Mål og Makt 2016 - 2

1 64

201 6 - 2

46. ĂĽrgangen

BLADSTYRAR Marta Valentinsen

OPPLAG 650

I SKRIFTSTYRET Geir Egil Eiksund Marta Valentinsen Eirik Tengesdal Hilde Stokland Rui Runar Bjørkvik Mæland

UTGJEVAR Studentmållaget i Oslo.

Forfattarane står sjølve ansvarlege for innhaldet i artiklane.

FRAM- OG BAKSIDE Rune Stølen BLADBUNAD Odin Hørthe Omdal Geir Egil Eiksund OMBREKKING

Geir Egil Eiksund Hilde Stokland Rui Marta Valentinsen Eirik Tengesdal KORREKTUR

Kristin Fridtun Synnøve Midtbø Myking Vegard Storsul Opdahl Janne Nygård

ISSN 0332-7744 MÅL OG MAKT OG STUDENTMÅLLAGET I OSLO Pb 285 Sentrum 0103 Oslo TELEFON 469 698 91 E-POST malogmakt@malogmakt.no INTERNETT smio.no malogmakt.no ÅRSTINGING Tre nummer, kr 200

SLUTTKORREKTUR

Geir Egil Eiksund

LYSINGAR 2500 kroner for éi side

PRENTEVERK Haakon Arnesen AS

KONTONUMMER 3450 35 12671

2

5 LEIAR: DEI MANGE SPELA MARTA VALENTINSEN 6 VALET SOM FORANDRAR USA REIDAR STRISLAND 14 ANDRE VERDSKRIGEN – EIN NÅDESTØYT FOR NYNORSKEN? KIRSTI LUNDE 22 FAVORITTEN: MED ANDRE ORD MAGNE AASBRENN 25 TTIP – WTF? GAUTE EITERJORD 32 FOTOGRAFEN TOM PARSON 38 «DET ER JO NATURLEG! » MAGNUS FLÅTEN NICKELSEN 44 DIKTAREN OG SJELESØRGAREN ELISE LØVEREIDE 48 MASTEROPPGÅVA: «JEG LESE DENNE» – OM BARNESPRÅK OG VERBBØYING BROR-MAGNUS SVILAND STRAND

54 EIN NY VÅR LULLEN FANITULLEN 56 DIKTET ASSAD NASIR

KORT OM BIDRAGSYTARANE

Marta Valentinsen (f. 1994)

frå Karmøy jobbar som informasjonssekretær i Natur og Ungdom og er bladstyrar i Mål og Makt.

Reidar Strisland (f. 1989)

har bachelorgrad i samfunnsgeografi og praktisk-pedagogisk utdanning frå Universitetet i Oslo. Han har bakgrunn frå mellom anna Raudt og Natur og Ungdom, og jobbar no med ei bok om den amerikanske venstresida med stipend frå Fritt Ord.

Kirsti Lunde (f. 1989)

frå Lom har master i nordisk språkvitskap, jobbar som skrivar i Norsk Målungdom og kan spele Dølavisa på trekkspel.

Magne Aasbrenn (f. 1955)

er Fredrikstad-gut og nyvald leiar i Noregs Mållag. Han er lektor og har jobba ved Fredrik II videregående skole i Fredrikstad sidan 1985. Magne er forfattar med fleire bokutgjevingar bak seg, og fekk Østfoldmålprisen i 2009.

Gaute Eiterjord (f. 1995)

kjem frå Stavanger og bur i Oslo. Han er nestleiar i Natur og Ungdom og jobbar i tillegg for Norsk Bonde- og Småbrukarlag.

Han drøymer om eit småbruk på landet, men i mellomtida nøyer han seg med å dyrke basilikum i kjøkkenvindauget.

Tom Parsons (f. 1984)

er ein legoentusiast frå New Zealand. Han er halvvegs i si toårige verdsomreising, og dokumenterer turen ved å ta bilete av ein legomann som er spesiallaga til å likne på han.

Magnus Flåten Nickelsen (f. 1994)

kjem frå Sandnes, men har immigrert til København der han no studerer filosofi. Han er redaktør i det filosofiske studenttidsskriftet «Tanken» på København Universitet og leiar av organisasjon U. Syng kvar morgon til plantene sine. Dei liker best opera.

4

Elise Løvereide (f. 1990)

frå Stavanger er utdanna statsvitar ved Universitetet i Bergen. Ho jobbar som frilansjournalist, og har for tida praksis ved Nynorsk avissenter. Løvereide er også debattredaktør for nettmagasinet Under Arbeid. Ho ventar framleis på brev frå Galtvort, men ville neppe dratt dit utan mobilen.

Bror-Magnus Sviland Strand (f. 1989)

frå Sandnes har vore nestleiar i Norsk Målungdom, leiar i Studentmållaget i Oslo og sete i skriftstyret til Mål og Makt. For tida arbeider han som forskar ved UiT – Noregs arktiske universitet, der han skal byrja i ei doktorgradsstipendiatstilling til hausten. Han syklar til jobb når det er fint vêr og syng i eit mannskor kvar torsdag.

LULLEN FANITULLEN

bur i Oslo og er stadig på jakt etter nye opplevingar.

Assad Nasir (f. 1985)

er norsk- og samfunnsfaglærar på Mailand vidaregåande skule og grunnleggjar av forlaget Nasir.

Rune Stølen (f. 1994)

er sunnfjording, men det skal nemnast at han har budd i Bergen.

Han har utdanning hos Kunst- og designhøgskulen derfrå, og studerer no Fysikk, astronomi og meteorologi ved UiO. Strikkar.

Ida Eva Neverdahl (f. 1993)

er teikneserieskapar og illustratør frå Stavanger. Ho spratt nyleg ut med ein bachelor i design or Kunst- og designhøgskulen i Bergen, illustrerer for ulike publikasjonar og har gjeve ut fire bøker.

Mål og Makt 2016 – 2

LEIAR

av MARTA VALENTINSEN

«Du kosar deg med å skriva nynorsk» sa ein ven til meg ein gong. «Hæ?» var svaret mitt. Der sat me og prata om klimaforhandlingane i Paris og så kjem han med den påstanden? Som nynorskbrukar får du mange rare kommentarar og spørsmål, men dette var heilt nytt.

Aldri har eg sett på det å skriva nynorsk som kos.

Tvert i mot, i periodar har det vore noko herk å skriva nynorsk. Men mest av alt ser eg på det å skriva nynorsk som det å skriva på morsmålet mitt. For det er jo morsmålet mitt, det er det skriftspråket eg har vakse opp med.

Av og til får eg inntrykk av at bokmålsbrukarar ikkje forstår at nynorsk er eit skriftspråk som er like funksjonelt som bokmål. At det går an å avtala middag via SMS på nynorsk, at det går an å diskutera internasjonale handelsavtalar på nynorsk og at det går an å diskutere valet i USA på nynorsk. Nynorsk er ikkje eit språk som er reservert dikt og dei mest engasjerte i målrørsla.

Så nyt dette bladet som ikkje handlar om nynorsk, men som er skrive på nynorsk.

Ja, okei, me har ein tekst som handlar om målrørsla, men det er berre ein!

5

av REIDAR S TRISLAND

VALET SOM FORANDRAR USA Bernie Sanders har blitt symbolet på eit USA i stor endring. Kva betyr den 74 år gamle senatorens plutselige popularitet for amerikansk politikk?

I februar kom ei måling utført av YouGov som viste at eit fleirtal av amerikanarar under 30 år favoriserer sosialisme framfor kapitalisme. I Demokratanes primærval vinn den sjølvproklamerte sosialisten solide fleirtal i aldersgruppene 18–30 år og 30–45.

Kva er det som plutseleg har gjort dei progressive kreftene «konkurransedyktige»?

presidentkandidat. Ho takka pent nei. Vonbrotet var stort, men blei raskt forvandla til konstruktiv energi.

For nå kom ein ny progressiv kandidat på banen.

Facebook, Twitter, Instagram og Reddit er alle sosiale medium der Bernie-supportarar har delt alt som er av positive nyhende om senatoren, og spreidd den politiske bodskapen hans. Hadde Facebook-klikk avgjort val, ville Sanders ha vunne primærvalet 75–25.

EMNEKNAGGANES TIDSALDER #FeelTheBern blei primærvalkampens viktigaste Pressekonferansen der Bernie Sanders annonserte sitt emneknagg. Amerikanarar som fekk føling med kandidatur vil neppe stå seg i historiebøkene. Den engasjementet gav seg ikkje. Ordet spreidde seg raskt, var raskt og dårlig organisert. Ingen gav den gamle og førte Bernie frå ein ubetydeleg outsider til ein reell senatoren frå Vermont så mykje som ein ørliten sjanse utfordrar. Over heile USA har han arrangert store til å utfordre langt meir profilerte Hillary Clinton. folkemøte. Uansett kor han er, møter tusenvis opp for Den minimale trua på Sanders’ moglegheiter blei å høyre bodskapen om at ein politisk revolusjon er reflekterte i mediedekninga. Tv-kanalane gav han naudsynt. Kva er grunnen til at denne retorikken treff bare ein brøkdel av tv-tida Clinton fekk. Ein så mange i 2016? Vil dagens unge forandre USA? medieskapt valsiger var in the making. Trudde mange.

Medan tv-ekspertane var travelt opptekne med å WALL STREET VS. FOLKET spå siger til Hillary Clinton, skjedde det noko i eit Det viktigaste bakteppet for Sanders’ suksess er utan anna medium. Internett bobla over. Unge progressive tvil finanskrisa i 2008. Krisa råka millionar av amerikanarar hadde lenge jobba for at Demokratanes amerikanarar samtidig som den grådige finanseliten senator Elizabeth Warren skulle bli deira som skapte ho kom seg ustraffa unna. Når 6

Mål og Makt 2016 – 2

middelklassen sitt lønsnivå samtidig har stått stille i politikarar som tydeleg stiller seg på arbeidarklassen tiår trass i økonomisk vekst, har det gitt grobotn til og middelklassen si side. Han har erklært Wall Street politisk mobilisering. Med unntak av spontane som hovudfienden, arbeidd mot frihandelsavtaler, aksjonar som «Occupy Wall Street» har den arbeidd for å doble minsteløna og tatt kampen mot økonomiske utviklinga i stor grad ført til avmakt og at dei rike og eliten skal kunne kjøpe seg det demobilisering. Det viser valresultatet dei vil ha. blant anna dei amerikanske Sanders tar ikkje imot mellomvala, der lav store summar, og Uansett kor han er, møter valdeltaking har gitt finansierer valkampen sin tusenvis opp for å høyre republikanarane store sigrar. gjennom små donasjonar bodskapen om at ein politisk I 2012 vedtok amerikansk frå vanlege folk. Sanders revolusjon er naudsynt. Kva høgsterett den såkalla har høgt truverd blant er grunnen til at denne «Citizens United»-lova som amerikanarane, og det har retorikken treffså mange i gjorde det mogleg for store han bygd opp gjennom 2016?

Vil dagens unge verksemder å pøse pengar mange tiår som konsistent forandre USA? inn i Super-PACs – grupper politikar. som driv valkamp for kandidatane utanfor deira offisielle DEMOKRATI I FORFALL valkamporganisasjonar. Dei etablerte politikarane Lista over demokratiske utfordringar i USA er lang: frå begge parti heldt seg nøytrale til, eller støttar den Behandlinga av demonstrantar og journalistar under nye lova. Hillary Clinton er blant politikarane som Occupy Wall Steet. Valsystemet i hovudvalet, kor dei har nyttiggjort seg mest av høgsterettsavgjerda. einaste røystene som tel er dei i statar som vippar Bernie Sanders er på den andre sida ein av få mellom demokratisk og republikansk siger. Og ikkje 7

av Ida Eva Neverdahl 8

Mål og Makt 2016 – 2

minst dei seks millionane fangar og tidlegare fangar Men lista over udemokratiske hindringar for som har mista røysteretten for tidlegare kriminelle sosialisten frå Vermont er lengre enn som så. Det handlingar. Desse eksempla er frå sjølve starta med Demokratane som ikkje ville arrangere valsystemet. Men det finst fleire problem. fleire enn seks tv-debattar mellom kandidatane Paradoksalt nok står Demokratane for fleire av dei sine. Til samanlikning var det fleire enn 20 i 2008. sjølv.

Medan Clinton vart ein kjend kandidat for dei Sjølv om Sanders har høgt truverd, og sjølv om fleste, var Sanders meir ukjend. Tv-debattane var han på målingane gjer det betre enn Clinton i hans store moglegheit til å profilere seg. Men målingane mot Trump, har det vore tøft å kjempe Demokratane hadde ein favoritt frå starten av, og for å bli Demokratanes president-kandidat. På da passa det dei bra med få tv-debattar. målingane i 2016, ligg talet på Superdelegatane er ein amerikanarar som definerer annan faktor i det seg som uavhengige frå dei demokratiske primærvalet.

Eit stort fleirtal av dei store partia på godt over 40 Ein superdelegat er ein unge ønskjer Sanders prosent. Dette talet har økt viktig person i det vald.

Men for at dei stabilt lenge.

Men demokratiske partiet som skal få røyste, må dei valsystemet i USA er bygd får moglegheita til å vere registrere seg som opp som eit topartisystem, og delegat på Demokratanes veljarane tør ikkje røyste på landsmøte utan å vere vald. veljarar. eit tredje parti. Difor er det Med over 700 slike særs viktig at uavhengige får delegatar er du avhengig av vere med og velje presidentkandidaten til minst ei viss støtte blant dei etablerte demokratane for å eit av dei to store partia. Men slik er det berre vinne. Dette høyrast helt riktig ikkje særs nokon stader. I New York måtte du til dømes demokratisk ut. Men hovudregelen er likevel at dei registrere deg som demokrat eit halvår før sjølve følgjer fleirtalet av dei valde delegatane. Problemet valet. Sanders vinn primærval blant dei uavhengige er korleis desse brukast til å selje inn at en kandidat med stor margin, så der dei ikkje får røyste er er uslåeleg. Gjennom heile årets primærval har hovudregelen at han tapar. Om du er uavhengig i historia vore at Clinton kjem til å vinne som følgje ein stat der berre demokratar får røyste i av den store støtta ho har blant superdelegatane.

Demokratanes primærval, endar du opp med Sjølv om det i røynda er kandidaten med flest valde moglegheita til å velje mellom berre to kandidatar, delegatar som etter alt å døme vinn til sist, så har sannsynlegvis to du som uavhengig ikkje likar. Det dette bidrege til at mange veljarar har mista motet er dumt for Sanders, og det er alvorleg for det på Sanders vegner. amerikanske demokratiet.

Eit stort fleirtal av dei unge ønskjer Sanders vald.

9

Men for at dei skal få røyste, må dei registrere seg For Sanders sine allierte er det vanskeleg å forstå som veljarar. Ved tidligare val har Demokratane kvifor afroamerikanarane vel som dei gjer. Allereie prioritert høgt å registrere veljarar på universiteta, på 60-talet vart Sanders arrestert i Chicago for å slik at dei blir innlemma i partiet. I 2015/2016 har protestere mot segregering. Sidan har Sanders vore dei ikkje fokuset så mykje på dette. Amerikanske ein trufast representant for alle minoritetar i USA. samfunnsdebattantar som støttar Sanders har stilt I 1988 støtta han dessutan den svarte seg spørsmål om kvifor. Fordi mange unge veljarar presidentkandidaten Jesse Jackson aktivt i ville ha styrka Sanders sitt kandidatur? nominasjonsvalet, som ein av få valde politikarar.

