alle høve dei av oss som er interesserte.

KRIGEN SPORT

Kanskje kan ein gå så langt som å seie at sporten på sett og vis er ein avløysar for krig? I tidlegare tider var krigane med på å samle folket under éin herskar. Etter kvart følgde ein opp med til dømes gladiatorkampar for å roe ned og samle dei same folkemassane. I dag kan ein seie at sporten tek på seg noko av dette ansvaret. Kanskje er sport rett og slett eit slags substitutt for krig i gode tider? I ei tid der religionen får mindre og mindre fotfeste, vel eg Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

å stele fritt frå Karl Marx og påstå at sporten har både skumlare og verre vis. Ja, til tider kan det nok blitt eit slags opium for folket. Noko ein kan ty til vippe over og ende opp med slagsmål mellom bønder for midlertidig lindring frå kjaset og maset i kvard- og bygutar eller mellom Oslo-folk og bergensarar, agen, eller noko ein kan drøyme seg bort i dersom men hadde det ikkje vore for det faktumet at mange verda verkar vanskeleg. I heller går rundt og er oppslike stunder kan ein setje gjevne over elendig forsseg godt til rette i sofaen og Det er noko med det håpet varsspel, så trur eg vi håpe at Messi slår Ronaldo i kunne hatt ei langt meir ein byggjer opp når ein El Clasico, at Federer slår verdsbefølgjermed på sport. Håpet ugjestmild Nadal langt ned i tennisfolkning. Sporten har om at sigeren vil kome skoa, at Brækhus får halde nemleg også potensial til å på belta sine i bokseringen, glede folk verda over. Han neste gong. eller at Boston Celtics igjen er kanskje unødvendig i eit kan bli meistrar på den filosofisk perspektiv, men amerikanske korgballtrona. Det er noko med det for folkesjela er eg overtydd om at han gjer underhåpet ein byggjer opp når ein følgjer med på sport. verk.

Håpet om at sigeren vil kome neste gong.

Sjølvsagt er det mange som ikkje er interesserte, UDELT GLEDE og som heller finn glede i andre syslar. Eg seier ikkje Det at sporten også gjer godt for folk mentalt, blir at sport er løysinga på verdsproblem. Men at han tydeleg under store meisterskap. Ski-VM, OL og Fotspelar ei rolle, trass at han er fullstending unød- ball-VM fører mange ut i freisting, og dei interesserte vendig, er eg ikkje det minste i tvil om. Det blir sagt får plutseleg nokon å dele opplevingane sine med. at verda hadde vore ein fredelegare stad om kvinnene I slike tider poppar det opp tilskodarar frå alle krikar kunne sitje med makta. Men medan vi ventar på at og krokar, og det blir diskusjonar, kommentering, kvinnene tek over verdspolitikken, kjem eg med semje og usemje om kvarandre. Med eitt kjennest påstanden om at verda hadde vore endå verre stilt sporten som noko større. Noko viktig. Ved slike høve hadde det ikkje vore for sporten. Berre tenk på all ligg det kanskje noko i fellesskapskjensla, i det å frustrasjonen som kjem ut under ein fotballkamp, halde med det same laget, eller i det å ha ein felles til dømes. Frustrasjon som kunne ha kome ut på fiende.

17

Mange kan altså få noko ut av å dele glede i kvardagen. Kvifor det? sportshendingar med andre, men av ein eller annan Nokre kritiske spørsmål er på sin plass. For kva grunn har eg valt å følgje to lag som ingen i omkret- sit eg eigentleg att med etter alle timane eg nyttar sen min er opptekne av. Dei på å lese om, sjå på og følgje deltek verken i OL eller med på dei to laga så få andre Champions League, og ingen Ski-VM, OL og Fotball- bryr seg om? Eg nyttar tusenav dei har nordmenn med på lappar på å dra til England på VM fører mange ut i laget. Likevel er eg hekta. For fotballturar, og hundrelappar freisting, og dei sjølv om det er særs få som kvar månad for tilgang til interesserte får bryr seg om korleis fotkanalar med direktesende ballklubben Watford, som kampar. Berre tenk på alt det plutseleg nokon å dele lenge har famla rundt på aneg kunne nytta dei timopplevingane sine med. gode drenivå i England, gjorde det ane og kronene på kvar veke. førre helg, eller om det for Lese bøker, fått meg fadtida middelmåtige, amerikanske korgball-laget Bost- derbarn, drege på seminar, på føredrag, på fjellturon Celtics klarer å nå NBA-sluttspelet til våren, så ar, vore friviljug eller heilt enkelt følgt betre med finn eg stor glede i å følgje med. Det å vere enga- på nyhendebiletet. sjert i lagnaden til desse laga gjev meg beint fram Men sjølv om eg er klar over at prioriteringane 18

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

kan verke håplause for dei sportsuinteresserte, vil eg seie at ein kan ha godt utbytte av investeringa.

La meg kome med eit døme frå i fjor vår. Watford er mest kjend som fotballklubben sjølvaste Sir Elton John lenge var stolt eigar av, men dei siste åtte åra har klubben vore ein middelhavsfarar på andrenivå i England. Championship-fotball kan sjølv eg forstå at verkar uinteressant for dei fleste, men likevel har eg følgt med gjennom alle dei åtte åra. Eg har attpåtil teke fleire turar til England for å støtte laget i med- og motgang. Så skjedde det utrulege.

Dagen då det var mitt lag sin tur til å rykke opp, var endeleg komen. Watford vann inngangsbillett til Manchester, Liverpool, Chelsea og pengane sin divisjon. Og med eitt vart sumaren prega av både spenning, glede og forventning. Ja, sjølv om eg ikkje hadde nokon å dele det med, så gledde opplevinga meg stort. Og ho gleder meg framleis.

VIKTIG ROLLE

Same kva ein seier om sporten, gjev Watford Football Club og Boston Celtics meg kvar helg glede, håp, skuffelse og frustrasjon i rik monn. Opplevinga mi av ei helg kan til tider bli prega av korleis det har gått med dei to laga. Tunge tap gjer meg trist og giddalaus, medan store sigrar gjer meg strålande blid sjølv i regnvêr og stiv kuling. På mange vis gjev dei to laga meg trening i å takle både opp- og nedturar her i livet. Det er ikkje krig, det er sport.

Men er det ikkje langt betre å la misunning og hemnlyst samt det å godte seg over andre sine nedturar gå ut over ein motstandar frå den unyttige sportsverda, heller enn å la det gå ut over studiekameraten, kollegaen eller ein frå nabobygda i den reelle verda? Same kor unødvendig han er, kan sporten spele ei viktig rolle i livet, i alle høve for oss som er interesserte.

19

av ÅSE WETÅS

Dugnad

Når ein arbeider med ordbøker, får ein ofte spørsmål om favorittord. Det er sjølvsagt heilt umogleg å velja ut eitt einaste ord som utan omsyn til bruk og kontekst skulle trona einsamt aller øvst på ei ti (eller hundre, eller tusen!) på topp-liste. Som leksikograf – eller ordportrettør om ein vil – er det nok snarare kjærleiken til heile språket som gjeld. Etter kvart som ein arbeider seg fram gjennom alfabetet, blir ein likevel sjølvsagt småforelska i det eine ordet etter det andre, og somme er så klart lettare å lika enn andre!

Likevel. Om eg skulle plukka ut ein stor favoritt mellom dei mange, er det ordet dugnad som peikar seg ut. Det har opphav i norrønt dugnaðr ‘hjelp, god gjerning’. Ordet dugnad har samanheng med verbet duga. Dette verbet er eit arveord som er lett identifiserbart også hos naboane våre i aust (svensk duga) og sør (dansk du). Men dugnad har

20

altså ikkje manifestert seg språkleg korkje i moderne svensk eller dansk, slik det har i islandsk, færøysk og ikkje minst altså i norsk. Her heime er bruksfrekvensen høg, og ordet er såleis lett synleg i perlerada av -nad-ord (saman med t.d. hugnad, fagnad og lovnad).

I moderne norsk tyder dugnad ‘(samkome med) felles gratis innsats for å gjera eit arbeid’ (Nynorskordboka). Dei fleste av oss vil møta dugnaden i ei eller anna form gjennom livet. Han dukkar opp i sameige og burettslag, i barnehagar, på skolar, i korps og idrettslag og ikkje minst kring om i organisasjonslivet elles. Mange kan vel sant å seia ha eit litt dobbelt forhold til sjølve dugnadssamkoma. På eine sida er det ein fantastisk måte å få ting gjort på, og dugnaden krev minimalt med administrasjon. På andre sida vekkjer dugnaden ofte til live slumrande nabokonfliktar om fargen Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Foto: MICHELLE TRIBE

på postkassestativ eller val av plantar til blomsterkassane i garden. Den kan òg misbrukast av elleville organisasjonstalent som har planlagt alt i detalj på førehand, og som kastar uendeleg mengder oppgåver ut over småslitne barnehageforeldre som har møtt opp med målarkost i handa, medan besteforeldra passar ungane.

Trass i dei mindre atterhalda ein kan kjenna i møte med energiske dugnadsgeneralar eller små-ampre naboar, vitnar Norsk Ordbok og Det nynorske tekstkorpuset (som inneheld fleire førekomstar av både dugnadsgeneral og dugnadsnarkoman!) om at dugnaden kombinerer det nyttige med det hyggelege.

Både det rike tilfanget av samansettingar til ordet dugnad (som dugnads-dans og dugnads-øl) og ikkje minst alle historiene som dukkar opp i tekstsnuttane i språksamlingane våre, vitnar om at dugnaden er ein fest. Og det umisselege, sentrale elementet i denne

festen er altså at dugnaden nå som før samlar oss til viktige fellesskapsoppgåver me ikkje kunne fått til kvar for oss.

Norsk Ordbok inneheld forresten også dugning og dovning. Desse to er mest truleg variantar av ordetdugnad, og variantformene dekkjer stort sett det same tydingsfeltet som opphavet. Både ordetdugnad og dei nære slektningane vitnar saman med eit rikt felt av ord frå dugnadskulturen om at både ordforrådet vårt og dugnadstradisjonen formar seg etter tida og behova våre.

I motsetnad til sjokolade er det i verda av ord slik at den beste måten å verna om favorittane sine på, er å bruka dei mykje og ofte og dela dei mest mogleg med andre. Eg byd gjerne på min favoritt, men oppmodar alle til å leita fram sin eigen frå verda av potensielle ordfavorittar på www.norskordbok.uio.no!

21

FOTOGRAFEN Eirik Folkedal

22

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

23

FOTOGRAFEN Eirik Folkedal

24

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

25

FOTOGRAFEN Eirik Folkedal

26

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Sj책 fleire bilete teke av Eirik Folkedal p책 www.flickr.com/photos/megatryn/.

27

Å GANKE – GANKAR – HAR GANKA?

Norske ungdommar som spelar saman over nett nyttar eit språk fullt av engelske omgrep. Er dette ein naturleg konsekvens av mangel på dekkande norske synonym, eller eit teikn på at engelsk språk er i ferd med å ta over som kommunikasjonsform?

I dag føregår ein betydeleg del av oppveksten til mange på PC-en, og for veldig mange er dataspel ein del av denne. Digitale spel, eller dataspel, er ein arena der engelsk språk dominerer her i Noreg. Som regel er det ikkje tilgang på norske omsetjingar av spela – og dei er i alle fall ikkje dubba. Dette har ikkje berre innverknad på korleis spelarar snakkar om spela, men òg korleis dei snakkar medan dei spelar. Dette er noko eg sjølv har observert i lang tid , både som spelar og som aspirerande lingvist.

