masja mols grafisch ontwerp portfolio 2016 by masja mols

vrij werk | ‘i cinque sensi’ een boek is tastbaar_afstudeerwerk academie St.Joost

mm portfolio_2013_definitief.indd 4

02-12-13 11:51

cupertino | huisstijl logo_correspondentiepakket

mm portfolio_2013_definitief.indd 5

02-12-13 11:51

Marjon Jongmans & Pieter van Kruysbergen Trier 23 2382 Ravels België tel/fax 0032 14651565 mobiel 0031 654757921 Nevenmentor Leon Mevis

Extern deskundige Luc Deleu

Foto’s maquette Peter van de Zanden

Grafische vormgeving Masja Mols COLOFON

Afstudeerproject Marjon Jongmans & Pieter van Kruysbergen AAS Tilburg juni 2003

Mentor Wim Cuyvers

Atelierdocenten Martien Jansen & Pnina Avidar Marie-Françoise Plissart, Brussel in Oase 52,1999, p.101

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, Deel 1A: Bestaande Ruimtelijke Structuur, Eindversie Plangroep, februari 1995, p.8b

Agfaja Konrad, Antwerpen in Archis 8, 1998, p.25

European Environment Agency in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.22

European Environment Agency in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.46-47

Geodan IT bv / Tele Atlas 2002 in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.46-47

Atlanta in J. Sigler (ed.), ‘S,M,L,XL.’, 010 Publishers, Rotterdam, 1995, p.840

47th Street, John Wenrich in R. Koolhaas, ‘Delirious New York.’, 010 Publishers, Rotterdam, 1994, p.206

Le Corbusier: L’Unité d’habitation de Marseille, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 18, 1972, p.28-29

Le Corbusier: Chandigarh in W. Boesiger (ed.), ‘Le Corbusier. Œuvre complète 1957-1965.’, Birkhäuser Publishers, Basel-Boston-Berlijn, 1999, p.106

Kahn: Salk Institute for Biological Studies, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 5, 1971, p.18-19

Le Corbusier: L’Unité d’habitation de Marseille, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 18, 1972, p.18-19

Matté Trucco: Fiat-fabriek Turijn in Detail 3, 1996, p.331-332 11

13 1

BRONNEN/AFBEELDINGEN

Juni 2003 elkaar verweven. Op maaiveldniveau doorkruisen stadsverkeer en stedelijke publieke ruimtes

(markthallen, musea en dergelijke) de stations- en Expohal. Deze centrale hal vormt, door

het niveauverschil te volgen, de verbinding tussen de stad, de rivier en de achterliggende

open ruimte.

De structuur neemt alles in zich op en maakt onverwachte verbindingen en confrontaties

tussen zeer uiteenlopende functies en ruimtes mogelijk: vermenging,vervewing, verdichting

en flexibiliteit, dé kwaliteiten van het Belgische rijhuis en bebouwingspatroon.

Deze geconcentreerde, verticale bebouwingsvorm laat ruimte voor een open gebied tussen

het ontworpen gebouw en de negentiende-eeuwse stadsgordel. De aangrenzende wijk

Moskou blijft behouden als een versteend relict van het Belgische spreidingsbeleid. behoefte. De structuur maakt gewenste verbindingen en onverwachte confrontaties mogelijk.

Ondergronds worden autosnelwegverkeer, spoorverkeer, parkeer- en distributievelden met onderdelen verbinden. Het constructieprincipe en de materialisatie in staal en beton is

wezenlijk voor de flexibiliteit van de structuur en blijft zichtbaar door de glazen gevel-

bekleding. Het gebouw kan steeds worden aangepast aan haar omgeving en/of de wijzigende enzovoort) geplaatst kunnen worden. Verticaal verbinden liften de functies en niveaus,

horizontaal zijn het de publieke ruimten op verschillende verdiepingen en dakvloeren die de

Door koppeling van wooneenheden ontstaan zwaar belastbare vloer- en plafondvelden

waartussen grootschaliger functies (baanwinkels, bedrijven, kantoren, onderwijsinstellingen

De woningen kunnen worden samengesteld door het verbinden van afzonderlijke cellen,

ieder met een specifieke functie en/of karakteristiek.

R A N D S TA D - I N F R A S T R U C T U U R

De woningscheidende ‘gemene’ muur vormt de verdiepingshoge, constructieve drager.

150 meter hoog.

R A N D S TA D - B E B O U W I N G

Over dit raamwerk zijn abstracties van Belgische (rij)woningen en woningdelen verspreid.

LINT

een beleidsnota opgesteld. Dit ontwikkelingsplan (2001-2006) dicteerde het programma

B O U W B L O K M E T B I N N E N P L A AT S

van eisen voor een flexibele beton- en staalstructuur, 1000 meter lang en maximaal

TUINWIJK

in iedere Belgische stad te vinden is. Infrastructuur als ordenend principe, geheel in lijn met

H O R I Z O N TA L E S T R U C T U U R

de Belgische stedenbouwkundige traditie.

ME. CENTRUM

V L A A M S E R U I T - WAT E R

Om de demografische en economische stadsvlucht te keren werd door de stad Gent

D E V E R N E V E L I N G VA N H E T S T E D E L I J K B O U W B L O K

VLAAMSE RUIT - INFRASTRUCTUUR

plaatsgebonden, strategisch ontwerp. Als voorbeeldlocatie is een smalle zone langs een

W I J K MOSKOU...

VLAAMSE RUIT - BEBOUWING

snelwegen spoortracé gekozen aan de rand van het Gentse stadscentrum: een locatie die

L O C AT I E

B E B O U W I N G E U R O PA

huis, het Belgische bebouwingspatroon en de recente ontwikkelingen binnen het Belgische

ANALYSE

. . . E E N O V E R G A N G S Z O N E D I E H E T I N D I V I D U VA N D E O V E R H E I D E N H E T S O C I A L E S C H E I D T, E E N F I LT E R T U S S E N H E T U N I E K E V E R L A N G E N E N D E C O L L E C T I E V E N O O D Z A A K

wonen- is verwerkt in een geschreven analyse.

GROOT GENT

In de daaropvolgende fase zijn de verworven inzichten verwerkt in een, in essentie niet

MOSKOU-BELGIË U N I V E R S I T E I T, B A A N W I N K E L S , K A N T O R E N , W O N I N G E N , B E D R I J F S R U I M T E N , H O T E L S , . . .

MARJON JONGMANS & PIETER VAN KRUYSBERGEN

Wie de Belgisch-Nederlandse grens passeert, kan de omslag niet ontgaan. De Nederlandse ‘uniformiteit’ eindigt abrupt om ruimte te maken voor een gefragmenteerd landschap met een spontane bouwcultuur. De auto is alomtegenwoordig. Infrastructuur en openbare voorzieningen zijn omgeven door bouwkavels met beperkte bouwen bestemmingsregels. Collages van winkels, woningen, landbouwpercelen, industriehallen, discotheken,... in steeds wisselende combinaties. Om het even wat, naast om het even wat en om het even waar. De situatie is in beide landen historisch geheel anders gegroeid. In Nederland was er omwille van de geografische situatie -24 procent van het land ligt onder de zeespiegel- altijd een

van de overheid. Wat een eeuw geleden met de Woningwet werd ingezet, is volgens Weeber doorgeslagen tot overheidsterreur. ‘Niet alleen bepaalt de overheid het wat, waar, wanneer en hoe van het bouwen, zij controleert en beoordeelt ook de indeling, het gebruik en het

‘Wilde Wonen’ is een pleidooi voor ongereguleerde zelfbouw: stuitende banaliteit met een ongewone poëzie en tegelijkertijd kwaliteiten als variatie, flexibiliteit en stedelijkheid combinerend. Een pleidooi voor informeel wonen; ‘Belgische toestanden’. In België daarentegen groeit het besef dat het zo niet verder kan. Onverenigbare ruimteclaims voor woningbouw, natuur en bedrijvigheid, leegloop van de binnensteden en het daaruitvolgende stadsverval, dichtslibbende landschappen en overbelast wegverkeer leggen de tekortkomingen van de ruimtelijke ordening pijnlijk bloot. Niet opmerkelijk dat in België wordt opgekeken naar het ordelijke Nederland: ‘Het Schone Land’.

Uitgangspositie voor de huidige situatie is een erg dichte, uit de Middeleeuwen overgeleverde nederzettingenstructuur van stedelijke kernen omringd door dorpen en gehuchten. Vanaf de Belgische onafhankelijkheid in 1830 en het daaropvolgende liberale tijdperk, verwierven deze kernen allen een verregaande autonomie. Tegelijkertijd kwam de eerste industriële revolutie op en ontvlamde het wilde kapitalisme. Overal, zowel in steden als in de verstedelijkende industriële regio’s, ontstonden bonte nevenschikkingen vol tegenstellingen: kolenmijnen, katoenfabrieken, gore arbeiderswijken, industriële regio’s als de Borinage, kastelen voor de staalmagnaten en statige hotels voor de textielaristocratie. De staat reguleerde niet, hooguit

degelijkheid dat de kredietinstelling vereiste. Het officiële ‘Album de plans types d’habitation

MUSE A , CONGRESCENTRUM, SCHOUWBURG,...

Het afstudeerproject omvat twee delen. De eerste fase -een onderzoek naar het Belgische

INLEIDING

grote behoefte aan een sterke planning. Om de waterhuishouding te regelen werd in 1900 de Waterstaatwet goedgekeurd waarmee Nederland over een sterk overkoepelend planningsinstrument beschikte. Het instituut Waterstaat kreeg de macht om beslissingen van lagere overheden op het gebied van ruimtelijke ordening ongedaan te maken en zorgde ervoor dat grote stukken van Nederland onbebouwd bleven. Het vestigingspatroon bleef dan ook voor lange tijd getypeerd door een concentratie van bebouwing in dorpen en steden met daartussen open polders. België kent nauwelijks natuurlijke beperkingen en een algemeen planningsinstrument is nooit aanwezig geweest. Topografie en grondkwaliteit lieten toe dat buiten de beek- en riviervalleien vrijwel overal gebouwd kon worden. Ruimtelijke ordening lijkt daardoor eerder het resultaat van een pragmatische ingesteldheid dan van een beleidsvisie. In Nederland wordt bewonderend gekeken naar de bevrijdende Belgische manier van bouwen. Carel Weeber propagandeert het regelloze Belgische model als verademing voor de Nederlandse woningbouw. Om het ontstaan van krottenwijken aan het einde van de negentiende eeuw te voorkomen werden door de overheid nieuwe woongebieden ontwikkeld voor de snel opkomende arbeidersklasse. Met de Woningwet kwam vanaf 1901 de woningbouw definitief in de greep

uiterlijk van huizen en gebouwen. Beperkingen die als noodmaatregel begrijpelijk en effectief waren, maar nu algemeen zijn opgelegd.’ 1 Het in 1997 door Carel Weeber geïntroduceerde

Niet enkel het verlangen naar een mooier Vlaanderen, maar vooral een samenspel van maatschappelijke tendensen, onverzoenbare ruimteclaims en veeleisende prognoses dwong de overheid tot een nieuw soort ruimtelijke ordening. In 1992 gaf de Vlaamse regering de formele opdracht een Ruimtelijk Structuurplan als beleidskader uit te werken. Parallel daaraan begon de voorbereiding van een nieuw decreet betreffende de ruimtelijke ordening en de stedenbouw. In 1995 werd het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) gepresenteerd. Omdat België ondertussen een federale staatsstructuur kreeg, is dit plan beperkt tot het Vlaamse Gewest.

EEN ONTSTAANSGESCHIEDENIS

ondersteunde zij door de aanleg van het spoorwegnetwerk en andere infrastructuren. Met het aanbod van goedkope trein- en tramabonnementen aan arbeiders in de tweede helft van de negentiende eeuw wordt de aanzet gegeven voor een systematische en uitgebreide transportpolitiek. Voornaamste doel van dit beleid was de spreiding van de arbeidsbevolking over het platteland om de groeiende verstedelijking te beperken. Terwijl in de omringende landen problemen ontstonden in de steden door grote concentraties arbeiders kregen de Belgische vakbonden als gevolg van het spreidingsbeleid geen kans zich te organiseren. Tegelijkertijd maakte het mobiliteitsbeleid de Belgische arbeidsmarkt in feite één, met een stabiliserend en bovenal verlagend effect op de loonkosten. Minstens zo belangrijk was de eenwording en liberalisering van de grondmarkt. De eerste huisvestingswet -Loi sur les habitations ouvrières uit 1889- baseerde zich op deze ontwikkelingen en stimuleerde individuele eigendomsverwerving van nieuwbouwwoningen voor de arbeidersklasse. Evenals het transportbeleid steunde deze wet op het platteland met haar lagere grondprijzen, familiebanden, gemeenschapszin en gesubsidieerde kredietverlening onder toezicht van notabelen en kerk. Een enorme versnippering van eigendommen was het onvermijdelijk gevolg. De overheidsbemoeienis had een grote invloed op de woningtypologie. Door zich bij de keuze te beperken tot een woningtype uit de catalogus van het officiële propagandaorganisme, verkregen arbeiders automatisch het vereiste fiscale attest én het attest van à bon marché’ stond vol rijwoningen, ongetwijfeld een economisch model wat betreft constructie en ruimte-inname, maar merkwaardig omdat het eigenlijk om een stedelijk woningtype gaat. Het klassieke tweelagige rijtjeshuis met bijbehorende ‘stadstuin’ werd aan de voorkant van het perceel, rechtstreeks aan de straat, gesitueerd en geconcentreerd bij stations, tramhaltes en in de open gebieden daartussen. Ze vormden een eerste aanzet van de voor België typische linten. De toepassing van het stedelijk woningtype heeft mogelijk ook met een praktische denkwijze te maken; niet meer van het landbouwareaal innemen dan strikt noodzakelijk voor een arbeiderswoning en tegelijkertijd de toekomst vrijhouden. Een hele cultuur entte zich op deze praktijk: er kon altijd een andere rijwoning naast komen, desgewenst voor de kinderen, en in tijden van crisis kon een stuk bouwgrond worden verkocht: de woning als spaarpot voor de familie. Begin 20e eeuw bepleiten progressieve denkers, onder invloed van de tuinstadgedachte en de heersende ‘retour à la terre’-stemming, de systematische uitbreiding -in feite de omkeringvan de transportpolitiek. Het platteland werd nu ook bereikbaar en interessant voor de lagere ambtenarij. Vrijwel overal in de omgeving van het spoor kon gezond, in het groen, worden gewoond en tegelijkertijd was de stad met haar werkgelegenheid, diensten en ontwikkelingsmogelijkheden, steeds dichtbij. De naoorlogse tuinwijken uit de jaren twintig van de ‘Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen’ introduceerden voor het eerst op een systematische wijze een nieuw, perceeloverstijgend, vormidioom voor het verstedelijkende platteland. Inspiratie werd gezocht in

regionale stijlen en historische wijkpatronen zoals begijnhoven en hofjes. De rechtstreekse

op de bouw van de eigen woning. Overheidspremies en gunstige kredietvoorwaarden moesten kandidaat-bouwers over de streep trekken. Criteria om bouwgrond te ‘bepalen’ werden eenvoudig gehouden; de grond moest technisch betrouwbaar zijn en gelegen langs een weg die volgens de plaatselijke gebruiken voldoende was uitgerust. Vrijwel het gehele Belgische grondgebied kwam beschikbaar als potentieel woonterrein. Met de algemene introductie van de auto was het hek helemaal van de dam; linten tussen

verkaveling van landbouwgronden en bospercelen. Deze inwendige kolonisatie, die het land overspoelde met stedelingen, transformeerde het traditionele platteland. Met de stedelingen kwam ook een stedelijke cultuur, mentaliteit en levensstandaard; van het platteland werd hooguit een verwijzing, een beeld overgenomen. Vandaar ook dat de vrijstaande villa, de fermette, in de verste verte niets gemeen heeft met de authentieke plattelandsarchitectuur,

Het samenspel tussen huisvestingsbeleid en transportpolitiek had verstrekkende en paradoxale gevolgen voor de ruimtelijke ontwikkeling en het aanzien van België. Door het

rooilijn genereert een sterke scheiding tussen buiten en binnen, publiek en privé, formeel en informeel. Voortdurende perceelsgewijze transformaties vingen nieuwe behoeften op; keukens en badkamers werden moeiteloos ingepast en aangebouwd, tuinen en/of magazijnen werden vervangen door garageboxen. Tot op heden zijn de binnengebieden vrijplaatsen voor chaotische invullingen van werkplaatsen, magazijnen en bijgebouwen. Eenmaal buiten de binnenstad vervaagt de duidelijk morfologische samenhang van het

bouwblok een grote opnamecapaciteit, de informele achterkant en de perceelsgewijze invulling maakten voortdurende aanpassingen aan de woning mogelijk. Meer naar het midden van het binnengebied nam de bebouwing af en werden de percelen voornamelijk gebruikt als fruit- en groentetuinen. Later zijn er allerhande randstedelijke functies ondergebracht: garages, magazijnen, kleine bedrijven. Het binnengebied bergt in principe alles. Dit is de Belgische voorstad op haar best, met een bonte afwisseling van dichtgebouwde straten, maïsvelden, parkings en grote perifere binnengebieden. Nooit af, altijd in ontwikkeling. Steeds blijft er marge over voor onverwachte wendingen.

De ontstane versnipperde ruimte creëert ongetwijfeld een veelheid van ad hoc kansen en individuele baten, maar beperkt de draagkracht van investeringen in de ruimtelijke ontwikkeling. De maatschappelijke kosten ervan worden ondraaglijk, terwijl er geen ruimtelijke meerwaarde ontstaat. Het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV’97) komt dus niet uit de lucht vallen. Het RSV zoekt een nieuwe samenhang door het structuurprincipe van gedeconcentreerde bundeling ofwel ‘selectief de groei van het wonen, het werken en de andere maatschappelijke functies te concentreren in het bestaande (gedeconcentreerde) spreidingspatroon

formeel en informeel, tussen publiek en privé, resulteerde in een wooncultuur die gesloten is naar de straat en open naar de achterkant: de Belgische woning met zijn aanbouwen. ‘De achterkeuken is ... de plek die het verst van de straat verwijderd ligt, het verst van de publieke ruimte met haar cultuur van de ‘schone schijn’, de sociale controle en het waakzame oog van

overheidsinterventie die tot de tuinwijken leidde was slechts van korte duur. Al snel keerde de overheid terug naar haar traditionele en gemakkelijker financierbaar ondersteuningsbeleid. De verbetering van de spoorweginfrastructuur, de toename van het reiscomfort en reistijdverkorting in de jaren vijftig van de vorige eeuw betekende de verruiming en omkering van de doelgroep. Mede door de 8-uren werkdag, het vrije weekend en betaalde vakantie werd het suburbane wonen mogelijk gemaakt voor zowat de gehele Belgische bevolking. De vrijstaande, individuele woning was het sleutelbegrip in de anti-stedelijke ideologie van de almachtige Christelijke Volkspartij (CVP). De door de socialisten verdedigde geconcentreerde woningbouw in de stad werd als materieel inadequaat en vooral moreel verderfelijk afgeschilderd. Met name door de Wet-De Taeye (1948) richtte de overheid zich voorgoed

bestaande steden en dorpen werden steeds verder opgevuld, later gevolgd door achterliggende verkavelingen. De onomkeerbare uitzaaiing van het wonen over het gehele Belgische grondgebied was voorgoed in gang gezet. De particuliere woningbouw werd een belangrijke activiteit die een grote bijdrage leverde aan de economie, werkgelegenheid en een groeiende welvaart in de tweede helft van de twintigste eeuw. Door deze economische logica stond het huisvestingsprobleem niet langer centraal; vanaf nu ging het veeleer om de persoonlijke levensinrichting, de creatie van een leefklimaat. Het ideaal van wonen in de natuur of op het platteland leidde tot verdere

maar integendeel een moderne woonvorm is met een functionele indeling en voorzien van alle hedendaags comfort. De ‘stedelijke’ rijwoning werd verlaten voor de vrijstaande, ‘landelijke’ villa. Het residentiële spreidingspatroon werd nog gevolgd door een stedelijke uittocht van de industrie en nijverheid. Na de introductie van de auto werden bestaande wegen gebetonneerd en sterk verdicht, al snel bleek een autosnelwegennet noodzakelijk. De lintbebouwing liet het ombouwen van bestaande grote wegen niet toe; een nieuw netwerk werd ‘los’ van het bestaande aangelegd waardoor België een van de meest dichte en ruimst bemeten autosnelwegennetten van Europa bezit. Het snelwegsysteem werd, vanwege de hoge dichtheid en de vele open afritten, in een mum van tijd onderdeel van het bestaande wegennet en leidde tot een verdere groei en spreiding van bebouwing en programma’s die zich voor hun ontsluiting op de snelweg zelf enten. Functies die zich klassiek ontwikkelen rondom open afritten van snelwegen, zoals industrieparken en kantoorcomplexen, treft men in Vlaanderen vrijwel overal aan. Aangezien woningbouw, nijverheid en industrie het platteland overspoelen en door dezelfde infrastructuur worden bediend, staan ze vaak broederlijk naast en door elkaar. Er ontstond een stedelijke nevel die het hiërarchische onderscheid tussen stad en platteland ondermijnde.

STEDENBOUW ALS FOSSIEL

uitblijven van een grootstedelijke problematiek werd nooit een stedelijk beleid ontwikkeld, stedenbouw bleef een relatief onbekend begrip. Desondanks is in dit versteend verstedelijkt landschap een ruimtelijke ontwikkeling te herkennen. Drie opeenvolgende stadia van het vervluchtigde bouwblok: het negentiende-eeuwse bouwblok, het voorstadbouwblok en het lint. Het oorspronkelijke, negentiende-eeuwse bouwblok in de binnenstad werd opgebouwd uit arbeiders- en kleinere gezinswoningen. Het binnengebied werd veelal ingevuld met werkplaatsen, opslagruimten of beluiken.2 Het stadsbouwblok met de straatgevel op de

bouwblok. Een typisch Belgisch fenomeen is de verglijdende verstedelijkingsvorm tussen stad en open ruimte. De Belgische praktijk maakte gebruik van overgeleverde agrarische perceel- en wegenstructuren als onderlegger. Verstedelijking ontstond met het absolute minimum aan ingrepen en zonder zware overheidsinvesteringen: straatverharding en nutsvoorzieningen werden kavel na kavel aangelegd op kosten en initiatief van eigenaars van de te ontsluiten percelen. Grote delen bleven overigens nog lang agrarisch, de totale verstedelijking vond zeer geleidelijk plaats. Op basis van grofmazige landbouw- en wegenstructuren uit het verleden, ontstonden buitenproportionele voorstadbouwblokken met bovenmaatse binnengebieden achter een aaneengesloten randbebouwing. De invulling volgde een vast stramien; rijwoningen naast elkaar op de rooilijn waardoor een gesloten en formeel straatbeeld ontstond, achter de woningen een informele zone met allerhande bijgebouwen uitlopend in groentetuinen. Door de langzame ontwikkeling is de rand niet homogeen, maar een bonte nevenschikking. Incidenteel werd het systeem van aaneengesloten bebouwing zelfs volledig verlaten; overeenkomstig de veranderende marktvraag werd het bouwblok afgewerkt met twee-onderéén-kap woningen, dwarse parkeerstroken of een supermarkt. Ook inwendig bood het

Verder van de stad valt het bouwblok uiteen tot een fragmentarische omranding. Reeksen rijwoningen op smalle percelen eindigen op de typische wachtgevels en worden afgewisseld met open stukken. De binnengebieden zijn hier nog ruimer. Na de Tweede Wereldoorlog wekken ze de belangstelling van ontwikkelaars met als gevolg de ‘doorsteken’ met aan weerszijden gekoppelde woningen. Daarna doet de vrijstaande woning haar intrede, zowel als aanvulling van de randen als in de vorm van verkavelingen in het binnengebied. Hier en daar nestelen zich ‘jumbo-fermettes’: appartementsblokken in een

in een achteloze nevenschikking aaneen tot een haast continu lint van nieuwe stedelijkheid dat het landschap steeds verder opdeelt en versnijdt. Op strategische punten van het steenwegtracé ontstonden nieuwe kernen door meer intense concentraties van bebouwing en voorzieningen.

Bouwsteen voor het negentiende-eeuwse bouwblok, het voorstadbouwblok en het lint bleef de specifiek Belgische rijwoning: de individuele woning tussen de twee gemene (gemeenschappelijke) muren. In de loop der tijden werden uiteraard heel wat variaties binnen de beperkingen van dit woningtype ontwikkeld; nieuwe ruimtelijke structuren en aan de tijd aangepaste interne organisaties werden bedacht, de plaats voor de auto bepaald en lichtinbreng gemaximaliseerd. In landelijke gebieden werden rijwoningen gebruikt als waren het vrijstaande huizen; in het dagelijks gebruik dienden de zij- en de achterdeur als informele toegang, aan de achterkant werd ook gewoond en niet in de voorkamer die vaak uitsluitend

die het als al-te-vrijblijvend ervaren karakter van deze bestaande vorm van ruimtelijke

Het is niet verwonderlijk dat in België de afgelopen jaren bewegingen op gang zijn gekomen ordening aan de kaak stellen. Als gevolg van de veranderende gezinssamenstelling wordt tegen 2007 een bijkomende behoefte aan 400.000 nieuwe woningen voorspeld. Indien de verkavelingsdrang zich doorzet betekent dit een uitbreiding van het residentiële oppervlakte met 45% oftewel 57.000 hectare. Het voortzetten van economische tendensen zal in dezelfde periode een behoefte creëren aan 9.300 ha bijkomend bedrijfsterrein en 3.500 ha voor nieuwe handelszaken, wat een toename betekent van respectievelijk 35 en 50%. Evenals het woongebied is ook het bedrijfslandschap versnipperd; verdere verneveling betekent een verdubbeling van het goederenvervoer op de weg en een groei van de personenmobiliteit met 50%. De bestaande infrastructuur kan dit onmogelijk verwerken en voor een drastische capaciteitsverhoging van het wegennet ontbreken zowel ruimte als financiële middelen. Naast woningbouw en industrie heeft Vlaanderen ook te kampen met uiteenlopende onverzoenbare ruimteclaims voor natuurbescherming, landbouw, recreatie en infrastructuur.

in Vlaanderen.’ 3 Om enige orde en efficiëntie in de chaos te brengen, activeert het structuurplan nog een ander structuurprincipe: lijninfrastructuren als ordeningssysteem voor de mobiliteit. Een hoogwaardig netwerk van versterkte stedelijke gebieden, verbonden door lineaire infrastructuren moeten zorgen voor een stevige rastering. Verkeerswisselaars en overstapplaatsen voor het openbaar vervoer op belangrijke knooppunten is een vereiste. Natuur is een derde structuurprincipe. Het erkennen van de natuur als ordenend systeem is nieuw in Vlaanderen. Toch zijn het juist rivier- en beekvalleien, hoogteverschillen en bodemcondities die enige lijn in de wanorde handhaven. Stedelijke netwerken spelen een hoofdrol in de globale structurering van de Vlaamse ruimte en zijn een essentieel aspect van de gedeconcentreerde bundeling. De ‘Vlaamse Ruit’ (Antwerpen-Brussel-Gent-Leuven) is een stedelijk netwerk op Europees niveau: drie grootsteden, vier universiteiten, hoogwaardige lijninfrastructuren, de HST, een wereldhaven en een internationale luchthaven vormen een stedelijk complex dat de concurrentie met de Randstad of het Ruhrgebied aan moet gaan.

Een fundamenteel Belgisch vraagstuk is de problematische relatie van het wonen tot de

de overheid. Maar het ligt ook het dichtst bij de kern van het wonen... In de achterkeuken vinden alle belangrijke activiteiten plaats. In de achterkeuken... gebeuren ook de dingen die het daglicht niet mogen zien ... en worden in het geheim afspraken gemaakt.’ 4

alisering worden sociale en culturele factoren bepalender in de zoektocht naar woonmilieus en recreatieve voorzieningen. Daar komt bij dat de globale cultuur houdt van ongebonden, goed geschoolde, economisch vlot geïntegreerde en mobiele mensen. Wie niet meekan is aangewezen op enclaves van traditionele waarden en collectieve identiteiten met uitgedunde voorzieningen. De breuk tussen beide systemen openbaart zich in allerhande ruimtelijke (overheersing van het weg-

13 8 7

SNELWEG / BINNENRING G E V E L S TA D S Z I J D E SNEDE GEVEL / SNEDE 30+

traditionele verschijningsvorm, zadeldak en dakkapellen inclusief. De binnengebieden blijven overigens verre van verzadigd; tot op het moment dat ze worden bebouwd, worden overblijvende stukken gebruikt voor landbouw. Uiteindelijk vervluchtigt de samenhang van het bouwblok volledig in het lint. Aangezien in België ieder goed ontsloten stuk grond per definitie als bouwgrond werd beschouwd, vielen vooral de steenwegen (provinciale wegen) systematisch ten prooi aan lintbebouwing. Dit proces werd nog versterkt door de beruchte -pas in 1993 afgeschafte- opvulregel die toeliet lege percelen tussen woningen op te vullen ook al lagen deze ver uit elkaar. In eerste instantie stonden langs steenwegen sporadisch buitenverblijven voor welvarende stedelingen en onvolledige reeksen kleine rijwoningen. Later werden er -dankzij de toegenomen mobiliteit- veel meer huizen, villa’s en zelfs bedrijfjes gebouwd. Gaandeweg hebben zich zeer diverse programma’s en gebouwtypes ingeplant; allen takken frontaal en rechtstreeks aan op de goede ontsluiting die de steenweg levert. De steenweg als minimaal ordenend principe absorbeert alles. De typische lintbebouwing brengt bijna surreële en verbazingwekkende confrontaties voort. Aan de steenweg coëxisteren zeer uiteenlopende schalen naast elkaar. Door fragmentsgewijze ontwikkeling en onvolledige bebouwing levert het lint een versnipperd straatbeeld op; telkens andere huizen met andere gevelcomposities, op en neer dansende hoogten en verspringende rooilijnen. Stroken rijwoningen afgewisseld met onbebouwde percelen, vrijstaande woningen, baanwinkels, benzinestations, supermarkten, bedrijven,... rijgen zich

TYPOLOGIE VAN DE WONING

voor ontvangst en grote familiegebeurtenissen diende. De achterzijde bleef dan ook de vrijplaats waar van alles kon worden toegevoegd. Opeenvolgende vertrekken: langgerekte aaneenschakelingen van ruimten die naar achter toe verlagen en versmallen. Zonder esthetische beperkingen vertaalde het alledaagse, de wens naar comfort en de groeiende welvaart, zich in de aanbouwen achter de woning. Generatie na generatie groeiden de aanwassen aan, vertaalde de toe-eigening zich in een eigen toevoeging, zonder dat dit noodzakelijkerwijze aan de voorzijde merkbaar was. Het hedendaagse Belgische landschap wordt echter meer en meer een lappendeken van verkavelingen. De uitgesproken voorkeur voor de vrijstaande woning bepaalt sinds de Tweede Wereldoorlog het architecturale beeld. De schier eindeloze verkaveling van landbouwgrond tot bouwgronden lijkt eerder een private dan openbare aangelegenheid. Hoewel er voorschriften bestaan, zijn deze nauwelijks van stedenbouwkundige aard. Ze worden per verkaveling vastgesteld door landmeters of ambtenaren, zijn gebaseerd op de grootste gemene delers, houden geen rekening met potenties en kwaliteiten van de locaties en evenmin vertonen ze veel samenhang. De meeste nieuwbouwwoningen worden op relatief grote kavels gebouwd in een semi-rurale stijl en met een buitengewoon grote hang naar representativiteit. Stedenbouwkundige voorschriften zijn vaag en hebben betrekking op architectonische en esthetische kenmerken; harmonische integratie in de omgeving aan de hand van volume, dakhelling, kroonlijsthoogte, rooilijn, materiaalgebruik en kleuren. De woningen zijn in hoofdzaak ingeplant volgens wetmatigheden van grondprijzen, bereikbaarheid, het bestaan van nutsvoorzieningen en de onmiddellijke nabijheid van het benzinestation, de autosnelweg, de supermarkt. Het succes van de vrijstaande suburbane woning is terug te voeren op het verband tussen mobiliteit en privacy, tussen de uitbouw van het wegennet en de autonomie van de ‘nuclear family’.

collectieve samenlevingsverbanden veranderen. Mensen met dezelfde interesse en leefstijl

leven speelt zich in diverse contexten en op verschillende schaalniveaus af waardoor de

langer het vanzelfsprekende referentiekader, maar slechts een mogelijk uitgangspunt. Het

vele centra is die in het dagelijks leven worden opgezocht. De vertrouwde omgeving is niet

leefwereld samen waarbij het centrum van het bestaand stedelijk gebied slechts één van de

uitgaan of andere openbare plekken op verschillende centra. Het individu stelt zijn eigen

bewegen zich steeds onafhankelijker van elkaar en richten zich voor werk, school, winkelen,

Het grootste deel van de Vlaamse bevolking woont in de nieuwe nevelstad. Huishoudens

NEVELLEVEN

strijken voor korte tijd op bepaalde plekken neer en vormen tijdelijke gemeenschappen. Ook de invloed van de economische globalisering gaat niet aan Vlaanderen voorbij. Financiële groepen en investeringsmaatschappijen vertakken en hergroeperen zich vrij over de grenzen heen. Vestigingscriteria zijn op ieder moment voor herziening vatbaar. De versplintering van productiefasen zorgt ervoor dat iedere concentratie op zoek gaat naar de meest geëigende locatie. De nieuwe technologie van gegevensverwerking en communicatie laat toe vanuit afwezige, nauwelijks lokaliseerbare beslissingscentra het uiteengelegde proces nauwlettend te beheren en in een virtuele productieruimte te reïntegreren. De grens- en plaatsloze netwerkeconomie toont een grote gevoeligheid voor lokale verschillen in ruimtelijke conditie. Tussen mogelijke economische locaties heerst een scherpe concurrentie waarin bereikbaarheid, uitrusting en omgevingskwaliteiten de troeven zijn. Fysieke nabijheid lijkt steeds minder bepalend voor de belangrijke sociale, culturele en economische verbanden. Ruimtelijke barrières zijn makkelijk te overwinnen door het dichte netwerk aan informatie-, communicatie- en vervoerstechnologieën. Vanuit het oogpunt van onbelemmerde automobiliteit, flexibele economische inplanting en ‘volstrekte’ autonomie op het eigen kavel, dient de Belgische realiteit zich aan als een schijnbaar logisch systeem dat naadloos aansluit bij de globalisering en individualisering.