At selskapa som eig store kanalar som NBC, CNN Clinton har på den andre sida ei meir brokete og MSNBC har støtta Clinton økonomisk og historie. Ho har vore republikanar, og støtta i sine samstundes gitt Sanders lite tv-tid samanlikna med yngre dagar den kontroversielle konkurrenten, aukar ikkje presidentkandidaten Barry Sanders sine moglegheiter Goldwater. Under Bill for å vinne. Men det aukar Clintons presidentperiode På spørsmål om «black krafta i argumentasjonen brukte ho omgrep som lives or all lives hans om at systemet er «super-predators» om unge matter?», svara han rigga for dei rike og afroamerikanarar på ein klart: «black lives!». etablerte. svært generaliserande måte.

Kvifor røyster afroAFROAMERIKANSK MUR amerikanarane likevel som dei gjer? For det første Den store veljargruppa som står i vegen for siger vil også eit fleirtal av unge afroamerikanarar røyste til Sanders, er afroamerikanarane. Det byrja i South- Sanders. Men dei røystar berre i liten grad. Det er Carolina, og dei andre sørstatane der Clinton vann dei godt vaksne som røystar. For det andre er mange stort. Denne veljar-gruppa har vore ei hard nøtt å av dei eldre afroamerikanarane konservative knekke for Sanders gjennom hele primærvalet, og kristne, og dei er skeptiske til å velje ein sosialist. gav nok ein gong store utslag i dei såkalla knock- For det tredje har mange markante out-vala i New York og Maryland. Der fikk Sanders afroamerikanarar tett kontakt med «The Clintons» godt under 30 prosent av røystene deira. og bidreg til å mobilisere svarte røyster. For det 10

Mål og Makt 2016 – 2

fjerde er det godt kjent at Bill Clinton, trass i mange klare svar som dette, rann ikkje røystene inn. liberaliserande høgreside-reformer, minska Uansett kva grunnane til at Sanders ikkje vinn arbeids-løysa, noko som var særs viktig for afroamerikanske røyster er, er ein ting sikkert: Han afroamerikanarar. For det har ikkje lukkast med femte har Hillary Clinton gått strategien sin.

Dagens unge får med til val på å vidareføre arven seg kven som stikk av etter Obama. Obama er RYDDAR VEG FOR NYE med profitten, framleis ekstremt populær i PROGRESSIVE samstundes som dei dei afroamerikanske miljøa, Mange snakkar om at denne sjølv må ha to jobbar for og mange av Sanders sine valkampen er ei nå-ellerå få privatøkonomien til framlegg er av media aldri-hending for USA si å gå rundt. karakterisert som angrep på venstreside. Det er feil.

Obamas politikk. Årets primærvalkamp, og For at Sanders skulle klart å mobilisere fleire Bernie Sanders’ presidentkandidatur er starten på afroamerikanarar, måtte han hatt betre tid til å ei lysare politisk framtid i USA. Det er det fleire organisere seg i sør-statane, og han måtte fått meir grunnar til. tv-tid. Mange stader er afroamerikanarane av For det første har internett bidrege til at sosioøkonomiske grunnar blant dei som har minst uavhengige røyster blir viktigare og viktigare. Både tilgjenge på informasjon. I fleire av dei svarte alternative nettstader og sosiale medium bidreg til områda i sør-statane er det til dømes mangelfull å spreie andre nyhende enn dei som er silt gjennom tilgang på internett. Moglegheita for at Sanders selskapsstyrt media. The Young Turks, Democracy ville gjort det betre om informasjonen om Now, Raw Story, US Uncut og Real News er bare kandidatane hadde vore betre, er til stades. Trass nokre få døme. Dagens unge får med seg kven som i at den såkalla «Black lives matter»-rørsla har blitt stikk av med profitten, samstundes som dei sjølv mykje omtalt. Sanders sjølv er ikkje støtta av rørsla, må ha to jobbar for å få privatøkonomien til å gå men Clinton ser ut til å vere meir kritisert. På rundt. spørsmål om «black lives or all lives matter?», svara Sanders’ menneskesyn gjennom heile den han klart: «black lives!». Men sjølv om han gav politiske karrieren hans er i ferd med å bli normalen 11

også blant amerikanarar under 45 år. Dei ønskjer ryddar veg for framtidige progressive kandidatar. like rettar uavhengig av kjønn og bakgrunn, dei er mot krig, dei er meir Palestina-venlege og dei vil UNGDOMMEN EIG MORGONDAGEN ha slutt på at hasjrøykarar blir fengsla, for å nemne Sanders er utan tvil amerikansk valkamps A New noko. Dette bryt med konsensusen blant det Hope. Men sjølv om han som oftast står på rett side, konservative etablissementet i Washington og gir har også han til tider trakka feil. Hovudsakleg gjeld rom for nye progressive krefter. det lovgiving som blir vedteken i pakkar. På 90Sanders har sparka opp mange låste dører dei talet under Bill Clinton, støtta han til dømes ei lov siste månadane. Da eg på som førte til masseseinhausten las meg opp arrestasjonar av afropå politikken hans, var amerikanarar. Han var inntrykket mitt at han Sanders støtta dessutan uttalt mot den delen, men med den jødiske den kontroversielle Balkan- stemte for totalpakka bakgrunnen sin ønska å krigen og krigen mot terror mellom anna fordi den også dysse ned Midtausteni Afghanistan. inneheldt tiltak mot vold debatten. Men eg tok feil. mot kvinner.

I den avgjerande tvSanders støtta dessutan debatten på CNN før New York-valet valde han å den kontroversielle Balkan-krigen og krigen mot gå offensivt ut og presse Clinton si atterhaldne terror i Afghanistan. Men i valkampen har eit av Israel-støtte. I løpet av debatten sa han klart ifrå hovudpoenga hans vore at USA bør slutte å fjerne om at arbeidsløysa og mangel på vatn i Palestinske regime i land som ikkje passer dei. Spesielt ikkje område må løysast før ein kan håpe på fred, og at om du ikkje har ein plan etter regimeskiftet. Og USA må våge å kritisere Netanyahu når han straffar han framhevar sin eigen motstand mot palestinarane fullstendig uproporsjonalt. Sanders intervensjonane i Irak, Libya og Sør-Amerika.

12

Mål og Makt 2016 – 2

Sjølv om presidentkandidatane enno ikkje er plukka ut, blir det stadig meir sannsynleg at Clinton endar opp som vinnar. Ho går ikkje til val på nokon politisk revolusjon. Men sjølv om ho etter alt å døme blir presidentkandidat, er ho skuffa over korleis nominasjonskampen har gått. Ho forventa at ein primærvalkamp med berre ukjende kandidatar ville bli ein easy match. Ho tok feil. I staden får ho eit tøft landsmøte. For sjølv om ho vil få delegatfleirtal på landsmøtet, så vil mange av delegatane hennar òg vere unge og progressive.

Sjølv om dei stør Clinton, vil dei med stort sannsyn stø ein meir radikal visepresidentkandidat. Rykta seier at Clinton etter månader med imagebygging som «progressiv» vil trekke seg mot høgre, og at ho ønskjer seg ein visepresident med slik kvalifikasjonar. Landsmøtedelegatane hennar vil fort velje ein visepresident ho sjølv ikkje vil ha.

For å vinne hovudvalet er ho samstundes avhengig av unge og uavhengige veljarar. I første omgang blir det spanande å sjå korleis ho stiller seg til Sanders om ho skulle vinne. Gir ho løfter som kan mobilisere ungdommen? Blir ho ufrivillig hjelpt av ein progressiv visepresident? Eller vil ho

ta sjansen, og gå for ein moderat politikk i valkampen og sigle inn til valsiger fordi Trump er mindre populær?

Og kva vil skje etter valet? Vil dei unge organisere seg innanfor Demokratane og søkje å endre partiet innanfrå? Eller er framtida eit nytt og progressivt amerikansk parti? Ein ting er sikkert, Bernie Sanders har allereie forandra USA, og det går mot ein amerikansk vår. Med tida vil ungdommen vinne.

13

av KIRSTI LUNDE

Andre verdskrigen

– ein nådestøyt for nynorsken?

Fram til andre verdskrigen hadde målrørsla jamt over trua på at nynorsk skulle bli einaste riksmål i Noreg. Slik gjekk det ikkje. Kva skjedde?

På kvart landsmøte i dei åra det var stortingsval på 1930-talet, vedtok Noregs Mållag eigne valprogram. Kvart av programma byrjar slik: «Det norske målet skal bli atterreist til einaste riksmål i landet. Difor krev vi […]» Føresetnaden for alt arbeidet Mållaget la ned, og for alt dei kravde av politikarane, var at nynorsken på sikt skulle verte det einaste riksmålet i Noreg. Mållaget sjølv meinte dei kunne få det til innanfor ei tidsramme på om lag 20 år, så lenge dei fekk mobilisert nok folk og arbeidd hardt nok for det.

Men slik gjekk det ikkje. I det nyaste prinsipprogrammet til Noregs Mållag, vedteke på landsmøtet i 1997, slår Mållaget heller fast at dei arbeider for at alle fritt skal kunne nytte dialekten sin, og for at folk både i bygd og by skal velje og ta i bruk nynorsken (Noregs Mållag, 1997). Jamvel om dei fyrste politiske programma til Mållaget etter andre verdskrigen òg hadde hovudmålsetjing om nynorsk som einaste riksmål, verkar det som trua på prosjektet er svekt. OlafAlmenningen seier i jubileumsboka til Noregs Mållag, Målreising i 75

år, at det ikkje ser ut til at desse programma vart fylgt opp med politisk press og arbeid, og at dei helst var prinsippfråsegner for målfolket sjølv1 .

Språkstoda og tilhøva mellom nynorsk og bokmål er ikkje naturgjevne, dei vert konstant forma og påverka av ytre faktorar. Det synest som om noko svekte målsaka under andre verdskrigen, men kva kan det ha vore?

MÅLSAKA FØR KRIGEN

1930-åra byrja hardt for målrørsla, då dei opplevde den fyrste verkelege politiske nedturen med namnestriden om Trondheim. Mållaget kjempa for at byen skulle ta att namnet Nidaros, medan riksmålsfolk og dei fleste trønderar ville at byen skulle heite Trondhjem. Fyrst vann målrørsla fram med namneendringa i Stortinget, men det skapte så kraftige reaksjonar at saka vart teken opp att etter eitt år, og kompromissnamnet Trondheim vart vedteke. Dette var fyrste gongen Noregs Mållag tapte ei sak i Stortinget. I tillegg gjorde dei seg svært upopulære mellom innbyggjarane i

1. Almenningen, 1981, s.123 14

Mål og Makt 2016 – 2

Trondheim, og denne fyrste store maktdemonstrasjonen mot målsaka gjorde målfolket nedstemte. «Alt tyder på at målstriden no er komen inn i ei ny stode», står det skrive i eit brev frå aktive folk i rørsla til styret i Noregs Mållag i 1931 2.

Men 1930-åra gav òg målrørsla mange sigrar. I 1930 vart Mållova innført, og NRK vart skipa i 1933.

Målrørsla spelte ei viktig rolle gjennom heile skipinga og sytte såleis for at det allereie frå starten av vart nytta ei viss mengd nynorsk i rikskringkastinga. I tillegg var det stor auke i talet på nynorske skulekrinsar, særskilt etter innføringa av den nye rettskrivinga i 1938. Totalt var det om lag 800 skulekrinsar som bytte til nynorsk etter at rettskrivinga vart vedteken, noko som førte til at ein for fyrste gong hadde fleirtal av nynorske skulekrinsar i Noreg. Grunnen til at så mange bytte var i hovudsak praktisk: Alle skulebøkene måtte bytast ut etter reforma, og mange nytta høvet til å byte språk i skulekrinsen sidan dei uansett ville få nye bøker.

Rettskrivinga i 1938 skapte rett nok splid internt i rørsla, og for fyrste gong sidan skipinga delte Mållaget seg i to fløyer: Dei som ville at nynorsken skulle liggje nærast mogleg normalen til Ivar Aasen, og dei som var tilhengjarar av ein opnare normal.

I åra etter striden om rettskrivinga jobba leirane ganske åtskilt og møttest til kamp på landsmøtet til Mållaget. Trass i desse utprøvingane for ei relativt ung rørsle, og trass i at bokmålet vann land i presse og arbeidsliv, var det likevel optimisme i målrørsla ved inngangen til 1940. At nynorsken vann nytt land i skulemålsrøystingar, gjorde at mange framleis meinte det var realistisk å sjå for seg nynorsk som einaste riksmål i nær framtid.

MÅLSAKA UNDER KRIGEN

9. april kom krigen til Noreg, og skrivarstova til Noregs Mållag vart stengd fram til 17. mai fordi dei som jobba der, vart kalla inn til militærteneste.

Mållaget var i byrjinga usikre på korleis dei skulle handtere situasjonen: Skulle dei halde fram som før, leggje ned eller vente og sjå korleis den nye

2. Almenningen, 1981, s.160 15

politiske situasjonen påverka målreisinga? Dei gjekk til slutt for å halde fram som før, så godt det lét seg gjere. Sidan regjeringspartiet Nasjonal Samling (NS) fylgde nøye med på kva som rørte seg i lagslivet og slo ned på det dei meinte braut med sine standpunkt, måtte målarbeid i større grad gå føre seg internt i rørsla, og i mindre grad utetter slik ein hadde drive før. I løpet av hausten 1940 sende Mållaget ut eit opprop til medlemane sine med råd om korleis ein skulle drive målsak i den nye, vanskelege kvardagen:

i synet på korleis dei burde arbeide under okkupasjonen: Ein del ville gå saman med Mållaget om å ta pause frå målstriden under krigen. Ein annan del ville halde fram med målstrid som før og prøve å bøte på skadane 1938-rettskrivinga hadde ført med seg. Det var denne delen av riksmålsrørsla som sigra, og dei inngjekk etter kvart eit samarbeid med NS-regjeringa for å få i stand ei ny rettskriving4. Samarbeidet mellom NS og Riksmålsforbundet resulterte i ei ny rettskriving av 1941, både på nynorsk og bokmål. Rettskrivinga vart ikkje nytta fullt ut i skulen. Forlaga hadde for Hald laga våre i live! Endå om dårleg økonomi under krigen til å produsere nye landssamskipnaden kan få vanskar i bøker, dessutan låg allereie ei mengd nye lærebøker arbeidet sitt no, så må dei einskilde laga med 1938-rettskriving klare på lager. I avisene vart freista halde oppe sitt arbeid. Det kan gjera rettskrivinga derimot innført, for i pressa hadde ossmålfolkgodtatvi kjem saman littoftarei NS sensurmakt5. denne tida. Hald lagsmøte som før, vend 22. februar 1942 vart stoda for alvor endra for møtearbeidet innetter. Vi tel til at møta Mållaget. Då kalla Gulbrand Lunde, kulturminister samlar seg serskilt om det vi kan kalla det i kultur- og folkeopplysingsdepartementet, inn norske innhaldet: lat det vera møte med styret i Noregs Ungdomslag til møte i Oslo. På den utgreiingar om norske emne og norsk tida hadde Noregs Mållag og Noregs Ungdomslag tradisjon, les opp av dei beste norske felles skrivar og felles skrivarstove, og dei to bokmennene, skipa studieringar kring organisasjonane jobba såleis nært saman. På møtet norske emne i bokheim, kunst, soge og mål. la Lunde fram nye lover for laget, men styret i Syng dei norske songane3. ungdomslaget nekta å gå med på dei nye lovene.