Våren 2014 bestemde eg meg for at denne språkbruken var noko eg ville skrive om, og hausten 2014 og våren 2015 skreiv eg masteroppgåva mi, med tittelen “Han leashet ikke bot. No leash bot.”, om bruken av engelsk i samtalar på norsk mellom norske spelarar. Samtalane mellom spelarane føregår nemleg primært på norsk, men med store mengder engelske ord og uttrykk – og noko av det eg ville finne ut var korleis og kor mykje dei veksla til engelsk.

Eg brukte opptak eg sjølv gjorde av spel, og på

28

slutten av opptaksperioden sat eg att med eit materiale på 5237 ord, der 701 (i overkant av 13 %) av desse var anten reint engelske ord, eller engelske vekslingar med varierande grader av integrasjon av norsk morfologi og fonologi. Informantutvalet var lite og nett, og besto av to sunnfjordingar, to bergensarar og ein frå Oslo. Det eg kom fram til var altså at dei brukte forholdsvis mykje engelsk, men det verkeleg interessante var korleis dei i varierande grad integrerte desse orda i norsk fonologi og morfologi. I ord med r-lyd brukte dei nesten konsekvent ein engelsk r – med mindre det var ein r-lyd som tilhøyrde ei norsk grammatisk ending, som fleirtals -er og presens -er hos dei med bergens- og oslodialekt. Informant Holo, som har oslodialekt, uttalte den første r-lyden i “farmer” som ein engelsk r, den andre som sin eigne, norske rulle-r. Dei engelske thlydane som finst i orda “think” og “though” vart derimot ikkje “fornorska” til t eller d ved eitt einaste tilfelle.

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

MASTEROPPGÅVA

av MARTE KVAMME STRØMMEN

GRAMMATIKK

Til å analysere materialet mitt brukte eg MyersScotton sin MLF-modell, Matrix Language Frame, til å analysere korleis informantane mine vekslar mellom norsk og engelsk. I korte trekk går denne ut på at forholdet mellom dei to språka ein brukar i ein situasjon er asymmetrisk, og at det eine språket fungerer som eit “rammespråk” og det andre som “innskotsspråk”. Rammespråket seier noko om kor ein kan setje inn ord, og kva grammatiske trekk det er “ok” å bruke. I materialet mitt var det i dei aller fleste tilfella norsk som fungerte som rammespråk, og det engelske språket måtte føye seg etter dei norske grammatiske reglane.

tildelast eit grammatisk kjønn for å passe inn i det norske grammatiske systemet. I materialet mitt fekk dei fleste substantiv maskulin bøying, ein tendens ein har sett i fleire andre undersøkingar1 .

Så dei engelske orda “wave”, “buff” og “gank” blei i bestemd form “waven”, “buffen” og “ganken”.

VERB

Om lag 20% av vekslingane eg registrerte var verb.

Engelske og norske verb er ikkje så ulike kvarandre, sidan begge har eigne inflasjonsformer i presens og preteritum, medan ein uttrykker andre tempus ved hjelpeverb. Forskjellen ligg mellom anna i at engelsk har 3. personsbøying i presens (you know – s/he knows). I preteritum skil ein i svake verb SUBSTANTIV (alle verba eg registrerte hadde svak bøying) melI materialet mitt var den største “engelske” ord- lom -a og -et, der a-klassen er dominerande i vestgruppa substantiv. Sidan norsk har grammatisk landsdialekter og -et er vanlegare på søraustlandet. kjønn, og engelsk ikkje har det, så betyr det at en- Eg registrerte kun -a-preteritum hos sunnfgelske ord (eller utanlandske ord generelt) må jordingane mine, og kun -et-preteritumar hos dei 1

Graedler 1998, Lea 2009, Grøvli 2013 29

frå Bergen og Oslo. Infinitiv behandla dei alle som norske infinitivar, altså med eit -e på slutten: “feede” (frå “to feed”), “ganke” (frå “to gank”) og “warde” (frå “to ward”).

I spelet har kvar karakter eit sett med fire evner han kan bruke som er unik for den karakteren. Informantane er kreative når dei lagar verb til evnene karakterane har, både etter kva knapp dei ligg på, kva funksjon dei har, og kva dei heiter. Karakteren Morgana har ei evne som heiter “Dark binding” som ligg på Q-knappen, og har som funksjon å låse fast ein karakter i eitt til to sekund, noko som gjerne kallast “to root” på engelsk. Spelarane kan såleis bruke både “binding”, “Q” og “root” til å referere til denne evna.

“Bruke”+ evne førekjem ikkje som verb + substantiv i materialet mitt, derimot førekjem former som “ghoste” (av “Ghost”), “ignite” (uttala “ignaite” av, vel, “Ignite”) og “culle” (av “The Culling”).

Ved eit par tilfelle hadde nokre av informantane mine dobbelmarkering av fleirtal, i orda “spellsa”, “runesa” og “minionsene”. Dette er det same som skjedde med orda kæps og muffins, som begge er hamna i ordbøkene med ein -s som opphavleg er ein fleirtals-s.

30

KAN DEI IKKJE BERRE SNAKKE NORSK, DÅ?

Dette høyrer ein altfor ofte frå folk som ikkje speler sjølv: Kvifor kan ein ikkje bruke “gode, norske avløysarord”? Svaret er sjølvsagt samansett, men ein stor del av det er at det ikkje fins eit “godt, norsk” ord som betyr akkurat det same. Dette ser ut til å vere tilfelle for mange av vekslingane i materialet mitt, som enkeltord som “ward”, “mana” og “trinket”. Desse er sentrale omgrep for spelsituasjonen, men nettopp fordi dei er spesifikke for spelet er det tvilsamt at informantane brukar dei utanfor spelet. Det hadde ikkje hatt noko føre seg, slik eg ser det, å lære seg både eit engelsk spelvokabular (som ein treng når ein skal navigere i spelet, som er på engelsk), og i tillegg skape eit spesifikt norsk vokabular til å bruke i samtalar med andre nordmenn. I nokre tilfelle er det eit norsk ord som tilsvarar det engelske, men langt og kronglete å seie samanlikna med det engelske. Ord som “ganke”, som har den norske tydinga “overraskingsangrep” eller “bakhaldsangrep”, er gjerne korte og enkle å seie: dei er effektive i ein situasjon der ein må reagere fort.

Men det er ikkje berre det at dei engelske orda er meir spesifikke enn eventuelle norske avløysarord, Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

eller at dei i mange tilfelle ikkje finst på norsk. Det at ein vekslar har i mange tilfelle ei tyding i seg sjølv. For det første kan ein veksle når ein byter mottakar, for å understreke bytet. Dette skjer i materialet mitt mellom anna når nokre av informantane kommenterer det dei andre på laget gjer (som ikkje er folk vi kjenner, men nokon vi tilfeldigvis har hamna saman med i spelet, som ikkje snakkar norsk). Då bruker informantane engelsk, sjølv om dei tilfeldige medspelarane ikkje kan høyre dei.

Nokre av informantane veksla for å legge ekstra vekt på det dei sa. Ved eitt tilfelle skulle ein av spelarane komme frå den andre sida av bana for å hjelpe nokon på laget.

vere klare.

I tillegg veksla informantane mine i konfliksituasjonar, der dei anten var uenige med dei andre i samtalen, eller uenige i avgjerslene som skjedde på skjermen.

Madla: I don't know what we're doing but I'm backing out. Kan du bare backe ut du og? Klarar du det? Eller? ... Eg tror ikke du klarar det.

Her skjer det noko på skjermen som Madla er usamd i, nemlig det at ein på vårt lag blir tatt av det andre laget etter eit dårleg forsøk på å få overtaket over det andre laget. Han kommenterer situasjonen på engelsk, som for å snakke til heile laget, før Lana: kommer bot jeg han vender seg mot ein spesifikk medspelar og spør Lana: jeg er på vei bot om han òg greier å komme seg vekk derifrå.

Lana: bak nå # be ready please Men det var ikkje berre i konfliksituasjonar dei veksla, men òg før situasjonane i det heile tatt Han får ingen respons frå dei andre første gang han oppstod, for å hindre eller dempe dei. I avsnittet seier han kjem, heller ikkje andre gangen. Så vek- under spelar informanten Lana ei rolle som gjer at slar han til engelsk som ein slags forsterkande ef- han får ein klar fordel av å få ein buff (ei slags fekt, for å understreke at han kjem og at dei må midlertidig “oppgradering”) frå ein annan karakter.

31

32

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Lana: Tar buffen jeg. Please give it to me.

Thank you.

Her opplyser han om at han tek denne buffen. Det er på ingen måte sjølvsagt at karakteren han tek den ifrå faktisk vil gi den frå seg, sjølv om det er vanleg at den som spelar Lana si rolle får den. Lana meiner tydelegvis at han er den på laget som på best måte kan nyttegjere seg av den, og tek den. Så vekslar han til engelsk for å formildne bodskapen ved å spørre fint og takke på engelsk, ein motsetnad til det presiserande norske.

Ein annan grunn er at ein speler med folk frå andre land, og engelsk fungerer som eit lingua franca mellom folk som ikkje forstår kvarandre sine morsmål. Og når ein spelar med folk frå heile Europa er det ein klar fordel at ein bruker dei same orda for ting. Når ein så skal omsetje ord frå engelsk til norsk er det mange ting å ta med i berekningane.

Kva tyder ordet? Korleis vert det brukt? Kan eg bruke eit allereie eksisterande ord? Kvifor/kvifor ikkje? Utdraget under er meint til å demonstrere dette (norsk ortografi basert på faktisk uttale av ord): Madla: det var jo bare- jeg trodde jeg silencet Tristana?

Intervjuar: jamen ho var jo dobbelstunna og alt?

Madla: ble bare sjokkert over at ho greidde å få til jumpen sin Lana: men han var allerede startet, så da stoppar du han ikke. Da må du stunne eller noe, nyttar ikke med silence da.

Madla: åja, det visste eg ikkje, er det sånn semi-channelingopplegg?

Lana: ja... viss ho er begynt casten.

“Silence” kunne blitt erstatta med “stilne”, som ifølge begge ordbøkene tyder “bli tyst/lydlaus”. Men bruken av “silence” kan forklarast ved at det ikkje er tystnaden i seg sjølv som er målet; ein karakter som er “silenca” kan ikkje bruke evnene sine. Og fokuset på dette er tydeleg: Madla er sjokkert over at Tristana greidde å hoppe vekk med evnen sin sjølv om han hadde “silenca” ho, og Lana forklarar dette ved at “casten”, altså det at ho har begynt å bruke evnen, var starta, og at den då vil blir gjennomført med mindre Tristana blir “stunna”. Ordet “channeling” refererer til den tida det tek før ei evne går av etter at knappen ho ligg på har blitt trykt på. “Jumpen” kunne blitt byta ut med “hoppet”, og i andre tilfelle enn akkurat dette blir “hopp” brukt.

Som eg har vist, skuldast bruken av engelsk i stor grad mangelen på norske synonym. Spelet byr på situasjonar som er veldig spesifikke, og diskusjonen krev tilsvarande spesifikk terminologi. For dei norske spelarane er det meir rasjonelt å fornorske den engelske terminologien enn å omsetje termane til norsk – tydinga er likevel ikkje den same som ordbokstydinga. Språket spelarane nyttar er heilt klart norsk, men med eit stort innslag av engelske lånord – i norsk grammatisk drakt.