RUIMTELIJK STRUCTUURPLAN VLAANDEREN

CONCLUSIE

inrichting van de ruimte en de verhouding van het individu tot het collectief. Architectuur speelt hierbij niet de rol van een neutraal omhulsel of functioneel instrument. ‘Architectuur is in België eerder een overgangszone die het individu van de overheid en het sociale scheidt, een filter tussen het unieke verlangen en de collectieve noodzaak’. 4 De verhouding tussen

De vrijheid die de vrijstaande woning op een eigen kavel met zich mee zou brengen, kan alleen maar worden afgekocht door een duidelijke grens te trekken tussen privé en openbaar. Het is nu de perceelsafrastering die het onderscheid markeert tussen het niemandsland van het openbaar domein en de ‘nette wereld’ van de private eigendom. Die sterke gerichtheid op het eigen kavel is het basiskenmerk van de hedendaagse Belgische verkaveling. De karakteristieke en veelgeprezen rijwoning wordt meer en meer verdrongen door de in zichzelf gekeerde, vrijstaande woning op eigen kavel en haar onderscheid tussen ‘mijn en dijn’. Deze Vlaamse lapendekenstedenbouw resulteert in een sterk verbrokkelde ruimte, een geschonden landschap en een algemene mobiliteitsdruk. De noodzakelijke budgetten om de omgeving leefbaar te houden ontbreken of zijn door de gespreide bebouwing niet rendabel. De in Nederland zo geprezen vrijheid is in deze context een illusie, de vrijheid van het individu wordt meer en meer beperkt door de effecten van ongereguleerde processen. De Belgische nevel mag dan op het eerste gezicht de ideale conditie zijn voor de culturele en economische globalisering. Een paradoxaal verschijnsel van de netwerkstad is echter dat de schaalvergroting en versnelling van het dagelijks leven gepaard gaat met een hang naar schaalverkleining en een verlangen naar vertraging. Er ontstaat een toenemende herwaardering van lokale en regionale identiteiten. Aangezien veel mensen niet langer gebonden

Carel Weeber, ‘Laat mensen zelf bouwen en zet de overheid op afstand.’, in NRC Handelsblad, 3 augustus 1995

Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002.

200 150 100 50 40 30 20

02-12-13 11:56 mm portfolio_2013_definitief.indd 54

verkeer) en maatschappelijke problemen (afbouw van het openbaar vervoer).

Negentiende-eeuwse speculatieve arbeiderswoningbouw in de bestaande steden. Naargelang de streek ook impasse, reke of gang genoemd.

Bruno De Meulder, Jan Schreurs, Annabel Cock en Bruno Notteboom ‘Sleutelen aan het Belgische stadslandschap.’, Oase 52, 1999, p.78-113. Frank De Moor ‘Werken aan de stad.’ Knack 15, 2003, p.74-76. Steven Jacobs ‘Bakstenen in de Vlaamse nevelstad.’, Jaarboek Architectuur Vlaanderen 1998-1999, Brussel, 2000, p.61-72. André Loeckx ‘De moeilijke kunst van het tweevoud. Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen.’ Archis 10, 1995, p.48-53. André Loeckx ‘Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen als kader en inzet voor architectuur.’, Jaarboek Architectuur Vlaanderen 1994-1995,

van de Stad Gent, november 2001. ‘Ruimtelijkstructuurplan Gent’ door Dienst Stedenbouw en Ruimtelijke Planning van de Stad Gent 2002.

marjon jongmans en pieter van kruysbergen | afstudeerpresentatie aas tilburg _ vouwfolder pieter van kruysbergen en marjon jongmans | afstudeerpresentatie aas tilburg

WONINGDELEN AL S DR AGENDE STRUC TUUR L O C AT I E

zijn aan een bepaalde plek, winnen plekken weer aan betekenis. Als reactie op de individu-

Het RSV schetst een realistisch beeld van Vlaanderen, maar lijkt de consequenties daarvan uit de weg te gaan. Zo is een van de hoofdconcepten, de scheiding tussen landelijke en stedelijke gebieden, ofwel het concept van de gedeconcentreerde bundeling, volkomen achterhaald wat de Belgische werkelijkheid betreft. De afbakening van steden wordt door de los-vaste collage van stadskern, periferie, infrastructuren, bedrijfsterreinen en versnipperde open ruimte, haast onmogelijk. In grote delen heeft de bebouwing zich zodanig verspreid dat een terugkeer naar de tegenstelling tussen stad en platteland niet meer reëel is. De voorgeschreven dichtheden; 25 woningen per hectare binnen de stedelijke gebieden en 15 voor de kernen in het buitengebied, zijn te laag en onderling te weinig verschillend om het tij te kunnen keren. Daarbij komt dat de balans dreigt door te slaan naar een planologische benadering die vanuit de overheid, met individuele architectuurprojecten, stuksgewijs zal worden ingevuld. Vlaamse dorpen worden momenteel overspoeld door appartementenblokken veelal ontwikkeld door kleine lokale aannemers of particulieren. Verdichting, opkomst van het stadsontwerp en een eigentijdse stedelijke wooncultuur zijn enkele van de architecturale uitdagingen. De stad waarderen als eigentijds woonmilieu vraagt nieuwe woontypologieën in samenhang met een andere collectieve of openbare ruimte. De herstructurering van infrastructuren confronteert het ontwerpen met minder vertrouwde technologieën en schalen. Het structuurplan stelt verweving en bundeling tegenover fragmentatie en spreiding. Het ontwerp zal voor de heterogene stedelijke functies allerhande nieuwe organisatievormen van ruimtelijke coëxistentie moeten onderzoeken. ‘Ook de open ruimte heeft behoefte aan ontwerpend denken. Vormgeven aan lijninfrastructuren die de open ruimte niet schenden maar ordenen; vormen van duurzame samenhang tussen bebouwing en landschap ontwerpen; architecturen bedenken die in staat zijn polariserend te werken in karakterloze periferieën.’ 5 De mogelijkheden van een ander soort stedelijkheid of plaatselijke intensivering van de bestaande conditie worden in het structuurplan niet overwogen. Om de (schijnbare) tegenstrijdigheden te concretiseren kan de structuurplanning niet zonder innoverende architectuur en/of stedenbouw. Juist het falen van een Belgisch ruimtelijk ordeningsbeleid in het verleden, is een kans voor de opbouw van een nieuwe stedenbouw. Maart 2003

André Loeckx, ‘Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen als kader en inzet voor architectuur’, in Jaarboek Architectuur Vlaanderen 1994-1995, Pieter Uyttenhove, ‘De Belgische achterkeuken.’, in Archis 2, 1997, p. 9-15

Els Brinkman en Véronique Patteeuw (eds.) ‘Xaveer De Geyter Architecten. After-Sprawl. Onderzoek naar de hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers,

Kristiaan Borret en Steven Jacobs ‘Het getemde wilde wonen.’, de Architect, december 1999, p.40-45.

Geert Bekaert (ed.) ‘Xaveer De Geyter Architecten,12 projecten.’, Ludion, Gent-Amsterdam, 2001.

BRONNEN/LITERATUUR

Ministerie van de Vlaamse GemeSenschap, 1996, p. 26-37

André Loeckx, ‘Het ruimtelijk structuurplan Vlaanderen als kader en inzet voor architectuur’, in Jaarboek Architectuur Vlaanderen 1994-1995,

Ministerie van de Vlaamse Gemeenschap, 1996, p. 26-37

NOTEN

Pieter Uyttenhove ‘De Belgische achterkeuken.’, Archis 2, 1997, p.9-15. Katrien Vandermarliere (ed.) ‘Homeward. Hedendaagse architectuur in Vlaanderen.’, deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2000.

BRONNEN/BELEIDSNOTAS

‘Bijzonder plan van aanleg G-4 Moscou’ door iris consulting in opdracht van de Stad Gent, oktober 1999. ‘Beleidsplan voor Economie, Werkgelegenheid, Detailhandel en Horeca in Gent’ door Dienst Economie, Werkgelegenheid en Externe Relaties

MARJON JONGMANS & PIETER VAN KRUYSBERGEN

Brussel, 1996, p.26-37. Janny Rodermond ‘Vlaamse architectuur breekt open’, de Architect, november 1999, p.34-41. Kelly Shannon ‘Naar een nieuw ontwerp van de Belgische droom. Sociale woningbouw in België.’, Archis 8, 1998, p.11-25. Harm Tilman ‘Stedebouw in de non-stad.’, de Architect, december 1999, p.26-34.

Geert van Istendael ‘Het Belgisch labyrint. Wakker worden in een ander land.’, De Arbeiderspers, Amsterdam-Antwerpen, 1989 (12de druk, 1997). Bart Verschaffel ‘Het huis.’, Archis 11, 1992, p.5. Carel Weeber ‘Laat mensen zelf bouwen en zet de overheid op afstand.’, NRC Handelsblad, 3 augustus 1995.

ONTWERP

10 0

PROGR AMMA VERWERVING EN VERMENGING P R I VAT E / P U B L I E K E V E R B I N D I N G E N

L O C A L E / N AT I O N A L E P R O G R A M M A’ S AU TO S N E LW E G - B I N N E N R I N G - PA R K E E R V E L D VERWEVING MA AIVELD / HAL 102+

S TAT I O N S - E N E X P O H A L A A N S L U I T I N G PA R K E E R V E L D E N

MOSKOU-BELGIË

BEDRIJVEN GROOT GENT VERTIKALE STRUCTUUR

V E R K AV E L I N G

VLAANDEREN

R A N D S TA D - WAT E R

Marjon Jongmans & Pieter van Kruysbergen Trier 23 2382 Ravels België tel/fax 0032 14651565 mobiel 0031 654757921 Foto’s maquette Peter van de Zanden

Grafische vormgeving Masja Mols Extern deskundige Luc Deleu Nevenmentor Leon Mevis Mentor Wim Cuyvers

Atelierdocenten Martien Jansen & Pnina Avidar Afstudeerproject Marjon Jongmans & Pieter van Kruysbergen AAS Tilburg juni 2003 COLOFON

Le Corbusier: Chandigarh in W. Boesiger (ed.), ‘Le Corbusier. Œuvre complète 1957-1965.’, Birkhäuser Publishers, Basel-Boston-Berlijn, 1999, p.106 47th Street, John Wenrich in R. Koolhaas, ‘Delirious New York.’, 010 Publishers, Rotterdam, 1994, p.206

Le Corbusier: L’Unité d’habitation de Marseille, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 18, 1972, p.28-29

Matté Trucco: Fiat-fabriek Turijn in Detail 3, 1996, p.331-332 13

Atlanta in J. Sigler (ed.), ‘S,M,L,XL.’, 010 Publishers, Rotterdam, 1995, p.840

Kahn: Salk Institute for Biological Studies, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 5, 1971, p.18-19

Le Corbusier: L’Unité d’habitation de Marseille, Y. Futagawa & Associated Photographers, Japan in GA 18, 1972, p.18-19 11

12 9

Agfaja Konrad, Antwerpen in Archis 8, 1998, p.25

European Environment Agency in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de 3

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.22

European Environment Agency in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.46-47

Geodan IT bv / Tele Atlas 2002 in E. Brinkman en V. Patteeuw (eds.), ‘Xaveer de Geyter Architecten. After-sprawl. Onderzoek naar de

hedendaagse stad.’, NAI Uitgevers, Rotterdam - deSingel Internationaal Kunstcentrum, Antwerpen, 2002, p.46-47

10 7 6

Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen, Deel 1A: Bestaande Ruimtelijke Structuur, Eindversie Plangroep, februari 1995, p.8b 2

Marie-Françoise Plissart, Brussel in Oase 52,1999, p.101 1

MARJON JONGMANS & PIETER VAN KRUYSBERGEN

MOSKOU-BELGIË

ANALYSE

Wie de Belgisch-Nederlandse grens passeert, kan de omslag niet ontgaan. De Nederlandse ‘uniformiteit’ eindigt abrupt om ruimte te maken voor een gefragmenteerd landschap met

‘Wilde Wonen’ is een pleidooi voor ongereguleerde zelfbouw: stuitende banaliteit met een ongewone poëzie en tegelijkertijd kwaliteiten als variatie, flexibiliteit en stedelijkheid

U N I V E R S I T E I T, B A A N W I N K E L S , K A N T O R E N , W O N I N G E N , B E D R I J F S R U I M T E N , H O T E L S , . . .

BRONNEN/AFBEELDINGEN

INLEIDING

een spontane bouwcultuur. De auto is alomtegenwoordig. Infrastructuur en openbare voorzieningen zijn omgeven door bouwkavels met beperkte bouwen bestemmingsregels. Collages van winkels, woningen, landbouwpercelen, industriehallen, discotheken,... in steeds wisselende combinaties. Om het even wat, naast om het even wat en om het even waar. De situatie is in beide landen historisch geheel anders gegroeid. In Nederland was er omwille van de geografische situatie -24 procent van het land ligt onder de zeespiegel- altijd een grote behoefte aan een sterke planning. Om de waterhuishouding te regelen werd in 1900 de Waterstaatwet goedgekeurd waarmee Nederland over een sterk overkoepelend planningsinstrument beschikte. Het instituut Waterstaat kreeg de macht om beslissingen van lagere overheden op het gebied van ruimtelijke ordening ongedaan te maken en zorgde ervoor dat grote stukken van Nederland onbebouwd bleven. Het vestigingspatroon bleef dan ook voor lange tijd getypeerd door een concentratie van bebouwing in dorpen en steden met daartussen open polders. België kent nauwelijks natuurlijke beperkingen en een algemeen planningsinstrument is nooit aanwezig geweest. Topografie en grondkwaliteit lieten toe dat buiten de beek- en riviervalleien vrijwel overal gebouwd kon worden. Ruimtelijke ordening lijkt daardoor eerder het resultaat van een pragmatische ingesteldheid dan van een beleidsvisie. In Nederland wordt bewonderend gekeken naar de bevrijdende Belgische manier van bouwen. Carel Weeber propagandeert het regelloze Belgische model als verademing voor de Nederlandse woningbouw. Om het ontstaan van krottenwijken aan het einde van de negentiende eeuw te voorkomen werden door de overheid nieuwe woongebieden ontwikkeld voor de snel opkomende arbeidersklasse. Met de Woningwet kwam vanaf 1901 de woningbouw definitief in de greep van de overheid. Wat een eeuw geleden met de Woningwet werd ingezet, is volgens Weeber doorgeslagen tot overheidsterreur. ‘Niet alleen bepaalt de overheid het wat, waar, wanneer en hoe van het bouwen, zij controleert en beoordeelt ook de indeling, het gebruik en het uiterlijk van huizen en gebouwen. Beperkingen die als noodmaatregel begrijpelijk en effectief waren, maar nu algemeen zijn opgelegd.’ 1 Het in 1997 door Carel Weeber geïntroduceerde

combinerend. Een pleidooi voor informeel wonen; ‘Belgische toestanden’. In België daarentegen groeit het besef dat het zo niet verder kan. Onverenigbare ruimteclaims voor woningbouw, natuur en bedrijvigheid, leegloop van de binnensteden en het daaruitvolgende stadsverval, dichtslibbende landschappen en overbelast wegverkeer leggen de tekortkomingen van de ruimtelijke ordening pijnlijk bloot. Niet opmerkelijk dat in België wordt opgekeken naar het ordelijke Nederland: ‘Het Schone Land’. Niet enkel het verlangen naar een mooier Vlaanderen, maar vooral een samenspel van maatschappelijke tendensen, onverzoenbare ruimteclaims en veeleisende prognoses dwong de overheid tot een nieuw soort ruimtelijke ordening. In 1992 gaf de Vlaamse regering de formele opdracht een Ruimtelijk Structuurplan als beleidskader uit te werken. Parallel daaraan begon de voorbereiding van een nieuw decreet betreffende de ruimtelijke ordening en de stedenbouw. In 1995 werd het Ruimtelijk Structuurplan Vlaanderen (RSV) gepresenteerd. Omdat België ondertussen een federale staatsstructuur kreeg, is dit plan beperkt tot het Vlaamse Gewest.

Belgische onafhankelijkheid in 1830 en het daaropvolgende liberale tijdperk, verwierven deze

nederzettingenstructuur van stedelijke kernen omringd door dorpen en gehuchten. Vanaf de

Uitgangspositie voor de huidige situatie is een erg dichte, uit de Middeleeuwen overgeleverde

EEN ONTSTAANSGESCHIEDENIS

kernen allen een verregaande autonomie. Tegelijkertijd kwam de eerste industriële revolutie op en ontvlamde het wilde kapitalisme. Overal, zowel in steden als in de verstedelijkende industriële regio’s, ontstonden bonte nevenschikkingen vol tegenstellingen: kolenmijnen, katoenfabrieken, gore arbeiderswijken, industriële regio’s als de Borinage, kastelen voor de staalmagnaten en statige hotels voor de textielaristocratie. De staat reguleerde niet, hooguit ondersteunde zij door de aanleg van het spoorwegnetwerk en andere infrastructuren. Met het aanbod van goedkope trein- en tramabonnementen aan arbeiders in de tweede helft van de negentiende eeuw wordt de aanzet gegeven voor een systematische en uitgebreide transportpolitiek. Voornaamste doel van dit beleid was de spreiding van de arbeidsbevolking over het platteland om de groeiende verstedelijking te beperken. Terwijl in de omringende landen problemen ontstonden in de steden door grote concentraties arbeiders kregen de Belgische vakbonden als gevolg van het spreidingsbeleid geen kans zich te organiseren. Tegelijkertijd maakte het mobiliteitsbeleid de Belgische arbeidsmarkt in feite één, met een stabiliserend en bovenal verlagend effect op de loonkosten. Minstens zo belangrijk was de eenwording en liberalisering van de grondmarkt. De eerste huisvestingswet -Loi sur les habitations ouvrières uit 1889- baseerde zich op deze ontwikkelingen en stimuleerde individuele eigendomsverwerving van nieuwbouwwoningen voor de arbeidersklasse. Evenals het transportbeleid steunde deze wet op het platteland met haar lagere grondprijzen, familiebanden, gemeenschapszin en gesubsidieerde kredietverlening onder toezicht van notabelen en kerk. Een enorme versnippering van eigendommen was het onvermijdelijk gevolg. De overheidsbemoeienis had een grote invloed op de woningtypologie. Door zich bij de keuze te beperken tot een woningtype uit de catalogus van het officiële propagandaorganisme, verkregen arbeiders automatisch het vereiste fiscale attest én het attest van degelijkheid dat de kredietinstelling vereiste. Het officiële ‘Album de plans types d’habitation à bon marché’ stond vol rijwoningen, ongetwijfeld een economisch model wat betreft constructie en ruimte-inname, maar merkwaardig omdat het eigenlijk om een stedelijk woningtype gaat. Het klassieke tweelagige rijtjeshuis met bijbehorende ‘stadstuin’ werd aan de voorkant van het perceel, rechtstreeks aan de straat, gesitueerd en geconcentreerd bij stations, tramhaltes en in de open gebieden daartussen. Ze vormden een eerste aanzet van de voor België typische linten. De toepassing van het stedelijk woningtype heeft mogelijk ook met een praktische denkwijze te maken; niet meer van het landbouwareaal innemen dan strikt noodzakelijk voor een arbeiderswoning en tegelijkertijd de toekomst vrijhouden. Een hele cultuur entte zich op deze praktijk: er kon altijd een andere rijwoning naast komen, desgewenst voor de kinderen, en in tijden van crisis kon een stuk bouwgrond worden verkocht: de woning als spaarpot voor de familie. Begin 20e eeuw bepleiten progressieve denkers, onder invloed van de tuinstadgedachte en de heersende ‘retour à la terre’-stemming, de systematische uitbreiding -in feite de omkeringvan de transportpolitiek. Het platteland werd nu ook bereikbaar en interessant voor de lagere ambtenarij. Vrijwel overal in de omgeving van het spoor kon gezond, in het groen, worden gewoond en tegelijkertijd was de stad met haar werkgelegenheid, diensten en ontwikkelingsmogelijkheden, steeds dichtbij. De naoorlogse tuinwijken uit de jaren twintig van de ‘Nationale Maatschappij voor Goedkope Woningen’ introduceerden voor het eerst op een systematische wijze een nieuw, perceeloverstijgend, vormidioom voor het verstedelijkende platteland. Inspiratie werd gezocht in

regionale stijlen en historische wijkpatronen zoals begijnhoven en hofjes. De rechtstreekse

overheidsinterventie die tot de tuinwijken leidde was slechts van korte duur. Al snel keerde

MUSE A , CONGRESCENTRUM, SCHOUWBURG,...

02-12-13 11:56 mm portfolio_2013_definitief.indd 55

de overheid terug naar haar traditionele en gemakkelijker financierbaar ondersteuningsbeleid.

de doelgroep. Mede door de 8-uren werkdag, het vrije weekend en betaalde vakantie werd

verkorting in de jaren vijftig van de vorige eeuw betekende de verruiming en omkering van

De verbetering van de spoorweginfrastructuur, de toename van het reiscomfort en reistijd-

het suburbane wonen mogelijk gemaakt voor zowat de gehele Belgische bevolking. De vrijstaande, individuele woning was het sleutelbegrip in de anti-stedelijke ideologie van de almachtige Christelijke Volkspartij (CVP). De door de socialisten verdedigde geconcentreerde woningbouw in de stad werd als materieel inadequaat en vooral moreel verderfelijk afgeschilderd. Met name door de Wet-De Taeye (1948) richtte de overheid zich voorgoed op de bouw van de eigen woning. Overheidspremies en gunstige kredietvoorwaarden moesten kandidaat-bouwers over de streep trekken. Criteria om bouwgrond te ‘bepalen’ werden eenvoudig gehouden; de grond moest technisch betrouwbaar zijn en gelegen langs een weg die volgens de plaatselijke gebruiken voldoende was uitgerust. Vrijwel het gehele Belgische grondgebied kwam beschikbaar als potentieel woonterrein. Met de algemene introductie van de auto was het hek helemaal van de dam; linten tussen bestaande steden en dorpen werden steeds verder opgevuld, later gevolgd door achterliggende verkavelingen. De onomkeerbare uitzaaiing van het wonen over het gehele Belgische grondgebied was voorgoed in gang gezet. De particuliere woningbouw werd een belangrijke activiteit die een grote bijdrage leverde aan de economie, werkgelegenheid en een groeiende welvaart in de tweede helft van de twintigste eeuw. Door deze economische logica stond het huisvestingsprobleem niet langer

13 11

13 8

SNELWEG / BINNENRING G E V E L S TA D S Z I J D E

PROGR AMMA VERWERVING EN VERMENGING P R I VAT E / P U B L I E K E V E R B I N D I N G E N

L O C A L E / N AT I O N A L E P R O G R A M M A’ S AU TO S N E LW E G - B I N N E N R I N G - PA R K E E R V E L D VERWEVING MA AIVELD / HAL

S TAT I O N S - E N E X P O H A L A A N S L U I T I N G PA R K E E R V E L D E N

10 ME. CENTRUM

geboren! junia anna dochter van ed bergers + masja mols 7 april 1999 olmenstraat 42 5038 pp tilburg t 013 542 77 98 eb.mm@inter.nl.net

ed bergers en masja mols | geboortekaartje junia

mm portfolio_2013_definitief.indd 69

02-12-13 11:57

TheNetherlands NetherlandsSchool Schoolof ofGovernment Government The

Nederlandse School voor Openbaar Bestuur

UniversityofofAmsterdam Amsterdam University LeydenUniversity University Leyden ErasmusUniversity UniversityRotterdam Rotterdam Erasmus UtrechtUniversity University Utrecht

Universiteit van Amsterdam Universiteit Leiden Erasmus Universiteit Rotterdam Universiteit Utrecht

naam

name name

geboortedatum

born born

geboorteplaats

at at

heeft de

hassuccessfully successfullycompleted completedthe thePublic PublicSector SectorManagement ManagementProgram Program has andhas hasbeen beenawarded awardedthe thedegree degreeof of‘Master ‘Masterof ofPublic PublicAdministration’ Administration’ and

TheHague Hague The

tien jaar NSOB Nederlandse School voor Openbaar Bestuur met succes afgerond

Thedeans deans The

diploma

nsob | huisstijl logo_correspondentiepakket_certificaat_diploma_omslagen

mm portfolio_2013_definitief.indd 7

02-12-13 11:52

vereniging afvalondernemingen | logo vereniging afvalondernemingen | logo

mm portfolio_2013_definitief.indd 23

02-12-13 11:52

bressonwonen

Bresson Wonen bv St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg Bresson Wonen bv St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg telefoon

013 540 03 79 fax

013 540 06 31 e-mail

info@bresson.nl internet

www.bresson.nl

telefoon

013 540 03 79 fax

013 540 06 31 e-mail

info@bresson.nl internet

www.bresson.nl

bressonbedrijfshuisvesting

rabobank

12 58 84 214 Louise Vugts rmt register makelaar-taxateur St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg t 013 540 03 79 m 06 15 00 74 75 f 013 540 06 31 e l.vugts@bresson.nl i www.bresson.nl

btw-nummer

8144.83.203. b 01

Tenzij anders overeengekomen worden diensten verricht onder toepasselijkheid van onze Algemene Voorwaarden,

gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Midden-Brabant. Door ons wordt geen aansprakelijkheid aanvaard behoudens

kvk midden-brabant

voor zover de door ons afgesloten beroepsaansprakelijkheidsverzekering in voorkomend geval aanspraak op een uitkering geeft.

18078089

bresson wonen | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_website

mm portfolio_2013_definitief.indd 12

02-12-13 11:52

bressonbedrijfshuisvesting

Bresson van Kempen Bedrijfshuisvesting bv St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg Bresson van Kempen Bedrijfshuisvesting bv St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg telefoon

013 540 07 55 fax

013 540 06 31

telefoon

013 540 07 55 fax

013 540 06 31 e-mail

info@bressonvankempen.nl internet

www.bressonvankempen.nl

e-mail

info@bressonvankempen.nl internet

www.bressonvankempen.nl

rabobank

14 93 53 510 Hampy Bresson rmt beĂŤdigd makelaar-taxateur St. Josephstraat 135b Postbus 402 5000 ak Tilburg t 013 540 07 55 m 06 27 03 31 60 f 013 540 06 31 e hampy@bressonvankempen.nl i www.bressonvankempen.nl

btw-nummer Tenzij anders overeengekomen worden diensten verricht onder toepasselijkheid van onze Algemene Voorwaarden, gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel Midden-Brabant. Door ons wordt geen aansprakelijkheid aanvaard behoudens voor zover de door ons afgesloten beroepsaansprakelijkheidsverzekering in voorkomend geval aanspraak op een uitkering geeft.

8205.09.577. b 01

kvk midden-brabant

17245450

bresson van kempen bedrijfshuisvesting | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_website_advertenties

mm portfolio_2013_definitief.indd 13

02-12-13 11:52

manzini rekening

nr.

N.T.B./O.OR naam straat postcode woonplaats telefoon handtekening klant

Rabobank 16 24 23 101

Geen ruiling mogelijk zonder bon

De Hovel 3/4 5051 NP Goirle t 013 534 51 73 f 013 534 01 10

manzini herenmode | huisstijl oa. logo_labels_kassabon_advertentiecampagne manzini herenmode | logo en huisstijl

mm portfolio_2013_definitief.indd 10

02-12-13 11:52

l Nieuwe Duinweg 24-26

m 2587 ad Den Haag

w Postbus 84011

w 2508 aa Den Haag

t 070 888 79 51

f 070 888 78 88

joost.stiphout@egem.nl

www.egem.nl

Postbus 84011

2508 aa Den Haag

Nieuwe Duinweg 24-26

2587 ad Den Haag

www.egem.nl

Postbus 84011

2587 ad Den Haag

Nieuwe Duinweg 24-26

Postbus 84011

2508 aa Den Haag

www.egem.nl

info@egem.nl

t 070 888 78 01

f 070 888 78 88

02-12-13 11:52

2587

Nieu

mm portfolio_2013_definitief.indd 9

egem | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_cd-bedrukking_offertemap egem | logo en huisstijl

info@egem.nl

m 06 18 30 78 86

t 070 888 78 01

projectmanager

f 070 888 78 88

Joost van Stiphout

T H E O VA N D O E SB U RG [ 1 8 8 3 -1 9 3 1 ] Contrast is het teken van onze tijd.