Det resulterte i at Lunde avsette dei og peika ut Mållaget sentralt låg òg lågt i terrenget, og då styret nytt styre same dag. Frå då tok NS over skrivarstova møttest for siste gong 10. oktober 1941, hadde dei til Ungdomslaget og Mållaget, og dei avsette alle berre møttest nokre få lovleg valde ledd i gongar sidan okkupasjonen. organisasjonane6. Rett etter Frå då tok NS over Likevel heldt fleire og fleire møtet fekk skrivaren i skrivarstova til skulekrinsar fram med å gå Mållaget, Kristoffer Sælid, over til nynorsk heilt fram til sendt ut eit skriv om kva som Ungdomslaget og 1944.

Mållaget, og dei avsette hadde hendt. Der bad han Sjølv om Mållaget vart lokallaga om å leggje ned alle lovleg valde ledd i samde om å halde fram som arbeidet og om å ikkje organisasjonane. før inntil vidare, meinte dei samarbeide med nazistane. at målstriden burde leggjast Det var viktig at skrivet ikkje på is fram til krigen var slutt, av di ein ikkje burde kom i hendene på nazistane. Difor sende Sælid kjempe mot landsmenn, men heller stå samla mot brevet med bod til Bergen, der det vart anonymt kreftene utanfrå. Riksmålsforbundet var heller delt underskrive med Sivlefronten i Bergen. Sumaren 3. Almenningen, 1981, s.197 4. Almenningen, 1981, s.198

16

5. Vikør, 2005 6. Almenningen, 1981, s.199

Mål og Makt 2016 – 2

av Rune Stølen

1942 sykla så Knut Fortun rundt i store delar av landet for å snakke med ungdomslaga om kva som hadde hendt. På same tid knytte målfolka kontaktar med Heimefronten, slik at motstandsarbeid i Noregs Ungdomslag og Noregs Mållag vart samordna med resten av målarbeidet. Frå då var målrørsla sett ut av spel og jobba berre innetter fram til krigen var over.

Jamvel om NS tok over Noregs Mållag, prioriterte dei naturleg nok ikkje målarbeid under krigen.

Tvert imot avsette dei i praksis språkleg likestilling i skulen, sidan dei berre tillét si eiga rettskriving.

Dei sende berre pressemeldingar og annan informasjon til bokmålspressa, og mållova vart sett til sides under heile krigen7. Noregs Mållag låg såleis nede til NS i 1944 skipa til «Norsk Målkontor» med resten av midlane til Mållaget. Ved nyttår same år vart skrivarstova til Mållaget treft av ei bombe,

og det meste av arkivmaterialet gjekk tapt. Frå då ser det ut til å ha vore lite eller ingen aktivitet i målrørsla fram til krigen tok slutt.

Når ein ser på kva som skjedde i Noregs Mållag under krigen, verkar det klart at krigen i seg sjølv svekte målsaka og Mållaget. Rett etter at organisasjonen hadde kome ordentleg i gjenge og arbeidet byrja å bli godt organisert, vart dei tvinga til å leggje ned arbeidet. Då krigen var over, hadde dei verken midlar eller datamateriell til å starte opp att, og ein måtte såleis byggje opp organisasjonen frå botnen av. Men om organisasjonen berre var materielt og organisatorisk svekt, ville ein kanskje ha sett vidare framgang for målsaka så snart krigen var over og organisasjonen kom på fote att. Slik var det ikkje.

I åra etter krigen voks motstanden mot nynorsk, til dømes med foreldreaksjonen mot samnorsk på 1950-talet. Pågangsmotet og trua på den tidlegare

7. Almenningen, 1981, s.198

17

hovudmålsetjinga, nynorsken som einaste riksmål, var svekt, og det styrkeforholdet me ser mellom nynorsk og bokmål i dag, byrja å verte tydelegare.

Det må såleis ha vore noko meir enn krigen i seg sjølv som svekte målsaka. Men kva var det?

EIT NYNORSKVENLEG NS?

I programmet til NS frå 1934 står det: «Den naturlige sammensmeltning av de to målfører til ett norsk skriftspråk fremmes, men uten tvang» 8.

Rettskrivingsreformene i Noreg både før og etter krigen har alltid har vore gjennomførte ved at nemnder som er ihopsette av folk med ulike bakgrunnar, har forma ut eit framlegg til ny rettskriving, som så har vorte innført i skule og stat frå eit visst tidspunkt. Slik kan ein seie at samansmeltingane eller endringane i nynorsk og bokmål ikkje er «naturlege», men framprovoserte, og det at dei har vorte påbode brukt i skule og stat, gjer at dei har vorte «tvinga» på folk. Difor er det interessant at NS òg gjekk fram på same vis då dei gjennomførte sine rettskrivingsreformer i nynorsk og bokmål i 1941, trass i sitt eige programpunkt om saka.

NS meinte at samansmeltinga av nynorsk og bokmål skulle skje på «høgnorsk grunn» 9. Når ein ser på kva endringar som er gjort i ordtilfang, ortografi og morfologi i NS-bokmålet, ser det ut til å bety at former som peika attende til «den norske stordomstida», altså til tida før unionen med Danmark, skulle favoriserast. I nynorsk resulterte det i mindre endringar som tok nynorsken attende i retning av tidlegare rettskrivingar. Til dømes kom i-målet inn att, etter å ha vorte sideform i 1938rettskrivinga, a-infinitiv vart eineform og tilnærmingsformar frå 1938 vart strokne.

I bokmål fekk normeringsidealet «høgnorsk grunn» større verknadar. Rett nok vart a-former i mange hokjønnsord strokne, utanom i særnorske ord som elva og brua, og -et vart obligatorisk ending 8. Brevik, 2002, s. 224 9. Vikør, 2005 10. Vikør, 2005 18

i preteritum, som i kastet. Men diftongar vart hyppigare i bruk, og fleire nynorsknære ord vart innførte eller fastsette som obligatoriske former, til dømes sæter, bu og no. Forma no vart rekna som ein særskilt «høgnorsk markør», av di Gulbrand Lunde meinte han låg fint mellom «det ’danske’ nu og det ’uskjønne’ nå» 10. Sidan forma aldri før hadde vore tillaten i bokmål, vart ho eit klårt symbol på lojalitet til NS. Reformene slo aldri fullt gjennom i skulen, men sidan NS sjølv kontrollerte media, fekk dei raskt innpass der. Kombinasjonen av at NS sjølv berre nytta bokmål og at endringane i bokmålsreforma deira er meir oppsiktsvekkjande enn i nynorskreforma, gjer at ein i ettertid kan få inntrykk av at NS si bokmålsreform var omfattande og gjennomgripande11 . Dessutan kan reforma gje inntrykk av at NS og målrørsla hadde felles interesser når det gjaldt rettskrivinga i Noreg, sidan dei mange signalorda gjer at bokmålet til NS på overflata synest å ha vorte meir nynorsk. Det kan ha svekt målsaka og stoda til nynorsken etter krigen. Men nettopp fordi NS sjølv brukte bokmål, og eit bokmål som tilsynelatande låg nært opp til nynorsken, har skuldingane i ettertid gått ut på at NS var samnorsken sin fremste forkjempar12. Desse skuldingane avsannar Arne Torp ved å peike på normeringsgrunnlaget til NS: For samnorskfolk – og for målrørsla – skulle eit norsk skriftspråk vere tufta på folkemålet. For NS og Gulbrand Lunde var det «nasjonale og estetiske omsyn som talte mest» 13.

NASJONALISME = NASJONALISME?

Men nett det at NS var så opptekne av å normere ut frå nasjonale omsyn, kan òg ha svekt målsaka.

På 1930-talet var arbeidet til målrørsla framleis prega av den nasjonale lina i målreisinga: Nynorsken byggjer på dei norske dialektane og er såleis ei samlande norm for dei norske språka. Han er norskare og difor rettare som skriftspråk i Noreg 11. Vikør, 2005 12. Torp, 1993, s.14 13. Torp, 1993, s.15 Mål og Makt 2016 – 2

enn dansk eller bokmål. Men i løpet av og etter avsette styret i Noregs Mållag og Noregs krigstida har omgrep som nasjonal og nasjonalisme ungdomslag, seier det slik: «Men ikke bare språket, i mange kretsar fått ein klang og ei rekkje hele den gamle norske kulturen med sine røtter i assosiasjonar som ikkje er særskilt positive. Kan vår glemte storhetstid, levde sitt stille liv i våre målsaka ha vorte svekt fordi argumentasjonen til bygder, i folkemusikken, i våre sagn, i våre bunader, målrørsla kunne verke i vårt heimeyrke» 16. Målet samanfallande med tankane med NS sin nasjonalisme var Kan målsaka ha vorte til NS? å fremje det norske gjennom svekt fordi Men fyrst heilt stutt: Kva er å byggje opp og syne fram nasjonalisme? folkekulturen, den norske argumentasjonen til Nasjonalismen er ei rørsle og nasjonalkarakteren, av di ein målrørsla kunne verke eit tankesett som har som meinte han var betre enn samanfallande med mål å fremje ein nasjon. andre nasjonalkarakterar. tankane til NS? Omgrepet nasjon har hatt På overflata kan desse ulike tydingar gjennom tida, tankane minne om tankane men frå 1700-talet får det den tydinga me kjenner som stod sterkt i norskdomsrørsla, ein samleterm best i dag: Nasjonen består av folket i han. Grovt for målrørsla og ungdomslagsrørsla: Når nasjonen sett er det to ulike tradisjonar innanfor Noreg skulle attreisast, måtte bygde- og nasjonalismen, den franske og den tyske. Den bondekulturen lyftast opp. Ivar Aasen sjølv såg franske legg vekt på politiske kriterium for å språket som den viktigaste i brikka i oppbygginga definere ein nasjon, medan den tyske legg vekt på av ein nasjon, skal me tru essayet «Om vort etnisitet, og under det òg språk14. Sentralt i den Skriftsprog» frå 1836: tyske tradisjonen var tanken om at alle menneske hadde ei folkesjel som gjorde at dei høyrde til ein EfteratvortFædrenelandattererblevethvad fellesskap, nasjonen. Språket og folkediktinga var det engang var, nemlig frit og selvstændigt, viktige uttrykk for denne fellesskapen, og gjennom maa det være os magtpaaliggende at bruge dei kom ein i kontakt med sjølve et selvstændigt og nationalt Sprog, eftersom 15 «nasjonalkarakteren» til eit folk . Det er den tyske dette er en Nations fornemste Kjendemærke. tradisjonen som har vore gjeldande både i målrørsla Saalænge Norge ansaaes som en dansk og i NS. Likevel var ikkje innhaldet i Provinds, og Landets Embeder for en stor nasjonalismeomgrepet deira det same.

Deel besattes afDanske, ja endog alle NS, og nazismen generelt, la vekt på ein Norske, som nød videnskabelig Opdragelse, nasjonalisme der ein tenkjer seg at kven som høyrer oplærtes i Danmark og paa Dansk, og til ein nasjon, vert bestemt ut frå etnisitet, og at følgelig Dansk eller Kjøbenhavnsk Tale og nokre etniske grupper er overordna andre. For NS Skrift omsiderblev herskende hos os, vardet var altså det norske folket overlegne andre folk. naturligt, atvortSprogs Nationalitetmaatte NS framstilte seg difor som eit rotnorsk parti, og gaae under. Hiin Umyndighedstid er dei var særskilt opptekne av norsk historie frå tida svunden, og vi burde vise Verden, atvi ogsaa før unionen med Danmark og av folke- og i denne, vistnok ikke uvigtige Sag – bygdekulturen. Gulbrand Lunde, mannen i NS sitt attraaede at være selvstændige. 17 kultur- og folkeopplysingsdepartement som 14. Brunstad, 1995, s. 18 15. Brunstad, 1995, s. 24

16. Lunde, 1942, s.162 17. Aasen, 1984, s.53

19

20

Han set språket som sjølve kjenneteiknet på ein nasjon, på kva som samlar oss og gjer oss norske.

Om ein skreller vekk lag på lag med tankar om kva som gjer oss norske (me likar å gå på ski, me et alltid matpakke, me er ikkje så opne mot nye menneske, me har dugnad for å få ting gjort), er det språket me står att med som fellestrekk. Mange går aldri på ski og et aldri matpakke, mange er opne mot framande, mange har aldri vore på dugnad. Men me snakkar norsk. For Aasen og målrørsla var det viktig at denne språklege fellesskapen var sjølve grunnlaget for oppbygginga av eit eige norsk skriftspråk.

Skilnaden frå NS ligg i at målrørsla ikkje gjorde det fordi den norske fellesskapen var betre enn andre fellesskapar, men fordi den norske fellesskapen er vår eigen fellesskap. Når han vert svekt, svekkjer det den norske folkesjela, peikar Aasen på i essayet «Om dannelsen og norskheden»: «[…] men Ulykken er at vore største Byer nu i lang Tid netop have været et Hjem for fremmedt Maal og fremmede Skikke, og have saaledes netop virket til at svække Norskheden i Stedet for at styrke den.» 18 Det danske språket, eller eit språk tufta på dansk, vil ikkje gje rom for og styrkje den norske folkesjela. Difor må utgangspunktet for eit norsk skriftspråk vere eit språk som allereie passar til og uttrykkjer den norske folkesjela.

Tankane om fornorsking og nasjonalisme stod ikkje berre sterkt i NS og målrørsla. Etter 1905 gjekk ei bylgje av fornorskingstiltak over landet, som mellom anna førte til at byar bytte til namn som ikkje synte fram det gamle danskestyret (til dømes då Kristiania bytte namn til Oslo), at ei rekkje bedrifter tok til å nytte «norske» som ein del av namnet sitt og at Gyldendal Norsk Forlag kjøpte rettane til norske forfattarar som tidlegare hadde kome ut på danske forlag. Mot slutten av 1920-åra var desse fornorskingstiltaka gjennomførte med siger, og ifylgje historikar Hans Fredrik Dahl var konsekvensen av dette at nasjonalismen var oppbrukt som drivkraft for endring av samfunnet: «Norsk kulturmiljø og tenkesett var rett og slett så gjennomsyret av

nasjonalistisk tradisjon at det måtte bli lite å hente for en protestbevegelse på den kanten.» 19 Under og rett etter krigen vart den norske nasjonalkjensla på ny sterk, men denne gongen fordi ein måtte stå samla mot fiendslege krefter utanfrå. Når den nasjonale argumentasjonen til målrørsla vart svekt, heng det difor truleg meir saman med at folk kjende seg norske og som del av det felles norske, uavhengig av kva skriftspråk ein nytta og kva skriftspråket var tufta på. Å skulle stille noko opp som meir norsk og betre norsk verka truleg pussig etter ei slik styrkeprøve for nasjonen som krigen var. Dessutan hadde bokmålet fått slege meir og meir rot i media, staten og næringslivet under krigen, det vart nytta på alle samfunnsområde, og det var difor ingen som sette spørsmålsteikn ved om bokmålet var norsk. Dette tvinga målrørsla til å finne ei ny argumentasjonslinje for saka si.

18. Aasen, 1984, s. 69

19. Dahl, 2001, s. 193

NY KVARDAG FOR NYNORSKEN

Det er ingen tvil om at målsaka vart svekt av krigen i seg sjølv. Krigsåra og NS-styret gjekk hardt ut over Mållaget både økonomisk og organisatorisk, og ein brukte lang tid på å få sentrallekken og lokallaga i gjenge att då krigen var over. Dessutan kunne både utfallet av 1941-rettskrivinga og eit visst samanfall mellom argumentasjonen til målrørsla og NS ha svekt omdømet til både målsaka og målrørsla.