Oppgåva er tilgjengeleg på https://www.duo.uio.no/handle/10852/45084

33

Frå fem til femti på scene tre av MARIA D RANGEID

Den einaste skodespelaren på scenen er Ane Dahl Torp. I armen har ho ei korg med barneleiker. På scenen står òg ein musikar, komponist og jazzmusikar Sjur Miljeteig, Torps «vene gut» og ektemann. Utanom dette er det ikkje mykje å kvila auga på i løpet av den vesle timen førestillinga varer. Torp har ingen trolsk scenografi å støtta seg på. Ingen kostymeskift. Korkje regn eller konfetti dalar ned frå taket. Likevel har førestillinga hausta lovord som poetisk, trollbindande, magisk og skremmande vakkert. Kva er det som gjer denne vesle førestillinga så stor?

Mykje av magien ligg kanskje i at duoen, Miljeteig og Torp, ikkje har fått oppgåva å laga ei førestilling, dei har tatt henne.

laga for gøy heime på kammerset. I dag, halvtanna år og 50 framsyningar seinare, er førestillinga framleis på plakaten. Ein skulle kanskje tru at oppsetjinga var for smal for mange.

Garborgs diktsyklus er prega av eit språk som både er snirklete og krunglete, for å bruka Torps eigne ord. Ho har rett nok klipt og limt, men det me får, er framleis fullt og heilt Garborgs tekst.

EVENTYRSTUND FOR DEI STORE

Haugtussa handlar om gjetarjenta Veslemøy som ein grytidleg morgon blir oppsøkt av den døde søstera si. Søstera fortel at Veslemøy har ein tung veg framfor seg – for ho er synsk, dømd til å sjå det andre ikkje ser. Torp leiar oss inn i Garborgs FRÅ FEM TIL FEMTI PÅ SCENE TRE eventyrlege univers. Med hjelp av nokre plastfigDet var Ane Dahl Torp som fekk ideen om å laga urar presenterer ho dei forskjellige karakterane. ei Haugtussa-oppsetjing. Førestillinga har ho og Ei ku, gode Dokka. Ein prins, den vene guten.

Miljeteig mekka heilt sjølv. Oppe i femte høgda, Ei prinsesse, nei, det er visst megga frå Ås. Ein på minste scenen i teateret, skulle dei spela fem dauding som ikkje finst. Eller kanskje finst han førestillingar. Dette var berre noko dei hadde likevel? For dette er eit eventyr. Publikum blir 34

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Alle foto: D AG JENSEN

dratt tilbake til barndommen. Det blir som ei ter Skomsvolls roman, Jo fortere jeg går, jo samlingsstund for dei små. Men i salen sit det mindre er jeg, straks ringde forlaget og sa: «Dette berre store. Me sit stille, høyrer etter, ser. Rom- må eg gjera!» Og det gjorde ho. Og svært met er svart og nakent. Me må sjå det heile for vellykka. Om ein skodespelar tar oppgåva framoss. Me må bruka fantasien. Torp og Miljeteig for å få henne, står han på scenen minst like gjer den oppgåva lett, for mykje for sin eigen del som dette er forteljekunst, og for publikum. For pubEin dauding som musikken til Miljeteig er likum òg er dette ideelt. Eit både rå og fortryllande. stort engasjement hos ikkje finst. Eller Snart ser me havet, opp stig skodespelaren påverkar kanskje finst han eit alveland. Me blir lokka framsyninga. At Torp har likevel?

For dette er inn i Blåhaugen til gasten valt Haugtussa sjølv, er tymed håri lange. deleg. Ho seier sjølv at det eit eventyr. er det kjekkaste ho har Å BLI VALD ELLER VELJA gjort. Det synest, for enSom skodespelar gjer ein heile teaterfeltet ei gasjementet tyt ut or henne. Slik blir det godt bjørneteneste ved å gå inn i prosjekt ein sjølv teater av. Fem førestillingar har no blitt til femti. ikkje har tru på. I det frie feltet er det vanleg at På Det Norske Teatret går Haugtussa på «reskodespelarar vel sine eigne prosjekt. Men det peat». skjer òg på dei store institusjonsteatera, som her med Haugtussa. Eller som da skodespelar Anne Marit Jacobsen, etter å ha lese Kjersti Annesdat35

av KRISTIAN IHLE HANTO

Maktdynamikken i den tospråklege, norske skriftkulturen Dei to skrifttradisjonane i norsk – bokmål og nynorsk – gjer begge krav på å kunne femne språkleg om heile den opplevde røyndomen. Det er tale om to svært nærståande språkformer som likevel diakront har kvar sine geografiske og demografiske utgangspunkt, og det rår i dag lita usemje om at dei to tradisjonane har kvar sine sterke og svake sider i representasjonen av norskspråkleg verdsforståing.

Jf. her forfattaren Edvard Hoem sine ord om at "Når ein skal skildre det urbane, kan ein kjenne at nynorsken har ein dåm av fortid og bygdeliv som gjer at det buttar imot" (Hoem, 1996, s. 5). Det finst såleis gode nemningar og seiemåtar på både ting og samanhengar i kvar skrifttradisjon som det ikkje er heilt endebeint å vise fram gode synonym til i den andre skrifttradisjonen. Alternativt kan ein ta inn lånord frå den andre målforma, og såleis yte tilskot til dualiteten i norsk skriftkultur.

I dag er det kulturpolitisk to hovudposisjonar i synet på den vidare utviklinga av dei to skriftkulturane: den varsamt styrings-forvaltande og den meir usus-prega liberalistiske. Etter tusenårsskiftet er avstanden mellom dei to posisjonane i praksis

36

blitt mindre. Anten har du likevel eit meir eller mindre aktivt forhold til at begge skriftkulturane skal få levelege forhold, eller du meiner heller at det er marknaden og folks individuelle val som skal leggje grunnlaget for vidare utvikling av samla skriftkultur. Variantar av desse hovudposisjonane er det mange av, og dei er alle avspeglingar av allmennpolitiske grunnsyn der ein meir eller mindre aktiv stat ligg til grunn for detaljane i samfunnssynet. Kulturpolitisk vil ofte slike politiske grunnsyn avgjere kva for analysemodellar som er akseptable for den enkelte, og i kva grad det er kvantitative eller kvalitative fakta som er akseptable som grunnlag for handling – eller ikkje-handling.

"Språk og eksistens" av Gunnar Skirbekk og "Kulturpolitikk og sjølvbedrag" av Jon Hellesnes i den vesle debattboka Kontur og kontrast frå 1967 har vore hovudinspirasjonar til denne teksten.

EIT DOMINERANDE BOKMÅLSFELT?

Pierre Bourdieu (1930-2002) teiknar i «The Field of Cultural Production, or: The Economic World ReMål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

versed» (1993) ein modell av felt og posisjonar med scenderande på den eine sida, og som politiske døme som gjer at modellen må tilmåtast og posisjonar i språkfeltet der dei tangerer kvarandre omtolkast noko, før han kan og delvis grip over i tene som hjelp til å analysere kvarandre som dominant og maktdynamikken i norsk dominert posisjon i feltet på Historisk var skriftkultur. Han må skrivast den hi, m.a.o. som to sub-felt framvoksteren av ut av og over sin franske og av språkfeltet i ein stadig nynorskreviret rett parisiske kontekst. Ein god konkurranse om suksess og grunn til det er som me armslag (Jf. Bourdieu, 1993, nok knytt til nemnde innleiingsvis, at s. 46 og 52f). Feltteorien til bondeklassa, og begge posisjonane i det norBourdieu blir langt på veg ein kjempa fram av ske språkfeltet krev status evolusjonsprega prosess som som reiskap for heile det nori sin dynamikk av han sjølv bondeklassas ske «romet» eller språkverda, blir omtala i nesten determintellektuelle. samstundes som dei i politisk inistiske ordelag. Ein hovudsamanheng nett blir behandla dynamikk i teorien ligg i som to ulike posisjonar i norsk språk. Språkfeltet framvoksteren av stadig nye avantgardistiske subtranscenderer i den forstand delvis det bourdieuske felt som tar opp kampen med det dominerande subfeltomgrepet som viser til eit avgrensa felt mellom feltet i ein motsetnad fleire andre ("field" som "space ofpositions", jf. Bourdieu, 1993, s. 30). Bokmål og nynorsk grip derfor […] between the sub-field of restricted proover i kvarandre i to meiningar, som fullt overlapduction and the sub-field of large-scale pande og totalrøyndomskrevjande og felt-tranproduction, i.e. between two economies, 37

two time-scales, two audiences, which endlessly produces and reproduces the negative existence of the sub-field of restricted production and its basic opposition to the bourgeois economic order. (Bourdieu, 1993, s. 53)

konsentrerte utbreiingar geografisk og tematisk.

Kvantitet og kvalitet følgjest ikkje alltid åt i forholdet mellom dei to målformene. Kjartan Fløgstad (2012) drøftar korleis den litterære nynorsken har utvikla seg etter 2000, og viser til at rundt 10 prosent av den samla skjønnlitteraturen etter 1992 har vore på nynorsk, samstundes som 20 prosent av brageModellen kan vere nyttig i den forstand at han sei- prisvinnarane har vore nynorskforfattarar. Dette er noko om dominante posisjonar og posisjon- er ein ymt om at den skjønnlitterære nynorsken for eringar versus dominerte (jf tida er sterkare enn daglegBourdieu, 1993, s. 30). Bourav han, i samanKan maktdynamikken bruken dieu brukar det litterære likning med det mellom dei to feltet som praksistilfelle, og dominerande bokmålet. føyer seg inn i ein tradisjon Skilnaden på bokmåls- og skriftkulturane som framfor ein "substankan i dag beskrivast og forståast nynorskreviret tialist mode of thought" ikkje karakteriserast gjensom ein strid om sjølve nom ulik mengd av kulturell (Bourdieu, 1993, s. 29, med referanse til Ernst Cassirer) kapital eller ulik mengd av legitimeringa av og tilhøyrande vekt på indiog autonomi eksistensgrunnlaget til heteronomi videt og synlege samhand(Bourdieu, 1993, s. 40f). dei to kulturane? lingar mellom individ, Historisk var framvoksterheller legg vekt på "the en av nynorskreviret rett structural relations – invisible, or visible only nok knytt til bondeklassa, og kjempa fram av through their effects – between social positions that bondeklassas intellektuelle; studentar, skribentar, are both occupied and manipulated by social agents forfattarar og landsens lærarar. Med endringar i which may be isolated individuals, groups or insti- klassenes kvantitative styrkeforhold fram til i dag, tutions" (Bourdieu, 1993, s. 29). er reviret og forankringa endra. Likevel represenHer vil me nytte (sub)feltomgrepet på dei to terer nynorsk som posisjon i stor grad framleis ein skriftkulturane i kvantitativ meining, og posisjons- motkulturell posisjon i det norske språkfeltet, og og posisjoneringsomgrepa i kvalitativ meining, jf kan i den forstand samanliknast med dei avantgardden beskrivne distinksjonen mellom skriftkultur- iske posisjoneringane som er omtala hos Bourdieu anes totaloverlappande og samstundes tangerande (1993, s. 52f). Dette er ikkje klassebestemt som på karakter her ovanfor.