S O L LEWI TT [ 1928] Black circles, red grid, yellow arcs from four sides and blue arcs from four corners. MICHAEL GRAVES [ 1934 ] The plastic bird on the spout whistles as the steam passes through. JAVIER MARISCAL [1950] Mijn wereld bestaat uit vrolijke beelden. PHILIPPE STARCK [ 1949] Het orgasme van de creatie is ’n reden om te ontwerpen. GERARD VAN DE BERG [1948] Als ik een stoel ontwerp, denk ik eraan dat ook mijn schoonmoeder er lekker in moet zitten. JO O S T SWARTE [1947] Soms citeer ik, maar meestal ontwerp ik. LE CORBUSIER [1887-1965 ] La maison est une machine à habiter. M I ES V A N D ER R O HE [1886-1969 ] Less is more. WALTER NIKKELS [1940 ] Je kent de stand van elke regel, van elke afbeelding, maar toch, de druk maakt al onze beslissingen definitief. PABLO PICASSO [1881-1973] Er komt nooit een eind aan het zoeken, men vindt nooit. A. D. COPIER [ 1901] Het grooste genoegen van het maken bestaat voor mij uit het samen doen van het werk, ieder op zijn terrein. ALDO ROSSI [1931] Waar de doden rusten, regeert de stilte. EL LI S SITSKY [1890-1941 ] Hier in Weimar drukt het Bauhaus op alles zijn stempel -het rode vierkant. REBECCA HORN [1944] Ziekte, eenzaamheid, medicalisering van het lichaam, het zijn dus doorleefde thema’s. ROGER PFUND [1943] Een portret is het mooiste landschap. TO U LO U S E LA U TR EC [ 1864-1901 ] Het idee dat ik nooit geschilderd zou hebben, als mijn benen maar iets langer geweest waren. ETTORE SOTTSASS [ 1917] There is no doubt that during this decade the creation and consumption of Design has exploded like a Nova. JO COENEN [ 1949 ] Wat doen die modernen anders dan van Doesburg naar de pijpen dansen. ISSEY MIYAKE [1939] My clothes are born out of the movement of my hands and body. REM K O O LH A A S [ 1944] Waar niets is, is alles mogelijk. Waar architectuur is, is niets (anders) mogelijk. WIM CROUWEL [ 1928 ] Ik ben een functionalist die teveel last heeft van esthetiek. W. H. GISPEN [1890-1981 ] Kunst als noodzaak en als spel. OOTJE OXENAAR [1929] Als kunst in welke vorm dan ook ˘ [1841-1904 ] Symphony No. 6 in D major, op. 60, III Scherzo (Furiant): Presto. SERGE goed is, dan raakt het de kern. ANTONIN DVORÁK R A C H M A NI NO V [1 873- 1943] I’m simply in despair! TORI AMOS [1960 ] Al mijn songs zijn bestaande wezentjes. MACKINTOSH [ 1868-1954] De juiste proportie in vorm en in kleur komt voort uit de emotie. HENRI MATISSE [1869-1954 ] Dance(II) ‘The unity if rhytm’ 1909-1910 oil on canvas 260x391 cm. P A TR I C K S Ü S K I ND [194 9] Het parfum. ARNO HINTJES [1950] Je suis un flopstar.MARC CHAGALL [1887-1973] Men moet schilderen met ˘ ˘ [1949] Je moet je leven persoonlijk vormgeven, niet volgens de gedachten dat er iets van je ziel in doordringt en er inhoud aan geeft. BOREK SÍPEK bestaande normen. M A R LENE DUMAS [1953] Ik schrijf over mijn eigen werk omdat ik voor mezelf wil spreken. FRANK O GEHRY [1929 ] Je moet altijd werken tegen het verleden. JA MES TURRELL [1943] Observatie staat veel dichter bij denken dan woorden. JAN TSCHICHOLD [1902-1976 ] In de gecentreerde typografie gaat de zuivere vorm voor de betekenis van de woorden. FLAMINIO BERTONI [1903-1964 ] Citroën DS-ID. PIET MONDRIAAN [1 872- 1944] Uit de Boogie Woogie spreekt dezelfde intentie als uit mijn schilderijen. H. P. BERLAGE [1856-1934 ] De kracht van de architectuur komt het sterkst tot spreken in het schemerduister. PIET ZWART [1885-1977 ] Vormgeving is geen kwestie van smaak maar een uiting van onze levenshouding. K A R EL S U Y LI NG [ 1926] Vormgeven is een manier van leven, je bent er de hele dag mee bezig. WILLEM SANDBERG [ 1897-1984 ] Het kijken, letterlijk en figuurlijk. A NTH O N B EEK E [1940] Een heleboel ontwerpers hebben niets te zeggen. Dan flikker je een prullebak om, dat fotografeer je en je hebt weer een ontwerp. A LD O V A N EY C K [1917] Een cirkel is eigenlijk een mild vierkant. SANTIAGO CALATRAVA [1951] Als je niet van mensen houdt dan kun je geen goede gebouwen maken. MARCEL BREUER [1902-1981] They are alive, like people. They have also their cycles of vigor, strentgh, beauty and perfection. LI ES B ETH V A N DER POL [1959] Mijn voeten staan niet altijd recht vooruit. Dikwijls staan ze in vertwijveling wat naar elkaar toegebogen. G ER R I T R I ETV ELD [ 1888- 1964] De man, het huis, de stoel. RONALD BARTHES [1915-1980 ] Het object wordt hier totaal geprostitueerd, eigen gemaakt; afkomstig uit de hemel van de metropolis, wordt de déesse in een kwartier ontheiligd. KAZIMIR MALEVICH [1878-1935 ] De schilderkunst is niet afgeleid van de werkelijkheid, maar heeft een zelfstandig bestaan met een eigen zeggingskracht. JUAN MUÑOZ [ 1953] Waiting for Jerry... A LEX A ND ER R O D C H ENK O [1891-1956 ] De absolute schoonheid van de industriële kunst en het constructivisme, haar enige expressiemiddel. LUKA B LO O M [1959] Tanks. LA S ZL Ó MOHOLY NAGY [1895-1946] Typografie moet duidelijke communicatie in zijn levendigste vorm zijn... duidelijkheid is het wezen van modern drukwerk. NEVILLE BRODY [1939] Gebruik design om te onthullen, niet om te vèrhullen. MAARTEN VROLIJK [1966 ] Who Shot Bruno. A R NE JA C O B S EN [ 19 02-1971] Niets dan concepten... niets dan gewaarwording... LIEVE PRINS [1948] Het zit allemaal binnenin de saaie grijze machine. Maar je moet het er wel zelf uit zien te vissen. F RANS HAKS [1939] Als het zo is dat kunstcritici normen hebben omtrent wat past en niet past, dan vind ik iedereen die doet wat niet past prima. Uit principe! SANDER SINOT [1953] Typisch nederlands blijft dat men je snel te duur vindt. Men beseft niet dat goed ontworpen produkten zich in veelvoud terug verdienen. JAN BENTHEM [1952] Het mag bij ons nooit zo zijn dat je iets verklaart door te zeggen: ach ja, dat leek me wel wat. MELS CROUWEL [1953] We nemen onze ontwerpbeslissingen op dezelfde manier als een machinebouwer, een scheepsbouwer of een vliegtuigbouwer dat doet. JOHN HEYDUK [1929] Doolhof, een planmatig aangelegde structuur, tevens een raadsel en dwaaltuin. S WI P S TO LK [ 1944] Tegenwoordig moet alles er goed uitzien, maar daar is de wereld niet mooier op geworden. FREDERICO FELLINI [1920-1993 ] Ik weet niets van camera’s en van opnames. GUILLAUME APOLLINAIRE [1880-1918 ] Catalogi, affiches, advertenties van allerlei slag. Op mijn woord: dat is de poëzie van ons tijdperk. NI GEL HOLMES [1942] Laat je niet opslokken door de computer. PIET HEIN EEK [1967] Ik kreeg zo genoeg van die school dat ik hem maar zo snel mogelijk heb afgemaakt. MONTSE HERNÁNDEZ SALA [1962] Het is hier zo vaak slecht weer dat ik de zon dan maar op mijn tekentafel laat ontstaan. K I S H O KUROKAWA [1934 ] In mijn bureau ben ik God, en alle ideeën en theorieën komen uit mijn hoofd. VLADIMIR H O R O WI TZ [ 1904- 1989] De piano is er niet voor het piano spelen maar om kleur te verwekken. ROB ECKHARDT [ 1964] Groeten uit Holland. ERIK S P I EK ER M A NN [ 1947] Ik zie mijn vak eerder als die van een engineer, een probleemoplosser. MARTE RÖLING [1939] Ik kan vreselijk genieten van mijn eigenwerk. Lekker dat genieten zich in je eigen kop afspeelt. JAN SIERHUIS [1929] Een doek moet je in optimale omstandigheden schilderen, dan kun je het zelfs in het donker ophangen. M ARCEL VAN DER VLUGT [1957] Het werkt niet gemakkelijk als iemand het maar vreemd vindt als ze ‘zo’n roze gezicht’ krijgt. B ENNO P R EM S ELA [1920] Juist de leegte prikkelt je fantasie. ALBERTO GIACOMETTI [1901-1966 ] Niet de uiterlijke vorm van de wezens interesseerde me, maar wat ik wezenlijk in mij voelde. SALVADOR DALI [1904-1989 ] Er zijn geen schilderijen, er is er maar ‘één’ waarmee je je hele leven doorgaat op verschillende doeken. GEORGES BRAQUE [1882-1963 ] Een vaas geeft aan de leegte vorm, zoals muziek aan de stilte. GIAMBATTISTA B O D O NI [1740- 1813 ] Geen enkele kunst dan de kunst van de typografie heeft meer recht om naar de toekomst te kijken. GERT DUMBAR [1940] Het is typisch nederlands, het is helder, het is simpel en ontzettend direct. ANISH KAPOOR [1954] In de nadering van het sublieme is die frontale positie essentieel. Je kunt niet achter Gods rug omlopen. FRANK LLOYD WRIGHT [1867-1959] Vorm is belangrijker dan functie en de visie achter de vorm is het allerbelangrijkste. A ND R É C I T ROËN [1878-1935 ] Zodra een idee goed is speelt geld geen rol. GERARD UNGER [1943] Ik verwerp de traditie niet, maar waar ik eraan kan ontsnappen doe ik het. BRUNO NINABER [1949 ] Met minder kan het niet, met meer hoeft het niet. ROBERT DOISNEAU [1912- 1994] Si tu des images, ne parle pas, n’ecris pas, ne t’analyse pas, ne réponds à aucune question. ANTON CORBIJN [1955] Kleur is abstracter. Daarom is het minder geschikt voor mijn ‘personality-portretten’. JAN HOET [1935] Kunst is een waar, leent zich voor een gesprek op een party, is een object waarmee gespeculeerd wordt. ANDY WARHOL [1930 ] Making money is art...good business is the best art. JEAN NOUVEL [1945] De moderne beeldende kunst is een fantastische voedingsbodem voor de architectuur. JURRIAAN SCHROFER [1926-1990 ] Ontwerpen is een kunst omdat het de werkelijkheid wérk-e-lijk maakt, werkzaam, actief. AUGUSTE R ODIN [1840-1917 ] Wanneer men zijn best doet het duizendkoppige monster dat ‘publiek’ heet te bevredigen, verliest men zijn eigen karakter. KHO LIANG IE [1927-1975 ] Je moet de wijsheid bezitten om je ideeën op de goede manier te verweven met de wensen van je opdrachtgever. WOLFGANG LAIB [1950] ‘Wachsraum’: een ander lichaam. DONALD JUDD [ 1928-1994] Als je als kunstenaar van eenvoudige vormen houdt, zul je geen gecompliceerde architectuur maken. J ASPER MORRISON [1959] Vormen moet je niet scheppen maar toepassen. V LA D I M I R NA B O KOV [1899-1977 ] Kunst is niet simpel, kunst is op een fantastische manier complex en bedrieglijk. MASJA MOLS [1965]

vrij werk | typografisch experiment

mm portfolio_2013_definitief.indd 1

02-12-13 11:51

mm portfolio_2013_definitief.indd 71 eb.mm@inter.nl.net

013 542 77 98

5038 pp tilburg

olmenstraat 42

senne lieve junia

zusje van

ed bergers + masja mols

dochter van

013 542 77 98

5038 pp tilburg

olmenstraat 42

eb.mm@inter.nl.net

junia

zusje van

ed bergers + masja mols

dochter van

senne lieve geboren op 2 maart 2001

geboren op 2 maart 2001

ed bergers en masja mols | geboortekaartje senne

02-12-13 11:57

Het programma

Routebeschrijving

za zo

zaterdag 8 mei 2004 dressuur

enkel en tweespan pony’s klasse 3 en

enkelspan en tweespan paarden klasse 3

9.00 uur 9.30 uur

Ruwenberg tegenkomt. Deze volgt u totdat vanaf het Conferentie-

11.00 uur

en neem afslag 25 naar

centrum Ruwenberg de route naar

vierspan pony’s en tweespan paarden klasse 4 12.00 uur

St. Michielsgestel.

Hippisch Haanwijk wordt aan-

vierspan paarden klasse 4

Tilburg

gegeven. Er is uitgebreide parkeer-

Volg de A2 richting Utrecht

gelegenheid aanwezig.

14.00 uur

HH_poster2004

Shetland ponyrace over drie manches

en neem afslag 22 naar

17.00 uur

demonstratie marathonhindernis rijden

Volwassenen  5 voor beide dagen Kinderen onder 12 jaar gratis

20.00 uur

mennersbal

marathon hindernis

pony enkelspan klasse 3

8.00 uur

9.00 uur

paard enkelspan klasse 3

8.30 uur

9.30 uur

tweespan pony’s klasse 4

10.00 uur

11.00 uur

tandem paarden/pony’s klasse 4 11.00 uur

12.00 uur

vierspan pony’s klasse 4

12.00 uur

13.00 uur

tweespan paarden klasse 4

13.00 uur

13.15 uur

14.30 uur

einde van het hindernistraject

8 & 9 mei 2004

Klassementsrit met authentieke rijtuigen

defilé authentieke aanspanningen

Samengestelde menwedstrijd Showprogramma

demonstratie ‘The Future Guys’

Promotiedorp

15.30 uur

Kinderactiviteiten

17.00 uur circa

HH_publieksfolder 2004.def

Hippisch Haanwijk

Tekst Lielle van Laren Fotografie Antoine Derksen Grafisch ontwerp Masja Mols

14.00 uur

14.45 uur vierspan paarden klasse 4

Parkeren  2

show

17.30 uur

Demonstratie ‘The Future Guys’

prijsuitreiking

1-3

30-03-2004, 10:37

pagina 6

Toegangsprijzen

beginnen zij aan hun vaardigheidsproef.

zondag 9 mei 2004

22-04-2004, 13:07

St. Michielsgestel.

Ongeveer één uur nadat de aanspanningen de dressuur hebben gereden,

vanaf

Kinderactiviteiten Demonstratie ‘The Future Guys’

dat u borden Conferentiecentrum

vierspan paarden/pony’s klasse 3

vaardigheid

Samengestelde menwedstrijd Showprogramma Promotiedorp

borden naar St. Michielsgestel tot-

St. Michielsgestel. Volg de A2 richting Utrecht

18.00 uur

Klassementsrit met authentieke rijtuigen

Vanaf alle afslagen volgt u de

en neem afslag 22 naar Eindhoven

einde dressuur

> Volg de borden vanaf Conferentiecentrum ‘De Ruwenberg’

Volg de A2 richting Eindhoven

10.30 uur

15.00 uur

St. Michielsgestel

Utrecht

tandem paarden/pony’s klasse 4

tweespan pony’s klasse 4

8 & 9 mei 2004

show

8.00 uur

enkelspan paard/pony klasse 4

pagina 5

pagina 1

hippisch haanwijk | huisstijl oa. logo_promotiemateriaal

mm portfolio_2013_definitief.indd 56

02-12-13 11:56

sioo | boek (iov x-hoogte)

sioo | boek (iovx-hoogte) x-hoogte) sioo | boek (iov

sioo | boek_omslag (iov x-hoogte)

mm portfolio_2013_definitief.indd 58

02-12-13 11:57

eindplaatje van de organisatie, zoals ze die verwezenlijkt willen zien. In dit plaatje wordt de organisatie op voorhand vastgelegd. Het laat geen ruimte voor de organisatie om te leren, behalve leren om in het eindplaatje te passen. Maar ondertussen blijft de wereld van de organisatie veranderen en is iedereen teleurgesteld als blijkt dat het plaatje al snel achterhaald is. Het plaatje wordt afgebroken en er wordt een nieuw plaatje gemaakt, waarin alles weer wordt vastgelegd. Bij netwerkorganiseren stuurt de organisatie haar veranderingen door het creëren van leerruimte en door het ontwikkelen van het proces van verkennen, kiezen en verwezenlijken. Plaatjes en modellen zijn daarbij waardevolle voorbeelden om van te leren en geen keurslijven om van uit te gaan. Netwerkorganiseren is een nieuwe wijze van organiseren voor organisaties die willen meebewegen

De ruimte van netwerkorganiseren Bestuurders en managers kunnen netwerkorganiseren meteen

met de veranderende wereld, waar zij deel van uitmaken. Netwerkorganiseren gaat uit van de

in praktijk brengen. Allereerst door ruimte te creëren waarin leden van de organisatie, waaronder ook

principes dat een organisatie zich steeds opnieuw ordent, positioneert en verbindt. In dit artikel

bestuurders en managers, elkaar ontmoeten. In ontmoetingen komen de leden van de organisatie in

reiken we een patroon aan voor het organiseren vanuit de principes van netwerkorganiseren en

contact met inspiratie, betrokkenheid en aandacht en is er ruimte om te verkennen en een gemeen-

formuleren we stappen om bestuurders en managers in hun leerweg te ondersteunen.

schap te vormen. De kunst van ontmoeten is dat bestuurders en managers nieuwsgierig zijn naar hun organisatie en eigen waarnemingen willen delen met medewerkers en andere betrokkenen, die deel steeds opnieuw ruimte creëren voor ontmoetingen en daarmee het vormgeven van een gemeenschap

Leren netwerkorganiseren in organisaties

ondersteunen.



uitmaken van de veranderende wereld van de organisatie. Belangrijk is dat bestuurders en managers

dr. ir. E.C. (Lieke) Hoogerwerf en Anne-Marie Poorthuis

speler te zijn. In deze speelruimte spelen de spelers met assumpties, vertrekpunten en vormen van



Ten tweede kunnen bestuurders en managers speelruimte creëren en medewerkers uitnodigen om

vol kunnen werken. Betekenisvol omvat meer dan alleen het werken aan het bestaan van de organisatie. Het gaat er om ruimte te creëren voor het werken aan het bestaan, de evolutie en de voltooiing van

veranderende wereld en zich steeds opnieuw ordent, positioneert en verbindt. Vanuit deze drie principes

de organisatie. Medewerkers vormen dan een werkpatroon waarin ruimte is om te ervaren, te onder-

verbeeldt de organisatie zich in drie opeenvolgende gedaanten. De organisatie ordent zich vanuit de

zoeken en te ontdekken.

veranderende wereld en laat zich zien als een zelfordenend netwerk, de organisatie positioneert zich in de veranderende wereld en laat zich zien als een bewust systeem en de organisatie verbindt zich met

Meebewegen met de veranderende wereld Netwerkorganiseren betekent voor bestuurders en man-

de veranderende wereld en laat zich zien als een georganiseerde eenheid.

agers dat zij zelf ook meebewegen met de veranderende wereld van de organisatie. Belangrijk is dat

De organisatie transformeert steeds naar een volgende gedaante. Om dit te sturen ontwikkelt de

bestuurders en managers zich realiseren dat zij zelf deel zijn van de organisatie. Dit vraagt van bestu-

organisatie drie opeenvolgende processen die zich voortdurend blijven herhalen. Het eerste proces is

urders en managers zelf dat zij de veranderende wereld durven toelaten. Door het scheppen

het verkennen van de organisatie als zelfordenend netwerk, het tweede proces is het kiezen van de

van ontmoetingsruimte, speelruimte en werkruimte en door het ontwikkelen van de processen van

organisatie als bewust systeem en het derde proces is het verwezenlijken van de organisatie als

verkennen, kiezen en verwezenlijken kunnen bestuurders en managers daadwerkelijk sturing geven

Dit artikel zal ook verschijnen

georganiseerde eenheid.

aan het organiseren van een organisatie in de veranderende wereld.

in ‘Veranderd ondernemen in de

Netwerkorganiseren biedt een perspectief aan bestuurders en managers die vastlopen in hun huidige

Voor bestuurders en managers, die zich aangetrokken voelen tot netwerkorganiseren en daarmee

non profit sector’, Elsevier, .

veranderstrategie. Wat wij waarnemen is dat bestuurders en managers bij veranderingen veelal een

bewust willen gaan werken, hebben we een organisatiemodel ontwikkeld. Dit organisatiemodel

Samson .

zelfde strategie blijven herhalen. Zij bepalen een eindpunt in plaats van een vertrekpunt en leggen zich

noemen we het patroon van netwerkorganiseren.

Ten derde kunnen bestuurders en managers werkruimte creëren waarbinnen medewerkers betekenis-

van organiseren. Vertrekpunt van netwerkorganiseren is dat een organisatie zelf deel uitmaakt van de

NETWERKORGANISEREN

strategie loslaten. Door eindplaatjes zet de organisatie zich op voorhand vast en laat geen speelruimte.

om te kunnen meebewegen met de veranderende wereld. Netwerkorganiseren is zo’n nieuwe wijze

LEREN

en maken zo een speelveld. Essentieel is dat bestuurders en managers het maken van eindplaatjes als Het valt ons op dat steeds meer bestuurders en managers zoeken naar nieuwe wijzen van organiseren

ORGANISATIES

de organisatie om tot keuzes te komen. De medewerkers spelen met verhoudingen, leggen relaties Naar een nieuwe wijze van organiseren

Het veranderingsvermogen van organisaties prof. dr. Jaap J. Boonstra, dr. Kilian M. Bennebroek Gravenhorst en drs. Renate A. Werkman

ORGANISEREN EN MANAGEN



Literatuur Aa, A. van der en T. Konijn Ketens, ketenregisseurs en ketenontwikkeling. Lemma, 2001.

Kastelein, J. () Modulair organiseren Groningen: Wolters Noordhoff.

Amelsvoort, P.J.L.M. van en G.H. Scholtes () Zelfsturende teams: ontwerpen, invoeren en begeleiden. Oss: ST-Groep.

Kuipers, H. R. van Eijbergen De expertise en de anti-expertise in de sociotechniek. Gedrag en Organisatie, 6, 316-330.

Bekkering, T, e.a. Management van processen. Het Spectrum, 2001

Morgan, G. () Beelden van organisatie. Schiedam: Scriptum Books.

Berge, A. van den, & Wortelboer, F. (red.) () Werkconferenties. Ontmoetingsplaatsen voor verandering. Assen: Van Gorcum.

Owen, H. () Open Space Technology. San Francisco: Berrett-Koehler.

Boonstra, J.J. Lopen over water. Vossiuspers, 2000.

Vermeylen, R. () Salto Humano. Schiedam: Scriptum.

Bruijn, H. de, E. ten Heuvelhof en R. in ’t Veld Procesmanagement. Bedrijfskundige signalementen, 2002.

Rooy, A. de Fysica van samenwerking, naar een krachtenbundeling van Burgers, Bestuurders, Bureaucraten en Bedrijven.

Burger, Y.D. () Tussen realiteit en retoriek: decentralisatie en autonomisering in de praktijk (dissertatie). Delft: Eburon. Burger, Y.D., M. Demenint-de Jongh en J.H.F. Treur (red.) () Effectief organiseren in de publieke en private sector: tussen centrale beheersing en autonomie. Utrecht: Lemma.

Adviseren met metaforen Dick van Ginkel

Veranderkundige competenties van interim managers dr. Yvonne D. Burger en drs. Arienne B. van Staveren

Rijkswaterstaat, 2001.

Teisman, G.R. Sturen via creatieve concurrentie. 1997. Termeer, C.J.A.M. Procesmanagement in een meervoudige context. Si oo Kwartaalbrief 2, juni 2000.

Burger, Y.D., R. Kor () Kijken naar organisaties. Deventer: Kluwer Bedrijfsinformatie.

Veld, R.J. in ’t (red.) Sturingswaan en ontnuchtering. Lemma, 1999.

Burger, Y.D. Resultaatverantwoordelijke eenheden: decentralisatie of recentralisatie. In: A. Witteveen (red.) (). Top 20 trends

Voigt, R.J. Op weg, of terug naar…? De verloren dimensie in het organisatieadviesvak. M&O (1981, nr. 5).

In: strategisch management. Amsterdam-Brussel: Management Press.

Voigt, R.J. Beleidsmakers en het spel der ficties. Bestuur (1990, nr. 2).

Buurma, H., C.W.J.M. Jacobs () Integraal management in de overheid en publieke sector. Utrecht: Lemma

Voogt, T. Managen in een meervoudige context. Eburon, 1990.

Dijk, N. van Het adviseren van organisaties, de instrumentele reden voorbij? In: Van Dijk, Coignard-van Dongen en Maas (red.), Zoeken

Weissbord, M. () Discovering common ground. San Francisco: Berrett-Koehler.

in Meervoud. 1999.



prof. dr. Jaap J. Boonstra

LITERATUUR

Professioneel adviseren: Van kunstje naar kunst



Organisatieverandering en Adviseren



ORGANISATIEVERANDERING

ORGANISEREN

daarmee vast in plaats van dat zij blijven meebewegen met veranderingen. Dit eindpunt is meestal een

Wheatley, J. () Leiderschap en de nieuwe fysica. Amsterdam: Contact.

Dinten, W.L. van e.a. Maatschappelijke verantwoordelijkheid van organisaties. Rabo. 1997.

Wierdsma, A. Co-creatie van verandering. Eburon, 1999.

Eijbergen, R. van () De invoering en het effect van zelfsturende teams in organisaties. Utrecht: Lemma.

Wissema, J. G. () Unitmanagement. Assen: Van Gorcum.

Eijnatten, F. van, e.a. (red) () Inleiding in chaosdenken. Theorie en praktijk. Assen: Van Gorcum. Einstein, A. () Mijn kijk op het leven. Amsterdam: Annex.

Literatuur

Geurtsen G. () Wie zijn ik? Alphen aan den Rijn: Samsom. Idenburg, P Het gaat om mensen. Balans, 1999.

sioo | boek_binnenwerk

mm portfolio_2013_definitief.indd 59

02-12-13 11:57

lift | logo_omslag | logo en omslagen

mm portfolio_2013_definitief.indd 22

02-12-13 11:52

uitgeverij zwijsen | leesleeuw logo

mm portfolio_2013_definitief.indd 35

02-12-13 11:53

uitgeverij zwijsen | leesleeuw basisontwerp boekenserie

mm portfolio_2013_definitief.indd 36

02-12-13 11:53

spaaij maquettebouw | brochure

spaay maquettebouw | folder

mm portfolio_2013_definitief.indd 57

02-12-13 11:56

H E T

C I T A A T

A L S

S L E U T E L

T O T

D E

K U N S T

M A S J A

Black circles, red grid, yellow arcs from four sides and blue arcs from four corners. SO L L EW IT T Er komt nooit een eind aan het zoeken, men vindt nooit. PA BL O PI C A SSO M I C H A EL GR AVE S The plastic bird on the spout whistles as the steam passes through. Mijn wereld bestaat uit vrolijke beelden. J A V I ER M A RI SC A L

La maison est une machine à habiter. L E C O RBU SI ER Je kent de stand van elke regel, van elke afbeelding, maar toch, de druk maakt al onze beslissingen definitief. W AL T E R NIKKE L S Het grootste genoegen van het maken bestaat voor mij uit het samen doen van het werk, ieder op zijn terrein. A.D. COP IE R

1939

Hier in Weimar drukt het Bauhaus op alles zijn stempel -het rode vierkant. EL L I SSI TSK Y

Als kunst in welke vorm dan ook goed is, dan raakt het de kern. O O TJ E O X EN A A R I’m simply in despair! SERG E RA C H M A N I N O V

Groeten uit Holland. R OB E CK HA R D T Ik kan vreselijk genieten van mijn eigenwerk. Lekker dat genieten zich in je eigen kop afspeelt. MA R TE R Ö LI N G

De juiste proportie in vorm en in kleur komt voort uit de emotie. M A C K I N TO SH

Het werkt niet gemakkelijk als iemand het maar vreemd vindt als ze ‘zo’n roze gezicht’ krijgt. MA R CEL VA N D ER VL U G T

Het parfum. PA TRI C K SÜ SK I N D

Niet de uiterlijke vorm van de wezens interesseerde me, maar wat ik wezenlijk in mij voelde. A L B ER TO G I A CO METTI

AR NO HINT J E S Je suis un flopstar.

1950

˘ ˘ PEK Je moet je leven persoonlijk vormgeven, niet volgens bestaande normen. BO REK SÍ

Een vaas geeft aan de leegte vorm, zoals muziek aan de stilte. G EO R G ES B R A Q U E

REBEC C A H O RN Ziekte, eenzaamheid, medicalisering van het lichaam, het zijn dus doorleefde thema’s.

1944

Ik schrijf over mijn eigen werk omdat ik voor mezelf wil spreken. MA RL EN E D U M A S

Het is typisch nederlands, het is helder, het is simpel en ontzettend direct. G ER T D U MB A R

J UAN M UÑOZ Waiting for Jerry... Je moet altijd werken tegen het verleden. F RA N K O G EH RY

Vorm is belangrijker dan functie en de visie achter de vorm is het allerbelangrijkste. FR A N K LL O YD WR I G HT

J AM E S T UR R E L L Observatie staat veel dichter bij denken dan woorden. In de gecentreerde typografie gaat de zuivere vorm voor de betekenis van de woorden. J A N T S CHICHOL D

Ik verwerp de traditie niet, maar waar ik eraan kan ontsnappen doe ik het. G ER A R D U N G ER

Citroën DS-ID. F L A M I N I O BERTO N I

Si tu des images, ne parle pas, n’écris pas, ne t’analyse pas, ne réponds à aucune question. R O B ER T D O I S N EA U

PI ET M O N D R IAAN Uit de Boogie Woogie spreekt dezelfde intentie als uit mijn schilderijen.

Kunst is een waar, leent zich voor een gesprek op een party, is een object waarmee gespeculeerd wordt. JA N HO ET

M A RC EL BREU ER They are alive, like people. They have also their cycles of vigor, strentgh, beauty and perfection.

De moderne beeldende kunst is een fantastische voedingsbodem voor de architectuur. J EA N N O U VEL

PI ET ZW A RT Vormgeving is geen kwestie van smaak maar een uiting van onze levenshouding.

Kunst is niet simpel, kunst is op een fantastische manier complex en bedrieglijk. VL A D I MI R N A B O KO V 1840-1917

W IL L E M S ANDB E R G Het kijken, letterlijk en figuurlijk. AL DO VAN E YCK Een cirkel is eigenlijk een mild vierkant.

1899-1977

AU G U S TE R O D I N Wanneer men zijn best doet het duizendkoppige monster dat ‘publiek’ heet te bevredigen, verliest men zijn eigen karakter. Je moet de wijsheid bezitten om je ideeën op de goede manier te verweven met de wensen van je opdrachtgever. KHO LI A N G I E

1926

Een heleboel ontwerpers hebben niets te zeggen. Dan flikker je een prullebak om, dat fotografeer je en je hebt weer een ontwerp. ANT HON B E E KE

1945

J U R R I A A N S CHR O F ER Ontwerpen is een kunst omdat het de werkelijkheid wérk-e-lijk maakt, werkzaam, actief.

1926-1990 1856-1934

Vormgeven is een manier van leven, je bent er de hele dag mee bezig. K A REL SU Y L I N G

1935

A N D Y WA R HO L Making money is art...good business is the best art.

1930 1959

De kracht van de architectuur komt het sterkst tot spreken in het schemerduister. H . P. BERL AGE

1912-1994

A N TO N CO R B I J N Kleur is abstracter. Daarom is het minder geschikt voor mijn ‘personality-portretten’.

1955 1903-1964

Tanks. LU K A BL O O M

1942

B R U N O N I N A B ER Met minder kan het niet, met meer hoeft het niet.

1949 1902-1976

GE R R IT R IE T VE L D De man, het huis, de stoel.

1888-1964

1869-1959

AN D R É CI T R O ËN Zodra een idee goed is speelt geld geen rol.

1878-1935 1929

1943

1940

A N I S H KA P O O R In de nadering van het sublieme is die frontale positie essentieel. Je kunt niet achter Gods rug omlopen.

1954 1953

1953

1882-1963

G I A MB A TTI S TA B O D O N I Geen enkele kunst dan de kunst van de typografie heeft meer recht om naar de toekomst te kijken.