Når målrørsla i dag arbeider for at alle fritt skal kunne nytte dialekten sin, og for at folk både i bygd og by skal velje og ta i bruk nynorsken, handlar det difor kanskje mest om at ein gjennom tida har tilpassa seg ei ny språkstode. Det handlar om å vedkjenne at styrkeforhaldet mellom nynorsk og bokmål er skakt og heller jobbe for realistiske gjennomslag innanfor dei rammene, heller enn at trua på eige prosjekt er svekt. Dessutan: Å vere i mindretal er ikkje støtt så kjekt. Om ein framleis skulle ynskje at målrørsla jobba for nynorsk som einaste riksmål, må ein jo spørje seg: Vil me verkeleg bokmålsfolket så vondt?

Mål og Makt 2016 – 2

KJELDER:

Almenningen, O. (1981).

Målreising i 75 år. Noregs Mållag 1906–1981. Oslo: Fonna forlag.

Brevik, H. O. og I. de Figueiredo (2002). Den norske fascismen. Nasjonal Samling 1933– 1940.

Oslo: Pax Forlag A/S. Brunstad, E. (1995). Nasjonalisme som språkpolitisk ideologi. Om nynorsk, frisisk og færøysk målreising. Oslo: Noregs forskingsråd.

Dahl, H. F. (2001). De store ideologienes tid. I Eriksen, T. B og Ø.

Sørensen, Norsk idéhistorie (band V). Oslo: Aschehoug.

Lunde, G. (1942). Kampen for Norge II. Foredrag og artikler 1940–1941. Oslo: Gunnar Stenersens forlag.

Noregs Mållag (1997). «Prinsipprogram for Noregs Mållag». http://www.nm.no/tekst.cfm?path=10198,10222,10226 (lesen 08.05.16).

Torp, A. (1993). «Samnorsktanken som naziideologi». Språklig samling 3, s. 14–16.

Vikør, L. S. (2005). «NS og språkpolitikken: høgnorsk ideologi og bokmålsk praksis». http://samnorsk.no/artikler/a2005/lars-s-vikoer-ns-og-spraakpolitikken-hoegnorsk-ideologi-ogbokmaalsk-praksis/ (lesen 16.05.16).

Aasen, I. (1984). Om grunnlagetfornorskmålreising: seksartiklar. Red. Stephen J. Walton. Voss: Vestanbok forlag.

21

FAVORITTEN

av MAGNE AASBRENN

MED ANDRE ORD Som nynorskskrivar djupt nede i bokmålsland i Østfold er det rett som det er at eg treng argument for dette språket hjartet hamrar så varmt for. Mange av argumenta eg brukar, handlar om ting utanom sjølve nynorsken, til dømes at nynorsken er demokratisk, eller at det å skrive nynorsk gjer at ein unngår at bokmålet tærer på dialekta.

Eg ser sjølvsagt an den eg diskuterer med, og nokre av dei er av ein kategori eg set spesielt høg pris på.

Det er dei eg veit likar språk – gjerne dei som i tillegg til engelsk meistrar fransk, tysk og/eller spansk. Slike folk kan ein få til å bli glad i nynorsk ved å vise til kvaliteten i sjølve språket. Og da tenker eg ikkje på at nynorsk er fint i dikt (sjølv om det jo faktisk er sant!), men på ordrikdommen. Litt på same måten som engelsk har nynorsken tilfang frå to hovudkjelder, både det vestnordiske og det austnordiske, og det gjer at utvalet av ord blir spesielt rikt og variert.

Eit problem er det at mange av dei beste orda er i det passive og ikkje i det aktive ordforrådet for mange brukarar, inkludert underteikna. Da blir det rett og slett vanskeleg å komme på det beste ordet i farta. I slike situasjonar har eg eit favoritt-hjelpemiddel, ei 22

synonymordbok av det spesielle slaget. Det er Med andre ord av Magne Rommetveit. Etter ei første utgåve i 1993 kom boka ut i utvida form i år 2000 og har 19 000 oppslagsord med om lag 200 000 synonym.

Eg har begge utgåvene og hugsar kor stas det var å vere vert for Rommetveit da han var gjest på landsmøtet i til Noregs Mållag i Fredrikstad i 1998 og blei utnemnd til heidersmedlem.

Når ein brukar Med andre ord har ein på ein nesten bakvend måte bruk for alt bokmål ein har blitt utsett for gjennom livet for å skrive god nynorsk. Lat oss seie at du vil skrive om at nokon har vore «snarrådig» og eigentleg ikkje kjem på nokre gode ikkjebokmålske uttrykk for det omgrepet, ja, da er det berre å slå opp i Rommetveits store raude og få tilbod om «rådsnar, gløgg (til å finna på), handledyktig, handlekraftig, kløktig, oppfinnsam, påhitten, snartenkt, resolutt.» Utgåva frå 2000 har også oppslag frå normale nynorskord, slik at ein slepp å tenke ut eit oppslagsord på bokmål for å finne fram til gode, nynorske synonym. Sjå berre på dette utvalet frå oppslagsordet «slå»: «daska, (dra, deisa, delja, driva, fika, fleska, klabba, klappa, klapsa, klaska klemma, rappa, smeisa, smella, smørja) til, banka, boksa, Mål og Makt 2016 – 2

«Da blir det ikkje ein diskusjon vi har lenger, nei, da går det snøgt over til ordskifte, meiningsbyte, samråding, akkedas, debatt eller polemikk» dengja […]».

Når eg som nemnt er i diskusjon med venner om nynorsken og kva han er god for – og desse vennene er blant dei språkglade – så gjer det susen å dra Med andre ord ut av hylla og overlegent demonstrere ordrikdommen i nynorsken. Da blir det ikkje ein diskusjon vi har lenger, nei, da går det snøgt over til ordskifte, meiningsbyte, samråding, akkedas, debatt eller polemikk!

Ein annan ting denne boka er dugande til, er å vere botemiddel mot den uvanen eg og mange med meg har: det der med at det er litt for lett å sleppe ut eit engelsk uttrykk her og der når vi snakkar. Det skjer berre – mest fordi den engelske klisjéen ofte ligg der ytst på tunga og berre plutseleg er sagt. Kor lett er det ikkje å seie at eg treng ein time-out, til dømes, at ein har inside information om noko eller å erklære at nå skal ein slutte å ete junk food som nattmat? Altfor lett!

Da er det godt å vite at i vanleg tale kan ein få den same effekten på heilnorsk vis dersom ein tar ein klokkestopp, sit på eit stalltips og sluttar å ha i seg søppelmat. Alt dette sjølvsagt etter ordpåminning frå Med andre ord. Denne boka er i sanning ein av

mine superfavorittar i hylla, ja, ho var for eksempel svært nyttig den gongen i 2013 da ein gjeng frå Østfold Mållag omsette eit heilt nummer av Fredriksstad Blad til Fredrikstad-dialekt.

Om det for eksempel stod at ein 80-åring framleis «viser stor entusiasme», korleis skulle vi skrive det på vår dialekt? Vi hadde for oss at ein eller stad bak i barndommen hadde vi brukt eit uttrykk som tydde det same, men kva for eit uttrykk var det? Det var berre å slå opp hjå Rommetveit, og så blei 80-åringen «en mann med tæl».

Etter det eg har sett på nettet, er Med andre ord av Magne Rommetveit framleis i sal. Da veit eg om fleire som vil ha glede av å kjøpe boka, koste på seg boka eller rett og slett få ho heim.

23

TTIP

• står for Transatlantic Trade and Investment Partnership • er ei handels- og investeringsavtale • blir forhandla fram no mellom EU og USA, det er usikkert når forhandlingane er ferdige • har vore særs kontroversiell på grunn av at forhandlingane har føregått i løyndom • Tilhengarane av avtala meiner kritikarane driv skremselspropaganda • Kritikarane meiner lekkasjane frå forhandlingane gir grunn til bekymring for helse, miljø, mattryggleik og demokrati

24

Mål og Makt 2016 – 2

TTIP – WTF?

av GAUTE EITERJORD

Med handelsavtala TTIP vil USA egle seg innpå EU og skape frihandel for alle pengane. Konsekvensane av denne avtala vil bli store, også for Norge. Tilhengarane meiner den vil gjere at Vesten kan hevde seg internasjonalt, men til kva pris? fordelar med at USA og EU samarbeider i form av ei TTIP står for Transatlantic Trade and Investment slik avtale. Sentralstyremedlem i Europeisk Ungdom Partnership, og er ei handels- og investeringsavtale Mads A. Danielsen trekker fram følgande positive som blir forhandla fram no mellom EU og USA. Det sider: «Informasjonen vi har så langt viser at TTIP har vore mykje kontrovers knytt til TTIP, særleg vil bidra til etterlengtet økonomisk vekst, nye fordi forhandlingane har føregått i ein svært lukka arbeidsplasser og byråkratisk forenkling på begge prosess. Det meste me veit, er kjent gjennom sider av Atlanteren.»1 Rapporten frå EUlekkasjar, seinast i mai då Greenpeace offentleggjorde kommisjonen viser ein forventa vekst i fleire hundre sider av forhandlingsdokumenta. bruttonasjonalprodukt på 120 milliardar euro. Ein Som EØS-land vil truleg også me i Norge bli påverka god del pengar, med andre ord! Tilhengarane av av TTIP, anten i form av EØS-direktiv eller i form avtala trekker også fram at det å knyte USA og EU av ei tilslutningsavtale. Den norske regjeringa har i tettare saman vil skape ein sterk vestleg region stortingsmeldinga si om globalisering ivra for TTIP. internasjonalt, som me vil kome tilbake til seinare i Erna Solberg meiner at nedgang i oljebransjen må teksten. bety tettare samarbeid med EU og meir handel. Med det som utgangspunkt er det interessant å dykke ned MINSTE FELLES MULTIPLUM FOR MEST MOGLEG i TTIP-materien og spørje seg sjølv: Kva vil denne FRI FLYT? avtala bety for Norge?

Som med dei fleste frihandelsavtaler ønsker ein med TTIP å samkøyre standardane («harmonisere», som ØKONOMISK VEKST, ARBEIDSPLASSAR OG det heiter så fint), for at mest mogleg varer kan flyte FORENKLING fritt over flest mogleg landegrenser. Då er det nokon Tilhengarane av TTIP-avtala meiner det er klare som fryktar at ein får eit kappløp mot botnen, eit KVA ER TTIP?

25

minste felles multiplum, om du vil. EU har heile makt. tida påstått hardnakka at TTIP ikkje vil føre til Nyleg vekte det stor oppsikt då Greenpeace lågare standardar for til dømes kva slags offentleggjorde hundrevis av sider frå avtala, og sprøytemiddel som kan brukast i matproduksjon. lekkasjen stadfestar at dette har vore USAs posisjon USA har offensive interesser på område der EU i forhandlingane. 2 Er det realistisk at EU ikkje må har betre standardar, og seier sjølv at gjennomslag senke standardane sine for få varene til å flyte for deregulering og eksport av kjemikaliar og friare? jordbruksprodukt er heilt avgjerande for at det skal bli ei avtale. Amerikanske politikarar er som LANDBRUK, FRIHANDEL OG SJØLVFORSYNING kjent skeptiske til å regulere, og kjemikalie-, Det er som sagt avgjerande for USA å få genteknologi-, og fossillobbyen har stor makt. gjennomslag for meir handel med Ein annan sentral del av TTIP-forhandlingane jordbruksprodukt i TTIP-forhandlingane. Dei er at USA ønsker å fjerne fleste har inntrykk av at føre var-prinsippet. Føre amerikanske gardsbruk er var-prinsippet lèt omsynet store og industrialiserte USA har offensive interesser til miljøet vege tyngst samanlikna med dei mindre på område der EUhar betre dersom det er tvil i ei sak. bruka i Europa og Norge. standardar, og seier sjølv at Det har vore eit heilt Meir eksport av mat kan gjennomslag for deregulering sentralt verkemiddel i bety større press på og eksport av kjemikaliar og norsk miljøpolitikk, og er dyrevelferd og jord. USA jordbruksprodukt er heilt anerkjent i EU. I USA er det har også stor produksjon av avgjerande for at det skal bli annleis, der kan eit produkt genmodifsert mat som dei ei avtale. bli sleppt ut på marknaden ønsker å selje meir av til EU, med langt meir usikkerheit om kva slags der mange protesterer mot denne lite berekraftige konsekvensar det får for miljø og helse. Det blir måten å dyrke jorda på. opp til sivilsamfunn og enkeltpersonar å bruke Norge er i dag i verdstoppen når det gjeld god mykje tid og krefter på å kjempe mot farlege dyrevelferd. Me har strenge reglar for å drive jorda produkt, mot selskap med langt meir pengar og berekraftig og har svært låg antibiotikabruk i

26

Mål og Makt 2016 – 2

husdyrhaldet samanlikna med andre land. Me har nettverket Friends of the Earth har omtalt dette også eit høgt lønnsnivå, ein overoppheita målet om meir drivstoffeksport som «å gjere USA oljeindustri som pressar kostnadene i samfunnet til ein europeisk skifergasskoloni». opp, og eit land med høge fjell og mange fjordar.

Når skifergassen i USA blir utvunnen gjennom Dette gjer med andre ord at me ein metode som heiter fracking, har andre forhold enn andre land har det øydelagt grunnvatn og Skal Norge slutte seg til for å kunne dyrke mat. For å elver. Utvinninga av tjøresand TTIP-avtala, spørst det verne om jordbruket vårt bruker er svært energikrevjande og har om USA vil gå med på politikarane tollvern. Dei fleste forgifta skog- og vassområde i at me held tollmurane av oss synest dette er greitt, fordi Canada. Tjøresandindustrien våre på dagens nivå. me ønsker trygg mat og bryt også med internasjonale matproduksjon over heile urfolkskonvensjonar ettersom landet. den trugar det tradisjonelle levesettet til urfolk i Skal Norge slutte seg til TTIP-avtala, spørst det Canada. om USA vil gå med på at me held tollmurane våre Me veit jo at ein god del fossile energikjelder må på dagens nivå. Det vil i så fall bety knallhard bli liggande i bakken om me skal kunne stogge konkurranse for norske bønder. Vil norske katastrofale klimaendringar, og at teknologi for forbrukarar då bla opp og betale for lokalprodusert fornybar energi og energieffektivisering kan mat? Eller er det ikkje så nøye om biffen er frå frigjere oss frå fossil energi. Tiltak for hormonbehandla storfe, eller at kyllingen er vaska energieffektivisering kunne til dømes spart EU for i klor, slik dei gjer i USA? 549 millionar euro i drivstoffimport i 2030. 4 Tidlegare handelskommissær for EU, Karel De FULL GASS FOR FOSSIL EKSPORT Gucht, har uttalt: «Eg kan ikkje førestille meg at det Men kva vil så EU få ut av dette? Jo, mellom anna nokosinne vil bli ei avtale utan ei slik ønsker dei få vekk handelsbarrierar for import av energiforsyning.»5 TTIP vil vere ein marsjordre i drivstofffrå USA og få tilgang på meir gass og olje. 3 jaget etter å utvinne meir skifergass og tjøresand.