1800-talet, sjølv om det høgborgarlege aldri har hatt Bokmålsfeltet og nynorskfeltet lar seg kvantitat- noko lett innsteg i nynorskposisjonen eller nynorivt langt på veg telje i sine enkelte delar, gjennom skens sjølvbilete, for å seie det mildt. Det er heller statistikkar om tilslutning i skuleverket, målform- ikkje det bordieusk heteronome som har dominert registrering ved sesjonen (rett nok med redusert eksistensgrunnlaget til nynorsken som felt. Bokstatistisk verdi i takt med reduserte tal på innkalla målsfeltet har alltid hatt rikare utvikla sosial stratrekruttar), administrasjonsmålval i kommunane og ifisering (jf. bruken av omgrepet hos Labov, 2006) fylkeskommunane, registrert etterleving av Lov om av sjølve språkpraksisen. Her har det vore lett å sjå målbruk i offentleg teneste (Kulturdepartementet, skilnaden på eigenskapane til bokmål og nynorsk 1988), tal på publiserte titlar i dei respektive mål- som scenespråk. Bokmålskulturen har hatt ein overformene innanfor fag- og skjønnlitteratur, osb. Dette flod av sosiale stratum å ause av i den språklege seier noko om den bokstavlege utbreiinga i landet, karakteriseringa av rollekarakterane. Nynorskkulmed eit nynorskfelt som lever inne i og er omslutta turens underklasse- og overklassevariant er derav eit dominerande bokmålsfelt, men der nynor- imot langt vanskelegare å finne. På Det Norske skfeltet likevel syner seg meir hevdande i somme Teatret har dei t.d. prøva seg fram med høgnorsk 38

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

for å karakterisere overklassefigurar, utan særleg godt resultat.

Innanfor det dominerte feltet med sin avgrensa produksjon skildrar Bourdieu ei generasjonsbestemt rivalisering mellom posisjoneringar som i sin framvokster nærast nødvendig står for ulike avantgardistiske og autonome kunst- og kultursyn.

Dette avantgardiske og småskalaproduserande kunstfeltet med sine innebygde spenningar og sine kampar for å få representere den dominerande posisjonen, står i sin tur i opposisjon til sjølve parnasset, det dominerande storskalaproduserande og heteronome kunstfeltet (Bourdieu, 1993, s. 53). Det er når Bourdieu i detalj går inn på dynamikken i og mellom felta og posisjonane at modellen hans kan syne seg å kunne gje metodisk nyttige innspel til analysen av den norske skriftkulturen. Ein interessant observasjon er det når Bourdieu slår fast at "[…] every position, even the dominant one, depends for its very existence, and for the determinations it imposes on its occupants, on the other positions constituting the field; […]" (Bourdieu, 1993, s. 30). Dette er sunt folkevett på eit høgare plan. Sagt med ei kjent vending: Alt er avhengig av alt. I vår samanheng vil sosiale agentar som med kvar sin habitus samla eller kvar for seg produserer endringar i ein av skriftkulturane, kvantitativt eller kvalitativt, suksess- eller fiaskoprega, vere årsak til endringar i og for den andre skriftkulturen. Den kompliserande etterslengen i høve til å gjennomskode kvifor endringar skjer, blir at også den weberske ikkje-handlinga er endringsproduserande (jf. Weber & Engelstad, 1999).

Skriftkulturen er etter Bourdieus modellbeskriving ikkje berre eit "field of forces", men også eit "field of struggles tending to transform or conserve this field of forces" (Bourdieu, 1993, s. 30). – Men dei to subfelta i den norske skriftkulturen representerer kvar alle sider ved ein skriftkultur, og kan ikkje skiljast åt gjennom karakteristikkar som "autonom" og "heteronom", "avgrensa produksjon" og "storskalaproduksjon". Begge subfelta inneheld – også som produksjonsfelt – alle desse karakteristikkane. Subfelta opererer med sine posisjoneringar på kvar sin banehalvdel, og samstundes over heile banen.

Tilhøvet mellom bokmåls- og nynorskkulturen

innanfor den norske kulturen kan etter Bourdieu altså oppfattast både som posisjonerande krefter og kampar. Det kan også oppfattast som ein strid om det normale, eller kva som kan kallast naturleg i felleskulturen. Natur og kultur er ofte framstilte som motsette omgrep, der kultur er det menneskeskapte. Når du likevel i din kommunikasjon – eller din flokk i sin – kan få eit fleirtal i felleskulturen med på at visse ytringar og utsegner om ytringane er kulturelt naturlege, har du verkeleg fått festa grepet i din posisjonerande kamp om kva som er kulturelt vanleg, rett og mest rimeleg. Du er med på å definere og stadfeste eit fleirtalssyn på offensiven. Når du i tillegg kan få interessemotparten din til å argumentere for eksistensen av sine eigne kulturelle ytringar og utsegner om dei, eller argumentere for at dei skal halde fram med å eksistere, har du taket på situasjonen. Når interessemotparten din slik blir driven til den pussige aktiviteten det er å argumentere for eksistensen av det som påviseleg finst, fordi det t.d. ikkje kan fjernast utan ei utenkjeleg eliminering av ytrarar, er posisjonen hans blitt defensiv. Dette kan kallast eit kulturelt hegemoni sitt definisjonsovertak på ein kulturell interessemotpart eller ein motpart som kulturelt og politisk er i mindretal.

GRAMSCI OM DET SOSIAL-HEGEMONISKE SYSTEMET

Nymarxisten Antonio Gramsci (1891-1937) utvikla i sine fengselsskrifter hegemoniomgrepet til å vere ein kritikk av Karl Marx si noko rigorøse beskriving av "basis" som heilt og fullt bestemmande for "overbygning" i sin samfunnsanalyse. I forordet til Kritikken av sosialøkonomien skreiv t.d. Marx: Måten å produsere det materielle liv på betinger den sosiale, politiske og åndelige livsprosess i det hele tatt. Det er ikke menneskenes bevissthet som bestemmer deres tilværelse, men det er omvendt deres samfunnsmessige tilværelse som bestemmer deres bevissthet. (Marx, 1991, s. 217) Gramsci la meir vekt på kva innverknad overbygninga hadde på basis i historias gang og endring av maktforhold. Den herskande klassa ville alltid 39

ha makt og ressursar til å påverke og prege dei dominerte klassenes oppfatning av kva som var "naturleg" og "rimeleg", og slik hindre samfunnsendringar.

Strategien for samfunnsendring burde i staden vere å påverke den allmenne oppfatninga om samfunnet gjennom å konkurrere intellektuelt om den kulturelle dominansen eller hegemoniet, om allmennmeininga. Fram til det ev. kan skje, kva så med demokratiet under hegemoniske tilhøve?

I det hegemoniske system findes der demokrati mellem den ledende gruppe og de ledede grupper, i det omfang den økonomiske udvikling og følgelig lovgivningen, som udtrykker denne udvikling, fremmer den molekylære overgang frå de ledede grupper til den ledende gruppe. (Gramsci & Sørensen, 1991, s. 69) Den offentlege meininga, skriv Gramsci på byrjinga av 1930-talet, er det politiske indhold i den offentlige politiske vilje, der kunne være uenig; derfor er der kamp om monopolet på den offentlige menings organer (aviser, partier og parlament): målet er at gøre én kraft til den, der former meningsdannelsen, altså den nationale politiske vilje, således at de uenige reduceres til en ubetydelig skare af indbyrdes isolerede individer. (Gramsci & Sørensen, 1991, s. 59) Gramsci meiner at Den “normale” hegemoniudøvelse på den parlamentariske styrereforms nu klassiske område er karakteriseret ved en kombination av magt og konsensus, der afbalancerer hinanden i vekslende omfang, uden at magtmomentet får altfor meget overhånd over konsensusmomentet; faktisk stiles der imod at give intryk af, at magten bakkes op af flertallets konsensus via den offentlige menings forskellige kanaler – aviser og sammenslutninger –, som derfor i bestemte situationer mangedobles kunstigt. (Gram40

sci & Sørensen, 1991, s. 297) Så ordinerer Gramsci ein medisin mot dette, som medfører ein mothegemonisk innsats frå såkalla organisk intellektuelle frå dei dominerte klassene i ei presumptiv utkonkurrering av dei såkalla tradisjonelt intellektuelle og deira formidling av at den etablerte oppfatninga og samfunnsstrukturen er rett og rimeleg (Gramsci & Sørensen, 1991, s. 228ff, 232f). Nett den medisinen kjem ikkje vårt tema så mykje ved i sin preskriptivitet. Dersom dette føreskrivne derimot kan skildrast deskriptivt som ein aktivitet i dagens norske dynamikk, vil det sjølvsagt likevel vere interessant. Gramscis karakterisering av den dominerande oppfatninga som ei kulturell hegemoni-utøving, fører oss til spørsmålet om dette er ein teori som kan hjelpe oss noko vidare i å forstå meir av den tospråklege maktdynamikken, der Bourdieus modell synest å vere utilstrekkeleg.

Også her må modellen skrivast noko ut av samanhengen Gramsci sette han inn i, frå overgripande samfunnsanalyse til analysereiskap for kulturelle felt og deltrekk ved samfunnet i det heile. Kan maktdynamikken mellom dei to skriftkulturane beskrivast og forståast som ein strid om den rådande oppfatninga av denne dynamikken, ein strid om sjølve legitimeringa av eksistensgrunnlaget til dei to kulturane? Det er ikkje langhenta å sjå passasjar frå sluttrapporten til den førebels siste maktutgreiinga som eit svar på dette spørsmålet: Språk er makt. Begreper og meningskategorier former oppfatningen av virkelighet, påkaller følelser og gir assosiasjoner.

I interessekamp mellom grupper kan noen slå igjennom og oppnå overtak gjennom hegemoniske begreper og kategorier.

Kampen om begrepene og ordvalget blir en del av samfunnets maktkamp.

Kamp om makt utspiller seg ikke bare i språket, men er også en kamp om språket.

Språket er en del av den meningshorisonten vi lever innenfor. Dette gjelder på alle språklige nivåer, fra variasjoner innenfor en dialekt eller et nasjonalspråk til forholdMål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Kven er det som ser og ikkje ser maktbruk?

Kven er det som legg merke til og kven overser hegemoniske strukturar og handlingar?

41

et mellom nasjonale språk. Karakteristisk for språklig dominans er at språktegn og språktone knyttet til utkantstrøk eller lavere sosiale lag blir nedvurdert innenfor det dominerende språkmiljø. I Norge har dialektene langt på vei overvunnet slike mekanismer de siste tiårene. (Østerud, Engelstad, Selle, & Makt- og, 2003, s. 281) SPRÅKLEGE OG KULTURELLE MAKTMEKANISMAR

Nokre år seinare kommenterte regjeringa dette slik i stortingsmeldinga Mål og meining: Den sentrale bodskapen i maktutgreiinga er at språket er ein del av kulturen, og at det dermed formidlar og avspeglar dominansforholdet i samfunnet. Det kjem til uttrykk i fleire språklege relasjonar, til dømes i a) at norsken dominerer over samisk b) at bokmålet dominerer over nynorsken, og c) at engelsken i dag dominerer over norsken.

Dominansen gjev seg uttrykk i haldningar og at dei dominerte aksepterer verdiane, prioriteringane og definisjonane til dei dominerande. Dermed kjenner dei dominerte seg underlegne. (Norge, 2008, s. 61) Regjeringa peikar i sitt dokument i 2008 på korleis Makt- og demokratiutgreiinga omtalar dette som mental kolonisering, som eit uttrykk for ein prosess der medlemene i ei dominert gruppe blir sosialiserte inn i ei oppfatning av at deira eigen kultur er mindreverdig, og at dei må ta etter den dominerande kulturen (Østerud et al., 2003, s. 282f). Språkspørsmålet blir dermed politisk viktig, meiner regjeringa (Norge, 2008, s. 61). Mental kolonisering. Sterke ord.

Kanskje det ikkje eingong er nødvendig å spørje om Gramscis teori kan brukast analytisk på vårt tema, sidan både forfattarane bak maktutgreiinga 42

og Staten alt har bruka han slik i desse publikasjonane.

