IRUÑEKO HISTORIA
LEHENGO BIZTANLEAK IRUÑAN
BASKONIARRAK Iruñeko lehen biztanleak baskoniarrak izan ziren ● Runa ibaiaiaren (Arga orain) aldamenean txabolazko herria eraiki zuten. ● Orain katedrala dagoen lekuan kokatu ziren ● Bertan, ura zegoen, babesten ziren eta inguruan soroak zituzten. ●
BASKONIARREN ERLIJIOA
Eguzkia eta Ilargia gurtzen zuten
ERROMATARRAK IRUÑEAN K.a. 75. URTEAN
ERROMATARRAK Ponpeio izeneko jeneral ospetsu batek hemen kokatu zuen bere kampamentua izen berri bat emanez: PONPAELO. Euskaldunak ez ziren joan, bertan geratu ziren ohiturak aberaztuz eta euskera etengabe mintzatuz. Baina zerga bat ordaintzen zieten. Laborantza eta tresneria berria ekarri zuten: mahastia, kaltzadak,.... Kristianismoa heldu zen garai honetan. Honesto izenekoa Iru単era iritsi zenean San Saturnino eliza dagoen lekuan Diana jainkosari eskainitako templo bat zegoen.
ERROMATARRAK
Kuria kalea DECUMANUS deitzen zuten eta Ponpaelo hiriaren kale garrantzitsu bat zen.
ERROMATARRAK Dormitaleria kalea eta Kuria kaleak elkartzen ziren tokia Forua zen. Orain katedrala dagoen tokia da. â—?
Dormitaleria kalea. CARDO deitzen zutena zen. â—?
BARBAROAK ETA BISIGODOAK
VI. mendea baino lehenago ¡Erromatarren
ondoren, barbaroak etorri ziren IruĂąera. Barbaroek IruĂąa suntsitu zuten, horregatik baskoiak eta barbaroak beti liskarretan ibili ziren.
VI. mendea ·Bisigodoak ere kokatu ziren Iruñean denbora batez. ·Hilerri baten aztarnak haurkitu dira zezen plazatik hurbil. ·Liliolo Iruñeko apezpikuak, Yoledoko hirugarren Kontsilioan parte hartu zuen VI. Mendean ·Apezpiku godoek hiria menderatu zuten arabiarrak iritsi arte.
711 URTETIK AURRERA 路 711. urtean musulmanek Gibraltargo itsasartea gurutzatu zuten eta ia Iberiar penintsula osoaz jabetu ziren 路Rodrigo errege bisiogodoak baskoien aurkako guduan zegoela, borroka horri utzi eta Andaluzia aldera behar izan zuen arabiarrei haurre egitera.
ORREAGAKO GATAZKA 路 Rodrigoren gudalosteak garaiatu eta ia erresistenziarik gabe arabiarrak Iru帽era iritsi ziren. 路Irundarrek AMAN izeneko zerga bat ordaindu zieten beraien berujabetzaren truke, honela hiriak azpepikuen eskutan jarraitu zuen.
ENEKO ARITZA ●
●
●
●
IX. mendearen erdialderantz Eneko Aritza errege bezala onartu zuten. Iruñeko Erresuma sortu. Urte horietan bikingoak ere ailegatu ziren Iruñera. Iruñak 2000 biztanle zituen, hiri txikia baitzen. Nekazariak ziren
HIRU HIRIALDEAK ●
●
Nafarroako erregeak beste herri batzuetan bizi ohi ziren: Tuteran, Erriberrin, Tiebasen eta Tafallan. Iruñean hiru hirialde antolatu ziren: Nabarreria, San Zerningo burgoa eta San Nikolaseko hirialdea.
SANTIAGO BIDEA ●
●
Pedro de Roda zen Iruñeko apezpikua, bere jokaeragatik herriaren hazkundea zabaldu zen. Garai honetan Santiagoko bidetik datozkigun erromesen haize berriekin, Iruña Europako korronte kulturaletara zabaltzen da.
IRUÑEKO BURGOAK ERDI AROAN
San Zernin burgoa San Zernin burgoan bizi zirenek, frantziarrek, pribilejioak zituzten, ez zuten zergarik ordaintzen. ●
Gehien bat merkataritza kontrolatzen zuten. ●
Lehen erregearen menpe zeuden, XII. Mendean Udalerri moduan eratu ziren. ●
San Nikolas burgoa Frankoek eta nafarrek San Nikolas hirialdea sortu zuten. â—?
San Nikolas eliza elkarlanean eraikitako eliza dugu orain. â—?
Almirante bat zuten alkatea baina ez zuten San Zernin burgoan zituzten pribilejioak, zergak ordaintzen zituzten. â—?