1740-1813 1949

1927-1975

WO L F G A N G L A I B ‘Wachsraum’: een ander lichaam.

1950

Vormen moet je niet scheppen maar toepassen. J A S P ER MO R R I S O N

1940

1901-1966

S A L VA D O R D A LI Er zijn geen schilderijen, er is er maar ‘één’ waarmee je je hele leven doorgaat op verschillende doeken.

1904-1989 1949

1957

B EN N O P R EMS EL A Juist de leegte prikkelt je fantasie.

1920 1868-1928

H EN R I M AT IS S E Dance(II) ‘The unity if rhytm’ 1909-1910 oil on canvas 260x391 cm.

1869-1954

1939

J A N S I ER HU I S Een doek moet je in optimale omstandigheden schilderen, dan kun je het zelfs in het donker ophangen.

1929 1887-1973

T OR I AM OS Al mijn songs zijn bestaande wezentjes.

1960

ER I K S P I EKER MA N N Ik zie mijn vak eerder als die van een engineer, een probleemoplosser.

1947

RO N AL D BA RTH ES Het object wordt hier totaal geprostitueerd, eigen gemaakt; afkomstig uit de hemel van de metropolis, wordt de déesse in een kwartier ontheiligd.

1934

VL A D I MI R HO R O WI TZ De piano is er niet voor het piano spelen maar om kleur te verwekken.

1904-1989

1873-1943

Men moet schilderen met de gedachten dat er iets van je ziel in doordringt en er inhoud aan geeft. M AR C CHAGAL L

In mijn bureau ben ik God, en alle ideeën en theorieën komen uit mijn hoofd. KI S HO KU R O KA W A

1929

˘ ÁK Symphony No.6 in D major, op. 60, III Scherzo (furinat): Presto. A N TONIN DVO R

1841-1904

1967

MO N TS E HER N Á N D EZ S A LA Het is hier zo vaak slecht weer dat ik de zon dan maar op mijn tekentafel laat ontstaan.

1962

W .H. GIS P E N Kunst als noodzaak en als spel.

1890-1981

1917

Ik kreeg zo genoeg van die school dat ik hem maar zo snel mogelijk heb afgemaakt. P I ET HEI N EEK

1928

1880-1918

N I G EL HO L MES Laat je niet opslokken door de computer.

1942

REM K O O L H A AS Waar niets is, is alles mogelijk. Waar architectuur is, is niets (anders) mogelijk.

1897-1984

Catalogi, affiches, advertenties van allerlei slag. Op mijn woord: dat is de poëzie van ons tijdperk. G U I LL A U ME A P O L L I N A I R E

1949

Ik ben een functionalist die teveel last heeft van esthetiek. W I M C RO U W EL

1944

FR ED ER I CO F ELL I N I Ik weet niets van camera’s en van opnames.

1920-1993

ETTO RE SO TTSA SS There is no doubt that during this decade the creation and consumption of Design has exploded like a Nova.

1953

J O HN HEYD U K Doolhof, een planmatig aangelegde structuur, tevens een raadsel en dwaaltuin. Tegenwoordig moet alles er goed uitzien, maar daar is de wereld niet mooier op geworden. S WI P S TO LK

1864-1901

Wat doen die modernen anders dan van Doesburg naar de pijpen dansen. J O C O EN EN 1944

We nemen onze ontwerpbeslissingen op dezelfde manier als een machinebouwer, een scheepsbouwer of een vliegtuigbouwer dat doet. MEL S CR O U WE L 1929

R OGE R P F UND Een portret is het mooiste landschap. Het idee dat ik nooit geschilderd zou hebben, als mijn benen maar iets langer geweest waren. T OUL OUS E L AUT R E C

1953

J A N B EN THEM Het mag bij ons nooit zo zijn dat je iets verklaart door te zeggen: ach ja, dat leek me wel wat.

1952

1890-1941

1943

1948

F R ANS H A KS Als het zo is dat kunstcritici normen hebben omtrent wat past en niet past, dan vind ik iedereen die doet wat niet past prima. Uit principe! Typisch nederlands blijft dat men je snel te duur vindt. Men beseft niet dat goed ontworpen produkten zich in veelvoud terug verdienen. S A N D ER S I N O T

1901

AL DO R OS S I Waar de doden rusten, regeert de stilte.

1931

1885-1977

Het zit allemaal binnenin de saaie grijze machine. Maar je moet het er wel zelf uit zien te vissen. L I EVE P R I N S

1940

I SS E Y M IYAKE My clothes are born out of the movement of my hands and body.

1939

1966

A R N E J A CO B S EN Niets dan concepten... niets dan gewaarwording...

1902-1971

M IE S VAN DE R R OHE Less is more.

1886-1969

1902-1981

Who Shot Bruno. M AAR T E N VR O LI J K

1887-1965

1895-1946

NEVI L L E B R O D Y Gebruik design om te onthullen, niet om te vèrhullen.

1957

J OOS T S W AR T E Soms citeer ik, maar meestal ontwerp ik.

1947

1872-1944

Typografie moet duidelijke communicatie in zijn levendigste vorm zijn... duidelijkheid is het wezen van modern drukwerk. LA S ZL Ó MO HO L Y N A G Y

1948

1878-1935

A LEX A N D ER R O D CHEN KO De absolute schoonheid van de industriële kunst en het constructivisme, haar enige expressiemiddel.

1891-1956

P HIL IP P E S T AR CK Het orgasme van de creatie is ’n reden om te ontwerpen. Als ik een stoel ontwerp, denk ik eraan dat ook mijn schoonmoeder er lekker in moet zitten. G E R AR D VAN DE B E R G

1915-1980

De schilderkunst is niet afgeleid van de werkelijkheid, maar heeft een zelfstandig bestaan met een eigen zeggingskracht. KA ZI MI R MA LEVI CH

1950

1949

1951

L I ES B ETH VA N D ER P O L Mijn voeten staan niet altijd recht vooruit. Dikwijls staan ze in vertwijveling wat naar elkaar toegebogen.

1959 1881-1973

1934

1917

Als je niet van mensen houdt dan kun je geen goede gebouwen maken. S A N TI A G O CA LA TR A VA

1928

T HE O VA N DOE S B UR G Contrast is het teken van onze tijd.

1883-1931

M O L S

1928-1994

1959

DO N A L D J U D D Als je als kunstenaar van eenvoudige vormen houdt, zul je geen gecompliceerde architectuur maken.

vrij werk | typografisch experiment

mm portfolio_2013_definitief.indd 2

02-12-13 11:51

restaurant de beyerd, breda | placemats als2’kunst’ (iov academie st. joost) restaurant de beyerd | placemats ‘eten als‘eten kunst (iov academie st. joost)

mm portfolio_2013_definitief.indd 3

02-12-13 11:51

astrid schout en licht_advies astrid schout en licht_advies

astrid schouten licht_advies

astrid schout en licht_advies tuinstraat 55 5038 da tilburg tel +31 13 542 26 65 fax +31 13 535 44 22 info@astridschouten.nl www.astridschouten.nl

astrid schouten licht_advies

tel +31 13 542 26 65

info@astridschouten.nl

abn.amro 450991555

tuinstraat 55 5038 da tilburg

fax +31 13 535 44 22

www.astridschouten.nl

BTW NL098374965B01

KvK 18033055

astrid schouten licht_advies

tel +31 13 542 26 65

info@astridschouten.nl

abn.amro 450991555

tuinstraat 55 5038 da tilburg

fax +31 13 535 44 22

www.astridschouten.nl

BTW NL098374965B01

KvK 18033055

astrid schouten licht_advies

tel +31 13 542 26 65

info@astridschouten.nl

abn.amro 450991555

tuinstraat 55 5038 da tilburg

fax +31 13 535 44 22

www.astridschouten.nl

BTW NL098374965B01

KvK 18033055

astrid schouten licht_advies | huisstijl logo_correspondentiepakket_notitiebloc

mm portfolio_2013_definitief.indd 6

02-12-13 11:51

ZORGWONINGEN AMARANT ST. JOSEPHSTRAAT

LANGESTRAAT 7A 5038 SB TILBURG T 013 544 23 26 ARCHITECT@EDBERGERS.NL WWW.EDBERGERS.NL

LANGESTRAAT 7A 5038 SB TILBURG T 013 544 23 26 E ARCHITECT@EDBERGERS.NL WWW.EDBERGERS.NL

WINKEL EN LOFTWONINGEN PIETER VREEDEPLEIN

UITBREIDING WOONHUIS DONGEN

ED BERGERS ARCHITECT

EDBERGERSARCHITECTEN LANGESTRAAT 7A 5038 SB TILBURG T 013 544 23 26 F 013 544 23 78 E ARCHITECT@EDBERGERS.NL WWW.EDBERGERS.NL

EDBERGERSARCHITECTEN LANGESTRAAT 7A 5038 SB TILBURG T 013 544 23 26 M 06 50 52 51 85 F 013 544 23 78 E ARCHITECT@EDBERGERS.NL I WWW.EDBERGERS.NL

LANGESTRAAT 7A 5038 SB TILBURG T 013 544 23 26 E ARCHITECT@EDBERGERS.NL WWW.EDBERGERS.NL

ed bergers architecten | huissijl oa. logo_correspondentiepakket_advertenties_presentaties

mm portfolio_2013_definitief.indd 8

02-12-13 11:52

uitgeverij zwijsen | rompompom logo

mm portfolio_2013_definitief.indd 37

02-12-13 11:53

Hé, een grasmaaikat! Wat heeft die nou voor lapje in zijn mond?

vies!

InInde dezon. zon.Da’s Da’sgoed goedvoor voorjou. jou. Maar Maaromdat omdatjejenog nogzo zoklein kleinbent, bent,

Een Eenhumoristisch humoristischprentenboek prentenboekover overeen eenklein kleinkatje katjedat dat voor voorhet heteerst eerstnaar naarbuiten buitenmag magen ende degrote grotewereld wereldontdekt. ontdekt.

Avonturenkat Avonturenkat

ga gajejeveilig veiligaan aaneen eentouw.’ touw.’

Hans Kuyper / Alice Hoogstad Hans Kuyper / Alice Hoogstad

Baaskat Baaskatzegt: zegt:‘Je ‘Jegaat gaatnaar naarbuiten. buiten.

Even beter onderzoeken ... Hela! Zet me op de ...

Hans Kuyper

Avonturenkat

Baaskat, help! Je moet me redden. Haal me binnen, snel nou, toe!

Alice Hoogstad

Avonturen zijn wel grappig maar ze maken me zo ...

uitgeverij zwijsen | prentenboek op rijm_schutbladen

grond!

De wei zit vol met gekke katten! En al ben ik vies en nat, berg dat touw maar in het schuurtje ... Ik ben een avonturen-

moe!

Prentenboek Prentenboekop oprijm rijm

In In ditdit prentenboek prentenboek opop rijm rijm staat staat het het laatste laatste rijmwoord rijmwoord steeds steeds opop dede volgende volgende pagina. pagina. ZoZo leren leren kleuters kleuters ‘voorspellend ‘voorspellend lezen’. lezen’. Een Een goede goede voorbereiding voorbereiding opop het het leesonderwijs leesonderwijs later. later.

uitgeverij zwijsen | prentenboek op rijm_spread

uitgeverij zwijsen | rompompom prentenboeken

mm portfolio_2013_definitief.indd 38

02-12-13 11:53

buiten

n en n i b

vrij werk | ‘binnen buiten’_raamsticker vrij werk | raamsticker ‘binnen buiten’

mm portfolio_2013_definitief.indd 63

02-12-13 11:57

van ganzewinkel van dongen communicatie

communicatie adviseur mobiel 06 53 59 40 47 e-mail ilse@frissekijk.nl

Molenstraat 84-86 Postbus 5040 5004 EA Tilburg telefoon 013 582 10 92 fax 013 582 10 91 e-mail info@frissekijk.nl www.frissekijk.nl

van ganzewinkel van dongen communicatie

Ilse van Dongen

van ganzewinkel van dongen communicatie

u ontvangt de bijlage met dank retour op uw verzoek zend ik u de bijlage volgens afspraak zend ik u de bijlage graag uw advies over / commentaar op de bijlage ter behandeling ter kennisname

met vriendelijke groet,

Molenstraat 84-86 Postbus 5040 5004 EA Tilburg telefoon 013 582 10 92 fax 013 582 10 91 e-mail info@frissekijk.nl www.frissekijk.nl

van ganzewinkel van dongen communicatie | huisstijl logo_correpondentiepakket

mm portfolio_2013_definitief.indd 11

02-12-13 11:52

solutions2care solutions2care solutions2care

Prof. Dondersstraat 45 5017 HH Tilburg

T 013 590 31 08 F 084 227 62 35 E phhofman@solutions2care.nl www.solutions2care.nl

Prof. Dondersstraat 45 5017 HH Tilburg

T 013 590 31 08 F 084 227 62 35 E phhofman@solutions2care.nl volgens afspraak

www.solutions2care.nl

naar aanleiding van ons gesprek | telefonisch contact | brief | e-mail graag uw advies over | commentaar voor retour, met dank voor inzage ter kennisgeving het bijgaande ontvangt u zonder begeleidende brief

ABN AMRO Tilburg 40.97.09.913 KVK Tilburg 18090369

P.H. Hofman

Prof. Dondersstraat 45

apotheker

5017 HH Tilburg

met vriendelijke groet, T 013 590 31 08

BTW NL 083324604

M 06 54751867 F 084 227 62 35

www.solutions2care.nl

E phhofman@solutions2care.nl

solutions2care | huisstijl logo_correspondentiepakket

mm portfolio_2013_definitief.indd 20

02-12-13 11:52

•

Masja Mols Grafisch ontwerp

Van Glabbeekstraat 26

t.a.v. Masja Mols

5122 kk Rijen

Tuinstraat 65

telefoon 06 28 07 89 63

5038 DB Tilburg

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

www.nellis.nl

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

info@nellis.nl •

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau telefoon 06 28 07 89 63 www.nellis.nl info@nellis.nl

•

Tilburg, 10 november 2005 Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

Betreft: sjabloon

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

Geachte mevrouw Mols,

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

Ooit overkwam het mij dat ik een boek niet las maar bladzijden lang de letters bekeek, zonder er erg in te hebben. Dat boek was gezet uit een lettertype dat ik nooit eerder had gezien.

Boschovenseweg 42 5111 xh Baarle-Nassau

Corné de Swart

Storend. Dat zou me nietweer gebeuren. Het boek dat ik nu lees kost me weer moeite. Boschovenseweg 42

rabobank 13.85.74.863

•

kvk 18077090

•

btw nl 15 18 28 994b01

De tekst boeit niet, wat lezen tot een plicht maakt. Het lettertype kom ik niet vaak tegen 5111 xh Baarle-Nassau

telefoon 06 28 07 89 63 www.nellis.nl

in boeken. Ongemerkt heeft deze g in de stoel tegenover mij plaats genomen. Hij is van info@nellis.nl

het type dat Goudy Old Style heet, door de Amerikaan Fred Goudy in 1915 ontworpen. Het is een gemoedelijke g, nogal praatgraag. Hij leidt mij af. Ik maak duidelijk dat ik me wil concentreren. Tevergeefs. Hij beweert af te stammen van enkele letters op een schilderij van Hans Holbein, enkele hoofdletters tenminste. De kleine letters zijn erbij bedacht. Het is moeilijk te geloven. Ik geef het op, sla het boek dicht en staar hem aan terwijl hij al babbelend een

nellis | huisstijl logo_correspondentiepakket doruitziende sigaar opsteekt. Hij informeert naar drank. Ik haal wijn maar niet m’n beste. Het gesprek gaat niet diep en toch zijn er voor ik weet twee uren om. mm portfolio_2013_definitief.indd 14

Hij is onderhoudender dan ik wil toegeven. Tegelijk realiseer ik mij dat mijn avond even goed was als mijn boek en mijn boek niet leuker dan z’n lettertype. Tekst door Gerard

02-12-13 11:52

FUEGO IN TERIM MANAGEMEN T & C ON SULTAN C Y

WWW.FUE GO-INTE R IM.NL

GOIRL ESEWEG 108 _ 5026 PD TIL BURG _ M 06 53 74 63 40 _ INFO@FUE GO-INTE R IM.NL KVK TIL BURG 18072858 _ BTW NL 8131.52.604.B.01 _ R ABOBANK TILBUR G 1446.20.456

PASSIE, ENERGIE EN RESULTAAT MÈT MENSEN!

PASSIE, EN ERGIE EN RESULTAAT MÈT MEN SEN!

DRS. JAN MULDERS

FU E GO I N T E R I M M A N A GE M E N T & CO N S U LTA N CY GO I R L E SE W E G 108 _ 5026 PD T I L B U R G _ M 06 53 74 63 40 J A N @ F U E GO - I N T E R I M. N L _ W W W.F U E GO - I N T E R I M. N L

opm.brief_volg.indd 1

25-06-2008 10:39:18

fuego | huisstijl logo_correspondentiepakket

mm portfolio_2013_definitief.indd 15

02-12-13 11:52

013 542 77 98

5038 pp tilburg

olmenstraat 42

masjamols@zonnet.nl

fabian pim

zoon van ed bergers + masja mols broertje van

013 542 77 98

masjamols@zonnet.nl

5038 pp tilburg

olmenstraat 42

junia + senne

geboren op 16 februari 2005

broertje van junia + senne

geboren op 16 februari 2005

zoon van ed bergers + masja mols

fabian pim

ed bergers en masja mols | geboortekaartje fabian

mm portfolio_2013_definitief.indd 73

02-12-13 11:57

Meer informatie? Voor meer informatie, tarieven of het maken van een vrijblijvend intakegesprek kunt u contact opnemen met de verkoopstyliste Rosalinde Bellaar Spruyt. binnen! interieur | verkoopstyling

laarstraat 29 5025 vj tilburg

kvk 17233426

www.binnen-verkoopstyling.nl

telefoon 013 463 19 84

btw NL 1633.78.137.B01

info@binnen-verkoopstyling.nl

mobiel 06 30 38 99 89

rabobank 1454.28.214

de verkoop begint

Succesvolle woningverkoop Heeft u plannen om uw woning te verkopen

Werkwijze U krijgt van ons geen ingewikkelde adviesrapporten, maar vanuit

of staat uw woning te koop? De concurrentie op de woningmarkt is groot.

een aantal basisprincipes gaan wij direct aan de slag. Met een beperkt budget

Veel woningverkopers verlagen hun vraagprijs om zo de verkoop te versnellen.

en met creativiteit maken wij uw woning in korte tijd aantrekkelijk voor een

Door het inschakelen van een professionele verkoopstylist verkoopt u uw huis

breed publiek.

snel voor de juiste verkoopprijs.

Een basis verkoopstyling heeft u al binnen één dag. Met uw eigen meubels en

binnen! interieur | verkoopstyling in Tilburg is een creatief bureau dat

passende accessoires richten wij uw woning zo in dat deze ruimtelijker oogt

gespecialiseerd is in het herinrichten van uw woning met als doel uw woning

en aantrekkelijker wordt. U ziet meteen het verrassende resultaat!

zo snel mogelijk voor de beste verkoopprijs te verkopen. Wij bekijken uw woning met een frisse en objectieve blik vanuit de ogen Verkoopstyling werkt! Steeds meer particulieren en makelaars werken samen

van de toekomstige kopers. Met als doel een snelle verkoop van uw woning

met een professionele verkoopstylist.

voor de beste verkoopprijs!

Een verkoopstylist is een specialist in het creëren van een neutrale sfeer en veel

Voor een perfecte eerste indruk op internet verzorgen wij een professionele

ruimte in uw woning, waar potentiële kopers op afkomen.

fotorapportage van uw woning.

De eerste indruk van de woning is zeer bepalend voor het verkoopproces. In de eerste minuten wordt de keuze voor de woning al gemaakt. Makelaars

Makelaars en Open Huis binnen! interieur | verkoopstyling werkt samen

weten dat als geen ander.

met verschillende makelaars, waaronder Makelaarsland. Voor particulieren en makelaars verzorgen wij de styling voor een Open Huis,

Uit onderzoek blijkt dat een investering van een paar honderd euro in verkoop-

zodat uw woning er perfect uitziet op de dag van bezichtiging.

styling meer effect heeft op de verkoop dan het verlagen van de verkoopprijs

binnen! interieur | verkoopstyling is aangesloten bij CNVV, centraal netwerk

binnen! interieur | verkoopstyling is een creatief bureau

met een paar duizend euro. Verkoopstyling verdient zich dus heel snel terug.

voor verkoopstylisten.

gespecialiseerd in het herinrichten van woningen met als doel een snelle verkoop tegen de beste verkoopprijs. Van interieuradvies tot verkoopstyling, voor makelaars en particulieren!

opm.binnen!_folder.indd 1

19-12-2008 14:29:24

binnen! interieur | verkoopstyling

laarstraat 29 5025 vj tilburg

kvk 17233426

www.binnen-verkoopstyling.nl

telefoon 013 463 19 84

btw NL 1633.78.137.B01

info@binnen-verkoopstyling.nl

mobiel 06 30 38 99 89

rabobank 1454.28.214

opm.binnen!_groeten.indd 1

19-12-2008 14:30:24

binnen interieur | verkoopstyling | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_folder_mvg-kaart

mm portfolio_2013_definitief.indd 17

02-12-13 11:52

DE LAATSTE OORLOG

dood met dood betaald het kruis gedragen de straten schoongeveegd bid god dat wij voortaan de wapens rusten laten

DER VERDAMMTE KRIEG DER VERDAMMTE KRIEG

DER VERDAMMTE KRIEG

Han Helligers Han Helligers

HAN HELLIGERS

HAN HELLIGERS HAN HELLIGERS

han helligers | dichtbundel

Der verdammte Krieg Der verdammte Krieg

H.H.

han hanhelligers helligers| dichtbundel | dichtbundel

han helligers | ‘der verdammte krieg’_dichtbundel_omslag

mm portfolio_2013_definitief.indd 64

02-12-13 11:57

salon

Hij was je beste vriend. Jullie deelden alles zelfs brood. Brood was leven. Aan de trein naar het westen hing een gedeserteerde Duitse soldaat: ‘Bitte, lass mich rein’

De trein joeg en jankte over de steppen richting Moskou. Kilometers spoorrails werden opgevreten. Er leek geen einde aan te komen. Maar in een trage bocht, terwijl een Russisch vliegtuig knallend en knetterend over scheerde hebben jij en Salon de vlucht genomen.

Jullie schreeuwden: Messer, Stiefel, Ranzen. Van je andere kameraden is nooit meer iets vernomen. Toen de soldaat alles had gegeven, wilde Salon hem van de trein stampen. ‘Neen’, snauwde jij: ‘Er hat alles gegeben, er wird leben’. *

Na de Duitse capitulatie in het interneringskamp scheidden jullie wegen. Salon bleek een nsb-er.

Jullie vervloekten de oorlog en das Dritte Reich. Het enige doel was overleven en het vinden van een weg naar huis. Een weg die lag bezaaid met dood en rottend vlees. Een weg van verkrachte vrouwen, wezen en kapotgeschoten, brandend oorlogsmaterieel.

Vader,

Pas na je dood begreep ik dat je onvrijwillig Frontarbeider was.

Het schemerde en het werd nacht. De Duitse Dood raasde vijf jaar door Europa.

Een weg waarop de Duivel met het leven speelde. *

han helligers | ‘der verdammte krieg’_dichtbundel_spreads

mm portfolio_2013_definitief.indd 65

02-12-13 11:57

Mijn tanden zijn vanzelf gezond en glanzend Smoesje

katwoudestraat 3a Zet uw tanden in goede mondverzorging!

5045 na tilburg

Een stralend gebit, wie wil dat nou niet? Het geeft zelfvertrouwen en draagt bij aan de gezondheid. Goed poetsen is belangrijk, maar niet voldoende. De mensen van sophie ruikes mondhygiënisten helpen u bij het behoud van een goed gebit en

dag

uur

het voorkomen en verhelpen van problemen in de mond. Ze nemen de tijd om mond en tanden

dag

uur

dag

uur

volledig te onderzoeken en eventuele afwijkingen op te sporen en op te lossen.

dag

uur

dag

uur

dag

uur

dag

uur

katwoudestraat 3a 5045 na tilburg

dag

uur

telefoon 013 504 37 30

e-mail info@sophieruikes.nl

In geval van verhindering wordt u verzocht tijdig -minstens 24 uur tevoren- bericht te geven,

U heeft een afspraak bij

telefax 013 579 90 96

Karen Glerum

anders wordt de besproken tijd in rekening gebracht.

e-mail info@sophieruikes.nl

Sophie Ruikes

Behandelingen dienen direct te worden voldaan. Er is een pinautomaat aanwezig.

www.sophieruikes.nl

factuur

www.sophieruikes.nl katwoudestraat 3a 5045 na tilburg telefoon 013 504 37 30 info@sophieruikes.nl www.sophieruikes.nl

katwoudestraat 3a 5045 na tilburg telefoon 013 504 37 30

013 579 90 96 sophie ruikes mondhygiënisten tandzorg in een telefax plezierige ambiance!

Betaling binnen 14 dagen na factuurdatum. Gelieve bij betaling factuurnummer en declaratienummer te vermelden. ABN AMRO 46 67 71 371 Postbank 7655189 katwoudestraat 3a 5045 na tilburg telefoon 013 504 37 30 telefax 013 579 90 96 e-mail info@sophieruikes.nl www.sophieruikes.nl

katwoudestraat 3a 5045 na tilburg telefoon 013 504 37 30 telefax 013 579 90 96 e-mail info@sophieruikes.nl www.sophieruikes.nl

sophie ruikes mondhygiënisten | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_advertenties_mailing

mm portfolio_2013_definitief.indd 18

02-12-13 11:52

vrij werk | typografisch experiment ‘b’ vrij werk | typografisch experiment ‘b’

mm portfolio_2013_definitief.indd 61

02-12-13 11:57

projecten interimmanagement

Jaap van Wessel

Willibrordusstraat 12a 5087 BS Diessen telefoon 06 53 25 49 86 info@bureausupport.nl www.bureausupport.nl

projecten interimmanagement

Diessen,

volgens afspraak ter informatie naar aanleiding van ons gesprek | telefoongesprek | brief | e-mail

met vriendelijke groet,

Willibrordusstraat 12a

5087 BS Diessen

telefoon 06 53 25 49 86

ING bank 505 26 35

telefoon 06 53 25 49 86

info@bureausupport.nl

KvK Midden-Brabant 18083306

info@bureausupport.nl

www.bureausupport.nl

BTW NL1703.77.908.B01

www.bureausupport.nl

met vriendelijke groet

bureau support | huisstijl logo_correspondentiepakket Willibrordusstraat 12a 5087 BS Diessen mm portfolio_2013_definitief.indd 19

telefoon 06 53 25 49 86 info@bureausupport.nl

02-12-13 11:52

Peter Verheyen directeur Peter Verheyen directeur Elzenstraat 5038 Tilburg Elzenstraat 14a14a 5038 HDHD Tilburg telefoon telefoon 013013 543543 55 55 66 66 e-mail peter.verheyen@xpectprimair.nl e-mail peter.verheyen@xpectprimair.nl internet www.de-elzen.com internet www.de-elzen.com

uitnodiging

ontwerp www.masjamols.nl

Linda Simons-Elesen adjunct directeur Linda Simons-Elesen adjunct directeur Elzenstraat 5038 Tilburg Elzenstraat 14a14a 5038 HDHD Tilburg telefoon telefoon 013013 543543 55 55 66 66 e-mail linda.simons@xpectprimair.nl e-mail linda.simons@xpectprimair.nl internet www.de-elzen.com internet www.de-elzen.com

elzen_visitekaartjes.indd 3

29-06-2009 10:56:30

Met trots heropenen wij Montessoribasisschool De Elzen. Het bestaande gebouw is grondig gerenoveerd en samen met de nieuwbouw is het een prachtige school geworden!

Tilburg, Met verwijzing naar onderstaande aantekening wordt u het bijgaande zonder begeleidend schrijven toegezonden.

op verzoek van:

volgens afspraak

n.a.v. uw brief / telefoon / e-mail, d.d.:

ter kennisname

Elzenstraat 14aom 5038 HD Tilburg Elzenstraat 14a 5038 HD Tilburg met verzoek terugzending

ter behandeling

telefoon 013 543 55telefoon 66 013 543 55 66 e-mail bs_de_elzen_administratie@xpectprimair.nl e-mail bs.de.elzen@xpectprimair.nl kan doorwww.de-elzen.com u behouden internet internetworden www.de-elzen.com

Met trots heropenen wij M

Het bestaande gebouw is

Op woensdag 8 juli 2009 bent u van harte welkom op onze receptie van 16.00-18.00 uur.

ter goedkeuring

met verzoek om:

is het een prachtige scho

Op woensdag 8 juli 2009 b van 16.00 -18.00 uur.

Met vriendelijke groet,

Montessoribasisschool De Elzen

telefoon 013 543 55 66

Montessoribasisschool De Elzen

Elzenstraat 14a

e-mail bs.de.elzen@xpectprimair.nl

Elzenstraat 14a

e-mail bs.de.elzen@xpectprimair.nl

5038 HD Tilburg

internet www.de-elzen.com

5038 HD Tilburg

internet www.de-elzen.com

telefoon 013 543 55 66

Elzenstraat 14a 5038 HD Tilburg 013 543 55 66 www.de-elzen.com

Team De Elzen

Team Montessoribasissc

montessoribasisschool de elzen | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_shirtbedrukking_uitnodiging

mm portfolio_2013_definitief.indd 16

02-12-13 11:52

Generale repetitie Generale repetitie

Interculturele Generale coaching repetitie | training Interculturele coaching | training

Interculturele coaching | training

U hebt zakelijk contact met Duitsland. is het,isdat eenuvorm vindt vindt die bijdie bij U binnenkort hebt binnenkort zakelijk contact met Duitsland. Even belangrijk Even belangrijk het,u dat een vorm

Daarom is het verhelderend voorkomt het die vaak is het verhelderend hetvindt vaak marlies U hebt dammann binnenkort biedt biedt begeleiding zakelijk contact in demet vorm van van Daarom Even belangrijk is het, en datvoorkomt uen een vorm bij marlies dammann begeleiding in deDuitsland. vorm

marlies dammann biedt begeleiding in de vorm van

U gaat week week of overmorgen. uzelf uzelf past en bijen datgene dat u dat te vertellen hebt. hebt. U daar gaat naar daar toe, naarvolgende toe, volgende of overmorgen. past bij datgene u te vertellen De feiten zittenzitten in uwin hoofd, u weet wat uwat wiltu wilt De feiten uw hoofd, u weet bereiken. bereiken.

In hetInDuits op uwop eigen niveau, ook als dat het Duits uw eigen niveau, ook alsniet dat niet

â&#x20AC;˘ eenâ&#x20AC;˘ presentatie voor klanten een presentatie voor klanten

Internationaal zakendoen is boeiend omdat u contact

omgaan in Duitsland. omgaan in Duitsland.

en andersom natuurlijk natuurlijk ook. ook. Maar U juist hebt die verschillen kunnen ook een omgaan in Duitsland. Maar juist die verschillen kunnen ookbron een van bron van en andersom

Maar juist die verschillen kunnen ook een bron van

marlies dammann geeft geeft u daarbij feedback marlies dammann u daarbij feedback

â&#x20AC;˘ eenâ&#x20AC;˘ stand op een een stand opbeurs een beurs

â&#x20AC;˘ Wat hetisverhaal? â&#x20AC;˘ isWat het verhaal?