I Mål og meining blir det peika på hegemoni som éin av seks språklege og kulturelle maktmekanismar, der dei andre fem er dominans, marginalisering, ignorering, stigmatisering/trakassering og assimilering (Norge, 2008, s. 68f). Ottar Grepstad reknar med ein sjuande: nøytralisering (Grepstad, 2012, s. 216, 220). Å ha hegemoniet inneber å kunne seie kva som blir rekna som normalt, heiter det i Mål og meining, og Uttrykket "norsk og nynorsk" kan vera ei forsnakking, men er for mange det opplagde uttrykket for "bokmål og nynorsk" fordi bokmål er det normale for dei og dermed berre eit anna ord for norsk. Den kulturelle og språklege sjølvtilliten er svak hos store grupper av nynorskbrukarar. Temmeleg store grupper særleg av unge nynorskbrukarar er den dag i dag negative til sitt eige språk. Det sjølvbiletet blir langt på veg forma av andre, av dei som utøver det kulturelle hegemoniet i samfunnet. (Norge, 2008, s. 68)

Knekten, den undertrykte, er påverka til å sjå sitt eige sjølvstende som avgrensa av det tinglege.

Jon Hellesnes beskreiv i den nemnde teksten frå 1967 korleis ei meir kultivert språkleg maktutøving skjer med mekanismar og ytringar som er meir subtile: Når ein ikkje ser maktbruken som maktMål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

bruk, men som noko naturleg gitt på line med veret, dukkar ikkje legitimeringa av maktbruken opp som moralfilosofisk spørsmål. (i Skirbekk, Fidjestøl, & Hageberg, 1967, s. 129) Kven er det som ser og ikkje ser maktbruk? Kven er det som legg merke til og kven overser hegemoniske strukturar og handlingar? Den som maktog hegemonihandlingar ikkje går ut over, vil naturleg ha vanskar med å legge merke til dei. Eit mindretal i ein fleirtals- og mindretalsstruktur og -dynamikk vil like naturleg lett merke tilhøyrande små og store makthandlingar. Dette viser seg både i etnisk diskriminering, kjønnsdiskriminering og altså språkleg diskriminering.

Me hugsar kanskje alle det nasevise svaret frå den hegemoniske figuren frå me var ungar: "Kvifor?" spurde du og eg. "Derfor!" svara den eldre, trygg på si eiga makt til å avvise spørsmålet som uverdig eit skikkeleg svar. Dette er enkle talehandlingar som demonstrerer hegemoni og definisjonsmakt. Me irriterte oss over svaret, men hadde ikkje mothegemoniske strategiar å svare med. Dette kan gjelde bagatellmessige eller omfattande felt, og altså dynamikken i heile skriftkulturar. Maktinnehavaren argumenterer ikkje lenger for handlemåtane sine. Eit argument blir då, skriv Hellesnes, ikkje lenger ein tankenødvendig relasjon mellom premissar og konklusjon, men snarare symptom på ei haldning, eit fastgrodd reaksjonsmønster. Du er med på å omtolke kulturovringar til naturovringar (Skirbekk et al., 1967, s. 25). Det er i ein slik samanheng målrørsla har vore "ikke-hegemonisk og opposisjonell", "en motkulturell bevegelse" (Østerud et al., 2003, s. 284) innanfor den norske felleskulturen.

HERREN OG KNEKTEN

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) skriv i Phenomänologie des Geistes om sjølvmedvitets sjølvstende og usjølvstende, og det kan knytast til

Gramscis røyndomsdefinerande hegemoniutøving andsynes dei dominerte. Han skildrar samanhengen mellom sjølvmedvitet hos herren og knekten: Der Herr ist das für sich seiende Bewußtsein, aber nicht mehr nur der Begriff desselben, sondern für sich seiendes Bewußtsein, welches durch ein anderes Bewußtsein mit sich vermittelt ist, nämlich durch ein solches, zu dessen Wesen es gehört, daß es mit selbständigem Sein oder der Dingheit überhaupt synthetisiert ist.

(Hegel, 1986, s. 150) Det er ikkje tilstrekkeleg for herren å bli verande i si eiga sjølvforståing, han treng at den same forståinga er delt av også dei som ikkje høyrer til herreskapet: Der Herr bezieht sich aufden Knecht mittelbar durch das selbständige Sein; den eben hieran ist der Knecht gehalten; es ist seine Kette, von der er im Kampe nicht abstrahieren konnte und darum sich als unselbständig, seine Selbständigkeit in der Dingheit zu haben erwies. Der Herr aber ist die Macht über dies Sein, denn er erwies im Kampfe, daß es ihm nur als ein Negatives gilt; indem er die Macht darüber, dies Sein aber die Macht über den Anderen ist, so hat er in diesem Schlusse diesen Anderen unter sich. (Hegel, 1986, s. 151) Knekten, den undertrykte, er påverka til å sjå sitt eige sjølvstende som avgrensa av det tinglege. Knekten har dermed godtatt å vere ein del av herrens sjølvforståing. Men den sanne sjølvstendige sjølvforståinga er eigentleg knektens sjølvforståing, seier Hegel, for sidan herren får si godkjenning gjennom knektens medvit, har han i si fullending berre oppnådd eit usjølvstendig medvit. Dette medfører, seier Hegel, at 43

Die Wahrheit des selbständigen Bewußtsein ist demnach das knechtische Bewußtsein. Dieses erscheint zwar zunächst außer sich und nicht als die Wahrheit des Selbstbewußtseins. Aber wie die Herrschaft zeigte, daß ihr Wesen das Verkehrte dessen ist, was sie sein will, so wird auch wohl die Knechtschaft vielmehr in ihrer Vollbringung zum Gegenteile dessen werden, was sie unmittelbar ist; sie wird als in sich zurückgedrängtes Bewußtsein in sich gehen und zur wahren Selbständigkeit sich umkehren. (Hegel, 1986, s. 152)

"ist seine Kette, von der er im Kampe nicht abstrahieren konnte". Konsekvensen av mental kolonisering, heiter det i sluttboka frå Makt- og demokratiutgreiinga, er at kulturelle uttrykksformer tørker ut, koder i virkelighetsoppfatning forsvinner, nyanser og variasjon i det språket som er knyttet til erfaringsbakgrunn og følelsesliv går tapt. (Østerud et al., 2003, s. 283) I ein diskurs om det tospråklege norske er det ikkje urimeleg at dei fleste deltakarane ville kunne semjast om dette som ei dekkande beskriving av det som faktisk skjer. Meiningsskilnadene kan ventast når det blir tale om kva som ev. skal gjerast med det den tilstanden diskursen handlar om.

Dei fleste offentlege tekstar om den norske tospråktilstanden – eller språktvifaldet, for å nytte den meir dynamiske nemninga – er ganske lojale mot gjeldande språkpolitikk, som ein kunne vente.

Denne språkpolitikken blei stadfesta i behandlinga av Stortingsmelding nr 35 (2007-2008) – Mål og meining. Her seiest det m.a. at me teknisk sett godt kunne klare oss med éi norsk målform og eitt norsk skriftspråk, "men kulturelt er dette i dag ein utenkjeleg tanke." (Norge, 2008, s. 196) Og vidare:

Det er ikkje vanskeleg å sjå ei line frå ein slik analyse til Gramscis mothegemoni og Bourdieus subfelt av framveksande og nydefinerande posisjonar.

Jf også merknaden ovanfor om kven som mest sannsynleg fyrst får auge på maktbruk når den blir utøvd.

I språkleg samanheng, skriv Gunnar Skirbekk (1967, s. 105), vil herre-knekt-forholdet seie at "herren" utan vidare oppfattar det som naturleg og rett at han smiler nedlatande til "knekten" når "knekten" på ein restaurant ber om "mjølk" – sjølv om "knekten" har tre doktorgradar og talar flytande gresk, og "herren" ikkje eingong meistrar sitt eige "sprog". Her har Skirbekk eit retorisk poeng. Men dersom "herren" her t.d. er ein hovudstadskelner, Nynorsk språk og kultur eksisterer som ein kan det rett nok hevdast at han deltar i "herskapet" integrert del av det norske kulturgrunnlasin freistnad på å få den mjølketyrste "knekten" til get og den norske kvardagen. Slik sett å kjenne sin plass, bøyge seg under "herskapet" sitt vedkjem nynorsken alle som lever i Noreg i dominerande "Bewußtsein". Ein slik representant dag. […] Det betyr at vi ikkje kan sjå på for "herskapet" er likevel sjølv ein "knekt" i Hegels forholdet mellom nynorsk og bokmål som meining, og fungerer berre som ein vidarekolportør ein språkstrid der ein nøytral stat skal halda av den verkelege «herren» sitt sjølvmedvit til den seg passivt utanfor. Staten må tvert imot ta nykomne "knekten". "Herren" opererer derfor i dette ein ansvar for å leggja til rette for meir tilfellet i lånte fjør, ei ikkje ukjend øving. likeverdige vilkår, slik at begge målformene Me siterte ovanfor frå Makt- og demokratiutgrei– også nynorsk – skal vera sikra vekst og inga, som eignar eit eige kapittel til språkleg domutvikling. (Norge, 2008, s. 196) inans. Språkleg dominans blir der som nemnt ovanfor kalla mental kolonisering, i hegeliansk for- Gjeldande språkpolitikk byggjer altså på jamstelling stand herrens sjølvmedvit som for knekten altså mellom målformene, og ein aktiv stat for å sikre 44

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

dette. Samstundes bryt Staten sjølv med dette i sin eigen språklege praksis, slik det kvart år blir dokumentert i den årlege språkstatistikken for departementa. For 2013 gjekk det fram at 11 av 17 departement ikkje greidde å nå minstemålet på 25 % av kvar målform representert i samla tekstproduksjon (Kulturdepartementet, 2014). På spørsmål frå media plar alle ansvarlege lojalt å love bot og betring.

Bourdieus teori gjev i sin kompleksitet gode innspel til korleis maktdynamikken i det norske språkfeltet kan beskrivast betre – rett nok ved å tilpasse teorien til norske sosiale og språklege forhold. Det kjem også til eit punkt der Bourdieu treng supplement i si maktbeskriving når det skal nyttast på det norske språkfeltet. Hos Gramsci og før han Hegel er det eit viktig fellesperspektiv å finne: Etter tur hegemoniet og herren sin strategi med å innlemme dei dominerte, knekten, i eiga sjølvforståing og oppfatning av sosial orden og arbeidsdeling. Det kulturelle hegemoniet er nok hos Gramsci meint i brei tyding, men kan lett omformast til å beskrive det hegemonielle i norsk skriftkultur.

Hegels påpeiking av at knekten berre er knekt så lenge han aksepterer sin "knektskap", så lenge han ser på seg sjølv som knekt, peikar samstundes på ein veg til endring. Liksom opparbeidinga av ein alternativ intellektualitet hos Gramsci kan sjåast som eit program for den mot-hegemonielle rørsla, er knektens erobring av det undertrykte medvitet vegen "zur wahren Selbständigkeit". Analysar av den pågåande språkdiskursen serverer oss handlingar av maktbruk og motmakt i sine små delar.

Det faktisk sagde og skrivne kan av og til vere det faktisk tenkte – og uttenkte, men somme tider også det tankelause.

I den norske språkkulturen har det heile tida – og heilt frå 1850-åra – vore skapt ein alternativ intellektualitet jamsides ein alternativ praksis. Også i dag er den nynorske skriftkulturen avhengig av sin eigen intellektualitet for å posisjonere denne kulturen i felleskulturen, nærare bestemt i spenning mot og i samspel med bokmålets skriftkultur.

Dei intellektualitetsdannande institusjonane er for det meste felles, men det er likevel større skilnad på den bokmålske dannelsen og den nynorske danninga enn varierande suffiks og bestemmingsmorfem.