Det er særleg dei store fossile reservane som ligg Avtala vil låse EU fast til import av fossil energi i amerikansk skifergass og tjøresanden i Canada, frå USA i lang tid framover, attpåtil den skitnaste EU ønsker seg større tilgang på. Sam Lowe i fossile energien av dei alle. Sjølv når alle er einige

27

om at utsleppa må ned, vil EU og USA likevel inngå ei avtale som ifølge EUs eiga utgreiing vil auke utsleppa begge stader. 6

handel skal sitte i førarsetet ved utforming av framtidig politikk, til dømes for miljø og forbrukarrettar. Som eit ledd av TTIP-avtala skal det mellom anna opprettast eit såkalla ER TTIP ALLEREIE EIT PRESSMIDDEL? reguleringsråd. Rådet skal passe på at EU og USA «Ok, det heile verkar jo nokså kjipt for miljøet, ikkje utformar lover og reglar som går ut over men avtala er jo ikkje på plass enno, og den kan handel, og vil kunne utsette behandling av saker jo enno bli bra!» kan ein tenke. Det som er litt inntil det er klart kva konsekvensane for handel skummelt, er at forhandlingane allereie kan ha vil bli. Det spørst om ikkje dette vil bety meir gitt utslag for politikken til EU. Nyleg viste byråkrati og gjere det vanskelegare å innføre lekkasjar at EU droppa å innføre strengare politikk for å verne om miljø, helse og sprøytemiddelpolitikk etter press frå USA. Då forbrukarrettar.

USA fekk nyss om at EU skulle behandle eit lovforslag som kunne forby hormonforstyrrande SELSKAP SOM SAKSØKER STATAR sprøytemiddel som er assosiert med kreft, nedsett Noko av det mest kontroversielle med TTIP er IQ og sterilitet, tok dei turen til Brussel for å det som ein på stammespråket kallar investorforklare at dette kunne by stat-tvisteløysinga (ISDS). på problem for framtidig Populært sagt vil det seie å Det me veit om TTIP-avtala handel. Helsekostnadene la selskap saksøke statar. Ei i dag, tilseier i alle fall at knytt til desse sprøytemidla slik tvisteløysing er føreslått omsynet til handel skal sitte er estimert til 150 millionar som ein del av avtala etter i førarsetet ved utforming euro i året, men etter modell frå eksisterande av framtidig politikk, til lobbying frå USA har EU bilaterale handelsavtaler. dømes for miljø og utsett behandlinga av dette Den norske regjeringa har forbrukarrettar. lovforslaget på ubestemt nyleg stilt seg positiv til tid. 7 dette i stortingsmeldinga Kanskje er dette eit enkelttilfelle, eller så er det om globalisering. kanskje berre toppen av isfjellet? Det me veit om Ei slik tvisteløysing vil kunne la utanlandske TTIP-avtala i dag, tilseier i alle fall at omsynet til investorar saksøke statar om dei gjer noko som 28

Mål og Makt 2016 – 2

direkte eller indirekte skadar den framtidige i Norge. Hadde saka blitt prøvd for ein profitten deira. Her kjem tvilen selskapa til gode, tvistedomstol, ville selskapet kanskje vunne fram. ettersom ein kan saksøke på bakgrunn av at ei Ein effekt av å ha ein slik domstol, som kanskje politisk avgjerd kan kome til å hemme handel. er det skumlaste, er at ein med TTIP kan få FN har åtvara mot denne politikarar som ikkje tør vere typen tvisteløysingar og progressive. Kanskje blir dei Ei slik tvisteløysing vil bede om at TTIPhandlingslamma i frykt for å kunne la utanlandske forhandlingane blir sett på hemme den frie flyten? Kan investorar saksøke statar vent inntil me veit meir me til dømes godta at om dei gjernoko som direkte om kva dette vil bety, politikarar lèt vere å innføre eller indirekte skadar den særleg for heilt nødvendig miljøpolitikk framtidige profitten deira. menneskerettar. i frykt for at nasjonen skal Det finst fleire hamne i eit søksmål? eksempel på korleis dette har vore til hinder for å ta vare på miljø eller helse. Sidan 1994 har det FRIHANDEL FOR ALLE PENGANE? vore 127 investor-stat-søksmål mot 20 EU-land. Som tidlegare nemnt er regjeringa positiv til TTIP 60 prosent av sakene utfordra miljølovgivinga8, og at Norge sluttar seg til avtala. Tidlegare noko som betyr at samfunnsinteresser ofte står i Europaminister Vidar Helgesen skreiv følgande direkte konflikt med interessene til investorane. i ein kronikk på NRK Ytring 13. mai 2015: «Fra Tyskland har blitt saksøkt av det svenske kol- og norsk side er vi for frihandel. Det er få ting det er atomkraftselskapet Vattenfall for å ville fase ut større enighet om i internasjonal politikk enn at atomkraft, og Canada har blitt saksøkt av frihandel er et stort gode. Primært ønsker vi en amerikanske oljeselskap for å innføre globalfrihandelsavtalegjennom WTO, men ifravær mellombelse forbod mot oljeboring. av en slik avtale er det positivt med regionale Tobakkselskapet Phillip Morris har saksøkt fleire frihandelsavtaler som TTIP.» land for å ville avgrense røyking. Selskapet Frihandel er omstridd, og for tida står forsøket saksøkte Norge for å ville forby å stille ut om å få ein global frihandelsavtale i WTO (Verdas tobakksvarer i butikkane. Imidlertid tapte handelsorganisasjon) i stampe. Det er det mange tobakkselskapet saka i den nasjonale domstolen grunnar til, men blant anna fordi fattige land ikkje 29

føler dei blir rettferdig behandla. Det er kanskje derfor vestlege politikarar vil etablere verdas største frihandelssone med TTIP? Det vil jo i så fall vere frihandel mellom land som er blant dei rike i verda, ikkje mellom rike og fattige land. Handel mellom rike land vil jo seie handel mellom land som står nokolunde på like fot?

Eller?

Dette er det heller ikkje semje om. Først og fremst er det viktig å forstå at TTIP ikkje berre handlar om handel. Som me har sett, handlar det om korleis politikk på mange forskjellige samfunnsområde vil bli utforma i framtida, og kva slags makt politikarar har i møte med rettane til kommersielle selskap.

Nobelprisvinnar i økonomi, Joseph Stiglitz, har åtvara mot TTIP-avtala, og meiner den først og fremst gir fordelar til store selskap, ikkje vanlege folk.

Vidar Helgesen skriv vidare i kronikken: «TTIP er ikke bare et frihandelsområde, men en måte for Vesten å slå tilbake på i internasjonale relasjoner. Det betyr at det er tunge politiske argumenter for en slik avtale.» Kanskje er det dette TTIP handlar mest om?

I starten argumenterte tilhengarane av TTIP for at handelsavtala skulle skape økonomisk vekst i EU og USA, men etter kvart som det har blitt mykje negativ oppmerksemd, har dei skifta retorikk. No handlar det meir om å «slå tilbake i internasjonale relasjoner» – kva no enn det betyr. Er dette Vestens veg til storleik igjen?

Men viss det verkeleg er så enkelt at dette 30

handlar om tryggleikspolitikk, då kunne vel fleire fått kike på avtaledokumentet, i staden for at lobbyistane til dei store selskapa får sitte og diktere noko som er så viktig for samfunnet vårt.

Ein kan ikkje underslå at trass all løyndommen og tåkepratet om TTIP er det her noko viktig. Folk er ikkje dumme, og er det noko me veit opprører, så er det å bli fråtatt makt. Tilhengarane av avtala meiner kritikken er skremselspropaganda, mens kritikarane viser til lekkasjane og meiner det er stor grunn til bekymring. Når ein ikkje får informasjon om innhaldet i avtala, og det ein veit i dag er ganske alvorleg, er det kanskje ikkje så rart mange protesterer.

I 2015 skreiv over 3 millionar EU-innbyggarar under på eit opprop om å stoppe TTIP. Etter dei siste forhandlingslekkasjane uttalte Frankrikes president François Hollande at dagens TTIP-avtale måtte stoggast. I USA er presidentkandidatane Donald Trump og Bernie Sanders sterkt kritiske til nye handelsavtaler.

Presidentkandidaten Hillary Clinton er litt meir uklar. USAs noverande president Barack Obama har lagt stor prestisje i å få ferdig forhandlingane og lande avtala før han er ferdig som president, men det spøker for at dei held tidsfristen. Allereie har desse forhandlingane tatt langt meir tid enn planlagt.

Tilhengarane av TTIP meiner avtala skal «Make the West Great Again», men kanskje er prosjektet over før det har starta?

Mål og Makt 2016 – 2

NOTAR:

1: Europeisk Ungdom: «Ja eller nei til TTIP?», publisert sommaren 2015 http://www.europeiskungdom.no/argumenter/fakta-om-eu/ja-eller-nei-til-ttip/ 2: Friends of the Earth Europe: «TTIP leaks confirm unprecedented corporate attack», 3. mai 2016, http://foeeurope.org/analysing-TTIP-leaks-attack-EU-food-safety-farmers 3: The Guardian: «US oil export ban ttip lifting rise carbon emissions», 3. juli 2015, http://www.theguardian.com/environment/blog/2015/jul/03/us-oil-export-ban-ttip-lifting-risecarbon-emissions 4: Friends of the Earth Europe: «Reality of 2030 energy savings targets revealed», 1. oktober 2014, https://www.foeeurope.org/reality-2030-energy-savings-targets-revealed-011014 5: Reuters: «EU pushes for urgent energy deal in U.S. trade pact», 9. september 2014, http://www.reuters.com/article/2014/09/09/us-usa-eu-trade-idUSKBN0H428Y20140909 6: Europakommisjonen, «Reducing Transatlantic Barriers to Trade and Investment», mars 2013, http://trade.ec.europa.eu/doclib/docs/2013/march/tradoc_150737.pdf 7: The Guardian: «Eu dropped pesticide laws due to US pressure over TTIP, documents reveal», 22. mai 2015 http://www.theguardian.com/environment/2015/may/22/eu-dropped-pesticide-lawsdue-to-us-pressure-over-ttip-documents-reveal?CMP=share_btn_tw 8: Friends of the Earth Europe: «The Hidden cost of EU trade deals», 4. desember 2014 31

FOTOGRAFEN Tom Parson

32

Mål og Makt 2016 – 2

33

FOTOGRAFEN Tom Parson

34

Mål og Makt 2016 – 2

35

FOTOGRAFEN Tom Parson

36

Mål og Makt 2016 – 2

SjĂĽ fleire bilete teke av Tom Parson pĂĽ http://thelegobackpacker.tumblr.com 37

av MAGNUS FLÅTEN NICKELSEN

«Det er jo naturleg!»

«Giftarmål mellom mann og kvinne – det er desse vil i første omgang skape ein ugrunna naturleg!»

Slikt høyrer me ofte dikotomi (motsetjing) mellom mennesket si verd, fundamentalkristne og andre ortodokse kulturen, og naturen. Men problemet er djupare. argumentere mot samkjønna ekteskap. Den same Sjølv det å rettferdiggjere noko med at det er argumentasjonen møter me når kjøttetarane naturleg er problemfylt. forsvarer vala sine med at «me frå naturen si side er utstyrte til å ete kjøtt». Ikkje minst kjem ein VANLEGE FORSTÅINGAR AV NATUR over utsegn i klimadiskusjonar som til dømes: «Me Det er mange ulike ting folk kan meine når dei må ta vare på naturen». Men kva meiner me snakkar om natur. Likevel plar det vere stor semje eigentleg med omgrepa naturleg og natur? Og i vår kvardagslege bruk av omgrepet. Me plar ha kvifor trur me at det å bruke slike omgrep kan det som ein på engelsk ville kalla ei common sense rettferdiggjere noko som understanding – ei implisitt helst? semje mellom medlemmane i I dette essayet skal eg I daglegvarebutikken samfunnet. Som døme kan me gå inn på desse spørsmåla er dei «naturlege» tinga ta heimesida til Naturvernog prøve å klargjere noko ofte merka grønt. Desse forbundet, der presentasjonen som ser ut til å vere ei er også dei «sunne» av arbeidet deira opnar slik: hengemyr i språket. Men varene. For naturen er «Naturvernforbundet jobber treng me bry oss? Blir sunn, eller? over hele landet for å ta vare på dette berre flisespikkeri? naturen.» Heimesida gir inga Eg meiner det er eit stort utdjuping som presiserer kva problem når me ikkje er medvitne om korleis me Naturvernforbundet meiner med «natur». Dei brukar og forstår «natur» og «naturleg». Når me føreset såleis at lesarane allereie er einige med dei brukar omgrepa brukar me dei anten til å snakka i kva ordet natur tyder. Dette er ikkje noko unntak om noko uavhengig av mennesket, noko frå regelen, snarare det motsette. For å finne ut opphavleg eller noko godt. Ei samanblanding av kva dei moglegvis meiner skal me gjere det mange

38

Mål og Makt 2016 – 2

av oss gjer når me ikkje forstår eit omgrep: Me slår opp i eit leksikon. Store norske leksikon (SNL) gir oss denne utgreiinga: Natur, i videste forstand den del av virkeligheten som ikke er bearbeidet av mennesket, men fremkommet ved organisk utvikling; det motsatte av kultur.

Naturlig brukes også som motsetning til kunstig, om en opprinnelig karakter. En persons eller tings natur brukes videre om medfødte, iboende egenskaper, som er karakteristiske for vedkommende persons eller tings art, til forskjell fra de tillærte, ervervede egenskaper1 .

Hans Fink utvikla eit naturomgrep, som omfattar meir. Det kan bli forstått på sju måtar: 1) natur er det urørte; 2) natur er det ville; 3) natur er det landlege; 4) natur er det grøne; 5) natur er det fysiske; 6) natur er det jordiske; 7) natur er det heile2.

I (1) er naturen noko som er urørt av mennesket, og det er dette me normalt forstår natur som i kvardagstalen. Dette heng mykje saman med den forståinga (2) at naturen er noko utamt og vilt. I den forståinga er naturen også u-teknologisk, altså Her finn me natur forstått som 1) røynda utan ei motsetjing til teknologien. Ofte meiner me òg menneskelege inngrep; 2) det organisk utvikla; 3) (3) at naturen er landleg og motsett det urbane. det motsette av kultur; 4) det opphavlege; 5) dei «Det er godt å kome ut i naturen,» på bygda. medfødde karaktertrekka hos ein person. I alle Vidare tenkjer me også at naturen er (4) det grøne, fem karaktertrekka er naturen framstilt som det det levande og det organiske. I daglegvarebutikken motsette av menneskelege aktivitetar og produkt. er dei «naturlege» tinga ofte merka grønt. Desse er også dei «sunne» varene. For naturen er sunn, NATUR ER MEIR KOMPLEKST eller? Naturen er i same tyding ei motsetjing til Sjølv om SNL påstår at definisjonen deira fangar den grå, daude og uorganiske betongen og asfalten naturomgrepet i den breiaste tydinga, har filosofen i byen. Ein kan også forstå naturen (5) ut frå det 1. Store norske leksikon, /Natur/ (2009), henta 20.11.11 frå https://snl.no/natur 2. Resymé: http://newsroom.au.dk/nyheder/vis/artikel/hvad-er-natur/

39

antikke omgrepet φύσις (fysis) – altså naturlovene DET EIGENTLEGE og ordninga i naturen. Natur vil i denne Viss me inkluderer dette elementet, så kjem me samanhengen vere alt som er objekt for fysikk og med ei forståing av natur som: I) om kva som annan naturvitskap. Her skal me skilje dette frå eigentleg er eller var og II) kva som er slik det bør det åndelege og sosiale – det subjektive, den frie vere. (I) finn me i utsegner som denne: «Tidlegare viljen, det symbolske, det kulturelle og normene. var det mykje natur. No er det meste utbygt grunna Dette heng saman med (6) at naturen er det urbaniseringa.» Her kan me sjå ein underliggande verdslege – altså det som er i verda, i motsetjing premiss: Det er eit skilje mellom natur og det som til det transcendente og guddommelege. Naturen er tilknytt menneske. Det er altså natur på den er slik også dum og daud materie, i motsetjing til eine sida og kultur, verdiar og språk på den andre. det sjelelege og intelligente. Til sist kan ein forstå Men er dette skiljet legitimt? naturen som (7) eit heile, altet og kosmos. Dette Det kjem an på korleis me forstår mennesket. liknar den altomfattande Det vil gå imot intuisjonen Brahman i hinduismen. vår å kalle mennesket sjølv Viss eg bygger noko, er unaturleg. Til ordet Definisjonen til Fink det kunstig. Men viss eg unaturleg knyter me i dekker mykje av kva me kan i staden pløyer jorda, er staden mennesket sine forstå natur som. Likevel er ho da også kunstig? det påfallande at det me aktivitetar og produkt. Desse språkbrukarar ofte meiner er av ein eller annan grunn når me brukar «natur» er ikkje naturlege, men omfatta av definisjonen til SNL. Vidare står kunstige. Men kva er det som gjer at dei blir det elementa til Fink i konflikt med kvarandre. Til eine framfor det andre? Viss eg bygger noko, er dømes står (7) i motstrid med resten av elementa. det kunstig. Men viss eg i staden pløyer jorda, er Definisjonen i SNL svarer til (1) og (2) av ho da også kunstig? Ifølge Fink kunne me rekne definisjonen til Fink, og såleis inneber det ei også det landlege som natur. Det er noko som innsnevring av kva som kan vere meint med skurrar i forslaget hans. Det same gjeld det å få «natur». Vidare har korkje SNL eller Fink nemnt barn – dette er ein menneskeleg aktivitet me vil det normative aspektet i natur-omgrepet. kalle naturleg, men kvifor er han eigentleg Definisjonen av «natur» må alltid ha ei hensikt og naturleg? Evolusjonsteorien har ei forklaring på ei verdilading med bruken av omgrepet. Me vil kvifor me ønsker å få barn, men han seier ikkje noko med det me kallar natur. I endå større grad noko om det er naturleg eller ikkje3. gjeld dette det som blir kalla «natur-leg». Når me Kanskje er det naturlege organisk – altså det brukar ordet i daglegtalen tyder det at noko er levande. Det som ikkje er del av naturen og godt eller riktig. Det same gjeld når me svarer på naturleg, må dermed vere mekanisk. Men kva med noko me finn sjølvsagt med «naturlegvis». alle dei tinga rundt oss som me vil kalle naturlege, 3. Det er noko evolusjonsteorien tek for gitt.