â&#x20AC;˘ eenâ&#x20AC;˘ gesprek met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s een gesprek met collegaâ&#x20AC;&#x2122;s marlies dammann biedt biedt u eenulast marlies dammann eencheck. last check.

vanhet doen. Datopbegint bij uzelf. U reageert van doen. Dat begint bij Univeau, reageert vaak In Duits uwuzelf. eigen ook als vaak dat niet

spontaan uw Nederlandse achtergrond. vanuit uwdat Nederlandse achtergrond. perfect is.vanuit En, u zoveel mogelijk inspeelt op Internationaal bereiken. zakendoen is boeiend omdatomdat u contact Internationaal zakendoen is boeiend u contactspontaan

â&#x20AC;˘ eenâ&#x20AC;˘ onderhandelingsgesprek een onderhandelingsgesprek â&#x20AC;˘ eenâ&#x20AC;˘ sollicitatie een sollicitatie

De feiten zitten in uw hoofd, u weet wat u wilt

een interculturele training of coaching.

perfect is. En,is. dat zoveel mogelijk inspeelt op op perfect En,u dat u zoveel mogelijk inspeelt

de andere manier van zakendoen en met de andere manier van zakendoen enelkaar met elkaar

U hebt U hebt

problemen alsbij iedereen stilstaat bijeigen zijn eigen manier problemen als iedereen stilstaat bij u zijn manier een interculturele U gaat daar naar training toe, ofvolgende coaching. week of overmorgen. uzelf past en datgene dat te vertellen hebt. een interculturele training of coaching.

Maar niet altijd wat de Duitser of voelt Maar de datandere is dat nietisaltijd wat de Duitser bedoelt of voelt manier van zakendoen enbedoelt met elkaar hebt met uit verschillende landen en culturen. hebtmensen met mensen uit verschillende landen en culturen. misverstanden â&#x20AC;˘misverstanden een presentatie zijn. zijn.voor klanten

â&#x20AC;˘ een onderhandelingsgesprek

Als udaarvan zich daarvan bewust het mogelijk Als u zich bewust wordt is het is mogelijk om om marlies dammann geeft u wordt daarbij feedback

in de in vorm van een repetitieâ&#x20AC;&#x2122;. de vorm vanâ&#x20AC;&#x2DC;generale een â&#x20AC;&#x2DC;generale repetitieâ&#x20AC;&#x2122;.

open met om te gaan. Daardoor ontstaat om gaan. Daardoor ontstaat meer meer een in deelkaar vormelkaar vante een â&#x20AC;&#x2DC;generale repetitieâ&#x20AC;&#x2122;. Bij hetâ&#x20AC;˘Bijsamenwerken met de Duitse burenburen verwacht het sollicitatie samenwerken met de Duitse verwacht open met

â&#x20AC;˘ Hoeâ&#x20AC;˘ breng ik hetikover? Hoe breng het over?

helemaal â&#x20AC;˘helemaal een verschillend gesprek met ervaren. collegaâ&#x20AC;&#x2122;s verschillend ervaren.

â&#x20AC;˘ Hoeâ&#x20AC;˘ komt het over debij Duitse partner/collega? Hoe komt hetbij over de Duitse partner/collega?

ookbetere een betere samenwerking. En: meer en ooken samenwerking. En: meer en en eenmisschien stand opEn een beurs Wat iseen het verhaal? u dat â&#x20AC;˘u misschien niet. toch soms soms situaties dat niet. Enworden toch worden situaties begripâ&#x20AC;˘begrip beter â&#x20AC;˘beter resultaat. Hoeresultaat. breng ik het over?

training wordt gegeven in de vorm Interculturele training wordt gegeven in de vorm van van â&#x20AC;˘Interculturele Hoe komt het over bij de Duitse partner/collega?

hebt met mensen uit verschillende landen en culturen. misverstanden zijn.

Bij het samenwerken met de Duitse buren verwacht u dat misschien niet. En toch worden soms situaties helemaal verschillend ervaren.

Bij coaching helemaal workshops. interculturele coaching wordtwordt helemaal â&#x20AC;˘workshops. HoeBij speel ikinterculturele daarop in?

Generale rep Daarom is het verhelderend en voorkomt het vaak

U hebt binne

van doen. Dat begint bij uzelf. U reageert vaak

De feiten zit

problemen als iedereen stilstaat bij zijn eigen manier spontaan vanuit uw Nederlandse achtergrond.

Maar dat is niet altijd wat de Duitser bedoelt of voelt

U gaat daar bereiken.

en andersom natuurlijk ook.

U hebt

Als u zich daarvan bewust wordt is het mogelijk om

â&#x20AC;˘ een onder

open met elkaar om te gaan. Daardoor ontstaat meer begrip en ook een betere samenwerking. En: meer en beter resultaat.

Interculturele training wordt gegeven in de vorm van

workshops. Bij interculturele coaching wordt helemaal

â&#x20AC;˘ een prese

â&#x20AC;˘ een sollici

â&#x20AC;˘ een stand

â&#x20AC;˘ een gespr

â&#x20AC;˘ Hoeâ&#x20AC;˘ speel ik daarop in? in? Hoe speel ik daarop

marlies dammann biedt u een last check.

Om met gevoel, overtuigend en profesOmeen metgoed een goed gevoel, overtuigend en profes-

marlies dammann biedt biedt de generale repetitie marlies dammann de generale repetitie

Om met een goed gevoel, overtuigend en profes-

marlies dammann biedt de generale repetitie

Om met een

en cijfers een belangrijke rol. rol. en cijfers een belangrijke

Na een besluiten we samen Naintakegesprek een intakegesprek besluiten we samen

en cijfers een belangrijke rol.

Na een intakegesprek besluiten we samen

en cijfers een

Kort tevoren alles nog doornemen. Kort tevoren alleseven nog goed even goed doornemen.

â&#x20AC;˘ En â&#x20AC;˘vooral: Hoe wordt het helemaal mijn verhaal? En vooral: Hoe wordt het helemaal mijn verhaal?

Kort tevoren alles nog even goed doornemen.

sioneel over te komen, spelenspelen niet alleen de feiten de in vorm van dagdelen en uren. sioneel over te komen, niet alleen de feiten aan inaan de vorm van dagdelen en uren.

â&#x20AC;&#x201D;

sioneel over te komen, spelen niet alleen de feiten

wat het is in uw specifieke situatie. watbeste het beste is in uw specifieke situatie.

â&#x20AC;&#x201D;

marlies dammann: â&#x20AC;&#x2DC;Ik kom Hamburg en leef marlies dammann: â&#x20AC;&#x2DC;Ikuit kom uit Hamburg en leef

uwwordt eigen (werk)situatie en vragen. ingezoomd op uwop eigen (werk)situatie en vragen. â&#x20AC;˘ingezoomd En vooral: Hoe het helemaal mijn verhaal?

aan in de vorm van dagdelen en uren.

â&#x20AC;&#x201D;

ik hebikruim jaar ervaring als trainer Duits Duits heb vijftien ruim vijftien jaar ervaring als trainer

voor het in Nederland. Daarnaast voorbedrijfsleven het bedrijfsleven in Nederland. Daarnaast

heb ikheb verschillende coachopleidingen gevolgd.â&#x20AC;&#x2122; ik verschillende coachopleidingen gevolgd.â&#x20AC;&#x2122;

â&#x20AC;&#x201D;

sinds 1991 in Nederland. Ik ben en voel Duits en

sinds 1991 in

voor het bedrijfsleven in Nederland. Daarnaast

voor het bed

marlies damm

ik heb ruim v

ik heb ruim vijftien jaar ervaring als trainer Duits

voor het in Nederland. Daarnaast voorbedrijfsleven het bedrijfsleven in Nederland. Daarnaast

heb ikheb verschillende coachopleidingen gevolgd.â&#x20AC;&#x2122; ik verschillende coachopleidingen gevolgd.â&#x20AC;&#x2122;

Kort tevoren

â&#x20AC;&#x201D;

marlies dammann: â&#x20AC;&#x2DC;Ik kom uit Hamburg en leef

sinds sinds 1991 in Nederland. Ik benIken voel en en 1991 in Nederland. ben enDuits voel Duits

marlies damm

sioneel over

wat het beste is in uw specifieke situatie.

marlies dammann: â&#x20AC;&#x2DC;Ik kom Hamburg en leef marlies dammann: â&#x20AC;&#x2DC;Ikuit kom uit Hamburg en leef

sinds sinds 1991 in Nederland. Ik benIken voel en en 1991 in Nederland. ben enDuits voel Duits

ingezoomd op uw eigen (werk)situatie en vragen.

heb ik versch

heb ik verschillende coachopleidingen gevolgd.â&#x20AC;&#x2122;

TAALONDERSTEUNING DUITS \ COACHING

marlies dammann taalondersteuning duits |duits coaching marlies dammann taalondersteuning | coaching

J. P. Coenstraat 9 50189 CN Tilburg J. P. Coenstraat 5018 CN Tilburg

marlies dammann taalondersteuning duits |duits coaching marlies dammann taalondersteuning | coaching

J. P. Coenstraat J. P. Coenstraat 9 50189 CN 5018 Tilburg CN Tilburg

marlies dammann taalondersteuning duits |duits coaching marlies dammann taalondersteuning | coaching

J. P. Coenstraat 9 50189 CN Tilburg J. P. Coenstraat 5018 CN Tilburg

T + 31T13+543 88543 68 88info@marliesdammann.eu 31 13 68 info@marliesdammann.eu

T + 31T13+543 31 13 88543 68 88info@marliesdammann.eu 68 info@marliesdammann.eu

T + 31T13+543 88543 68 88info@marliesdammann.eu 31 13 68 info@marliesdammann.eu

M + 31M6 + 5131 13690 51 69 13 90www.marliesdammann.eu 69 www.marliesdammann.eu

M + 31M6 + 5131 13690 51 69 69 www.marliesdammann.eu 13 90www.marliesdammann.eu

M + 31M6 + 5131 13690 13 90www.marliesdammann.eu 51 69 69 www.marliesdammann.eu

J. P. Coenstraat 9 50189CN 5018 Tilburg CN Tilburg marliesmarlies dammann dammann taalondersteuning taalondersteuning duits | duits coaching | coaching J. P. Coenstraat

marlies damm

* 0 #OENSTRAAT #. 4ILBURG

T + 31 T13 + 543 31 88 13 543 68 88info@marliesdammann.eu 68 info@marliesdammann.eu

INFO MARLIESDAMMANN EU

M + 31 M 6 51 + 13 31 90 6 5169 13 90www.marliesdammann.eu 69 www.marliesdammann.eu

WWW MARLIESDAMMANN EU

marlies dammann | huisstijl logo_correspondentiepakket_website

mm portfolio_2013_definitief.indd 21

02-12-13 11:52

jimmyâ&#x20AC;&#x2122;s mode | uomo-donna logo_raambelettering jimmyâ&#x20AC;&#x2122;s mode | logo en raambelettering

mm portfolio_2013_definitief.indd 24

02-12-13 11:52

mrv_logo_2010_zoem

pagina 2/4

voor groep 3 • leerjaar 1 jaargang 8 • augustus/september 2010

De hier afgebeelde ‘Zoem’ is de illustratie behorende bij het maan-roos-vis

dropshadow Onderstaande waarden zijn toegepast op deze illustratie van ‘Zoem’.

47033_mrv_ts_os_0.indd 1

01-04-2010 16:17:13

plaatsing van ‘Zoem’ bij logo Bij plaatsing van ‘Zoem’ in het maan-roos-vis-basislogo vervallen de achte

opbouw

Bij toepassing van het logo op andere uitingen dienen de verschillende elem van ‘Zoem’ op de juiste manier over elkaar heen geplaatst te worden.

uitgeverij zwijsen | maan-roos-vis logo_tijdschriftcover

mm portfolio_2013_definitief.indd 39

02-12-13 11:53

Voor Voor Voor info Voor info info eninfo en programma en programma en programma programma ziezie www.architectuurplus.nl zie www.architectuurplus.nl zie www.architectuurplus.nl www.architectuurplus.nl

Voor Voor Voor info info info enen programma en programma programma ziezie www.architectuurplus.nl zie www.architectuurplus.nl www.architectuurplus.nl

ontwerp www.masjamols.nl

Voor info Voor eninfo programma en programma zie www.architectuurplus.nl zie www.architectuurplus.nl

ontwerp www.masjamols.nl

vanaf vanaf14.30 14.30uuu debat debat“Politiek “Politiek T De DeEefje EefjeWen We Jan Janvan vander derV Architectuurp Architectuu

ontwerp www.masjamols.nl

lokatie lokatie lokatie Raadzaal Raadzaal Raadzaal Gemeentehuis Gemeentehuis Gemeentehuis Tilburg Tilburg Tilburg vanaf vanaf vanaf 14.30 14.30 14.30 uur uur uur debat debat debat “Politiek “Politiek “Politiek Tilburg Tilburg Tilburg enen Architectuur, en Architectuur, Architectuur, een een schoolvoorbeeld” een schoolvoorbeeld” schoolvoorbeeld” De De De Eefje Eefje Eefje Wentelteefje Wentelteefje Wentelteefje Architectuur Architectuur Architectuur Quiz Quiz Quiz Jan Jan Jan van van van der der der Valk Valk Valk Gevelprijs, Gevelprijs, Gevelprijs, gemeente gemeente gemeente Tilburg Tilburg Tilburg Architectuurprijs Architectuurprijs Architectuurprijs 2008 2008 2008 BNA BNA BNA kring kring kring Midden-Brabant Midden-Brabant Midden-Brabant

ontwerp www.masjamols.nl

lokatie lokatie lokatie lokatie Raadzaal Raadzaal Raadzaal Raadzaal Gemeentehuis Gemeentehuis Gemeentehuis Gemeentehuis Tilburg Tilburg Tilburg Tilburg vanaf vanaf vanaf vanaf 14.30 14.30 14.30 14.30 uur uur uur uur debat debat debat debat “Politiek “Politiek “Politiek “Politiek Tilburg Tilburg Tilburg Tilburg enen Architectuur, en Architectuur, en Architectuur, Architectuur, een een schoolvoorbeeld” een een schoolvoorbeeld” schoolvoorbeeld” schoolvoorbeeld” De De De Eefje De Eefje Eefje Eefje Wentelteefje Wentelteefje Wentelteefje Wentelteefje Architectuur Architectuur Architectuur Architectuur Quiz Quiz Quiz Quiz Jan Jan Jan Jan van van van der van der der Valk der Valk Valk Valk Gevelprijs, Gevelprijs, Gevelprijs, Gevelprijs, gemeente gemeente gemeente gemeente Tilburg Tilburg Tilburg Tilburg Architectuurprijs Architectuurprijs Architectuurprijs Architectuurprijs 2008 2008 2008 2008 BNA BNA BNA BNA kring kring kring kring Midden-Brabant Midden-Brabant Midden-Brabant Midden-Brabant

ontwerp www.masjamols.nl

Raadzaal Raadzaal Gemeentehuis Gemeentehuis TilburgTilburg vanaf vanaf 14.3014.30 uur lokatie uur lokatie debat debat “Politiek “Politiek TilburgTilburg en Architectuur, en Architectuur, een schoolvoorbeeld” een schoolvoorbeeld” De Eefje De Eefje Wentelteefje Wentelteefje Architectuur Architectuur QuizQuiz Jan Jan van der van Valk der Valk Gevelprijs, Gevelprijs, gemeente gemeente Tilburg Tilburg Architectuurprijs Architectuurprijs 20082008 BNABNA kringkring Midden-Brabant Midden-Brabant

ontwerp www.masjamols.nl

10.30 10.30uur uurstartp star fietstocht fietstocht

ontwerp www.masjamols.nl

10.30 10.30 10.30 uur uur uur startpunt startpunt startpunt IJshal IJshal IJshal Stappegoorweg Stappegoorweg Stappegoorweg fietstocht fietstocht fietstocht

ontwerp www.masjamols.nl

10.30 10.30 10.30 uur uur uur startpunt startpunt startpunt IJshal IJshal IJshal Stappegoorweg Stappegoorweg Stappegoorweg fietstocht fietstocht fietstocht

ontwerp www.masjamols.nl

10.30 10.30 10.30 10.30 uur uur uur startpunt uur startpunt startpunt startpunt IJshal IJshal IJshal IJshal Stappegoorweg Stappegoorweg Stappegoorweg Stappegoorweg fietstocht fietstocht fietstocht fietstocht

ontwerp www.masjamols.nl

10.3010.30 uur startpunt uur startpunt IJshal IJshal Stappegoorweg Stappegoorweg fietstocht fietstocht

ontwerp www.masjamols.nl

UUR CTU ITEC T UR ARCHIT ITEIEKTUUR A+RPCOHLIT ITEIECK A+RPCOHLLITIEK + PO

221211 006066 008088

DAG VAN VAN DE DE ARCHITECTUUR ARCHITECTUUR DAG DAG VAN DE ARCHITECTUUR

221211 006066 008088

UUR CTU ITEC T UR ARCHIT ITEIEKTUUR A+RPCOHLIT ITEIECK A+RPCOHLLITIEK + PO

Quiz nte Tilburg dden-Brabant

DAG DAG VAN VAN DE DE ARCHITECTUUR ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR

voorbeeld”

22121211 00606066 00808088

R UR UU CTTU ITEEC ARCHIT ITIEKTUUR A+RPCOHLIT ITEIECKTUUR A+RPCOHLIT ITEIECK A+RPCOHLLITIEK + PO

UUR ITECT ARCHLITIEK + PO ECTUUR IT ARCHLITIEK + PO

s Tilburg

DAG VAN DE ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR

DAG VAN DE ARCHITECTUUR

21 21 06 06 08 08

Voor Voor info info enen program progr

BNA | dag van de architectuur affiches

mm portfolio_2013_definitief.indd 48

02-12-13 11:55

PERSPECTIEF

WOLSTAd 24|06|11 PiuShAven TiLburg Prijsvraag ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur, georganiseerd door de BNA kring Midden-Brabant

eerste prijs 301STAdT

sPoorlaan 21|06|13 sPoorzone tilburg

gert-Jan de rooij Prijsvraag ter gelegenheid van de Jan-hubert bisschops Jeanine van der vliet georganiseerd door de BNA kring Architecten Werkgroep

Dag van de Architectuur, Midden-Brabant

Flip van Meurs

eerste prijs t-ParK011

EXPLODED VIEW

ZIJGEVEL - JAN VAN RIJZEWIJKSTRAAT

tweede prijs 839geo-X Kasper van Dun Mark Machielsen mentor Jeroen Wouters

VOORGEVEL - HAVENDIJK

derde prijs 314uShvn

derde prijs 24.7BÜHNE

Thomas Bedaux Pieter Bedaux Bedaux de Brouwer Architecten BV BNA

Walter van der Hamsvoord Desiree Vermeer Niels van Ham Bas Coret De Architectenwerkgroep Tilburg

πUSHVN Het uitgangspunt was de woningen zo te ontwerpen dat ze allemaal optimaal kunnen genieten van de unieke positie aan het water. Iedere woning heeft zicht op de haven en een buitenruimte met zon. De plattegronden zijn open van opzet met veel privacy en diagonale doorzichten. Om aan te sluiten op de kleine schaal van de aangrenzende bebouwing is de hoofdmassa laag gehouden, oplopend van 2 naar 3 lagen. Uit deze massa zijn patio’s gespaard om de woningen compact te kunnen stapelen. Door het parkeerprogramma te verdelen over 2 lagen, ontstaat extra ruimte om direct aan de straat te wonen. Op de begane grond en eerste verdieping zijn vijf stadswoningen en een commerciële ruimte rondom de parkeerkern geplaatst. Op de eerste en tweede verdieping bevinden zich zeven patiowoningen, ontsloten via een dakstraat. De bewoners kunnen hun woning ook via de parkeergarage binnenkomen. Aan het begin van de dakstraat zijn twee zogenaamde terraswoningen gepositioneerd. Tegelijkertijd vraagt de plek – door de positie aan de brug en de toekomstige hoogbouw aan de overzijde – om een markering. Deze is gemaakt in de vorm van een ranke toren met 1 appartement per laag. Deze appartementen bieden een magnifiek zicht op Moerenburg, de binnenstad en de haven. De plattegrond is zo ingedeeld dat de achtertuinen van de aangrenzende woningen en de patio’s aan het zicht zijn onttrokken. De toren is gepositioneerd in het midden van het volume om een brug te slaan naar de toekomstige toren aan de Galjoenstraat. De breedte van de toren is beperkt gehouden om aan de zuidzijde op straat zo min mogelijk schaduw te creëren. Om de levendigheid aan de haven te vergroten en het compacte woonblok te voorzien van uitzicht en licht, is veelvuldig glas toegepast. Het gebouw is geïnspireerd op robuuste en trotse havengebouwen uit het begin van de vorige eeuw en zoekt met zijn industriële karakter aansluiting bij de brug van Körmeling.

BURO013 Suzy Chong Lex Hildebrant

prijswinnaar LOFT-MOTIEF Van Beijsterveldt & Gommers architecten Tanya Albertoe-Kokatioukhina Kees van Beijsterveldt

prijswinnaar 023SPOOR BURO013 Elisabeth Boersma Suzanne Linders Inge Thijssen Bram van de Sanden

BNA kring Midden-Brabant | Ideeënprijsvraag 2013

BNA kring Midden-Brabant | Prijsvraag 2009 BNA kring Midden-Brabant | Prijsvraag 2011 ´...Dingen moeten niet zonder reden verschillen. Dingen van dezelfde orde moeten op elkaar lijken als bladeren. Een woonwijk bouwen waarin elk huis anders is, verschaft geen identiteit maar vernietigt de mogelijkheid dat de huizen samen meer betekenis krijgen. Huizen zijn de cellen van wijken, zoals wijken dat van steden zijn, en zonder gelijkheid vormen de huizen samen geen geheel. Als een huis afwijkt, in stijl opm.DVDA13_publikatie_os.indd 1 11:09:50 of omvang moet dat een afspiegeling zijn van de sociale organisatie en geen gril van15-06-2009 de stadsplanning...´

opm.DVDA11_publikatie_os.indd 1

prijswinnaar 103LOCHI

THERESIAZONE BURGEMEESTER BROKXLAAN TILBURG

luijten|smeulders|architecten i.s.m. ek stedenbouw|landschap

DAG VAN DE ARCHITECTUUR

tweede prijs 222negen

THERESIAZONE BURGEMEESTER BROKXLAAN TILBURG

georganiseerd door de BNA kring Midden-Brabant

sPoorlaan sPoorzone tilburg

WOLSTAd PiuShAven TiLburg

26|06|09 Prijsvraag ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur,

DOORSNEDE

15-06-2011 14:12:41

12-06-13 11:33

Peter en Alison Smithson 1953

7 nominaties | architectuurprijs 2008 | BNA kring Midden-Brabant

Architectuurprijs 2012 [ BNA kring Midden-Brabant

DAG VAN DE ARCHITECTUUR

43 inzendingen > 14 nominaties > 4 winnaars

DAG VAN DE ARCHITECTUUR

opm.dvda_architectuurprijs2010_os.indd 1

Architectuurprijs 2010 [ BNA kring Midden-Brabant

15-06-2010 12:52:44

BNA | dag van de architectuur catalogi_omslagen

mm portfolio_2013_definitief.indd 49

02-12-13 11:55

7 nominaties 7 nominaties | architectuurprijs | architectuurprijs 2008 2008 | BNA | BNA kring kring Midden-Brabant Midden-Brabant

DAG VAN DE ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR

BNA | dag van de architectuur nominaties_catalogus_omslag

mm portfolio_2013_definitief.indd 50

02-12-13 11:55

voorwoord

Villa van Esch Bedaux de Brouwer Architecten BV BNA 11

nominatie [ A ] prijswinnaar categorie individuele woningen

lokatie Goirleseweg 27, Tilburg

opdrachtgever Dhr. A. van Esch, Tilburg

projectarchitect Jacq. de Brouwer

medewerkers Marcel de Freytas, Kees Paulussen, Rien Lagerwerz binnenhuisarchitect Gilberte Claes, België

aannemer Van der Weegen Bouwgroep

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

constructeur Goudstikker-de Vries ontwerpperiode 2004 oplevering november 2006

1 SOUTERRAIN

MAAIVELD

7 nominaties | 2008 | BNA kring Midden-Brabant | 09

7 nominaties | 2008 | BNA kring Midden-Brabant | 03

de architectuurprijs

entree woonkamer woonkeuken terras souterrain hal slaapkamer verzonken lichthof wijnkelder wasbehandeling gevelschermen met geprint glas buitenberging

10 m

Dit woonhuis is gesitueerd op een lommerrijke locatie, gelegen aan een De architectuurprijs is geïnspireerd op bouwmaterialen, bekende basis-

Bij iedere uitgave van een boekje ter gelegenheid van een architectuurprijs

Ook wil het bestuur van BNA kring Midden-Brabant door deze architectuurprijs

materialen ‘in een ander jasje’. Aan de betonnen kom, die doet denken

of een architectuur ontwerpwedstrijd wordt er een voorwoord geschreven door

een signaal aan het hoofdbestuur afgeven dat de organisatie van de landelijke

aan een vijzel, zijn met tie wraps en rubber koord twee labels van aluminium

de voorzitter, ervan uitgaande dat zijn pennenvrucht ook gelezen gaat worden.

architectuurprijs moet beginnen bij de kringen, dan pas de regio en als laatste

en messing bevestigd. De vijzel-vorm refereert naar het samenvoegen van

Vermoedelijk is de nieuwsgierigheid naar de plannen in de uitgave zo groot

stap het gebouw van het jaar.

ingrediënten, ofwel: het creëren van iets nieuws. En uit het label is een

dat het voorwoord overgeslagen wordt. Als men zich oriënteert op de aanschaf

De lokale betrokkenheid is dan veel groter met een breder deelnemersveld

bokaal gehaald: je bent een winnaar als je de kom in handen krijgt!

van een nieuw boekwerk wordt vaak alleen de achterkant gelezen om zich een

als gevolg.

beeld van de inhoud te vormen door het lezen van een samenvatting of lovende

Architectuur leeft, zeker in Tilburg. We hebben niet alleen een wethouder die

Na de opleiding ‘mens en communicatie’ aan de Design Academy, ben ik in 2003

recensie. Eigenlijk zou ik, dit beseffende, willen pleiten voor een naschrift,

architectuur in z’n portefeuille heeft, maar tevens wordt door de gemeente

mijn eigen ontwerpstudio begonnen. Naast het maken van vrij werk, werk ik in

in de hoop dat de boodschap die ingesloten ligt toch vooral ook overkomt.

statige bomenlaan die de stad Tilburg met één van de randgemeenten verbindt. Het ontwerp kenmerkt zich door enkele specifieke uitgangspunten. _

hoge lichthof die de bovenliggende woonlaag perforeert. Omdat daarmee alle slaapvertrekken uit het beeld zijn gefiltreerd resteert er voor de woonvertrekken (woonkamer en keuken) slechts een timide glazen paviljoen op dit kavel.

ter stimulering een architectuurprijs uitgereikt aan de opdrachtgever die het

Na een 6 tal jaren geen architectuurprijs te hebben georganiseerd, heeft het

duidelijke eigen stijl, die zich kenmerkt door eenvoud en humor. De ontwerpen zijn

bestuur van de BNA kring Midden-Brabant dit jaar weer de draad opgepakt met

communicatief en hebben hierdoor weinig woorden nodig.

de organisatie van editie 2008. Omdat het landelijk bestuur de afgelopen jaren

Tot slot willen wij als bestuur van de BNA kring Midden Brabant de jury onder

De mens - met haar interesse, haar leven en achtergrond - is een blijvende inspiratie-

regionale en landelijke prijzen toekende aan gerealiseerd werk van BNA

leiding van de directeur Welstandszorg Noord-Brabant, Jan Wilmsen, secretaris

paviljoen is de gebruikelijke driedeling voortuin-woonhuis-achtertuin voorkomen. De tuin “doorspoelt” als het ware deze woonvitrine. _

collega’s was er ook weinig aanleiding dit lokaal te blijven organiseren.

Bas van der Pol en de 3 collega’s uit de omliggende kringen te weten Anoul

Prachtige gebouwen van toparchitecten van (buiten ons kringgebied) zijn de

Bouwman, Ilona van Alphen en Frank van de Loo bedanken voor het selecteren

een functioneel, maar ook verrassend resultaat. Een voorbeeld is het samenwerkings-

afgelopen jaren bekroond met als gevolg dat de lokale deelname steeds minder

van de nominaties en het aanwijzen van de winnaars.

verband met drie collega-ontwerpers: ‘rapunzel’ en eind 2007 ben ik een aantal

werd aangezien de kans om in de prijzen te vallen gering was.

Hun advies om bij de volgende editie het aantal nominaties tot maximaal

maanden naar Indonesië vertrokken om samen te werken met locale ambachtslieden

Het landelijk bestuur onderkende dit en heeft daar op ingespeeld door meerdere

1 per bureau te beperken, om daarmee nog meer kansen te geven aan de

die getroffen waren door een aardbeving. Het doel van dit project was: het ontwerpen

categorieën te nomineren. Het aantal deelnemers uit Midden-Brabant bleef

overige deelnemers, zullen we zeker in beraad nemen.

van producten voor de Europese markt om de deelnemende producenten een financiële

echter ver achter bij het aantal dat projecten instuurde voor de architectuurprijs in het eigen kringgebied.

de Designbeurs in Milaan gepresenteerd. Meer informatie over lidewij: www.lidewij.net

Door de organisatie van de architectuurprijs Midden-Brabant weer nieuw leven

Op verzoek van de opdrachtgever is er gebruik gemaakt van een materialenpalet met een meer technische uitstraling: verchroomd staal,

bron voor mij. Vandaar dat ik graag samen werk met mensen met verschillende disciplines. Verschil in visie en eigenheid maakt een samenwerking sterk: sparren tot

zekerheid te geven. Het eindresultaat - een serie interieurproducten - is onlangs op

Eén van de wensen van de opdrachtgever was om vooral te midden van de tuin te wonen; door de specifieke situering van dit transparante

de zgn. Jan van der Valk Gevelprijs.

Door het ontrafelen van een onderwerp komt ik tot een product of concept met een

BEDAUX DE BROUWER ARCHITECTEN - WOONHUIS VAN ESCH, TILBURG

maaiveld. De belichting van deze vertrekken geschiedt door een 7 meter

afgelopen jaar de mooiste gevel of verbouwing heeft laten realiseren,

opdracht voor verschillende opdrachtgevers als producten grafisch ontwerper.

De slaaplaag van dit woonhuis ligt verzonken en verscholen in het

geanodiseerd aluminium, schone beton, helder en gezeefdrukt glas, etc. _

In het streven naar een sobere minimalistische architectuur zijn alle aansluitingen tussen de genoemde materialen zo gedetailleerd dat alle materialen elkaar, in hun natuurlijke vorm, direct raken.