Litteratur: Bourdieu, P. (1993). The field ofcultural production: essays on art and literature. [New York]: Columbia University Press.

Fløgstad, K. (2012). Eit sant mirakel. Henta 30.4.2013, frå http://www.aftenposten.no/kultur/Eit-sant-mirakel6932282.html#.UX-_McrbihQ Gramsci, A., & Sørensen, G. (1991). Fængselsoptegnelser: i udvalg. København: Museum Tusculanum.

Grepstad, O. (2012). Draumen om målet : tilstandsrapportar frå Norge og Noreg. Oslo: Samlaget.

Hegel, G. W. F. (1986). Phänomenologie des Geistes (Vol. 3). Frankfurt am Main: Suhrkamp.

Hoem, E. (1996). Mitt tapre språk. Oslo: Samlaget.

Kulturdepartementet (1988). Lov om målbruk i offentleg teneste.

Frå http://www.lovdata.no/all/nl-19800411-005.html Kulturdepartementet (2014). Språkstatistikk for departementa i 2013. Regjeringen.no: Henta frå https://www.regjeringen.no/globalassets/upload/kud/kulturvernavdelingen/maalbruk/sprakstatistikk_2013_justert.pdf.

Labov, W. (2006). The social stratification ofEnglish in New York City. Cambridge: Cambridge University Press.

Marx, K. (1991). Skrifter om den materialistiske historieoppfatning. Oslo: Pax. Norge. (2008). Mål og meining: ein heilskapleg norsk språkpolitikk (Vol. nr 35 (2007-2008)). Oslo: Departementet.

Skirbekk, S., Fidjestøl, B., & Hageberg, O. (1967). Kontur og kontrast: ti essays om språk og kultur. Oslo: Samlaget.

Weber, M., & Engelstad, F. (1999). Verdi og handling. Oslo: Pax. Østerud, Ø., Engelstad, F., Selle, P., & Makt- og, d. (2003). Makten og demokratiet: en sluttbok fra Makt- og demokratiutredningen. Oslo: Gyldendal akademisk.

45

å æ ø 46

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

av ANNE METTE S UNDE

ENGELSKPÅVERKNAD I DEN NORSKE 1 DATASPELKULTUREN Nordmenn vert stadig betre i engelsk. Dette kan ein sjå i samanheng med utviklinga innanfor moderne informasjonsteknologi, som har ført til fleire og nye typar språkkontakt som fremjar bruken av engelsk.

Dataspelkulturen er eitt av dei områda der ein ikkje berre kan bruke norsk; engelsk er ein naudsynt og integrert del av den språklege praksisen i desse miljøa.

Sjølv om ein vanskeleg kan seie korleis norsk kjem til å utvikle seg i framtida, kan ein vere rimeleg sikker på at påverknaden frå engelsk vil halde fram. I den samanhengen er det interessant å trekkje inn den språkbruksarenaen dataspelkulturen utgjer. Dagleg engasjerer ei rekke unge nordmenn seg i ein kultur der å lese, forstå og kommunisere på engelsk er avgjerande for sjølve deltakinga, og styresmaktene er uroa. Samstundes vert dataspelungdommen stadig fleire og yngre.

Dataspel- eller gamerkulturen er utan tvil viktig 1 2

for engelskutdanninga av unge nordmenn. Men ein kan også spørje seg kva for konsekvensar dataspeling kan komme til å ha for norsk. Korleis kan denne sterkt anglifiserte ungdomskulturen tenkjast å påverke det norske språksamfunnet?

KVIFOR SÅ MYKJE ENGELSK?

- Kom igjen ‘a, boys. Da go’er vi.

- Viss dei go’er på ein av oss må vi berre go’e som faen.

- Han er hitta!

- Skal vi gå og smoke no eller?

- Eg flashar smokesa. Flashar høge smoken!2 Slik høyrest det ut når fem unge vaksne sit saman og speler dataspelet Counter-Strike: Global Offensive (CSGO). CSGO er blant dei mest populære dataspela i Noreg, og vert spelt på lag med andre over Internett.

Ein som ikkje speler CSGO sjølv, vil neppe forstå

Takk til kollega Ivar Berg for framifrå språktips.

Språkeksempla i denne teksten kjem frå opptak av spelsesjonar i CSGO, så vel som frå skriftlege, norske CSGO-fora på Internett. Norske døme er attgjevne med vanleg rettskriving, og nokre har vorte korta ned og forenkla.

47

utdraget over. Likevel er det enkelt å leggje merke til alle dei engelske orda blant dei norske; CSGOsjargongen er ein slags hybrid mellom engelsk og norsk, og engelske ord som tilsynelatande har norske ekvivalentar, vert brukte i staden for dei norske. Kvifor er det naudsynt å bruke engelsk når du speler med og mot andre nordmenn?

For å svare på dette, må ein sjå på dataspelkulturen sin natur. Den norske dataspelkulturen er del av ein transnasjonal ungdomskultur som primært eksisterer på Internett, utan tradisjonelle landegrenser. I denne kulturen er spelsamfunna mange og forskjellige, men felles for dei fleste er at dei har stor internasjonal utstrekning. I denne mangfaldige kulturen har engelsk vorte kontaktspråket for dei med ulik språkbakgrunn. Språket har såleis ein samlande funksjon for dataspelkulturen som heilskap.

Ei anna årsak til at engelsk står sentralt, er at dei fleste spela går føre seg på engelsk. Engelsk er dimed også bruksspråk i nokon grad. Populære spel i kategorien massively multiplayer online games (MMO-spel), som CSGO og World of Warcraft (WoW), vert sjeldan omsette frå engelsk.

Alle spelinterne instruksjonar og meldingar må ein dimed forstå på originalspråket. Vidare er det ikkje berre spela i seg sjølve som forsyner

48

deltakarane med engelsk. Knytt til MMO-spel finst ofte store mengder forklarande tekstar og videosnuttar på Internett som det er vanleg å oppsøke når ein står fast. Også her har spelarane rik tilgang på engelsk.

Alt dette gjer at den norske spelsjargongen naturleg nok tek opp i seg engelske ord og uttrykk.

Eksempelet nedanfor frå eit CSGO-forum på nett stadfestar dette: Ser etter knife upgrades. Send trade offer. Gir ikkje overpay for pattern som ikkje finst, så ikkje bullshit meg please med trippel webs og double diamant-greier. Offer i kommentarfeltet.

Til sist kan ein nemne engelsken si rolle som statusmarkør; engelsk er eit verdisymbol for heile kulturen, og det ligg prestisje i å meistre det. I ein studie av den danske dataspelkulturen seier dei intervjua gamerane at morsmålet i visse høve, samanlikna med engelsk, ofte kjennest flatt og komisk (Preisler 1999). Anten det skuldast prestisje eller naudsyn, er det i alle fall slik at tilsette i spelbutikkjeda Outland rapporterer at norsk ungdom stadig legg heilt om til engelsk når dei er innom. Også i norske CSGO-fora hender det at heile innlegg vert skrivne på (meir eller mindre korrekt) engelsk: Night stream tonight! We gonna try to get the rank on the unranked today and see what rank we

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

49

gonna be. My main is Master Guardian. Had been fun if you could had tuned in and say hi in the chat.

Anten ein legg heilt om, eller skriv og snakkar ein slags hybrid, er engelsken si rolle i den norske dataspelkulturen svært synleg. Forskinga på samanhengen mellom dataspeling og språkutvikling er berre i startfasen. Skal ein likevel stole på dei funna som hittil er gjorde, er det liten tvil om at gaming gjer deg betre i engelsk.

GAMING OG ENGELSKKOMPETANSE

I to undersøkingar av svenske skuleelevar fann forskarane ein samanheng mellom kor mykje engelsk ein kan og kor mykje tid ein brukar på engelskspråklege fritidssyslar (Sundqvist 2009; Sylvén og Sundqvist 2012). I studien frå 2012 delte forskarane elevane inn i grupper etter kor mykje tid dei brukte på dataspel kvar veke. Resultata frå engelsktestane viste at dei som spelte mest var betre enn dei som spelte moderate mengder, som igjen var betre enn dei som spelte lite eller ingenting.

Eit anna interessant funn i studien er at gutane skåra betre på engelsktestane enn jentene.

Forskarane presiserer at forskjellen ikkje gjeld kjønn i seg sjølv, men at den heller heng saman

50

med to faktorar. For det første rapporterte gutane i studien at dei speler meir dataspel enn jentene.

For det andre oppgav dei at dei speler andre typar spel. Medan gutane føretrekker MMO-spel, som League of Legends, WoW og CSGO, speler jentene som regel offline single-player games (OSP-spel), som The Sims, Restaurant City og goSupermodel.

Medan den sosiale interaksjonen er ein viktig og integrert del av MMO-spel, krev ikkje OSP-spel aktive språkbrukarar på same måte; desse spela speler ein som regel for seg sjølv, utan Internetttilkopling. OSP-spel finst dessutan som regel i omsette versjonar. Forskarane konkluderer såleis med at typiske «gutespel» er meir språkleg utfordrande og stimulerande enn populære «jentespel».

Ein rapport frå Medietilsynet (2012) viser at dei same trendane gjeld for norske born og unge.

Gutane speler meir og andre typar dataspel enn jentene. Likevel byrjar jentene no i større grad å interessere seg for typiske gutespel (Kulturdepartementet 2008a) – og kanskje kjem dei snart på nivå med gutane når det gjeld tidsbruk også. Dei svenske studiane viser uansett at det er ein samanheng mellom dataspeling og engelskkompetanse, og at aktiv speling, særlig av

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

MMO-spel, synest å gi positive utslag på engelskkompetansen. Sjølv om vi ikkje har noka forsking på engelskbruken blant norske gamerar enno, støttar eit par tvillingbrør på sju år frå Tønsberg den internasjonale forskinga: Vi lærer sjukt mykje engelsk av å spele Minecraft!, seier dei (Stavseth 2015). Gutane oppgjev at dei lærer gloser dei ikkje har lært på skulen enno, som dei supplerer med dei dei har lært i klasserommet.

Og gutane er opplagt begeistra.

og at norsk sluttar å vere eit fullverdig, samfunnsberande språk. I så måte må dataspelkulturen seiast å vere ein «truga» språkbruksarena. Den norske dataspelmarknaden er i dag dominert av importerte spel, og berre om lag ein prosent av spela er av nordisk opphav (Kulturdepartementet 2008b). I stortingsmeldinga «Mål og meining» frå 2008 vert det presisert at det er eit sterkt behov for å sikre born og unge tilgang på alternative dataspel med norsk språk og innhald. For å få til dette vart det bestemt at KONSEKVENSAR FOR NORSK? ein skulle heve dei norske tilskota til utvikling av Gaming har i dag vorte gjengs. I samband med slike dataspel. I dag er det sju år sidan utviklinga av Internett på 90-talet gjekk stortingsmeldinga kom. Ifølgje spelmeldar Rune dataspeling frå å vere eit subkulturelt fenomen Håkonsen i NRK har tiltaket ikkje fungert – til til å verte ein vanleg hobby. Denne utviklinga har det har tilskota vore altfor låge. 3 I tillegg meiner skjedd samstundes med at engelsk har gått frå å Håkonsen at støtta heller må gå til å omsetje vere eit framandspråk til å verte eit bruksspråk i allereie eksisterande spel, i staden for å utvikle Norden. Kva for konsekvensar kan den auka nye. Det er kanskje eit for ambisiøst prosjekt å få engelskkompetansen ha for det norske ungdommen til å spele andre spel enn dei som er språksamfunnet, og for norsk i seg sjølv? populære internasjonalt. Dataspelkulturen er Norske styresmakter er uroa over den stadig tross alt ein verdskultur. Situasjonen står altså i større rolla engelsk får på enkelte stampe. samfunnsområde, som forsking, høgare Som anglifisert språkleg domene er utdanning og delar av norsk næringsliv. Frykta dataspelkulturen på eit vis meir interessant enn er at norsk skal tape terreng til fordel for engelsk, næringsliv og akademia. Når engelsk vinn terreng 3

Personleg kommunikasjon, februar 2015.