40

Mål og Makt 2016 – 2

av Ida Eva Neverdahl

men som ikkje er levande, til dømes ein stein eller ei elv? Vidare vil mange kalle genmodifisering unaturleg, men det er jo organisk. Det er nesten som om det naturlege eigentleg skal peike mot vilkårlegheit – at alt som ikkje skjer medvite, er naturleg. Men er det berre dét me ønsker å uttrykke med omgrepet?

Denne forståinga er problemfylt ut frå tida me står overfor. Mennesket har no så stor påverknad på jorda at det blir vurdert å gi ein geologisk tidsalder namn etter oss: antropocen4. Det samla virket til mennesket er blitt til ei kraft som liknar naturkreftene. Mange vil difor hevde at mennesket er ei naturkraft. Grunnen er at menneskelege aktivitetar er avgjerande for korleis klimaet og geografien på jorda utviklar seg. Dei har like stor

påverknad på naturprosessane som til dømes havstraumar, vindar og vulkanar. Men viss mennesket er naturkraft, så kan natur ikkje vere det vilkårlige. Mennesket er trass alt medvite, i motsetnad til naturen. Vidare kan me ikkje nekte for at det å verne natur er ein menneskeleg aktivitet på lik linje med andre aktivitetar. Og viss mennesket held på naturen, så må naturen, som urørt, på ein måte ikkje vere urørt. Aktiviteten å verne må me forstå er både negativ og positiv.

Negativ med å unngå å øydelegge naturen og positiv med å pleie og ta vare på naturen.

Ivaretakinga skjer medvite og med teknologiske og mekaniske middel. Naturen er såleis støtta opp under av ikkje-natur. Og samstundes er det som ikkje er natur støtta opp under av naturen. Men

4. Den danske avisa Information om antropocen: https://www.information.dk/udland/2011/06/velkommen-antropocaen

41

kva er naturen da? Er natur både kulturelt, kunstig, mekanisk og medvite, og samstundes ikkje det?

Det er ei sjølvmotseiing. Ut frå dette må me difor gå ut frå at natur og kultur-skiljet ikkje er legitimt.

EI FEILSLUTNING?

(II) utseier at det naturlege er at tinga er slik dei bør vere. Altså meiner ein at det er naturgitt at noko bør vere sånn det er. Denne tanken kan me forstå som «noko som fell meg inn ut frå min natur». Denne natur-forståinga kan me kalla essensialistisk. Det tyder at det finst noko – ein eigenskap, funksjon eller kvalitet – som gjer meg til den eg er. Dette kan me forstå anten ut frå evolusjonsteorien eller til dømes eit kristent menneskesyn. I det siste ligg då at mennesket er eit vesen skapt i Guds bilete og difor har ei gudgitt rolle på jorda. Ut frå evolusjonsteorien er mennesket sin natur det som utviklar seg gjennom naturleg seleksjon. For eksempel er det å overleve «naturlegvis» godt fordi det er det me er utstyrt til å gjere. Men tyder dette at me likevel kan ta imot eit så lettkjøpt bør? Kor kjem det gode i evolusjonsteorien frå? Til sjuande og sist må det vere me sjølve som tyder det inn. Elles må me ha fått det frå ytre makter, som med det kristne synet.

Det kan ikkje vere evolusjonen som avgjer eit bør.

I staden må det vere me sjølve som tydingsgivarar.

Vidare luktar (II) også av den naturalistiske feilslutninga. Det inneber å utleie at noko er «riktig» eller «godt» på bakgrunn av at det er slik det er, altså at det er slik naturen eller verda er ordna. Dette er ei logisk feilslutning. Det er liknande å hevde at einhyrningar finst fordi det finst ord for dei. For det er ingenting som seier at det følgjer av det som er, at noko bør vere eit eller anna. Til dømes gir det ikkje meining å hevde at tortur er noko me bør bruke fordi det er noko me har drive med i fleire tusen år. Difor kan ikkje me argumentere for at noko bør vere fordi det er naturleg. Dessutan

har me sett at natur kan tyde det heile5. I så fall kan ein argumentere mot med same grunn. Natur blir då noko som kan støtte opp om A = ikkje-A, der A er eit tilfeldig argument. Så lenge me ikkje avviser bivalensprinsippet6, kan me ikkje gå med på denne konklusjonen. Då er argumentasjon som «det er naturleg» tom for meining.

KONKLUSJON

Omgrepa «natur» og «naturleg» viser seg å vere vanskelege å presisere. Ifølge SNL er naturleg noko ikkje-menneskeleg, noko opphavleg, noko vilkårleg og noko godt. Det passar godt med det me ofte siktar til når me brukar «natur» i daglegtalen. Når me derimot undersøker det nærmare, viser det seg også å kunne vere det motsette – at naturen også er innanfor den menneskelege verda, og at han også kan vere mekanisk og medviten. Det fører til ei sjølvmotseiing. Difor bør me avvise natur-kulturskiljet og forstå at natur ikkje kan skiljast frå kultur, og omvendt. Ifølge Fink kan naturen også vere objekt for naturvitskapen, det verdslege og altet.

Til det siste kan me spørje oss om kva nytte eit slikt omgrep har viss det handlar om alt. Vidare er det problematisk at natur blir brukt som ein legitim grunn i argument i verdidiskusjonar. For kor kjem «bør» inn i naturen? Det verkar som det er noko me sjølve projiserer ut i han. Og viss det er slik ville det kanskje vere meir fruktbart om me tok utgangspunkt i vår eigen eksistens, i staden for å orsake oss med at det er eit krav frå naturen, for kva skulle det eigentleg tyde?

5. (7) i definisjonen til Fink.

6 At F og ikkje-F ikkje kan vere tilfelle på same tid, der F er eit tilfeldig faktum.

42

Mål og Makt 2016 – 2

æ ø

å

«Og viss det er slik ville det kanskje vere meir fruktbart om me tok utgangspunkt i vår eigen eksistens, i staden for å orsake oss med at det er eit krav frå naturen, for kva skulle det eigentleg tyde?»

NOTAR:

Fink, Hans (2003), «Et mangfoldigt naturbegreb» i: Naturens værdi: Vinklerpå danskernes forhold til naturen. Agger, Peder (red). København: Gad. Natur. (2011, 20. november). I Store norske leksikon. Henta 24. mai 2016 frå https://snl.no/natur

43

Mål og Makt 2016 – 2

av ELISE LØVEREIDE

Diktaren og Salmediktaren Berte Kanutte Aarflot (1795–1859) frå Ørsta er kanskje ukjend for mange. Dette er historia hennar, fortald av ein etterkomar.

«Faa her i Landet har i en vid kreds bidraget saaledes til Religionens Væxt som hun.» Det sa Bjørnstjerne Bjørnson etter at Berte Kanutte Aarflot gjekk bort i 1859. Likevel er det som om namnet hennar har fordufta frå historia i takt med at sekularismen gjorde sitt ideologiske inntog.

Morfar min forguda Ivar Aasen. Kanskje var ei av årsakene at Sivert Aarflot (1759–1817), folkeopplysningsmannen i Volda som fekk påverknad på Aasen, var morfars tipptippoldefar.

Sivert Aarflot var også lensmann, apotekar og skulelærar – dette trass i at han berre fekk 22 dagar med skulegang. I 1809 gav han ut avisa Norsk Landboeblad, som var den første avisa på landsbygda i Norge, og som er forløparen til Avisa Møre. Sivert Aarflot gjorde den gamle tingstaden til eit senter for utvikling av skriftkultur. Denne folkeopplysande tradisjonen sørgde Ivar Aasen for å føre vidare.

Ivar Aasen fekk ingen born, men det gjorde Sivert Aarflot. Morfar snakka ikkje like mykje om tippoldemora si, Berte Kanutte Aarflot.

44

Berte Kanutte var eit av fem born til Sivert Aarflot og Gunhild Eikrem. Ho blei fødd i 1795 på garden Årflot i Ørsta og flytta med familien til Ekset i Volda som treåring. Forfattaren Gjertrud Fladset skildrar Berte Kanutte som eit lydig og stille barn: «Hendte det at at hun var ulydig eller slem, blev hun så ulykkelig at hun lå søvnløs og vred sig om nettene, redd for ikke å få tilgivelse hverken av Gud eller mennesker», skriv Fladset i boka PionererblandtNorges kvinner frå 1932.

SALMAR FOR DEI SØRGANDE

Berte Kanutte viste tidleg teikn på djup religiøsitet. Det var på konfirmasjonsdagen, då ho fekk ein liten salme frå bror sin i gåve, at trongen til å skrive melde seg. Nokre songar blei til, men dei låg støva ned i fleire år. Ingen andre enn storesystera visste om dei, heilt fram til faren låg på dødsleiet. Då foreslo systera til Berte Kanutte at det ikkje ville skade å vise songane til faren. Sivert Aarflot hadde starta det første trykkeriet på landsbygda i Norge, og han hadde Mål og Makt 2016 – 2

sjelesørgaren jobba både med blad- og bokutgjeving. Straks etter å ha lese songane til dottera, bad han sonen om å trykke dei.

Den åndelege samlinga hennar kom ut i Bergen i perioden 1856–1862 under tittelen Smuler til næring for livet i Gud. Men forfattarskapen var ikkje nokon agenda for Berte Kanutte. Det var kyrkja og husandakten som kom først, salmane oftast når folk bad om det. Når nokon i bygda blei ramma av sorg og ulukke, blei Berte Kanutte bedd om å skrive ein salme. Og høyrde ho om ei ulukke i bygda, sende ho straks ein song for å trøyste dei sørgande. Til ein familie som mista barnet sitt, skreiv ho:

Jeg gikk fra verdens gretedal og kom til himlens frydesal Å frydes for Guds trone.

Blandt engle nu mitt selskap er.

Jeg seirens skjønne palme bær.

Ei synd, ei sorg, ei smerte Kan komme nær mitt hjerte.

I ei tid utan TV og massemedium blei songar og salmar eit viktig uttrykk for kunst og formidling. Årflot blei ein samlingsstad der Berte Kanutte gav sørgande menneske nytt livsmot. Særleg fekk ho ein viktig posisjon blant sjuke. Sjølv ved smittsame sjukdommar heldt ho seg ikkje unna om dei trong trøyst. Også for besøkande gjester sette ho av tid til å prate om åndelege spørsmål og rettleia dei til eit truande liv. Men det var ikkje berre dei sørgande ho tala til. Salmane hennar blei også etterspurde til bryllaup og konfirmasjonar i bygda.

DEN TRØYSTANDE KVINNA

Kven var eigentleg denne salmediktaren og trøystande kvinna som person? Ulla Meyer skriv i Norske kvinner: 150 portretter frå 1943 at Berte Kanutte gifta seg med bonden Aamund Aarflot, og at ho var ei utmerkt hustru og mor til sju born.

Også Gjertrud Fladset skildrar Berte Kanutte som «et mønster på en hustru, mor og husmor, hjalp mannen trofast i alt slags arbeide og kvidde seg ikke for å slite, hverken ute eller inne».

Salmediktaren sette seg ikkje ned for å skrive; det 45

var når ho spann og jobba, at tankene forma seg til rim av seg sjølv.

Berte Kanutte var ein av leiarane i den haugianske rørsla. Ifølgje Kari Hop Fjæreide, som har skrive masteravhandling om henne, har kvinner hatt ei nokså skjult rolle både som forfattarar og leiarar i norsk kyrkjehistorie. Ulike forfattarar har omtala Berte Kanutte som ein sjelesørgar. Fjæreide definerer sjelesorg som omsorg for menneske, men òg som ein relasjon mellom Gud og menneskesjela – ein relasjon som viser seg støtt og stadig i salmedikta:

O Frelser, lad dit Sandheds Ord antages, At mange Sjele maa af Mørket drages Og kjende dig, sig selv og Livets vei, La lære ret hvad syndigt er at hade, Og sig af Hjertets Grund paa dig forlade, Du sviger ei. ÅNDELEG VERD

Faren Sivert Aarflot skriv i memoarane sine: «I 1789 giftede jeg mig med en sund, driftig og i en tarvelig Huusholdning opdragen Pige Gunille Rasmusdatter Ekrem.» Vidare skriv han: «Vi har 4 Børn, 1 Søn, 3 Døttre og den yngste er nu 15 Aar (en Søn er død).

Vor Søn er Factor ved Bogtrykkeriet, Postaabner og Jorddyrker.» Utover dette nemner ikkje faren Berte Kanutte, korkje ved namn eller som salmediktar, i memoarane frå 1809 og 1815. Men ein av sønene til Berte Kanutte skal ha sagt:

«Som barn og yngling viste jeg vel, at jeg hadde en god mor og jeg hadde henne inderlig kjær, men hennes sjels storhet og indre åndelige verd fattet jeg den tid ikke, likesålitt som hun selv kjente sitt verd.»

Etter få dager med sjukeleie døydde Berte Kanutte 29. oktober 1859, nesten 65 år gamal. Sjølv om ho historisk sett kanskje har kome litt i skuggen av far sin, har Berte Kanutte både ei gate og eit bygg ved Høgskulen i Volda oppkalla etter seg. I tillegg står ein statue av henne utanfor Ørsta bedehus. Etter Berte Kanuttes død skreiv Aftenbladet: «Denne gudhengivne Kvinde har levet til Manges Opbyggelse. Hennes dybe, religiøse Sange er en Skat i hver Bondes Hus hele Trondhjems og Bergens Stift igjennom, er ogsaa vandret længre udover Landet og synges tillige i Nabolandene.»