De buitenhuid van deze glazen woonvitrine wordt omgeven door een tweede “voile” van glas: een lange reeks van opgehangen en gezeefdrukte glaspanelen. Deze extra sluier van glas is aan de woonvitrine

Frits Dansen - voorzitter

toegevoegd om traploos de mate van zoninstraling en privacy te kunnen regelen.

in te blazen hoopt het kringbestuur weer meer aandacht te krijgen voor de hoge kwaliteit van de gerealiseerde projecten in Midden-Brabant. Die aandacht is ook nodig daar er vaak architecten van buiten de regio en nog verder aangetrokken worden omdat dat een garantie zou zijn voor hoogwaardige architectuur. Bewijzen dat dit niet altijd opgaat zijn er intussen voldoende. Deze architectuurprijs laat in ieder geval duidelijk zien dat het niveau van de Midden-Brabantse architecten hoog ligt en zeker niet onderdoet voor collega’s

Bedaux de Brouwer Architecten BV BNA nominatie [ B ]

lokatie Zwarte Wegje, Oisterwijk opdrachtgever Bert Huls projectarchitect Peer Bedaux medewerkers Cees de Rooij, Ingeborg Dankers ontwerpperiode 2001 oplevering augustus 2007

De Buitenplaats Tessloo ligt aan het Zwarte Wegje in Oisterwijk op de plaats waar voorheen sportvelden lagen. De buitenplaats bestaat uit drie bouw-

14 Woningen Jef van Bebberhof

Kaap de Goede Hoop

Bedaux de Brouwer Architecten BV BNA

Ed Bergers Architecten

lokatie Jef van Bebberhof, Tilburg

lokatie Jan van Riebeeckstraat/Veestraat, Tilburg

opdrachtgever Van der Weegen Bouwontwikkeling B.V.

opdrachtgever TIWOS, Tilburg

projectarchitect Peer Bedaux

projectarchitect Ed Bergers

medewerkers Cees de Rooij

medewerkers Dennis van Herel

aannemer Van der Weegen Bouwmaatschappij B.V.

aannemer Bouwbedrijf Gebr. van Gisbergen BV, Hooge Mierde

ontwerpperiode 1995-2005

constructeur Adviesbureau Markslag Beljaars BV, Tilburg

oplevering december 2007

ontwerp 2002 oplevering 2006

7 nominaties | 2008 | BNA kring Midden-Brabant | 25

Buitenplaats Tessloo

7 nominaties | 2008 | BNA kring Midden-Brabant | 11

van ver weg of uit het buitenland.

volumes, een ontvangstgebouw, een tentoonstellingsruimte en een kantoor voor het tuinen landschapsarchitectuurbureau van Bert Huls. De drie gebouwen hebben ieder hun eigen sfeer: de ontvangstruimte is

Woonhuis van der Kruijs

Verbouwing woonhuis Van de Wind

ondergebracht in een rechthoekig volume met een zadeldak, de tentoonstel-

Bedaux de Brouwer Architecten BV BNA

Ed Bergers Architecten

lingsruimte in een kasachtig gebouw en het kantoor in plat afgedekte ruimten, volgens de leer van het moderne bouwen. De verschillende gebouwen worden door de tuin met elkaar tot een eenheid

lokatie Dr. Keyzerlaan 7, Goirle

lokatie Burg. Suijsstraat 5a, Tilburg

verbonden.

opdrachtgever De heer en mevrouw van der Kruijs

opdrachtgever Familie van de Wind

projectarchitect Peer Bedaux

projectarchitect Ed Bergers

medewerkers Cees de Rooij, Rob Vermeulen, Kees Paulussen, Rien Lagerwerf

medewerkers Dennis van Herel

aannemer Aannemersbedrijf J.A. van Gisbergen BV, Hooge Mierde

aannemer Hamer Bouwservice, Berkel-Enschot

ontwerpperiode november 2004

constructeur B Bouwkonstrukties, Tilburg

oplevering mei 2007

ontwerp 2005 oplevering 2006

Starsock

Maximus

Blue Monkeys Architects

FD architecten, ir. F.P. Dansen

lokatie Parklaan 14, Oisterwijk

lokatie Groeseindstraat 51-59/Bisschop Masiusstraat 16-20, Tilburg

opdrachtgever Dhr. E. Roosen

opdrachtgever Pepping Bouw b.v.

projectarchitect P. van Gisbergen

projectarchitect ir. F.P. Dansen

aannemer Aannemersbedrijf A.M.J. op ’t Hoog b.v., Moergestel

hoofdaannemer en adviseurs Pepping Bouw b.v./Oranjewoud Grondsanering

constructeur Bouwtechnisch Adviesburo van de Meerendonk en partner, Boxtel

ontwerpperiode 2005-2006

installatieadviseur A.V.G. Systems, Uden

oplevering juni 2007

ontwerpperiode februari-oktober 2005 oplevering november 2006

BNA | dag van de architectuur nominaties_catalogus_spreads

mm portfolio_2013_definitief.indd 51

02-12-13 11:56

, , , 111 333

WOLSTAd PiuShAven TiLburg WOLSTAd PiuShAven TiLburg WOLSTAd PiuShAven TiLburg

26|06|09 26|06|09 26|06|09 Prijsvraag ter gelegenheid van de Dag van de Architectuur, Prijsvraag Prijsvraag terter gelegenheid gelegenheid vanvan de de Dag Dag vanvan de de Architectuur, Architectuur, georganiseerd door de BNA kring Midden-Brabant georganiseerd georganiseerd door door de de BNA BNA kring kring Midden-Brabant Midden-Brabant

444

UUU

SSS

HHH

VVV

NNN

eerste prijs eerste eerste prijsprijs 301STAdT 301STAdT 301STAdT

WOLSTAd PiuShAven TiLburg WOLSTAd WOLSTAd PiuShAven PiuShAven TiLburg TiLburg

gert-Jan de rooij gert-Jan gert-Jan de rooij de rooij Jan-hubert bisschops Jan-hubert Jan-hubert bisschops bisschops Jeanine van der vliet Jeanine Jeanine vanvan der der vliet vliet Architecten Werkgroep Architecten Architecten Werkgroep Werkgroep

DAG VAN DE ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR DAG VAN DE ARCHITECTUUR

tweede prijs tweede tweede prijsprijs 222negen 222negen 222negen Flip van Meurs FlipFlip vanvan Meurs Meurs

derde prijs derde derde prijsprijs 314uShvn 314uShvn 314uShvn Thomas Bedaux Thomas Thomas Bedaux Bedaux Pieter Bedaux Pieter Pieter Bedaux Bedaux Bedaux de Brouwer Architecten

opm.DVDA09_omslag_def.indd 1 opm.DVDA09_omslag_def.indd opm.DVDA09_omslag_def.indd 1 1

Bedaux Bedaux de Brouwer de Brouwer Architecten Architecten BNA kring Midden-Brabant | Prijsvraag 2009 BV BNA BNA BNA kring kring Midden-Brabant Midden-Brabant | Prijsvraag | Prijsvraag 2009 2009 BV BNA BV BNA ´...Dingen moeten niet zonder reden verschillen. Dingen van dezelfde orde moeten op elkaar lijken ´...Dingen ´...Dingen moeten moeten nietniet zonder zonder reden reden verschillen. verschillen. Dingen Dingen vanvan dezelfde dezelfde orde orde moeten moeten op op elkaar elkaar lijken lijken alsalsals bladeren. Een woonwijk bouwen waarin elk huis anders is, verschaft geen identiteit maar vernietigt bladeren. bladeren. Een Een woonwijk woonwijk bouwen bouwen waarin waarin elkelk huis huis anders anders is, is, verschaft verschaft geen geen identiteit identiteit maar maar vernietigt vernietigt de dede mogelijkheid dat de huizen samen meer betekenis krijgen. Huizen zijn de cellen van wijken, zoals wijken mogelijkheid mogelijkheid datdat de de huizen huizen samen samen meer meer betekenis betekenis krijgen. krijgen. Huizen Huizen zijnzijn de de cellen cellen vanvan wijken, wijken, zoals zoals wijken wijken dat van steden zijn, en zonder gelijkheid vormen de huizen samen geen geheel. Als een huis afwijkt, in stijl datdat van van steden steden zijn, zijn, en en zonder zonder gelijkheid gelijkheid vormen vormen de de huizen huizen samen samen geen geen geheel. geheel. AlsAls een een huis huis afwijkt, afwijkt, in stijl in stijl 15-06-2009 11:09:50 omvang moet dat een afspiegeling zijn van de sociale organisatie en geen gril van de stadsplanning...´ 15-06-2009 15-06-2009 11:09:50 11:09:50 of omvang of of omvang moet moet datdat een een afspiegeling afspiegeling zijnzijn van van de de sociale sociale organisatie organisatie en en geen geen grilgril van van de de stadsplanning...´ stadsplanning...´

Peter en Alison Smithson 1953 Peter Peter en en Alison Alison Smithson Smithson 1953 1953

BNA | dag van de architectuur prijsvraag_catalogus_omslag

mm portfolio_2013_definitief.indd 52

02-12-13 11:56

WOLSTAd piuShAven TiLburg

Deze ideeënprijsvraag wordt georganiseerd door de Kring Midden-Brabant van de Bond van Nederlandse architecten BNA in samenwerking met Triborgh Bouwontwikkeling v.o.f., de gemeente Tilburg en CAST t.b.v. het ontwerpen van een woongebouw met commerciële functie op de locatie Wolstad - Piushaven in Tilburg.

Dit wordt aan de inzender overgelaten, waarbij een richtlijn voor het aantal vierkante meters woon-oppervlak in combinatie met de gestelde parkeernorm de leidraad vormen. De prijsvraag staat open voor bijzondere of afwijkende, echter realistische woonvormen, gericht op de toekomstige vraag over wonen in een centrumstedelijk gebied.

1. inleiding Het havengebied Piushaven bestaat uit een mengvorm van industriële terreinen en woongebouwen. Het gebied is ten oosten van het centrum van Tilburg gelegen en verbindt het centrum van Tilburg met Landschapspark Moerenburg en enkele bestaande woonbuurten. De herontwikkeling is bedoeld om Piushaven te transformeren naar een centrumstedelijk woonmilieu en het gebied in de bestaande stad te verweven. Triborgh Bouwontwikkeling v.o.f. ontwikkelt een groot deel van het plangebied Piushaven, waar ca. 2.000 woningen worden gebouwd. De locatie van deze editie van de prijsvraag is gelegen op het terrein Wolstad aan de zuidzijde van de Piushaven. De onderhavige prijsvraag heeft de vorm van een ideeënprijsvraag. Aan de deelnemers wordt gevraagd een woongebouw cq. woningen te ontwerpen, waarbij de bijzondere locatie aan de Piushaven en de ligging aan de nieuwe ontsluitingsweg met brug de aanleidingen vormen. Een commerciële ruimte behoort tot het programma. De laatste jaren wordt op allerlei manieren nagedacht over het toekomstgericht formuleren van woonprogramma’s. Woonvisie’s worden opgesteld, maar kunnen tegen de tijd van realisatie achterhaald zijn. Bijvoorbeeld door de veranderde levensvormen, multiculturele invloeden, financiële mogelijkheden en meer vrije tijd, worden door de consumenten andere eisen aan de woning en woonomgeving gesteld, dan waarvoor tot nu toe is gebouwd. Met name kleinschalige ontwikkelingen bieden de kans om “andere” woonvormen mogelijk te maken. De gewetensvraag waarom je wel of juist niet in een appartement wilt wonen, bleef vorig jaar onbeantwoord tijdens de bijeenkomst van Platform Wonen, georganiseerd door de gemeente Tilburg. Dat hangt namelijk helemaal af van het specifieke aanbod en de bijzonderheid van het gebouw. Hetzelfde geldt uiteraard ook voor grondgebonden woningen. Aan deze prijsvraag wordt daarom geen specifiek woonprogramma of woonvorm als randvoorwaarde gesteld.

Motto 301STADT eerste prijs

week 14, 31-03-09 De Piushaven is rommelig. Dat is haar belangrijkste karakteristiek. In de huidige plannen is dit al weggepoetst door nieuwe stedenbouw. Als we nog een stukje willen redden is dit misschien de laatste kans. week 15, 06-04-09 De geveltekeningen ten behoeve van de bouwaanvraag dateren uit 1961. Ze zijn secuur getekend. Aan het gebouw zelf loop je haast terloops voorbij, aan de tekeningen niet. Het lijkt onvermijdelijk dat we dit gebouwtje uiteindelijk zullen gaan koesteren. week 15, 07-04-09 Maar wat is het dat er gered moet worden? Het gebouw aan de havendijk staat symbool voor alle industriële complexen die aan ons verschijnen als uit silo’s, schoorstenen, schuren, huisjes, bruggen, loodsen, hallen, pijpen en buizen, staalprofielen en stortkokers samengestelde mechanische organismen waaruit we de betekenis of het nut met geen mogelijkheid meer kunnen herleiden. Toch puilen ze juist uit van betekenis en nut. week 15, 08-04-09 De drang blijft om deze structuren te gaan betrekken. Het lijkt de enige manier om ze beter te leren kennen. Deze gebouwen die nooit voor bewoning bestemt zijn geweest en die zich waarschijnlijk maar met moeite laten bewonen. Dat is de belangrijke waarde ervan, dat je je als bewoner een andere manier van wonen moet aanleren om hier uberhaupt tot wonen te komen. week 16, 15-04-09 De tijd ontbreekt om ze letterlijk te gaan bewonen, daar gaan jaren overheen, maar ze kunnen natuurlijk wel gereproduceerd worden. Door ze simpelweg na te maken, onderzoeken hoe ze functioneren. Reeksen fabriekjes geassembleerd zonder ze te houden aan een onderliggend programma dat ze van een ordening zou kunnen voorzien. Reeksen fabriekjes als platte collages, lege 3D vormen en holle maquettes. week 17, 21-04-09 Het volledig oppervlak van de tafel is inmiddels geannexeerd door een leger bestaande uit aan elkaar verwante vormpjes. Maar slechts als beeld, vorm of huls zijn ze niet krachtig genoeg. Ze ontstijgen zichzelf pas door zich daadwerkelijk te hechten in de context; zowel historisch, morfologisch als programmatisch.

Geregistreerde architecten, interieurarchitecten, stedenbouwkundigen en tuinen landschapsarchitecten, werkzaam of woonachtig binnen het kringgebied, bureaus binnen het kringgebied, alsook de leden van de kring worden uitgenodigd aan deze prijsvraag deel te nemen, waarna een deskundige jury de plannen zal beoordelen. Tevens kunnen studenten deelnemen, echter alleen onder begeleiding van een mentor die aan de bovengenoemde voorwaarde voldoet. Deelnemende partijen worden uitgenodigd om binnen aangegeven randvoorwaarden een woongebouw cq. woningen te ontwerpen, met een commerciële eenheid. Middels een bundeling van de ingezonden plannen ontstaat een verzameling ideeën van woongebouwen, die een inspiratie kunnen vormen voor toekomstige gebouwen in het plangebied. Een deskundige jury zal uit de inzendingen een drietal prijswinnaars aanwijzen. In dit prijsvraagprogramma en de bijlagen zijn de vraagstelling en regels opgesteld, die gelden voor deze prijsvraag. Het programma is bindend voor de uitschrijver en de juryleden. De deelnemers geven door inzending aan dat ze het prijsvraagprogramma onderschrijven. Het programma is opgesteld volgens het model wedstrijdprogramma voor een prijsvraag, zoals beschreven in het Kompas en genoemd in het “Convenant Wedstrijden op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschapsarchitectuur”. De BNA Kring Midden-Brabant bedankt Triborgh Bouwontwikkeling v.o.f. en de Gemeente Tilburg, dat zij zich bereid hebben gevonden om gezamenlijk deze prijsvraag te organiseren. 2. Stedenbouwkundige randvoorwaarden en verkaveling 2.1 Stedenbouwkundige voorwaarden De prijsvraaglocatie is gelegen aan de kop van het bouwblok gevormd door de Jan van Rijzewijkstraat, Havendijk en Antoon van Rijenplein.

Het terrein Wolstad waarop een voormalige wolververij is gesitueerd, is één van de oude bedrijfsterreinen, direct gelegen aan de haven, aan de nieuwe ontsluitingsweg met nog te bouwen brug over de Haven. Op het niveau van de wijk Fatima wordt de gehele kop beschouwd als de sluitsteen van de wijk, die stedenbouwkundig en architectonisch gekenmerkt wordt door de volkswoningbouw van de jaren ’50. De wijk is homogeen qua structuur en architectuur. Anderzijds is aan de Havendijk vanaf de hoek richting centrum meer variatie in de verschijningsvorm, programma en tijdsperiode van realisatie te zien. De Havendijk wordt gekenmerkt door een wisselende architectonische kwaliteit en heeft behoefte aan een duidelijke impuls als begrenzing van het toekomstig havenpark. De context van de hoek Jan van Rijzewijkstraat - Havendijk gaat grondig veranderen door de komst van de nieuwe gebiedsontsluitingsweg en de nieuwe brug over de Piushaven, naar het ontwerp van John Körmeling. De verkeersdrukte zal toenemen, maar het maakt ook een rondje havenkom mogelijk. Gegeven deze situering is het een prominente plek aan het nieuwe havengebied. Voor de herontwikkeling van het naastgelegen terrein van de busremise zijn nog geen plannen vervaardigd. 2.2 Verkaveling en bouwvoorschriften Op de locatie dient woningbouw gerealiseerd te worden met een commerciële ruimte (werken, detailhandel, kleinschalige dienstverlening). Een woonprogramma en de doelgroepen zijn niet vastgesteld. Als richtlijn kan worden aangehouden: - appartementen en/of woningen GBO: 2750m2 tot 3000m2 - commerciële ruimte VVO: 150m2 tot 200m2 - belangrijk is dat parkeren op eigen erf en op maaiveld dient plaats te vinden (geen gebouwde of verdiepte parkeervoorziening). Het terrein bestaat uit drie delen: Havendijk 36, 38 en 40 (kadastrale nrs. X652, X651 en X650), met een grootte van resp. 668 m2, 317 m2 en 295 m2. Het ontwerp dient in twee fases gerealiseerd te kunnen worden. - 1e fase op Havendijk 36 en 38 (985 m2) (kadastrale nrs. X652 en X651) - 2e fase op Havendijk 40 (295 m2) (kadastrale nr. X650).

architect Gert-Jan de Rooij, Jan-hubert Bisschops, Jeanine van der Vliet Architecten Werkgroep

week 17, 22-04-09 morfologisch: zachte overgang met de kleinschalige volksbuurt, een duetje met de brug, zwaarte aan de haven, een ijsje tijdens het flaneren. historisch: het bestaande gebouw verandert in een basement, de haven krijgt weer een havengebouw, er staan weer auto’s in de ‘showroom’. programmatisch: er groeit een boom in de achtertuin, ik woon in het huis dat op het dak staat (en ik in het dak van die schuur) week 18, 28-04-09 Met de 1:100 maquette begint de zoektocht naar een versmelting van de onderdelen die we uit de industriële complexen hebben ontvreemd met een woongebouw waarin ook daadwerkelijk gewoond zal gaan worden. Wat gaat er gebeuren er als je het informele karakter van industriële gebieden als bijvoorbeeld de Piushaven in zou zetten als generator voor het nieuw te ontwikkelen woonprogramma? week 18, 29-04-09 De woonvormen zijn nu de belangrijkste programmatische generator geworden. Soms produceert het mengelingen van industriële archetypen met specifieke woonvormen: een eengezinswoning op het dak, wonen in de schuur, of in de fabriekshal met sheddaken. Soms ontstaan er mechaniekjes: woningen die door hun typische schakelingen van ruimtes, vormen of ontsluitingen in hun samenstelling tot mechaniekjes van wonen worden. Niets is standaard! week 19, 05-05-09 Het gebouw krijgt een vaste vorm. De bestaande bebouwing wordt het basement van het nieuwe gebouw. Ze bevat: het parkeren op maaiveld, een cafetaria op de hoek bij de brug en bomen. De bestaande gevel wordt zoveel mogelijk in tact gelaten: de bestaande overheaddeuren worden toegangen voor de auto, de andere bestaande deuren worden voordeuren van woningen, de grote ramen op de hoek bij de brug worden de etalage van de cafetaria.

In zijn architectonische verschijningsvorm past het ontwerp in een herkenbaar beeld van een eigentijdse (Tilburgse) traditie. Over deze laatste kwaliteit is de jury echter minder enthousiast. Op zichzelf beschouwd is het plan welliswaar zorgvuldig en zeer herkenbaar, maar binnen het kader van de opgave niet specifiek genoeg voor deze plek. Het plan oogt té exclusief en lijkt te vragen om een dichter stedelijk weefsel. Door het verhoogde plein ontstaan welliswaar licht en ruimte, maar het plan keert zich hierdoor ook naar binnen. De jury herkent eerdergenoemde kwaliteiten van het plan, maar deze krijgen in dit verband haast een dubbelzinnig karakter. 076GROEN Individuele woonkwaliteit staat in dit ontwerp centraal. Alzijdige oriëntatie, doorlopende vloervelden en gebruik van groen als verzachtend element, zijn kwaliteiten die beantwoorden aan deze conceptuele keuze. Parkeren als onderdeel van de leefruimte is een originele verbijzondering. Het plan kent een luchtigheid die echter weinig passend is op deze plek. De kwaliteiten van het binnengebied, de beëindiging van het blok aan de Havendijk en de uitwerking van de plint ogen weinig verfijnd. Hoewel de intentie van dit plan getuigt van optimisme is de uitwerking te vrijblijvend. 222NEGEN Aanvankelijk heeft de jury enige tijd nodig om het plan te doorgronden. De droge presentatietechniek en het ontbreken van een verhelderende visualisatie maken het plan lastig leesbaar. De keuze van de ontwerper om de woningtypologie centraal te stellen gaat gepaard met een klassieke, haast structuralistische ontwerpmethodiek. Deze architectonische benadering weet de aandacht van de jury vast te houden. De kracht van het ontwerp schuilt in haar bescheiden schaal. Grondgebonden woningen met oog voor oriëntatie en met zorg gehecht aan het weefsel van de bestaande wijk. Het plan is ingetogen en wars van pretenties.

Juryoordeel De jury is aangenaam verrast door het grote aantal inzendingen en is ingenomen met de zorgvuldigheid waarmee deelnemers de opgave hebben beantwoord. Het programma wordt in veel plannen op een geloofwaardige wijze op de kavel georganiseerd. Veel ontwerpers vinden op conceptueel niveau een antwoord op de uitdagingen van de context. Wel is de jury van mening dat dit te weinig overtuigend tot uitdrukking wordt gebracht in de architectonische uitwerking. Het industriële verleden en het havenkarakter worden vaak wel besproken in de tekstuele toelichting maar worden weinig op een plausibele wijze ruimtelijk en beeldend geïntegreerd. In veel plannen ontbreek de nieuwe brug als ontwerpgereedschap. De winnende projecten slagen er in zich de opgave op uitdagende wijze eigen te maken. Zij weten de planlocatie op een verassende manier aan te spreken en doen dit elk afzonderlijk en op geheel eigen wijze. Verschillend in abstractieniveau en gedifferentieerd in hun interpretatie van contextuele kansen en gevoeligheden. De jury hecht er dan ook aan te onderstrepen dat de winnende ontwerpen hun overtuigingskracht ontlenen aan zeer verschillende basiskwaliteiten. De bijzondere waardering van de jury geldt dan ook deze verrassende diversiteit.

iNzENDiNGEN

Derde prijs 314USHVN Een plan dat zich door zijn subtiliteit en scherpzinnige organisatie voegt in de context, zonder hierbij dienend te zijn. Tweede prijs 222NEGEN Een ontwerp dat zijn meerwaarde ontleent aan zijn zorgvuldige en ingetogen antwoord op de geschetste uitdaging. Simpel maar treffend. Eerste prijs 301STADT Een ontwerp dat met recht de naam ‘Wolstad’ mag dragen. Een uitdagend pleidooi voor de herwaardering én herinterpretatie van een industrieel verleden en de werkende klasse als gewaardeerde eigenheid voor deze stad. Een ontwerp dat staat voor een even oorspronkelijke als innovatieve strategie. Hiermee is de keuze voor dit winnende ontwerp vooral ook een keuze voor een winnende ontwerper. Een concept waarvan de uitwerking succesvol zou kunnen worden.

Motto 001LITHE

architect Ed Bergers, Dennis van Herel Ed Bergers Architecten

Op de lokatie waar de sociaal coherente wijk Fatima de grootstedelijke schaal van de Piushaven raakt wordt een nieuwe invulling gevraagd met een uitgebreid woonprogramma. Door de entree’s van de nieuwe woningen op een verhoogd niveau aan een collectief binnenplein te leggen, tevens dak van het parkeersouterrain, wordt beoogd een nieuw woonmilieu te creëren met een sociale coherentie op kleine schaal. De plaatsing van twee volumes op het plein haaks op de Piushaven geeft lucht en doorzicht aan de achterliggende bestaande woningen en transparantie aan de Piushaven. Het optrekken van een volume tot 30 meter markeert de wijk Fatima aan de Piushaven en reageert op de toekomstige brug van John Körmeling. Twee abstracte monoliete volumes bekleed met een grijze gevelplaat (vezelcement) in een random verdeling, random geplaatste kozijnen en geaccentueerde uitsnedes (hout, oranje) die de royale buitenruimtes van de woningen markeren. Het toepassen van rug-aan-rug woningen (125m2 BVO) in het lagere volume maakt een gefaseerde uitvoering van het plan mogelijk en verrijkt de diversiteit aan woningtypologieën van het plan zoals ook de diversiteit aan woningtypologieën het plan verrijken. Net als de rug-aan-rug woningen hebben de doorzonwoningen (160m2 BVO en één 105m2 BVO) als private buitenruimte een royaal dakterras. De woonkeukens liggen aan het collectieve binnenplein, maar de opbouw van de woningen geven ruimte aan elke denkbare indeling. In de toren zitten ruime appartementen van anderhalve laag (150m2 BVO) en één van twee lagen (200m2 BVO) met ieder twee balkons, één geörienteerd op de Piushaven en één op de zonnige zuidzijde. De commercieel verhuurbare ruimte aan de Jan van Rijzewijkstraat complementeerd onze hybride monoliet, de 001LITHE.

week 19, 06-05-09 Het aantal woningen op het basement loopt op tot twintig. Maak je er meer en het gebouw wordt al snel te groot in verhouding tot de buurt waarop het wil aansluiten en de brug waarmee het een duo wil worden. Bovendien verliest het gebouw als woonomgeving op zichzelf dan haar charmante karakter.

BNA | dag van de architectuur prijsvraag_catalogus_spreads

mm portfolio_2013_definitief.indd 53

02-12-13 11:56

e keizer hield van mooie dingen. Als hij daarnaar keek, vergat hij zijn zorgen. Het paleis van de keizer was het schitterendste van de hele wereld. Overal waar je keek, fonkelden goud en edelstenen. De keizer verzamelde porselein, juwelen, schilderijen, mooie kleren … Teveel om op te noemen. Yasmin hield ook van mooie dingen: van de glinsterende schubben van de vissen die haar vader ving, van de zon die elke avond in de zee onderging, van de sterrenhemel die ze vanuit haar bed kon zien en … van het gezang van de nachtegaal.

De De Chinese DeChinese Chinese nachtegaal nachtegaal nachtegaal

DeDe Chinese Chinese nachtegaal nachtegaal is een is een deel uituit deuit de serie serie Sprookjesreis: Sprookjesreis: De Chinese nachtegaal is deel een deel de serie Sprookjesreis: verrassende verrassende prentenboeken prentenboeken waarin waarin je één je je één sprookje sprookje leest leest verrassende prentenboeken waarin één sprookje leest

Ze Ze woonde woonde in in eenin een klein klein huisje huisje aanaan zee. zee. Ze woonde een klein huisje aan zee.

Martine Letterie | Rick de Haas Martine Letterie | Rick de Haas

Martine Letterie | Rick de Haas

Er Er was was eens eens een een meisje, meisje, ze ze heette heette Yasmin. Yasmin. Er was eens een meisje, ze heette Yasmin.

oals elke nacht kwamen de dokters voor het slapen gaan nog even kijken hoe het met de keizer ging. En hij zat er stralend bij. ‘De nachtegaal is terug!’ riep hij. Toen liep hij naar het raam. ‘Wil je weer elke nacht voor me zingen?’ Yasmin slikte. Wat zou de nachtegaal zeggen? Tegen de keizer zeg je nou eenmaal geen nee. ‘Ja,’ zei de nachtegaal. ‘Dat wil ik, maar dan in mijn eigen boom. En u bent van harte welkom om daar elke nacht te komen luisteren.’ En zo gebeurde het.

anaf dat moment wilde de keizer alleen nog maar naar zijn gouden nachtegaal luisteren. Elke dag liet hij hem concerten geven. De echte nachtegaal was hij helemaal vergeten. En de lakei vergat al gauw een keer zijn kooi af te sluiten. De nachtegaal vloog opgelucht terug naar zijn oude nest.

En ze leefden nog lang en gelukkig.

De Chinese nachtegaal De Chinese nachtegaal De Chinese nachtegaal

Yasmin Yasmin hield hield vanvan mooie mooie dingen. dingen. VanVan de de zon zonzon Yasmin hield van mooie dingen. Van de

ie avond ging Yasmin met de nachtegaal naar het paleis van de keizer. Voor één keertje mocht ze van haar vader wat later naar bed. De nachtegaal ging op een tak zitten naast het balkon van de troonzaal. Yasmin liep naar binnen. ‘Breng de nachtegaal hier!’ riep de keizer. Yasmin keek naar de nachtegaal en schudde haar hoofd. Ze kende de vogel zo goed dat ze precies wist wat hij wilde. ‘De nachtegaal zingt buiten in een boom naast de troonzaal.’

Martine Martine Letterie Letterie | Rick | Rick de Haas Haas Martine Letterie | de Rick de Haas

en en veel veel meer meer sprookjesfiguren sprookjesfiguren tegenkomt. tegenkomt. en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

diedie indie in dein de zeede zee ondergaat, ondergaat, vanvan de de sterrenhemel sterrenhemel zee ondergaat, van de sterrenhemel en en van van het het gezang gezang vanvan de de nachtegaal nachtegaal in in haar haar tuin. tuin. en van het gezang van de nachtegaal in haar tuin. DeDe keizer keizer vanvan het het land land hield hield ookook van van mooie mooie dingen. dingen. De keizer van het land hield ook van mooie dingen. Toen Toen hijhij hoorde hoorde vanvan het het mooie mooie gezang gezang vanvan de de nachtegaal nachtegaal Toen hij hoorde van het mooie gezang van de nachtegaal Doornroosje Doornroosje is een is een deel uituit deuit de serie serie Sprookjesreis: Sprookjesreis: Doornroosje is deel een deel de serie Sprookjesreis:

besloot besloot hijhij dehij de nachtegaal nachtegaal in in eenin een gouden gouden kooi kooi besloot de nachtegaal een gouden kooi

verrassende verrassende prentenboeken prentenboeken waarin waarin je één je je één sprookje sprookje leest leest verrassende prentenboeken waarin één sprookje leest

te houden. te te houden. Maar Maar zo zo kon kon Yasmin Yasmin houden. Maar zo kon Yasmin

en en veel veel meer meer sprookjesfiguren sprookjesfiguren tegenkomt. tegenkomt. en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

er niet er er niet meer meer vanvan genieten genieten ... ... ... niet meer van genieten

NURNUR 273/277 273/277 NUR 273/277

kleuters kleuters kleuters

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

voorlezen voorlezen voorlezen

prentenboek prentenboek prentenboek 4 + 4 + 4 + zwijsen.nl/sprookjesreis zwijsen.nl/sprookjesreis zwijsen.nl/sprookjesreis

Vrouw Holle

Martine Letterie | Rick de Haas

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

Hij was de jongste van zeven broers en hij was niet groter dan een duim. In dit verhaal kom je erachter hoe Klein Duimpje en zijn broers in het bos terecht kwamen. En wie de broodkruimeltjes die Klein Duimpje strooide echt heeft opgegeten.

De kleine zeemeermin is een deel uit de serie Sprookjesreis: verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

Dacht jij dat het de vogels waren?

Er was eens ... een tweeling: een jongetje en een meisje. Ze heetten Yan en Lin. Ze woonden in het paleis van de keizer. Hun moeder was daar schoonmaakster.

Dan heb je het mis!

De keizer hield veel van mooie spullen, ook van mooie kleren. Op een dag kwamen er een paar wevers op bezoek. Zij beloofden de keizer kleren die niemand had.

Klein Duimpje is een deel uit de serie Sprookjesreis: Doornroosje is een deel uit de serie Sprookjesreis: verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt. en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

met mooie haren, een prachtige jurk en een gouden kroontje. Op een dag zag hij er een. Ze speelde met een gouden bal vlak bij de vijver waar Thomas woonde. Zou zij hem willen kussen?

Maar Yan en Lin wisten het zo net nog niet. Waren die kleren echt wel zo mooi?

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

Er was eens ... een kat en hij heette Karel. Hij woonde bij een molenaar die drie zoons had. De jongste heette Mark. Die zorgde het beste voor Karel. Toen de molenaar stierf, kreeg Mark Karel de kat.

Doornroosje is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Vanaf dat moment zorgde Karel voor Mark.

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

En hoe!