51

i desse domena, påverkar og fortrenger engelsk det norske språket fyrst innanfor desse, før det sidan påverkar språket utanfor. Med dataspelkulturen er det annleis, fordi «alle» driv med gaming.

Sundqvist (2009) understrekar eit viktig poeng – nemleg at dataspeling er ein sjølvstendig sosioøkonomisk variabel. Det betyr at kven som helst kan spele dataspel, ikkje berre dei frå, eksempelvis, dei høgare samfunnslaga. Når ein i tillegg veit at startalderen for spelinga vert lågare og lågare, kan det tenkjast at gaming vil komme til å gi enda større utslag på den totale engelskkompetansen i samfunnet i framtida enn det anglifiseringa av akademia og næringslivet har gjort til no.

Kva skjer da med norsk, når vi har generasjonar som ikkje berre lærer seg engelsk mykje tidlegare enn før, men også på ein meir omfattande måte?

Born lærer seg språk meir automatisk enn vaksne, og når engelsktileigninga samstundes går føre seg utanfor skulen i tillegg til i klasserommet, er 52

moglegheita for ein større og meir grunnleggjande engelskpåverknad til stades.

Som nemnt i innleiinga kan ein berre spekulere i korleis norsk kjem til å sjå ut i framtida. Likevel kan ein seie såpass som at den synkrone variasjonen som finst i dag, er utgangspunktet for morgondagens endringar. Dagens «feilbruk» kan verte morgondagens bruk. Såleis kan ein rekne med at vi kjem til å sjå større og meir komplekse innslag frå engelsk i norsk i framtida.

Dessutan tyder nye funn på at engelsk også er i ferd med å påverke strukturnivået i språket.

Ungdommen nytter til dømes preposisjonen for og spørjeordet kvifor etter engelsk mønster og seier at dei ikkje har tid for dustete forkjølingar, og at dette er kvifor dei studerer det dei gjer.

Vidare lurer dei på kva å gjere i staden for kva dei kan gjere på stemnemøte. Dei hatar å fylle ut skjemas, og dei relaterer til noko, i staden for å relatere seg til noko. Slike formuleringar kan tenkjast å verte vanlegare når einspråklege nordmenn vert tospråklege. Den auka Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

engelskkompetansen kan nemleg føre til at engelske og norske ord og strukturar kan komme til å gli over i kvarandre. Og når engelsk fortsatt er prestisjespråket, og når «alle» etter kvart innehar ein slik dobbel språkkompetanse, er sannsynet for at det hybride språket vert forstått, godtatt og vidareført absolutt til stades.

Dette er ei spennande utvikling vi som er unge i dag, får høve til å følgje frå orkesterplass i åra framover.

Referansar: Kulturdepartementet (2008a) Stortingsmelding nr. 14 (2007–2008) Dataspill.

Kulturdepartementet (2008b) Stortingsmelding nr. 35 (2007–2008) Mål og meining – Ein heilskapleg norsk språkpolitikk.

Medietilsynet (2012). Barn og medier 2012. Fakta om barn og unges (9-16 år) bruk og opplevelser av medier http://www.medietilsynet.no/PageFiles/11282/barnog medier_2012_oppdatert_ISBN.pdf.

Preisler, Bent (1999). Danskerne og det engelske sprog.

Fredriksberg: Roskilde Universitetsforlag.

Sundqvist, P (2009). Extramural English Matters. Out-ofschool English and its impact on Swedish Ninth Graders’ Oral Proficiency and Vocabulary. PhD Dissertation, Karlstad Universitet.

Sylvén, L. K. & P. Sundqvist (2012). Gaming as extramural English L2 learning and L2 proficiency among young learners. I ReCALL, 24, pp 302–321.

Stavseth, Sidsel W. (20. mars 2015) Må vi skjerme barna? I Tønsberg blad: http://www.tb.no/nyheter/ma-viskjerme-barna/s/5-76-47532 [avisinnlegg].

53

FYSIKK —

TILFELDIGVIS

“Gud kastar ikkje terning” Albert Einstein om sannsynstolkinga av kvantemekanikken.

Isaac Newton publiserte boka Philosophiæ Naturalis Principia Mathematica i 1687. Ho inneheld, mellom mykje anna, eit sett med likningar som forklarar korleis fysiske objekt oppfører seg under påverknad av krefter, og korleis gravitasjonskrafta mellom to himmellekamar endrar seg med avstanden mellom dei. Desse likningane, kjent som Newtons lover, er utgangspunktet for den klassiske mekanikken.

Med kjennskap til desse lovene kan ein rekne ut nøyaktig kor godt feste ein skøyteløpar treng for å klare ein skarp sving, eksakt kva bane jorda følger rundt sola, akkurat kor mykje fart ei romferge må ha for å sleppe ut av gravitasjonsfeltet, og så bortetter.

Men viss ein vil studere objekt som er veldig små, så vert dei fysiske lovene annleis. I 1905 skreiv Albert Einstein fire vitskaplege artiklar som alle skulle kome til å få avgjerande tyding for faget fysikk. To av dei handla om korleis rørsla til massive objekt påverkar og vert påverka av tida, 54

og la grunnlaget for relativitetsteorien. Ein handla om brownske rørsler — dei tilfeldige rørslene til atom og molekyl på grunn av temperatur — og den siste gav ei forklaring på eit fenomen som vert kalla fotoelektrisk effekt. Den siste fekk han Nobelprisen i fysikk for, og den blei ein viktig grunnstein i fagfeltet som skulle kome til å bli kjent som kvantemekanikk.

EIT KVANTESPRANG FOR VITSKAPEN

Fotoelektrisk effekt er eit fysisk fenomen som går ut på at ljos som skin på eit metall, kan føre til at det går ein straum i metallet — det same fenomenet som får solcellepanel til å fungere. Men sjølv om den fotoelektriske effekten var kjent allereie ved starten av 1900-talet, var det ein ting som ingen hadde klart å forklare. Ljos inneheld energi, og det er to måter å auke energien i ei ljosstråle. Anten kan ein auke intensiteten i ljoset, eller så kan ein gjere bølgelengda til ljoset kortare. Å auke intensiteten kan ein gjere ved å bruke to ljospærer Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Foto: FRANCESCO S AGGIO

av JØRGEN ERIKSSON MIDTBØ

i staden for éi, og viss ein byter frå ei raud ljoskjelde Om ballen er for lite energirik, får elektronet seg til ei blå, så søkk bølgelengda. Og i den ein trøkk, men lausnar ikkje frå festepunktet sitt. fotoelektriske effekten er det sånn at ljoset må ha Elektron som flyttar seg, er det som er elektrisk ei viss bølgelengd for at det skal gå straum i det straum, og jo fleire ballar di meir straum får vi. heile. Viss ljoset har for lang bølgelengd, så hjelper Det moderne namnet på ljospakker, eller det ikkje å pøse på med fleire ljospartiklar, er foton. pærer — det blir likevel ikkje Denne historia er viktig noko futt. fordi det var det første Det mest oppsiktsDet Einstein foreslo, var skrittet på vegen mot vekkande — nærmast ein revolusjonerande tanke: tolkinga av ljos som kjetterske — med Kva om ljoset består av små partiklar. Den rådande kvantemekanikk er at pakker av energi, som små haldninga mellom fysikarar han innfører sannsyn i biljardballar som fyk var at ljos var bølger og ikkje avgarde tett i tett? Då kunne noko anna, og Einstein si fysikken. ein sjå for seg at det å auke tolking sat langt inne å intensiteten i ljoset er som å akseptere for mange. Men legge til fleire ballar, medan å søkkje bølgelengda etter kvart kom det meir og meir overtydande gir kvar ball meir fart. Eit metall inneheld elektron prov. Til dømes at ved å lage ljosstrålar med veldig som sit fast, men når desse ballane, eller låg intensitet klarte forskarane å isolere einskilde energipakkene, treffer metallet, så kan kvar ball foton, og då oppfører dei seg som partiklar — dei slå laus eit elektron — viss ballen har nok energi. kan kollidere med andre ting og endre fart og 55

56

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

retning. Og endå meir oppsiktsvekkande var det at det òg går andre vegen: Små partiklar, som til dømes elektron, kan oppføre seg som bølger!

at ljos kunne opptre som partiklar, så var det likevel ikkje noko samanlikna med motviljen mot å godta denne sannsynstolkinga av verda. For kva skjer viss fysikken, på det mest grunnleggande nivået, SANNSYNSTOLKINGA er styrt av tilfeldigheit? Det representerte eit Det teoretiske rammeverket som etter kvart vart grunnleggande brot med Newtons deterministiske utvikla for å forstå og forklare alle desse raritetane, verdssyn, der ein i prinsippet skulle kunne rekne heiter kvantemekanikk. ut universet sin skjebne viss Mekanikk av di det handlar ein visste posisjonen og At Einstein sjølv blei om rørsla til objekt, og farten til alle objekt nøyaktig kvante som i eit kvant, eller ved eit visst tidspunkt. At mellom kvantefysikken ei pakke, med energi.

Einstein sjølv blei mellom sine største skeptikarar Kvantemekanikken gir ei kvantefysikken sine største seier mykje om kva for konsistent forklaring på seier mykje om paradigmeskifte det var. skeptikarar, fotoelektrisk effekt og ei kva for paradigmeskifte det rekke andre eigenskapar var. som små partiklar har. Det mest oppsiktsvekkande — nærmast kjetterske — med kvantemekanikken STANDARDMODELLEN er at han innfører sannsyn i fysikken. I motsetnad Tallause eksperiment dei siste hundre åra har synt til i klassisk mekanikk — der ein kan føreseie overtydande prov på at kvantemekanikken er rett, nøyaktig korleis bana til ein planet kjem til å sjå og at verda verkeleg blir styrt av tilfeldigheiter på ut — seier kvantemekanikken at det berre finst eit veldig små lengdeskalaar. Framstega på sannsyn for plasseringa til eit elektron i bane rundt fysikkfronten har òg vore store, og ein atomkjerne. På same måte har eit radioaktivt kvantemekanikken har blitt utvida til å beskrive stoff, til dømes uran, eit sannsyn for spontant å bittesmå partiklar med ekstremt høg energi. Den sundfalle ved å sende ut ein mindre partikkel frå beste teorien vi har for kva verda er bygd opp av, atomkjernen sin. Men viss ein har eit einskild er ein kvantemekanisk teori som vert kalla uranatom er det ikkje mogleg å føreseie nøyaktig standardmodellen for partikkelfysikk. Han gir ei når utsendinga vil skje. konsistent samanfatning av kva partiklar materien Om det tok lang tid for fysikkmiljøet å akseptere rundt oss er laga av og kva krefter som verkar 57

mellom dei.

I Genéve ligg verdas største fysikklaboratorium, CERN, med verdas største maskin: Large Hadron Collider (LHC). Han er bygd for å finne ut nytt om dei aller minste byggesteinane i verda, det som vert kalla elementærpartiklar. Det gjer han ved å køyre ein masse proton, som er atomkjernen i hydrogenatomet, veldig fort rundt i ein 27 kilometer lang ring under bakken og kræsje dei saman. I kollisjonen vert protona omvandla til heilt andre partiklar, som straks vert fotografert av store fotokamera slik at fysikarane kan analysere kva som har skjedd.