Berte Kanutte må ha vore ei dame som har betydd mykje for utruleg mange, ja kanskje som den oppofrande rettleiaren og rådgjevaren i bygda.

Utsegna frå sonen vitnar om at ho sjølv ikkje har vore medviten si eiga betyding. Men ho såg det som sitt kall å rettleie folk som hadde det vondt, til å finne meining i tilværet, og dette blei òg meininga med tilværet hennar.

1. På eit styremøte i januar 1998 blei det vedteke at bygget skulle bli oppkalla etter Berte Kanutte Aarflot. Høgskulen i Volda grunngjev dette med at: «Berte Kanutte Aarflot (1795–1859) er den fremste av dei haugianske forfattarane og ein av dei mest sungne av alle norske salmediktarar på 1800-talet før Landstad.»

46

Mål og Makt 2016 – 2

KJELDER: Fjæreide, Kari Hop. 2012.

Berte Kanutte Sivertsdatter Aarflot: Omsorg for sjelen.

Masteravhandling ved Det Teologiske Menighetsfakultet http://brage.bibsys.no/xmlui/bitstream/handle/1125 0/161311/AVH504-kand-nr-2206-masteravhandlingFj%C3%A6reide-navn.pdf?sequence=1 Fladset, Gjertrud. 1932. Pionerer blandt Norges kvinner.

Hareide, Jorunn. 1992. Norske kvinnetekster1600-1900. FørstKvinde – dernæst Forfatterinde?

Meyer, Ulla. 1943. Norske kvinner: 150 portretter. http://sivertaarflot.no/sivert-aarflots-skrifter/sjolvbiografi-1815 http://sivertaarflot.no/om-museet http://www.hivolda.no/index.php?lang=nyn&displayitem=929&module=news

Takk til Siri B. Gjerde ved Aasentunet, Ørsta.

47

MASTEROPPGÅVA

av BROR-MAGNUS SVILAND STRAND

«Jeg lese denne»

Små ungar på kring to år seier ofte ting som «jeg lese denne» og «den ikke være der». Det gjer dei ikkje fordi grammatikken deira manglar noko.

Dette var i alle fall det svaret eg kom fram til i masteroppgåva mi. 1 Eg kjem straks til den, men fyrst skal me sjå på litt anekdotisk empiri, nemleg ein av informantane som dannar datagrunnlaget for oppgåva.

I oppgåva har informanten me no skal snakka om, fått kallenamnet «Lucas». Det var ikkje eg som gjorde opptaket med Lucas. Me var to, Morten Aase Løver og eg, som skreiv masteroppgåva i same prosjekt, der me samla inn data for å laga eit diagnostisk verktøy for born med språkvanskar.

Prosjektet har så langt resultert i eit konferanseinnlegg2 og etter kvart eit bokkapittel – i tillegg til sjølve verktøyet. Det var Morten som gjorde opptaket med Lucas. (For dei som er interesserte, skreiv Morten ei oppgåve om tileigning av relativsetningar. 3) Grunnen til at eg vil trekka fram opptaket med Lucas, er at det illustrerer nokre viktige punkt for å forstå grunnlaget for oppgåva mi. Det er ikkje slik at Lucas utgjer ein særskilt stor eller vesentleg del

av oppgåva, snarare føyer han seg inn mellom dei elleve andre jentene og gutane som saman dannar datagrunnlaget i oppgåva mi. Dei som måtte vera interesserte i tal og tabellar, kan oppsøka slikt der.

Det følgjande kapittelet er fyrst og fremst meint å illustrera.

«LUCAS»

Lucas var to år og fire månader då Morten var og tok opptak hos han. I opptaket sit han på golvet og leiker med ein puttekasse, ein slik der ein skal matcha ein stjernekloss med eit stjernehol, ein rund kloss med eit rundt hol, og så bortetter. Lucas får det ikkje til; han skjønar ikkje at den kvadratiske klossen skal i det kvadratiske holet. Det Lucas derimot får til, og utan problem, det er å snakka.

Han snakkar ikkje perfekt, det skal seiast. Språket hans høyrest ikkje ut som språket til ein vaksen.

Men når ein veit kor vanskeleg det er for Lucas å setja rett kloss i rett hol i puttekassen, blir språket hans særs sofistikert i forhold. «Den passej ikke

1. Strand, B.-M. S. (2015). «Jeg lese denne». Root infinitives in Norwegian child language and the functions offiniteness. Masteroppgåve, Institutt for lingvistiske og nordiske studium, Universitetet i Oslo. (Permalink: http://urn.nb.no/URN:NBN:no-50264) 2. Ribu, I. S., H. G. Simonsen, M. A. Løver, B.-M. S. Strand, og K. E. Kristoffersen (2016). N-LARSP: Adaptation ofthe LARSP profile chart to Norwegian. ICPLA Conference 2016, 15.–18. juni, Halifax, Canada.

3. Løver, M. A. (2015). The ontogenesis of relative clauses in preschool children acquiring Norwegian. Masteroppgåve, Institutt for lingvistiske og nordiske studium, Universitetet i Oslo. (Permalink: http://urn.nb.no/URN:NBN:no-49266) 48

Mål og Makt 2016 – 2

– om barnespråk og verbbøying dej», seier han om ei brikke som me vaksne kan sjå passar perfekt i nett det holet.

For Lucas klarer å setja dei språklege byggjeklossane – orda – inn i rett hol i den språklege puttekassen – setninga – og det jamvel i setningar som ved fyrste augekast ser «feil» ut: Dei er ikkje like målspråket. Sjå på døma under, ytra av Lucas:

verbet, når verbet er ein infinitiv (å se, å passe, å gjøre, og så bortetter). Lucas seier aldri ting som «gjøre ikke det Morten». Faktisk er det ingen av informantane våre som seier slikt. Jamvel om språket til Lucas – og dei andre informantane – ikkje er heilt likt vaksenspråket enno, viser dette at dei har lært seg at det har noko å seia for ordrekkjefølgja om verbet er finitt eller ikkje. Dette 1. ikke gjøre det Morten gjer han nemleg akkurat som i vaksenspråket: i hovudsetningar kjem ikke etter verb i presens, og 2. ikkesepå bukkebruse (= ‘jeg vil ikke se før verb i infinitiv: «jeg vil ikke gjøre det». på bukkene bruse’) Den vakne lesaren vil sjølvsagt føreslå at ungane berre hermar etter det dei Dette ser ikkje ut som ytringar vaksne gjer, dersom det frå ein vaksen, men likevel ber konsekvent er slik som i Når ein veit kor dei vitne om at Lucas har regelen over. Det er ikkje vanskeleg det er for kjennskap til korleis norsk gjeve kvifor dette skulle vera fungerer: Legg merke til Lucas å setja rettkloss lettare enn å putta rett kloss plasseringa av ikke i forhold til i rett hol i puttekassen, men i rett hol i verbet. Sjå no på setninga me la oss for argumentet sin del puttekassen, blir hadde i stad: «den passer ikke anta at det ikkje er der» vanskelegare. Likevel kan språket hans særs Kva er det å leggja merke til det ikkje vera så enkelt, for i sofistikert i forhold. her? Jau: Lucas har underordna setningar kjem konsekvent ikke etter verbet ikkje «ikkje» før verbet, men når verbet er finitt – som i presensforma (ser, passer, etter – berre sjå i førre setning («.… at det ikkje er gjør, og så bortetter) – og omvendt, altså ikke før vanskelegare»). Om Lucas berre hadde herma etter 49

rekkjefølgja orda kom i, hadde han ikkje snakka slik han snakkar.

I masteroppgåva mi la eg til grunn at grunnleggjande komponentar av språket er medfødde. Dette er eit teoretisk standpunkt som sjølvsagt ikkje kviler eller fell på einskilde observasjonar som den me har gjort av Lucas her.

Ei viktig grein av lingvistikken – den generative grammatikken – byggjer på dei same grunnantakingane, og ein skal ikkje leita lenge etter både teoretiske og empiriske argument for dette synet. Ei utgreiing av dei ulike argumenta – og argumenta mot motargumenta – krev meir plass enn eg har til rådvelde her.

ROT-INFINITIVAR

Så til masteroppgåva mi. Eg skreiv om den typen setningar me såg i døma over, der hovudverbet er ein infinitiv. Dette blir kalla rot-infinitivar.

Spørsmålet eg har prøvd å svara på i masteroppgåva, er korleis ein skal forstå og analysera desse særskilde setningane. Ei nærliggjande forklaring kan vera at det er noko med morfologien – altså ordlaginga – som «manglar», til dømes at dei ikkje klarer å setja inn presens-r-en, slik at grave-r blir grave, sitte-r blir sitte, osb:

Ei anna forklaring kan vera at dei har blanda dei finitte og infinitive formene; dei veit kva dei vil seia, men dei hentar feil form av verbet frå det mentale leksikonet. Dette kan ikkje vera tilfellet: Det ville ikkje kunna forklara plasseringa av verbet i forhold til nektingsadverbet ikke, slik det er forklart over.

I tillegg er det slik at rot-infinitivar stort sett blir nytta modalt – dei uttrykkjer eit ønske eller forplikting til å (ikkje) gjera noko. Dette kjem tydeleg fram i følgjande døme.

4.

Magnus (2;3): Forskar: Magnus: Far: Forskar: Magnus: 5.

Mor: Benedikte (2;1): Mor:

jeg lese denne lese

skal du lese eller skal pappa lese eller … ja Magnus lese skal Magnus lese ? ja ja liker du kjeks eller, Benedikte? spise kjeks nå

nei vi har ikke mer kjeks

3. ikke sitte denne (Benedikte 2;1)

Me må altså konkludera med at problemet korkje er fonologisk (som har med lydsystemet å gjera) Me veit jo at barn (og vaksne for den del) har ein eller morfologisk. Det er altså mykje meir tendens til å utelata denne r-en i slutten av ord. Som grunnleggjande og heng saman med sjølve me ser av døma under, kan dette ikkje vera tilfellet. setningsoppbygginga – syntaksen – og korleis det Der er verba være og gjøre brukte, og presens av påverkar morfologien. være og gjøre er som kjent er og gjør, og fråværet Denne konklusjonen er slett ikkje ny, og rotav presens-r-en vil ikkje gje infinitivsformene. infinitivar har blitt beskrive for mange språk, mellom anna fransk, tysk, nederlandsk, islandsk, være her (William 2;5) færøysk, svensk og dansk, og data seier stort sett jeg gjøre (Lucas 2;4) det same: Det infinitive verbet plasserer seg i forhold 50

Mål og Makt 2016 – 2

til nektingsadverb som i vaksenspråket, og det blir oftast nytta med ei modal tyding (det siste gjeld ikkje engelsk). I tillegg har dei andre tverrspråklege kjenneteikn, som at dei sjeldan blir nytta i spørsmål med kv-ord (kva, kven, kor osb.) og at dei ofte førekjem utan uttrykt subjekt. I masteroppgåva går eg nærare inn på kvar av desse andre kjenneteikna også.

Noko som er meir diskutabelt, er kvifor. Korleis skal ein best forklara rot-infinitiven teoretisk?

ved rot-infinitivar. Den andre typen teoriar krev så mykje formalistisk bakgrunnskunnskap at eg ikkje skal forsøka å greia ut om dei her. 6 Det er her me kjem tilbake til Lucas og premissen eg sette opp der. Over nemnde eg greina i lingvistikken der ein ser på grammatikken som medfødd. Eit viktig forskingsobjekt blir då kva som utgjer dette medfødde «grammatikk-skjelettet».

Kor mykje av språket er medfødt, og kor mykje er i tilfelle tillært? Eit anna spørsmål er om grammatikk-skjelettet kjem EIN UKOMPLETT ferdig bygd, eller om det GRAMMATIKK? Ein mogleg analyse mognast og utviklar seg som Fleire tidlegare teoriar har andre kognitive evner. For å eratrot-infinitiven er prøvd å forklara rot-infinitivar kunna svara på desse ei overgeneralisering spørsmåla er det logisk å sjå ved å føreslå at grammatikken til born enten manglar noko på språkutvikling hos born. av den preskriptive eller er prinsipielt annleis enn For å koma vidare er det infinitiven. vaksenspråk. Det vil seia at viktig å prøva å forklara så den syntaktiske strukturen mykje som mogleg ved å ta ungar har, er mindre kompleks utgangspunkt i at enn den syntaktiske strukturen i vaksenspråket, grammatikken til vaksne og grammatikken til born eller at den syntaktiske mekanismen som produserer er grunnleggjande like, og at skilnadene kan setningar, opererer etter litt ulike prinsipp enn forklarast som eit samspel mellom innputt og vaksenspråket. Det fyrste gjeld t.d. grammatikken. Så får ein heller sjå på det som småsetningshypotesen4, som føreslår at barnespråk eventuelt står att å forklara, og forklara det som ein er syntaktisk avgrensa til det me kjenner som prinsipiell skilnad mellom vaksen- og barnespråk. småsetningar, altså det som står i klammer i setninga Med dette programmatiske utgangspunktet har 5 mor så [Hanna stjele kake], og trunkeringshypotesen , eg forsøkt å forklara data frå masteroppgåva mi. som føreslår at born har moglegheit til å kutta eller Dermed har eg blitt nøydd til å forkasta dei typane skjera den syntaktiske strukturen ned til teoriar eg skisserte ovanfor, til fordel for min eigen. småsetningar, og at born gjer det i somme høve, t.d.

4. Mellom anna Radford, A. (1990). Syntactic theory and the acquisition ofEnglish syntax: the nature ofearly child grammars ofEnglish. Oxford: Blackwell 5. Særleg Rizz, L. (1993/1994). Some Notes on Linguistic Theory and Language Development: The Case of Root Infinitives. Language acquisition, 3(4), pp. 371–393 6. Mellom anna Kenneth Wexlers Unique Checking Constraint-hypotese, nemnd i ei rad artiklar, mellom anna Wexler, K. (1998). Very early parameter setting and the unique checking constraint: A new explanation of the optional infinitive stage. Lingua, 106(1–4), pp. 23–79 7. Lagt fram i fleire føredrag og konferanseinnlegg, mellom anna Johannessen, J. B. (2013). Two imperative types in all the Scandinavian languages. The 25th Scandinavian Conference og Linguistics 2013, 13.–15. mai, Reykjavik, Island.

51

«GJØMME SEG INNI DER!»

Medan eg jobba med oppgåva mi, var eg også klar over at professor Janne Bondi Johannessen ved instituttet (Institutt for lingvistiske og nordiske studium ved Universitetet i Oslo) hadde jobba med det ho kalla preskriptive infinitivar. 7 Dette er ein type infinitivar som er direktive, altså at dei blir nytta som imperativar. Denne konstruksjonen har, etter det eg veit, ikkje blitt beskriven ordentleg for norsk før Johannessen. Sjå dømet under, der ein far prøver å få sonen sin – ein av informantane våre – til å gøyma seg inni vaskemaskina.

6. Gjømme seg inni der Ein mogleg analyse er at rot-infinitiven er ei overgeneralisering av den preskriptive infinitiven.

Det høver godt med den teoretiske basisen for oppgåva, ettersom det tar utgangspunkt i ein konstruksjon som er tilgjengeleg i innputt, og eg difor ikkje treng å føreslå at grammatikken hos born er grunnleggjande annleis på noko vis. Det er også fleire andre gode argument for å velja ein slik analyse.