Martine Letterie | Rick de Haas

Er was eens een meisje dat Roodkapje heette. Ze woonde met haar moeder aan de rand van het bos. Daar hadden ze een pannenkoekenhuis. Ze maakten voor iedereen lekkere dingen, ook voor Lasse de wolf. Roodkapje vond Lasse heel aardig. Toen werd de oma van Roodkapje ziek.

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt. De kikkerkoning is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Roodkapje ging langs met lekkere dingen. Onderweg kwam ze Lasse tegen.

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

Sinds een kleine operatie was hij veranderd.

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt. Vrouw Holle is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Doornroosje is een deel uit de serie Sprookjesreis:

De wolf en de zeven geitjes is een deel uit de serie Sprookjesreis:

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

opm.os_zeemeermin_def.indd 1

zwijsen.nl/sprookjesreis

17-02-2009 12:20:24

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

opm.os_kleinduimpje.indd 1

zwijsen.nl/sprookjesreis

17-02-2009 13:25:05

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

opm.os_kleren vd keizer.indd 1

zwijsen.nl/sprookjesreis

20-07-2009 10:44:41

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

opm.os_kikkerkoning.indd 1

zwijsen.nl/sprookjesreis

20-07-2009 10:45:29

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

zwijsen.nl/sprookjesreis

kleuters

Zwijsen

zwijsen.nl/sprookjesreis

NUR 273/277

Zwijsen

opm.os_wolf7geitjes.indd 1

kleuters prentenboek

voorlezen

Zwijsen

NUR 273/277

Zwijsen

zwijsen.nl/sprookjesreis

NUR 273/277

Zwijsen

kleuters prentenboek

voorlezen

NUR 273/277

Zwijsen

kleuters

zwijsen.nl/sprookjesreis

NUR 273/277

Zwijsen

voorlezen

prentenboek

Zwijsen

Zwijsen 4+

voorlezen

NUR 273/277

Zwijsen

kleuters prentenboek zwijsen.nl/sprookjesreis

Waarom keek hij ineens zo eng?

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt. NUR 273/277

Roodkapje Martine Letterie | Els Vermeltfoort . Rick de Haas . Nicolle van den Hurk

Roodkapje

er niet meer van genieten ...

Daar werd ze in één klap verliefd op de eerste mens die ze zag.

De gelaarsde kat

te houden. Maar zo kon Yasmin

Elisa, was nieuwsgierig naar de wereld van de mensen. Op haar vijftiende verjaardag mocht ze naar boven zwemmen.

Roodkapje is een deel uit de serie Sprookjesreis: verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

De gelaarsde kat is een deel uit de serie Sprookjesreis:

De kikkerkoning

prentenboeken waarin je één sprookje leest

eel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

en zijn zeven zeemeerminnendochters. De jongste zeemeermin,

Hij heette Thomas en hij was op zoek naar een prinses die hem een kus wilde geven. Geen kikkerprinses, maar een echte,

De nieuwe kleren van de keizer

Tot hij even naar de wc moest. Toen liet het oudste geitje per ongeluk de wolf binnen ...

En toch kreeg Irem heimwee … Doornroosje is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

Er was eens een koninkrijk onder de zee. Daar woonden de zeekoning

Klein Duimpje

Daarna kon het geboortefeest beginnen!

hield Roman steeds de wolf buiten de deur.

Er was eens een kikker.

Martine Letterie | Rick de Haas

‘Nee,’ zei moeder geit. ‘Het wordt tijd dat jullie zien dat Roman groot wordt.’ En dat was ook zo. Toen moeder geit weg was,

Er was eens een jongetje, hij heette Klein Duimpje.

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

De kikkerkoning

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

en veel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

Martine Letterie | Rick de Haas

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

‘Anders moeten wij de hele tijd op hem passen.’

Doornroosje is een deel uit de serie Sprookjesreis:

zeven geitjes

De kleine zeemeermin

Bij haar was het heel gezellig. Veel gezelliger dan bij Irem thuis.

De mooiste kaartjes waren voor de feeën.

verrassende prentenboeken waarin je één sprookje leest

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

Casper maakte kaartjes voor iedereen.

‘Neem je Roman mee?’ zei het oudste geitje.

De wolf en de zeven geitjes

ot hij de nachtegaal in een gouden kooi

dat je een zusje hebt gekregen. Ze heet Doornroosje.’

Op een dag ging moeder geit boodschappen doen.

Doornroosje

van het land hield ook van mooie dingen.

Toen de baby geboren was, zei zijn papa: ‘Casper, jij mag voor iedereen een kaartje maken om te vertellen

Vrouw Holle

et gezang van de nachtegaal in haar tuin.

orde van het mooie gezang van de nachtegaal

osje is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Zijn mama had een kindje in haar buik.

De nieuwe kleren van de keizer

De nieuwe kleren van de keizer is een deel uit de serie Sprookjesreis:

Klein Duimpje

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

Martine Letterie | Rick de Haas

Ze viel en viel en bleef maar vallen, tot ze neerkwam in de wereld van Vrouw Holle.

maar zij vonden hem te klein.

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

vegen, koken en water halen. Op een dag viel Irem in de waterput.

Er was eens een prinsje, hij heette Casper.

De kleine zeemeermin

en de

Er was eens een klein geitje. Hij heette Roman.

Roman wilde spelen met zijn zes broers en zussen,

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

tekenen of lezen. Irem moest poetsen,

De Chinese nachtegaal

de zee ondergaat, van de sterrenhemel

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

Martine Letterie | Rick de Haas

as eens een meisje, ze heette Yasmin.

woonde in een klein huisje aan zee.

in hield van mooie dingen. Van de zon

Als ze uit school kwam, mocht Irem niet spelen,

De wolf

Martine Letterie | Els Vermeltfoort

Doornroosje

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

Er was eens een meisje, ze heette Irem.

Martine Letterie | Els Vermeltfoort . Rick de Haas . Nicolle van den Hurk

prentenboeken waarin je één sprookje leest

Martine Letterie | Nicolle van den Hurk

De Chinese nachtegaal

chtegaal is een deel uit de serie Sprookjesreis:

eel meer sprookjesfiguren tegenkomt.

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

prentenboek

voorlezen

Zwijsen

zwijsen.nl/sprookjesreis

Zwijsen

20-07-2009 10:39:01

uitgeverij zwijsen | sprookjesreis prentenboeken (serie)

mm portfolio_2013_definitief.indd 40

02-12-13 11:54

’10

Stichting de Einder

Het bestuur leidt het jaarverslag in Samenstelling bestuur Bestuursvergaderingen Vertegenwoordiger van de counselors in het bestuur Counselors Financiën Juridische zaken Lidmaatschappen Publiciteit Publicaties

Stichting de Einder, op humanistische grondslag Steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Bereikbaarheid van de counselors

Stichting de Einder, op humanistische grondslag Postbus 98, 5240 AB Rosmalen

Website www.deeinder.nl

Contactgegevens counselors 0900 2211122

E-mail info@deeinder.nl

Statistische gegevens

Steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Enkele uitleidende overwegingen Bestuursleden, adviseurs en counselors

Postbus 98, 5240 AB Rosmalen

Website www.deeinder.nl

Contactgegevens counselors 0900 2211122 E-mail info@deeinder.nl

os_einder_jaarverslag2010_bl.indd 2-3

De Limburgse connectie Frank Vandendries

Het waarom van de gekozen dood Yvonne Helms

Website www.deeinder.nl

Levenswil en doodsdrang Fons Tel

E-mail info@deeinder.nl

Süicidepreventie: (on)mogelijk? Marleen van der Gugten

Infotelefoon 0900 2211122

nr. 65 | maart 2010

De Limburgse connectie Frank Vandendries

deEinder

steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Postbus 32, 5690 AA Son

Website www.deeinder.nl

Het waarom van de gekozen dood Yvonne Helms

kwartaalbulletin van Stichting de Einder

Levenswil en doodsdrang Fons Tel

E-mail info@deeinder.nl

Süicidepreventie: (on)mogelijk? Marleen van der Gugten

Lachen, gieren, brullen Enno Nuy

Infotelefoon 0900 2211122

nr. 65 | maart 2010

De Limburgse connectie Frank Vandendries

deEinder

steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Postbus 32, 5690 AA Son

Website www.deeinder.nl

Het waarom van de gekozen dood Yvonne Helms

E-mail info@deeinder.nl

kwartaalbulletin van Stichting de Einder

Levenswil en doodsdrang Fons Tel

Infotelefoon 0900 2211122

Süicidepreventie: (on)mogelijk? Marleen van der Gugten

deEinder

steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Postbus 32, 5690 AA Son

nr. 65 | maart 2010

Lachen, gieren, brullen Enno Nuy

Website www.deeinder.nl

De Limburgse connectie Frank Vandendries

E-mail info@deeinder.nl

Infotelefoon 0900 2211122

Het waarom van de gekozen dood Yvonne Helms

Postbus 32, 5690 AA Son

kwartaalbulletin van Stichting de Einder

Levenswil en doodsdrang Fons Tel

deEinder

steun bij een zelf te kiezen levenseinde

Süicidepreventie: (on)mogelijk? Marleen van der Gugten

Lachen, gieren, brullen Enno Nuy

kwartaalbulletin van Stichting de Einder

29-03-2011 13:31:03

Lachen, gieren, brullen Enno Nuy

18-02-2011 12:13:13

nr. 65 | maart 2010

de einder | brochure_kwartaalbulletin_jaarverslag

mm portfolio_2013_definitief.indd 29

02-12-13 11:53

uitgeverij zwijsen | avi-meegroeiboeken piet en riet

mm portfolio_2013_definitief.indd 41

02-12-13 11:54

Kook Kook jij jij of of kook kook ik? ik? Kook jij of kook ik?

Piet is kok. Piet Piet is is kok. kok. En Riet is kok. EnEn Riet Riet is is kok. kok. Piet af en toe boos op Riet. Piet Piet is is afis af en en toe toe boos boos opop Riet. Riet. En Riet af en toe boos op Piet. EnEn Riet Riet is is afis af en en toe toe boos boos opop Piet. Piet. Maar Piet is ook dol op Riet. Maar Maar Piet Piet is is ook ook dol dol opop Riet. Riet. En Riet op Piet. EnEn Riet Riet opop Piet. Piet.

Een lekker dik AVI meegroeiboek voor beginnende Een Een lekker lekker dikdik AVI AVI meegroeiboek meegroeiboek voor voor beginnende beginnende lezers die graag doorlezen. lezers lezers diedie graag graag doorlezen. doorlezen.

Maar wat isdat dat daar? Maar wat daar? Maar wat is is dat daar? Dat kent zeniet. niet. Dat kent Dat kent zeze niet. ‘Kom,’ zegt Piet. ‘Kom,’ zegt Piet. ‘Kom,’ zegt Piet. ‘We gaan erheen.’ heen.’ ‘We gaan ‘We gaan erer heen.’ Riet heeft haar tas mee. Riet heeft haar tas mee. Riet heeft haar tas mee. Zeis ismoe. moe. ZeZe is moe. Enze zezet zet detas tas neer. neer. EnEn ze zet dede tas neer. Onee! nee! OO nee! Wat isdat dat nu? Wat nu? Wat is is dat nu?

Martine Letterie | Rick de Haas Martine Letterie | Rick de Haas Martine Letterie | Rick de Haas

Deze verhalen over Piet en Riet gaan van AVI start Deze Deze verhalen verhalen over over Piet Piet enen Riet Riet gaan gaan van van AVI AVI start start tot en met AVI M4. tottot en en met met AVIAVI M4. M4.

Piet ismet met Riet naar zee. Piet Riet naar zee. Piet is is met Riet naar zee. Riet isdol dol opde dezee. zee. Riet Riet is is dol opop de zee.

Martine Letterie | Rick deHaas Haas Martine Letterie | Rick Martine Letterie | Rick dede Haas

Naar Naar Naar de de de maan maan maan

Martine Letterie | Rick de Haas Martine Letterie | Rick de Haas Martine Letterie | Rick de Haas

Dan gaat Piet weg. Dan Dan gaat gaat Piet Piet weg. weg. Hoe moet dat nou? Hoe Hoe moet moet dat dat nou? nou?

Naar de maan Naar Naar de de maan maan

Kookjij jij Kook Kook jij of of of kookik? ik? kook kook ik?

Martine Letterie | Rick de Haas Martine Martine Letterie Letterie | Rick | Rick dede Haas Haas

Deze verhalen over Piet en Riet gaan van AVI start Deze verhalen over Piet Riet gaan AVI start Deze verhalen over Piet enen Riet gaan vanvan AVI start tot en met AVI M4. en met M4. tottot en met AVIAVI M4. Een lekker dik AVI meegroeiboek voor beginnende Een lekker AVI meegroeiboek voor beginnende Een lekker dikdik AVI meegroeiboek voor beginnende lezers die graag doorlezen. lezers graag doorlezen. lezers diedie graag doorlezen.

AVI meegroeiboek AVIAVI meegroeiboek meegroeiboek

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

zelf lezen zelfzelf lezen lezen

6 +6 +6 +

T •••M3 E3 • M4 STAR STAR T •STAR M3 T ••M3 E3 M4 E3 •• M4 •

•

AVI meegroeiboek AVI meegroeiboek AVI meegroeiboek

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

zwijsen.nl zwijsen.nl zwijsen.nl

AVI 1 • 3 •2 • 4 •32 • 43 4 AVI AVI oud: oud: 1 • oud: 1 211:19:57 06518_avi_b&w_os_def_lr.pdf 23-06-2010 11:19:57 06518_avi_b&w_os_def_lr.pdf 06518_avi_b&w_os_def_lr.pdf 23-06-2010 23-06-2010 11:19:57 •

6+6+6

• • STAR T • M3 STAR T • M3 E3 •E3 M4 M4 STAR T • M3 E3 ••M4 oud: 1 • 2 • 3 • 4 AVI AVI oud: AVI oud: 1 • 2 •13• •24• 3 • 4

Wat een Wat Wateen een verhalen! verhalen! verhalen!

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

6+6+6

10713_avi_p&r_os.indd 10713_avi_p&r_os.indd 1 1 10713_avi_p&r_os.indd 1

‘Weg jij!’ piept hij. ‘Weg ‘Weg jij!’ jij!’ piept piept hij. hij. Tik Tik Tik …… tik …tik … tik… tik …tik … tik… hoort …hoort hoort hijhij weer. hijweer. weer. EnEn dan Endan dan ……… Nee! Nee! Nee! C

Wat een verhaal! Wat Wat een een verhaal! verhaal! Wat een spannend verhaal dief Wat Wat een een spannend spannend verhaal verhaal is is een iseen een dief dief inin huis! inhuis! huis!

CMY

Maar lang niet alles Maar Maar datdat is datis nog isnog nog lang lang niet niet alles alles ……… vind liefst In In dit Indit boek ditboek boek vind vind je je maar jemaar maar liefst liefst zeszes spannende zesspannende spannende enenen

‘Wie zijn daar?’ gilt een stem. ‘Wie ‘Wie zijnzijn daar?’ daar?’ gilt gilt eeneen stem. stem. ‘Wij zijn het, Gil,’ zegt Wil. ‘Wij‘Wij zijnzijn het,het, Gil,’Gil,’ zegt zegt Wil.Wil. ‘Kijk eens wat je van ons krijgt.’ ‘Kijk ‘Kijk eens eens watwat je van je van onsons krijgt.’ krijgt.’ ‘Krijg ik iets?’ ‘Krijg ‘Krijg ik iets?’ ik iets?’ Meteen komt Gil zijn huis uit. Meteen Meteen komt komt Gil Gil zijnzijn huishuis uit. uit. Bil laat hem zien wat er in de mand zit. Bil laat Bil laat hem hem zienzien watwat er in erde in mand de mand zit. zit. Gil kijkt en kijkt en… Gil Gil kijkt kijkt en kijkt en kijkt en… en… ‘Krijg nou wat!’ gilt hij. ‘Krijg ‘Krijg nounou wat!’ wat!’ gilt gilt hij. hij.

Rindert Kromhout | Jan Jutte Rindert Kromhout | Jan Jutte Rindert Kromhout | Jan Jutte

Ja. Krijg nou wat! Wat een gekke en grappige Ja. Krijg Ja. Krijg nounou wat!wat! WatWat eeneen gekke gekke en grappige en grappige en spannende verhalen staan er in dit boek! en spannende en spannende verhalen verhalen staan staan er inerdit in boek! dit boek! Zes nieuwe avonturen over de vrienden Bil en Wil, ZesZes nieuwe nieuwe avonturen avonturen overover de vrienden de vrienden Bil en Bil Wil, en Wil, van AVI START tot en met AVI E3. vanvan AVI AVI START START tot en tot met en met AVI AVI E3. E3. Voor beginnende lezers die graag dóórlezen. VoorVoor beginnende beginnende lezers lezers die die graag graag dóórlezen. dóórlezen. Lees ook Bil en Wil – Wat een verhalen! LeesLees ookook Bil en Bil Wil en Wil – Wat – Wat eeneen verhalen! verhalen!

grappige verhalen over grappige grappige verhalen verhalen over over dede vrienden devrienden vrienden BilBil en Bilen Wil, enWil, Wil, van van van AVIAVI START AVISTART START tottot en toten met enmet met AVIAVI M4. AVIM4. M4. Voor beginnende lezers dóórlezen. Voor Voor beginnende beginnende lezers lezers diedie graag diegraag graag dóórlezen. dóórlezen.

meegroeiboek AVIAVI meegroeiboek AVI meegroeiboek

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

• E3 •• M4• STAR T ••M3 • M3 STAR TSTAR E3 T • •M3 M4 E3 M4 •2 oud: • 3 • 4 AVI AVI oud: AVI 1 •oud: 1• 3• 2• 4• 3 • 4 21

zelf lezen zelf lezen zelf lezen

6 +6 +6 +

zwijsen.nl zwijsen.nl zwijsen.nl

Rindert Kromhout | Jan Jutte Krijg nou wat! Rindert | Jan Jutte Kromhout | Jan Jutte Krijg Krijgnou nouwat! wat! RindertKromhout

Tik hij. Tik Tik …… tik …tik … tik… tik …tik … tik… hoort …hoort hoort hij. hij. ‘Wie zegt hij. ‘Wie ‘Wie is is daar?’ isdaar?’ daar?’ zegt zegt hij. hij.

Wat een verhalen! verhalen! Wat Wat een een verhalen!

het huis BilBil tuurt Biltuurt tuurt het het huis huis in.in.in. wit. HijHij beeft Hijbeeft beeft enen ziet enziet ziet wit. wit.

Rindert Kromhout | Jan Jutte Rindert Rindert Kromhout Kromhout | Jan | Jan Jutte Jutte

6+ 6+ 6+

STAR T • M3 • E3 •2 • 3 AVI oud: 1 •T • M3 • E3 STAR STAR T • M3 E3

Zwijsen Zwijsen Zwijsen

• 2 • 31 • 2 • 3 AVI oud: AVI 1oud:

AVI meegroeiboek AVIAVI meegroeiboek meegroeiboek www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

6+ 6+ 6+

10706_avi_b&w_os.indd 1 10706_avi_b&w_os.indd 10706_avi_b&w_os.indd 1 1

Krijg Krijg Krijg nou nou nou wat! wat! wat!

06-07-12 14:22 06-07-12 06-07-12 14:2214:22

Rindert Kromhout | Jan Jutte Rindert Rindert Kromhout Kromhout | Jan | Jutte Jan Jutte

03-07-12 21:25 03-07-12 03-07-12 21:25 21:25

uitgeverij zwijsen | avi-meegroeiboeken piet en riet _ bil en wil

mm portfolio_2013_definitief.indd 42

02-12-13 11:54

vrij werk | typografisch experiment

mm portfolio_2013_definitief.indd 62

02-12-13 11:57

uitgeverij zwijsen | kinderboekenserie ‘ik lees!’_logo

AVI AVI AVI Start Start Start

AVI AVI AVI M3 M3 M3

meer meer meer boeken boeken boeken over over over school school school opop op verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

bas bas en en tom tom zijn zijn op op juul juul

DeDe De serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! is is bedoeld isbedoeld bedoeld voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen. DitDit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over school. school. school. ErEr verschijnen Erverschijnen verschijnen in in de inde de serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! meer meer meer boeken boeken boeken over over over school school school opop op verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

Jolanda Jolanda Jolanda Horsten Horsten Horsten enen en Daniëlle Daniëlle Daniëlle Schothorst Schothorst Schothorst

AVIAVI oud: AVIoud: oud: 1 11

Dit Dit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over school. school. school. Er ErEr verschijnen verschijnen verschijnen in inin de dede serie serie serie ik ikik lees! lees! lees! meer meer meer boeken boeken boeken over over over dit ditdit onderwerp onderwerp onderwerp op opop verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

een een een aap aap aap inin in de de de klas klas klas tom tom tom neemt neemt neemt een een een aap aap aap mee mee mee naar naar naar school. school. school. jufjuf juf linlin lin mag mag mag dede de aap aap aap niet niet niet zien. zien. zien. maar maar maar lukt lukt lukt dat dat dat wel? wel? wel? want want want een een een aap aap aap piept. piept. piept. enen en hijhij hij plast. plast. plast.

Jolanda Jolanda Jolanda Horsten Horsten Horsten en en en Daniëlle Daniëlle Daniëlle Schothorst Schothorst Schothorst

Drie Drie Driekeer keer keer feest feest feest Het Het Het is isis drie drie drie keer keer keer feest. feest. feest. Juf Juf Juf Lin Lin Lin is isis jarig. jarig. jarig. Bas Bas Bas is isis jarig. jarig. jarig. En En En Juul Juul Juul krijgt krijgt krijgt een een een hond. hond. hond. Dus Dus Dus komt komt komt er erer een een een feestmarkt. feestmarkt. feestmarkt. Voor Voor Voor de de de lol lollol én én én voor voor voor het het het goede goede goede doel. doel. doel. De De De hele hele hele klas klas klas helpt helpt helpt mee. mee. mee.

6+66++

66++ 6+

AVI AVI AVI Start Start Start

AVI AVI AVI M3 M3 M3

AVI AVI AVI M4 M4 M4

school school school

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

6+66++

AVIAVI oud: AVIoud: oud: 2 22

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

Drie Drie keer keer feest feest

Drie keer feest Drie keer feest

tom tom tom isisop isop op juul. juul. juul. enen en bas bas bas ook. ook. ook. tom tom tom wil wil wil een een een kus. kus. kus. enen en bas bas bas ook. ook. ook. wat wat wat gaat gaat gaat juul juul juul doen? doen? doen? kan kan kan dit dit dit wel? wel? wel?

De De De serie serie serie ik ikik lees! lees! lees! isisspeciaal is speciaal speciaal voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen.

Jolanda Jolanda Jolanda Horsten Horsten Horsten enen en Daniëlle Daniëlle Daniëlle Schothorst Schothorst Schothorst

een aap aap in in de de klas klas een een aap in de klas

bas en en tom tom zijn zijn op op juul juul bas bas en tom zijn op juul

bas bas bas en en en tom tom tom zijn zijn zijn op op op juul juul juul

een een aap aap in in de de klas klas

AVI M4 AVI AVI M4 M4

DitDit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over school. school. school. ErEr verschijnen Erverschijnen verschijnen in in de inde de serie serie serie ik ik lees! iklees! lees!

AVI M3 M3 AVI AVI M3

AVI Start Start AVI AVI Start

DeDe De serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! is is bedoeld isbedoeld bedoeld voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen.

AVI AVI AVIM4 M4 M4

school school school 6+66++

AVI AVIAVI oud: oud: oud: 44 4

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

66++ 6+

uitgeverij zwijsen | kinderboekenserie ‘ik lees!’_thema ‘school’_omslagen

mm portfolio_2013_definitief.indd 44

02-12-13 11:55

AVI AVI AVI Start Start Start

AVI AVI AVI M3 M3 M3

DeDe De serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! is is bedoeld isbedoeld bedoeld voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen. DitDit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over zwemles. zwemles. zwemles. ErEr verschijnen Erverschijnen verschijnen in in de inde de serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! meer meer meer boeken boeken boeken over over over zwemles zwemles zwemles opop op verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

Tamara Tamara Tamara Bos Bos Bos enen en Tineke Tineke Tineke Meirink Meirink Meirink

pijn pijn pijn inin in mijn mijn mijn buik buik buik kim kim kim wil wil wil niet. niet. niet. niet niet niet naar naar naar les les les ininin het het het bad. bad. bad. maar maar maar zeze ze moet moet moet wel. wel. wel. gaat gaat gaat dede de pijn pijn pijn ininin haar haar haar buik buik buik weg? weg? weg? lees lees lees het het het ininin dit dit dit boek. boek. boek.

6+66++

AVIAVI oud: AVIoud: oud: 1 11

Dit Dit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over zwemles. zwemles. zwemles. Er ErEr verschijnen verschijnen verschijnen in inin de dede serie serie serie ik ikik lees! lees! lees! meer meer meer boeken boeken boeken over over over dit ditdit onderwerp onderwerp onderwerp op opop verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

Tamara Tamara Tamara Bos Bos Bos en en en Tineke Tineke Tineke Meirink Meirink Meirink

Jip Jip Jipkan kan kanzwemmen zwemmen zwemmen Jip Jip Jip heeft heeft heeft zwemles. zwemles. zwemles. Papa Papa Papa en en en Daan Daan Daan gaan gaan gaan kijken. kijken. kijken. Daan Daan Daan is isis de de de broer broer broer van van van Jip. Jip. Jip. Daan Daan Daan is isis vaak vaak vaak flauw. flauw. flauw. Hij Hij Hij zegt zegt zegt dat dat dat Jip Jip Jip niet niet niet kan kan kan zwemmen. zwemmen. zwemmen. Maar Maar Maar dat dat dat kan kan kan ze zeze wel. wel. wel. Heus Heus Heus wel! wel! wel!

6+66++

66++ 6+

AVI AVI AVI Start Start Start

AVI AVI AVI M3 M3 M3

AVI AVI AVI E3 E3 E3

zwemles zwemles zwemles

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

6+66++

AVIAVI oud: AVIoud: oud: 2 22

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

Jip Jip kan kan zwemmen zwemmen

Jip kan zwemmen Jip kan zwemmen

moos moos moos zitzit zit ininin dede de bus. bus. bus. met met met zijn zijn zijn tas. tas. tas. moos moos moos gaat gaat gaat uituit uit dede de bus. bus. bus. maar maar maar …… … dede de tas tas tas isisnog isnog nog ininin dede de bus. bus. bus.

De De De serie serie serie ik ikik lees! lees! lees! isisspeciaal is speciaal speciaal voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen.

Tamara Tamara Tamara Bos Bos Bos enen en Tineke Tineke Tineke Meirink Meirink Meirink

pijn in in mijn mijn buik buik pijn pijn in mijn buik

de tas tas van van moos moos de de tas van moos

de de de tas tas tas van van van moos moos moos

pijn pijn in in mijn mijn buik buik

AVI E3 AVI E3 E3 AVI

meer meer meer boeken boeken boeken over over over zwemles zwemles zwemles opop op verschillende verschillende verschillende AVI-niveaus. AVI-niveaus. AVI-niveaus.

de de tas tas van van moos moos

AVI M3 M3 AVI AVI M3

DitDit Dit boek boek boek gaat gaat gaat over over over zwemles. zwemles. zwemles. ErEr verschijnen Erverschijnen verschijnen in in de inde de serie serie serie ik ik lees! iklees! lees!

AVI Start Start AVI AVI Start

DeDe De serie serie serie ik ik lees! iklees! lees! is is bedoeld isbedoeld bedoeld voor voor voor kinderen kinderen kinderen die die die leren leren leren lezen. lezen. lezen.

AVI AVI AVIE3 E3 E3

zwemles zwemles zwemles 6+66++

AVI AVIAVI oud: oud: oud: 33 3

www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl www.zwijsen.nl

66++ 6+

uitgeverij zwijsen | kinderboekenserie ‘ik lees!’_thema ‘zwemles’_omslagen

mm portfolio_2013_definitief.indd 45

02-12-13 11:55

AVI M3

pijn in mijn buik

jan

kim

Tamara Bos

moos

jip

saar

guus tijn

met tekeningen van Tineke Meirink

wat naar. mam kijkt lief naar kim. ze geeft een kus. ‘het gaat wel weg,’ zegt ze. ‘als je zwemt, gaat de pijn weg.’ kim weet het niet. ze heeft geen zin. geen zin in de les. dus komt de pijn. de pijn in haar buik.

‘au!’ roept kim. ‘au! au! au!’ kim gilt. kim heeft pijn. ‘waar is de pijn?’ zegt mam. ‘in mijn buik,’ huilt kim.

daar is het bad. er staat een man bij. zijn pak is wit. zijn sok is wit. wit wit wit.

kijk, nou. kim gaat ook in het bad. jan steekt zijn duim op. ‘goed zo, kim!’ nu gaat guus ook. en jip. en tijn. het bad is vol.

zoek, zoek, zoek!

‘kom,’ zegt jan. ‘loop maar door het bad. maak je been maar nat, en je buik, en je toet, en je voet.’

lees dit boek ook:

zoek en tel maar. hoe vaak zie je kim? en hoe vaak zie je moos? zie je ook een poes? wat eet kim?

die leren lezen. voor kinderen ik lees! lees! is bedoeld en in de serie De serie ik . Er verschijn aus. over zwemles ende AVI-nive Dit boek gaat op verschill over zwemles meer boeken

de tas van moos Tamara Bos

en Tineke Meirink

de tas van

‘mijn voet is al nat,’ gilt tijn. ‘mijn voet ook,’ zegt guus. huh? jan kijkt gek. ‘oo ja,’ zegt hij. ‘mijn voet is ook nat. ik ben een oen.’