Liskarrak burgoen artean Burgoko biztanleen artean gatazkak ugariak ziren pribilegio desberdintasunarengati k. â—?
Liskar guztien artean odoltsuenetariko bat NABARRERIAREN SUNTSIKETA izan zen 1276. urtean. â—?
IRUÑEKO KATEDRALA (XII. mendea)
IRUÑEKO KATEDRALA ●
●
●
●
XII. Mendean eraiki zen, Erromanikoa zen. Ondoren, gotikoa egin zuten. Bertan kalonjeak bizi ziren, gaur egun beren jantokia eta sukaldea ikus daitezke. karlos III dago bere emaztearekin lurperatuta bertan.
IRUÑA XVI. MENDETIK XVIII. MENDERA
xv. mendea Karlos III. Nobleak Batasunaren Pribilegioa egin zuen: hiru burgoak batu eta udaletxe bakar bat sortu alkate batekin. â—?
Egungo harmarria sortu zuen. â—?
XVI. mendea Mende honetan, gaztelu bat eraiki zuten Iru単an. Baina mende honen bukaeran zaharkitua geratu zenez, eta Iru単a oso gune garrantzitsua zenez, Espania eta Frantzia arteko gerra medio, izugarrizko gotorlekua eraiki zuten, izar pentagonal baten formakoa. Gaur egun Ziudadela deitzen diogu.
XVIII. mendea
Mende honetan Iruña modernizatzen hasi zen eta 2. zatiaz geroztik gauzak hobetzen hasi zen: Hiri estolderia jarri zen ●Hiriko argiteria ●Eskolak hobetu... ●
XVIII. mendea Udaletxea izango zen, mende honetako eraikuntza barrokorik adierazgarriena, baina gaur egun aurrekaldea geratzen da. â—?
Urte honetan jendeak ura hiriko iturrietatik hartzen zuen, eta gaur egun hauetako batzuk ikus daitezke: Descalzos kalean, Kontseiluaren plazan eta Nabarreria kalean. â—?
1808Tik aurrera
FRANTZIARREN INBASIOA ●
●
Iruña Indepentzi Gerraren eszenatoki izan zen. Frantzesek Ziudadelaz jabetu nahi zuten eta lortu zuten
1843 - 1874 URTEETAN ●
●
●
Karlistek setiopean izan zuten Iruñea. Diputazio jauregia eraiki zen. Antzinako komentu baten lursailean. Madrilgo Erret jauregian soberan zituzten sei estatua ekarri zituzten Sarasate pasalekura oso famatua zelako.
FORU OROITAGARRIA ●
●
●
Sarasate Pasalekuan kokatuta. Gamazada izeneko altxamenduaren oroigarri: Nafarroak eskubide historikoak ez galtzeko egina. Gauza hauek adierazten dituzte beheko bost irudiek:Lana, bakea, justizia, autonomia eta historia.
BIZITZA IRUÑAN XIX. ETA XX. MENDEETAN
XIX. Mendea baino lehen Iruña harresiz inguratuta, zubiak goizean jeitsi eta gauean igo. ● Kale batzuk artisauen lanbideen izenak zituzten: Caldereria (pertzagileena zen), Zapateria (zapatariena). ● Ilunabarrean, San Zernin dorretik, ilun-ezkila jo eta hiriko kaleaK ixten ziren. ●
XX. mendean
PLAZAOLA trena: Lurrunezko trena ● Iruña-Donostia bidea lotu. ● Geltokia Zaragozako errepidean zegoen, Foru Plazatik hurbil. ●
XX. mendean
IRATI trena: Trenbide elektrikoa, Iru単a-Zangotza lotu, mendiko zura eta bidaiariak garraiatuz. Tren- geltokia San Lorentzo elizaurrean zegoen, gaur eguneko Aduanan. Mendearen erdian utzi zion badaiatzeari.
KALEAK:
XX. mendean
Lurrezkoak, zikinak egoten ohi ziren, auzokideek lehiotik botatzen zituztelako zaborrak. Lau kalegarbitzaile zeuden eta zaldigurdi pare bat. Oraingo berberak dira kale horiek. Kale berekoek lanbide berbera ohi zuten. Sanferminak urrian ospatzen ziren. JARAUTA kalean, larruketarien kale nagusia zen, larrugin gehienak bertan bizi ziren. ESTAFETA kalea, hasieran “Zurriburu� izenez ezagutzen zen. Gaur egungo izena bertan posta zentrala zegoelako datorkio
Frantzisko Deuna Ikastetxe Publikoa IRUĂ‘A 5. maila