For det fyrste er det klare strukturelle likskapar mellom rot-infinitiven og den preskriptive infinitiven. Det mest openberre er at dei begge har infinitivar som einaste verb. Vidare er det viktige

likskapar i setningsoppbygginga: I begge konstruksjonane kjem nektingsadverbet ikkje og subjektet – dersom det er til stades – før verbet, jamfør vanlege imperativar der begge delar kan koma etter: «Men Elisa svara Israels-kongen: ‘Kva vil du meg? Gakk du til profetarne åt far din og profetarne åt mor di!’ ‘ Seg ikkje so!’ svara Israelskongen.» (2. Kong. 3:13, mine uthevingar. 8) For det andre blir den preskriptive infinitiven særleg nytta i tale retta mot ungar (og hundar). Det vil seia at den preskriptive infinitiven er særskilt tilgjengeleg i innputten born får. Faktisk er ikkje preskriptive infinitivar noko uvanleg i barnespråk – i dataa mine fann eg 67 stykk – og i tidlegare studiar har dei ofte blitt talde med som rotinfinitivar. 9 Den tidlegaste beskrivinga av norsk fyrstespråkstileigning eg kjenner til, «Dr. Parrs dagbok over utviklingen av sine barns tale» 10, som byggjer på dagboknotat frå 1899 til 1902, nemner faktisk at infinitiv stort sett blir nytta som imperativ.

Som nemnt ovanfor blir rot-infinitiven ofte nytta med modal tyding. Setningar med modale hjelpeverb og direktivar har det til felles at dei føreskriv noko nokon skal gjera (eller også noko nokon ikkje skal gjera). Me kan seia at dei fører noko opp på (eller eventuelt stryk noko frå) nokon gjeremålslista til nokon (figurativt, ikkje bokstaveleg!). Skilnaden er at det i direktivar i norsk

8. Om det skulle vera nokon tvil, er bibelsitatet frå Studentmållaget i Oslo sin bibel, eller «Fyrebilsbibelen» frå 1921. Den finst digitalt på http://gamal.nynorsk.no/mu/smio/bibelen/ 9. Josefsson, G. (2002). The Use and Function ofNonfinite Root Clauses in Swedish Child Language. Language acquisition 10(4), pp. 273–320 10. Eng, H. (1944). Dr. Parrs dagbok over utviklingen av sine barns tale. Hamar: Pedagogisk forskningsinstitutt

52

Mål og Makt 2016 – 2

berre kan dreia seg om tilhøyraren si gjeremålsliste, medan det ved modale hjelpeverb like godt kan dreia seg om talaren eller nokon heilt andre si.

Jamfør eksempla på imperativ, preskriptiv infinitiv, setning med modalt hjelpeverb og rot-infinitiv under.

bakgrunnskunnskap for å gje meining, så eg skal ikkje prøva meg på ei meir spesifisert attgjeving enn det eg alt har gjeve.

Om det går an å seia noko generelt som ei oppsummering, må det vera at born avslører å ha ei overraskande stor språkevne, som særleg er overraskande når ein ser på korleis dei presterer på 7. les denne, mamma! (imperativ) andre område – som til dømes med puttekassar.

Denne kompetansen kjem ikkje berre til syne i det 8. mamma/du skal/må/vil lese den (modalt dei seier som er «korrekt» eller målspråklikt, men hjelpeverb) vel så mykje i det som på overflata kan sjå ut til å vera feil eller underutvikla. Som me har sett i 9. mamma lese den (preskriptiv infinitiv, diskusjonen over, er det snakk om særs fine Benedikte 2;1) distinksjonar som born likevel effektivt plukkar opp. Spør du meg, vil eg seia at dette er fordi 10 . jeg lese denne (rot-infintiv, Anne 2;4) språkevna til dels er medfødd. (Andre språkforskarar vil gjerne hevda noko anna, men Dette gjer ei overgeneralisering frå preskriptiv den debatten fortener meir plass enn eg kan gje han infinitiv til rot-infinitiv endå meir plausibelt, og me her.) kan leggja det til i argumentlista.

I alle fall: Neste gong du møter ein toåring, gje han eller ho litt meir cred, då! Dei er stort sett så AVSLUTNING dumme som dei ser ut, men ikkje når det kjem til I oppgåva mi føreslår eg at rot-infinitiven og den språk. preskriptive infinitiven har same struktur. Det einaste som skil dei, er talehandlinga: Rotinfinitiven er indikativ, medan den preskriptive infinitiven er direktiv. Den faktiske analysen, med syntaktisk tre og det heile, krev ein del formalistisk

SAMKVEM OG STORBYLIV

53

Ein ny vår av LULLEN FANITULLEN

Ja, så har det blitt vår. Så har det blitt vår. Lars LilloStenberg greidde tydelegvis å bli poet berre ved å slå fast det vi alle kan sjå med dei enkle blå auga våre.

Halvliteren, den er ganske dyr, men folk, dei kryr likevel.

Dette er ikkje den beste våren eg har hatt, såpass kan eg seia. No er det vel ikkje slik at eg går mot noko samanbrot. Men det er ikkje mykje å sjå fram til, heller.

Og det har det liksom alltid vore.

Eg byrjar få ei kjensle av at eg har lagt dei mest spennande delane av livet mitt bak meg. For eg har opplevd ganske mykje, altså. Det har eg. Spennande festar, impulsive turar utanlands, og nye vener har eg fått i fleng. Nett no ser alt litt stille ut. Og eg skal vedgå at noko av den nedtrykte stemninga eg har kome i, nok kan tilskrivast Storegut. Eller manglande livsteikn frå Storegut. For det var altså han som reiste til Ål for ein månad sidan, rett før påske, og eg har ikkje høyrt særleg meir frå han. Altså jau, han har nok send ei melding eller to på Facebook, men menn som er interesserte gjer litt meir enn som så. Ikkje minst, dei gøymer seg ikkje langt oppi dalane om dei verkeleg er interesserte.

Mi veninne Susie er heller ikkje i toppform om dagen.

Ho hadde det supert i januar og februar, men med våren kom nedturen. I januar byrja ho i ein ny jobb. I NAV. Det er vel ikkje slik superspennande arbeid, men ho seier det er bra for ein sosiolog. Det er jo ikkje alle som får relevant arbeid i den bransjen der dei første ti åra som nyutdanna. Etter kvart fekk ho noko raudt i kjakane og vart litt lettare i skosolane enn vanleg. Ho kunne røpe at ho hadde byrja å få veldig varme kjensler for ein kollega.

Kollegaen var seniorrådgjevar, sjølv var ho førstekonsulent. Klassisk maktasymmetri. Litt meir uklassisk var aldersskilnaden. Han var tjue år eldre enn henne, godt passert femti. No er det kanskje nærliggjande å spørja om Susie er heilt desperat. Svaret 54

på det kan nok vera eit forsiktig tja. Men Susie er ei heilt ok og fin dame. Susie er flink og pliktoppfyllande i jobben sin. Ho er venleg, og ofte med ein kjapp replikk.

Litt vimsete, og har kanskje ikkje den beste sjølvtilliten.

Ho er svært oppsett på å finne seg ein mann, men har lite eller null hell med seg.

Kva er det eigentleg med oss damer? Eller kva er det med menn over femti, burde ein kanskje heller spørja seg. Dei skulle ha vore avleggs for lengst. Vi skulle ha visst at dei var ubrukelege. Vi skulle ha visst om alle dei dårlege vanane deira, vi skulle ha tenkt at det var ekkelt at dei har barn som er på alder med oss sjølv.

Likevel fell altså litt for mange av oss kvinner for dei.

No kjenner eg eigentleg ikkje så mykje til dei gode og årlege eigenskapane hjå denne spesifikke mannen, men eg kjenner historia rundt det som skjedde. Susie fall for han ganske raskt. Det kan skje. Damer fell for menn over middagshøgda rett som det er. Ho likte pågangsmotet hans. Ideane, gjennomføringskrafta. Ho likte at han tala Roma midt imot, altså sin eigen sjef.

For ho skulle så gjerne ha gjort det sjølv, men eigde ikkje motet. Og så var han da veldig stilig for alderen, måtte ho ta seg sjølv i å tenkje. Mannen visste å kle seg, trass i at han ikkje trong det, korkje av yrkesrelaterte eller andre årsaker. Han var allereie der han ville vera.

Ho fekk mykje merksemd frå denne mannen. Han slo av ein prat tidt og ofte, og ho synest også han gjorde sitt for å imponere henne. Ho kunne sjølvsagt ikkje vite om han likte henne, han flørta ikkje altfor mykje, men brukte iallfall mykje tid på henne. Ho vart meir og meir forelska, men våga ikkje ta eit initiativ.

Fallhøgda var stor om ting fall i dårleg jord. Men ein dag sa han, nesten ut av det blå: Du må koma innom og sjå på skiutstyret mitt ein dag, da.

Susie hadde nesten ikkje greidd å svare. Ho var heilt, Mål og Makt 2016 – 2

Lullen Fanitullen er ei forunderleg kvinne som ingen forlèt utan å ha fått merke av henne. Ho står i alt anna enn sentrum av sine eigne forsøk på å finne storslått romantikk i ein av verdas mest kostbare byar, Oslo.

heilt sikker på at dette måtte bety noko. Menn inviterte ikkje ei dame til å inspisere utstyret sitt utan at det låg noko bak. Historia om skiutstyret skal ikkje her trekkjast ut i det uendelege. Dei hadde hatt nokre samtalar om skigåing og slik sett var det ikkje heilt unaturleg at han kom med denne invitasjonen. Han hadde ein heilt spesiell måte å smøre ski på, kunne han fortelja, og den syntest han altså at Susie skulle få sjå.

Det vart ski, det vart smørjing og det heile såg ut til å koma på gli. Etter vitjinga i skibua hans, tok Susie nemleg mot til seg, og inviterte mannen på ein middag heime hjå seg. Og ho vart så glad, så glad, da han svara ja. Gleda over at ein mann i femtiåra ville koma til henne og eta middag var så avgjort på hennar side.

Susie ringde meg den dagen han skulle koma. Nøgd kunne ho fortelja meg at det var lenge sidan ho hadde fryda seg så stort over å bruke så mykje tid på husvask, pynting og matlaging. Ho var så gira, stakkar. Endeleg var det hennar tur til å ha flaks, meinte ho.

Susie ringde meg att dagen etter også. Da var ho ikkje heilt i slaget. – Veit du, dette vart litt rart, måtte ho vedgå. Da han endeleg hadde kome inn døra hennar, hadde ho brått kjent at det var noko unaturleg over heile møtet. Men middagen hadde da gått greitt. Dei prata om jobben og det dei elles hadde å styre med.

Etter kvart merka ho at det meste av samtalen handla om han. Om alt det han hadde oppnådd, alt han var flink til, og alt han hadde fått gjennomslag for på jobben, mot sjefen sin vilje. – Han prøver seg, men i det lange løpet er det eg som vinn, hadde han nøgd slått fast.

Noko særleg ros for matlaginga si hadde ho heller ikkje

fått. Derimot prata han mykje om sine eigne kokkekunster. – Er nok ikkje alle menn som får til så mykje på kjøkkenet som meg, hadde han konkludert.

Etter at han hadde gått att, hadde ho fått ei melding.

«Takk for meg! Utruleg smigrande å bli bedd på middag hjå deg. Visste ikkje at eg enno var interessant for damer i den alderen. Det kjennest som ein ny vår! Blunkfjes.»

Det vaks ei kjensle i Susie av at dette ikkje kom til å bli så triveleleg som ho hadde førestilt seg, likevel.

– Søren. No har eg ei dårleg magekjensle. Eg som var så forelska. No er det faktisk heilt borte. Men eg får kanskje ikkje bruke dette mot han. Kanskje han var nervøs og klønete, forsøkte ho å trøste seg sjølv med.

Men det var nok ganske tydeleg for oss begge at ho ikkje hadde gjort det varpet ho først hadde trudd.

Kjenslene hadde lurt henne.

Eg trur menn aldri sluttar å vera attraktive. Kanskje når dei er sytti. Kanskje når dei kjem på gamleheim og må bytast bleie på tre gonger om dagen. Først da. Inntil den tid, spring dei rundt og sjarmerer. Yngre kvinner, gjerne langt yngre kvinner. Av og til med vilje. Men av og til også heilt utan vilje. Likevel kan du bli litt skuffa når du oppdagar at menn heller aldri heilt blir vaksne.

Det du hadde håpa skulle bli eit møte mellom to hjarte, blir gjerne berre ein plass påtilskodarbenken. I manesjen står ein sjølvoppnemnd superhelt som aldri får nok av merksemd og applaus. Det er lov å la seg sjarmere, men det er også lov å bruke hovudet. Og auga. Det er ikkje gull alt som glimrar.

Vi må berre leva med det.

55

Dav AIKTN

SSAD ASIR

56

Mål og Makt 2016 – 2

SMØRBLOMSTEREN Det var då smørblomsteren bloma og vi pla plukke dei skjøre skapningane helde dei under haka og sjå eit gult skjær frå blada spegle seg i huda.

Ikkje visste vi at han kunne vere giftig for kua vel å merkje, for vi ville berre sjå om vi lika smør. Men eg ville berre vere nær deg. Spele ut alle klisjeane.

Eg ville berre spele ut alle klisjeane med deg. Slik dei gjorde i bøker om den store kjærleiken. Slik dei gjorde i filmar om den store lidenskapen.

Det var då mai byrja, og varmen kom som ei bølgje av pasjon at eg stod i oppkjørselen din såg inn i dei djupe, klare auga dine, utan å seie eit ord for alt var sagt frå før og kyssa deg, og du meg, fyrste gong.

Oslo, mai 2016

57

58

Mål og Makt 2016 – 2

MÅL OG MAKT Mål og Makt er tidsskriftet til Studentmållaget i Oslo (SmiO). Mål og Makt kjem med tre hefte i året, og bladet får stønad frå Skuleboknemndi åt Studentmållaget i Oslo og Kulturstyret i Velferdstinget i Oslo og Akershus.

STUDENTMÅLLAGET I OSLO Studentmållaget i Oslo er eit lokallag av Norsk Målungdom og Noregs Mållag på Universitetet i Oslo og Høgskulen i Oslo og Akershus. Me arbeider for å få fleire til å skriva nynorsk, og for å tryggja rettane til dei studentane som alt skriv nynorsk. SmiO vart skipa i 1900 og har omkring 200 medlemer. Desse får Mål og Makt gratis i posten.

VIL DU SKRIVA FOR MÅL OG MAKT? Me vil gjerne ha fleire skribentar. For at tekstane skal verta so gode som mogleg, plar me ha fleire runder med tekstkritikk på kvar tekst. Dette gjev skribentane gode høve til å utvikla seg. Me garanterer ikkje trykking av alt som kjem inn.

Gå inn på heimesida vår eller send oss ein epost til malogmakt@malogmakt.no

Gje bort Mål og Makt i gåve!

Gje bort ei årstinging på Mål og Makt. Gå inn på nettsida vår: http://malogmakt.no Mål og Makt er eit tidsskrift proppa fullt av målsak, politikk, kulturbitar og anna kjekt.

Stoffrist for Mål og Makt nr. 3 2016 er søndag 18. september. Temaet er Latin-Amerika, men me vurderer alle manus, så lenge dei er på nynorsk.

Me set pris på alle attendemeldingar!

VIL DU TINGA MÅL OG MAKT? For 200 kr får du, eller ein du synst fortener det, fire nummer i året tilsendt i posten. Send ein epost til malogmakt@malogmakt.no BLADET ER GJEVE UT MED STØNAD FRÅ

59

Attende til: MĂĽl og Makt Postboks 285 Sentrum 01 03 Oslo