Fysikarane tolkar det dei ser i rammeverket til standardmodellen. Standardmodellen gir føreseiingar med ekstremt høg presisjon, men han er òg veldig komplisert å rekne på. For å kunne samanlikne målingane frå LHC med standardmodellen (og slik sjekke om modellen stemmer med røynda eller ikkje) nyttar fysikarane derfor Monte Carlo-rekning på svære dataanlegg.

Eigentleg så får dei berre datamaskinen til å gjere ein masse virtuelle LHC-eksperiment, og så kan dei gjere den same dataanalysen på dei virtuelle dataene og samanlikne.

58

MØRK MATERIE

Ein viktig grunn til at LHC vart bygd, er å leite etter nye typar partiklar som ikkje er ein del av standardmodellen. Det er særleg knytt stor spenning til noko som blir kalla mørk materie — som fysikarane veit eksisterer, men ikkje anar kva er for noko. Det finst ein horde av framlegg til teoretiske forklaringar på mørk materie, som alle tar utgangspunkt i standardmodellen og prøver å utvide han med ekstra partiklar med passande, mørke eigenskapar.

For å sjekke om det kan vere noko i desse teoriane, brukar ein òg Monte Carlo til å simulere alt mellom hypotetiske LHC-eksperiment og modellar for heile galaksar eller til og med heile universet. Sidan det er så mange mørk-materiemodellar å velje mellom, så blir det ekstra viktig å gjere simuleringar for å kunne skilje dei sannsynlege modellane frå dei usannsynlege, og slik finne ut kvar ein lyt rette forskinga for endeleg å knekke mørk-materie-koden.

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

MONTE CARLO­ METODER Tenk deg at du spelar dartspel, og at du er skikkeleg dårleg i det. Du klarar å treffe veggen som dartskiva heng på, men det er heilt tilfeldig kvar på veggen pila landar. Du har ikkje noko betre å gjere, så du kastar veldig mange kast. Etterpå tel du opp kor mange av pilene som landa på dartskiva. Viss nokon no spurte deg kva arealet av dartskiva var — kva ville du svart? Ei mogleg løysing er å måle arealet til veggen, dele på det totale talet på piler og gange med dei pilene som traffskiva. Viss pilene verkeleg er tilfeldig fordelt på veggen, så burde forholdet mellom dartskive-arealet og det totale arealet vere det same som forholdet mellom piltala.

No tenkjer du kanskje at du kunne komme på enklare måter å måle arealet til ei skive på — og det held eg med deg i — men viss du likevel hadde gjort det på denne måten, så hadde du utført ei Monte Carlo-måling.

REKNING MED TILFELDIGE TAL

Monte Carlo er, i tillegg til å vere namnet på eit berømt kasino, eit samleomgrep for metodar som nyttar tilfeldige tal til å rekne ut ting. Den eksplosive utviklinga som har vore i reknekapasiteten til datamaskiner, kombinert med utviklinga av algoritmar som kan generere tilfeldige tal, har gjort Monte Carlo-metodar — MC mellom vener — veldig populære, og dei blir no brukt i dei fleste greiner av vitskapen. Eit bruksområde er det eg skisserte i førre avsnitt, nemleg å rekne ut areal eller volum. Ein treng berre å fortelle datamaskinen kva som er “inni” og “utanfor” det området ein vil rekne ut (dartskiva og resten av veggen), og få han til å trekke masse tilfeldige punkt og telje kor mange som hamnar innanfor grensa til området.

Andre typar spørsmål har ei innebygd tilfeldigheit. Til dømes kan ein trafikkforskar 59

programmere ein modell for eit vegsystem, og putte inn køyretøy tilfeldig, basert på statistiske observasjonar av køyremønster, for å sjå kor det er truleg at det kjem til å oppstå kø. Og ein epidemiolog kan simulere spreiinga av ein smittsom sjukdom i ei befolkning ved å legge inn informasjon om sannsynet for smitteoveføring, forflytningsmønster og så bortetter.

SANNSYNET BESTEMMER

Fysikk er eit fagfelt der statistikk og sannsyn spelar ei stor rolle. Eit døme er termodynamikk, som dreier seg om korleis gassar, væsker og andre materialar vert påverka av endringar i trykk og temperatur. Alle som har prøvd å helle ein skvett mjølk oppi ein kaffikopp, veit at mjølka straks byrjar å spreie seg ut, og etter kvart har heile kaffien fått den same, litt ljosare fargen. Denne oppførselen er eit spørsmål om reint sannsyn: Det er i prinsippet ikkje noko i vegen for at alle mjølkemolekyla plasserer seg på den eine sida av kaffikoppen — det er berre så utruleg mykje meir sannsynleg at dei fordeler seg nokonlunde jamnt.

Det er ei grein av fysikken som skil seg ut på kva rolle tilfeldigheit og sannsyn spelar, og ho heiter kvantemekanikk. Kvantemekanikk skildrar korleis dei aller minste bitane av verda vår oppfører seg, slik som atom, elektron og små ljoskvant.

Kvantemekanikken er spesiell fordi han inneheld 60

ekte tilfeldigheit. Til dømes kan ein bruke kvantemekanikk til å rekne ut kor ofte ein radioaktiv atomkjerne sender ut stråling — men det er ikkje snakk om at ein får nøyaktige klokkeslett. Det einaste kvantemekanikken gir oss, er sannsynet for at det blir sendt ut stråling i løpet av eit tidsrom. Dette sannsynet kan ein rekne om til halveringstid. Viss ein har veldig mange atomkjernar saman i ein klump, så blir den tilfeldige oppførselen til einskildatoma litt dempa, og då seier halveringstida kor lang tid det tar før halvparten av dei radioaktive atoma, statistisk sett, har sendt frå seg stråling.

Sannsynsaspektet som ligg innbaka i kvantemekanikken, gjer han til ein ideell kandidat for Monte Carlo-simuleringar. Viss ein skal designe kjernekraftverk, til dømes, så er ein avhengig av å føreseie oppførselen til veldig mange radioaktive atom i ein kjedereaksjon. Denne kjedereaksjonen er avhengig av ein lang serie tilfeldige, sannsynsbetinga einskildhendingar, og det er datamaskina perfekt til å rekne på.

Monte Carlo-simuleringar har fått ein heilt sentral plass i fysikk og mange andre fagfelt, og ettersom avansert bruk av datamaskin spreier seg til stadig nye fagområde, er det truleg at Monte Carlo kjem til å finne endå nye former og tilhengarar i framtida.

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

SAMKVEM OG STORBYLIV

61

Gatene i London av LULLEN FANITULLEN

Det var i den tida eg gjekk rundt og gjorde alt anna enn svalt i London. Det var påske, og vi hadde kosta på oss ein liten storbyferie. Syster mi, mor mi og eg.

Systera mi er ei dame på trettiein år, om mogleg med enda større pepar-mø-fakter enn eg. Heldigvis lever vi i ein historisk epoke der det å vera ugift i vår alder ikkje blir rekna som det komplette nederlag. Enkelte kan til og med få seg til å tru at vi er kresne. Så om livet kan kjennast meiningslaust, veit vi iallfall at enkelte, med eller utan grunn, kan beundre oss eit grann akkurat for det.

Eg gjekk rundt i gatene, og i det eg trudde det var kjensla av fridom som stod og venta på meg på neste gatehjørne, var det i staden einsemda. Ei slags panikkkjensle breidde seg i meg. Om det ikkje er for pretensiøst, må eg nesten kunne seia at eg byrja å ane kva Munch må ha kjent den gongen “Skrik” vart til.

Det hadde jo gått så fint ei stund no. Eg hadde møtt 62

Storegut, og hadde byrja å ane lukta av suksess. Først verka han litt av, så på. Men det at han verka av, gjorde sjølvsagt at eg innsåg kor inderleg på eg sjølv var. Og det var jo greitt å vita. Eg var dessutan ganske sikker på at han var interessert. Men så hadde han reist. Til dalstroka innanfor eller kanskje enda lenger, kva visste vel eg. Det var ferietid, og dermed kunne eg heller ikkje forvente å høyre så mykje. Det er på sett og vis unnatakstilstand når det er ferie. Folk kan leva i si eiga boble, i visse om at folk utanfor bobla ikkje etterlyser dei eller blir fornærma. Det er iallfall slik eg har oppfatta dei sosiale konvensjonane rundt fenomenet ferie.

Men altså: London. Det er når ein kjem dit, at ein innser at asfaltjungelen Oslo, nei, det er faktisk ingen ting å prate om. Mange menneske på Karl Johan ein laurdags føremiddag, sa du? Å ja. Det er klart. Men ikkje som London. «Fortell ikke meg at du er ensom», Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

Lullen Fanitullen er ei forunderleg kvinne som ingen forlèt utan å ha fått merke av henne. Ho står i alt anna enn sentrum av sine eigne forsøk på å finne storslått romantikk i verdas mest kostbare by, Oslo.

konkluderte Finn Kalvik, da han omsette «Streets of London». Blant så mange er det framleis så mange som må vera åleine. Det er ikkje tilfeldig at det var i London Bridget Jones skulle figurere i ei og same filmscene som Celine Dion sin legendariske «All by myself».

No skal eg sjølvsagt ikkje dra dette ned i eit heilsvart hol der alt som ventar, er skjærselden. Eg trur på positive overraskingar i livet, blant alle dei ikkje så positive. Eg likar også å tru at eg er blant dei som kan gle seg litt over andre si lukke, sjølv om min eigen private suksess ser ut til å vera på god avstand iblant.

Mi veninne Mimmi er ei av dei som har treft blink siste året. I grunnen var det vel numbers game, som britane seier. Møter ein mange nok, må lukka til slutt slå til. Men når ein først er i mål, spelar det jo inga rolle om ein har vore gjennom eitt eller hundre stemnemøte for å koma dit.

63

Dav AIKTN

SSAD ASIR

KOMMENTAR:

Diktaren har i febrilsk tilstand vore inspirert av overskriftene i norske nettaviser. Han har nytta noko kunstnarfridom, men det meste er bortimot slik det var skrive av dei glimrande journalistane her på berget (eller innanfor ring 3).

64

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

SPEL ELLER LEIK

Jagland kasta vi er tente med eit betre samarbeid sjå kven som heia på Northug!

– Tør ikkje anna, daglegvareekspert om Reitan-ja Spel for galleriet, seier Norwegian – Eg trur nesten ikkje mine eigne øyre – Driten er ute av kroppen Endeleg!

Slik reagerte kroppane til «Anno»-deltakarane ikkje eit knefall for Kina ikkje min jobb å stramme opp alle – Regjeringa må redde rypa

Angrar på ordbruken spionalarm Kvar fjerde tilsett har utanlandsk ektefelle minn oss på kven som har lidd meir enn den kvite kvinna «insane»-knappen på Tesla auga skal poppe ut Mange slit med kompleks raud og vill i blikket frå dei trøndske skogane skrik ut mot fanden og Jesu menn og kvinner Terroristar!

Ansvar!

Oslo, mars 2015

Utan rot i røynda Kor lang er ein vanleg penis?

Kattar har kuppa øy her ryk det snart til sjukehus etter store smerter i hovudet Skulle ikkje ha kødda med gjedda Noreg har blitt gjort til latter Tusenvis ramma av streiken Bomma på rullebanen.

65

66

Mål og Makt 2015 – 2/2016 – 1

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med fire hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Studentsamskipnaden i Oslo.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: http://malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 2 2016 er søndag 3. april.

Me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no

67

Attende til:

M책l og Makt Postboks 285 Sentrum 01 03 Oslo