AVI Start AVI Start

‘ik ben jan,’ zegt de man. ‘jan van het bad.’ kim pakt mam beet. ‘laat mam maar los,’ zegt jan. ‘en geef een kus. hup hup, toe maar.’ kim doet wat jan zegt. ze geeft een kus. ‘dag mam.’ ‘dag kim.’

moos

de tas van

de bus. moos zit in met zijn tas. uit de bus. moos gaat maar … in de bus. de tas is nog

6+ AVI Start zwemles AVI oud: 1

www.zwijsen.

uitgeverij zwijsen | kinderboekenserie ‘ik lees!’_pijn in mijn buik_spreads

mm portfolio_2013_definitief.indd 46

02-12-13 11:55

azijn

HANS ROTERING olie & azijn

HANS ROTERING

azijn

HANS ROTERING

olie & azijn

azijn

HANS ROTERING

k as at edlvi ieerz e n v o ekdoi no g

azijn

HANS ROTERING olie & azijn azijn

HANS ROTERING

olie & azijn

HANS ROTERING olie & azijn

olie & azijn

HANS ROTERING

azijn

olie & azijn

HANS ROTERING v o e kdoi no gk sa at edlvi ieerz e n

olie & azijn

HANS ROTERING v o e kdoi no gk as at edlvi ieerz e n

hans rotering kookatelier | huisstijl oa. logo_correspondentiepakket_website

mm portfolio_2013_definitief.indd 25

02-12-13 11:53

hans rotering kookatelier | fotografie

mm portfolio_2013_definitief.indd 26

02-12-13 11:53

hans rotering kookatelier | fotografie

mm portfolio_2013_definitief.indd 27

02-12-13 11:53

hans rotering kookatelier | website

mm portfolio_2013_definitief.indd 28

02-12-13 11:53

vrij werk | typografisch experiment ‘k’ vrij werk | typografisch experiment ‘k’

mm portfolio_2013_definitief.indd 60

02-12-13 11:57

balkayan | logo en huisstijl

masja mols grafisch ontwerp ontwerp@masjamols.nl | www.masjamols.nl | deze pdf is uitsluitend bedoelt voor presentatie ÂŠ2012

mm portfolio_2013_definitief.indd 34

02-12-13 11:53

St. Josephstraat 71 5017 GD Tilburg 06 38 82 47 55 insidehout@live.nl www.insidehout.nl KVK 57181462 BTW 15.25.61.791 BO2 NL55INGB0005745504

06 38 82 47 55 www.insidehout.nl

Tijn van der Avoird

St. Josephstraat 71

06 38 82 47 55 www.insidehout.nl

St. Josephstraat 71 5017 GD Tilburg 06 38 82 47 55 insidehout@live.nl www.insidehout.nl KVK 57181462

5017 GD Tilburg

BTW 15.25.61.791 BO2

06 38 82 47 55

NL55INGB0005745504

insidehout@live.nl

www.insidehout.nl

INSIDE[H]OUT | huisstijl logo_correspondentiepakket_belettering

mm portfolio_2013_definitief.indd 33

02-12-13 11:53

Tilburg > Breda > Antwerpen > Gent > Zeebrugge > Dunkerque > Calais > Boulogne-sur-Mer > Ault

experimomenten#1

experimomenten experimomenten experimomenten

experimomenten#1

watwat doewat doe je, doe als je, als je je,op als je zaterdagmiddag op je zaterdagmiddag op zaterdagmiddag zo’nzo’n vier zo’n vier uur vier uuruur naast naast je naast lief je lief in je de lief in auto de in auto de zit, auto zit, metzit, met drie met drie schatten drie schatten schatten vanvan kinderen van kinderen kinderen op de op achterbank, de op achterbank, de achterbank, op weg op weg op van weg van Tilburg van Tilburg Tilburg naar naar Ault, naar Ault, Ault, metmet geweldige met geweldige geweldige luchten luchten luchten die die aandie aan je voorbijgaan… aan je voorbijgaan… je voorbijgaan…

experimomenten#1

En En Enroute route route

vanvan Tilburg van Tilburg Tilburg naar naar Ault naar Ault Ault foto’s foto’s foto’s gemaakt gemaakt gemaakt metmet mijn met mijnmijn iPhone iPhone iPhone

experimomenten#1 experimomenten#1 experimomenten#1

vrij werk | fotografie_experimomenten#1 ‘En route’_boekvormgeving_omslag

mm portfolio_2013_definitief.indd 66

02-12-13 11:57

experimomenten gebruik ik als inspiratie bij mijn werk als grafisch ontwerper. experimomenten#1 foto’s gemaakt met mijn iPhone tijdens de autorit op zaterdagmiddag 23 oktober 2010 van Tilburg naar Ault. de foto’s zijn genomen vanuit de auto, onbewerkt en in dezelfde verhouding in dit boek geplaatst in volgorde van opnamen.

masja mols, oktober 2011

experimomenten#1

En route wat doe je, als je op zaterdagmiddag zo’n vier uur naast je lief in de auto zit, met drie schatten van kinderen op de achterbank, op weg van Tilburg naar Ault, met geweldige luchten die aan je voorbijgaan…

experimomenten

Tilburg > Breda > Antwerpen > Gent > Zeebrugge > Dunkerque > Calais > Boulogne-sur-Mer > Ault

wat doe je, als je op zaterdagmiddag zo’n vier uur naast je lief in de auto zit, met rie schatten van kinderen op de achterbank, op weg van Tilburg naar Ault, met geweldige luchten die aan je voorbijgaan…

experimomenten

experimomenten#1

En route

van Tilburg naar Ault

En route

foto’s gemaakt met mijn iPhone

Tilburg > Breda > Antwerpen > Gent > Zeebrugge > Dunkerque > Calais > Boulogne-sur-Mer > Ault

experimomenten momenten waarop ik experimenteer met fotografie, typografie, papier, naald en draad, kortom alles wat op dat moment mij kan inspireren te experimenteren.

van Tilburg naar Ault

En route

van Tilburg naar Ault

experimomenten momenten waarop ik experimenteer met fotografie, typografie, papier, naald en draad, kortom alles wat op dat moment mij kan inspireren te experimenteren. experimomenten gebruik ik als inspiratie bij mijn werk als grafisch ontwerper. experimomenten#1 foto’s gemaakt met mijn iPhone tijdens de autorit op zaterdagmiddag 23 oktober 2010 van Tilburg naar Ault. de foto’s zijn genomen vanuit de auto, onbewerkt en in dezelfde verhouding in dit boek geplaatst in volgorde van opnamen.

masja mols, oktober 2011

experimomenten#1

van Tilburg naar Ault

En route

foto’s gemaakt met mijn iPhone

van Tilburg naar Ault

En route

van Tilburg naar Ault

experimomenten#1 masja mols

experimomenten#1

masja mols, oktober 2011

experimomenten#1 masja mols

experimomenten#1

experimomenten#1 En route _ van Tilburg naar Ault

vrij werk | fotografie_experimomenten#1 ‘En route’_boekvormgeving_binnenwerk

E N ROUTE

vrij werk | fotografie_experimomenten#1 ‘En route’_affiche

mm portfolio_2013_definitief.indd 68

02-12-13 11:57

architectenburo frans van roy De Kraan 5a 5056 EA Berkel-Enschot â&#x20AC;&#x201D; 06 51 09 95 17 013 468 61 56 â&#x20AC;&#x201D; arch.burofvr@planet.nl www.architectenburofransvanroy.nl

frans van roy architect avb, lid bna kvk 57789460 | btw NL096538995B01 | bank NL71INGB0002973344 op al onze diensten is de rechtsverhouding opdrachtgever- architect, ingenieur en adviseur DNR 2011 van toepassing

architectenburo frans van roy De Kraan 5a 5056 EA Berkel-Enschot 013 468 61 56 | 06 51 09 95 17 arch.burofvr@planet.nl w w w .architectenburofransvanroy.nl

| een sterk en realiseerbaar ontwerp | architectonisch ontwerp interieurontwerp bouwkundig tekenwerk bestek bouwbegeleiding

architectenburo frans van roy | huisstijl logo_correspondentiepakket

mm portfolio_2013_definitief.indd 32

02-12-13 11:53

Van druk doen naar ertoe doen

Leer werken vanuit mindfulness en zelfcompassie

Persoonlijke betrokkenheid en van betekenis zijn voor de ander maken het werk in de zorgsector en

Werk Werk je in de in het ErvaarErvaar je eenjegrote betrokkenheid bij debij mensen je zorg in deof zorg of inonderwijs? het onderwijs? een grote betrokkenheid de mensen waarvoor je werkt? Wil jeWil hetjegoed doen,doen, of liever nog perfect, omdatomdat het om mensen gaat?gaat? waarvoor je werkt? het goed of liever nog perfect, het om mensen Leg jeLeg de lat hoger dan eigenlijk goed goed voor je is? Dan deze zeker zeker iets voor je de lat hoger dan eigenlijk voor je is?isDan is training deze training ietsjou. voor jou.

Van Vandruk drukdoen doen naar ertoe doen naar ertoe doen

Leer Leer werken vanuit mindfulness en zelfcompassie werken vanuit mindfulness en zelfcompassie

het onderwijs bijzonder. Je werkt met mensen en je wilt je werk daarom meer dan goed doen. Daar kan een gevaar in schuilen. Door het altijd goed te willen doen kan er - ongemerkt - een patroon ontstaan, waarin je streeft naar steeds meer en steeds beter. Dit kan leiden tot een drang naar perfectie. Grote

betrokkenheid kan daardoor makkelijk overgaan in reddersgedrag. De neiging tot perfectie en redders gedrag verhogen het risico op stressklachten.

Het arbeidsgerelateerde verzuim is in de sector zorg en welzijn niet voor niets zorgwekkend hoog. Ook in het onderwijs groeit het ziekteverzuim de laatste jaren. Continue veranderingen en grote werkdruk brengen gevoelens van onrust en aanhoudende werkstress met zich mee. Wanneer de lat voortdurend hoog ligt zien we dat dit zijn tol eist, overmatige stress en ziekteverzuim nemen hierdoor toe. Stressklachten ontstaan door invloeden van buitenaf, maar zeker ook van binnenuit. Onbewuste overtuigingen en drijfveren leiden tot automatische patronen van denken, voelen en handelen.

Continue veranderingen en grote werkdruk brengen vaak gevoelens van onrust en werkstress Continue veranderingen en grote werkdruk brengen vaak gevoelens van onrust en werkstress met zich ontstaan door invloeden van buitenaf, maar maar zeker zeker ook van metmee. zich Stressklachten mee. Stressklachten ontstaan door invloeden van buitenaf, ook van ‘Van druk doen doen naar ertoe doen’doen’ leer jeleer stil je testil staan bij onbewuste binnenuit. In de training ‘Van druk naar ertoe te staan bij onbewuste binnenuit. In de training overtuigingen en drijfveren die overbelasting verhogen. Je leert een manier overtuigingen en drijfveren die overbelasting verhogen. Je op leert opvriendelijke een vriendelijke manier naar je innerlijke patronen en je functioneren te kijken. Je leert ondersteunende zorg zorg naar je innerlijke patronen en je functioneren te kijken. Je jezelf leert jezelf ondersteunende te geven zodatzodat je metjemeer rust, kracht en plezier in je werk te geven met meer rust, kracht en plezier in je staat. werk staat.

In de training ‘Van druk doen naar ertoe doen’ leer je hier anders mee om te gaan. Door beoefening van mindfulness leer je gewaar te zijn van je gedachten, gevoelens, lichaamssensaties en gedrag. Door zelfcompassie leer je stil te staan bij wat je nodig hebt. Je leert jezelf vriendelijke en ondersteunende zorg te geven. Meer inzicht in de werking van het brein geeft begrip voor hoe we als mens in elkaar zitten. Je krijgt praktische oefeningen mee voor thuis en op de werkvloer. Het beoefenen van opmerkzaamheid

trainers

en compassie leidt verrassend genoeg vaak tot beter functioneren, minder last van werkdruk en prettigere samenwerking. Dit verhoogt plezier in het werk en verlaagt het ziekteverzuim.

Laura Las

Ervaren mindfulnesstrainer, MBSR, MBCT en MBCL, meditatiebegeleider, groeps psychotherapeut NVGP en Voice Dialogue facilitator. www.lauralascoaching.nl

voor wie

Voor medewerkers en leidinggevenden in onderwijs en zorg en welzijn, die meer inzicht willen krijgen in hoe persoonlijke patronen een rol spelen in het werkresultaat en in het behoud van gezondheid. Ervaring met mindfulness is prettig maar niet noodzakelijk. In de intake verkennen we je leervraag zowel op persoonlijk als professioneel gebied.

telefoon 06 26 55 24 35

doel •

verminderen van het risico van stressklachten

•

meer autonomie

Cecile Collaris

•

minder samenvallen met beperkende gedachten en gewoonten

•

meer flexibiliteit in het omgaan met veranderingen

psychosociaal therapeut LVPW /

•

beter omgaan met grenzen

•

meer gezondheid en plezier in het werk

Supervisor, coach, trainer en RBNG, met ruime ervaring als professional en leidinggevende in zorg en welzijn. www.soulide.nl

telefoon 06 10 94 48 07

data en kosten

De training omvat vier dagen, twee zaterdagen en twee woensdagen, telkens van 10.00 tot 16.00 uur. Data 23 oktober, 6 november, 16 november en 30 november

Voorafgaand is er een persoonlijk intake- en kennismakingsgesprek. Prijs € 650,- exclusief btw. Particulieren betalen € 580,-. (inclusief documentatie en oefenmateriaal) Locatie Stationsstraat 17-19, Tilburg In Company prijs in overleg

voorvoor wie Voor en leidinggevenden in onderwijs en zorg welzijn. wie medewerkers Voor medewerkers en leidinggevenden in onderwijs enen zorg en welzijn.

Ervaring met mindfulness is prettig maar maar niet noodzakelijk. In de intake verkennen we je we je Ervaring met mindfulness is prettig niet noodzakelijk. In de intake verkennen leervraag zowelzowel op persoonlijk als professioneel gebied. leervraag op persoonlijk als professioneel gebied.

doeldoel verminderen van het van stressklachten • meer autonomie • minder samenvallen verminderen vanrisico het risico van stressklachten • meer autonomie • minder samenvallen met beperkende gedachten en gewoonten • beter omgaan met grenzen • meer flexibiliteit met beperkende gedachten en gewoonten • beter omgaan met grenzen • meer flexibiliteit in hetinomgaan met veranderingen • meer gezondheid en plezier in hetinwerk het omgaan met veranderingen • meer gezondheid en plezier het werk praktische informatie De training omvatomvat vier dagen en een intakegesprek. praktische informatie De training vier dagen enindividueel een individueel intakegesprek. Locatie: Stationsstraat 17-19 inTilburg. Zie voor kosten onze websites. Locatie: Stationsstraat 17-19 inTilburg. Ziedata vooren data en kosten onze websites. trainers trainers

LauraLaura Las Ervaren mindfulnesstrainer, MBSR,MBSR, MBCTMBCT Las Ervaren mindfulnesstrainer, en MBCL, meditatiebegeleider, groepspsychotherapeut en MBCL, meditatiebegeleider, groepspsychotherapeut NVGPNVGP en Voice Dialogue facilitator. en Voice Dialogue facilitator. www.lauralascoaching.nl - 06 26 55 26 24 55 35 24 35 www.lauralascoaching.nl - 06 — — CecileCecile Collaris Supervisor, coach,coach, trainer en psychosociaal Collaris Supervisor, trainer en psychosociaal therapeut LVPWLVPW / RBNG, met ruime ervaring als professional therapeut / RBNG, met ruime ervaring als professional en leidinggevende in zorg welzijn. en leidinggevende inen zorg en welzijn. www.soulide.nl - 06 10 94 10 4894 0748 07 www.soulide.nl - 06

IkIkadem ademinin enenkom komtot totrust rust ~~ IkIkadem ademuit uit enenglimlach glimlach ~~ Thuisgekomen Thuisgekomen ininhet hetnu nu ~~ Wordt Wordtdit ditmoment moment een eenwonder! wonder! Thich Nhat Hahn Thich Nhat Hahn

Ik adem in en kom tot rust ~ Ik adem uit en glimlach ~ Thuisgekomen in het nu ~ Wordt dit moment een wonder! Thich Nhat Hahn

laura las coaching | training ‘van druk doen naar ertoe doen’ mailing_flyer

mm portfolio_2013_definitief.indd 30

02-12-13 11:53

(Zelf)compassie is een vervolgtraining na de Mindfulness.

Deze ochtend is ook geschikt voor mensen die de (zelf)compassie willen opfrissen.

Programma

09.15 uur welkom, koffie en thee

09.45 uur inleiding (zelf)compassie

10.00 uur ervaren hoe (zelf)compassie door beoefening ontwikkeld kan worden 11.15 uur toelichting training met koffie en thee

11.35 uur afsluiten met een compassie-oefening

12.00 uur gelegenheid om ervaringen uit te wisselen en vragen te stellen

Doe mee

Entree op basis van dana (vrijgevigheid)

Geef je snel op via info@lauralascoaching.nl

Adres: Stationsstraat 17-19 Tilburg, ingang Fabrieksstraat 1B

Wil je meer weten? Laura Las 06 26 55 24 35

www.lauralascoaching.nl/zelfcompassie.html

Open middag | zaterdag 30 november a.s.

Voice Dialogue

Kom zaterdagmiddag 30 november ervaren wat Voice Dialogue is en wat Voice Dialogue Zuid-Nederland voor je kan betekenen. Een uitgelezen kans om kennis te maken met deze methode.

Programma

13.00 uur welkom, koffie en thee

13.20 uur inleiding ‘Voice Dialogue toepassen in je leven’

14.00 uur ervaren hoe de verschillende innerlijke stemmen in jezelf werkzaam zijn 14.30 uur Voice Dialogue sessie of een Psychodrama sessie ervaren 16.45 uur uitwisselen ervaringen

17.00 uur toelichting activiteiten Voice Dialogue Zuid-Nederland: • individuele sessies • opleidingen

• procesgroep: ‘Midden in het leven’, o.b.v. Voice Dialogue en Psychodrama • training: (zelf)compassie, vervolgtraining na de Mindfulness • masterclasses

17.30 uur afsluiten met een drankje

Doe mee Gratis entree

Geef je op via info@voice dialogue.nu

Adres: Stationsstraat 17-19 Tilburg, ingang Fabrieksstraat 1B

Wil je meer weten? Elvira Lesman 06 52 33 19 28 Laura Las 06 26 55 24 35 www.voicedialogue.nu

Negenweekse training | vanaf woensdagochtend 8 januari 2014

(Zelf)compassie

Compassie of mededogen is het vermogen om ons betrokken te voelen bij pijn en

lijden, zowel dat van onszelf als dat van anderen. Het gaat samen met de wens deze pijn en dit lijden te verlichten en bereidheid daarin verantwoordelijkheid te nemen. Wanneer een vriend(in) het moeilijk of lastig heeft voelen we ons vaak nauw betrokken. Het gebeurd niet zelden dat we 'weten' dat er iets aan de hand is,

nog voordat ze dit hebben uitgesproken. Je herkent het omdat je hart reageert op de pijn van de ander, je wordt geraakt. Dan ontstaat vaak de behoefte om er voor de ander te zijn en begrip en mededogen te tonen.

Compassie voor jezelf is in wezen niet anders dan compassie voor anderen.

Open middag | zaterdag Negenweekse training | 30 november a.s.

Voice Dialogue (Zelf)compassie

vanaf woensdagochtend 8 januari 2014

Open middag | zaterdag 30 november a.s.

Voice Dialogue

(Zelf)compassie

Kom donderdagochtend 21 november kennismaken en ervaren wat (zelf)compassie voor je kan betekenen. Het accent ligt op het ervaren en niet op ‘praten over’. (Zelf)compassie is een vervolgtraining na de Mindfulness.

Deze ochtend is ook geschikt voor mensen die de (zelf)compassie willen opfrissen.

Programma

09.15 uur welkom, koffie en thee

09.45 uur inleiding (zelf)compassie

10.00 uur ervaren hoe (zelf)compassie door beoefening ontwikkeld kan worden 11.15 uur toelichting training met koffie en thee

11.35 uur afsluiten met een compassie-oefening

12.00 uur gelegenheid om ervaringen uit te wisselen en vragen te stellen

www.lauralascoaching.nl/zelfcompassie.html

het doel van de (zelf)compassietraining. Beoefening van (zelf)compassie zorgt voor

Je leert de zorg en vriendelijkheid die je aan anderen geeft ook aan jezelf te geven.

www.lauralascoaching.nl/zelfcompassie.html

www.voicedialogue.nu

Laura Las Coaching Stationsstraat 17-19 Tilburg

(Zelf)compassie

Voice Dialogue

heid en compassie systematisch aandacht kunnen geven. Het oefenen van mededogen, het beleven van vreugde en medevreugde kan de geest kalmeren en leidt uiteindelijk tot een meer gelijkmoedige levenshouding.

14.30 uur Voice Dialogue sessie of een Psychodrama sessie ervaren

De training is gebaseerd op wetenschappelijk onderbouwde visie op het belang van

16.45 uur uitwisselen ervaringen

(zelf)compassie.

17.00 uur toelichting activiteiten Voice Dialogue Zuid-Nederland: • individuele sessies

In deze training oefenen we met de volgende thema’s:

• masterclasses

• hoe kun je met lastige emoties omgaan

• opleidingen

• hoe kun je het innerlijke emotieregulatie systeem in balans brengen

• procesgroep: ‘Midden in het leven’, op basis van Voice Dialogue

• hoe kun je jezelf kalmeren en motiveren in plaats van bekritiseren

• training: (zelf)compassie, vervolgtraining na de Mindfulness

Trainer

• hoe kun je Mindfulness en compassie oefeningen voor de rest van je leven oefenen

en Psychodrama

17.30 uur afsluiten met een drankje

Deze intensieve training wordt door Laura Las begeleid. Laura is gecertificeerd als

mindfulness- en compassietrainer. Afgelopen jaren heeft Laura, naast de opleiding tot

Doe mee

compassietrainer -die zij heeft gevolgd bij Frits Koster en Erik van den Brink- diverse

Gratis entree

keren samen met Frits intensieve Vipassana/Compassie retraites begeleidt.

Deelname

Adres: Stationsstraat 17-19 Tilburg, ingang Fabrieksstraat 1B

www.voicedialogue.nu

In een voorgesprek met de trainer beslis je over uiteindelijke deelname.

Woensdagochtend 8 januari start de eerstvolgende training in de Stationsstraat 17-19

Elvira Lesman 06 52 33 29 81

in Tilburg.

Marjo Janssens 06 46 19 06 46

Wil je meer weten?

Laura Las 06 26 55 24 35

Laura Las Coaching Stationsstraat 17-19 Tilburg

Open middag | zaterdag 30 november a.s.

In deze negenweekse training gaan we stap voor stap verkennen hoe we vriendelijk-

13.20 uur inleiding ‘Voice Dialogue toepassen in je leven’

www.voicedialogue.nu

Negenweekse training | vanaf woensdagochtend 8 januari 2014

Programma

13.00 uur welkom, koffie en thee

14.00 uur ervaren hoe de verschillende innerlijke stemmen in jezelf werkzaam zijn

Wilwww.lauralascoaching.nl/zelfcompassie.html je meer weten?

Laura Las 06 26 55 24 35

waarde. Gelukkig kan compassie door beoefening wel ontwikkeld worden en dat is

Het is een moedige houding om het bekritiseren van jezelf of anderen te verminderen.

Programma

Geef je snel op via info@lauralascoaching.nl

Wil je meer weten?

gedaan?’. (Zelf)compassie biedt balsem voor allen die zo worstelen met hun eigen-

Een uitgelezen kans om kennis te maken met deze methode.

Doe mee

Adres: Stationsstraat 17-19 Tilburg, ingang Fabrieksstraat 1B

een probleem met ‘wat heb ik verkeerd gedaan?’ of: ‘wat heeft die ander verkeerd

een gezonde relatie met onszelf en naar anderen toe.

Geef je op via info@voice dialogue.nu

Entree op basis van dana (vrijgevigheid)

houding en sterke oordelen hebben we de neiging om automatisch te reageren op

Kom zaterdagmiddag 30 november ervaren wat Voice Dialogue is en wat Voice Dialogue Zuid-Nederland voor je kan betekenen.

Open ochtend | donderdag 21 november a.s.

Alleen is het vaak om allerlei redenen niet tot bloei gekomen. Met onze kritische

Laura Las Coaching Stationsstraat 17-19 Tilburg

Laura Las 06 26 55 24 35

www.lauralascoaching.nl/zelfcompassie.html

Open middag | zaterdag 30 november a.s.

Voice Dialogue

Kom zaterdagmiddag 30 november ervaren wat Voice Dialogue is en wat Voice Dialogue Zuid-Nederland voor je kan betekenen. Een uitgelezen kans om kennis te maken met deze methode.

Programma

13.00 uur welkom, koffie en thee

13.20 uur inleiding ‘Voice Dialogue toepassen in je leven’

14.00 uur ervaren hoe de verschillende innerlijke stemmen in jezelf werkzaam zijn 14.30 uur Voice Dialogue sessie of een Psychodrama sessie ervaren 16.45 uur uitwisselen ervaringen

17.00 uur toelichting activiteiten Voice Dialogue Zuid-Nederland: • individuele sessies • opleidingen

• procesgroep: ‘Midden in het leven’, o.b.v. Voice Dialogue en Psychodrama • training: (zelf)compassie, vervolgtraining na de Mindfulness

laura las coaching | flyer_affiche

• masterclasses

17.30 uur afsluiten met een drankje

Doe mee Gratis entree

Geef je op via info@voice dialogue.nu

Adres: Stationsstraat 17-19 Tilburg, ingang Fabrieksstraat 1B

Wil je meer weten? Elvira Lesman 06 52 33 19 28

mm portfolio_2013_definitief.indd Laura Las 06 26 55 24 31 35 www.voicedialogue.nu

02-12-13 11:53

noordpoint | bewegwijzering | entree ringbaan noordmasja | 23042013 mols

grafisch ontwerp noordstraat 111 5038 eh tilburg t 013 544 24 69 ontwerp@masjamols.nl | www.masjamols.nl

masja mols grafisch ontwerp

noordpoint | bewegwijzering | entree goirke kanaaldijk | 23042013 masja mols

grafisch ontwerp noordstraat 111 5038 eh tilburg t 013 544 24 69 ontwerp@masjamols.nl | www.masjamols.nl

Jevano B.V.

masja mols grafisch ontwerp noordstraat 111 5038 eh tilburg t 013 544 24 69 ontwerp@masjamols.nl | www.masjamols.nl

masja mols grafisch ontwerp

Textielstad

103B

Disporta

101

Jevano B.V.

103D

BasicFit

103E

Edax

103

Jevano B.V.

noordpoint | bewegwijzering | gashuisje | 23042013

masja mols grafisch ontwerp

noordpoint | bewegwijzering | signs | 23042013

masja mols grafisch ontwerp noordstraat 111 5038 eh tilburg t 013 544 24 69 ontwerp@masjamols.nl | www.masjamols.nl

masja mols grafisch ontwerp

noordpoint | bewegwijzering

noordpoint | bewegwijzering_logo (ism ed bergers architecten)

mm portfolio_2013_definitief.indd 75

02-12-13 11:57

Wie woont waar? 1 2 3 4 5 6

Hallo allemaal, ik doe mijn spreekbeurt over dinosauriërs.

Daan & Egbert Annabel (Pizza Peking) Fleur Toni Lotte Goaltje

Bas heeft gelijk. Bij een spreekbeurt moet je toch dingen kunnen aanwijzen en voordoen?

Mirjam Oldenhave Lees ook De nieuwsjagers Vliegende bliksem

En ook niet onbelangrijk: 5

7 De Nijlandschool 1

‘Er is nog een mailtje over spreekbeurten,’ zei Annabel en ze las hem voor:

De roze rapper

____________________________________________________________ Van: Marleen Aan: Flits.nl

met tekeningen van Rick de Haas

Beste redactie, Kunnen jullie me helpen? Ik wil mijn spreekbeurt over gezichtskunstjes doen, want daar weet ik veel vanaf. Maar het mag niet van mijn juf want ze vindt het geen echt onderwerp. Groetjes van Marleen

____________________________________________________________

‘Gezichtskunstjes?’ vroeg Fleur verbaasd.

3 7 4 Ja, kijk zo:

Uitgeverij Ploegsma Amsterdam 11

‘Hij gaat niet meer,’ zei Fleur de volgende dag. We zaten bij Pizza Peking, want we hadden Flits-vergadering. Annabel stond op haar hoofd tegen de muur aan. Dat doet ze af en toe, zodat er extra bloed naar haar hersenen stroomt. Die hebben het meer nodig dan haar voeten, zegt ze. ‘Ik wil Goaltje helpen.’ Lotte dacht na.

Dan moeten we zijn juf ompraten.

En zijn ouders.

Ik kan heel goed uit de heup schieten. Dat klinkt misschien opschepperig, maar het is echt waar. Hier schiet ik een foto: ‘Ziezo,’ zei de trainer tevreden. ‘Ons heelal heeft er een voetbal-ster bij.’ Hij knipoogde naar Goaltje. ‘En dan bedoel ik jou, gekke kanariekop! Kom morgenochtend maar meetrainen.’ Goaltje aarzelde. ‘Maar... dan moet ik naar school.’ ‘O ja, natuurlijk. Ik bedoelde morgenmiddag,’ zei de trainer. En tóén pas stuiterde de bal weer op de grond, recht voor onze voeten.

En meester Geurt.

‘Het is een kwade geest,’ zei Annabel. ‘Ik wil naar huis!’ Goaltjes ogen waren twee keer zo groot als normaal. Lotte pakte Goaltjes hand. ‘Kom.’ We konden niet achterblijven. Ik pakte mijn mobieltje, zette de camera vast op flitsen, en liep achter Lotte aan. Mijn benen waren zo slap dat ik wankelde. Egbert jankte en liep toen met me mee. Ik keek niet eens om of de andere drie ons volgden. Dat hoefde niet, want dat deden ze, dat wist ik ineens heel zeker. We slopen door de gang, er scheen een heel klein beetje licht van de straatlantaarns.

Egbert piepte weer, zo bang had ik hem nog nooit gehoord. ‘Kom maar.’ Ik tilde hem op, hij trilde verschrikkelijk. Ineens stond Lotte stil, voor het lokaal van groep 8. ‘Sssst!’ Ze legde haar vinger tegen haar lippen. Alsof wij gezellig aan het kwebbelen waren! In een kluit stonden we achter haar, dicht tegen elkaar aan. Heel, heel voorzichtig duwde Lotte de klink van de deur omlaag. Ik hoorde Toni hijgen van angst.

Lotte stond even stokstijf stil, toen haalde ze adem en liep verder, nog steeds hand in hand met Goaltje.

Toen zei Lotte:

Niemand heeft het door, ik heb er ontzettend lang op geoefend. Het is heel handig voor iemand die geheim fotograaf is. Het was dinsdagochtend, kleine pauze. Heel rustig slenterde ik in de richting van de Rachelles. Ik probeerde nonchalant te kijken. Dat is eigenlijk ook een gezichtskunstje, eentje waar ik niet zo goed in ben. Gelukkig hadden ze zoals altijd alleen maar aandacht voor zichzelf. Ik ging zo dicht mogelijk bij ze staan en maakte me onzichtbaar. Dit hoorde ik: ‘Je moet het zelf weten, hoor, maar... ik merk dat ik, ja, als een jurk niet van een echt merk is, dan vind ik het eigenlijk geen jurk, merk ik.’ ‘Ja, vind ik ook.’ ‘Ja, vind ik ook.’

‘Neehee, dat bedoel ik niet,’ zei Lotte. ‘We moeten ervoor zorgen dat hij weer naar school wil. Dát is helpen.’ O ja.

O ja.

De vierde Rachelle

En de leerplichtambtenaar.

‘Ga je echt niet meer naar school?’ vroeg ik. Goaltje schudde zijn hoofd, terwijl hij gewoon doorkopte. ‘Nooit meer,’ zei hij. Daar moesten we even over nadenken. Nooit is echt zo... nóóit. ‘Wat is er dan gebeurd?’ vroeg ik. ‘Niks, daarom juist,’ antwoordde Goaltje. ‘Ik wil voetballer worden, dus wat heb ik dan aan tafels leren en aan topo en zo.’ ‘Maar je móét naar school!’ zei Fleur. ‘Waarom?’ vroeg Goaltje. Hij was gestopt met koppen en streelde nu zijn bal. Tja, waarom... ‘Van de politie.’ Fleur keek naar mij. ‘Toch?’ Ik knikte, ook al wist ik het niet zeker. ‘En van de juf.’ ‘Ik ga niet meer,’ zei Goaltje. ‘Ik wil trainen, en dan word ik de beste van de wereld.’ Hij legde de bal op de grond en schopte hem heen en weer. Zonder iets te zeggen bleven we een tijdje naar hem kijken. Wat Goaltje met zijn bal kan, is onbegrijpelijk. Ik heb die bal wel eens stiekem onderzocht om te kijken of er geen truc in zit, een zendertje of een magneet of zo. Maar nee hoor. Goaltje kan toveren, met elke bal. Ik moest hem gelijk geven: als je ergens zo goed in bent, en je weet zeker dat je je hele leven niet zult gaan rekenen of moeilijke woorden schrijven, waarom zou je dan je tijd verspillen op school? ‘Maar Goaltje, als je niet kunt rekenen, kun je de scores niet bijhouden,’ zei Fleur. Goaltje haalde zijn schouders op. ‘Dat doet de scheids toch.’ Tja... We wisten niks meer te zeggen. Ik maakte een paar actiefoto’s van Goaltje, en Fleur gaf toch maar die appel. Goaltje keek ernaar alsof hij dacht: waarom zou deze tennisbal een steeltje hebben? ‘Dus je komt morgen niet naar school?’ vroeg ik. Hij schudde zijn hoofd en zei het nog maar eens: ‘Ik ga niet meer.’

Eh… Goedenavond.

uitgeverij ploegsma | kinderboek Flits ‘De roze rapper’ _ binnenwerk

mm portfolio_2013_definitief.indd 47

02-12-13 11:55